JETO GJELBR

PRILL 2014

GJAKOVA DHE PYJET E SAJ

Komuna e Gjakovs sht e mbuluar me pyje gjethrnse e gjethmbajtse. Pjesa m e madhe sht e mbuluar me pyje gjethrnse. 42% e pyjeve sht private me potenciale t konsiderueshme t resurseve pyjore dhe atyre natyrore, kurse 58% sht pron publike e cila sht e degraduar n mas t madhe nga prerjet ilegale dhe nga zjarret gjat stins s vers. Pr dallim nga pyje publike, pyjet n pronn private jan t menaxhuara shum m mir nga pronart t cilt kujdesen pr pyjet e tyre. Mirpo sht shqetsues fakti se pronart privat nuk kan aspak prkrahje inFAQE 3 stitucionale.

JETO GJELBR
Gazet Periodike, (Prill 2014) Nr. 138
NGA: JANAQ MALE Drejtor CNVP Shqipri Projekti "Fuqizimi i Menaxhimit t Pyjeve Komunal" sht zbatuar nga organizata CNVP (Connecting Natural Values & People) - Bashkojm Vlerat e Natures me Njerezit, dhe sht financuar nga Qeveria Suedeze npermjet Sida - Agencia Suedeze pr Zhvillim dhe Bashkpunim Ndrkombetar dhe Ministria e Punve t Jashtme t Hollandes npermjet SNV - Organizata Hollandeze pr Zhvillim. Ky projekt mbshtets 3 vjear (2010-2013) ka qen vazhdim i puns dhe investimeve t mparshme n pyje t realizura nga Qeveria Shqiptare, Banka Botrore, FAO, Sida, USAID, SNV, donator dhe organizata t tjera. T gjith kan patur objektiv, pr t fuqizuar m tej procesin e transferimit dhe menaxhimin e decentralizuar t burimeve natyrore, pr t rritur kapacitetet e Shoqatave t Prdoruesve t Pyjeve dhe Kullotave si dhe t Njsive t Qeverisjes Vendore, n veanti forcimin e bashkepunimit ndrmjet aktorve pr nj menaxhim t qndrueshm t pyjeve dhe kullotave. Ky program ka synuar t promovoj nj vendimmarrje dhe planifikim t decentralizuar n mbshtetje t nj zhvillimi ekonomik lokal gjithprfshirs. Kto shtje jan adresuar prmes zbatimit t 4 tematikave si m posht: 1. Prmirsimi i menaxhimit t decentralizuar dhe sigurim m i mir i t drejts s pronsis dhe t prdorimit nprmjet: - Mbshtetje sht dhn pr prmirsimin dhe forcimin e kapaciteteve t njsive t qeverisjes vendore pr t menaxhuar pyjet dhe kullotat komunal brenda prgjegjsive t pyjeve dhe kullotave t sapo transferuara n 13 Komuna t 6 Rajoneve t vendit. U punua s bashku pr menyrn e planifikimit me

SHPRNDAHET FALAS

"Fuqizimi i menaxhimit t qndrueshm t pyjeve komunal"

Dita e Toks 2014, nj thirrje pr qytete t gjelbra
PROF. DR. SHERIF LUSHAJ

FAQE 6

Prodhimet jodrusore pyjore dhe aktivitetet FAQE 7 ndihmse

pjesmarrje n hartimin e planeve strategjike dhe planeve operacionale, mundsin e mbledhjes s t ardhurave po ashtu dhe sigurimin e t drejts s perdorimit pr familjet e zonave rurale duke respektuar t drejtat tradicionale t prdorimit, bazuar n aktet ligjore n fuqi. (VIJON N FAQEN 2) (T dhna historike) NGA PROF.DR. VEZIR MUHARREMAJ) Krahas aktiviteteve kryesore, n sektorin e pyjeve jan zgjeruar dhe prodhimet jodrusore (t quajtura prodhime t dyta), t flors dhe fauns, pr nevojat e vendit dhe pr eksport, si dhe u zhvillua zookultura e blegtoria....

Rritet sekuestrimi i karbonit n pylltarin komunale

REXHEP NDREU
Dihet nga t gjith se bimsia dhe pyjet luajn rol t rndsishm n qarkullimin global t karbonit. Ata thithin bioksidin e karbonit (CO2) nga atmosfera nprmjet fotosintezs gjat rritjes. FAQE 3

THESARI I GJELBR
Federata e Pyjeve dhe Kullotave Komunale fal mbshtetjes s Ambasads Zvicerane dhe Zyrs s Bashkpunimit Zviceran n Shqipri ka hedhur n qarkullim nj manual ku trajton aspekte t prgjithshme rreth bimve mjeksore e aromatike, si dhe teknikat e kultivimit t disa prej llojeve kryesore n vendit ton. Nprmjet ktij shkrimi duam t shprehim mirnjohjen dhe falndrimin ton pr Ambasadn Zvicerane dhe Zyrn e Bashkpunimit Zviceran...

Grat e Gjinarit
MARIJE BEZHANI FAQE 4

Leksioni nga shkollat e Dibrs!

FAQE 7 NERIT AN ALKU Drejtor i Shoqats Miqt e Bimve

Gjinari, bukuri malore n Shqiprin e mesme!

FAQE 4 JONILDA BAHJA (FAQE 3) Drejtoresh Ekzekutive Qendra Rinore Pa Kufij

JETO GJELBR

PRILL 2014

"Fuqizimi i menaxhimit t qndrueshm t pyjeve komunal"

