155

KI 2012 / SAYI 60
155-168
bilig
Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm
Tp Metinlerindeki ki Terim zerine
Tespitler: ignemek ve eynemek
Emel Kaya Gzl

zet
14.-15. yzyllarda Eski Anadolu Trkesiyle yazlm tp eser-
leri, ok nemli bir kelime hazinesine sahiptir. Bu kelime ha-
zinesi, dnemin Trke tp terminolojisinin niteliini ve ilev-
selliini de gzler nne sermektedir. Ancak bu hazinenin sa-
lkl bir ekilde ortaya konabilmesi iin, metinlerin hassasiyetle
irdelenmesi ve dnemin tp anlaynn iyi bilinmesi gerekir.
Bu makale, Eski Anadolu Trkesiyle yazlm tp eserlerinin
Trkiye Trkesine evirilerinde birbirine kartrlan ve yan-
l anlamlandrlan iki terimi ele almaktadr. Bunlar, igne-
mek ve eynemek terimleridir. Tp eserlerinin szlk/dizin
veya eviri metin blmlerinde iki terim ayn anlamda zanne-
dilmekte ve bu durum metinlerin yanl anlalmasna veya te-
rimin getii blme anlam verilememesine sebep olmaktadr.
Terimlerin getii birok tp yazmas zerinde yaptmz a-
lmalar sonucunda ulatmz tespitlerimize gre ignemek,
bir rahatszl, bir hastalk belirtisini, eynemek ise bir tedavi
eklini karlamaktadr. Makalede, metinlerden rneklerle ko-
nuya aklk getirilmeye ve karkln giderilmesine all-
mtr.
Anahtar Kelimeler
Eski Anadolu Trkesi, tp terimi, ignemek terimi, eynemek
terimi, tekessr, vcut krkl.
_____________

Yrd. Do. Dr., Dou Akdeniz niversitesi Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm, Gazimagosa/ KKTC
emel.gozlu@emu.edu.tr, emel_kaya@hotmail.com

Kaya Gzl, Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Tp Metinlerindeki ki Terim zerine Tespitler

156

bilig
KI 2012 / SAYI 60
Giri
Eski Anadolu Trkesiyle (EAT) yazlm tp metinleri ile ilgili almalar
son yllarda ciddi bir art gstermitir. Tp metinleri sadece tp tarihi uz-
manlarnn deil, barndrd sz varlyla dil bilimcilerin, eitli halk
ilalaryla da halk kltr ile uraanlarn ilgi oda olmutur.
EAT ile kaleme alnan tp metinleri zerinde yaplan almalarn ou,
eserlerin metnini, imlasn ortaya koymaktan ve eserin dizinini olutur-
maktan ibarettir. Oysaki bir dili konuanlarn zihinsel tasarm gcn, bu
tasarmlarn dilsel kavramlara nasl aktarldn, dilin geirdii evreleri ve
dil malzemesinde grlen anlam kaymas, daralmas, genilemesi gibi olay-
larla birlikte meydana gelen tabakalamay en iyi ekilde gzler nne
seren terimler, sz konusu tp metinlerinin en nemli unsuru olmasna
ramen, bunlarla ilgili almalar yok denecek kadar azdr. Terimlerin
kkenleri ve kullanmlar zerine yaplan birka alma
1
dnda yazlan
makaleler, terimlerin listelenmesinden teye gidememitir.
Bunun yan sra, tp dilinin szck daarc sadece hastalk ve organ adla-
rndan ibaret deildir. Tp dilinde tpla ve salkla ilgili genel terimlerin
yannda anatomi terimleri (vcudun organ, blge ve salglad madde
adlar), hastalk adlar, hastalklarn belirtileri, sebepleri; tedavi etme, ila-
lar, tp aletleri ve gereleri ile ilgili terimler bulunmaktadr. EAT ile yazl-
m tp metinlerinde geen her kelime, bu bilgi dorultusunda ele alnp
ilendii zaman kelimenin gerek kullanm amac tespit edilebilir.
Terimler, genel dilde kullanlan teki kelimelerden farkl olarak, cmlede-
ki balam ierisinde anlam deiikliine uramamaktadr. Dilin genel
kelimelerinin hangi anlama geldiini szle bakmadan aa yukar -
karmak mmkndr. Ancak, terimlerin anlamlar ok snrl ve zel oldu-
u iin bunlarda byle bir durum yoktur. Terimin bildirdii anlam, yo-
ruma ak deildir ve karlad kavram ak ve kesin bir biimde bildirir
(Zlfikar 1991: 20).
Bununla birlikte, EAT dneminde yazlan tp eserlerindeki terimleri genel
dilin kelimelerinden kesin snrlarla ayrmak zordur. Tp bilimi, insan
dorudan ilgilendiren en temel bilimlerden biridir. nsanlar hastalk ve
salk kavramlaryla i ie yaamaktadr ve konunun uzmanlar kendi ara-
larnda ne kadar zel bir dil gelitirirse gelitirsin, halk kendi adlandrmala-
ryla hastalklarn tanmlamaktadr. Bu sebeple, EAT dnemi tp eserle-
rinde, halkn yazlanlar anlayp bunlardan faydalanabilmesi iin, bilim

