You are on page 1of 32

SERIE

Narrativa ashninka





















Pablo Jacinto Santos
Vol. I 2014

Pablo Jacinto Santos


Lic. en Lingstica por la UNMSM. Es Magster por
Universitat Pompeu Fabra (Barcelona Espaa)
en la Maestra de Lingstica Terica y
Aplicada, 2013. Cuenta con estudios de Post
Grado en la Facultad de Ciencias Sociales EPG
Maestra en Estudios Amaznicos de la UNMSM
(2014). Es especialista en EIB por la UMSS
(Cochabamba Bolivia) desde el 2008.

Desde el ao 2000 hasta la actualidad viene colaborando con la Facultad de
Letras y Ciencias Humanas, en la EAP de Lingstica. Es miembro en el Centro
de Investigaciones y Lingstica Aplicada (CILA UNMSM), Seminario de
Historia Rural Andina UNMSM, en la consolidacin del estudio cientfico de la
lengua ashninka.

Naci en la Comunidad Indgena Ashninka de Marankiari Bajo (CIAMB),
Regin Junn, de padres ashninka. Estudi en su tierra natal e ingres a San
Marcos el ao de 1999. Es escritor, investigador, compilador de historias,
cuentos, mitos y leyendas de la nacin ashninka.

Ha viajado por diferentes pases: Chile (2001), Ecuador (2002), Venezuela
(2006), Bolivia (2008) y Espaa - Barcelona (2010 - 2012) para conocer
otras experiencias en materia de lengua, cultura y derechos humanos en
relacin a los pueblos indgenas de Amrica.

Su carrera de docencia lo inici en San Marcos como ayudante de ctedra del
curso de Gramtica de una Lengua Amaznica (2004), luego continuo en el
Centro Cultural Educativo Estacin de Desamparados dependencia del rea
de DIGEIBIR (2006-2007) del Ministerio de Educacin. Sigui su carrera de
docencia en la Universidad Nacional Intercultural de la Amazona - UNIA
(2007-2008).

Actualmente es docente en la Universidad Nacional Mayor de San Marcos, en
la de Facultad de Letras y Ciencias Humanas, en la Facultad de Ciencias
Sociales y en la Facultad de Educacin. Asimismo es asesor de tesis en pre
grado.
64 1



2 63


62 3

NOTAS


4 61

NDICE
1. Presentacin..7
2. Oitasatsi Padre de las divinidades de la vida..9
3. Escena I..9
4. Escena II11
5. Escena III..13
6. Escena IV..15
7. Meeroka La mujer del Sol17
8. Escena I17
9. Escena II...19
10.Escena III.21
11. Escena IV.25
12.Escena V..27
13. Escena VI..31
14.Escena VII....33
15.Escena VIII...35
16. Escena IX..37
17. Escena X...41
18.Escena XI.47
19.Escena XII49
20. Escena XIII.51
21.Glosario...57
22. Notas...61


60 5


6 59

Presentacin
Apreciado (a) lector (a):
Ponemos en tus manos este primer volumen de un cuento
narrado por un sabio ashninka del Alto Peren en idioma
castellano-ashninka mediante el cual creemos que podrs
aprender sobre el origen del hombre del nombre ashninka.
La cultura ashninka encierra muchas historias pasadas,
cuentos de origen mtico, cuentos de origen transformacional,
cuentos de dones, etc. Los conocimientos indgenas se
incorporan en la escuela a travs del desarrollo de proyectos
socio comunicativos de la comunidad, como son: la caza, la
pesca, la recoleccin, la agricultura y la elaboracin de objetos
diversos con distintas tcnicas y arte. Sin embargo, la oralidad
nativa encierra muchos conocimientos que garantizan la
transmisin de su herencia cultural para las nuevas
generaciones de ashninkas actual.
Con lo cual es motivo amigo (a) lector (a) que ud. inicie una
aventura ms para conocer el origen del hombre y nombre
ashninka imaginndose que nos estn contando en este
mismo momento el inicio de la cultura ashninka. Hoy
comienza una nueva etapa de aprendizaje activa sobre la
historia y cultura de los ashninka. Bienvenidos al mundo
ashninka... Jatanara!




58 7

Glosario




..:

...................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
...........................................................................................................
8 57

Oitasatsi: Padre de las divinidades de la vida

Escena I
Hace tiempo Oitasatsi hizo reunir a todas las divinidades
para comenzar a celebrar el casamiento de sus
descendientes all en el territorio de la constelacin
Orin.
A esta reunin se presentaron las constelaciones benvolas
y malvolas de la vida: guila, Camalen, Corona,
Dragn, Escorpin, Flecha, Lagarto, Len, Lobo, Mosca,
Osa, Orin, Paloma, Perro, Pez, Serpiente, Tierra y Tucn.
Los novios: Orin y el Sol, esperaban este gran
acontecimiento importante que exista para empezar a
dejar descendencia. Las novias Impokiro y Luna Aah se
encontraban felices, al fin se iban a casar.
Al fin lleg el da de la boda, las divinidades de la vida
hicieron la boda. El primero en pasar fue el Orin y
recibi a Impokiro como su esposa. Luego fue el Sol a
recibir a la Luna Aah como su esposa.
Pasado un tiempo, las familias recin casadas, ambos
tienen sus primeros hijos. La familia de Orin e Impokiro
le puso el nombre a su primera hija, Paloma.
Irirori te ikimisantero aajatsi ikantsiro: Pakitsicha!, Tera,
notacheyara!, okantsiri Paaki. Pakitsicha!, ikantsiro
irirori ichankakiro paamariki omorikira, tsikarika Paaki
otonkaki, iyobanake oshekira katsitoripaye.
Ari okantari Itomi Ori ibantakarori Paaki okaratsi
oashitakari iriri aajatsi ijinapirori Meeroka. Tsikapaite
I tomi Ori , i yotanaj e okamantari i r i ni r o,
ibashiritakotanakaro osheki aajatsi irabatanaka iriniro
osamanite kashirisarentsi.
Abisake osamanitsi kashirisarentsi Itomi Ori, ikobakotsiri
iriri aajatsi isheninkapaye ishiniteri ijate pashiniki kipatsiki
ari yapatota isaekaji kametsaeni.
Impoiji osamanitsi kashirisarentsi yoka ibankari yaakiro
Impokiro, aparoni ebankaro kametsanto antabairianto
tsikarika otsimake ishninka kameetsari yapachabaka.
56 9

