Arhitektonska Dostignuca I Pokusaj Rekonstrukcije Vrta U Antickoj Grckoj

Arhitektonska dostignuća i pokušaj rekonstrukcije vrta u Antičkoj Grčkoj
Arhitektonska dostignuća i pokušaj rekonstrukcije vrta u

Antičkoj Grčkoj
Sadržaj
1. Uvod...............................................................................................................................2
2. Mit i istorija....................................................................................................................4
3. Rađanje evropske civilizacije..........................................................................................7
4. Arhitektonska dostignuća................................................................................................9
4.1. Krit i Mikena..........................................................................................................9
4.2. Stilovi arhitekture Antičke Grčke.........................................................................13
4.3. Atika, Akropolj, Atina - tri “A”............................................................................15
4.3.1. Predeo Atike....................................................................................................15
4.3.2. Spomenici Akropolja i grada Atine.................................................................16
4.3.3. Grčka kuća i gimnazijum.................................................................................20
5. Biljne vrste u mitovima i svetovnom životu Antičkih Grka..........................................23
6. Razvijenost vrtne umetnosti kod Antičkih Grka...........................................................27
6.1. Uočene karakteristike vrtne umetnosti i periodi razvoja.......................................27
6.2. Uočene prostorne i organizacijske osobine vrtova i ostalih zelenih površina.......28
6.2.1. Osobine svetovnih vrtova................................................................................28
6.2.2. Svešteni vrtovi - vrtovi posvećeni bogovima...................................................30
6.2.3. Ostali tipovi zelenih površina..........................................................................31
6.2.4. Izvor biljaka za ozelenjavanje.........................................................................33
7. Pokušaj rekonstrukcije vrta Antičke Grčke...................................................................34
8. Literatura......................................................................................................................37
9. Prilozi...........................................................................................................................38
1
1. Uvod
Istorija Antičkih Grka je dosta dugo bila u senci opšteg shvatanja da su Homerovi epovi “Ilija-
da” i “Odiseja”, a naročito grčki mitovi i legende zasnovani na preuveličanim događajima koji se
možda nisu ni odigrali. U to vreme je vladao pravi mitski svet snova, a Grci se dugo toga nisu hteli
odreći. Želeći da nađe materijalne dokaze da su Homerovi epovi zasnovani na istinitim događajima,
H. Šliman je posle dugotrajnih istraživanja i iskopavanja pronašao 1873. g. Troju i 1876. g. Mikenu.
Ovim senzacionalnim otkrićima započinje intenzivan razvoj Egejske arheologije, čija su dalja otkrića
polako bacala svetlost na poreklo jedne nacije, ali i na korene razvoja Evropskih kultura. 1
Kako je moguće da je jedan po broju mali, a po delima veliki narod, uticao na ceo svet?
Svojom filozofijom, slikarstvom, vajarstvom, poezijom, arhitekturom, a naročito mitovima,
Grci su stekli poštovanje i kod dalekih naroda sveta. Tako je poznato da su Indijci, koji su inače
teško prihvatali strance, za Grke rekli: “Možda Grci jesu stranci, ali su dostojni poštovanja oni među
njima, kod kojih je mudrost čvrsto uhvatila korena””nema razlike između sunarodnika i stranca kada
se radi o mudrosti ili božanskom.”2
Veliku istinu o svom narodu je rekao i sam Platon: “Vi Heleni ste uvek dečaci, nema Helena
starca, svi ste mladi u duši, jer nemate izvornu nauku, nemate staro učenje, nemate drevno znanje.” 3
Čak ni osvajanja Aleksandra Makedonskog, Rimske Imperije, Otomanskog carstva, Napoleona, niti
sila Alijanse, nisu uspela da osvoje ceo svet kao što su to uspele “7 muza umetnosti” antičkih Grka.
One su dokazale da je pero jače od mača.
“Grčka umetnost je potekla i neprekidno izvire iz onih dubina ljudskog bića u kojima večito
gori “plamen stvaralačke prometejske vatre”. Ona je nastala i večito se rađa u tokovima života, kao
izraz želje da se dođe do spoznaje života i sveta, sredstvima i putevima koji odgovaraju ljudskoj pri-
rodi. Grčka umetnost je uvek živa, obeležena dubokim i spontanim humanizmom i idejom o slobodi
čoveka. “Nastala je i kao izraz lične intimne i psihološke potrebe njenih tvoraca, ali i kao odraz funk-
cija istorije jednog po broju malog, a po delima velikog naroda.”…”Niko ni pre ni posle toga nije ni
znao ni uspeo da prenese stvarnost života u mit i stih, u simbole i alegorije kao što su to učinili Antič-
ki Grci.”4
Zbog svih vrednosti koje su je karakterisale, Grčka umetnost je ostala živa i duhovna, i uticala
je na kulturni razvoj evropskih civilizacija kasnijih epoha, sve do dana današnjeg.
Ali, o samoj vrtnoj umetnosti antičkog perioda jako se malo govori. Podaci koji se nalaze u li-
teraturi govore o tome da je vrtna umetnost bila na niskom stepenu razvoja, ali da je svakako postoja-
la.5 U knjizi “Povest Grčke kulture”, pominju da je kod Sirakuze postojao “divan vrt Mitos, gde je
1
Primedba autora : Zbog značaja mitova i legendi u arheološkim otkrićima razmatranja su i započeta sa interesantnim
izvodima koji doprinose stvaranju opšte slike o okolnostima koje su mogle da utiču na razvoj vrtne umetnosti i način uređe-
nja vrta u periodu Antičke Grčke.
2
Vasili G. Vicaksi: “Platon i Upanišade”
3
Platon,“Timej“, reči sveštenika
4
Branko Gavela: “Istorija umetnosti Antičke Grčke” – ceo pasus je sa izvodima iz ovog dela
5
Primedba autora : Nije bilo mogućnosti da se dođe do potrebnih literaturnih podataka kako bi se što kvalitetnije obra-
dila ova tematika. To se naročito odnosi na literaturu iz oblasti arheologije i originalne rukopise ili dela jer njihova obrada
nije u domenu moje profesije. Stoga su mnogi izneti zaključci zasnovani na ličnom mišljenju i saznanjima stečenim tokom
studiranja i profesionalnog rada, ali svakako predstavljaju interesantan pogled na uređenje vrta u Antičkoj Grčkoj.
Smatram da o uređenju vrta postoje podaci, pa makar se odnosili na specifične slučajeve, kao što je već pomenuti vrt
Mitos. Pošto su Grci lako prihvatali uticaje stranih civilizacija, nemoguće je da nisu preuzeli i makar nešto o vrtnoj umet-
nosti, a takvih uticaja je bilo dosta: viseći vrtovi kraljice Semiramide, vrtovi Egipatskih faraona, ukratko vrtovi svih okolnih
civilizacija. Nadam se da će u budućnosti ova tema biti više obrađena i da će rasvetliti misteriju o vrtnoj umetnosti kod An-
tičkih Grka.
2
kralj Hieron primao u audijenciju.” Podaci o samom vrtu nisu nađeni zbog nedostatka literature, ali je
prema istom izvoru kralj Hieron postojao.
Način uređenja vrta je bio u direktnoj zavisnosti od lokalne klime, socijalnog statusa, profesije
vlasnika, aktivnosti ukućana, položaja kuće u naselju i u odnosu na naselje, veličine imanja (parcele)
na kojoj se nalazi objekat, o čemu će kasnije biti više reči.
Pošto je krajnji cilj pokušaj rekonstrukcije vrta Antičke Grčke, ukratko je prikazan razvoj sti-
lova i hramova na grčkom tlu, uz predhodni osvrt na dostignuća kritske i mikenske civilizacije. Ova-
kav pristup je odabran zato što su arhitektura i vrtna umetnost usko povezane, naročito na tlu civiliza-
cija koje su tada okruživale Grčku, kao što su Egipat, Persija i dr. Grci su inače lako prihvatali uticaje
stranih civilizacija, što se najverovatnije odražavalo i na sam vrt. Lepota visećih vrtova kraljice
Semi-ramide mogla je inspirisati i grčke umetnike, jer su po svojoj lepoti bili skoro ravni vrtu
posvećenom nekoj boginji.
Da bi bilo uopšte moguće rekonstruisati izgled vrta neophodno je i upoznati se sa vrstama koje
su se tada koristile i načinom na koji su bile organizovane. Zato je i dat prikaz koje su se vrste biljaka
koristile u tom periodu, a zbog zanimljivosti i zašto. Spajanjem sa primenom biljaka u svakodnev-
nom životu stvorile su se mogućnosti da se na kraju uradi skica mogućeg načina uređenja vrta.
Poznavanje načina uređenja vrta nije potrebno zbog toga da bi budući projektant kopirao tuđe kreacije već da što kvali-
tetnije osmisli uređenje zelene površine. Kao što svaki umetnik danas mora da bude poznavalac svih stilova i metoda rada,
da bi od njih odabrao one koje će dalje da razvija, ili da bi razvio svoj sopstveni stil, tako i pejzažni arhitekta mora isto to
znati kako bi uspešno mogao da kreira nove vrtove pa i čitave predele. Pejzažni arhitekta takođe može na osnovu uspešnog
pa i pogrešnog kombinovanja biljnih vrsta u ranijim epohama mnogo da nauči i da iskoristi takva saznanja.
3
2. Mit i istorija
“Boginja svih stvari, Eurinoma, podiže se naga iz haosa. Kako nije mogla da nađe ništa na šta
bi stala, odvoji vodu od neba i poče da igra na talasima. Igrala je krečući se ka jugu, a vetar koji je
pokretala svojom igrom učini joj se kao nešto novo i naročito, i kao nadahnuće za stvaranje, te protr-
ljavši ga stvori zmiju Ofiona. Potom uze oblik golubice i ležeći na talasima snese sveopšte jaje, koje
na njenu zapovest Ofion obavi 7 puta. Jaje se ubrzo rasprsnu i iz njega ispadoše Eurinomina deca –
sve stvari koje postoje: Sunce, Mesec, planete i zvezde, Zemlja sa svojim planinama, rekama, drve-
ćem, biljem i životinjama.
Eurinoma i Ofion izabraše za svoj dom Olimp, ali kada je Ofion počeo da vređa Eurinomu,
hvalivši se da je on stvorio svemir, ova ga prignječi petom, izbi mu zube i progna pod zemlju u mrač-
nu pećinu. Boginja zatim stvori 7 planetarnih sila i nad svakom od njih postavi po jednu Titanku i Ti-
tana.
Prvi čovek beše Pelazg, i iznikao je iz zemlje Arkadije, a za njim iznikoše i drugi. Pelazg ih
nauči da grade kolibe, da se hrane žitom i da od svinjske kože šiju tunike. Verovali su da su postali
od Ofionovih zuba.”6
-------------------------------------------------------
Pelazgi su verovatno bili neolitski ljudi, koji su došli na grčko kopno iz Palestine oko 3500 g.
pne.7 700 g. kasnije su ih Heleni zatekli na Peloponezu. Naziv Pelazgi se široko primenjivao za sve
prehelenske stanovnike Grčke. Strabon navodi da su Pelazgi prihvatili naziv Danajci kada je Danaj
došao u Arg sa svojih 50 kćeri, i da su stanovnici Atine bili poznati kao Pelargi, što znači roda, koja
im je bila totem.
-------------------------------------------------------
“Uran je sa Majkom Zemljom izrodio Titane, pošto je svoje buntovne sinove Kiklope oterao u
Tartar. Iz osvete Majka Zemlja nagovori Titane da napadnu oca. Predvodio ih je Kron koji je, naoru-
žan kremenim srpom, kastrirao Urana.”…
…”Kron je postao gospodar i oženio se sa svojom sestrom Reom, kojoj je bio posvećen hrast.
Zatvorivši ponovo Kiklope u Tartar, Majka Zemlja, kao i otac na samrti, prorekoše mu da će ga jedan
od sinova smaknuti sa vlasti. Zato je Kron svake godine proždirao decu koju mu je Rea rađala: Hes-
tiju, Demetru, Hada i Posejdona. Rodivši i trećeg sina, Zevsa, ogorčena Rea ga poveri Majci Zemlji,
a ova ga odnese u Likt na Kritu i sakri u pećinu planine Dikte.”…”U međuvremenu je Kron primetio
da mu je Rea dala da proguta kamen umesto sina, pa je počeo da ga traži.”…
“Zevs je sve do svoje mladosti živeo među pastirima, kada je počeo da se udvara Titanki Meti-
di. Uz njenu pomoć, i majčinu, stavio je otrov u Kronovu medovinu, koji je popivši je, počeo da pov-
raća Zevsovu braću i sestre. Ovi ga izabraše za vođu protiv Titana, čiji je vođa bio Atlant. Potom je
Zevs oslobodio Kiklope i stupio u savez sa njima. Za uzvrat je dobio munju kao oružje. Had je dobio
nevidljivi šlem, a Posejdon trozubac. Svi zajedno, uz pomoć Pana, pobediše Titane. Sve, sem Atlan-
ta, su proterali na britanska ostrva, daleko na zapad, a Atlant je morao da nosi nebo na svojim pleći-
ma. Titanke su bile pošteđene zbog Metide i Ree.”8
--------------------------------------------------------------
U početku je matrijarhat vladao nad patrijarhatom, jer se oplođavanje pripisivalo svemu drugo-
me sem muškarcu. Vladala je trojna boginja - devojka, nimfa, starica (proleće, leto, zima ili trojstvo
6
“Pelaški mit o stvaranju sveta” - Branko Gavela: “Istorija umetnosti Antičke Grčke”
7
pne. – skraćenica za pre nove ere
8
“Nastanak ostalih bogova” - Branko Gavela: “Istorija umetnosti Antičke Grčke”
4
vazduh, zemlja ili more, podzemni svet). Tipični predstavnici su bili Selena, Afrodita i Hekata. Ple-
menske nimfe su svake godine birale ljubavnika koji bi postajao kralj, da bi na kraju iste bio bi prino-
šen kao žrtva, kada je postajao simbol plodnosti. Kapima njegove krvi sveštenice su škropile drveće,
žito, stado. Telo je rastrzano i kraljičine drugarice nimfe su jele živo meso, a kraljev život se poisto-
većivao sa godišnjim dobima. Vreme se merilo po mesečevim menama, a broj 7 je stekao posebnu
važnost, jer je kralj bio žrtvovan kada nastupi pun mesec po sedmi put posle najkraćeg dana. Ceo sis-
tem je bio u znaku žene-kraljice i njene vladavine. Zevs je bio polubog, a ne besmrtan.
Velikim delom je grčki mit religiozno-politička istorija. Pri prelasku iz matrijarhata u patrijar-
hat pominju se mitska dela kao što su: Persej ubija Gorgonu Meduzu, Marduk ubija žensko čudovište
Tijamat, boginju mora. Kada je postalo nepodesno da vladavina kralja traje kratko, trinaestomesečna
godina je produžena na vladavinu od 100 mesečevih mena. Umesto kralja je žrtvovan kralj dečak, da
bi kasnije i on bio zamenjen životinjama na žrtvenom oltaru, a kralj je vladao do svoje prirodne smr-
ti. Ahajska, a naročito Dorska nadiranja su bila razornija od Helenskih i potisla su matrijarhat do sa-
mo običaja. Svaki mit naznačava da je nekada vladalo rodovsko društvo, iz kojeg se prešlo u ple-
mensko uređenje, ali se i dalje, u manjoj količini, zadržalo rodoskrnavljenje. Verovatno je matrijar-
hat uticao i na to da se u današnje vreme veroispovest i slava prenose preko majke a ne preko oca.
---------------------------------------------------
“Ali smrtnih ljudi nije bilo, sve dok ih, po dozvoli Atine, Prometer nije načinio po obličju bo-
gova. Za to je upotrebio glinu i vodu iz reke Panopeje, a Atina im je udahnula život.” 9…
“Neki tvrde da su ljudi nastali kao najbolji plodovi Majke Zemlje, i to na najpovoljnijem mes-
tu u Atici, kao i da se prvi čovek pojavio pored jezera Kopaida u Bojotiji pre nego što je i Mesec pos-
tojao. To je bio Alkalkomej, Zevsov savetnik u njegovim sukobima sa Herom i Atinin vaspitač dok
je još bila devojčica. Ovi ljudi su bili zlatna rasa, podanici Krona, a živeli su bezbrižno i nisu morali
da rade. Hranili su se slatkim žirom, divljim voćem i medom, koji je kapao sa drveća.
Njih je nasledila srebrna rasa, takođe sazdana po božjem liku, a jeli su hleb. Bili su potpuno
odani svojim majkama i nikad nisu smeli da ih ne poslušaju, iako su dugo živeli. Bili su svađalice,
glupi i nisu prinosili žrtve bogovima, niti su ratovali. Zevs ih je sve uništio. Potom je na zemlju došla
rasa bronzanih ljudi, koji su pali kao plod jasena i bili naoružani bronzanim oružjem. Jeli su hleb,
uživali u ratovanju i bili drski i okrutni. Sve ih je ugrabila Crna Smrt.
Četvrta rasa je bila takođe bronzana, ali su bili plemenitiji i otmeniji. Očevi su im bili bogovi,
a majke smrtne žene. Slavno su se borili kod opsade Tebe, učestvovali u argonautskom pohodu i tro-
janskom ratu. Postali su heroji i borave u Jelisejskim poljima. Peta rasa je bila gvozdena. To su bili
bezvredni naslednici četvrte rase, degenerisani, svirepi, nepravedni, zlonamerni i izdajice.” 10
------------------------------------------------
Cela nacija je sebe smatrala prastanovnicima, a neka plemena su uživala slavu da borave baš
na mestu gde je nakad, zajedno sa njima nastao ljudski rod. “Iz mračne zemlje u šumovitim planina-
ma izniče bogoliki Pelazg da bi nastao rod smrtnika.”(Asije). Ljudski rod je dobio i sva pomoćna
sredstva za život - darove bogova: vinogradarstvo je poteklo iz Tebe, orezivanje vinove loze su prvo
naučili u Naupliji, a Atika je polagala pravo na najranije posedovanje najvažnijih biljaka. Tako je
Rarska ravnica kod Eleusine, sa Treptolemnonovim gumnom i oltarom, bila najranije posejano polje.
Na Akropolju je i u kasnijim vremenima bilo živo sveto maslinovo drvo koje je podarila Palada. De-
metra je posadila prvo smokvino drvo na svetom putu ka Eleusini. U Demosu, u Aharnoi gde je poš-
tovan Dionis Kis, izrastao je prvi bršljan, a i neke mahunarke. Bili su centar sveta i mnogli su na
svom svetom tlu da pokažu “pupak sveta” u hramu Delfa. Vladao je pravi mitski svet snova, koji je o
ovoj zemlji i svemu oko nje stvorio sasvim drugu sliku, a Grci se toga dugo nisu hteli odreći.
9
“Filozofski mit o nastanku sveta” - Branko Gavela: “Istorija umetnosti Antičke Grčke”
10
“Pet ljudskih vekova” - Branko Gavela: “Istorija umetnosti Antičke Grčke”
5
Sujeverje je bilo duboko ukorenjeno i vezano za posedovanje relikvija heroja. Znatnu ulogu je
imalo i poštovanje groba, te su tobožnji telesni ostaci predstavljali blisku vezu između “pradoba” i
“sadašnjosti”, ali je svakako mnogo prijatnije bilo ono što je i dalje živelo - drevno sveto drveće:
maslina koju je stvorila Palada, u Erehteonu u Atini, ista ona koju je Herakle savio kod Epidaura,
ostaci platana u hramu Aulide, Menelajev platan kod Kafije i dr. Mit nije bio daleka prošlost već od-
raz delanja i viđenja same nacije i samim tim izuzetno značajan za istoriju.
6
3. Rađanje evropske civilizacije
Najstarija Grčka naselja potiču iz paleolita. Posle njih su došli prvi neolitski doseljenjici, Pe-
lazgi, koji su bili moreplovci i zemljoradnici. Njihova kultura se razvijala samostalno sve do početka
bronzanog doba.
Egejsko bronzano doba se hronološki deli na starije (3000-2500 gpne), srednje (2000-1550
gpne11) i mlađe (1550-1100 gpne), a geografski na helensko (kulture kontinentalne Grčke), kikladsko
(kulture Egejskih ostrva bez Krita) i minojsko (Kritska kultura).
Oko 2500 gpne u Atici dolazi do većih razaranja, koja nisu dotakla starominojski narod na Kri-
tu. Početkom srednjeminojskog perioda ostrvo doživljava veliki napredak. Oko 2300 gpne sve trgo-
vinske veze su ponovo bile uspostavljene i Krit postaje središte prve visoko razvijene civilizacije.
Oko 1550 gpne, kralj Knosa postaje prvi vrhovni gospodar ostrva Krita i najvećeg dela Egejskog mo-
ra, ali nema znakova da je ikada imao vlast u kontinentalnoj Grčkoj, sem u Atici.
Istovremeno se u kontinentalnoj Grčkoj učvršćuje ratoboran srednjehelenski narod. Gradovi su
bili bogati, ali ni jedan nije dostigao sjaj srednjeminojskog urbanog društva. Oko 1600 gpne Mikena
iznenada usvaja kritsku kulturu. Iznendni porast bogatstva se objašnjava dolaskom stranih valadara,
koji su se nametali lokalnom stanovništvu.
Prehelensko doba je bilo obeleženo stalnim seobama plemena. Tek je dorska seoba dovela do
trajnijeg položaja i raspodele naroda (u XI vpne), koji su zadobili nove zavičajne zemlje sa obe strane
Egejskog mora. Osnivani su novi gradovi a pojedini su nestajali. Vremenom su se istakli Heleni kao
dominantno ime među grčkim plemenima. Ko je god mogao priključivao im se, dok su izvorno bliski
srodnici isključivani kao polu varvari, postepeno su se rasipali ili sasvim nestajali, ali i zbog toga što
niko nije hteo da im pripada. Zajedničko ime im je bilo Greci, koje se održalo kod Rimljana, pa i do
danas kao Grci.
U najranijim spominjanjima Helada kao ime označava dva severna područja: tesalijsku Ftioti-
du i oblast epirske Dodone. Granice se potom proširuju na deo Tesalije, pa na sve oblasti severno od
Istama, Peloponez i ostrva, sve dok na kraju reč Heleni nije počela da označava sve nevarvare. Kas-
nije dolazi do podele na 4 plemena:
 Eolci - ime je veovatno služilo kao zajedničko ime cele nacije,
 Ahajci - ime je imalo istu namenu i
 Dorci i Jonci - ime je označvavalo najsadržajniju suprotnost običaja, načina mišljenja i jezika.
Pomenute seobe nisu dolazile spolja, već su se odvijale na grčkom tlu, a priznati izuzeci su se
odnosili samo na vladarske kuće (Kadmo, Pelop i Danaj), a ne i na stanovništvo. Danaj i njegova po-
rodica su vladali Mikenom sve do najezde Euristeja, posle koga su došli Pelopovi sinovi sa Ahaj-
cima. Do 1400 gpne Mikena je postala središte vlasti i osvojivši Krit prekinula sve njegove veze sa
prekomorskim kolonijama.
Od 1250 gpne usledila je opsada Troje, koja je oslabila Ahajce i započela njihovu propast. Oko
1200 gpne carstvo je bilo uništeno napadima Doraca iz Doride blizu Parnasa. Zavojevači su došli po-
deljeni u dve grupe. Prva grupa se naselila u Argu i počela vrlo rano da širi vlast u severoistočnim
de-lovima Peloponeza, a druga grupa se naselila u Sparti i bilo im je potrebno dosta vremena da
ojačaju. (Slika 1)
Slika 1. Previranja na tlu Grčke