Kaya Gzl, Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Tp Metinlerindeki ki Terim zerine Tespitler


157

KI 2012 / SAYI 60
bilig
dilinin Arapa olduu bir devirde Trke tp eserleri kaleme alnm,
Arapa ve Farsa terimlerin Trkeletirilmesine allmtr
2
.
Bu makale, EAT ile yazlm tp eserleri zerinde alrken dikkatimizi
eken ignemek ve eynemek terimlerini ele almaktadr. ignemek, bugne
kadar gerek tp tarihileri, gerekse dilciler tarafndan yaymlanan alma-
larda eynemek kelimesi zannedilerek metin evirilerinde ve dizinlerde
yanl anlamlandrlmtr. Yaplan yaynlarda her iki kelimeye de ine-
mek, aza alnan bir eyi diler arasnda ezmek, tmek anlam verilmi-
tir. Ancak tp yazmalar zerinde yaptmz almalarda bu kelimelerin
hem imla bakmndan farkl yazlp harekelendiini, hem de kullanm
alanlarnn ok ayr olduunu tespit ettik.
Mntahb- if (Celalddin Hzr), Ydigr (bni erif), Kemliyye,
Kitbl-Mntehb ft-Tb (Abdlvehhab bin Yusuf bni Ahmed el-
Mrdn), Kitbl-Mhimmt, Mfd (Muhyiddin Meh), Hulsatut-
Tbb (Hekim Hayreddin) gibi EAT dnemine ait birok yazmann taran-
mas sonucunda ulatmz tespitlerimize gre ignemek, bir rahatszl ya
da bir hastalk belirtisini, eynemek ise bir tedavi eklini karlamaktadr.
Aada bu terimler ayr ayr ele alnmakta, yazllar ve kullanm ekilleri
metinlerden rneklerle gsterilmektedir. Eserin tpkbasmnn bulunma-
d almalarda kelimelerin sadece kullanm ekli gsterilmi, Arap harfli
yazl verilmemitir. Metinlerin Trkiye Trkesine aktarm bizim tara-
fmzdan yaplm; aktarmlarn bir yerinde Altnta vd. 2003ten, bir ye-
rinde de Altnta vd. 2004ten faydalanlmtr.
eynemek Terimi
eynemek, inemek, aza alnan bir eyi diler arasnda ezmek,
tmek anlamnda kullanlan bir fiil olmakla birlikte, tp metinlerinde,
eitli hastalklarn yan sra, zellikle mide bulants ve kusmaya kar
nerilen bir tedavi eklidir. Kelime, inemek, azda ezmek; tedavi
amacyla nerilmi ilac (otu) ineme yoluyla kullanmak; tkrk salgs-
n arttrmak veya dzenlemek zere bir eyi (sakz, tarhun, zerlik, zm
ubuu vb.) yutmakszn azda evirmek (ng. mastication) anlamnda
kullanlmakta olan bir terimdir.
ignemek terimiyle daha salkl bir karlatrma yapabilmek amacyla
aada eynemek teriminin kullanmna tp metinlerinden rnekler veril-
mitir
3
:

Kaya Gzl, Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Tp Metinlerindeki ki Terim zerine Tespitler