Pero l no le hizo caso y le contest: Calintate!, Ya
no, porque estoy quemndome!, dijo Paaki.
Calintate!, diciendo la empuj al fuego que estaba
ardiendo, donde Paaki revent, saliendo de sus extraas
cantidad de hormigas.
As Hijo del Sol mat a Paaki por el dao causado a sus
padres y a su legtima esposa Meeroka. Cuando Nabirire
el hijo del Hijo del Sol, se enter de la muerte de su
madre, se puso muy triste y comenz a llorar por ella por
un buen tiempo.
Pasado ese tiempo prudencial Nabirire el hijo del Hijo del
Sol, pidi a su padre y a sus parientes que le dejasen ir a
otro lugar para que viva tranquilo.
Luego de un buen tiempo este joven se casa con
Impokiro, una seorita hermosa y trabajadora que
formaron una familia la ms unida del lugar.



Oitasatsi
Apajini ashitarori aantari

Intantanakari I
Abisake osamanitsi Oitasatsi yapototsiri maaroni
obaantatsiri intanakairo ora inijantero abakantsi
ibaeyanipaye okaratsi isaekantari Otantsi.
Apatotantsika ipokake kametsashiriri aajatsi kisanintatsinkari
aantantsi: Pakitsa, Shakota, Amatsaerintsi, Korintomara,
Kitonironta, Chakopi, Kosaniri, Mara, Parari, Tsiito, Maeni,
Otantsi, Shiro, Otsitsi, Shimaarantsi, Maranki, Kipatsi aajatsi
Opempe.
Nintabakachari: Otantsi aajatsi Ori, iyakotsiro antaroete
abisatsine iroperori otsimantyari intarori ibaeyani.
Abakachani Impokiro aajatsi Kashiri Aah okanta
okimoshiritanaje tema aritaka yabakakia.
Aritaka kitaiteri yabakanchari, obaantatsirira yantakero
abakantsi intarori yabishi Otantsi ari yabakiro Impokiro
inantyarira. Ipoapaka Ori ari ijatake yabakiro Kashiri Aah
inancharira.
Abisake osamanitsi, obakerari abakaencharika, tsimake
aparonipe itomipaye. Abakachari ikasheanakerira Otantsi
aajatsi Impokiro ipaetakiro intarori irishinto, Shironi.
10 55

Escena II
La familia Sol y Luna Aah le puso el nombre a su primer
hijo Oshipiyo. Oitasatsi, padre de las divinidades de la vida
entreg a las reciente familias casadas que explorasen todo
el espacio del universo.
La primera familia de Orin e Impokiro se fueron a vivir y
a explorar la tierra a la parte sur donde construyeron su
palacio real. La otra familia del Sol y la Luna Aah tambin
se fueron a vivir y a explorar la tierra hacia la parte norte
donde comenzaron a construir su casa y cultivar la tierra.
Cada tiempo o cada 12 fases lunares las familias retornaban
al cielo para hablar con el padre Oitasatsi donde
ellos informaban acerca de las actividades que realizaban en
sus territorios o espacios.
Un buen da Paloma sali a baarse al ro con sus cuatro
doncellas, al llegar al ro se sentaron en la arena a
observar el horizonte.
Al mirar hacia al norte vieron que se acercaba una canoa
por el ro manejada por un joven guapo. El joven pasa por
el lugar donde estaban Paloma y sus doncellas.
Paloma se par y le pregunt: Quin eres? De donde
vienes? Cmo te llamas? Por qu vienes por aqu?
Tema okatsirinkatake oka mapra, iroori anakero obakineri
otsipa oshipaye karashipe ari anakeriri tsika imayera
okonkiri. Impoiji obakero ipankaenaki, otabaitakeri.
Ari ikimakero otanakeri, okonkiri ikaimanake: Akayab,
akayab, akayab, akayab! Janika antakerori iroka? Tsika
pokaetsiro aniyo? Tsika opoaka iroka kaari oyotatsini
otakina nopankaena aajatsi noporora?.
Iroka ikisaka itomira osheki, ikinkishirianaka kametsa abiro
iroka tsinane. Irotaki kitaeteri Itomi Ori ikantsiri
isheninkapaye: Paay oshekira tsitsipe iroaaka kitaiterika,
otsitenitanake tsinaneka okisakakana okatsinkatake.
Paayiro saempikira ari osabantyata iroori.
Iroaaka isheninkapaye yaake saempikipe osheki kitaeteri,
ari oshechanake, otsitenitake, Itomi Ori irosakiro saempiki
omorikanake. Impoiji, ikantakero Paaki akitsitya paamariki
osheki osabankatsi.
Intanakaro onibitaro akitsita, iro nitsini nitsini paamari
aikiro okatsirinkatatsi otanakero. Impoiji iroori okantsiri:
Itomi Ori, pibabisajena pisaekira, irotake notaeyara.