11
gpne – skraćenica za godina pre nove ere
7
Tek 800. gpne Helada počinje da se oporavlja od mračnog perioda koji je do tada vladao i da
obnavlja trgovinske veze sa Bliskim Istokom. Nastupa doba gradova država, odnosno nezavisnih i
samostalnih država koje su se sastojale samo od jednog grada i okolnog područja. To je bio sistem
koji je u Grčkoj garantovao slobodan život, dajući svakom građaninu osećanje neposredne odgovor-
nosti i nezavisnosti. Omogućio je demokratiju, valadavinu celog naroda, ali cena koju je Grčka plati-
la su bili razjedinjenost, slabost i građanski rat.
Početkom V veka tri najznačajnija grada su bili Atina, Sparta i Korint. Demokratsko uređenje
započinje sa Solonom, koji je poništio sve zaostale dugove, ukinuo dužničke zatvore, da bi na kraju
drastično promenio ustav i osnovao narodni savet i skupštinu. Posle njega je tiranin Pizistrat i nesves-
no doprineo uspostavljanju pune demokratije pošto je centralizacijom javne uprave i poslova u Atini
još više oslabio moć aristokratije.
Vrhunac Atina kao grad država-polis i kao najjače kulturno središte Grčke dostiže pod vladavi-
nom Perikla. On je stvorio uslove da se Atina brzo oporavi od teških posledica rata i razaranja posle
invazije Persije, kao i da postane središte Grčkog sveta, dajući pravac razvoju opšte Grčke ideologije
i kulture.
8
4. Arhitektonska dostignuća
4.1. Krit i Mikena
Kritska civilizacija je bila bezbrižna i miroljubiva, ostavljajući utisak vedrine, slobode i radosti
života. Postojala je od 2000. do 1200. gpne., odn. do najezde kontinentalnih grupa Doraca. Krit je bio
veliki izvoznik svojih proizvoda u Malu Aziju, Levant i Egipat. Uglavnom su izvozili: ulje, vino,
med, razne kozmetičke preparate i nadaleko poznate kameras vaze i vaze stila palata, za koje su se
dobijala dobra na kojima je Krit razvijao bogatstvo.
Državom su vladali kraljevi i kraljice, sa neograničenom svetovnom i verskom vlašću. Struktu-
ra kritskog, pa i mikenskog društva je imala karakter kraljevskih polisa, koje u grčkoj epohi zamenju-
je sistem demokratskog polisa.
Glavne osobine civilizacije su bile:
 umetnost koja se zasnivala na religiji, kultu majke bogova, ali se božanstvima ne podižu hra-
movi, ne posvećuju im se statue i izbegava se prikazivanje božanskih tema, čak i na narativnom
planu mitologije.
 nepostojanje vojnog mita jer nisu veličali niti prikazivali ratne poduhvate. Ni jedan vladar ni-
je poštovan zbog ratnih uspeha, a kod oružja se prvenstveno naglašava dekorativna vrednost.
 nepostojanje vojnih ili ofanzivnih objekata u arhitekturi, a palate izgledaju više kao vile nego
kao utvrđenja. Kritske palate su imale velikog uticaja na razvoj mikenske, a kasnije i grčke kul-
ture. Najznačajnije palate na Kritu su bile palata Knososa i Melije na severnom delu ostrva i pa-
lata Festosa u južnom delu, na brežuljcima blizu mora. (Slike 2 i 3)
Slika 2. Palata u Festu
Palatu u Knososu je otkrio Artur Evans 1900. g., čime je obeležio početak istraživanja na Kri-
tu. Izgrađena je za vreme kralja Minosa. Zauzima površinu od 10 ha, a čine je na stotine različitih
prostorija, povezanih idejom i namenom u veliku i jedinstvenu celinu, čineći složeni urbanistički i
arhitektonski plan nazvan lavirint. Po legendi ga je izgradio Dedal, koji je pored Minotaura bio prvi
zatočenik lavirinta. Palata je po svim arhitektonskim i umetničkim aspektima bila daleko ispred svog
vremena. Izraz lavirint je izveden iz reči “labrysa”, što znači dvojna sekira, koja je služila u verske
svrhe.
9
Zgrade su orijentisane tako da imaju pogled na more. Monotonost koja se javljala je razbijana
kolonadama, tremovima, slobodnim i otvorenim dvorištima, svetlarnicima i širokim, kamenim stepe-
ništem.
Stub je imao dvostruku ulogu kao dekorativno cilindrično telo i kao nosač elemenata gradnje.
Uglavnom je bio drven. Često su postavljali i pilastre, zidane od četvorougaonih tesanika, da bi iz-
begli često ponavljanje stubova. (Slika 3)
Slika 3. Palata u Knosu
Od materijala su se koristili gips, alabaster, mramor. Dvorišta su bila popločana tankim ploča-
ma od krečnjaka, koji se koristio i u obliku lomljenog kamena za izradu temelja i zidova. Klimatski
uslovi i način života su inspirisali graditelje da oko centralnog dvorišta povezuju građevine koje su
služile za stanovanje i uživanje. Zgrade su imale više spratova, na koje ukazuju i moćni kameni blo-
kovi, visine 2 metra, teški i po nekoliko tona - ortostati. Izgradnjom spratova je savladana i velika vi-
sinska razlika u nivou terena. Zgrade su bile orijentisane frontalnim fasadama ka zapadu. Na istočnoj
strani su se nalazile monumentalne stepenice sa galerijom i kolonadom, kao i dvorana dvojnih sekira.
Na zapadnoj strani su bile predodaje, prestona dvorana i svetilište.
Zbog osnovne namene- uživanja, zidovi hodnika, prolazi i stubišta su bili blago omalterisani i
premazani živim bojama, uz ponavljanje stilizovanih ukrasnih motiva dvojnih sekira, životinja, ljilja-
na i drugog cveća na jarko crvenim površinama zidova. Svuda je bila prisutna tekuća spirala. Jedna
od zapaženih freski je “Princ među ljilanima”, redak primer kritske slike na kojoj ljudska figura znat-
no prevazilazi normalnu visinu čoveka. Princ je visok oko 2,2 metra, a prema njegovoj visini je odre-
đena i dužina stabljike ljiljana.
Ovom periodu pripada i nekoliko svetilišta namenjenih “kultu dvojne sekire”. To su bile otvo-
rene građevine na vrhovima planina i brda, kao na primer Zevsovo svetilište na Juktasu, kod Knoso-
sa, ograđeno debelim zidom- temenosom.
Mikena, nedostupna, lako odbranjiva, nalazi se na pola puta između Korinta i Argosa, na jed-
noj izbočini Peloponeza. Država je postojala od 1600 do 1100 gpne i po uređenju je bila vrlo slična
10
velikim birokratijama Bliskog Istoka, nego bilo koji drugi grad prehelenskog perioda. Na čelu je bio
kralj, koji je zajedno sa zapovednikom vojske upravljao državom. Društveno uređenje je bilo robovs-
ko, ali su mnogi robovi uživali velike povlastice jer su pripadali bogovima. Od božanstava veći zna-
čaj se pridavao Posejdonu nego Zevsu, a pored poznatih boginja i bogova verovalo se i u druge ma-
nje poznate bogove.
Oko 1600 gpne počinju da sahranjuju mrtve te se javljaju duboke grobnice u obliku opna, a
malo kasnije i konične kamene komore - košnice. One dostižu vrhunac razvoja oko 1300 gpne, a jed-
na od najpoznatijih je Atrejeva riznica.(Slika 4)
Slika 4. Atrejeva riznica
Mikenska arhitektura je bila poznata i po kiklopskim zidovima (Slika 5), koji su obezbeđivali
grad, kao i po zgradama koje su činile komplekse palata. Zidovi pokrivaju površinu od 2 ha, čiji plan
ima oblik nepravilnog trougla, obima 800 m. Pošto su izvesni delovi grada morali biti iznivelisani,
postojale su 3 grupe građevina:
 pored lavlje kapije i okrugle grobnice,
 na sredini grada u kojoj su se nalazile glavne građevine sa megaronom,
 na istočnoj strani sa manjim zgradama za stanovanje.
Postojala su i 3 ulaza u grad: glavna kapija dveju lavica simetrično postavljenih uza stubove na
severozapadnoj strani, koje su ujedno bile prvi i najstariji grb u urbanoj arhitekturi Evrope, zatim taj-
ni ulaz na severoistočnoj strani i na istočnoj izlaz u slučaju opasnosti.
Slika 5. Mikena
11
Centralni deo grada zauzima palata, izgrađena na terasasto nivelisanom terenu. Kompleksu pa-
late pripadaju ostaci megarona i prestone dvorane. Megaron se sastoji od dve prostorije (Slika 6),
predvorja sa dva stuba i sale sa ognjištem okruženim sa 4 stuba. Palata je zidana od tesanika, a stubo-
vi svojim profilom odgovaraju kritskim. Od treće grupe građevina najvažnija je zgrada na stubovima.
Oko prostora sa stubovima su se nalazile manje, četvrtaste građevine, među kojima su neke služile
kao ostave i magacini.
Atrejeva riznica se nalazi izvan palate, usečena u padinu brega. Prilaz kupolastom delu je činio
dromos, dužine 35 m, usečen u breg i obložen tesanicima. Između hodnika i groba nalazila su se vra-
ta sa jednim ornamentalnim stubom sa obe strane, napravljenim po uzoru na stubove kritskih palata.
Iznad stubova se nalazi arhitrav sa lavovima. Unutrašnjost je bila podeljena na dve prostorije - veću
koja je služila kultu i manju, četvorougaonu, u kojoj je počivao pokojnik.
Slika 6. Plan megarona
Palata u Tirinsu međutim nije bila potpuno opasana kiklopskim zidom zbog prolaza koji je vo-
dio do bunara, čijom se vodom snabdevala palata. U palati su postojala 2 dvorišta. Spoljno dvorište je
bilo preko propileja (trem sa stubovima) povezano sa dvorištem, između palate i odbrambenih zido-
va. Nasuprot propileja, preko dvorišta popločanog krečnjačkim malterom i okruženog hodnicima, na-
lazi se glavna zgrada palate- megaron. Palata je jedna od najsačuvanijih (sl. 7), a sastoji se iz 3 dela:
 trem sa 2 stuba,
 predvorje koje je sa tremom povezano preko troja vrata, a sa megaronom preko jednih vrata,
 megarona sa niskim ognjištem u sredini, okruženim sa 4 stuba koja su držala konstrukciju
krova sa otvorom za svetlost i odvođenje dima.
Karakteristično je kod obeju kultura da ne primenjuju lukove i okrugle svodove, sem kod ku-
polastih grobnica- tolosa. Izgled, raspored prostorija, nezavisnost građevine u odn. na druge zgrade,
centralni položaj u palati, a naročito stan vladarev, svakako da su stvorili uslove da se megaron pret-
vori u grčki hram.
Slika 7. Kraljevska rezidencija u Tirinsu
12
4.2. Stilovi arhitekture Antičke Grčke
Antički hram je bio kuća božanstva, kojem je svaki Grk posvećivao pažnju, spreman da podne-
se i najveće žrtve da bi hram i po spoljašnjem izgledu i po unutrašnjem uređenju bio na visini svoje
namene. Njegova monumentalnost je bila istaknuta i samim mestom na kome je podizan: breg koji se
izdizao kao atinski Akropolj, ili uzvišenje u neposrednoj blizini agore i dr. javnih građevina, ili padi-
na visoke planine kao što je Apolonov hram u Delfima, Posejdonov hram na rtu Sunionu blizu Atine
i Apolonov hram kod Korinta.
Prvobitni grčki hram nije originalno delo grčkih graditelja, već je rađen po uzoru na kritsko-
mikenske hramove. Tokom celog svog razvoja je sačuvao osnovni oblik megarona. Građevinski ma-
terijali su bili cigla i drvo, dok se kamen upotrebljavao uglavnom za temelje zgrada.
Prema Vitruriju grčku građevinu karakterišu sledeće osobine:
1. Red (taxis) čine odnosi po kvantitetu, koji se dobijaju merenjem delova zgrade, i sklad
građevine sa pojedinim njenim delovima.
2. Raspored (diatesis) podrazumeva kvalitet kompozicije građevine, odn. utisak koji građe-
vina ostavlja svojim izgledom. Zasniva se na 3 osnovna elementa:
 ihnografija – određuje oblik zgrade na površini gradilišta
 ortografija – vertikalna slika pročelja
 scenografija – nacrt fasade i bočnih strana u vezi sa namenom kojoj građevina služi
3. Euritmija je prijatan oblik i lep izgled građevine, koji proizilaze iz usklađenosti razmera
visine prema širini i širine prema dužini.
4. Simetrija je sklad između delova građevine
5. Ekonomija ima praktičan značaj i ogleda se u potpunom iskorišćenju građevinskog ma-
terijala i prostora.
Monimentalan izgled se pored ostvarenja predhodnih uslova postiže i izborom pogodnog polo-
žaja, a kod hramova i izborom odgovarajućeg stila. Tako npr. hramovi posvećene Zevsu, Uranu (Ne-
bu), Heliju (Suncu) i Seleni (Mesecu) građeni su bez krova i na otvorenom i dobro osvetljenom mes-
tu (hipetralni hram). Na taj način iz njih se mogao videti “lik tih bogova i njihovo neposredno
delova-nje”. Ateni, Aresu i Heraklu građeni su hramovi u dorskom stilu, jer mir i monumentalnost
takvog hrama odgovara vrlinama ovih bogova- njihovoj mudrosti i hrabrosti. Heri i Artemidi građeni
su hra-movi u vitkom jonskom stilu, a Afroditi, Persefoni i Nimfama u korintskom stilu, bogatom i
kitnjas-tom, punom pokreta i nemira.
Osnovna obeležja i odlike grčkih hramova se mogu podeliti na dve glavne vrste: tip i stil gra-
đevine. Tip hrama zavisi od njegovog spoljnog oblika i izgleda, kao i od broja i rasporeda stubova.
Postojala su 4 osnovna tipa hramova:
1. Hram u antama - prvi i najstariji koji neposredno oponaša oblik megarona,
2. Prostilan - ima 4 stuba ili više, na njima počiva frontalni deo arhitrava,
3. Amfiprostilan - isto toliko stubova ima i na začelju,
4. Peripter (odn. monopter ako mu je osnova okrugla) - okružen je jednorednom kolona-
dom, a broj stubova je na dužim stranama 2 puta veći.
Prema razmaku između stuba i cele postoje:
 piknostil - gusto raspoređeni stubovi na malim razmacima,
 sistil - šire interkolumnije (razmaci između stubova),
13
 dijastil - razmaknuti stubovi,