158

bilig
KI 2012 / SAYI 60
(1) Inuruda ma
c
iden cem
c
eczlar dirilr ve yumulur, t kim iindeki
mzyi def
c
idebile. (...)
c
lc budur kim skn itmek gerek ve na
c
na
c
y eyne-
mek gerek; yd nr eyneyip uyn orma gerek y atlu
ayvanu uyn orma gerek (Kitbl- Mntehb ft-Tbb: 98b/1-6).
Hkrkta midenin her yan, iindeki rahatsz edici maddeyi atncaya
kadar alp kapanr.(...) Tedavisi, hareket etmemek ve nane inemek
yahut nar ineyip suyunu emmek veya tatl ayvann suyunu emmektir.
(2)
c
Arary eyneseler balam indrr, ziftile y sazla eyne-
seler o balam indrr, gezi ve dim ardur (Kemliyye:
367a/7-8).
Nezle otunu inerlerse balgamn atlmasn salar; ziftle veya sakzla
inerlerse balgam daha fazla sker, genzi ve dima temizler.
(3) Eger mshil ien gli dnerse ayva ya alma ya arn ya
c
unnb yap-
ra eyneye ve gl uyyla sirke ki gynmi opra aalar an oulama
gerek da fyide ider ve saz eynemek ve bzlarn regbendile balama
da fyide ider (Mntahb- if: M12b/4-5).
Eer mshil ienin midesi bulanrsa ayva, elma, tarhun veya hnnap
yapra inesin. Gl suyuyla iine yank toprak salm sirke koklamak
da faydaldr. Sakz inemek ve pazularn sargyla balamak da iyi gelir.
(4) enrse mshil a
c
mndan iit neyleye
Vir ki
c
unnb yapran ya bari arn eyneye (Mfd: 23b/15)
[Hasta] mshilin tadndan holanmazsa ne yapacan iit
Hnnap yapran ya da tarhunu ver, inesin.
Verilen bu rnekler, eynemekin eitli tedavi alanlarn gstermektedir.
(1)de mideyi rahatlatmak, (2)de genzi, boaz, dima balgamdan temiz-
lemek, (3) ve (4)te mshil kullanmndan kaynaklanan mide bulants ve
rahatszln gidermek amacyla bir tedavi olarak eitli otlar eynemek
nerilmektedir.
ignemek Terimi
EAT ile kaleme alnm tp yazmalarnda kullanlan ignemek keli-
mesi bugn Trkiye Trkesinde aza alnan bir eyi diler arasnda ez-
mek, tmek anlamnda kullandmz inemek kelimesi ile ayn
anlam ifade etmemektedir. Trkiye Trkesindeki inemek kelimesini

Kaya Gzl, Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Tp Metinlerindeki ki Terim zerine Tespitler


159

KI 2012 / SAYI 60
bilig
EATde karlayan kelime eynemektir. Aada verilecek rneklerden de
ak bir ekilde anlalaca zere, EAT ile yazlm tp eserlerindeki igne-
mek kelimesi, bir terim olarak vcut krkl, krgnlk (ng. malasi, in-
disposition) anlamnda kullanlmaktadr.
Tp yazmalar zerinde yaplan almalarda ignemek terimi ya ekin-
mek eklinde yanl okunmu ve yanl anlamlandrlm ya da igne-
mek eklinde doru okunmu ancak eynemek kelimesi zannedilerek yan-
l anlamlandrlmtr.
ignemek terimi, Kitbl-Mntehb ft-Tbbda ekinmek olarak
okunmu ve kitabn Dizin blmnde terime arzulamak, i ekmek,
ekinmek anlamlar verilmitir (Bayat 2005: 210). Ancak bu okuyu, hem
terimin eski harfli metindeki harekelenmesine hem de metin iindeki an-
lamna tamamyla aykrdr. Eserin Trkiye Trkesine aktarmnn yapl-
d blmde ise, tahminimizce, verilen anlamn balama uymamasndan
dolay, ilgili yer evrilemeyip atlanmtr (Bayat 2005: 394). Kelimenin
aadaki gibi ignemek eklinde okunmas ve kelimeye vcut krkl,
krgnlk anlamnn verilmesi gerekir:
(5) ammmu her evinde, havsna mnsib u isti
c
ml itmek gerek, ya
c
n
ss evinde at avu uy isti
c
ml itmemek gerek ve avu evinde at ss
uy isti
c
ml itmemek gerek. Zr bu nesneden bedende ignemek l
olur (Kitbl-Mntehb ft-Tbb: 65b/5-9).
Hamamn her blmnde, havasna uygun su kullanlmaldr. Yani scak
blmde ok souk su, souk blmde de ok scak su kullanlmamaldr.
Zira bu durumda vcutta krklk ortaya kar.
Kitbl-Mntehb ft-Tbbdan aaya alnan rnekte yine yukardakine
benzer bir durum sz konusudur. Bayat tarafndan ekinmek eklinde
okunan ignemekin arzulamak, i ekmek ile bir ilgisi olmad aktr.
Bayat, eserin bu blmn Trkiye Trkesine yle aktarmaktadr: (...)
Belirtileri, yz, gz kzarr, ah damarlar gerilir, hasta arlar, gszleir,
idrar kesif ve kzl olur, nabz dahi byk olur, titremeksiz ve ekinmeksiz
tutar. (Bayat 2005: 453). Bu ksmn eviri yazyla yazlnn ve aktarm-
nn dzeltilmi ekli aadaki gibi olmaldr:
(6) Ve amm andan olan stma kim aa muba dirler. Sebebi budur kim,
kflenr yd oalur ve aynar.
c
Almeti budur kim, yz ve gz zarur ve
h amarlar gerilr ve asta arlanur ve khellenr ve bevl hem zl ve