54 11

Cuando el tiesto de piedra estaba muy caliente, ella lo
tom con hojarascas y lo llev al lugar donde el suegro
dorma. Luego lo puso encima de su frente, quemndole
totalmente.
Al sentir que le estaba quemando, el suegro empez a dar
gritos: Ay, ay, ay, ay! Quin de ustedes me est
haciendo esto? Dnde pues dejaste a mi nuera? De
dnde vino esta intil que est quemando mi frente y mi
cara?.
Esto caus molestia a su hijo hasta enojarse bien y pens
en el modo de cmo matar pronto a esa mujer. Ese
mismo da Hijo del Sol dijo a sus parientes: Saquen
bastante lea hoy da, porque anoche esa mujer me ha
reido por el fro. Saquen lea para que ella se caliente.
Entonces los parientes sacaron bastante lea aqul da y,
al atardecer, de noche, Hijo del Sol comenz a prender
fuego a la lea. Luego, l orden a Paaki que se calentara
donde el fuego daba bastante calor.
Al principio le gust calentarse, pero poco a poco el
fuego la empez a quemar. Entonces ella dijo: Hijo del
Sol, hazme pasar a tu lado, porque ya me estoy
quemando.
Intantanakari II
Abakachari ikasheanakiri Ori aajatsi Kashiri Aah ipaetakiri
itomi Oshipiyo. Oitasatsi pimantsirori aantantsi ipakiro
obakera maaroni yaminero obira ibitsikani aipatsite isaikinta.
Intarori abakachari ikasheanakiri Orin aajatsi Impokiro
ijataki isaekajeite yaminero kipatsi tsikarika yantake ibanko
iroperanto. Pashini abakaenchari ikasheanakiri Ori aajatsi
Kashiri Aah ikinanake yaminero kipatsi onampinake
tsikarika intaro ipankibaitsi aajatsi ibetsikabakero ipankotsite.
Ari okantaitani kashirisarentsi 12 abakanchani ipiyanaje
ikenkishiriro ijatsi inkiteki ianatsirira apajini Oitasatsi ari
irirori ikamanteri yantayetsiri obira yaminero eipatsiteki.
Okametsatamani kitaiteri Shironi ojataki okaata pariniki
otsipatanakaro oejanipaye, aritapakaka pariniki osaekapaki
impanekiki aminabentsiro.
Aminanake onampinake oatsiro opokake pitotsi pariniki
itsiyatakotaro aparoni ebankari kantapirantsi. Ebankari
ikinimotanakero osaekayeni Shironi aajatsi oejanipaye.
Shironi okatsiyanaka osampitsiri Tsika pitsimika? Tsika
pipoaka? Tsika pipaitaka? Paita pikobiri jak?

12 53

Escena III
El joven acerc su canoa a la playa, baj y le respondi:
Soy el Hijo del Sol, Me llamo Oshipiyo. El hombre result
enamoradizo y le dio un beso apasionado a Paloma. Las
doncellas miraban sorprendidas de ese hecho.
Al atardecer todas regresaron a la casa. El encuentro de
Paloma con Oshipiyo, el Hijo del Sol lleg a odos los de
sus padres. No le permitieron salir otra vez porque estaban
en desacuerdo.
Pas mucho tiempo Oshipiyo no tena la oportunidad de
ver a Paloma. Paloma soaba todas las noches a Oshipiyo.
Ambos estaban tristes, no podan hacer nada a espaldas de
sus familias.
As, Paloma se enferm y muri. Al escuchar esta noticia
Oshipiyo se apen bastante y luego de un momento
Oshipiyo tambin muri.
Las dos familias estaban muy apenadas por la prdida de sus
hijos. Pas mucho tiempo para volver a tener otro hijo. Las
dos familias en definitiva se desplazaron en diferentes
direcciones y cada uno a diferentes lugares.
Intantanakari XIII
Oaakero osheki opiaka anta pariniki, ayiro okaimakotakiro
oshintsinka: Pamakero shintsinira nij! Paita pantsiri
pipiantari, kantsimaitacha jak piipatsateki okisatake piyaniri
aajatsi abiroka pipiamintsaetata!.
Okantsiri itomi: Osaikabita nobatayero jak, tera
oesamankiro opiari, shintsinira amiro nij. Tsika pijatsika
pokiro aajatsi pamakiro tsinane kaari iyobaitatsimi
okantaitani okisakana?.
Aritapaja pankotsiki Paaki obankitapairo otsikamento opatsa
kaniri otsikatapairo nitsikini.
Pashini kitaiteri, okonkiri ikantsiro: Tsika pokaitsiroka
aniyo? Iroaaka noitamako katsinkabaetaitachana. Irojatsi
osaekabetari aniyo okaetani oshero paamari okatsirinkatsi
noitamako te nokimiro katsinkaiteri.
Paaki, okimakira iaanabaiti okonkirira, aaki aparoni mapra
okitaetamani ari ominkianakero osakero paamari (okonkiri
ikantsi aniyo akishitananae kaniri aajatsi shima ibankoki).