 areostil - preterano široki razmaci,
 eustil - harmonične i prijatno izmerene kolumnije (l =2*d + d/4).
Prema broju stubova postoje:
 heksastil,
 oksastil (Partenon),
 tetrastil (hram Nika Apteros na Akropolju), i
 dekastil.
Kao monumentalne građevine javljaju se i tolosi - građevine sa okruglom osnovom, koje su
služile u sakralne svrhe. Jedan od najpoznatijih je tolos u Epidauru, delo arhitekte Polikleta Mlađeg,
koji su Grci zvali thymele - žrtvenik. Monumentalna građevina okrugle osnove je bio i Arsinoeum,
na Samotraki, prečnika 20 m, kao i kod timele, koji je služio kao nimfeum - raskošni pokriveni
bazen, okružen cvećem i statuama nimfi.
Svi hramovi kao i drugi tipovi profanih zgrada bili su sagrađeni u jednom od stilova: dorskom,
jonskom i korintskom, ili u njihovim kombinacijama. Razlike između stilova su se prvenstveno ogle-
dale u vrsti i izgledu stuba, a naročito kapitela, zatim arhitrava i rasporeda dekoracija. Stylos inače
znači stub, odn. podupirač prema karakteristikama stuba. Upotreba jedne vrste stuba povlači i izves-
nu doslednost u izvođenju određenih elemenatana u arhitravu građevine, te vrsta stuba i odgovarajući
arhitrav određuju stil građevine.
Dorski stil već početkom VII v. pokazuje svoje posebno obeležje, prvo na Herinom hramu u
Tirintu, a zatim sredinom i krajem VII v na hereinoima u svetom gaju Altisu u Olimpiji. U početku
građevine ovoga stila imaju drvenu kolonadu, koju postepeno zamenjuje kamena. Prvi stub je bio od
kamena i preuzet iz kritsko-mikenske arhitekture. Tek kasnije, inspirisani kamenom arhitekturom
Egipta, počinju da obrađuju u građevinske svrhe krečnjak, naročito poros i mramor. (Prilog I)
Dorski stub se nastavlja na stilobatu, gornju površini trostepene baze od tesanika- krepidome,
koja se nalazi na snažnom i u zemlji dobro ukopanom sterebatu. U ranoj fazi se sastojao od cilind-
ričnih tambura, čija je površina bila izžljebljena vertikalnim kanelurama oštrih ivica. Tamburini su
međusobno bili vezani ispustima- čepovima ili gvozdenim klinovima, koji su zalivani olovom. Broj
kanelura se kretao od 16 do 20, ređe do 24.
Idući ka arhitravu, stub se sve više sužavao, a samo na mestu na kojem treba da pokaže sudar
sila pritiska i potiska, ima malo proširenje- entasis. Kapitel ima okruglasti jastuk- ehinus, a ispod nje-
ga- epitrahelion, ukrašen nizom ukrasnih prstenova- anula, kojima se ehinus vezuje za stablo stuba.
Teret arhitrava se prenosi na kapitel preko četvrtaste ploče plante ili abakusa, na čijoj sredini se sas-
tavljaju krajevi uglačanih greda- tesanika, koji preko arhitrava vezuju venac iznad kolonade i nose
dekorativni deo frontone i konstrukciju krova i tavanice.
Neposredno iznad arhitrava su triglifi i metope. Triglifi su na kamenim građevinama samo
simbolični ostaci čela drvenih greda koje su nosile tavanicu. Metopska polja su iskorišćena kao slo-
bodne površine za reljefne ukrase. Iznad zone triglifa se nalazio venac gejson, koji je sa svoje donje
strane bio ukrašen mutulima, čija je uloga bila da zaštite površine triglifa i metopa od štetnog uticaja
atmosferilija.
Kako je krov hrama bio dvoslivan, njegove uže strane su stvarale prednji i zadnji fronton.
Frontoni su obavezno bili ispunjeni bogatom plastičnom dekoracijom- kompozicijama rađenim u vi-
sinskom reljefu i sa temama koje su svojim mitskim sadržajem aludirale na savremena istorijska zbi-
vanja. Strane krova su bile optočene olukom od terakote ili mramora - simom, često ukrašavanim sli-
kanim palmetama. Na velikim hramovima sima nije bilo jer bi bile znatno višlje i narušavale bi har-
14
moniju građevine. Iz sime je voda oticala kroz otvore u obliku lavlje glave- oledre, raspoređene iznad
stubova i na sredini interkolumnija. Holedre iznad stubova su bile šuplje i kroz njih je oticala voda, a
one na sredini interkolumnija su bile samo ukrasne. Na ugaonim krajevima krova i iznad frontona su
se nalazile akroterije oblika palmete, sfinge ili krilate figure Nike. Krov je bio pokriven crepovima ili
pločicama od mramora.
Tavanica je građena od drveta u tehnici kasetiranja i samo je na malim hramovima mogla biti
kamena, od mramornih ploča sa koncentrično raspoređenim udubljenjima, a bile su obojene plavom
bojom i ukrašene zvezdama ostavljajući utisak nebeskog svoda.
Jonski stil se najranije pojavljuje u Joniji (Mala Azija), gde prolazi kroz ceo tok svog razvoja.
Stil počinje da se razvija početkom VI v., iako je nastao još u VII v., a vrhunac dostiže u V v. u Atici
na Akropolju, na hramovima Erehteonu i Nike Apteros (“Beskrilne”). (Prilog II)
Stub nastaje kao odgovor dorskom stubu, koji je oponašao razmere, stabilnost i lepotu muškog
tela. Naspram dorskog, jonski stub je oponašao lepotu i gracioznost ženskog tela. Stablo stuba počiva
na okrugloj osnovi- speiri, položenoj na četvrtastoj plinti. Speira se sastojala od 2 konveksna prstena-
torusa, i jednog konkavnog- troksila. Za razliku od dorskog stuba ivice kanelura su kod jonskog stuba
bile lučne. Stablo je za kapitel bilo vezano ili glatkim plastičnim prstenom ili vencem astragala-
bisera.
Prema kapitelu se kod jonskog stuba izdvajaju sledeći tipovi: eolski, istočni i zapadni. Svima
je zajednička traka- voluta, čiji se krajevi savijaju u uvojke, koji prelaze širinu stabla stuba. Eolski
stil je egipatskog porekla te se njegove volute kao latice ljiljana razvijaju nezavisno jedna od druge i
izrastaju neposredno iz stabla stuba. Kod istočnog tipa se javlja klimatijan sa lišćem ili jajastim orna-
mentom, iznad koga je položen ehinus sa volutama. Zapadni stub ima neposredno iznad stabla stuba
oblik snažne trake čiji se krajevi savijaju u volute.
Jonski kapitel za razliku od dorskog ima različit izgled sa fronta i sa strane. Ugaoni stub ima 2
lica prema spoljašnjoj strani i 2 profila prema unutrašnjoj. Arhitrav se preko tanke ploče oslanja na
kolonadu. Glavni ukras je izveden iznad arhitrava kao plastični friz ili zooforos- zatvorena kompozi-
cija u plićem ili dubljem (većem) reljefu, čiji su motivi u vezi sa božanstvom kojem je hram posve-
ćen. Iznad friza je izveden zupčasti venac, koji nadkriljuje gejson.
Korintski stil (Prilog II) je prezasićenošću ornamentike narušavao harmoniju i stabilnost dors-
kih građevina i eleganciju i neusiljenu lepotu jonske arhitekture, te dobija svoje mesto tek kasnije u
doba propadanja Polisa. Vitrurije je pripisao nastanak ovog stila arhitekti Kalimahu. Baza stuba i
stablo su uglavnom isti kao i kod jonskog stuba. Kapitel ima oblik korpice okružene akantusovim
lišćem, čiji se krajevi savijaju u volute. Stub je vitak, bez entasisa i veoma dekorativan. U ovom stilu
je građen hram Zevsa Olimpijskog u Atini, tolos u Epidauru, tolos u Delfima, hram Atine Aleje u Te-
geji.
4.3. Atika, Akropolj, Atina - tri “A”
4.3.1. Predeo Atike

Država je zauzimala površinu od 60 x 24 milja u obliku grubog trougla i bila je ograničena sa
dve strane morem, a sa treće planinama Parnas i Kiteron, koje su je razdvajale od teritorije Beotie.
Glavne planine u Atici su bile: brdo Sunium, Himetus, nalazište mramora Pantelikus i srebronosni
Laurium.
Prvi utvrđeni grad po Ser Vilijamu Gelu je bio Likoruza, čiji su ostaci nađeni “pored žive fon-
tane i talasastih hramova moderne Diafore”. 12
12
Jonson H. W.: 'Istorija umetnosti'
15
“Duž brda još uvek žive divlja majčina dušica i mirisne biljke, koje su, svuda obilne u Grč-
koj, posebno napredne pod tim bistrim nebom; i još uvek atmosferno boje sa sopstvenim i raznovrs-
nim bojama mermer postojećih hramova i izgled planinskog predela.” 13
“Mesto gde je krivudala granična istočna stena, ostavljajući prostor za zeleni tepih- kao trav-
njak, okružen tankim bosketom cvetajućih mirti (Mirtus comunis) i oleandera (Nerium oleander),
između kojih, tu i tamo sveti žbun ispruža vrhove svog svetlog lišća, kao da bi da ga zaštiti. A na sto-
pu od ove lisne zavese; usred okruglog kamenja rasutog okolo, bujne paprati su širile svoja svetlo-ze-
lena krila, a nagost stena je bila oskudno, ali ipak slikovito, prevučena granama sa crvenim plodo-
vima, takođe prošarane žuto-cvetajućom žalfijom (Salvia pomifera).”…
…“Pogledaj napred veliki platan, kako izdiže svoju senovitu krošnju, visoko iznad svojih su-
seda, to mesto mi je oduvek bilo najdraže. Veličanstveno visoko drvo, sa širokim naprednim grana-
ma, okolo zasenčeno žbunje konopljike (Agnus castus), čije cveće ispunjava vazduh divnim mirisi-
ma, divan potok najsvežije vode, posvećen muzama, koji teče ispred platana, svežina koja prožima
vazduh, tako karakteristična za mesto, i, iznad sveg bujna visoka trava; sve, ukratko, ujedinjeno u
divnu sliku.” To su bile Platonove reči, izrečene od strane Herakla i navedene u knjizi “Cheracles: or
the illustration of the private life of the Ancient Greeks”, ali su bile nesvojstvene Grčkom umu, koji u
to vreme ipak nije gledao na pejzaž tako romantičnim okom.
Navedene biljne vrste su stvarno rasle u tom području. Pored njih su se mogle naći Ilex aqui-
folia, između Korinta i Nemeje, Arbutus unedo, autohton i celoj Grčkoj, Salvia officinalis, uobiča-
jena u stenovitim predelima, šume čempresa, borova i bukve, sveto ali i nacionalno maslinovo dr-
vo, palme uz obalu mora i mnoge druge biljke.
4.3.2. Spomenici Akropolja i grada Atine