Kaya Gzl, Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Tp Metinlerindeki ki Terim zerine Tespitler

160

bilig
KI 2012 / SAYI 60
hem al olur ve nab da am olur ve ditremeksz ve ignemeksz
dutar (Kitbl-Mntehb ft-Tbb: 143a/12-143b/3).
Kandan olan stmaya mutbka denir. Sebebi [kann] kflenmesi, oal-
mas veya kaynamasdr. Belirtileri budur: Yz ve gz kzarr, ah damarlar
gerilir, hasta arlar, hlsizleir, idrar kzl ve kesif olur, nabz byk olur.
[Stma] vcutta bir titreme ve krklk olmakszn tutar.
Terim, Kitbl-Mntehb ft-Tbbda bir yerde ignemek eklinde
okunmu, bu defa da eynemek kelimesi zannedilerek Dizin blmnde
eyne- maddesinin altnda verilmi (Bayat 2005: 210); metnin aktar-
mnda da ayn hata tekrar edilmitir (Bayat 2005: 385). Kelimenin okunu-
u ve aktarm aadaki gibi olmaldr:
(7) Ve afr lib olca beiz ararur ve gz a da ararur ve az ac
olur ve dil irilenr ve az ve tama urur ve uama at artar ve gl
dnmek ve ignemek lib olur ve bevl ararur (Kitbl-Mntehb
ft-Tbb: 53b/2-4).
Bedende safra unsuru hkim olduunda beniz sararr, gzn ak sararr,
az ac olur, dil byr, az ve damak kurur, susuzluk artar, mide bulants
ve krklk meydana gelir, idrar sararr.
Terim, Mntahb- ifda ignemek olarak okunmu, ancak Dizin
blmnde terime inemek anlam verilmitir (nler 1999: 77). Teri-
min anlam vcut krkl olmaldr:
(8) Eger mura olursa dil evvel ararur ora zarur zamet ve arret
uuzlu ve arlanma artu olur ve uda yarlur ve dil urur bb-
dyir olursa nevbeti evvel ignemegile dutar ora ditredr (Mntahb- if:
122a/4-6).
Eger muhrka [denilen stma] olursa, dil nce sararr, sonra kzarr; skn-
t, ate, susuzluk ve nefes darl ok olur; dudak yarlr ve dil kurur.
gnde bir tutan stma olursa, nbeti nce krklkla tutar, sonra titretir.
Mntahb- ifda terimin ignetmek ekli de mevcuttur. (6)da grlen
ignemeksz rneiyle birlikte bu durum bize, terimin etkin bir kullanma
sahip olduunu gstermektedir:
(9) umm-i yevmn sebebi ya at ualanmadur, ya at ama,
ya orma (), ya o fikirler itmek, ya uyyamama, ya at arma (...)
ya ammmda o oturma ya o zaman ammma girmemek ya zkm ya
nezle olma ya o uymadur
c
almeti oldur ki bu didgmz sebeblerden

Kaya Gzl, Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Tp Metinlerindeki ki Terim zerine Tespitler