52 13

Escena XIII
Viendo que ella se demoraba en el ro, la suegra comenz
a llamarla a gritos diciendo: Trae rpido el agua! En que
te has ido a demorar, mientras aqu tu masa ya est
hacindose ms negra y t ests que demoras!.
Despus le dijo a su hijo: Cuando mi nuera estaba aqu,
nunca se demoraba, siempre traa el agua rpido. Dnde
te fuiste a dejarla y trajiste a esta mujer intil y fastidiosa
que siempre anda molestndote?.
Llegando a casa Paaki puso encima del cernidor la masa de
yuca y comenz a exprimirla despacito.
Al da siguiente, el suegro dijo: Dnde pues dejaste a mi
nuera? Ahora mi frente amanece de fro. Cuando aqu
estaba ella siempre calentaba el tiesto de piedra y vena a
ponerlo en mi frente y as nunca senta fro.
Paaki, al escuchar las palabras del suegro, tom un tiesto
de piedra a la maana siguiente y lo meti en el fuego
(pues el suegro habl de cmo la nuera le daba el asado
de yuca y pescado en su casa).
Intantanakari III
Iri ebankari ekonkitakapakaro ibito imparaeki yaniriapake
ikantsiro: Nakatake Itomi Ori, nopaita Oshipiyo.
Shirampari inintashiriakiro inintanakiro Shironira. Oejanipaye
amine otsikanataro antakeri.
Oshechanake maaroni opiyajitaja pankotsiki. Oantakariri
Shironi jeri Oshipiyo, Itomi Ori ikimake irintaripaye
ikashero. Te ishinitero oshitobaje pashinipaite te inintakaero
ir.
Abisake osamanitsi kashirisarentsi Oshipiyo te iaajiro
Shironi. Shironira omishitsiri tsitenerikipaye jeri Oshipiyo.
Apiteroite obashiritaeyani, te okantero omanakaeyaro
okashimeitani.
Ari, Shironi mantsiyatake aajatsi okamake. Ikimakiro
aantsira Oshipiyo okantsimoshirianakari osheki aajatsi
ipoashitaka Oshipiyo irirori ikamake.
Apite ashitanitachari okantsimoshirianakari opiakeri
eentsitepaye. Abisake osheki osamanitsi kashirisarentsi
itsimantajari pashini itomi. Ari apite ashitanitachari
otsonkapakari ikenkishiriri jatanake ikinabaetanake yaminero
tsikarika isaekaje.


14 51

Escena IV
Al oriente, se fue a vivir la primera familia y la segunda al
occidente, se instal para vivir. Al volver a concebir por
segunda vez otra hija, la primera familia lo llam
Meeroka, la otra familia tambin concibi otro hijo y le
puso el nombre de Aroshi.
Estos nios crecieron y se hicieron jvenes, ellos
trabajaban sin descansar en sus territorios asignados por el
padre Oitasatsi.
Un buen da de Sol, cuando cada uno de estos jvenes
sali a trabajar, se cruzaron en el camino. El joven
impresionado por la belleza de la muchacha comenz a
preguntarle por su familia.
As, esto se hizo costumbre cada vez ms y ms, hasta que
ambos se enamoraron. Ellos conversaban bastante en el
rbol tsonento todas las veces que se podan ver y luego
cada uno se regresaba a su casa.
Sin embargo, ambas familias trabajaban arduamente en los
espacios que haban conseguido adaptarse a la adversidad
del tiempo.
Intantanakari XII
Ari okantakari ipokaji ibankoki okantsimoshiriakari tekatsi
ishintsinka yantabaetantyari. Arika okotsibaite Paaki, aero
ibakotaro. Arika okotsite iriniro obakira iy.
Aparoni kitaiteri Paaki ojatsi obantsiki ay kaniri anake
antaro kantsiri. Ojaikitakero maaroni kaniri, iro pankotsiki
okontsitapakero antaroete ibitonake irashi ikonkiri.
Iro kantsimaitacha opatsa okanta iyanitake, te oshekite
imonkaratapae ibitonake. Opatsa otsime okisatanake.
Impoiji okantsi yaantsi ayirora: Tsika okantsiroka
nobatayero ojaikiro kantsirira? Iroori ojatanake obantsiki
intani amake aparoni kaniri am obankitapairo osabiri iro
ojaikitakaero apite pitotsinake maaroni opatsa. Iroma iroka
tsinane am kantsiri jaikitakera kanirira ari Tsika iroaaka
otsimakantsika?.
Opoaa Paaki otsonkatakero okontsitsiro kaniri, jaititake ay
nij pachakakepe parinini, ari osaeki omiamiata okantsi:
Katsi shiyanani iro nayiri Itomi Ori, noemintanakari, jooo,
jooo, jooo, jooo, jooo, tsimatsi noyariri maaroni otsipa
petanarope, katonkope aajatsi kirinka.


50 15

Escena XII
As es que regres a su casa muy afligida y sin fuerzas para
trabajar. Cuando Paaki preparaba comida, l no la reciba.
Solo cuando preparaba su madre, recin coma.
Un da Paaki se fue a la chacra a traer yuca llevando una
gran canasta consigo. Llenndola totalmente con yuca, ya
en casa la rall en el tostador ms grande que tena el
suegro.
Pero la masa result chica, casi en la cuarta parte del
tostador. La masa tena un color negro.
Entonces dijo entre s la suegra: Cundo pues se iba mi
nuera a llenar la canasta? Ella cuando se iba a la chacra,
solo traa una yuca encima de su machete con la que
llenaba las dos totoras totalmente con la masa y almidn.
Pero esta mujer trajo canasta llena de yuca y Dnde est
el resultado?.
Luego Paaki acab de rallar la yuca, se fue al ro con sus
porongos de paj a traer agua, y all se puso a bailar y
cantar diciendo: Nadie pudo casarse con Hijo del Sol, con
el que me cas, jooo, jooo, jooo, jooo, jooo, tengo
hermanos por todos lados, ro arriba y ro abajo.
Intantanakari IV
Kirinka ari, ikinanakeri intarori ashitanitachari aajatsi
apitetanaintsiri ikinanaki katonko, ari isaekajiri. Ari
apitabajiro otsime eentsite apitetani tsinane, intarori
ashitanitachari opaetakiro Meeroka, pashini ashitanitachari
itsimaje otomi opaetajeri ibaironi Aroshi.
Ishirinkanaka yabankaritepaye yantabaitake te imakori
isaekira ipaetakiri ashitariri Oitasatsi. Aparoni kitaiteri
Orimanaje, aparopayeni ebankari ijatsi yantabaitsi
imontsakaro abotsike ebankari okimotakari okametsatsi
tsinane osampitakeri okaraeyeni ishiyakashimetari.
Ari, okantari amitakari oshekiperotatsinira, irojatsi apiteroite
inintabakaka. Ikenkitsabaitsi oshekeni inchatokira shina
maaroni iabakajia ari okantaitari ari opoa aparopayeni
ipiyaja ibankoki.
Iro kantaincha, apiteroite ashitanachari yantabaitaje
shintsiperoine anta eipatsiteki iabakero itsimabeitane isaeki
yaantari osarentsite.