Grad na Akropolju, brdu koje se izdizalo iznad mora, osnovao je Kekrop, Egipćanin. Bio je
opasan zidovima, slično Likozuri, a vremenom se dosta proširio od svoje baze i nazvan je Polis
(grad) Atina. Uticaj polisa je vremenom rastao, da bi u svojoj najjačoj fazi obuhvatio celu Atiku i
možda Beotiju. Obuhvatao je 11 gradova ili, bolje rečeno zaseoka, koji su bili podeljeni u 12 tribuna.
Pored svakog se nalazila tvrđava, koja je služila za odbranu od stranih osvajača. Imali su i sud pravde
za rešavanje sporova u civilnim svađama. Kekrop je naučio Atinjane da obrađuju zemlju, skupljaju
plodove, uvoze maslinu14 iz Egipta, za koju se grčko tlo pokazalo zahvalnim, i da plove do Sicilije i
Afrike radi uvoza žita.
Za nastanak grada Atine vezano je rađanje Atene, boginje mudrosti i rata. Ono je zabeleženo
mitom, koji je nastao sa prodorom Ahajaca i uspostavljanjem vladavine patrijarhata, odn. Zevsove
prevlasti. Atina, zaštitnica grada Atine, bila je partenogena ćerka Titanke Metide, koju je progutao
Zevs (Ahajci potiskuju kult Titana i svu mudrost pripisuju svom bogu Zevsu) i, na kraju, Atina
iskače iz Zevsove glave uz snažan poklič i u punoj ratnoj opremi (Ahajci su poštedeli Atinine
hramove jer su njeni poklonici prihvatili Zevsovu neograničenu vlast).
Atina je zbog fizičkih granica država i raznih lokalnih uslova imala više različitih, pratećih
imena, kao što su : “Palas”- boginja vojskovođa, “Polias”- boginja plodnosti, “Nika”, “Apteros“ bes-
krilna, “Aleja” i dr.
Dalji razvoj grada Atine je vezan za naočigled mirno ukidanje nasledne vlasti posle neuspele
invazije Doraca. Vlast su delili zemljoposednici i uspostavili su tip vladavine koji je kasnije bio poz-
nat kao aristokratski. Novi vladari su premestili administraciju u donji grad, koji je sačinjavao jezgro
buduće demokratske države. Brdo koje je do IV vpne bilo poznato kao polis, bilo je posvećeno kultu
boginje Atine i dr. bogovima i bilo je najvažnija religiozna zona grada.
U VIII vpne, na mestu stare i potpuno uništene mikenske palate izgrađen je mali hram posve-
ćen Atini Polias, zaštitnici grada. Homer ga u Ilijadi spominje kao bogat hram, a u Odiseji kao pošto-
13
Jonson H. W.: 'Istorija umetnosti'
14
Uvoz sadnica kao vid robne razmene ili međunarodne trgovine.
16
vanu Erehtejevu kuću. Pored hrama se nalazila boginjina statua napravljena od drveta masline, koja
je bila tako stara da su verovali da je pala sa neba. Sačuvana su samo dva kamena, koji su bili temelji
stubova od trema hrama.
Tokom VI v. se mnogo gradilo na Akropolju i u dr. svetilištima. Na mestu starog hrama Atine
Polias izgrađen je novi i veći. Izgrađen je i hram posvećen Atini Palas, vojskovođi i braniocu grada, a
nalazio se južno od starog hrama. Postojale su i dr. manje zgrade, od kojih su neke služile za čuvanje
dragocenosti (“oikemati”). Nađeno je 5 oikemata, 2 zapadno od Partenona i 1 severno, kao
značajniji, a nastali su zato što su mnogi građani donosili posvećene predmete bogovima. Najviše
predmeta je doneto za vreme Pizistrata, a od svih je najzapaženija Kora- mermerna statua žene koja
se smeje u zvezdano-izvezenoj odeći.
U doba Pizistrata počinje snažan i slobodniji razvoj umetničkog života u Atini i dr. krajevima
Grčke.
“Grade beli,
grade u kome ljubičice cvetaju,
stube Helena,
Atino slavna,
božanski grade!”15
Ovim stihom je slikovito objašnjeno koliko je Atina značila antičkim Grcima. Strahopoštova-
nje i ljubav prema boginji Atini, zaštitnici grada, ljubav prema samom gradu, kao i ponos zbog svog
porekla, počinju sve više da dolaze do izražaja u svim oblastima društvenog i duhovnog života.
Posle pobede nad Persijancima, kod Maratona, na mestu starog Partenona izgrađen je hram
posvećen Atini Palas. Hram se uzdigao do visine stubova kada su Persijanci zauzeli Akropolj i sve
spalili. Samo nekoliko dana kasnije grčki brodovi su porazili persijsku flotu kod Salama. Vrativši se
posle dve godine i zatekavši zgarište, pobednici su, pod vođstvom Temistokla, odmah prionuli iz-
gradnji i pripremama ze “drugi period veličanstvenosti – klasični” 16.
Temistokle je u tom periodu ojačao grad Atinu i severni deo Akropolja bedemima, za čiju je
izgradnju koristio ruševine ranijih spomenika. Potom nastupa doba Kimona, koji je izgradio Dugačak
Zid da bi još bolje zaštitio grad, a i da bi ga ujedinio sa novom lukom- Pirej. Međutim Partenon je
bio završen tek nekoliko godina posle njegove smrti, za vreme Perikla. Kimon je dao i da se izgradi
hram Atine Eukleje.
Umetnost druge polovine V v. se razvijala u znaku političkih ideja atinskog državnika Perikla i
velikih vajarskih dela, okrugle plastike i reljefa skulptora Fidije. Perikle je stvorio uslove da se Atina
brzo oporavi od teških posledica rata i razaranja i da postane središte grčkog sveta, koje će “dati pra-
vac u razvoju ne samo jednoj opštoj grčkoj ideologiji, nego i svim ostalim najvišim vrednostima koje
su stvorili filozofi i naučnici, književnici i umetnici.” 17 On je uspostavio program izgradnje za koji
niko do tada nije znao. Prema njegovoj zamisli Akropolj je trebalo tako izgraditi da bude jasan, ra-
zumljiv i uzvišen simbol jedinstva svih Grka “okupljenih oko jednog i zajedničkog im dela personifi-
ciranog u ličnosti Atine Partenos”. Glavna zasluga za plan po kome je urađen Akropolj je pripadala
arhitektama Iktinosu, Mnesiklu i Kalikratu, kao i skulptoru Fidiji, koji je ujedno bio i usmeravač ra-
dova. Potrebna ekonomska sredstva su uz saglasnost uzeta iz trezora anti-persijskog saveza (454. g.
blago je preneto sa Delfa u Atinu). Druga glavna odlika Akropolja je mali broj građevina na velikom
prostoru, a osnovno obeležje plana je sloboda umetničkog rešavanja, ostvarena potpunim odsustvom
simetričnog raspoređivanja glavnih građevina.
Arhitekta Kalikrat je izgradio hram Nike Apteros, posvećen boginji pobednici bez krila. Podig-
nuta je skoro izvan platoa Akropolja, na ispupčenoj steni ostavljajući utisak letenja. To je bila mala
građevina, pre kapela nego hram, ali i najlepši primer jonskog stila. Istovremeno sa radovima na Ak-
15
Branko Gavela: 'Istorija umetnosti Antičke Grčke', Naučna knjiga, Beograd, 1982. g.
16
Maria S. Brouscaris: 'The monuments of the Acropolis', Athens, 1978. g.
17
Branko Gavela: 'Istorija umetnosti Antičke Grčke'
17
ropolju počinju radovi i u gradu, uglavnom na području Agore. Iznad ovog glavnog trga je sagrađen
peripteralni dorski hram posvećen Hefajsu. (Prilog III)
Izgradnja Partenona je započeta 447. gpne i prerastao je veličinu starog hrama. To je tipičan
dorski amfiprostilni peripter, veličine 69,5 m i širine 31 m, okružen stubovima čiji broj po širini i du-
žini iznosi 8 x 7. Visina stuba je iznosila 11 poluprečnika. Ispred pronosa i opistodoma nalazio se još
1 red stubova, od 6 komada. Jedino odstupanje od čistog dorskog stila je bilo po frizu na zidu cele.
Hram je bio podignit na visokoj krepidomi i orijentisan u pravcu istok-zapad. Unutrašnjojst je
bila podeljena na dve glavne prostorije i to naos (cela) na istočnoj strani i veće odeljenje na zapadnoj
strani u kome je bila izložena boginjina statua. Na zapadnoj strani se nalazio i opistodom, manja
prostorija sa „partenonom“- devičanskom odajom, po kojoj je ceo hram i dobio ime. Obe prostorije
su bile podeljene u 3 broda sa 2 reda stubova. U naosu stubovi ne idu do zida koji ga odvaja od par-
tenona, već se spajaju iza figure Atine Partenos. Tu je bilo 5 x 10 stubova, a u partenonu 4. Arhitekte
koji su radili na Partenonu bili su Iktinos i Kalikrates. Svi radovi su završeni tek 432. god., sa preki-
dom 438. gpne. Pored njega se nalazila statua od slonovače i zlata, koja je predstavljala Atinu Palas,
a napravio ju je sam Fidije.
U najtežem periodu arhitekta Filokles je sagradio dvojni hram Erehteon, odnosno od 421. do
407. gpne. Hram je izgrađen od tesanika belog penteličkog mramora. To je građevina sa jonskom fa-
sadom i 2 krila, odnosno hrama. Atinin naos, čiji je patos bio viši za 3 m od nivoa patosa u Posejdo-
novom krilu, nalazio se na istočnoj strani. Na njegovom tremu konstrukciju arhitrava je nosilo 6 jons-
kih stubova. U jednobrodnom naosu, na dnu četvorougaone sale, dužine 7 m i širine 10 m, u jednoj
edakuli bila je postavljena figura Atine Polias, koja je zamenila arhajsku figuru boginje.
Posejdonov hram je bio na zapadnoj strani dvojne građevine i odvojen samo jednim poprečnim
zidom od Atininog hrama. Građevina je bila zasvođena jednim krovom. Na severnoj strani Posejdo-
novog hrama je podignut jonski portik sa 6 stubova, kroz koji se sa obe strane ulazilo u naos. Sa sup-
rotne strane se nalazi manji portik, čiji je arhitrav počivao na 6 ženskih figura- karijatidama, u čijim
su ličnostima prikazane i priznate uzvišene vrline žena iz Karije, zarobljenica atinske vojske. (Prilog
IV)
Ostali spomenici na Akropolju (Prilozi IV i V) su : hram Rima i Avgusta, hram Zevsa Poliusa,
Pandion, svetilište Aresa, Agripa, Kalkoteke i dr. (pored hrama Nike, Partenona i Erehteona).
Prilaz akropolju u mikenskom periodu je bio sa zapada preko jednostavne staze. Ona je poči-
njala sa severne strane i zbog velike strmine terena bila je rešena dvostrukom cik-cak linijom. U vre-
me kada je politički centar prebačen sa Akropolja u niži grad i praktično Agoru, nastala je potreba da
se napravi komforniji prilaz, direktno sa zapada. Sa radovima se počelo 566. gpne, zbog festivala koji
je trebao da dovede na Akropolj veliki broj vernika. Napravljena je rampa, dužine oko 80 m, širine
10 m. Ulaz se prvobitno sastojao od više manjih sekcija, objedinjenih pod nazivom „Beule“ vrata. Za
vreme Perikla, istovremeno sa izgradnjom Propileje, Mnesikle prerađuje i udvostručuje dužinu ulaza.
Za vreme Rimskog carstva dodata su i stepeništa. Zapadno od vrata se nalazio žrtvenik Apolona.
Zapadno od severnog krila Propileje se nalazi Agripa, pravougaonog oblika (3,3 x3 ,8 m), visi-
ne 4,5 m, nadvišena glavnim delom koji se sužava ka vrhu, visine 8,91 m. Građevina je od konglo-
merata i poroznih stena i na fasadi su se nalazila bronzana četvoroprežna kola. Izgrađena je u sadaš-
njem izgledu krajem II vpne (za vreme Rimske imperije).
Propileja je izgrađena na ruševinama propilona, koji je uništen za vreme persijskog rata 480.
gpne. Glavni arhitekta je bio Mnesikle. Namena građevine je bio prolaz kroz kapiju, a orijentacija
istok-zapad. Fasada se sastojala od 4 stuba i 5 portala. Na zapadnoj strani se nalazila platforma, koja
je služila za odmor. Propileja je građena u 3 navrata: 566. g., posle bitke kod Maratona i za vreme
Perikla, ali nije do kraja završena. Na kraju treće faze izgradnje sastojala se od centralne zgrade i 2
niža krila. Ulaz su označavali dorski stubovi. Sa obe strane su postavljena po 3 stuba na jednakim
međusobnim rastojanjima. Sa suprotne strane, unutar zgrade, nalazila su se 2 reda sa po 3 jonska stu-
ba, koji su delili prostoriju veličine 24 x 18,2 m na 3 odeljenja. Na istočnoj strani se nalazilo manje
18
odeljenje, koje je sa centralnom zgradom bilo povezano preko 6 portala- 2 krajnja i najmanja, 2 sred-
nje veličine i 1 veći na sredini, koji su imali drvena vrata. Ispred odeljenja se nalazio red od 6 dorskih
stubova, okrenutih ka svetilištu. Na severozapadnoj strani se nalazila odaja, sa vestibulom ispred nje i
prozorima sa strane. Odaja se zvala Pinakoteka. Služila je za izlaganje slika, ali i kao mesto za od-
mor, te je bila opremljena sedištima duž zidova.
Za vreme Pizistrata je izgrađeno svetilište Artemide, zaštitnice trudnih žena i žena na porođaju,
u koje je Ifigenija donela drvenu statuu boginje. Svetilište je imalo oblik nepravilnog trougla i preds-
tavljalo je hram u obliku hrama sa stopom. Sa istočne i zapadne strane je imao 2 krila, a u jednom od
njih se nalazila skulptura boginje. Do hrama je vodilo 7 stepenika, koje je napravio Mnesikle. (Prilog
IV)
Svetilište Zevsa Poliusa se nalazi na severoistočnoj strani Partenona. Hram se sastojao od sko-
ro truglastog dvorišta, u koje se ulazilo sa jugoistočne strane, i svetilišta u severozapadnom uglu dvo-
rišta. Tu se nalazio i mali „hram u antima“, okrenut severu, koji je bio od drveta, sa temeljima od ka-
mena. Pausanije spominje da su tu postojale dve skulpture Zevsa Poliusa, jedna iz arhajskog perioda i
druga iz IV v., delo skulptora Leokara. Pominje i da je postojao oltar na koji je prinošen vo za žrtvu.
(Prilog VI)
Svetilište Pandion nalazi se na istočnoj strani Partenona i sastojalo se od trougaonog nezasvo-
đenog prostora, koje je bilo podeljeno u dva dela, istočni i zapadni, a orijentisan severozapad-jugois-
tok. Sagrađen je u V vpne i posvećen je mitskom kralju Atine Pandionu.
Svetilište Afrodite Pandemos se nalazi sa leve strane „Beule“ vrata. Hram je izgrađen u episti-
lu i ukrašen girlandima i golubovima.18
Krajem V i početkom IV vpne javlja se ideja da se mesta pokojnika uglednijih i imućnijih gra-
đana a naročito vladara ne obeležavaju više stelama nego monumentalnim građevinama. Takve gra-
đevine su nazvane mausoleji, po vladaru Karije Mausolu kome je žena Artemisija podigla grobnicu u
Halikarnasu. Prva takva grobnica je podignuta u Ksantosu, i naziva se „Spomenik Nereida“, koje su
bile kćeri gospodara mora, kralja Nereja, a zadatak im je bio da duše pravednika prevoze do ostrva
blaženih i srećnih pokojnika.
Istovremeno sa izgradnjom Akropolja nastaje i veći broj spomenika u gradu i okolini:
Hefajsov hram u Agori, Periklov Odeon na južnoj padini Akropolja pored Dionisovog pozorišta,
Aresov hram u opštini Aharna, jedan od krakova Dugog zida i dr. (Prilog VII) Upravne zgrade i
Agora su građene na način koji je do tada bio rezervisan samo za hramove. Nastala je opšta potreba
za ulepšavanjem grada. Agora se sastojala od portika, većnica, pozorišta, gimnastičkih dvorana,
hramova i javne fon-tane.
Ali program izgradnje je bio prekinut spartanskim ratom 431. gpne i na momenat obustavljen
smrću Perikla 429. gpne. Mir sklopljen 421. gpne dao je priliku da obnove program. Tada je i izgra-
đen „miniscule“-mali hram Atine Nike i započeta je gradnja Erehteona. Radovi su ponovo prekinuti
zbog fatalnog preokreta atinske kampanje na Siciliji 415-413. gpne. Hram je završen 410-407. gpne,
za vreme kratkog bljeska moći, koji je predhodio konačnoj katastrofi 404. gpne, kada počinje stalno
razaranje ovih velelepnih spomenika i umetničkih dela od neprocenjive vrednosti.
Bogatstva Atine su izgradila Rim, Konstantinopolj se blagovremeno snabdeo mnogim umet-
ničkim delima, hrišćanski fanatici su uništavanjem zadovoljili mržnju prema svemu što nije posveće-
no njihovom bogu, osim onoga što je moglo da im posluži. Za vreme Turaka Akropolj je postao ruž-
no utvrđenje, koje su napravili od ruševina hrama Atine Nike, radi odbrane od venecijanaca. Tada je
izgoreo i Partenon. Potom su došli i turisti koji još od XVII vne 19 uzimaju suvenire na svoja putova-
nja. Tek od 1833. g. počinje borba za obnavljanje velike zadužbine koju je nama a naročito Grcima
ostavila istorija.
18
Maria S. Brouscaris: „The monuments of the Acropolis“, Athens, 1978. g.
19
vne – skraćenica od veka nove ere
19
4.3.3. Grčka kuća i gimnazijum20