161

KI 2012 / SAYI 60
bilig
nesne vi
c
ola evvel dutca ditremeye, drse az iye, az ignede nab ey
ola bu ummnu orusu yodur (Mntahb- if: 121a/9- 121b/1).
Her gn tutan stmann sebebi ya ok zlmektir, ya ok sinirlenmek, ya
korkmak (...), ya ok kuruntu yapmak, ya uyuyamamak, ya ok yorul-
mak,(...) ya hamamda ok oturmak ya uzun zaman hamama girmemek ya
souk almak, ya nezle olmak ya da ok uyumaktr. Belirtisi bu saylan
sebeplerden meydana gelir. Tuttuunda nce titretmez, trse az -
tr, az krar, nabz normal olur. Bu stmann tehlikesi yoktur.
Manzum bir tp eseri olan Mfd (Nazmt-Teshl)de ignemek terimi
yle gemektedir:
(10) bb- dyir ola n kim nevbeti evvel i cn
ignemeg-ile utban ditredr ora i cn (Mfd: 104b/1-3)
gnde bir tutan stma olursa nbeti/ Krklk ile tutup, sonra titretir.
Terimin ignetmek ekli Mfdde de bulunmaktadr:
(11) utca evvelde ditremeyp tmeye ol
Ger drse azacu ide iy pr-ul
Hem da az ignede nab da ola ey
Gey at olmaya cisminde arret iy
c
am (Mfd: 103a/10-12)
Tuttuu zaman nce titretmez ve tmez/ trse de az tr/ Ayrca
az krar, nabz da normal olur/ Vcudunda ar ate olmaz.
Yukardaki rneklerden de anlalaca zere, ignemek terimi vcut krk-
l, krgnlk anlamn karlamaktadr. ignemek yani krklk tarad-
mz tp metinlerinde u durumlarda ortaya kmaktadr:
1.Humma (stma) nbetlerinden hemen nce, nbet balangcnda: Bu,
ignemekin en sk grld durumdur. Hummann, mutbka (kan kay-
nakl stma) dnda (6), muhrka (yakc stma), humma-i yevm (her gn
tutan stma), gbb- dyir ( gnde bir tutan stma) gibi birok eidinde
gzlemlenmektedir (8), (9), (10), (11).
erefeddin Mammnin yazd ve uzun sre Tbbiye Mekteplerinde
kullanlan Franszca-Osmanlca tp szlnn Fivre maddesinde,
hummann aamas olduundan bahsedilerek, birinci aamada genellik-

Kaya Gzl, Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Tp Metinlerindeki ki Terim zerine Tespitler

162

bilig
KI 2012 / SAYI 60
le krklk, esneme ve bulant gibi belirtilerin ortaya kt ve atein de-
vaml ykseldii ifade edilmektedir (Mamm 1910: 505).
zellikle stma nbetlerinden nce grlen ignemek krklk, modern
tp tarafndan da stmann klinik belirti ve bulgularndan saylmaktadr:
Hastalar yksek ate, titreme, ba ve karn ars, bulant, kusma ve ileri
derecede halsizlikten yaknrlar. (...) Hastaln prodrom belirtileri krklk,
halsizlik ve ba ars ile viral hastal taklit eder. (Dndar 2002: 659).
2. Hamamn havasna uygun su kullanlmadnda: ignemek, hamamn
(banyonun) scak blmnde ar souk, souk blmnde ar scak su
kullanldnda vcutta oluan krklk (genel hlsizlik, dermanszlk, kesik-
lik) durumunu ifade etmektedir (5).
3. Bedende safra unsuru hkim olduunda: Eski tp anlaynn temelini
oluturan drt hlt (humoral patoloji) teorisine gre, vcutta drt unsur
bulunur. Bunlar kan, balgam, safra ve sevda (kara safra)dr. Kiinin miza-
cn bu unsurlardan hangisinin vcutta baskn olduu belirler. Hastalk ve
salk kavramlar bu unsurlar arasndaki dengeye gre aklanr
4
. Bedende
safra unsurunun baskn olduu, eitli belirtilerin yan sra grlen igne-
mek (krklk, genel hlsizlik) ile tespit edilmektedir (7).
EAT ile yazlm dier tp metinleri tarandka, farkl rneklerle karla-
labilir. Bu durumda, yukardaki maddeler artabilir.
eitli szlklerde eynemek kelimesine rastlanmaktadr. Ancak vcut
krkl anlamnda bir terim olarak ignemek kelimesine hibir dizinde ve
szlkte rastlanmamas, kelimenin bir terim olarak bugne kadar tespit
edilemediini gstermektedir. Terimi bulamadmz szlklerin banda
Redhouse 1992, Tarama Szl 1996, Toparl 2000, Turan 2001, Unat
vd. 2004, Parlatr 2006 vb. gelmektedir.
Makalemizin banda, EAT dneminde yazlan tp eserlerinde, halkn bu
eserleri anlayp, bunlardan faydalanabilmesi iin Arapa ve Farsa terimle-
rin Trkeletirilmesine alldn ifade etmitik. eynemek ile ignemek
terimlerinin farkn ortaya koyduktan sonra, ignemek teriminin hangi
Arapa veya Farsa terimin Trkeletirilmi ekli olduunu aratrmaya
baladk. ignemekin yukarda da belirttiimiz durumda ortaya kabi-
leceinden hareketle, EAT ile yazlm tp eserlerinde hummalar, hamam-
lar ve safravi mizalarla ilgili blmleri yeniden ele aldk.