16 49

Meeroka, La Mujer Del Sol

Escena I
Una maana de Verano, Orin le dijo a Aroshi hoy vas a
pescar y l se fue. A medioda Aroshi regres trayendo
gran cantidad de pescado. Despus de almorzar con ellos,
Aroshi se fue a descansar.
Mientras Aroshi, Hijo del sol dorma tranquilamente, oy
una voz de mujer que deca: Hijo del Sol, ven a llevarme,
ven a llevarme.
Entonces el contest: Ven ac, tal vez eres realmente una
mujer que me ests llamando. Ven para que seas mi
esposa. Dicho esto, Aroshi, Hijo del Sol se qued
dormido.
Mientras la mujer que le haba llamado puso a su costado
dulces de miel con abundante almidn de yuca y man. Al
despertarse, el sinti estorbos a su costado y al verlo que
estaba ah, dijo: Qu es esto? De dnde vino estos dulces
de miel con abundante yuca y man?.

Intantanakari XI
Opoaanaka okanta otsipariakiro onijate chochokipaye
intamisato okonkiripaye, temaita te opiri obaki aparopaite
okimita antsiro Meeroka, ari opiri kashetyakeni aparopaite,
irirantanakera pashinira pishinapaye.
Iririro okantsi: Tsimatsi kashetani obake chochoki, chew,
chew, chew. Aejo aparoni otsimi kashetyakeni pishina
chew, chew, chew aparopaye pashi abirorite.
Okonkiripaye yamibentsatsiro ari ikantsi: Tsika otsimika
tsinaneka aparoni opae kashetani pishina aparopaite? Aniyo
tema tera okantari, iroori opae aparoni pashini apitero
pishina aparopaiteni.
Aroshi, Itomi Ori okantaetani ijatsi ibashiro obirentsi
yantsiri chapinki kitaiteripaye yaminero ijina arika otetajia
ari tera otecha ibashirori obirentsi aajatsi tera ashitobi
omoroke aajatsi irirori te ikante yayriro, yokanajiro aajatsi
tera ejataji yaminero yaminero ibashiro obirentsi abisake
osamanitsi.
Omonkaratapaka osarentsi, iroori tetaka anta ibashiroke
obirentsi tsikarika okamake. Tsikarika Itomi Ori ipiyaja
yabisaje osaikira ibashiro, iaapatsitsiro otonkiporoki ijina
Meeroka. Iaakiro otonki irakotapakaro.
48 17

Escena XI
Luego se puso a repartir los jugos de las frutas silvestres a
sus suegros, pero ella no daba una pishina de jugo a cada
uno, como lo haca Meeroka, si no que reparta la mitad o
menos de la mitad a cada uno, tomndose algunas
pishinas.
Al tomarse deca: tengo solo la mitad de jugo, chew,
chew, chew. Solo hay media pishina chew, chew, chew
para cada uno de ustedes.
Sus suegros se sorprendan cada vez ms y decan: Quin
es esta mujer que solo nos da media pishina a cada uno?
Nuestra nuera no era as, ella nos daba una ms de una
pishina a cada uno de nosotros.
Aroshi, Hijo del Sol continuamente iba ver su trampa que
haba hecho das anteriores para ver si su esposa caa en ella
y como no lo coga la trampa y debido a que ella no sala
del hueco y l no consegua su propsito, abandon y
dej de ir a ver su trampa durante un largo tiempo.
En ese tiempo, ella sali y cay en la trampa donde tuvo
que morir. Cuando Hijo del Sol regres de nuevo al lugar
a ver su trampa, encontr el esqueleto de su esposa
Meeroka. Al ver sus huesos se puso a llorar.
Meeroka, Tsinanera Ori

Intantanakari I
Aparoni kitaiteri osarentsi, Otantsi ikantakeri Aroshi
iroaaka pijate pishimatetya ari ijatake. Tampatsika kitaiteri
Aroshi ipiyaja yamake osheki shimape. Ari ibajitaka Aroshi
ikinanake imakorie.
Irointi Aroshi, Itomi Ori ipaeranitake imaye, ikimakiro
oanatsiri aparoni tsinane okantsiri: Itomi Ori, pipoki
panakina, pipoki panakina.
Impoiji irirori yakanakiro: Pipoki jaka, amashitya abiroka
aparoni tsinane pikaimantanari. Pipoki abiroka
noenantyami. Ikantakiro, Aroshi, Itomi Ori ipairanitsi
imanake.
Iroka tsinane kaemakeriri obakiniri inampinaki osheki pitsi
otsipataeri kaniri aajatsi ink. Isakitanake, oashirinkeri
aajatsi yaminake iaatsiro saekayetatsiri, ikantanake: Tsika
opaitaka iroka? Tsika okinapakika oka pocharipaye pitsi jero
oshekini kanirira aajatsi inkni?.

18 47

El qued admirado de tal cosa, pero en ese momento se
acord de la voz que le llamaba y dijo: Creo que fue la
voz que me llamaba, Hijo del Sol, ven a llevarme, y a la
que contest que viniera, quizs realmente era una mujer,
parece que vino de noche a dejar estos dulces de miel
aqu.
Luego de decir esto lo guard en una canasta con mucho
cuidado y sigui durmiendo hasta que amaneciera. Al da
siguiente, por la maana, l (Aroshi) le dijo a sus padres:
<<Anoche, cuando estaba por acostarme, escuch una voz
que me llam: Hijo del Sol, ven a llevarme, y a la que
conteste que viniera hacia m>>.