(vijon nga faqja 1) Aktualisht, 13 komuna kan br regjistrimin e pyjeve dhe kullotave t transferuara n Zyrat e Regjistrimit (ZRPP), ndrsa 10 komuna t tjera kan plotsuar t gjith dokumentacionin teknik dhe jan n proces regjistrimi. -Procesi i hartografimit me pjesmarrje bri t mundur q shum prdorues n komunat e przgjedhura t sigurojn dokumentacioni teknik dhe ligjor pr pyjet dhe kullotat q kan prdorur tradicionalisht (bazuar n aktet ligjore n fuqi). -N komunat e przgjedhura ka nj rritje t t ardhurave nga grumbullimi i tarifave n pyje dhe kullota dhe disa prej tyre kan arritur t krijojn fondin e rinvestimeve. 2. Prmirsimi i strategjive dhe mundsive pr gjenerimin e t ardhurave pr familjet me vartsi nga pyjet dhe kullotat. Orientimi dhe prezantimi i prqasjeve shum funksionale t menaxhimit t pyllit dhe trajnimi i aktorve kryesor pr zbatimin e tyre, dhe reflektimi i tyre n rregulloret dhe udhzuesit prkats. - Krijimi i nj rrjeti siprfaqesh prove n tipe t ndryshme pyjesh pr t testuar ndrhyrje t veanta n funksion t objektivave t menxhimit dhe ndrtimi i nj databaze pr monitorimin e prodhimtaris s pyllit duke prfshir dhe biomasn. -Promovimi dhe organizim m i mir brenda dhe ndrmjet prodhuesve dhe grumbulluesve t prodhimeve pyjore dhe jo pyjore, sigurimi i lidhjeve m t mira me tregun me qllim maksimalizimin e t ardhurave n mbshtetje t familjeve t zonave rurale. Nj fokus i veant i sht kushtuar pjesmarrjes dhe fuqizimit ekonomik t grave n zhvillimin e zinxhirit t tregut (prodhues-konsumator). N kt kuadr, nj sr trajnimesh, vizita studimore dhe panaire rajonale dhe kombtare jan organizuar pr grupet prodhuese. Nj sre takimesh dhe trajnimesh pr menaxhimin e kullotave jan zbatuar n disa komuna t qarkut Gjirokastr. Kurse n qarkun e Kors nj program i vecant ka qen n mbshtetje t organizimit dhe funksionimit te pronarve privat t pyjeve. Programi ka mbeshtetur krijimin dhe forcimin e rrjeteve t grupeve prodhues dhe shoqatave n baz komunash dhe rajonesh, njohjen me kriteret dhe standardet si dhe mundsit pr te aplikuar pr projekte tek donator t ndryshm. 3. Forcimi i kuadrit institucional, politik dhe ligjor pr pyjet komunal; nprmjet fuqizimit t mtejshm te proeseve shumaktorsh t planifikimit dhe mbi advokacin, shkmbim njohurish, dhe ndikimi i politikave dhe proeseve ligjore, prcaktim m i qart i rolit dhe prgjegjsive t aktorve. Fuqizimi i llogaridhnies, transparencs s veprimeve, gatishmrise dhe komunikimit me dhe ndrmjet aktorev, duke prfshir dhe fokusin n mundsit pr barazine gjinore. - Nj ser seminaresh dhe konferencash (rajonale, kombtare dhe ndrkombtare) jan zhvilluar gjat periudhs s projektit ku jan trajtuar dhe diskutuar shtje kryesore si: kuadri ligjor, rregjisrtimi i pronave dhe dokumentimi i prdoruesve, zbatimi i planeve te menaxhimit, aktiviteti ekonomik n pyje dhe kullota etj. - Nj program i veant trajimi sht organizauar pr forcimin e Shoqatave t prdoruesve n nivel komune si prfaqsuese t banoreve lokale si t federatave rajonale dhe kombtare n drejtim t prfaqsimit dhe ofrimit t shrbimeve pr antart e tyre. 4. Prmirsimi i menaxhimit t pyjeve dhe kullotave komunal nprmjet kapaciteteve t fuqizuara dhe gadishmris s Njsive t Qeverisjes Vendore n mbshtetje t zhvillimit t qndrueshm: Pranohet gjersisht se sht shum e nevojshme mbshtetja pr t forcuar kapacitetet e Njsive t Qeverisjes Vendore pr t prmbushur plotsisht rolin dhe prgjegjsit e tyre t reja n menaxhimin e pyjeve dhe kullotave komunal, pasuar nga transferimi zyrtar i ktyre pasurive. Mbshtetja e siguruar nga ky program ka rritur ndrgjegjesimin e NjQV-ve dhe njohurit pr rregullimet/ amendamentet e reja t prcaktuar n Vendimin e Kshillit t Ministrave No. 22 dat 09 Janar 2008 dhe aktet e tjera ligjore. Nj drejtim tjetr ka qen mbshtetja e aktorve kryesor n takime vjetore pr t ndar msimet dhe eksperiencat si dhe transerimi e msimeve dhe praktikave t pilotuara n komunat e przgjedhura si sht prmendur m sipr. Aktivitetet e projektit jan zhvilluar n 13 komuna t przgjedhura n 6 rajone t vendit si: Shllak dhe Shkrel qarku Shkoder; Malzi dhe Bujan qarku Kuks; Melan, Zerqan dhe Ulez qarku Dibr; Orenje dhe Gjinar qarku Elbasan; Buimas dhe Pustec qarku Korc; Petran dhe Picar qarku Gjirokastr, Prvec organizimit t nj numuri t madh takimesh, trajnimesh dhe seminaresh n t gjith nivelet (fshat, komune, rajon) ku kan marr pjes fermer, grupe prodhues, prfaqesues t shoqatave t prdoruesve, t komunave, t shrbimit pyjor, t qarqeve, sektorit privat si dhe t institucioneve dhe NGO-ve t tjera, programi ka prodhuar nj sr studimesh dhe module trajnimi si: Analiza dhe plani strategjik per zhillimin e prodhimit t arrorve, procesi i regjistrimit t pyjeve dhe kullotave n ZRPP, strategjia pr barazin gjinore dhe forcimin ekonomik t grave n zonat rurale, procesi i hartografimit t prdoruesve n nivel fshati, moduli pr zbatimin e planeve t menaxhimit, moduli pr krijimin e pyjeve shumfunksionale, moduli pr rrallimet n pyje, moduli pr menaxhimin e kullotave, udhzues pr hartimin e planit strategjik pr zhvillimin e pyjeve dhe kullotave si dhe nj sr botimesh t tjera. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME: Procesi i transferimit t nj pjese t pyjeve dhe kullotave i nisur q n vitin 1996 nga Qeveria Shqiptare dhe mbshtetur nga institucione dhe organizata t huaja si Banka Botrore, FAO, Sida, USAID, SNV etj, sht vlersuar si nj hap i madh dhe i rndsishm n drejtim t forcimit t menaxhimit t decentralizuar t ktyre burimeve duke rritur interesin dhe pjsemarrjen e autoriteteve dhe komuniteteve lokale. Situata e re prezanton nj sr sfidash, s pari n lidhje me kapacitetet menaxhuese t Komunave si pronare si n termat teknik por edhe t planifikimit ekonomik dhe adminsitrativ; dhe s dyti n lidhje me shrbimin e ekstensionit shtetror (pjes e Shrbimit Pyjor ) roli i t cilit fokusohet n asistenc teknike dhe kshillim pr politikat dhe kuadrin ligjor pr menaxhert e rinj. Organizatat e shoqrise si shoqatat e prdoruesve t pyjeve dhe kullotave komunal, federatat rajonale dhe ajo kombtare kan nj rol t rndesishm n drejtim t advokacis dhe lobimit n mbrojtje t interesave dhe prfaqesimit t antarve t tyre dhe siguruar komunikim t hapur dhe transparent me organet vendim marrse dhe prfaqsuesit e zgjedhur Si zgjidhje afatgjat e procesit rekomadohet privatizimi i pyjeve, tradicionalisht t menaxhuar nga fshatrat ose familjet, duke kaluar nga e drejta e prdorimit n pronsi. Pjesmarrja e gjr n aktivitete dhe nj fokus strategjik tek barazia gjinore jep rezultate t mira n t gjith procesin. Procesi i transferimit edhe pse sht hap shum i rndesishm drejt decentralizimit, prseri sht n mes t rruges sepse ka: - Kufizime n legjistlacion pr rolin dhe prgjegjesit e menaxhimit t pronarve t rinj (komunat) dhe prdoruesit lokal t organizuar n shoqata. - Procesi i transferimit dhe regjistrimit t pronave sht shum kompleks gj q krkon asistence t fort. Kapacitetet e pronarve t rinj (komunave), n kuptimin teknik, ekonomik dhe mjedisor t menaxhimit t burimeve jan shum t kufizuara. - Shoqatat, grupet prodhues akoma duan mbshtetje pr aktivitete ekonomike pr t rritur prodhimtarin dhe prfitimet nga burimet natyrore dhe aftsimi i tyre pr t aplikuar pr grante dhe skema financimi nga Qeveria, BE apo donatore te tjere. - Federatat e pyjeve duhet t luajn nj rol m t madh n advokaci dhe lobim, komunikim t hapur, transparenc dhe llogaridhnie t vendim marrsve, duke siguruar prfaqsimin t prdoruesve lokal. - Strukturat e tjera qeveritare si Ministrit, Qarqet, DSh Pyjor etj. duhet t sigurojn nj mbshtetje m t madhe pr procesin n prgjithsi dhe konsiderimin e menaxhimit t pyjeve dhe kullotave n perspektivn m t gjer t zhvillimit ekonomik rural, integrimit dhe mobilizimit t burimeve lokale, investimet pr t krijuar m shum mundsi punesimi pr t prmirsuar jetesn dhe mjedisin n zonat rurale. Pr monitorimin e programit sht ndertuar nj website i veant; www.cnvpalbania.org Pr informacion t mtejshm ju lutemi kontaktoni n: CNVP-Connecting Natural Values & People; Zayed Centre Floor 7, Tirana, Albania Tel +355 4 222 9642, +355 4 2229551 www.cnvp-eu.org

Gjakova dhe pyjet e saj

Komuna e Gjakovs sht e mbuluar me pyje gjethrnse e gjethmbajtse. Pjesa m e madhe sht e mbuluar me pyje gjethrnse. 42% e pyjeve sht private me potenciale t konsiderueshme t resurseve pyjore dhe atyre natyrore, kurse 58% sht pron publike e cila sht e degraduar n mas t madhe nga prerjet ilegale dhe nga zjarret gjat stins s vers. Pr dallim nga pyje publike, pyjet n pronn private jan t menaxhuara shum m mir nga pronart t cilt kujdesen pr pyjet e tyre. Mirpo sht shqetsues fakti se pronart privat nuk kan aspak prkrahje institucionale. Ka pengesa t shumta burokratike n prgaditjen e dokumenteve pr nxjerrjen e lejes pr prerjen e pyllit, t cilat jan t kushtueshme pr pronart, duke i llogaritur edhe ditet e humbura pr nxjerrjen e dokumenteve pr leje e deri tek fletprcjellsja pr t drejtn e prerjes dhe bartjes s drunjve. E tr kjo procedur duhet t prsritet do vit. Problem absurd sht edhe damka pr damkosjen e drunjve t ciln pylltaria n Gjakov nuk e posedon por duhet t vij tekniku i pylltaris nga Peja pr damkosje nj her n jav. Kjo nuk sht e mjaftueshme pr plotsimin e krkesave t pronarve t pyjeve. Pr shkak t ktyre pengesave shumica e pronarve nuk nxjerrin lejen pr prerjen e pyllit, por detyrohen ta presin ilegalisht pyllin e vet. Ka disa vite q pylli privat sht br pre e vjedhjeve dhe e shkatrrimeve ku hajdutt paraqesin rrezik edhe pr pronart duke i sulmuar pronart ku si pasoj ka pasur rrahje me lndime te rnda deri tek vrasjet. E tr kjo ndodh n munges t organeve shtetrore, kurse pronart nuk kan ka t'ia mbajn sepse kto veprime po u kushtojn shum ekonomive familiare, po u'a shkatrrojn nj pasuri t ruajtur mbi 30 vite. Nisur nga ky fakt shum pronar po i presin trsisht pyjet e tyre sepse nuk po din ndryshe si t ju ikin ktyre problemeve. Kto dru te vjedhura shiten ne qytet ku furnizohen me to qytetar t ndryshm si qytetar t thjesht, t administrats e deri tek gjyqsori. Shpresojm q qytetart t vetdijsohen q malli i vjedhur nuk blihet se prndryshe edhe ai sht pjesmarrs n vjedhje. Shpresojm q organet kompetente t reagojn q ta ndrpresin kt fenomen shkatrrues pr pyjet private e natyrn n prgjithsi. Presim shum edhe nga ligji i ri pr pyjet ta favorizojn m shum pronarin privat sepse edhe pyjet private jan resurse shtetrore nga t cilat nuk prfiton vetm pronari privat. Nga natyra dhe pyjet e mira prfiton i gjith planeti.