Kaya Gzl, Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Tp Metinlerindeki ki Terim zerine Tespitler


163

KI 2012 / SAYI 60
bilig
Tekessr Terimi
Vcut krkl, krgnlk anlamn verdiimiz ignemek teriminin Arap-
asna bni erf tarafndan 15. yzylda yazlan Ydigr adl tp eserinde
rastladk. Makalemizde gsterdiimiz rneklerle zellikle (9) ile- karla-
trlnca Ydigrda hummalarla ilgili blmde iki defa geen Arapa tekes-
sr teriminin tam anlamyla ignemekin yerine kullanldn ilgili
yerden yaptmz aadaki alnt aka gstermektedir:
(12) umm-y yevm ya
c
n bir gnlk stma dimekdr bu stmanu sebebi
o vaitlerde yorunludan olur vey mulif dlar yimekden vey at
m itmekden vey at mell olmadan olur ve bu stmada arl ve sstlk
ve tekessr yle ki ayr stmalarda olur bunda olmaya ve ba ars ve
tekessr eger ola ziyde olmaya (Ydigr II: 218b).
Yani bir gn sren stmaya derler. Bu stma ou zaman yorgunluktan
meydana gelir. Dier sebepleri unlardr: Birbirine zt gdalar ayn anda
yemek, ar hiddetlenmek, ar zntye kaplmak gibi. Bu stmada dier
stma trlerindeki gibi arlk, halsizlik, krgnlk grlmez; krgnlk ve ba
ars olsa bile, ar derecede deildir. (Altnta vd. 2004: 139).
Ydigrn farkl blmlerinde de tekessr terimi krklk, krgnlk anla-
mnda gemektedir. Aadaki rnekte iltihapl stmalarn belirtilerinden
biri olarak gsterilmitir. Altnta vd. metnin aktarmn yaparken kelimeyi
parantez ierisinde zellikle vermitir:
(13) Bevl yaramaz oma ufun stmalar
c
almetidr ve ehvet st olma
ve tekessr ve ar ve yorunlu imtil
c
almetidr (Ydigr I: 52b).
drarn yaramaz kokmas, iltihapl stmalarn belirtisidir. ehvetin azalma-
s (skt), krgnlk (tekessr), ar ve yorgunluk, imtil ve hastalk ba-
langcnn alametleridir. (Altnta vd. 2003: 86)
Tekessr , krlma (Develliolu 1993: 1066); krk, krlma, krl-
m (Redhouse 1992: 582) anlamndadr. Kelime, kesr : krma,
krlma (Develliolu 1993: 510); krlm (Topalolu vd. 1988: 370);
krk, krlma, azaltma, indirme, yattrma, dindirme, kesilme (Redhou-
se 1992:1547) kknden gelmektedir. Redhouseta bulunan tekessr-i
mizc : ill health (Redhouse 1992: 582) alt maddesi de kelime-
nin bir tp terimi olarak kullanlmakta olduunun gstergesi saylabilir.

Kaya Gzl, Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Tp Metinlerindeki ki Terim zerine Tespitler

164

bilig
KI 2012 / SAYI 60
Sonu
EAT ile kaleme alnan tp eserlerinde grlen ignemek ve eynemek terim-
leri iki farkl kelimedir. ignemek vcut krkl, krgnlk (ng. malasi,
indisposition), eynemek ise azda ezmek; tedavi amacyla nerilmi ilac
(otu) ineme yoluyla kullanmak; tkrk salgsn arttrmak veya dzen-
lemek zere bir eyi (sakz, tarhun, zerlik, zm ubuu vb.) yutmakszn
azda evirmek (ng. mastication) anlamnda kullanlmaktadr. ignemek
teriminin Arapas tekessr olarak tespit edilmitir.
Yukarda verilen rnekler ve yaplan aklamalar dorultusunda ignemek
teriminin ignetmek ve ignemeksz eklindeki kullanmlaryla birlikte,
geni bir kabul grerek EAT dnemi tp eserlerinde Arapa tekessr teri-
minden daha sk getiini syleyebiliriz.
EAT dnemine ait tp eserleri zerinde, terimlerin listelenmesinin yan sra
daha ayrntl almalar yaplmasna ihtiya vardr. Bu dnemde yazlan tp
eserlerinin gerek kelime hazinesi ancak bu ekilde ortaya konabilecektir.
Aklamalar