Escena II
Creo que ha sido realmente una mujer, pues vino de noche
a dejar estos dulces de miel con almidn de yuca y man.
Vengan para comerlos!.
Entonces la mam y las tas le dijeron: Qu bueno!
Llmala y tenla por esposa, pues ya comimos su man con
los dulces de miel y el almidn de yuca que ella misma
hizo: Llmala para que sea tu esposa.
Aritaka Paaki oyotakera Aroshi, Itomi Ori tsimatsi itomi
okisanaka antaroete ari okobi oeri ebankarika okobe
obirimi okantya opiri eentsite Aroshi, Itomi Ori okantya
yabaero yashitari iriri.

Abisake pashini pashini kitaeteripaye ankantakairo ari
kametsa opokapake apatyantsi ibankoki isheninkapaye
Aroshi, Itomi Ori. Paaki okametsashiritaje antsiro
kameetsari, okimita Meeroka antayetsiri.
Okobabita oshiyakotyaro Meeroka, obitsikayetsiro
obaritentsipaye irashi okonkiripe, iriroripaye te okimotyeri
oyotsiri.
Apaani kitaiteri Paaki, obitsikanake osampiari, opakotsiri
apiteroite pachakaki pitsi intamisatsi amakeri omoroke.
Intakaro opakotsiri okonkeripaye, poaakara isheninkapaye
okakitenira, taani opakotsiri kashetyakini pishinakipe.
Maaroni antsiro ikantakotsiro okonkiripaye okobakabetaro
oba mi t s a nt e r o os hi y a koc ha r ome Me e r oka
oemoshirinkantyariri okonkiripaye.
46 19

Cuando Paaki lleg a saber que Aroshi, Hijo del Sol tena
su hijo se puso furiosa y quera conocer al muchacho para
cometer un crimen y as darle un hijo primognito a
Aroshi, Hijo del Sol para que se quedara con toda la
herencia de su padre.
Pasaron varios das de celosa y volvi la calma al hogar de
la familia de Aroshi, Hijo del Sol. Paaki se comport
tranquila y realiz las tareas cotidianas, como Meeroka
acostumbraba hacerla.
Ella quera igualarla a Meeroka, como preparaba sus
comidas que haca para sus suegros, a ellos no les gustaba
como preparaba la comida.
Un da Paaki, luego de preparar el masato, empez a
repartir los dos porongos de la miel silvestre que extrajo
del hoyo. Primeramente le dio a cada uno de sus suegros,
luego a sus familiares y parientes cercanos, solo entregaba
la mitad de las pishinas.
Todo esto lo haca por los comentarios que escuchaba de
los suegros y deseaba mejorar y superarla la accin que
antes haca Meeroka para contentar a ellos.
Irirori okantsishimoriakari iayetakeri ikenkishirianakero
aantsira kaemiriri ikantsi: Amashitya irotake nokimakeri
okaimi, Itomi Ori, pimpoki panakina, aajatsi nakakeri
pimpoke amashitya irotake aparoni tsinane, kemitaka
pokaintsiri tsiteni okapaintsiriri pitsi jak.
Okaratsi ikantakeri ibakiro tsantentsiki yamabentakotaro
aejatsi imanaje irojatsiro okitaitantaka. Pashiniki kitaiteri,
okitaitamani, irirori (Aroshi) ikantsiri iriri: <<Tsiteniranki,
obakira nonarianaka, nokimake kaimanari. Itomi Ori,
pipoki panakina, nakakero pipokashitena>>.

Intantanakari II
Amashitya iroka aparoni tsinane, opokake tsiteni
okapaentsiro pochari pitsi kanirira aajatsi inkira. Pimpoki
abajaetya!
Opoa okantsiri iriniro aajatsi irinirotsori: Kametsatake!
Pikaimero pinantyaro, tema abakaro inkinite pochari pitsi
kanirira tema irotake antakeri, pikaemiro irotake pinantyari.

20 45

Y por la tarde de aqul da escuch de nuevo la voz que
lo llamaba: Hijo del Sol, ven a llevarme, ven a llevarme.
Entonces l dijo otra vez: Ven ac, pues ya com tu man
y los dulces de miel con almidn de yuca que trajiste, por
eso te digo que vengas para que seas mi esposa.
Al da siguiente muy temprano, se present la mujer a la
casa donde viva Aroshi, Hijo del Sol con sus padres, tas
y parientes.

Escena III
Era una mujer muy hermosa, con adornos naturales y
tpicos por todo el cuerpo, tena poder en sus adornos y
collares lo cual mantena la forma mas natural que la
diferenciaba de las otras mujeres.
Cuando caminaba ella sonaba: Chack!, Chack!,
Chack!. Luego entr por la puerta grande, todas la
saludaron y le dijeron: Hija, has venido?, ella les
contest: S, tos, ya estoy aqu. Muy bien dijeron todos.
Cmo te llamas? Le preguntaron, respondi: Me llamo
Meeroka, la reina de los adornos naturales y la que tiene
poder para trabajar en la chacra.
Tsika okantaka kaari piyotantaro tsikarika otsimi
pashitari? Iroori akanakeri: Nopiakotakaro Itomi, Itomi
Ori, okantabitaka osaiki obankotsiteki aajatsi ashninkape
Aroshi, Itomi Ori aejatsi osampitajeri: Tsika iroaaka
nobitsime intamisatsi aajatsi kanirira iro inkira
bitsikacharira?

Opoaaka ikantakiro: Pishinkibintashitiacha, jirora
kantsirikira osaike pipocharite pibitsikakeri.