JETO GJELBR

PRILL 2014

Rritet sekuestrimi i karbonit n pylltarin komunale

REXHEP NDREU Dihet nga t gjith se bimsia dhe pyjet luajn rol t rndsishm n qarkullimin global t karbonit. Ata thithin bioksidin e karbonit (CO2) nga atmosfera nprmjet fotosintezs gjat rritjes. Pyjet shrbejn si rezervuare dhe mund t mbajn nj sasi t madhe karboni. Prandaj shitimi i siprfaqes s pyjeve ndikon n reduktim t bioksidit t karbonit n atmosfern e planetit ton. Ngrohja globale sht tashm nj krcnim real, si evidentohet nga furtunat katastrofike n SHBA dhe Europ, si dhe n ndryshimet dramatike t klims. Niveli i bioksidit t karbonit n atmosfer sht n rritje me ritmet q vendet e industrializuara djegin ose prdorin fosile, si qymyr, gaz e naft. Pr t ndihmuar luftimin e ktij krcnimi t ngrohjes globale, shtetet kan rn dakord, nprmjet Protokolllit t Kiotos, q t reduktojn lshimin e gazrave me efekte ser t tyre n atmosfer (kryesisht bioksidin e karbonit). N praktik kjo ka dy rrug pr tu realizuar: ose t reduktohet sasia e gazrave ser, duke prdorur energjin e rinovueshme, si psh ern, ose t ulet sasia e karbonit n atmosfer, duke u thithur nga pemt, nprmjet pyllzimeve ose ripyllzimeve. Shtetet q arrijn objektivin e vn n Protokollin e Kiotos dhe kan kapacitet t lir karboni (kredite karboni), jan t lira ti shesin kto teprica tek vendet q nuk i arrijn objektivat e Protokollit t Kiotos (pra lshojn n atmosfer m shum karbon se sa u lejohet). REZULTATEKONKRETE NGAZBATIMI I PROJEKTITTZHVILLIMITTBURIMEVE NATYRORE Pr t fiksuar nj sasi t mjaftueshme Karboni, ishte krkes nga Fondi i Biokarbonit, q Shqipria duhet t pyllzoj prafrsisht 6000-7000 ha toka pyjore me shkurre apo t zhveshura. Puna filloi n vitin 2004 duke identifikuar siprfaqet q do t pyllzohen, matja e nivelit t karbonit n tok dhe vegjetacion, prpara dhe pas pyllzimit, volumi i karbonit t sekuestruar dhe kostot e prfitimet pas ksaj u lidh marrveshja me Fondin e Biokarbonit. N saj t nj angazhimi konkret t komuniteteve lokale dhe vendimeve n nivel fshati e me gjer u arrit t realizohet jo vetm mbrojtja e bimsis ekzistuese nga kullotjet dhe zjarret por u b mbjellje e mijra fidanve n siprfaqe mbi 3000 ha, punime pr pastrime e lirime, pr t krijuar mundsi pr rritje m t mir t llojeve m t vlefshme. Projekti sht zbatuar pr nj siprfaqe n 3,990.45 ha aktivitetet e projektit jan t shprndara n 5 qarqe t vendit rreth 24 Njsi vendore (Elbasan, Kuks, Kor, Shkodr, Dibr). Emetimet e reduktuara (tCO2e) pa ndrhyrjen e projektit nga viti 2006 do t ishin 2,604.67 (tCO2e) dhe pas ndrhyrjeve n vitin 2012 jan 128,757.50 (tCO2e). Punimet e projektit realizohen nprmjet Shoqatave t Prdoruesve t Pyjeve dhe Kullotave (SHPPKK) t cilat operojn n nivel komune. Kto jan organizata joqeveritare dhe jan formuar nga antar t komunitetit t cilt prdorin burimet pyjore dhe kullosore t zons. Procesi i monitorimit dhe verfikimit t karbonit u finalizua me sukses, ku n prfundim t ktij procesi Shqipria prfitoi 445, 786 USD. Ekipet e monitorimit me nga 3 pjestar secili kan ndrmarr matjet e siprfaqeve prov t caktuara nprmjet sistemit t ndrtuar nga specialistja e sistemit gjeografik t informacionit (GIS) dhe akoma jan pa paguar. Kto t dhna jan rikontrolluar gjithashtu nga Fondi i Biokarbonit (Ref. Monitoring Report_Albania Assisted Regeneration Project). M dat 27 Mars ne oren 13.00-14, u zhvillua takimi i Komitetit Drejtues t Projektit pran Ministris s Mjedisit, ku u vendos: T filloj puna pr t zbatuar aktivitetet nga t ardhurat q jan depozituar n llogari t MM nga kreditet e karbonit pr periudhn e kaluar. Paraprakisht t rimbursohen Komunat dhe Shoqatat me nj paradhnie prej 30 % pr t br blerjet e fidanve dhe bazn materiale, mbas prfundimit t punimeve 60 % dhe n prfundim pas monitorimit 10%. Le t shpresojm se 24 Komunat dhe SHPPKK t fillojn menjher nga puna pr aktivitetet e planifikuara. Periudha e kreditimit pr aktivitetet e projektit sht 20 vjet por q mund t rinovohet 2 her pr nj periudh kreditimi totale 60 vjeare. Data e fillimit t periudhs s kreditimit sht 20/12/2004 dhe data e mbarimit sht 19/04/2024 (Ref. Dokumenti baz i projektit). PRGJEGJSIT E KOMUNS DHE SHPPKK Detyr parsore e Komunave sht t krijojn e miratojn strukturat e duhura, me qllim q projekti t shtrihet n m shum siprfaqe n toka t degraduara n nevoj t jashtzakonshme. Duhet t rritet angazhimi i komuniteteve lokale dhe vendime n shkall fshati pr t realizuar q toka e cila do t prfshihet t jet: i) e mbrojtur nga kullota ii) e mbrojtur nga zjarret, iii) t shtohen llojet nprmjet mbjelljeve, iv) t priten shkurret duke u zvendsuar me lloje m t vlefshme kur sht e nevojshme, v) t bhen punime kujdesimi (pastrime, rrallime dhe lirime) pr mundsimin e rritjes s llojeve me rritje t shpejt.

Dihet nga t gjith se bimsia dhe pyjet luajn rol t rndsishm n qarkullimin global t karbonit. Ata thithin bioksidin e karbonit (CO2) nga atmosfera nprmjet fotosintezs gjat rritjes. Pyjet shrbejn si rezervuare dhe mund t mbajn nj sasi t madhe karboni. Prandaj shitimi i siprfaqes s pyjeve ndikon n reduktim t bioksidit t karbonit n atmosfern e planetit ton. Ngrohja globale sht tashm nj krcnim real, si evidentohet nga furtunat katastrofike n SHBA dhe Europ, si dhe n ndryshimet dramatike t klims. Niveli i bioksidit t karbonit n atmosfer sht n rritje me ritmet q vendet e industrializuara djegin ose prdorin fosile, si qymyr, gaz e naft.

THESARI I GJELBR
Federata e Pyjeve dhe Kullotave Komunale fal mbshtetjes s Ambasads Zvicerane dhe Zyrss Bashkpunimit Zviceran n Shqipri ka hedhur n qarkullim nj manual ku trajton aspekte t prgjithshme rreth bimve mjeksore e aromatike, si dhe teknikat e kultivimit t disa prej llojeve kryesore n vendit ton. Nprmjet ktij shkrimi duam t shprehim mirnjohjen dhe falndrimin ton pr Ambasadn Zvicerane dhe Zyrn e Bashkpunimit Zviceran n Shqipri q na mundsuan nj botim t till, t thjesht, por t nevojshm pr ti ardhur n ndihm komuniteteve t zonave rurale dhe t gjith atyre q dshirojn t prmirsojn njohurit pr bimt mjeksore dhe aromatike. Nj pasuri e madhe kjo, e cila ende nuk ka marr vlerat e duhura n prputhje me nevojat dhe krkesat bashkkohore. Falnderojm gjithashtu Federatn e Pyjeve dhe Kullotave Komunale t Qarkut Kuks e Dibr, si dhe bashkpuntort nga kto dy rajone q u treguan t gatshm t bashkpunonin gjat fazs s grumbullimit t informacionit pr prgatitjen e ktij materiali, si dhe na mundsuan nj sr fotosh t llojeve bimore t trajtuara n kt material. Shpresojm q ky manual t jet i dobishm dhe t arrij t prmbush qllimin pr t cilin u konceptua dhe botua. FEDERATA KOMBTARE E PYJEVE DHE KULLOTAVE KOMUNALE

JETO GJELBR

PRILL 2014

Gjinari, bukuri malore n Shqiprin e mesme!

N

Grat e Gjinarit
e po ashtu nga Komuna asnjher nuk ka munguar. N panair jan reklamuar produkte, si rakia e llojeve t ndryshme, prfshi edhe at t dllinjs. Punimet prej druri, si luga, shkopinjt, llulla e bariut, sofrat e ngrnies dhe fuit prej druri, t gjitha kto t prodhuara nga drurt e lisit, plepit, ahut dhe arrs. N panair kishte edhe ushqime, si ushmari, dolla, qumshturi dhe lakrort e ndryshm, t gjitha t shum plqyera nga banort dhe qytetar t zons. Nuk mbeten pa u reklamuar edhe veshjet shumvjeare t kesaj treve, me fije leshi e shumngjyrshe, t preferuara nga vizitort e huaj. Bimt mjeksore n pyjet e ksaj zone gjenden lehtsisht, prandaj ato kishin vendin e tyre n panair. Ajo q dua t theksoj sht se, e gjith puna e br dhe rezultatet e arritura kan si baz edhe vizitat e bra nga grat e ardhura nga komuna e rrethe t ndryshme t vendit dhe pa llogaritur ktu ndihmn e veant q ka orfruar CNVP. Kshtu, kemi br vizita pr shkmbim prvoje n Shkrel t Shkodrs, n Dardh t Kors dhe n qytetet Tiran, Peshkopi dhe Elbasan. Pr t vazhduar punn n t adhmen, mendojm q t zgjerojm grupin e grave n do fshat, si dhe trajnimin e tyre pr zhvillimin e aktiviteteve ekonomike q ndikojn n rritjen e t ardhurave. Njkohsisht, duke rritur bashkpunimin me drejtuesit e komuns pr t siguruar kushte me t mira pr grumbullimin e produkteve nga pylli, bujqsia, blegtoria dhe prodhimet artizanale n qendr t komuns pr tu ardhur n ndihm banorve. Duke rritur numrin e grave n Komisione, Shoqata e Federata, do t arrihet nj objektiv tjetr i rndsishm i yni, q zri i tyre jo vetm t dgjohet, por t jen dhe pjes e vendim-marrjes n t gjitha strukturat. Kjo do t bj t mundur t rritet prgjegjsia dhe prpjekjet e prbashkta pr t rritur punsimin, pr t shtuar dhe promovuar produktet e ardhura nga pylli dhe kullota, pr prmirsimin e jets s gruas fisnike t Gjinarit. Marije Bezhani Gjinar

kemi br e duhet t bjm ne grat pr nj kontribut m t madh n komunn ton pr mbrojtjen, forcimin e menaxhimin e pyjeve n trsi, e atyre komunal n veanti? Kjo pyetje m detyron t komentoj punn e br dhe mendoj pr kontributin ton n t ardhmen pr mbrojtjen e pyjeve. Kt, ne e kemi gjetur n radh t par te gadishmria e grave t ksaj zone, pr tu organizuar n do fshat e m pas n shkall komune, pr t dhn at q munden pr ruajtjen dhe menaxhimin e pyjeve. Kshtu q para tri vitesh, n komunn Gjinar lindi grupi nismtar i grave, grup i cili m pas u prhap n do fshat e lagje, duke br pjes t tij gra e vajza t moshave t ndryshme me dshir pr tu br pjes e ktyre grupeve prkatse. Pr t rritur nivelin e grupeve, jan organizuar trajnime t veanta me prfaqsues t CNVP e t Pushtetit Vendor, t cilt kan treguar gjithnj gadishmri. Nj vend i rndsishm i sht kushtuar trajnimeve mbi aktivitetet ekonomike, si prodhimet buqsore, bimve mjeksore dhe prodhimeve tradicionale t zons, t cilat kan prejardhje nga pyjet e kullotat. Qllimi i tyre ka qen: grat t parqiten denjsisht n panairin m t rndsishm t organizuar n qendr t komuns Gjinar, i cili zhvillohet zakonisht n muajin Qeshor. Ajo q ne kemi vrejtur sht se, do panair ka prmirsime t ndjeshme nga ai i nj viti m par dhe pr kt ne falnderojm do grua gjinarake pr kontributin e dhn. Kto panaire jan fokusi i banorve t zons e m gjer dhe mbshtetja nga CNVP

kuadr t ideve pr t promo vuar vendet e bukura n ven din ton, si dhe pr t zgjeruar hapsirat e mtejshme t bashkpunimit me komunitetin, t rinjt e Qendrs Rinore Pa Kufij przgjodhn pr t vizituar m 1 Mars 2014, pikn turistike t Gjinarit, pjes e rrethit t Elbasanit. Nj grup t rinjsh i prbr nga 13 vet, ndrmori kt aventur t mrekullueshme, e cila zgjati dy dit. Askush prej pjesmarrsve nuk kishte qen m par n kt vend dhe entuziazmi lexohej n fytyrat e t gjithve. sht nj ndjesi e veant t njohsh bukurit natyrore dhe vlerat e pamuara t vendit tnd, ndaj dhe ky udhtim kishte n vetvete nj emocion tepr t bukur. Fshati Gjinar ndodhet rreth vetem 22 km larg qytetit t zhurmshm t Elbasanit, me nj lartsi rreth 1000 metra mbi nivelin e detit. Kjo pik turistike ofron nj shumllojshmri aktivitetesh, si ecje n natyr n lartsin e malit Bukanik, vizit n burimet ujore t tij, vizit n liqenet e vogla, pamje t relievit t thyer, freskin e pishave t larta, monumente t veanta natyrore, si Dushku i Lleshanit, Pisha e Fushkuqes, Dushku i Kishs s Gjinarit etj. Njohje me tradita t vjetra t zons,