1
EAT ile yazlm tp metinlerindeki kelime kadrosu ve bunlarn kullanmlar ile ilgili
deerlendirmeler iin nler 1998 ve ahin 2008e baklabilir. Tp terimlerinin etimolo-
jisi ile ilgili Trkmen 2006da birok gr ne srlmtr.
2
Arapa ve Farsann ne kt bir dnemde neden Trke eserler yazld ve Trkeye
tercmeler yapld konusunda grler iin bk. Yavuz 1983, Sar 1999, Kaya 2008.
3
eynemek terimiyle ilgili daha fazla rnek iin bk. Hulsatut-Tbb: 54b/10; Kitbl-
Mhimmt: 14b/8-9, 18b/7; Kitbl-Mntehb ft-Tbb: 40b/13, 81b/11, 85b/6;
Mfd: 59a/15, 59b/1; Mntahb- if: 15a/12, 20b/14, 63a/12, 64a/5; Ydigr: 32a,
38a ... vb.
4
Eski tp anlay ile ilgili geni bilgi iin bk. Bayat 2003, Khya 1995, zden 1937,
Uluda 1991, Uzel 1992.
Kaynaklar
Bayat, Ali Haydar (2003). Tp Tarihi. zmir: Sade Matbaa.
Develliolu, Ferit (1993). Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat. 11. Bask. Anka-
ra: Aydn Kitabevi Yay.
Dndar, smail Hakk (2002). Stma (Malarya-Paludism-Plasmodiasis).
nfeksiyon Hastalklar ve Mikrobiyolojisi. C. I. stanbul: Nobel Kitabevi.
659-676.
ng. = ngilizce

Kaya Gzl, Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Tp Metinlerindeki ki Terim zerine Tespitler

165

KI 2011 / SAYI 60
bilig
Khya, Esin (1995). bn-i Sin El-Kanun Fit-Tbb. C. I. Ankara: Atatrk Kltr
Merkezi Yay. 101-114.
Kocatrk, Utkan (1991). Aklamal Tp Terimleri Szl. Ankara: Ankara ni-
versitesi Basmevi.
Mamm, erefeddin (1910). Kms- Tbb (Dictionnaire Encyclopdique Mdi-
cal / Franais-Turc). Cilt I-II. Kahire: Osmanl Matbaas.
nler, Zafer (1998). XIV.-XV. Yzyl Trke Tp Metinlerinin Dili ve
Szvarl. Kebike 6: 157-168.
zden, kil Muhtar (1937). bni Sin Tbbna Bir Bak. Byk Trk Filozofu
ve Tb stad bni Sina (ahsiyeti ve Eserleri Hakknda Tetkikler). stanbul:
TTK Yay. 5-56.
Parlatr, smail (2006). Osmanl Trkesi Szl. Ankara: Yarg Yay.
Redhouse, Sir James W. (1992). Turkish and English Lexicon. stanbul: ar Yay.
Sar, Nil (1999). Osmanl Hekimlii ve Tp Bilimi. Yeni Tp Tarihi Aratrma-
lar 5: 11-68.
ahin, Hatice (2008). Tp Yazmalarnn Kelime Kadrosu zerine. I.
Uluslararas Trk Tp Tarihi Kongresi Bildiri Kitab. C. 2. Konya: Seluk
niversitesi Yay. 1301-1307.
Tarama Szl (1996). C. II. Ankara: TDK Yay.
Topalolu, Bekir ve Hayreddin Karaman (1988). Arapa - Trke Yeni Kamus.
stanbul: Nesil Yay.
Toparl, Recep (2000). Ahmet Vefik Paa Lehe-i Osmn. Ankara: TDK Yay.
Turan, Fikret (2001). Eski Ouzca Szlk- Bahayi Lgati. stanbul: BAY Yay.
Trke Szlk (1998). C. II. Ankara: TDK Yay.
Trkmen, Seyfullah (2006). Eski Anadolu Trkesinde Tp Terimleri. Doktora
Tezi. Krkkale: Krkkale niversitesi.
Uluda, Osman evki (1991). Bebuuk Asrlk Trk Tababeti Tarihi. Sadeleti-
ren: lter Uzel. Ankara: Kltr Bakanl Yay. 26-45.
Unat, Ekrem Kadri, Ekmeleddin hsanolu ve Suat Vural (2004). Osmanlca Tp
Terimleri Szl. Ankara: TTK Yay.
Uzel, lter (1992). Cerrhiyyetl-Haniyye (erefeddin Sabuncuolu). C. I. Ankara:
TTK Yay. 3-6.
Yavuz, Kemal (1983). XIII.-XIV. Asr Dil Yadigrlarnn Anadolu Sahasnda
Trke Yazl Sebepleri ve Bu Devir Melliflerinin Trke Hakkndaki
Grleri. Trk Dnyas Aratrmalar Yll Faruk Kadri Timurtaa Ar-
maan 27: 9-57.
Zlfikar, Hamza (1991). Terim Sorunlar ve Terim Yapma Yollar. Ankara: TDK
Yay.