Poaaka iriniro Aroshi, Itomi Ori okinkishiriakotsiri osari,
okantabaeta iriniro. Abisanake pashini pashini kitaiteripaye
irinirotsori aekiro omapirotatya aminabaentacha maaroni.
Poaaka iriripaye Aroshi, Itomi Ori ikamantakeri ebankari
okaratsi abisatsine aririka imontsaeyaro apaniroini
irinirotsori.
Ari okantari ikobi ityankiri isaekimoteri isheninkapaye
isaeki okakini kametsaeni aero ikisanintabaka.
44 21

Cmo que no conoces que aqu est el lugar que te
pertenece?. Ella le contest diciendo: Ya me olvid Hijo,
Hijo del Sol, y aunque ya estaba en su casa y con el grupo
de los familiares de Aroshi, Hijo del Sol segua
preguntando: Dnde estn mis dulces que hice de miel
silvestre y el almidn de yuca con man preparado?
Entonces de nuevo le dijeron: Creo que te estas
volviendo loca, ah estn en las canastas puestas y tus
dulces que has preparado.
Entonces la mam de Aroshi, Hijo del Sol estaba
preocupada por su nieto, por el comportamiento de su
madre. Pasaron los das y la madrastra estaba peor y se
quejaba de todo.
Entonces los padres de Aroshi, Hijo del Sol le avisaron lo
que al joven le podra suceder cuando se encontrara solo
frente a su madrastra.
Es as que deciden enviarlo a vivir con otros parientes muy
cercanos a la familia para que viviera tranquilo sin ninguna
dificultad ni peleas de familia.

Oshetyanaje ikimajiro okaemapaire: Itomi Ori, pipoki
panakina, pipoki panakina. Apitanajeri ikantakiro: Pipoki
jak nobakaro pinkinite pochari pitsi kanirira pamakiri
irotake nokantantari pipoki jak abiroka nojinantajiari.
Abisanake kitaiteri kapichekitaite, aritapaka tsinane ibankoki
isaekira Aroshi, Itomi Ori isaeki iriripaye, irinirotsori
ishitanitachari.

Intantanakari III
Tema aparoni tsinane kametsanto, obaninkaro maaroni
oetsariki, tsimatsi oshintsinka atsanaerikipaye irotake
obaninkatakarori katsi shiyarori pashinipero tsinanepaye.
Arika anite osheki opaematsi: Chack!, Chack!, Chack!.
Opoaka okiapake antaro ashitakorontsi maaroni
ibitsatabakaro ikantsiro: Nishinto pokakemi?, akanakeri:
ari, pabaeni, aritakana. Ikantajitanakero kametsatake.
Tsika pipaitaka? Isampitakero, akanakeri: naka nopaita
Meeroka, obinkatsarote atsanaerikintsi tsimatsire
oshintsinka antabaite obantsiki.
22 43

Meeroka, este es el lugar donde vive Aroshi, Hijo del Sol,
muy solo y triste. Luego le dijo la suegra: Tal vez por eso
te dijo que vinieras. He ah la chacra de mi hijo. Tal vez
porque no puedo yo librar todo con l te dijo que
vinieras.
Mira todo su chacra est remontada de mucha hierba
tupida. Trabajars ahora en eso. Toma, lleva esta canasta
para que traigas yuca para rallar.
Ella le contest: No, primero tengo que terminar la
chacra cultivando, despus sacar yuca. No necesito
canasta. La respuesta sorprendi a la suegra, y dijo entre
s: Qu? Cmo es posible que se vaya sin nada habiendo
tantas yucas para traer?, a ver, veamos que har.
As, ella comenz a cultivar la chacra que contena grandes
arbustos, pero para ella no era nada y termin de cultivar
la inmensa chacra en un solo da.
Despus arranc una planta de yuca y sac una sola yuca y
se la llev encima de su machete a su casa. La suegra vio
con desagrado la yuca que haba trado la nuera, y dijo:
Cmo es posible que de tantas yucas slo hayas trado
una? Pues quiero ver lo que vas hacer.
Intantanakari X
Yaminabake iatsiro okatsiya Paaki oyakotsiri, iapaerora
okatsiya oyakoterira Aroshi, Itomi Ori, irirori ikisanaka
oshekini ari ikantanakiro: Tsamechami!, Pijibataje, aero
otsimashita poyakotena, tera neentsitache!.
Ari ojatanake Paaki ojebatanake, ari tsimatapaka aretapaka
pankotsiki okiapaji ari osampitsire: Tsika otsimika
nashitari nari!. Ieero okantabashitashita, okonkiripe
yaminabentsatsiro ari aparopaite ikantsi: Eejoo!, Tsika
opaitaka nashitari nari?.
Ishninkara Aroshi, Itomi Ori okinkishiriakakari
okantabaeta Paaki, ikantsiro: Te piyotero tsikarika otsime
pashitari? Te noyotero, te nokinkishiriro, nopiakotakaro
Itomi Ori, pamitakotena pikinkishiriakaenaro. Okonkiripe
i kant s i : Os hi nki bent acha t e oki nki s hi r i r o
okantabaetashita.
Ieero okantabaeta, okonkiripe ibashirimintsataro ikantsi:
Paitakia!, Tsika otsimika tsinaneka yamakiri jak? Tsika
yokanakiro aniyo?.
Irirorite iyotakero te antabaitake kametsa iro kaari iraniro,
ari yakanakero: Kimitaka pamabityaketatsi pokikipe.
42 23

Escena X
Con sorpresa vio parada a Paaki esperndole, al hallarla en
el camino parada y esperando a Aroshi, Hijo del Sol, l se
enoj muchsimo y le dijo: Vamos ya!, adelntate, no
tienes porqu esperarme, ya no soy un nio!.
En seguida se fue Paaki adelante, y al llegar a la casa entr
y pregunt: Cul es el lugar que me pertenece!. Al verla
tan extraa, sus suegros se admiraron y entre ellos dijeron:
Bah!, Cul es el lugar que me pertenece?.
La familia de Aroshi, Hijo del Sol sorprendidos por el
actuar de Paaki, le dijeron: Qu no sabes donde est tu
lugar que te pertenece? No s, no me acuerdo, ya me
olvid Hijo del Sol, aydame a recordarlo. Los suegros se
decan: Se est volviendo loca, no se acuerda o se hace.
Al verla tan extraa, sus suegros se admiraron y entre ellos
dijeron: Bah!, Quin es sta mujer que trajo l ac?
Dnde dej a mi nuera?.
Ellos ya supieron con sus actos que realizaba, ella no era
realmente la nuera, y le contestaron: Parece que tu
saliste con los ojos vendados.