Me t mbrritur n Gjinar, shijuam mngjesin n nj nga lokalet e vendosura n sheshin e komuns. Mbas nj mngjesi t shijshm, dita vazhdoi me ngjitjen e t rinjve n mal drejt majs s Bukanikut (1381 m). Natyra e thepisur e Bukanikut, pishat e zeza, zhurma e gjetheve dhe ujit, entuziasmi dhe shum t qeshura na

administrative t komuns. Gjat bashkbisedimit t rinjt ishin aktiv, duke br pyetje pr t msuar sa m shum gjra interesante rreth komuns, si dhe duke menduar pr alternativat e mundshme q kjo qendr mund t kontribuonte n prmirsimin e kushteve t banorve. Padyshim q prve vlerave t

shoqruan prgjat gjith ngjitjes. N disa nga pikat m t bukura, u bn ndalesa pr t zhvilluar aktivitetet e edukimit joformal pr t forcuar marrdhnien e njeriut me natyrn. Nuk ka asnj ambjent m t mir pr t rinjt sesa n natyr, pr t kuptuar rndsin e saj dhe prgjegjsin ndaj t ardhmes s qndrueshme q duhet t ket secili prej nesh. Por, Gjinari prve bukurive natyrore, na ofroi edhe nj mikpritje

mdha turistike edhe ushqimet e shijshme t gatuara me perime t freskta jan ndr gjrat, pr t cilat ia vlen t rikthehesh n Gjinar. Pr me tepr, restorantet t ofrojn mundsi pr t festuar me muzikn tradicionale t zons dhe kryesisht t Shqipris s Mesme. Gjithashtu, akomodimi n shtpit mikpritse dhe kontakti me banort na bri t njohim edhe m shum kulturn e vendit.
E gjith kjo experienc ishte mbreslnse. Prve shum njohurive q morm rreth komuns s Gjinarit dhe fshatrave q bjn pjes n t, kulturs dhe traditave pak t ndryshme nga tonat, admirimit t mjedisit dhe gjith bukurive natyrore, t gjith ne ndjem nj emocion t veant krenarie pr vendin ton. Duket sikur jetesa n qytete t mdha e t zhurmshme sht shum larg gjith qetsis q t falin vende t tilla. Aty ku ndihesh n paqe dhe harmoni me veten tnde, ku koha merr nj dimension ndryshe nga ai n t cilin je msuar t jetosh. Gjinari ka gjithmon nj der t hapur pr turistt, si gjat dimrit ashtu edhe gjat vers pr t'jua falur kto emocione t paprsritshme. JONILDA BAHJA Drejtoresh Ekzekutive Qendra Rinore Pa Kufij

vepra historike me vlera t mdha, si Kalaja e Lleshanit, varri i Konstandin Shpatarakut, kisha t vjetra me piktura origjinale t Onufrit, gatime tradicionale t shijshme, mikpritje nga banort dhe administrata e komuns pr t kaluar nj experienc t paprsritshme.

Pr t udhtuar nga Tirana drejt Gjinarit, transporti kryehet lehtsisht me furgona ose autobuza. Rruga nga Elbasani n Gjinar prgjithsisht ishte e asfaltuar mir. Prgjat udhtimit shquhej pamja fantastike q t ofronte natyra me ardhjen e pranvers dhe me dborn q kishte mbuluar majat e maleve.

t veant. Ajo filloi q nga z. Kristaq Shqahu, kryetari i ksaj komune dhe z. Shptim ullhaj, prfaqsuesi Zyrs s Turizmit, Mjedisit, Pyjeve dhe Kullotave Komunale, e duke vazhduar tek t gjith banort e tjer, t cilt e bn vizitn ton akoma edhe m interesante. Z. Shqahu, na ftoi pr t bashkbiseduar n qendrn e komuns, pr t ndar informacionet e rndsishme, si t dhnat natyrore, demografike, ekonomike, sociale, historike, kulturore, mjedisore, problematikat, mundsit potenciale t zons pr turizm, si dhe aspekte t ndryshme

JETO GJELBR

PRILL 2014

DITA E TOKS 2014, NJ THIRRJE PR QYTETE T GJELBRA

PROF. DR. SHERIF LUSHAJ

ysh nga 22 Prilli i vitit 1970, kur u mblodhn pr her t par rreth 20 milion Amerikan n universitete, kolegje, n shkolla e n mjedise t tjera, politikan e senator n themelimin e Dits s Toks dhe protestuan pr mjedisin e pa prshtatshm pr t jetuar, pr ajrin, ujin e tokn e ndotur, n vitet m pas aktivitetet n Diten e Toks morn dimensione t reja n pjesmarrje, tematike, adresimin e problemeve dhe plotsimin e legjislacionit. N vitet m pas n Ditn e Toks, m shum se nj miliard njerz n rreth 190 vende t bots, zhvilluan, veprimtari pr prmirsimin e mjedisit n komunitetet e tyre si mbjelljen e pemve, pastrimin e komuniteteve t tyre, kontaktojn me t zgjedhurit pr t diskutuar pr problemet e mjedisit, ose aktivitete sensibilizuese, n festivale mjedisore, konkurse, konferenca dhe forma t tjera.

QYTETET E GJELBRA N vitin 2014, Dita e Toks, do t fokusohet n tematiken e veant globale Qytetet e gjelbra, shtje e cila sa vjen dhe bhet m problematike pr banort e qyteteve. Kjo dit do t mobilizoj rreth nj miliard njerz, n prpjekje pr t krijuar komunitete t qndrueshme, nj mjedis t qndrueshm nga gjelbrimi i komuniteteve n mbar botn. Nj nism e till shtrohet si nevoj edhe pr faktin se m shum se 50 % e popullsis t globit jeton n qytete dhe prgjat 25 viteve t ardhshm popullsia e qyteteve do t rritet ndjeshm si nga shtesa natyrale e popullsis, por edhe n saj t migrimit t vazhdueshm t popullsis rurale drejt qyteteve, pr t plotsuar m mir nevojat ekonomike dhe sociale t tyre. N kto kushte, n qytete do t rriten krkesat pr energji, transport, do t prodhohen m shum mbetje urbane, do t ket m shum shkarkime industriale q shkaktojn ndotjen e ajrit urban, do t ket m shum makina q shkarkojn monoksid karboni e okside azoti, do t ket m shum nevoj pr siprfaqe t gjelbra pr reduktimin e ndotjeve, pr rritjen e eficencs s energjis dhe gjetjen e burimeve alternative t enegjise diellore me panela, t ujit dhe ers, t kursimit t energjis prmes projektimit t ndrtesave eficente, t konservimit t ujit. N kt konteks OKB dhe Rrjeti Global q koordinon Ditn e Toks, kan drejtuar thirrjen Bashkohuni me ne pr nj epok t re t Qyteteve t Gjelbra. N kt thirrje vlersohet nevoja pr t investuar n rindrtimin e qyteteve t gjelbruara, investime n rritjen e eficencs t energjis dhe s treti, t filloj puna pr t zgjidhur krizn e ndryshimeve t klims. Fushata e fokusuar n kto drejtime do t vazhdoj n dy vitet e ardhshme si shprehje e marrdhnieve midis planetit dhe njerzve, fushata e qyteteve t gjelbra, do t ndihmoj komunitetet t kalojn n nj t ardhme t qndrueshme t qyteteve, n prmirsimet mjedisore, n rritjen e siprfaqeve t gjelbra, projektimin e gjelbr, rritjen e eficencs s energjis pr t ulur burimet e shkarkimit t gazeve serr n mjedis. Rrjeti Global i Dits s Toks, n vitin 2013, n fushatn Qytetet e Gjelbr sht fokusuar n tre element ky, s pari ndrtesat q nnkupton projektimin e ndrtesave n stilin e prmirsimit t eficencs s energjis dhe gjelbrimit, s dyti rritja e eficencs s energjis, s treti transporti, me synim zbatimin e masave pr reduktimin e shkarkimeve t gazeve serr dhe veanrisht t dy-