Grčka kuća je imala Thyroreion, Peristyle, Gynaekonitis i Andronitis, Thalamos i Amphithala-
mos, ali njihov raspored nije naročito jasan. Neki prate plan po skici Vitrurija (slika 8), jer se kuća
kroz istoriju stalno menjana. Npr. u Homerovo doba ženski apartmani su obavezno bili na spratu, što
je izuzetak i nije pravilo u kasnijem periodu, odnosno od početka peloponeskog rata do vremena
Aleksandra Makedonskog.
Prednji deo kuće se zvao andronitis, a zadnji gynaekonitis. U kuću se ulazilo kroz velika
ulazna vrata. Kroz prvi deo kuće je vodio hol, sa čije obe strane su bila vrata od loža i štala. Ka
unutrašnjosti hol je ponovo bio obezbeđen vratima, koja su se zvala ________, a vodila su u hodnik
sa stubovima-peristil, koji je bio duguljast ili oblika kvadrata. Po Vitruriju je bio okružen arkadama
samo sa 3 strane-jedne na ulazu i onih koje ga paralelno prate sa leve i desne strane. Po Platonu tu se
nalazio i kućni žrtvenik. Peristil nije bio odvojen od spoljnog dela kuće (_______) okružujućim
zidom, već su postojale sobe sa vratima, koja su se otvarala u njega.
Na suprotnoj strani su se nalazila 2 stuba, između kojih je počinjao prolaz za _____,
formirajući neku vrstu predvorja ili trema, čija je dužina bila za trećinu manja od njegove širine, ista
kao i razmak između stubova. Zvao se _______, a levo i desno su bili ________ i __________. Oko
_____ su bile trpezarije, spavaće sobe i ćelije za robove. Prema Demostenu i pesnicima tragičarima,
odaje žena nisu obavezno bile iznad stepenica, kako je to bilo kod Homera, već su uglavnom bile u
prizemlju. Od muških odaja su bile odvojene vratima koja su se zaključavala, jer su se u ženskim
odajama čuvale sve vrednosti, dok su muške služile za prigodne svrhe. I robovi su bili odvojeni
prema polu. Muški robovi su pripadali gospodaru, a ženski gospodarici. Zbog svega toga su se
ženske odaje nalazile iza muških i zvale su se ________.
U gradovima su kuće građene jedna do druge, a imalo se u vidu pri projektovanju da unutra
dopre što je manje moguće sunca leti, a zimi što je moguće više. Atinjani su radije živeli na selu nego
u gradu, te su kuće tamo bile superiornije, veće i lepše. Ispred kućnih vrata grčka kuća nije imala
specijalan vestibulum, kao kod Rimljana. Vrata su se otvarala ka spolja zauzimajući prostor ispred
kuće, koji je bio javno vlasništvo i deo ulice. To zemljište se zvalo _______. Ispred svake kuće je
stajao oltar, posvećen Apolonu, ili stub, koji ga je grubo predstavljao. Pored oltara je ponegde bio
posađen lovor. Možda su do ulaznih vrata vodile neke stepenice. Vrata su se u kasnijem periodu
otvarala na unutra, jer je tada sve što je težilo da ugrozi ulični prostor bilo zabranjeno. Kuće su čuvali
psi, a na vratima je stajalo upozorenje. Postojalo je i zvono koje se zvalo __________.
Muške odaje su činili saloni napravljeni za gozbe, sobe sa sedištima za posetioce, manje odaje
i ostave. Ženske odaje su bile građene tako da su se tremovi sa stubovima nalazili samo sa 3 strane
peristila. Na četvrtoj je bio ______, sačinjen od dve antoe (verovatno prolaz obeležen sa 2 stuba), iza
kojih su bile odaje za žensku “industriju”. Sa leve i desne strane su se nalatili talamos i amfitalamos
odaje i gledale su na njega. Sa preostale 3 strane peristila su bile dnevne trpezarije. Talamos je bračna
soba, u kasnijem periodu je nazvana ______. Svrha amfitalamosa nije jasna a predpostavlja se da je
služila za boravak žene i ostalih članova porodice.
Na kraju ženskih odaja nalazila su se treća vrata, _________, a vodila su u baštu, koju su
mnoge kuće imale. Lisije takođe pominje i četvrta vrata koja su verovatno vodila iz bašte na ulicu.
Ukoliko je kuća imala spratove oni su projektovani iznad prizemlja, kao terase. Krov je obično
bio ravan, tako da su mogli da hodaju po njemu. Gledano od spolja kuće nisu bile impresivne.
Pravljene su od kamena, cigli i drveta, jedva presvučene malterom.
Enterijer je takođe bio jednostavan. Pod je nesumljivo bio od maltera, ali se tek od vremena
Pergamusa javljaju podni mozaici. Oni su praktikovani do tada samo u bogatijim kućama i bili su
ukrasno obojeni različitim bojama i reljefni. Zidovi su sve do IV vpne bili bele boje. Postojali su i
reljefni radovi u kamenu na uglovima kuće i krovu, a kasnije su se dosta koristile zidne slike i bojeni
20
Po knizi „Chericles: or the illustration of the private life of the Ancient Greeks“
20
ukrasi. Prozori su ponekad bili postavljeni iznad, nekad u nivou vrata i na njima, ali su se otvarali na
unutra.
Kuće su se grejale pomoću kamina i peći, iako se predpostavlja da nije bilo pravih dimnjaka.
Međutim neshvatljivo je kako je rupa na krovu (plafonu) mogla da posluži svrsi, kada je iznad bio
tavan. Muške sobe su se često grejale malim pokretnim grejalicama.
Što se tiče gimnazijuma (Gymnasium) on je služio za gimnastičke vežbe, okupljanje govornika
i filozofa, njihovih učenika i slušalaca, za podučavanje dečaka obaveznim telesnim vežbama koje su
tada bile deo njihovog školovanja. Ukratko, služio je za konverzaciju i zabavu muškaraca.
Sastojao se od većeg peristila (2 stadijuma ili 1200 stopa), sa po jednim redom stubova sa 3
strane i 2 reda na strani okrenutoj jugu. U sredini trema sa stubovima je „ephebeion“, najveća soba za
vežbanje, sa sedištima i kreiran za slobodno građanstvo. Napuštajući efebion, sa desne strane su se
nalazili „elaeothesion“ ili toplo kupatilo i „frigidarium“, sličan hladnoj kupki. U preostalim trima
arkadama se nalaze saloni za filozofe, govornike i njihove slušaoce i učenike. Uglavnom su bili
otkriveni, ali su postojale i zakrovljene sobe, koje spominje Likije, misleći i na hlad drveta.
Sedišta su bila klupe od kamena poređane duž zidova. Verovatno su postojale i odvojene
stolice od kamena. Veliki prostor peristila, koji je bez arkada, verovatno je uglavnom služio za
gimnastičke vežbe. Po Vitrurijevim merama zauzimao je površinu od 60.000 kvadratnih stopa.
Česta odnosno obavezna pratnja gimnazijuma bio je i veći deo sa alejama drveća, koje su
verovatno pratile i druge biljke, kao što su zumbul, ruže, narcisi, ruzmarin, lovor, čiji je miris
pomagao posetiocima da se opuste i bolje razmišljaju.
Slika 8. Grčka kuća
21
Slika 9. Gimnazijum
22
5. Biljne vrste u mitovima i svetovnom životu Antičkih Grka
Svakom božanstvu je bila posvećena neka biljka, uglavnom drveće, koje je značenjem svoga
izgleda direktno označavalo karakter božanstva kojem je namenjena. Takođe je svakom božanstvu
odgovarao po 1 mesec u godini, a jedinstvena veza između biljaka i meseca je ostvarena preko alfa-
beta.
Grčki alfabet je pojednostavljena verzija kritskih hijeroglifa. Naučnici se uglavnom slažu da se
prva pisana azbuka razvila u Egiptu, u XVIII vpne, pod uticajem Krićana. Ima podataka da je pre
uvođenja oblikovane feničanske azbuke u Grčku, postojao alfabet u vidu verske tajne, koju su čuvale
sveštenice Mesečeve Boginje Ije, ili 3 sudije. On je bio sasvim blizak kalendarskom alfabetu. Slova
nisu označavana pisanim znakom, već grančicama različitog drveća, koja simbolišu mesece i godiš-
nja doba.
Prvobitan raspored je izgledao ovako: A, B, L, N, O, F, S, H, U, D, C, E, M, G, Ng ili Gn, R, I.
Svaki suglasnik je označavao ime jednog od 13 meseci, koji su trajali po 28 dana, a godina je
počinjala 2 dana posle zimske kratkodnevnice (Tabela 1). Svaki samoglasnik je bio simbol jednog
kvartala godine (Tabela 2).
Tabela 1 Simboli za suglasnike
Broj dana u
Mesec Suglasnik Biljka kao simbol
mesecu
Decembar 24 B breza ili divlja maslina
Januar 21 L oskoruša
Februar 18 N jasen
Mart 18 F jova ili dren
S vrba;
April 15
SS (Z) crni trn (glogovac)
Maj 13 H beli glog ili divlja kruška
Jun 10 D hrast ili drvo smrdljika
Jul 8 T sveti ili bodljikavi hrast
C orah
Avgust 5
CC (Q) jabuka ili oskoruša
2 M vinova loza
Septembar
30 G imela
Oktobar 28 Ng ili Gn trska, šaša
Novembar 25 R zova ili mirta
Tabela 2 Simboli za samoglasnike
Mesec Suglasnik Biljka kao simbol