Kaya Gzl, Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Tp Metinlerindeki ki Terim zerine Tespitler

166

bilig
KI 2011 / SAYI 60
Taranan Metinler
Altnta, Ayten vd. (2003). Ydigr (Tabb bn-i erf). C. I. stanbul: Yerkre
Yay.
_____, (2004). Ydigr (Tabb bn-i erf). C. II. stanbul: Yerkre Yay.
Bayat, Ali Haydar (2005). Kitbl-Mntehb ft-Tbb. stanbul: Merkez Efendi
Geleneksel Tp Dernei Yay.
_____, (2007). Kemliyye (Erken Anadolu Trkesiyle Yazlm Bir Tp Risalesi).
stanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tp Dernei Yay.
Kaya, Emel (2002). Hekim Hayreddin Amasyavnin Hulsatut-Tbb Adl Eseri
(nceleme-Metin-Dizin). Yksek Lisans Tezi. Konya: Seluk niversitesi.
_____, (2008). Muhyiddin Mehnin Mfd (Nazmt-Teshl) Adl Eseri
(nceleme-Metin Dizin) ve Bu Eserin XV. Yzyl Trk Tp Dilinin
Olumasndaki Yeri. Doktora Tezi.Konya: Seluk niversitesi.
nler, Zafer (1990). Mntahab- if I (Giri-Metin). Ankara: TDK Yay.
_____, (1999). Mntahab- if II (Szlk). stanbul: Simurg Yay.
zelik, Sadettin (2001). Kitbl-Mhimmt. Ankara: AKM Yay.

167


WINTER 2012 / NUMBER 60
155-168
bilig
Some Clarification On Two Terms Used in
Medical Texts Written in Old Anatolia
Turkish: ignemek and eynemek
Emel Kaya Gzl

Abstract
Medical texts that were written in 14
th
-15
th
century Anatolian
Turkish possess a very important vocabulary, which reveals
the quality and functionality of the periods Turkish medical
terminology. However, in order to present this vocabulary
clearly, it is vital to examine the texts with scrutiny and know
medical concept of the time. This article examines two terms
that have been mistakenly translated and interpreted while
translating into modern Turkish. These terms are ignemek
and eynemek. ignemek and eynemek are two different me-
dical terms which are used in medical texts written in Old
Anatolia Turkish. However, these two terms are thought to
have the same meaning and used interchangably. This mis-
conceptualization may lead to misinterpretations when such
texts were translated or interpreted. The result of our studies,
based on many medical text, has shown that ignemek is used
for an illness or a symptom of an illness; however, eynemek is
used for a method of treatment of an illness. This article aims
at enlightining the issue with examples from medical texts and
correct the misconceptualization.
Keywords
Old Anatolia Turkish, medical term, ignemek term, eyne-
mek term, tekessur, malasi.
_____________

Assist. Prof. Dr., Eastern Mediterranean University, Faculty of Education, Department of Turkish Education/
Famagusta, TRNC
emel.gozlu@emu.edu.tr, emel_kaya@hotmail.com

168


Zima 2012 / 60
155-168

:
ignemek eynemek

,
14-15 . .

.


.

,

. ignemek ve eynemek.
/
, ,

,
.
, ,
, ignemek ,
, eynemek .

, .

, ,
ignemek, eynemek, ,
.
_____________

, , , ,
/ ,
emel.gozlu@emu.edu.tr, emel_kaya@hotmail.com