oksidit t karbonit me qllim q t reduktohen rreziqet e ndryshimeve t klims dhe shkarkimeve t karbonit. Tematika Globale prkon me kushtet tona Tematika globale e fokusuar n Ditn e Toks n vitin 2014, prkon me situatn dhe kushtet tona pr shum arsye. Ndr to rritja me shpejtsi e popullsis t qyteteve tona. N 20 vjetet e fundit rritja e popullsis n qytetet e mdha si Tirana, Vlor, Shkodr, Durrs, Fier, Elbasan, shnohet deri n 1.5-3 her, n krahasim me vitin 1990, sht rritur shpejt popullsia e qyteteve t vogla, bumi i ndrtimeve ka reduktuar n maksimum siprfaqet e gjelbra dhe hapsirat publike. Transporti vazhdon t jet burimi i shkarkimit t shum substancave ndotse dhe toksike, t dmshme pr shndetin e popullsis dhe ndryshimet e klims. Esht rritur numri i makinave me m shum se 15 her ndaj vitit 1990 dhe n kto prmasa edhe shkarkimet e monoksidit t karbonit, oksideve t azotit, plumbit, squfurit, blozs dhe substancave t tjera ndotse e toksike n ajr. Ndjeshmria e sektorit t transportit rritet edhe pr faktin se 80% e makinave punojn me naft, prmbajtja e plumbit n benzen, trafiku i rnduar n disa pika t qyteteve kryesore, siprfaqet e gjelbra t kufizuara etj. Mbetjet urbane q prodhohen n qytete, prbjn mbi 75 % t prodhimit t prgjithshm vjetor t vendit dhe menaxhimi pa standarde n venddepozitime shkakton shkarkimin n atmosfer t gazit metan si nj gaz ndots dhe me efekte serr. Prmbajtja e lart e grimcave t pluhurit PM10 dhe PM 2.5 n ajr, sht disa her m e lart se normat e caktuara t vendit, BE dhe Organizats Botrore t Shndetsis, me rrezikshmri pr jetn dhe shndetin e banorve urban. SIPRFAQET E GJELBRA DHE PYJET Ulja e siprfaqeve t gjelbra n qytetet tona thellon edhe m shum rritjen e nivelit t

ndotjeve t mjedisit, reduktohet m pak dyoksid karboni, gjat vers rritet temperatura n ambientet e jashtme, ulet lagshtia ajrore, rritet koha e prdorimit t kondicionereve dhe konsumi i energjis. Kshtu n qytetin e Tirans, me nj dendsi disa her m t madhe t popullsis pr do km2 se sa mesatarja e standardeve t vendeve t BE, siprfaqja e gjelbr sht m shum se 10 her m e ult se sa ajo e vitit 1990, larg normave t parashikuara dhe shum her m e vogl se sa normat e vendeve t BE. Drurt jan thithes t dyoksidit t karbonit n rreth 1-1.2 ton pr do m rritje t drurit dhe lirojn oksigjen, duke prmiresuar cilsin e ajrit. Mbrojtja e pyjeve, shtimi dhe prmirsimi i siprfaqeve ekzistuese pyjore, shtimi i parqeve publike, lulishteve, bari i gjelbr, drurt e veuar mbeten ndr rrugt kryesore t gjelbrimit t qyteteve, prmirsimit t eficencs s energjis, reduktimit t gazeve serre. Lipset t kryhet inventarizimi i siprfaqeve t prgjithshme pyjore dhe sipas kategorive si n zonn urbane dhe n gjith vendin. Kjo pasi n statistikat shtetrore vazhdon t ruhen shifrat e t njjts siprfaqe me vitin 1990, megjithse gjat 23 viteve jan prer e djegur me mijra ha n t gjith vendin. T mos harrojm se n nj ha pyll normal, me rritjen e mass s drurit 3-4 m, thithet 5-7 Ton dyoksid karboni, mbron tokn nga erozioni dhe shkrettirizimi, veanrisht n tokat e pjerrta. Shtimi dhe mbrojtja e siprfaqeve t gjelbra, veshja e siprfaqeve toksore me mbules bimore, n mnyr t planifikuar dhe me kontributin e vet komuniteteve, mbill nj pem, jeto gjelbr. Akti i banorve t Sarajevs gjat lufts s fundit sht nj shembull, duke mos vn dor mbi pyllin n afrsi, kur qyteti mbetej pa energji, por pr nevojat emergjente pr lnd djegse banort prdorn pjes nga parketi i dhomave. Shqipria disponon burime t kufizuara natyrore dhe n veanti tokat bujqsore. Edhe pse toka sht pasuria m e madhe kombtare, q ne disponojm, jan prezente nj grup problemesh t degradimit kimik e fizik, humbjes

t siprfaqeve dhe znies me ndrtime, ose t keqmenaxhimit, t cilat ndikojn direkt n rritjen e shkarkimit t gazeve gjurm me efekte serr dhe ndryshimet e klims. Toka sht burim i shkarkimit t gazit karbonik dhe gazit metan. Menaxhimi i toks sipas standardeve do t reduktonte shkarkimet e dyoksidit t karbonit q gjendet n tok n sasi m t madhe se sa n ajr. Gjithashtu mund t reduktohen shkarkimet e gazit metan me ndikime si gaz serr n ndryshimet e klims, i cili vjen nprmjet zbrthimit t lnds organike, dekompozimi i tokave torfike, duke shpur n djegien e toks t tokave torfike t Maliqit, plehrat e kafshve. Mbetjet urbane t pa menaxhuara, landfillet e hapura, djegia e mbetjeve, tokat e lagura jan gjithashtu burim i shkarkimit t metanit n ajr. Pavarsisht tematiks vjetore t Dits s Toks, nuk mund t anashkalohet kujdesi pr territorin, n drejtim t znies t pandrprer t toks bujqsore me ndrtime, q shtrihet n tokat me kapacitet t lart prodhues..N se do t vazhdohet q ritmi i ndrtimeve n tokat bujqsore t jet ai i njzet viteve t fundit shum shpejt nuk do t dallohen me kufijt midis TiransDurrsit-Kavajs deri n Lezh. Territori i vendit sht i krcnuar nga degradimi, mnyra e menaxhimit dhe shfrytzimit t lumenjve, ndrhyrjet mbi natyrn, erozioni i fuqishm 2-3 her m i lart se sa mesatarja e vendeve t Mesdheut, rrshqitjet e toks, fenomenet e shkrettirizimit. N gjith kt situat, nuk mungojn as rastet pozitive t administrimit t territorit, raste, t cilat mund t prgjithsohen si administrimi n komunn Xare, n disa komuna, ku pyjet jan transferuar n komuna ose tek pronari, prvoja e Divjaks n kultivimin e toks etj.. T GJITH SBASHKU PR QYTETE T GJELBRA DHE MJEDIS T PASTR Reduktimi i rreziqeve n qytetet tona, q vijn nga ndryshimet klimatike, shkarkimet industriale, synimi pr uljen e ndotjeve, rrit-

ja e eficencs s energjis prmes planifikimit t territorit, planifikimit urban, projektimit t ndrtesave me parametra q rregullojn regjimin termik. Ulja e shkarkimeve t karbonit dhe oksideve t azotit nga makinat sht e lidhur ngusht me ndalimin e prdorimit t karburantit me plumb, rregullimin e trafikut, rritjen e transportit publik, shtimi i siprfaqeve t gjelbra, mbrojtja e natyrs, mbrojtja dhe shtimi i pyjeve, parqeve dhe lulishteve urbane, menaxhimi i toks sipas standardeve pr t reduktuar shkarkimin e gazit karbonik dhe gazit metan nga toka n ajr, kontrolli mbi shkarkimet industriale n ajr t gazeve serr nprmjet masave dhe zbatimit t normave t shkarkimit. N se duam t thithim ajr t pastr, n se duam t prfitojm t mirat q vijn nga gjelbrimi dhe komunitetet e qndrueshme, n se duam q jeta t mos shkurtohet nga ajri i ndotur, n se duam q njeriu t bashkjetoj me natyrn, t reduktojme rreziqet e ndryshimeve t klims, ne se duam t krijojme komunitete t qndrueshme qytetare, Dita e Toks sht nj apel pr do qytetar, pr t kontribuar pr nj mjedis t gjelbr, duke filluar nga mjedisi ku jeton, sht nj apel pr cilindo q projekton t ardhmen e vendit. Arsimi sht n qendr t Dits s Toks, me synim zhvillimin e kurrikulave t reja n fushen e mjedisit, etiks mjedisore, lidhjen midis planifikimit urban me mbrojtjen e mjedisit pr t zbatuar zgjidhje t gjelbr n infrastruktur, n ndrtim, transport. Jan vet komunitetet q mund t punojn pr zhvillimin e qndrueshm t komuniteteve t gjelbra. T gjith sbashku t kontribuojm pr mbrojtjen e mjedisit, t toks dhe ajrit urban, t reduktimit t shkarkimeve t gazeve serr dhe t ndryshimeve klimatike, cilido t kontribuoj pr qytete t gjelbra si politikat, planifikimi urban dhe gjith disiplinat e tjera. N Shqipri Institucionet, komunitetet, shoqria civile, Universitetet, shkollat mund e duhet t planifikojn objektiva pr vitin 2014.