Prolećna O štipovac
ravnodnevnica
Letnja ravnodnevnica U vres
Jesenja ravnodnevnica E topola
Zimska kratkodnevnica - drvo rođenja A jela ili palma
- drvo umiranja I tisovina
Zaštitnica svetog rastinja je bila Boginja Nemesida, a postala je simbol božanske osvete prema
ponosnim kraljevima. Proganjala je i ljude koji su se hvalili svojim bogatstvom, ne žrtvujući pritom
jedan deo bogovima i neolakšavajući nemaštinu svojih sugrađana. Predstavljena je sa jabukovom
grančicom u jednoj ruci, a točkom u drugoj. Na glavi ima krunu ukrašenu jelenima, a o pojasu joj vi-
se bičevi.
Nemesida je bila nimfa- boginja smrti u životu, kojoj su kasnije filosofi pripisali ulogu da sa
moralne tačke gledišta procenjuje kako se koriste darovi Tihe. Bič je služio u znak molbe da voćke
plodonose i žito zri, a korišćen je za ritualno šibanje. Jabukova grančica, dar herojima, bila je pro-
pusnica za Jelisejska polja. Točak je označavao sunčanu godinu, a kada bi opisao pola kruga, sveti
kralj je bio na vrhuncu sreće i spreman da umre. Boginja je pripadala kultu jasenovog drveta, a vero-
vatno je bila rođena iz Uranove krvi, što objašnjava njenu osvetoljubivu prirodu.
U mitovima se pominje da su mnoge biljke nastale iz krvi bogova ili smrtnih ljudi, da su neke
bile simbol propasti čitavih vojska, pa i bogova, a druge se vezuju za njihovo rođenje.
Tako su Titani po Herinoj zapovesti oteli rogatog Dionisa, novorođenog Zevsovog sina, i ras-
trgli ga, a iz njegove krvi je iznikao nar.
Zumbul (Hyacinthus) je dobio ime prema spartanskom princu Hiakintu, u koga su se zbog
njegove lepote zaljubljivali i mnogi muški bogovi: „Kada ga je jednog dana Apolon učio da baca
disk, ljubomorni zapadni vetar baci disk pravo na mladićevu glavu, ubi ga na mestu, a iz njegove krvi
izniče zumbul.“.21
Slično je bilo i sa imenom narcisa (Narcisus). Cvet je dobio ime po Narkisu, sinu plave Nimfe
Lejriopi. On je bio toliko lep da su se svi u njega zaljubljivali, ali ih je, tvrdoglavo ponosan na svoju
lepotu uporno odbijao. „Tako je jednoga dana poslao mač svom najupornijem udvaraču Amejniju“,
koji se na Narkisovom pragu ubio, prizivajući bogove da ga osvete. „Njegovu molbu je čula Artemi-
da i, upotrebivši svu svoju moć, natera Narkisa da se zaljubi u svoj lik u vodi, te da mu ljubavne želje
nikad ne budu uslišene.“ ...“Bol ga je dugo zbog neuzvraćene ljubavi razdirao sve dok, jednoga dana
nije zabio sebi nož u grudi. Dok je izdisao njegova krv natopi zemlju, a na tom mestu iznikoše cveto-
vi narkisa, sa crvenim pečatom istine.“22
Narkis, koji se zove još i Leiron, u starom vencu Demetre i Persefone je cvet sa 3 latice, plavi
cvet, odnosno perunika. Posvećen je Trojnoj boginji i nosili su ga upletenog u venac kada je trebalo
umilostiviti Erinije. –issus i –inthus su kratki nastavci, te su Narcissus i Hyacinthus bila imena krits-
kog heroja prolećnog cveća, čiju smrt boginja oplakuje na zlatnom kolutu sa mikenskog Akropolja.
Cvet ljiljana je bio amblem kraljeva u Knosu. Na bojenom reljefu, nađenom u ruševinama dvora,
21
Robert Grevs: „Grčki mitovi“, Nolit, Beograd, 1992. g.
22
kralj sa skiptrom u ruci šeta poljem ljiljana, a na glavi i oko vrata nosi venac od perunika („Princ
među ljiljanima“),
Kako su nastali bademovo i orahovo drvo govore sledeći mitovi:
„Filida, Tračanska princeza, volela je Tesejevog sina Akamanta, koji se borio kod Troje. Čeka-
jući ga da se vrati, Filida je posle devetog dana presvisla od tuge. Atina ju je pretvorila u bademovo
drvo, pa Akamant, koji stiže sutradan, mogade da zagrli jedino hrapavu bademovu koru. Kao odgo-
vor na ovu njegovu miloštu, grane buknuše cvetovima umesto lišćem i tada to posta osobina bademo-
vog drveta.“
„Karija, kći Lakonskog kralja, beše Dionisova ljubav. Ona je iznenada umrla u Kariji, a Dionis
ju je pretvorio u orahovo drvo. Artemida je donela vest Lakoncima, koji zbog toga podigoše hram
Artemidi Karijskoj, po kojoj karijatide- ženske statue-stubovi, dobiše ime.” 23
Karijatide su bile orahove Nimfe boginje Kar („Mudra Kar“), kao što su Melije bile jabukove,
a Drijade hrastove Nimfe.
Upotreba svetog bilja je u svetilištima bila česta. Tako su sveštenice- Majnade, žvakale lovo-
rovo lišće da bi imale proročanske vizije. Kada ih je Apolon pokorio zadržao je lovor kao sveto drvo.
Žvakanje lovora je bilo zabranjeno za obične smrtnike.
Drvo divlje kruške je bilo posvećeno Mesečevoj Boginji zbog svog belog behara. Od nje je
načinjen najstariji lik Boginje smrti, Here, u Herajmi kod Mikene. Plutarh pominje krušku kao naro-
čito cenjeno voće u Argu, Tirintu i na Peloponezu, koji se zato i zvao Apija-“od kruškovog drveta“.
Atina, takođe boginja smrti, nosila je ime Onka - “kruškovo drvo“, u svom kruškovom svetilištu u
Beotiji. I Dioskuri su je izabrali da bi pokazali kako su pravi heroji, jer kruškovo drvo plodonosi kra-
jem maja, kada počinje sezona plovidbe u istočnom Sredozemlju.
Bogovima su bile posvećene čitave šume i gajevi: Pelazgi su Demetri posadili gaj svetog drve-
ća, Hera je imala čuveni gaj zlatnih jabuka, Persefona je imala na dalekom zapadu gaj crnih topola,
pored izvora Okeana gde je bio ulaz u Tartar, Had je imao podzemni voćnjak u kome je rastao nar, i
td.
Zanimljivo je napomenuti da nisu samo biljke bile svete, već i gljive. Amanita muscaria u si-
rovom stanju izaziva halucinogena stanja, bančenja do besvesti, proročanske vizije, nadprirodnu
erotsku moć i veliku snagu u mišićima, ali nakon nekoliko sati i potpunu otupelost čula. Koristile su
se i dr. gljive, kao npr. Panaeolis papiliopaceus, gljiva koja izaziva bezbolne i sasvim prijatne halu-
cinacije. Od njih su se pravila čuvena pića ambrozija i cecion.
Govoreći o vezi između biljaka i rođenja bogova, sam Zevs je rođen u pećini ispred koje je
raslo hrastovo drvo, o koje je potom bila okačena njegova kolevka, dok su je čuvali naoružani Kure-
ti. Leta je proganjana od Here, rodila Apolona između palminog i maslinovog drveta. Inače biljke
koje su bile svete ljudi su morali da poštuju a koristili su ih samo pri svetkovinama ili pri prinošenju
žrtava.
Zbog svoje važnosti, bilo religijske, životne ili ekonomske, biljke su jako bile prisutne i u sve-
tovnom životu antičkih Grka. I u ta davna vremena cveće je bilo simbol ljubavi. Uglavnom je to bio
cvet maka (takođe i simbol oproštaja), Anemone nemorosa i ljubičica. Zaljubljena devojka ili žena,
postavila bi cvet ili list biljke na prsten desne ruke, a levom bi ga spljoštila. Potom bi njena robinja
odnela poruku onome kome je upućena. Ako bi devojka imala puno udvarača, oni bi se takmičili me-
đusobno za njenu ruku, a devojka bi krajnju odluku donosila bacanjem jabuke, ili usmeravanjem ja-
bukove grančice na svog izabranika.
Pri činu svadbe se pravilo slavlje, a kuća se ukrašavala cvećem. Kućna vrata su se ukrašavala
vencima od cveća među kojima je ruža imala vodeću ulogu. Pored nje su u sadržaj venaca ulazile i
23
druge biljke: kala, ljubičica, perunika i td. Rodbina i prijatelji su donosili girlande, manje vence od
cveća, da bi još više ulepšali svetkovinu.
Kuća se ukrašavala i za proslavu rođenja deteta. Vrata su se tada kitila vencima, a svuda su se
stavljale vazne sa kalama.
Čak je i nimalo prijatna ceremonija sahrane bila propraćena cvećem. Rođaci i prijatelji su do-
nosili vence od mirti, koja se najviše koristila u te svrhe, zatim od lišća srebrne i crne topole i brš-
ljana.
Zanimljivo je pomenuti i mit o nastanku ruže- kraljice cveća, kao i njeno korišćenje i osobine
koje je tada imala. Sam nastanak cveta je vezan za smrt Adonisa u koga se zaljubila Afrodita. On je,
po predanju, bio smrtno ranjen od divljeg vepra i Afrodita mu je pohitala u pomoć. Ali boginja je
morala da se provuče kroz gusti zasad ruža i tada je iz njenog izranavljenog tela šiknula krv i obojila
u crveno okolne bele ruže.
Najstariji podaci o ružama su nađeni pri iskopavanju grada Akada. Herodot, oko 428. gpne.,
opisuje da su na dvoru kralja Midasa gajene ruže sa 60 cvetnih listića. Teofrast, filozof i botaničar,
piše da ruže imaju 5-20, a neke i 60-100 listića, a opisuje i njihovo gajenje iz semena i reznica.
Prvi javni vrt u Atini osnovao je 206. gpne. Epikur, jer je svakog dana želeo da ubere cvet ru-
že. Afroditi, boginji ženske lepote, ljubavi i plodnosti su Grci prinosili ružu na žrtvenik, njene svešte-
nice su prilikom verskih ceremonija nosile vence od belih ruža, a putevi kojima su prolazile bili su
posuti ružama.
Za vreme Rimskog carstva kult ruža je doveden na najviši nivo. Venac od ruža se koristio u
svim prilikama: njime su kićene vojskovođe, mladići koji odlaze u rat, pobednici i pobedničko oruž-
je, zaljubljeni mladići su svojim devojkama slali i cvetove ruža, na gozbama su svi podjednako nosili
na glavi vence od ruža, koja tada postaje simbol radosti, zadovoljstva i ljubavi.
Zbog tolike potrebe za cvetom ruže, Rimljani su morali da ih uvoze, jer nisu mogli da pokriju
potražnju iz sopstvenih izvora, a uvozili su ih iz Grčke. Treba naglasiti da su takvi vrtovi uglavnom
bili formirani iz finansijskih razloga, a ne toliko zbog lepote i uživanja u cveću, što bi se moglo smat-
rati pretečom današnjih monokulturnih plantaža. U prilog ovoj konstataciji govori i to da su Grci bili
poznati proizvođači mirisa, koji su svakako pravljeni od cvetova plemenitih vrsti biljaka, a da bi ih
mogli napraviti, morali su imati „plantaže“ radi lakše berbe sastojaka.
U tabelama u prilogu izdvojene su sve biljne vrste koje su do sada pomenute. Većina biljaka je
autohtonog porekla tako da pravu sliku o vrstama koje su mogle da se koriste za uređenje vrta pruža
fitocenološki sastav područja.
6. Razvijenost vrtne umetnosti kod Antičkih Grka
O stanju vrtne umetnosti i njegovoj organizaciji kod Antičkih Grka jako se malo govori. Nađe-
ni podaci se svode uglavnom na nabrajanja koji su vrtovi postojali i kome su pripadali. Mnogo više
podataka je pronađeno kroz opise predela, načina života i na osnovu par navoda izvedenih iz raznih
dela tadašnjeg perioda.
6.1. Uočene karakteristike vrtne umetnosti i periodi razvoja
Karakteristike vrtne umetnosti celog perioda na osnovu do sada razmotrenih podataka bile bi
sledeće:
 nizak stepen razvoja, kao posledica jednostavnog načina života i stalnih previranja.
 pristupačnost uglavnom bogatijem i privilegovanom sloju ljudi, naročito vladarima i posveće-
nost bogovima
 slaba zastupljenost u sklopu kuća slobodnog građanstva, zbog načina urbanističke organizaci-
je gradova i njihovog rasta.
 podređenost organizacije funkcionalnosti kretanja korisnika prostora, odnosno ukućana i gos-
tiju
 zavisnost organizacije od stilova arhitekture, sa strogom geometrijskom organizacijom sve do
kraja V v., odn. do vladavine Perikla, kada se po prvi put javlja termin slobodne organizacije i
odsustva simetrije pri izgradnji Akropolja
 pojačana zastupljenos i intenzivniji razvoj vrtne umetnosti nakon stabilizacije društva
 podređenost izbora biljnih vrsta verskim, “marketinškim” i uglavnom ekonomskim zahtevima
(proizvodnja mirisa, ulja i cvetova za izvoz, npr. ruža), ali i kako bi se potkrepile potrebe doma-
ćinstva)
 primena u „uređenju“ nekih javnih građevina, kao što je bio slučaj sa gimnazijumom, radi
zadovoljenja duhovnih potreba,
 razvoj plantažnog uzgoja (cvetnih biljaka i sadnog materijala)
 početak razvoja javnih zelenih površina
Do sada izneti zaključci ukazuju da bi se razvoj vrtne umetnosti mogao podeliti na dva perio-
da:
I Period do osnivanja polisa i stabilizacije društvenog uređenja
II Period nakon osnivanja polisa
Postojanje vrtne umetnosti nije sporno pošto parkovi kao javne zelene površine ne bi mogli da
nastanu bez dovoljno visokog nivoa razvoja privatnih vrtova. Međutim odlike celog perioda svakako
da nisu dozvoljavale brz razvoj vrtne umetnosti koja se ipak rangira kao ekskluzivan način života.
Prvi period je izdvojen pošto su stalni ratovi i previranja bili surova svakodnevnica ljudskog
života i jednostavno nije bilo dovoljno prostora za ono što ne spada u oblast preživljavanja. U tom
periodu su nestajale čitave porodice, vladale su nemaština i beda, a samo pojedinci koji su imali veli-
ke povlastice mogli su da uživaju u blagodetima mirnog i stabilnog života.
Početak drugog perioda bi mogao da se veže za nastanak demokratskog uređenja. Migracije
stanovništva, upadi okolnih naroda, međusobni ratovi su prekinuti ili svedeni na minimum. Život je
postao stabilniji i opušteniji tako da su se stvorili svi aspekti da se značajnije razvije vrtna umetnost.
Kasnije, sa potpunom stabilizacijom društvenih i nacionalnih previranja, verovatno u doba vladavine
Perikla, razvoj vrtne umetnosti je postao još intenzivniji.
Bez obzira na surovost perioda Antičke Grčke, naročito u vreme velikih migracija i ratova, Gr-
ci su romantičari u duši i obožavaoci misterija, što su osobine koje se svakako ne mogu zanemariti u
pokušaju rekonstrukcije vrta.
6.2. Uočene prostorne i organizacijske osobine vrtova i ostalih zelenih površina
Svakako da su i u periodu Antičke Grčke, kao i u svakom drugom pre ili posle njega, način
uređenja i veličina vrta bili u direktnoj vezi sa socijalnim statusom vlasnika i sa namenom objekata.
6.2.1. Osobine svetovnih vrtova

Robovske kuće, ukoliko su uopšte i bile izolovane od kuće robovlasnika, verovatno nisu imale
vrt osim u slučaju gajenja povrća i tek po koje cvetne biljke ili žbuna. Što je rob bio značajniji to su i
njegova prava bila veća. Isto se odnosilo i na robove kojima su dodeljivane posebne dužnosti. Ranije
je pomenuto da su postojali privilegovani robovi posvećeni bogovima. Pored toga poznato je da nisu
svi robovi bili zarobljeni u ratnim ili pljačkaškim pohodima, već su neki to postajali i zbog dugova.
Siromašan sloj najverovatnije nije imao slobodan prostor u sklopu objekta za razvoj vrta. Kuće
su bile male, jednostavno i slabo sređene. Snabdevali su se vodom iz javnih česmi i fontana zato što
uglavnom nisu imali prostornih i finansijskih mogućnosti za izgradnju bunara. U sklopu parcele ili
imanja slobodan prostor ukoliko je postojao bio je predstavljen ekonomskim dvorištem, sa bunarom
kao glavnim sadržajem. Uređenje je bilo podređeno funkcionalnosti kretanja, tako da je dvorište bilo
popločano ili, češće, “predstavljeno” nabijenom zemljom. Samo prostor oko bunara, oltara, stuba ko-
je je predstavljalo božanstvo ili duž zidova mogao je biti sa manjim zelenim površinama. Veličine tih
površina su svakako bile usklađene sa veličinom slobodnog prostora. Njihovo postojanje i biljke koje
su sađene nisu smeli da ugroze funkcionalnost kretanja. Dekorativnost je bila na dosta niskom nivou
jer je zavisila i od slobodnog vremena za održavanje. Izbor biljaka je takođe podređivan potrebama
ukućana. Najverovatnije su glavne biljke bile puzavice, vrste koje su se koristile u ishrani i tek po ko-
ja cvetnica.
Slično je važilo i za stanovnike polisa koji, kao i u današnje vreme, nisu ni mogli da imaju bilo
kakav vrt pošto gradski (urbani) prostor to uglavnom nije dozvoljavao. Verovatno su neki od njih
imali omanje letnjikovce, što je zavisilo od finansijskih mogućnosti i poslova koje su obavljali.
Srednji stalež je verovatno imao vrt i u gradovima u kojima su posedovali kuće. Najverovatnije
su imali i omanje letnjikovce, a veličina i uređenje su bili odraz profesije kojom su se vlasnici bavili.
Kod ovog staleža i kod predhodnog stepen uređenja vrtova i njihov sadržaj mogu se smatrati prelaz-
nim tipovima u razvoju vrtne umetnosti.
Pripadnici ovih staleža ekonomski su uglavnom bili u stanju da poseduju vrtove. Svakako da je
ekonomska moć uticala na veličinu i sadržaj ali mnogo veći uticaj su imale potrebe vlasnika. Bez ob-
zira na mogućnosti uređenje vrta je bilo podređeno drugim potrebama pošto su se iz ovih redova
najčešće izdvajali ratnici, sveštenici, sitni trgovci, ugostitelji, administrativni radnici, učenjaci govor-
nici, umetnici i dr. “profesionalni” profili neophodni za funkcionisanje jedne države na svim nivoi-
ma. Samim tim i organizacija vrta, način uređenja, izbor glavnih elemenata i pratećih sadržaja kao i
izbor biljnih vrsta bili su irazito raznovrsni24.
24
U tom periodu smislena organizacija prostora kroz oblast Projektovanja u masovnoj primeni nije postojala. Vlasnici
kuća, naročito žene, određivali su elemente vrta, njegovu organizaciju, izbor biljaka i njihovo raspoređivanje. Sva pravila su
Tako na primer ekonomska moć učenjaka je svakako bila umanjena usled nabavke pergamena-
ta i troškova školovanja, a uređenje vrta ukoliko je postojao bilo je podređeno duhovnosti i
obezbeđe-nju mira i tišine.
Jedna od delatnosti i obaveza robova je bilo i održavanje vrtova, tako da nisu postojali bašto-
vani koji su se time profesionalno bavili 25. U skladu sa tim dekorativnost vrtova je bila u mnogo
većoj zavisnosti od broja robova zaduženih za održavanje i sklonosti ukućana za istim, nego od
konkretnog načina uređenja i izbora biljaka. Naime i vrt koji je ozelenjen sa najdekorativnijim
biljkama ne može lepo da izgleda ukoliko se lepo i kvalitetno ne održava. Mnogi pripadnici ovog sta-
leža nisu mogli da priušte dovoljan broj robova ili nisu obraćali pažnju na te detalje tako da je i deko-
rativnost ovih vrtova bila raznovrsna.
Bogatiji stalež u koji su spadali bogati trgovci, aristokratija, i svakako prestavnici vrhovne
vlasti odnosno kraljevi, senatori, vojskovođe i dr. imali su letnjikovce i velike vrtove sa visokim ste-
penom uređenja, koji su ustvari predstavljali simbol ili odraz njihovog položaja u društvu. Oni su
skoro obavezno imali ribnjake i sve sadržaje koji su mogli da istaknu njihov položaj. Ovde je način
uređenja bio izrazito raznovrstan i zavisio je od finansijske moći vlasnika. Često su se dešavali “para-
doksi”, naročito u slučaju bogatih trgovaca, te neki verovatno nisu ni imali vrtove zbog vrste trgovine
kojom su se bavili ili zato što nisu osećali potrebu za njima. Nasuprot toga drugi su imali lepše vrtove
od onih koji su bili iznad njih u piramidi društvenog uređenja.
Tada je vladalo mišljenje da na socijalni status ne ukazuje veličina površina pod zastorima već
prisustvo neobiočnih sadržaja u vrtu kao npr. ribnjaci u kojima su se gajile neobične i izuzetno vred-
ne vrste riba, jegulje, neobične biljke i voćke donete iz različitih prekomorskih kajeva koje su mud-
rošću i upornošću vlasnika i njegovih baštovana- robova odgajane na većim površinama. Svakako da
je obavezno bilo predvideti površinu koja će se koristiti za vežbu borbe, a veličina te površine je za-
visila i od ranga u vojsci.
Gradska struktura je najviše diktirala uređenje i veličinu vrta bez obzira o kom se staležu radi,
ali i tu je finansijski momenat igrao odlučujuću ulogu u sadržaju. Gradovi svakako nisu bili gusto na-
seljeni i skučeni već su se na pojedinim mestima uočavale rezidencije, sa većim slobodnim prosto-
rom oko objekata. U prilog tome govori urbanistička struktura gradova koja je ranije ukratko prikaza-
na. Broj takvih površina je zavisio od prostornih mogućnosti tako da su se i tu javljale velike razlike.
Ostrvski gradovi su imali najmanji broj rezidencijalnih zelenih površina, kotlinski nešto veći, a ravni-
čarski najveći. Svakako da Atina u vrhuncu svog uspona nije gradila velelepne objekte bez pratećih
zelenih površina. Izbor biljnih vrsta je bio usklađivan sa klimatskim i mikroklimatskim osobinama
područja.
Manja naseljena mesta u kojima su uglavnom i podizani letnjikovci imala su veće mogućnosti
samim tim što nisu postojali opsadni zidovi.
6.2.2. Svešteni vrtovi - vrtovi posvećeni bogovima