JETO GJELBR
(T dhena historike NGA PROF.DR. VEZIR MUHARREMAJ) Krahas aktiviteteve kryesore, n sektorin e pyjeve jan zgjeruar dhe prodhimet jodrusore (t quajtura prodhime t dyta), t flors dhe fauns, pr nevojat e vendit dhe pr eksport, si dhe u zhvillua zookultura e blegtoria, duke synuar zhvillimin kompleks t ekonomis pyjore. Pr kt u kryen studime, si ai pr zhvillimin kompleks t ekonomis pyjore (1978); studimi pr shtimin e prodhimeve nga bimt mjeksore (1979); studimi i gjendjes s shelgut dhe prcaktimi i masave pr shtimin e prodhimit t thuprave (1981 dhe 1985); inventarizimi i par kombtar i bimve mjeksore, tanifere e eterovajore (1988), si dhe u prgatitn dispozita t reja ligjore pr bimt mjeksore natyrore. Gjat viteve 70-90 u zgjeruan prodhimet e dyta si rrshira, bimt eterovajore dhe esencat. Vllim t madh punimesh, si pr pyjet, ashtu dhe pr prodhimet e dyta, ka prballuar sidomos ndrmarrja pyjore e Fush Arrsit, ku ka drejtuar pr shum vite Selim Dini. Pr ilustrim t zhvillimit kompleks t nj ndrmarrjeje pyjore po prmendim at t Fierit, e cila, prve aktiviteteve kryesore dhe prodhimeve t dyta tradicionale si prodhim rrshire, gjethe dafine dhe ngritjen e fazaneris, n vitin 1978 kish filluar edhe ti, i cili ishte dhe nj mjek i shquar, dhe q evidentoi i pari vlerat e shumanshme mjeksore t sanzs. Evlia elepia, udhtar turk, me 1670 ka vn n dukje se mali i Tomorrit ka shum lloje bim e drur mjeksore, aromatike e industriale. N Berat, Shkodr, Elbasan, Gjirokastr etj, disa mjek popullor njihnin, grumbullonin dhe prgatitnin receta mjeksore me bim t ndryshme, si p.sh: Xheraht e Bukalit (Prmet), Jan Vellarai n sarajet e Ali Pash Tepelens, Zoto Xherahu (Berat), etj. Mund t prmendim se tregu i lulebasamit (Hypericum) sht mbi 600 vjecar. Prmendet se para lirimit jan eksportuar mesatarisht: gjethe xin 400 ton, qelbs 300 ton, valanidh 250-300 ton, cermdell 400-500 ton, prrall 50 ton, pefk (lvore pishe) 150 ton, shelg 200 ton, vrri 100 ton, rrrshir pishe 100 ton, shqop 600 ton, zhuk 500 ton,etj.Bile dhe fistikt e pishs s but eksportoheshin n Itali. N vendin ton rriten 690 lloje bimsh mjeksore, eterovajore e tanifere, duke zen vendin e par n Europ dhe ndr t parat n bot pr llojshmrin e tyre (Prof. E. Haxhialushi). Kurse n fondin pyjor rriten mbi 350 lloje drursh e shkurresh pyjore. Nga kto, jan mbledhur pjes t bims pr prdorime n mjeksi, parfumeri, kozmetik, industrin ushqimore, etj. Ndrsa nga zhguajt e valanidhit dhe gjethet e shqemes e t cermdellit nxirret ekstrakt tanini q shrben pr regjien e lkurve n industri. Lulet e blirit, murrizit, shtogut, akacies, kokrrat e dllinjs, trndafilit t egr, gjethet e mshtekns, lajthis, frashrit, gshtenjs s kalit, ferrs, sherbels, boronics, gshtenjs s but, lvorja e drunakuqit, etj, mblidhen nga flora jon e pasur, prve pr plotsimin e nevojave t vendit, nj sasi e mir e tyre sht eksportuar. Deri nga vitet 70 bimt mjeksore grumbulloheshin nga ndrmarrjet e grumbullimit nprmjet ish kooperativave bujqsore ose individve. Pr t njohur m mir gjendjen e bimve spontane, n 1987-1988 u krye inventarizimi i bimve mjeksore, tanifere e eterovajore nga 75 grupe studimi (inxhinier pyjesh, agronom dhe biolog) n bashkpunim me ndrmarrjet pyjore dhe ato t grumbullimit. Nga studimi doli se nj vit m von mund t grumbulloheshin 130 lloje bimsh dhe t realizoheshin t ardhura n dollar 2.5 her m shum se n 1987, ndrsa n 1990 mund t grumbulloheshin dhe eksportoheshin 200 lloje bimsh. Ndr bimt kryesore, me interes prdorimi n vend dhe eksport veohen: Dafina ose lari, latinisht emrtohet (Laurus nobilis), dmth dafina fisnike, pr vlerat e mdha mjeksore t njohura q n antikitet i quajtur dru i shenjt i Apollonit, perndis mbrojtse t arteve. Blloqet kryesore gjenden n Bardhore t Kavajs, Drizar t Mallakastrs, n malin e Cakranit, Dhmblan t Tepelens, Ujt e Ftoht e n Armen t Vlors, n pyllin e Butrintit, n Damjan t Tirans, n

PRILL 2014

Prodhimet jodrusore pyjore dhe aktivitetet ndihmse

zonn e Dushkut e Peqinit, n Papr t Elbasanit, Vodic t Beratit, etj. N vitin 1989 kishte 660 ha me dafin, nga e cila 550 ha t kultivuar Sherbela sht bim me vlera mjeksore t jashtzakonshme. Vet emri latinisht i saj Salvia do t thot me shptu, me kuru, me shru. Gjethet e saj kan prdorime t shumta n guzhin pr gatime, pr aj, n industrin ushqimore e parfumeri. Ato prmbajn nj vaj esencial me prbrs kryesor: tujoni (deri 50 % t esencs), kamfori, cineolo, colina, asparagina, kariofilina, etj. Kinezt e valanidhin ka qn njlloj si dhe pr ullirin, duke e ruajtur nga prerjet e dmtimet, duke kryer punime shkalbzimi e prmirsime. Po ashtu, sasi t konsiderueshme shqeme e cermdelli jan grumbulluar pr prodhimin e ekstrakt taninit. Maksimumi i grumbullimit t shqems e cermdllit ka qn 4,240 ton (1965). aji i malit (Sideritis roeseri), nga inventarizimi i br n1983, dilte se shtrihej n nj siprfaqe prej 29,180 ha, e bashkshoqruar me lloje t tjera. Jan grumbulluar mesatarisht 35-65 ton aj n vit, kryesisht nga ndrmarrjet e grumbullimit (prve nga individ t ndryshm pr nevoja familjare) dhe konsumatori kryesor ka qn ushtria. Vjelja e ajit, sikurse e mjaft bimve t tjera mjeksore, pa lisi (p.sh. n 1989 u grumbulluan 1.097 ton). Me insistimin e DPK, pr her t par m 1988 u nxor ligji e regullorja e re pr bimt natyrore mjeksore e tanifere. Ecuria e grumbullimit t disa bimve mjeksore e tanifere jepet n pasqyrn 7. Bimt eterovajore t kultivuara jan lloje bimsh q prmbajn vajra eterike me prdorime t gjera n mjeksi, parfumeri, kozmetik, etj, mjaft t krkuara pr eksport. N vitin 1981 ishin mbjell 282 ha me kultura eterovajore. N 1985 siprfaqja gjithsej e mbjell me bim eterovajore arriti n 3 mij ha, duke kultivuar me sukses rreth 45 lloje bimsh si: lavandul, piretrum, shngjin, timus, manxuran, borzilok, koreandr, rozmarin, shngjin, finok etj, t cilat eksportoheshin si herb e lule ose distiloheshin pr esenc. Prpjekje u bn pr mbjelljen e llojeve t reja si sinapi, anie, kumel, etj, t cilat krkoheshin nga tregjet e jashtme. Pr kultivimin e bimve eterovajore prpjekje t veanta ka br specialisti Kio eku, i cili ka qn inisiator i eksperimentimit dhe prhapjes s tyre n Shqipri, si dhe Kadri Balla, Haxhi Koni etj. Me fillimin e ndrtimit gjersisht n vend t lambikve m 1984, u b i mundur zgjerimi i prodhimit t esencave. Sasit e prodhuara pr eksport nga ndrmarrjet pyjore, nga ish kooperativat bujqsore dhe ndrmarrjet e grumbullimit kan qn 30 deri 40 ton n vit. Kontribut pr esencat ka dhn sidomos Uran Asllani. Prodhimi i rrshirs s pishs ka qn tradicional n ndrmarrjet pyjore, duke u rrshinuar me mijra drur pishe. N vitin 19471948 filloi grumbullimi n rrethin e Puks n sasi t kufizuar, rreth 50 ton/vit. Kurse katrani ka filluar t prodhohej para vitit 1944, kryesisht nga fshatart e Tuit e Lumbardhit (Puk) dhe ohej n zonat e Zadrims, Kosovs, Devollit, etj. Nga vitet '70 u shtuan shum drurt e rrshinuar, sa q u rrshinuan dhe drur bren-

GRUMBULLIMI I DISA BIMVE MJEKSORE E TANIFERE (TON)

rritjen e ross s egr dhe kaprollit n Pyllin e Kurors (30 krer); n 1980 kultivonte 31 ha rozmarin, 36 ha lavandul, si dhe borzilok; eksportonte 6 mij krer fazan; kish krijuar fermn e pelave n Pish Poro (n 1985 kishte 200 krer); po ktu ishte ngritur edhe parku i lepurit t egr (me 50 krer) dhe lepurit t but; parku i pllumbit t but dhe parku i krmillit ku grumbulloheshin 16 kv/vit, parku i bletve me 600 zgjoje, me synim pr 1,500 zgjoje; m von filloi dhe rritja e derrit t egr, etj. Pyjorja grumbullonte bim mjeksore si dllinj e zez dhe e kuqe, lule akacie, flet frashri, sytha plepi, rigon, etj. Bimt mjeksore e tanifere jan prdorur tradicionalisht nga populli yn. Medicus curat, natura sanat (mjeku kuron, natyra shron) sht nj shprehje mjaft e njohur prej kohe. Bari, si fjal popullore, prdoret dhe me kuptimin ila ose medikament. N Dyurrahun antik mjeku Fillonid Dyrrahemi ka shkruar afro 45 vllime pr bimt mjeksore e aromatike t grumbulluara dhe t studjuara prej tij. Emri latinisht i sanzs (Gentiana lutea), mbart emrin e mbretit Ilir - Gen-

preferonin aq tepr ajin e sherbels sa q e shkmbenin me katr fishin e sasis s ajit oriental. Ai q dshiron t jetoj gjat mund t pij sherbel n maj. Sasija maksimale e grumbulluar e sherbels ka qn 4,820 ton (1968). Sherbela grumbullohej kryesisht nga ndrmarjet e grumbullimit, ndrsa ndrmarrjet pyjore n vitin 1989 kishin grumbulluar vetm 48 ton. Shumica e sherbels ambalazhohej n ballo 25-50 kg dhe si e till eksportohej. Kurse mbeturinat nga seleksionimi i gjetheve jan distiluar pr prodhim esence pr eksport. Valanidhi latinisht quhet dhe Quercus vallonea (sipas vendit ku sht gjetur pr her t par n Europ Vlor - Sh. Roqi, Ekonomia Kombtare, 1940), dmth dushku i Vlors. Valanidhi shtrihej n 3.990 ha (1989),

nga kto, n prodhim 870 ha, i lokalizuar vetm n rrethin e Vlors e at t Sarands, dhe fare pak n Molisht t Beratit. Gjat viteve 1963-1977 jan grumbulluar mesatarisht 550600 ton zhguaj valanidhi n vit, ndrsa maksimumi ka qn 1.247 ton (1968). Zhguajt n fakt jan eksportuar dhe n kmbim jan importuar lnd regjse t gatshme. Vite m par, kujdesi pr

kriter e pa kontroll, ka uar n paksimin e ndjeshm t saj. Pr kt, Stacioni i Pyjeve dhe Kulturave Eterovajore eksperimentoi me sukses mbjelljen e ajit n Llogara (1983) dhe Dardh te Kors (n Dardh 10 ha), n Tomorr t Beratit, etj. Por edhe mjaft amator kan mbjell aj n oborret e tyre. Mjaft lloje t tjera bimsh grumbulloheshin n sasira t konsiderueshme, sasi q lviznin sipas angazhimit t ekonomive bujqsore dhe krkesave t eksportit. Sasit maksimale t grumbulluara pr disa bim kryesore kan qn: dllinj e kuqe 3.745 ton (1985), dllinj e zez 1.052 ton (1984), lule kamomili 151 ton (1986), rrnj shqope 2.812 ton (1981), kokra gshtenje 84 ton (1969), lule bliri 20 ton (1968), boronica 5 ton (1965), lule kamomili 151 ton (1986), zhuka 540 ton (1965), etj., sasi q erdhn n rnie pas viteve t referencs t dhn m lart. Boet e pishs vazhdojn t eksportohen edhe tani, duke i prdorur pr objekte zbukurimi, ndersa fistikt e pishs s but mund t prdoren fare mir pr prgatitjen e pastave. Pr nevojat e blegtoris jan grumbulluar do vit sasi t mdha lnde