Uređenje vrta je najverovatnije bilo i u skladu sa pravilima koja su vladala u arhitekturi. Pošto
je ona bila podređena krajnjoj nameni objekta i zato što je glavna odlika bila simetrija i vrtovi su na
taj način uređivani. Najvažniji problem predstavljaju sposobnosti tadašnjih “vrtlara” da uspešno
prikažu karaktere bogova kojima su pojedini vrtovi bili posvećeni. Mnogo je lakše bilo sa ljudima
pošto su oni mogli da svoje zahteve iskažu direktno.
uglavnom bila zasnovana na obezbeđenju prirodnih uslova za razvoj biljaka, tako da je i raspoređivanje vršeno na osnovu
poznatog Prirodnog predela. Neki ljudi nikada nisu išli dalje od rodnog mesta tako da je njihov vrt bio odraz onoga što se u
prirodi može naći.
Smisleno uređivanje verovatno su vršile arhitekte i umetnici kojima su dodeljivani poslovi oko izgradnje značajnih ob-
jekata i rezidencija. Takav slučaj je bio i Semiramidinim vrtovima, ali je ova “građevina” ipak bila podređena biljkama, jer
je projektovana tako da podnese teret. Svakako da Projkti ozelenjavanja nisu rađeni kao posebna celina i nisu podrazumeva-
li precizno ucrtavanje svake biljne vrste posebno.
25
Prvi profesionalni baštovani javljaju se u doba Rimskog Carstva.
Uređenje vrtova koji su bili posvećeni božanstvima i površina oko hramova koliko god one bi-
le male bilo je sa akcentom na biljke koje su tim božanstvima pripadale i koje su oslikavale njihov
karakter. Svakako da je najlakše predpostaviti kako je mogao da izgleda veći vrt posvećen Afroditi.
Međutim geološke i pedološke odlike područja Grčke i pozicije hramova otežavaju stvaranje
jasnije slike o ovom tipu vrtovima. Može se zaključiti da često nije bilo mnogo prostora za sadnju ma
kakvih biljaka. Pored toga neka svetilišta koja su podizana u prirodnom okruženju, gde nisu vršene
nikakve druge intervencije u prostoru osim izgradnje, nisu imala ni bilo kakvu uređenu zelenu povr-
šinu.
U skladu sa tim veći vrtovi posvećeni bogovima najverovatnije su uređivani dalje od hramova,
na nešto skrovitijim mestima, što je opet zavisilo od karaktera bogova. Njihovo uređenje je bilo jed-
nostavno jer je vladalo opravdano mišljenje da bogovi ne žele da ih iko osim odabranih smrtnika uz-
nemirava.
Treba naglasiti da su i voćnjaci koji su bili posvećeni bogovima često kategorisani kao vrtovi.
Oni su verovatno kao elemente uređenja, koji su ih i izdvajali od običnih voćnjaka, imali manje
oltare ili možda i neke građevine. Verovatno su imali i posebne svete biljne vrste koje su se
sporadično jav-ljale za razbijanje monotonije, naglašavanje značajnih delova prostora i za sveštene 26
potrebe. Način raspoređivanja biljaka je takođe bio u skladu sa karakterom božanstva kao što je
ranije navedeno u prikazu arhitektonskih stilova.
Da su vrtovi u sklopu hramova ili kao posebna celina oko njih postojali govori jednostavna de-
dukcija da je postojalo sveštenstvo koje je živelo u blizini hramova ili u njima.
Organizacija vrtova nije uvek predviđala postojanje popločanih staza jer one ipak naglašavaju
javnost i izloženost posetiocima, osim u slučajevima kada su bili deo okolnog prostora hrama koji je
izgrađen u sklopu naselja. Granica površine je naglašavana zidovima sa puzavicama ili gušćim zasa-
dima žbunja kako bi se obezbedili izolovanost i zaštita. Živa ograda kao vid primene određenih bilja-
ka nije postojala jer se pojavila tek u doba Rimskog carstva. Akcenat je uglavnom bio na slobodnom
i nesputanom rastu i razviću biljaka.
Projektujući stilove na nivo organizacije vrta može se predpostaviti da su u vrtovima namenje-
nim Afroditi, Persefoni i Nimfama biljke uglavnom sađene na način koji je dosta sličan pejzažnom
stilu, bez naglašene simetrije, slobodno i raznovrsno, sa naglaskom na dekorativnosti i sa jakim pri-
sustvom cvetnih vrsta drveća, žbunja i zeljastih biljaka. Ukratko kitnjasti, bogati, puni okreta i
nemira. Uglavnom su predstavljali uređenije delove prirodnog pejzaža koji su u svom sklopu imali
jezerca i ribnjake. Kod veštački podignutih vrtova nalazile su se i fontane. Organizacija prostora je
verovatno deljena na sledeće zone ili funkcionalne celine 27 : rubni- zaštitni deo (koji je mogao i da
izostane), unutrašnji slobodno organizovan prostor, veći broj “intimnih” prostora 28, zone vodenih po-
vršina i zone svetilišnih objekata.
Kod vrtova posvećenih Heri i Artemidi dekorativnost je bila ublaženija nego što je slučaj sa
vrtovima Afrodite, Persefone i Nimfi, kako bi se naglasila elegancija. Razlike su najviše bile u ma-
njem broju “intimnih” prostora ili njihovom izostanku i slabijem prisustvu izrazito dekorativnih
biljnih vrsta. Pored toga organizacija prostora i raspoređivane biljaka je bilo sa blagom simetrijom.
U slučajevima Atene, Aresa i Herakla akcenat je bio na blagoj simetriji i izolovanosti vrta od
okruženja. Uređenje je bilo podređeno monumentalnosti i duhovnosti. Monumentalnost nije bila
26
Primedba autora : pod ovim se podrazumevaju potrebe sveštenika za obavljanje pojedinih rituala, prizivanje vizija i
dr. U prilog ovome govori i ranije pomenuta činjenica da su delovi određenih biljaka korišćeni kao oblik pismenog izraža-
vanja.
27
Pojam funkcionalne celine se ovde koristi samo kako bi se lakše ukazalo na organizaciju prostora. Ovaj pojam nije
korišćen u doba Antičke Grčke za uređenje vrta. On je u direktnoj vezi sa nastankom Projektovanja zelenih površina kao
postupka u uređenju slobodnih prostora koji se javio i ukorenio u kasnijim epohama.
28
“Intimni” prostor je deo koji u sklopu zelene površine i od okolnog prostora je izolovan, sa ciljem da obezbedi
privatnost korisnika. U doba Antičke Grčke ovaj deo organizacione celine je više postojao samo kao potreba, a intenzivnije
se razvio i pojavio kao pojam u doba Rimskog Carstva.
obezbeđena veličinom vrta već količinom sadržaja, naročito skulptura i popločanih površina. Pri-
sustvo vodenih površina nije bilo obavezno, ali su one verovatno postojale u vidu bazena. Mirna vo-
dena površina kao element vrta pored dekorativnosti naglašava i duhovni mir. Raznovrsnost biljnih
vrsta je bila slabije izražena kako se ne bi narušila harmonija prostora.
Vrtovi koji su posvećivani Zevsu, Uranu, Heliju i Seleni verovatno su bili jednostavnije uređe-
ni, osunčani i prostrani. Pošto je Zevs vrhovni bog uređenje je trebalo da bude najizraženije i da se
jasno izdvaja od ostalih. Verovatno je to postizano monumentalnošću uređenja i veličinom u odnosu
na ostale bliske površine. Akcenat je svakako bio na hramu ili svetilištu, a uređenje okolnog prostora
je bilo sa njjačim učešćem popločanih površina i dovoljno prostora za sadnju hrasta. Stroga geometri-
ja je primenjivana u svim aspektima uređenja.
Vrtovi posvećeni Posejdonu, ukoliko su postojali u takvom obliku, verovatno su bili sa akcen-
tom na vodenim površina. Slobodne površine za sadnju biljaka su bile ograničene, a monumentalnost
je bila obezbeđena jakim prisustvom kamena, skulptura i popločanih površina.
A šte je bilo sa Hadom, bogom podzemnog carstva? Antički Grci su dosta pazili da ne uvrede
bogove, tako da su verovatno postojali i vrtovi posvećeni Hadu. Kult mrtvih i vera u zagrobni život
prisutni su u celoj istoriji čovečanstva, do današnjih dana. Osobine ovih vrtova su verovatno bile
izolovanost, a akcenat je bio na biljkama koje simbolizuju kult mrtvih.
6.2.3. Ostali tipovi zelenih površina

Moglo bi se reći da su u doba Antičke Grčke javne zelene površine ipak postojale i pre nego
što je registrovan prvi javni vrt u Atini, naročito ukoliko se prihvati činjenica da žene nisu imale ista
prava kao i muškarci. Njihov položaj u društvu i porodici je bio jasno definisan i nisu mogle da se
pojavljuju na određenim mestima, kako ne bi ometale muškarce.
Ovo ima veze sa pojmom javna zelena površina, pošto on podrazumeva da tu spadaju tipovi
zelenih površina u urbanoj strukturi naseljenog mesta koje svi stanovnici mogu da koriste u bilo koje
doba dana i godine. Tu spada veliki broj tipova površina koje se danas izdvajaju: gradski parkovi, dr-
voredi, skverovi, površine oko javnih objekata i td.
U doba Antičke Grčke pojam javna zelena posvršina ne bi mogao da se definiše kao što je na-
vedeno, baš iz razloga što žene nisu svuda imale pristup.
Normalno u to vreme pojam javnih zelenih površina nije postojao, svakako ne u današnjem
kontekstu, a o biljkama uglavnom niko nije vodio računa. Svakako da je urbanistička organizacija vr-
šena bez da su se osmišljavali drvoredi, manji trgovi ili parkovi kao deo urbane strukture na način na
koji se to danas radi. Bez obzira na sva otkrića vezana za organizaciju gradova i dalje je teško proce-
niti ili predpostaviti koji su tipovi javnih zelenih površina postojali. Svakako da istraživanja arheolo-
ga nisu vršena sa ovog aspekta pošto je trebalo odgovoriti na mnogo zanačajnija pitanja. U prilog
predpostavkama koje su ovde iznete govore osobine urbanističke strukture u današnjim Grčkim nase-
ljima i gradovima.
Akcenat je svakako bio na funkcionalnosti kretanja i osunčanosti. Zbog toga skverovi i trgovi
uglavnom nisu bili ozelenjeni već su predstavljani česmama i fontanama. Voda je bila teško dostupna
većem delu stanovništva zbog osobina područja i njen značaj je bio ogroman.
Ukoliko su drvoredi i postojali uglavnom su bili od autohtonih vrsta. Oni nisu smeli da previše
zasenče objekte niti da remete funkcionalnost kretanja, tako da su u naseljima i gradovima verovatno
podizani duž širokih i prostranih ulica. Drugačija situacija je bila sa putevima van naseljenih mesta.
Međutim, pošto su se uglavnom poštovale prirodne osobine predela organizovana sadnja vangradskih
drvoreda je verovatno izbegavana. Izuzetak su bili letnjikovaci i rezidencije, jer bez drvoreda ne bi
mogli da se naglase prilazi ovim površinama i objektima.
Vrtovi oko nekog svetilišta ili hrama mogli bi se nazvati javnim površinama po današnjim
definicijama. Svako je mogao da dođe i prinese žrtvu bogovima, bez obzira na pol, da popriča sa
sveštenstvom i dr.
Kao jedna od javnih zelenih površina mogao bi se prikazati i deo Gimnazijuma. Gimnazijum
su mogli da koriste svi muškarci bez obzira na starost, ali je ženama bio zabranjen pristup. Na slici 9
se jasno vidi da je izvestan deo površine (više od 30%) bio određen za aleje drveća. Svrha tog prosto-
ra je bila da obezbedi bolje razmišljanje i opuštanje, te je drveće verovatno pratilo i ranije navedeno
mirisno bilje. Vladala je strogogeometrijska organizacija kao simbol jednostavnosti i uređenog poret-
ka.
Drveće je bilo poređano u više redova i na jednakim rastojanjima kako između samih biljaka,
tako i između redova. Staze su uglavnom bile od lomljenog kamena ili utabane zemlje, što je zavisilo
od značaja gimnazijuma i njegove posećenosti. Prostor je bio opremljen i stolicama koje su bile ras-
poređene duž staza i zidova tog dela gimnazijuma. Na suprotnoj strani ulaza u taj prostor, koji je bio
rešen portikom sa stubovima, često se nalazilo toplo kupatilo sa pratećim salonima.
Svakako da su samo veći gradovi imali objekte kao što je gimnazijum, što nije bio slučaj sa
manjim naseljenim mestima. Površine koje su bile namenjene vežbi duha i tela verovatno su bile izo-
lovane od ostalih okolnom vegetacijom. Ovakve površine jesu smatrane javnim, naročito kod ratnički
opredeljenih naroda kao što je slučaj bio sa Spartancima, pošto su se često nalazile u neposrednoj bli-
zini naselja ili u njegovom centralnom delu, tako da su bile dostupne svim stanovnicima. Normalno,
žene nisu mogle da prisustvuju vežbama, ali svakako da im nije zabranjivano da se pojave kasnije.
Sve osobine gimnazijuma kao objekta prezentovane su kroz slobodan prostor. Umesto zidova
postojali su drvoredi ili širi zasadi drveća. Izolovanost je obezbeđivana gustim zasadima žbunja. Pos-
tojale su i velike površine utabane zemlje ili travnjaka koje su služile vežbama. Kod većih prostora
bilo je moguće razvrstavati površine na osnovu tipova vežbi koje su se na njima obavljale, odnosno
podeliti ih u funkcionalne celine. Svakako da su streljačke vežbe zahtevale jaku izolaciju od okruže-
nja kako ne bi došlo do nesreća. Nasuprot njih konjičke vežbe su zahtevale velike pregledne površi-
ne. Težina vežbi svakako je navodila i na postojanje vodenih površina, naročito bazena, u neposred-
noj blizini prostora. Njihovo postojanje je bilo obavezno ukoliko su površine bile udaljene od prirod-
nog izvora vode.
Stepen organizacije prostora i način njegovog uređenja bio je direktno podređen broju korisni-
ka prostora i značaju površine. Pod ovim se podrazumeva da su veće površine ustvari bile centi za
obuku ratnika i time su još oskudnije i grublje ozelenjavane. Ogoljene površine su bile veće, a izola-
cija se realizovala uglavnom korišćenjem prirodnih geografskih osobina prostora. Sadnja novih bilja-
ka nije dolazila u obzir tako da su tu postojale samo biljke koje su zadržane (ostavljene) nakon privo-
đenja površine nameni. Ovakve površine svakako nisu bile javne i uglavnom su se zbog veličine na-
lazile van naselja.
Sve navedeno podseća na organizaciju koja odgovara današnjim sportsko-rekreativnim centri-
ma. Izbor biljaka je bio jednostavan, sa akcentom na autohtonim biljaka i bez naglašavanja
dekorativ-nosti. Verovatno su pojedini rubni delovi bili uređeni sa funkcijom opuštanja, tako da su za
ozelenja-vanje korišćene i dekorativnije biljke. Ovakav pristup je možda primenjivan i oko vodenih
površina.
6.2.4. Izvor biljaka za ozelenjavanje