JETO GJELBR

da Parkut Kombtar Pisha e Divjaks, gj q ishte krejtsisht e gabuar. Sasia e rrshirs ka ardhur do vit n rritje dhe n vitin 1989 prodhimi arriti n 1,785 ton, e prdorur pr prodhimin e kollofonit dhe terebentins n fabrikn e kollofonit n Fush Arrz, si dhe pr eksport. N vitin 1988 filloi eksperimentimi i rrshinimit me metodn kurriz peshku dhe me stimulant kimik. Thuprat e shelgut prej kohsh jan prdorur gjersisht pr nevoja t fshatit, por edhe pr shporta e objekte dekorative t ndryshme. Ndrmarrjet pyjore thuprat e prodhuara i kan dorzuar n ndrmarrjet e industris s leht pr prpunim. N vitin 1981 u krye studimi i gjendjes s shelgut dhe prcaktimi i masave pr shtimin e prodhimit t thuprave. Rezultoi se siprfaqja me shelg ishte 2.640 ha, nga e cila 2.484 ha shelgjishte natyrore dhe 156 ha t kultivuar. Me rritjen e krkesave pr thupr, u krye nj studim tjetr n 1985 n 25 rrethe ku shtriheshin shelgjishtet. Prodhimtaria mesatare e shelgjishteve natyrore ishte rreth 40 kv/ha dhe e atyre t kultivuara 72 kv/ha thupr me gjethe (bruto). U prcaktuan punimet pr shtimin e prodhimit, si: mbjellje t reja 283 ha, dndsime 436 ha, ricungime 1.714 ha (me prsritje do 3-5 vjet), plehrime, etj. Pr mbjelljet e reja u shfrytzuan zallishtet e lumenjve. U importuan varietete me rendiment e cilsi t lart, Stacioni i Pyjeve dhe Kulturave Eterovajore ngriti siprfaqe eksperimentale me varietete t ndryshme (t cilat funksionojn dhe sot) dhe prgatiti teknologjin e kultivimit dhe trajtimit t shelgjishteve. Pr rrjedhoj, prodhimi erdhi n rritje, nga rreth 400 ton n vitin 1976, n 5.500 ton n 1981, 12.200 ton n 1986 dhe 16.700 ton n 1990 (nga e cila, 12.700 ton nga shelgjishtet natyrore dhe 4.000 ton nga shelgjishtet e kultivuara. Shumica e prodhimeve t shporteris shkonin pr eksport. Sipas prllogaritjeve, nga rreth 17 mij ton thupr mund t prodhoheshin shporta pr eksport me vler 1 milion dollar. Prve shelgut, jan prodhuar e prdorur edhe thupra nga lloje t tjera pyjore si cermdelli, plepi i zi, marina, konopica, shkoza, etj. Zookultura dhe blegtoria. N kuadrin e zhvillimit kompleks, ndrmarrjeve pyjore iu imponua, nprmjet planifikimit nga organet shtetrore, zhvillimi i zookulturs dhe blegtoris si: bleta, krimbi i mndafshit n dushqe, krmilli, pllumbi e lepuri i but, bagti t imta, gjedh e njthundrak, aktivitete q n fakt nuk kishin lidhje organike me funksionet e shrbimit pyjor dhe q dilnin me humbje. Pr m tepr, kto detyra trhiqnin vmendjen e personelit pyjor nga objektivat themelore pr ruajtjen dhe mirqeverisjen e pyjeve dhe kullotave. Kto aktivitete filluan qysh nga vitet '70 dhe u shtuan vazhdimisht n vitet e mprasme. Kshtu, p.sh. ndrmarrjet pyjore n 1988 kishin 14.500 koshere blet. Rritja natyrore e krmillit filloi n 1965 n rezervatin e Maliqit dhe do vit grumbulloheshin pr eksport 10-20 kv krmill, po ashtu krmill rriste dhe pyjorja e Fierit. Rritja e krimbit t mndafshit n dushqe filloi n 1976 nga disa ndrmarrje si Mat, Elbasan, Librazhd, Pogradec, etj; dy vjet m pas u prodhuan 6.8 kv mshikza, vitin pasues 21 kv e kshtu me radh. Mirpo, ky aktivitet i huajtur nga vendet e lindjes s largt, nuk pati sukses (pr paprshtatshmri ekologjike dhe mosnjohje t teknologjis s prpunimit t fijes), prve q mbi 3 mij ha pyje t rinj dushqesh u dmtuan rnd duke u prer n rreth 1 metr lartsi pr sigurimin e gjethit pr krimbin. Duke filluar nga viti 1980, mjaft ndrmarrje pyjore nisn mbarshtrimin e tufave t dhenve e dhive, gjedh e njthundrak. Vese, ndr t tjera, vet ndrmarrjet shkaktonin dme n pyje nga kullotja e bagtis n vende e periudha q ndalohej kullotja, n prpjekjet pr sigurimin e bazs ushqimore dhe rritjen e prodhimeve blegtorale. Sigurisht q me fillimin e ndryshimeve t mdha t '90-s kto aktivitete u eliminuan nga shrbimi pyjor. Vitet pas 1945 e deri nga mesi i viteve '70 mund te konsiderohen si vite te shtetezimit te pyjeve, konsolidimit te administrates, legjislacionit dhe teknikes pyjore, ndersa pas kesaj e deri ne vitet '90 eshte periudha e zhvillimit kompleks te ekonomise pyjore.

PRILL 2014

Leksioni nga shkollat e Dibrs!

apasionuar pas botaniks dhe mjedisit morn pjes n takime. Msuesit dhe drejtuesit e shkollave ngritn iden e organizimit dhe t m shum aktiviteteve me shkollat, pasi nxnsit dhe shkollat jan nj nga aktort kryesor, sidomos n fushata sensibilizuese. Ata gjithashtu theksuan dhe iden e kapitalizimit t materialeve t publikuara pr natyrn si manualet, flet-palosjet, broshurat e tjera t drgohen n shkolla dhe ato t bhen pjes pasuris s biblioteks s kabinetit t Biologjis, por edhe t shkolls. Kshtu u theksua q duhet nj bashkpunim edhe m i madh mes shkollave dhe organizatave t Shoqris Civile, pr t ngritur n nj stad m t lart pjesmarrjen e nxensve dhe shkollave n fushatat dhe projektet e tyre, sidomos pr mjedisin. Largohemi nga shkollat e rajonit t Dibrs, jo vetm t knaqur me realizimin e aktivitetit, me numrin e madh t pjesmarrsve, me interesin e treguar pr Bimt Mjeksore, por dhe me nj leksion dhe msim t nxjerr nga kto takime, q, ne si Shoqata q punojm n sektorin e mjedisit t mos reshtim prpjekjet pr t prfshir m shum shkollat, rinin, nxnsit dhe msuesit n aktivitetet tona, pasi nxnsit jan e ardhmja dhe shkolla sht institucioni m i qndrueshm i edukimit mjedisor n nivel lokal e kombtar. Sfida jon mbetet gjetja e formave dhe strukturave pr prfshirjen tyre dhe institucionalizimin e bashkpunimit me shkollat. Bimt jan jeta, por t rinjt u japin bimve frym! NERITANALKU Drejtor Ekzekutiv i Shoqats Miqt e Bimve

T rrisim pjesmarrjen e nxnsve dhe t rinjve n aktivitetet e kulturs mjedisore. Rinia sht grupi m i prfolur, m i lakmuar, m i kritikuar, por njkohsisht edhe m shpresdhns pr nj t ardhme m t mir, m t bukur dhe m t zhvilluar. E megjithat m duket se pak prpjekje bhn pr ta nxitur dhe pr ta prfshir rinin n proesin zhvillues t shoqris shqiptare. Mjaftohen vetm me arsimimin e tyre (mundsisht jurist, mjek ose ekonomist) apo me kafet dhe lojrat kompjuterike q jan afr shkollave. Por lind pyetja: a ka t rinj q e duan natyrn, a ka t rinj q duan t bhn inxhinier pyjesh, botanist e aktivist mjedisor? Sigurisht q Po! Po sepse rinia vet arrin t kultivoj pasionin, ndrrat dhe dshirn pr t ardhmen, sepse rinia sht miku m i mir i natyrs. Pikrisht, ky ishte nj msim i nxjerr nga aktiviteti i javs s fundit q Federata Rajonale e Pyjeve dhe Kullotave Komunale Dibr dhe Shoqata Miqt e Bimve n kuadr t programit SENiOR-A financuar nga REC Albania, zhvilluan me t rinjt dhe nxnsit e shkollave n qarkun e Dibrs, takime pr rritjen e ndrgjegjsimit t tyre pr t qen m aktiv n proesin e njohjes, mbrotjes dhe kultivimit t bimve mjeksore. Fushata ndrgjegjsuese T Njohim Bimt Mjeksore t Zons Ton u zhvillua n disa shkolla t mesme dhe 9-vjeare n rajonin e Dibrs si n shkolln e mesme t Sllovs, t Kastriotit, shkolln 9vjeare t Sohodollit, Grevs, Shupenzs, Zerqanit, Ostrenit, Fush-Bulqizs dhe Bulqizs. N t gjitha shkollat ku bashk me specialistt e projektit z. Shklqim Hasa dhe z. Zenel Shehi, prfaqsues t Federats Rajonale Dibr, prezantuam manualin e Bimv Mjeksore t Dibrs. N t

gjitha takimet ndeshm nj angazhim, prkushtim dhe interes nga t gjith nxnsit e ktyre shkollave. Takimet ndrgjegjsuese n seciln shkoll m shum i ngjanin nj takimi dialogues dhe bashkbisedimi, ku nxnsit jo vetm q ndanin kureshtjen e tyre, por edhe shprehnin interesin dhe idet pr br t mundur nj njohje sa m t mir dhe m t gjer t Bimve Mjeksore dhe tek komuniteti, sidomos tek ato familje q jetojn me kt biznes. Gjithashtu, nxnsit e shkollave ngritn dhe dshirn e tyre pr t organizuar aktivitete me t shumta pr natyrn, si: kurse verore me nxnsit e apasionuar pr Bimt mjeksore, vizita n bjeshk dhe lndina, shkolla verore, organizimi i dits s vers si dita e luleve, krijimin e rjretit t t rinjve t Miqve t Bimve, e shum ide t tjera t bukura. Msuesit dhe drejtuesit e shkollave t prfshira n fushatn ndrgjegjsuese u treguan shum t gatshm dhe aktiv n organizimin e takimeve n seciln shkoll. Ora e bilogjis u kthye n nj or t hapur, ku nxnsit e klasave t tjera t

NJOFTIM
Ju njoftojm se disponojm fidan t llojeve t ndryshme si m posht: Zeman Lalaj n Vlor disponon 5000 fidan bredhi me lartsi 1.5 metr, 2000 fidan pishe t zez me lartsi 1-5 -2.5 metr, si dhe 40 mij fidan t llojeve t ndryshme. Pr do sqarim t mtejshm jeni t lutur t kontaktoni n numrat e telefonit +355 69 21 23 919, dhe +355 332 22 843. N fidanishten e Z. Florin Torba n Peshkopi ka fidan standart pr mbjellje n vjesht Arr 2 vjeare 4000 cop, Gshtenj 2 vjeare 4000 cop, Bli dekorativ 1.5 m mbi 1000 cop. Kontaktoni me Z. Florin Torba n numrin e telefonit: +355 68 34 01 378. Haxhi Mani nga Muhurri i rrethit Dibr, 12 km larg qytetit t Peshkopis disponon fidan sherebele t cilt bhen gati pr mbjellje para dats 20 Shtator. T interesuarit jan t lutur t kontaktojn me Z. Haxhi Mani n numrin e telefonit +355 68 64 69 360.

JETO GJELBR

PRILL 2014

Experience and lessons learn from the Project "Strengthening the Sustainable Management of Communal Forests"
By: Janaq Male, Country director CNVP Albania The project "Strengthening the Management of Communal Forests" is implemented by CNVP Foundation (Connecting Natural Values & People) - financed by the Swedish Government through Sida - The Swedish Agency for International Development and Cooperation and the Dutch Ministry of Foreign Affairs through SNV-TheDutchOrganizationforDevelopment. Implementation of this project is based on a Memorandum of Understanding(MoU)signedin2010amongSNV , Sida and the Ministry of Environment (formerMinistryofEnvironment,Forest, and Water Administration). The MoU included the cooperation between the Project and the Forestry Service Departments (Section of Extension Service) in qarks of Shkoder, Kukes, Diber, Elbasan, Korce, and Gjirokaster. Memorandums of cooperation are signed as well with Qarks, National Federations of Communal Forests and Pastures and Regional Federations in the 6 above mentioned qarks where the project has been active. This supportive 3 year project (20102013) has been a continuation of previous works and investments in forestry sector realized by the Albanian Government,WorldBank,FAO,Sida, USAID, SNV , donors and other organizations, aiming to further strengthen the transfer process and decentralized management of natural resources, increase the capacities of Communal Forest and Pasture Users Associations and the Local Government Units, especially strengthening the cooperation among actors for a sustainable management of forest and pastures. The project has aimed to promote decentralized decision making and planning in support to a local and inclusive economic development. These issues are addressed through implementation of four themes as in the following: 1.Improvementofdecentralizedmanagement and ensuring better ownership and usefruit rights for forest and pasture users in 13communesof6regionsinthe country,through: - Improvement and strengthening the capacities of local government units to manage communal forest and pastures within recently transferred responsibilities. This include support for planning processes on forest and pasture midterm development (preparation of the strategic plan), preparation of the annual operational plan, revision of income collection, as well as guaranteeing the user rights for rural families, respecting traditional use rights, based on effective legal acts. -As a result of several meetings and seminarsatvariouslevels,13communes have registered the transferred forests and pastures to ImmovablePropertyRegistration Office(IPRO),while10othercommunes have completed all technical documentation and are in a registration process. -The process of participatory mapping in the selected communes, made it possible for many users to acquire technical and legal documentation for forests and pastures they have traditionally used (based on effective legal acts). ue chain (producers-consumers). In this context, producers' groups have participated in a series of training courses, study visits and regional and national fairs. -In several communes of Gjirokastra Qark there are organized a series of meetings and training courses on pasture management. While, in Korca Qark a special program has been in support to organization and functioning of private forest owners. -The program has supported the establishment and strengthening of the network of producers' groups and association at commune and region bases, familiarization with criteria and standards, as well as support for opportunities to apply for projects to various donors. 3. Strengthening the institutional, politicalandlegalframeworkon communal forests; through strengthening the multi actor planning and advocacy processes, exchange of know how and knowledge,influencepoliciesand legal acts, and a better definition of roles and responsibilities. Strengthening the reporting and transparency, cooperation and communication with and among actors, focusing as well on gender balance aspects. -During the project period there are organized several seminars and conferences (at regional, national and international level) where main issues such as legal framework, property registration and documentation of users, implementation of management plans, economic activities in forests and pastures, etc., have been treated. -A special training program is organized on strengthening users' associations at commune level (as representatives of the local inhabitants), at regional, and national level federations, enabling them to represent their members and provide services for them. 4. Improvementofcommunalforest and pasture management through strengthened capacities and support of Local Government Units for a sustainable development. It is widely accepted the importance of support and strengthen the capacities of the Local Government Units to fulfill their new role and responsibilities in the communal forest and pasture management; following the official transfer of such assets. Support provided by this program has increased the awareness among LGUs and their knowledge on new regulations/amendments defined at the Decision of the Council of Ministers No. 22, date January 09, 2008 and other legal acts. 5. Main actors have been supported as well on annual meetings that have served for them to share lessons and experiences as well as to divulgate lessons drawn from pilot practices in the selected communes. Project activities are organized in 13 selected communes of 6 regions, such as: Shllak and Shkrel Shkoder Qark; Malzi and Bujan of Kuks qark; Melan,ZerqanandUlezofDibrqark; Orenje and Gjinar of Elbasan qark; Bucimas and Pustec of Korc qark; Petran and Picar of Gjirokastr qark. In addition to a considerable number of meetings, training courses and seminars organized at all levels (village, commune, region) with the participation of farmers, producers' groups, representatives of the user's associations, communes, forestry service, qark staff, private sector and institutions and other NGOs, the program has produced as well several studies and modules of training courses, as: Analysis and strategic plan for nut production development; Forest registration process at the Immovable Property Registration Office; Strategy on gender balance and women economic empowerment in rural areas, Process of Mapping at village level; Module on implementing the management plans; Module on establishing multi functional forests; Module on forest thinning; Module on pasture management; Guideline on preparation of the strategic plan for the development of forest and pastures, and several other publications. Conclusions and Recommendations: The transfer process of a part of forest and pastures that has started in 1996 by the Albanian Government and supported by foreign institutions and organizations such as World Bank, FAO, Sida, USAID, SNV, etc., it is considered as a great and important step toward strengthening the decentralized management of these resources increasing the interest and participation of local authorities and communities. The transfer of about 69% of forest and pastures to the LGU (mostly coppice and shrubs) aiming to reduce further degradation and fulfilling the needs of the local people with timber and non timber forestry products, has positively influenced in their rehabilitation and improvement. Currently the process is in its consolidation phase through registration at the Immovable Property Registration Office and documentation of traditional users (families or group of families). In many areas there is the potential to use new management systems in order to stimulate the establishment of multi functional forests to fulfill the needs and guarantee more incomes for families that live in the mountain areas, offering more environmental services. The new situation faces several challenges, first of all related to the commune managing capacities as regarding technical aspects as well as economic and administrative planning; and secondly as regarding the public extension service (as part of the Forestry Service), with its role focused on technical assistance and advisory support to young managers on policies and legal framework. Civil society organizations such as forest and pasture user's associations, regional federations and the national federation have an important role on lobbing and advocacy to protect the interests and represent their members ensuring an open and transparent communication with decision making institutions and elected representatives. The transfer of forest and pastures to LGU is a very important process toward decentralization, as well as a complex process that requires political and legal changes, a lot of technical and financial support. The project has been a complementary one on administrative, organizational, human resource and financial issues that need to be continued in the future by the government and donors. As a long term solution of the process it is recommended forest privatization for those forests that have been traditionally managed by villages or families, moving form the use right to ownership. The broad participation in activities has a strategic focus on gender equality providing good results in the entire process. The transfer process even though is a very important step toward decentralization is still in its half way as there are: - Legislation limitations regarding role and responsibilities on the management of new owners (communes) and local users organized into associations. - The process of property transfer and registration is very complex and requires a strong technical assistance. - The capacities of the new owners (communes), in technical, economic and environmental terms of resource management are very limited. - The associations, producers' groups still need support for their economic activities in order to increase their production and profitability from natural resources, as well as they need to be more capable to apply for grants and financial schemes to the Government, EU and other donors. - Forest federations should play a bigger role on advocacy and lobbing, open communication, transparency and accountability of decision makers, ensuring as well representation of the local users. - Other governmental structures such as Ministries, Qarks, DFS, etc., should ensure bigger support for the process in general considering the management of forest and pastures in a broader perspective of rural economic development, integration and mobilization of local resources, investments to create job opportunities, to improve livelihood and environment in the rural areas. Program monitoring is realized through a special web site; www.cnvp-albania.org For further information, please contact: CNVP-Connecting NaturalValues & People; Zayed Centre Floor 7, Tirana, Albania Tel+35542229642,+35542229551, www.cnvp-eu.org

-In the selected communes there is an increase of incomes from tariffs collection and some of they have already established the re-investment fund. 2.Improvementofstrategiesandpossibilities on income generation for families dependent on forest and pastures. Orientation and presentation of multiple function approaches in forest management and training of the main actors for their implementation, as well as reflection in the respective regulations and guidelines. - Establishment of a test area network in different forest types to test different interventions in function of management objectives and setting up of a data base to monitor forest production including biomass. -Promotion and a better organization within and between producers and collectors of forest and non timber forest products, establishment of better connections with the market aiming at maximizing incomes in support to rural area families. A special attention is paid to women participation and their economic empowerment in developing market val-