Iako su plantaže poseban vid zelenih površina, sa strogo ekonomskom funkcijom i u privatnoj
svojini ne bi trebale da se izuzmu iz razmatranja. Najvažnije pitanje je kako su Antički Grci dolazili
do sadnog materijala i rasada cvetnih i zeljastih biljaka za uređenje vrtova i drugih zelenih površina,
naročito onih koje su posvećene bogovima.
Naime veliki broj pomenutih (i ne pomenutih) divljih zeljastih biljaka ne može da podnese pre-
sađivanje. To znači da mnoge od njih nisu mogle da se uzimaju iz prirodnog okruženja. Jedini način
je bio skupljanje semena i setva istih u samom vrtu. Svakako da su najdekorativniji vrtovi i gajevi
imali u svom sklopu divlje biljke koje nisu od prirode rasle na tom području. Ove predpostavke go-
vori u prilog i iznetoj konstataciji da je biljkama dozvoljavano da slobodno rastu i razvijaju se.
Slična situacija je bila i sa biljkama koje su namenjene masovnoj ishrani, jer nisu samo žitarice
gajene na velikim površinama.
Što se drveća i žbunja tiče ono je moglo da se uzima iz okruženja, ali ipak u manjem broju
nego što su bile realne potrebe. Stoga se i predpostavlja da su već tada postojali neki vidovi rasadnika
za sve biljke, a ne samo za one vrste koje su bile retke i ekskluzivne.
Najznačajniji su svakako bili voćarski rasadnici. Organizacija ovakvih površina je bila strogo
geometrijska. Biljke su u voćnjacima ili vinogradima sađene na jednakim rastojanjima na celoj povr-
šini. Od sadržaja su se nalazili manji žrtveni oltar, možda manji objekat i bunar, ukoliko je površina
bila dosta udaljena od izvora vode za zalivanje. Oltar je služio raznim ceremonijama, a postavljan je
na delu koji je bio najbliži putu. Verovatno su veće površine bile ograđivane žbunjem ili ogradama.
U svakom slučaju ovo je interesantna predpostavka, jer ukoliko su postojale površine na koji-
ma su se proizvodile i vrste biljaka koje su služile za uređenje vrtova one predstavljaju dokaz da ne
samo da su vrtovi postojali već i da oni uopšte nisu bili na toliko niskom stepenu razvoja.
Isto se odnosi i na intervencije u prostoru, tako da se nameće još jedno pitanje a to je koliki je
bio nivo planiranja i uređenja predela, jer izgradnja velikih objekata, gradova, naselja, logora za obu-
ku ratnika i td. jeste oblik smislenog planiranje predela. Da li je verzija takvog pristupa bila korišćena
i za veće prostore, pa i regione? Ukoliko jeste ona je zavisila od procene “veleposednika” i njihovih
sposobnosti za sticanjem bogatstva, kraljeva, arhitekata i dr. koji su imali veliku ulogu u realizaciji
vlasti.
To znači da i letnjikovci nisu podizani bez predhodnog sagledavanja najznačajnijih planskih
elemenata iz oblasti Planiranja i uređenja predela. Pošto je njihovo uređenje bilo podređeno uživanju
i kako se radilo o velikim površinama verovatno da je i ozelenjavanje vrta vršeno po određenim pra-
vilima. Vrt u gradu je tada predstavljao “letnjikovac u malom”, koji je oslikavao status vlasnika u
društvu i samim tim nije mogao biti nasumično uređivan. Čim postoji makar kakav planski pristup
uređenju prostora to znači da tema kojom se taj plan bavi (u ovom slučaju vrt) svakako postoji, ali da
za nju nisu pronađeni jasni dokazi.
7. Pokušaj rekonstrukcije vrta Antičke Grčke
Upotreba ili bolje rečeno namena pojedinih biljaka u svakodnevnom životu najviše govori u
prilog konstataciji da su takve biljke imale mesto u skoro svakom vrtu pošto je to slobodna površina
koja je najbliža ukućanima. Mnogo je lakše ubrati ili sakupiti potrebne ili željene plodove, grančice i
cveće iz sopstvenog vrta nego tražiti ih po okolnom području koje u to vreme ipak nije bilo sigurno i
bezbedno za usamljenog putnika a naročito za ženu.
Predpostavlja se da je veličina vrta bila u direktnoj zavisnosti od:
 veličine parcele - na svim građevinama je odnos elemenata gradnje bio dosta značajan.,
 broja i rasporeda objekata na parceli,
 veličine objekta, odnosno kuće,
 broja i namene prostorija u kući.
Uređenje vrta je bilo u direktnoj zavisnosti od:
 ekonomske moći vlasnika, njegove profesije i statusa u društvu,
 broja ukućana i značaja žene vlasnice,
 broja robova,
 potreba ukućana.
Već je pomenuto u petom odeljku da su se na kraju ženskih odaja nalazila treća vrata, koja su
vodila u baštu. Kuću je od bašte delio trem sa stubovima i stepeništem, koji je imao ulogu da ublaži
direktni prelaz iz unutrašnjosti u vrt. Kako su bašte bile zatvorenog tipa, zidovi su verovatno prekri-
vani nekim autohtonim puzavicama29. Najčešće je zid na kome su se nalazila četvrta vrata sakrivan.
Umesto puzavica su se verovatno koristile i žbunaste biljke, gustog habitusa, npr. lovor ili ruže koje
su bodljikave i ujedno su predstavljale “odbrambeni detalj” od upada lopova.
Prelaz iz kuće u dvorište je uglavnom rešavan tremom sa stubovima. Verovatno su tu kod ve-
ćih površina i bogatijih kuća sađeni vinova loza i druge značajnije puzavice. Na taj način mogla su da
se jave dva tipa tremova zasvođen- sa krovom i otkriven- sa puzavicom. Ovo je svakako predpostav-
ka pošto je veliko pitanje da li su se koristile konstrukcije koje su slične današnjim pergolama.
Glavno mesto u vrtu je zauzimao bunar, jer je većina kuća morala imati sopstveno snabdevanje
vodom, zbog čestih epidemija. Do bunara je vodila staza, a nastavljala se dalje do vrata u dnu bašte.
Umesto bunara u bogatijim kućama, a naročito u letnjikovcima, često su građene fontane ili bazeni.
Tada je postojala i poprečna staza, koja je vodila do preostala 2 zida gde se završavala manjim pla-
toima sa klupama postavljenim uza zid, stvarajući utisak intimnosti i romantike.
Staze su bile popločane malterom, lomljenim kamenom ili tucanikom, odnosno materijalima
koji su se u to vreme najviše koristili, ili su bile predstavljene samo ugaženom zemljom. Bazen sa vo-
dom, fontana ili bunar su postavljeni na centru ukrštanja staza kako bi se obezbedila simetrija. Time
je prostor bio podeljen na 4 dela, koji su ostavljani za zelenu površinu. Normalno veličina slobodnog
prostora diktirala je njegovo uređenje.
Sadnja biljaka je vršena uglavnom po slobodnom nahođenju vlasnika ili robova zaduženih za
održavanje ovih površina, ali ne bez poštovanja pravila koja su diktirale potrebe biljaka, izloženost
površine suncu, potreba za naglašavanju određenih delova i td. Izbor biljaka je vršen na osnovu
potrba ukućana i dekorativnih osobina biljaka.
29
Autohtone biljke - pojam za biljne vrste koje se normalno, „prirodno“, razvijaju u posmatranom području
Od drvenastih vrsta uglavnom su se koristile voćke: kruške, jabuke, limun i pomorandža (koje
su stavljane i u odeću da bi odklonile miris i moljce), nar i dr. Trava je u vrtu slobodno rasla, a od ze-
ljastih biljaka su se koristili: mak, ljubičice, zumbuli, narcisi, perunike i dr. Od žbunastih biljaka ruže
su bile prvobitno raritet i verovatno simbol bogatstva, a u kasnijem periodu gotovo obavezne. Koris-
tile su se i: planika, lovor, oleander, konopljika i mnoge dr. biljne vrste koje su uspevale na tim pros-
torima.
Ukratko mogle su da se koriste vrste koje su do sada nabrojane i radi preglednosti tabelarno
prikazane u posebnom Prilogu. Jedino ograničenje vezano za izbor vrsta je u oblasti svetih biljaka jer
se nameće pitanje kome je bilo dozvoljeno da ih koristi za ozelenjavanje, kada su one bile simbol bo-
gova.
Na osnovu svega iznetog može se izvršiti pokušaj rekonstrukcije i grafičkog prikazivanja ure-
đenja vrta u doba Antičke Grčke. Odabran je vrt, odnosno bašta koji bi po veličini odgovarao kući na
slici 8, koja se nalazi u većem naseljenom mestu, pripada srednjem staležu i zauzima unutrašnju po-
ziciju u bloku30. U Prilogu na kraju ovog rada je prikazan i dvodimenzionalni i trodimenzionalni
grafički pokušaj rekonstrukcije vrta. Naznačen je i definisan raspored glavnih biljnih vrsta.
Cela parcela je bila ograđena zidom i prostorno podeljena na 3 funkcionalna dela:
 objekat u kom su se nalazile sve prostorije, pa i one koje spadaju u grupu pomoćnih objekata
(slika 8).
 vrt - koji se nalazi u nastavku objekta do granice parcele, tako da predstavlja njegov produže-
tak. Verovatno je mogao da ima i prelomljen oblik (oblik slova L) ukoliko je parcela bila veća,
kako ekonomsko dvorište ne bi bilo preveliko i prenaglašeno.
 ekonomsko dvorište - uži prostor utabane zemlje ili popločana površina, koji je obezbeđivao
funkcionalnost prilaza štalama, ostavama i kuhinji u sklopu objekta. Prostirao se celom dužinom
parcele, a širina je zavisila od veličine objekta.
Veličina vrta u gradovima je bila oko 20-30% ukupne površine parcele. Organizacija vrta je bi-
la sa blagom simetrijom, a glavni element je bio bunar. Vrt je zidom bio izdvojen i od ekonomskog
dvorišta, tako da su i na njemu verovatno postojala vrata.
Prelaz između objekta i vrta rešen je zasvođenim tremom sa stepenicama, stubovima i ogra-
dom. Trem je bio opremljen klupama koje su postavljene duž zida. Kod vrata koja su vodila u vrt i na
početku stepeništa bili su stubovi, kako bi se obezbedio sklad sa unutrašnjom organizacijom i dekora-
cijom objekta. Rastojanja između njih su bila veća nego između ostalih stubova, čime je bila naglaše-
na namena. Broj stubova duž ivice trema je bio u skladu sa širinom objekta, a rastojanja između njih
sa nosivošću. Na pojedinim mestima duž trema, ukoliko je bio orijentisan ka jugu ili zapadu, bila je
zasađena puzavica (ruže ili vinova loza).
Vrt je bio jednostavno opremljen. Glavni element je bio bazen koji se nalazilo nešto bliže tre-
mu. Bunar se nalazio u ekonomskom dvorištu. Ceo prostor je stazama od lomljenog kamena bio po-
deljen na 4 dela, čime je obezbeđena blaga simetrija. Prostor oko bazena je takođe bio popločan lom-
ljenim kamenom. U njemu su se nalazili lokvanji, manje barske biljke i ribe. Ukoliko je veličina to
dozvoljavala nalazili su se i lokvanji. Bazen uglavnom nije korišćen za kupanje, a nivo vodene povr-
šine je bio izdignut u odnosu na plato na kom se nalazio. Ivica bazena je bila dovoljno široka da se
može sesti.
Duž zida koji se nalazio naspram trema, ukoliko nije gledao na ulicu, sađen je bršljan celom
dužinom. Ukoliko je zid bio duž ulice, sađene su ruže ili druge bodljikave puzavice, tako da se vrata
maskiraju sa spoljne strane. Duž poprečnih zidova na pojedinim mestima su sađene uglavnom divlje
ruže puzavice kako bi bilo prostora i za druge biljke.
30
Blok je deo gradske strukture sastavljen od većeg broja objekata i oivičen ulicama sa svih strana. Odabrano je da se
parcela ne nalazi na rubnim delovima poto je njena organizacija tada složenija.
Slobodne površine bliže tremu su uglavnom bile uređene raznim vrstama žbunja različitih visi-
na, cvetnicama i travom. Akcenat je bio na mirisnim biljkama. Što su ove površine bile veće to je bila
veća i raznovrsnost. Kod dovoljno velikih površina bliže tremu je sađen i npr. lovor.
Druge dve površine su bile gušće uređene, naročito u delovima iza kojih se nalazio zid na kraju
parcele. Na taj način četvrta vrata su vizuelno sakrivana kako ih posetioci vrta ne bi uočili. Tu su se
najčešće nalazile višlje zeljaste biljke, žbunje i drveće. Cilj je bio da se vrata maskiraju ne samo gus-
tinom vegetacije već i senkom. Pošto je simetrija nalagala postojanje staze koja vodi do zida verovat-
no je na njenom kraju bio manji plato sa klupom. Put do vrata je predstavljan “procepom” u gustom
sklopu vegetacije i utabanom zemljanom stazom. Dekorativnost ovog dela je bila skromnija kako se
ne bi privukli neželjeni pogledi.
Od drvenastih biljaka verovatno su korišćene manje robusne biljke: lišćarske vrste sa ređom ili
nižom krošnjom, palme, topole, čempresi, borovi, i td., potom lovor, nar, jorgovan, zova i druge vrste
iz grupe visokog žbunja.
Poprečni zid na kom su se nalazila vrata ka ekonomskom dvorištu nije imao manju površinu sa
klupom, ali suprotan zid jeste. Cilj je bio da se zadrši blaga simetrija. Ova manja površina je bila
predstavljena platoom od lomljenog kamena sa klupom duž zida i pokojom skulpturom, vazom ili
amforom. Bliski prostor je bio uređen sa akcentom na dekorativnosti tako da je najviše bilo cvetnih i
mirisnih biljaka.
Ukoliko je broj robova to dozvoljavao trava je skraćivana (šišana), tako da su ostale biljke do-
lazile do izražaja. Većina zeljastih vrsta biljaka, koje se u današnje vreme kategorišu kao korovske na
travnjacima, svakako su zadržavane i smatrane su dekorativnim.
8. Literatura
1. Jakob Burkhart: „Povest Grčke kulture“, Novi Sad, 1992. g.

2. Robert Grevs: „Grčki mitovi“, Nolit, Beograd, 1992. g.
3. Maria S. Brouscaris: „The monuments of the Acropolis“, Athens, 1978. g.
4. W. A. Becker: „Cheracles: or the illustration of the private life of the Ancient Greeeks“,
London, 1845. g.
5. Vasili G. Vicaksi: „Platon i Upanišade“, Sloboda, Vršac, 1990. g.
6. Dijana Piksel: „Opšta istorija umetnosti“ I, Vuk Karadžić, Beograd, 1969. g.
7. Jonson H. W.: „Istorija umetnosti“, Beograd, 1970. g.
8. „Velike arhitekture sveta“, grupa autora, Mladost, Zagreb, 1981. g.
9. Mišel Grant: „Rađanje evropske civilizacije“, Izdavački zavod, Beograd, 1967. g.
10. Branko Gavela: „Istorija umetnosti Antičke Grčke“, Naučna knjiga, Beograd, 1982. g.
11. „Athens its rise and fall“ London, 1874. g.
12. Karolj Karasek: „Gajenje ruža“, Nolit, Beograd, 1992. g.
9. Prilozi
Prilog I
Prilog II
Prilog III
Prilog IV31
Plan 1. Erehteon
Plan 2. Propileja
Plan 3. Svetilište Artemide Brauronijske
31
Preuzeto iz „The monuments of the Acropolis“
Prilog V
Plan 1. Akropolj
Plan 2. Osnova rasporeda objekata na Akropolju
Prilog VI
Slika 1. Izgled dela Propileja - Pinakoteka
Slika 2. Hram Zevsa Poliusa

Prilog VII
Tabela 3a Pregled vrsta biljaka koje su korišćene u svakodnevnom životu
Drveće Latinski naziv Žbunje Latinski naziv

Srebrna topola Populus Nar
Crna topola Populus nigra Mirta Mirtus communis
Hrast Quercus sp. Vres
Bodljikavi hrast Quercus ilex Zova Sambucus nigra
Divlja maslina Olea europaea Ruzmarin Ruzmarinum officinale
Jabuka Malus floribunda Oleander
Divlja kruška Pyrus pyraster Konopljika Agnus castus
Smokva Ficus carica Božikovina Ilex aquifolia
Badem Lovor Laurus nobilis
Orah Juglans sp.
Jasen Fraxinus sp.
Jela Abies sp.
Palme
Tisa Taxus baccata
Oskoruša
Breza Betula sp.
Jova Alnus sp.
Dren
Vrba Salix sp.
Beli glog
Glogovac (crni trn)
? Smrdljika
Platan Platanus sp.
Čempres Cupresus sp.
Bor Pinus sp.
Bukva Fagus sp.
Tabela 3b
Cvetnice Latinski naziv Puzavice Latinski naziv

Ruža (Žbun) Rosa sp. Bršljan Hedera helix
Kala Calla sp. Vinova loza Vitis vitis
Anemone nemorosa Acanthus molis
Ljubičica Viola sp.
Perunika Iris sp.
Narcis Narcissus sp.
Zumbul Hyacinthus sp.
Tabela 3c
Ostale biljke Latinski naziv

Pšenica
Mak Papaver sp.
Imela Viscum sp.
Trska
Majčina dušica
Žalfija Salvia pomifera
Salvia officinalis
Mahunarke
Majčina dušica
Prilog VIII
Rekonstrukcija vrta Antičke Grčke

Arhitektonska Dostignuca I Pokusaj Rekonstrukcije Vrta U Antickoj Grckoj

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Arhitektonska Dostignuca I Pokusaj Rekonstrukcije Vrta U Antickoj Grckoj

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Arhitektonska dostignuća i pokušaj rekonstrukcije vrta u Antičkoj Grčkoj

Arhitektonska dostignuća i pokušaj rekonstrukcije vrta u

3. Rađanje evropske civilizacije

Slika 1. Previranja na tlu Grčke

4.1. Krit i Mikena

Slika 2. Palata u Festu

Slika 3. Palata u Knosu

Slika 4. Atrejeva riznica

Slika 6. Plan megarona

Slika 7. Kraljevska rezidencija u Tirinsu

4.2. Stilovi arhitekture Antičke Grčke

 dijastil - razmaknuti stubovi,

4.3. Atika, Akropolj, Atina - tri “A”

4.3.1. Predeo Atike

4.3.2. Spomenici Akropolja i grada Atine

4.3.3. Grčka kuća i gimnazijum20

Slika 8. Grčka kuća

Tabela 1 Simboli za suglasnike

Mesec Suglasnik Biljka kao simbol

6.1. Uočene karakteristike vrtne umetnosti i periodi razvoja

6.2. Uočene prostorne i organizacijske osobine vrtova i ostalih zelenih površina

6.2.1. Osobine svetovnih vrtova

6.2.2. Svešteni vrtovi - vrtovi posvećeni bogovima

6.2.3. Ostali tipovi zelenih površina

6.2.4. Izvor biljaka za ozelenjavanje

1. Jakob Burkhart: „Povest Grčke kulture“, Novi Sad, 1992. g.

Plan 3. Svetilište Artemide Brauronijske

Slika 1. Izgled dela Propileja - Pinakoteka

Slika 2. Hram Zevsa Poliusa

Tabela 3a Pregled vrsta biljaka koje su korišćene u svakodnevnom životu

Drveće Latinski naziv Žbunje Latinski naziv

Cvetnice Latinski naziv Puzavice Latinski naziv

Ostale biljke Latinski naziv

You might also like