Meeroka, irotake jak isaeki Aroshi, Itomi Ori, apaniroeni
ibashirita. Okantanake ayiro: amashitya irotake
ikaemantamire pipoki. Jiroka ibani notomi. Naka te okanta
nantabaite.
Paminero maaroni ibani intamitake osheki tobaripaite.
Pantabaite iroaaka. Payiro, kantsiri panakero pamantyari
kaniri akoshetero.
Iroori akanakiri: Airo, otsimatye notsaemaitakotabakero,
poakia nake kaniri. Te nokobiro kantsiri.
Aminabintsatsiro ayiro, aajatsi okantsikia: Paita? Tsikama
opaitachari ojatsi airo ay kantsiri amantyari kaniri?,
aminero paita anterira.
Ari, okantakari intakaro otsamaitsiro obantsi antaro
poshitake te opomerintsi tsimotyaro otsonkatakero
otsamaitsiro aparoni kitaiteri.
Otsokake aparoni kaniri anajiro aejatsi oyotsirote obankoki.
Ayiro oabajiro te onimotero kaniri amakeri, obatayiro
okantsi: Tsika okantaka osheki kaniri aparoni pamaki?
Nokobe noiro paita pantire.


24 41

Luego ella se fue al ro a lavar la yuca, y regres
rpidamente a la casa, y ya en la casa comenz a rallarla y
luego le dijo a su esposo: vaya a traer dos totoras de topa.
Inmediatamente l se fue e hizo las dos totoras. Sus
suegros se admiraban y decan: Vamos a ver lo que ella
va hacer ahora. Luego de rallar la yuca, la llev a un
tostador hecha de barro, de su suegro.

Escena IV
Vindola hacer todo esto, sus suegros comentaban: Si
no hay muchas yucas, Para qu est lavando ese tostador
grande? De todas maneras sabremos hoy lo que ella har.
Ella no rall ni la mitad de la yuca, pero ya tena gran
cantidad de masa y se puso a rallar otra vez hasta la mitad
de la yuca, y otra vez le result gran cantidad de masa.
Exprimi la masa nuevamente, y con sta, la segunda
rallada, el almidn alcanz la mitad del tostador. Luego a
la tercera rallada acab la yuca y cuando exprimi esta
ltima masa, el tostador se llen de almidn totalmente.

Maaroni kitaite imabitaro ikobabita yajero te ikantero
ikobakabitari ibetsikero, tera ikantero airikero, te yabiero
inintakaero aajatsi yantebetaka osheki anteri piyonkaripe
ipiyaja ibankoki irotake intetajia Oriatsiri intanakaro
otsiteninkatanake osarentsi.
Poaaka, iaantakaro ora ipiyabitaja ikabinkatsantero
irajirome ijina, te ikantero itsocheiro ikobakeri.
Ikabintsantsi aparoni, kitaiteri yaminitapintari yametari
Aroshi, Itomi Ori ijatake itsipataro Paaki ijatera ibaniki.
Poaaka okantake itsamaebaitsi maaroni kitaite, Aroshi
Itomi Ori pooaa Paaki intaro ipiyajetaja ibankoki, arika
yaritapaja anta osaiki tsikarika Meeroka opariaki
(ochankaitakero Paaki), intanae ibashiritanaka,
okantabitaka Paaki oposhenkatari te ikimisantero.
Poaaka, Aroshi, Itomi Ori ikantsiro shiyabentarori ijina:
Pijate ari pibitsikapae obarentsi iyari niri pankotsiki
korakitajina nobapajia.


40 25

Todo ese da intent sacarla atrapndola con la trampa
que haba construido, no lo pudo agarrar, no logrando su
propsito y luego de hacer muchos malabares regres a
su casa cuando el Sol se estaba ocultando y empezaba a
reinar la noche primaveral del verano. Luego, intent en
varias oportunidades a volver a rescatarla a su esposa, ms
no pudo cumplir su misin.
En una oportunidad, muy temprano y como de
costumbre Aroshi, Hijo del Sol sali con Paaki hacia la
chacra. Despus de cultivar todo el da, Aroshi, Hijo del
Sol y Paaki comenzaron el regreso a casa, cuando
llegaron al sitio donde Meeroka haba cado*, comenz
a ponerse muy triste, aunque Paaki lo consolaba, l no
quiso ser consolado.
Entonces, Aroshi, Hijo del Sol le dijo a la suplantadora de
su esposa legtima: Anda y prepara la comida para mis
padres en la casa, ya vendr luego para comer.
As, es que ella se fue, ratos ms tarde, despus de hacer
varias cosas en el lugar donde se haba quedado, regres a
su casa, entre el claro y el oscuro.

*Del verbo caer, cado: accin donde Paaki empuja a
Meeroka a un hueco.
Iroori jatake pariniki okobiro kaniri, opiyaja shintsini
obankoki, okontsitapakiro poaka okantsiri ojime pijate
paakite apite pitotsinape shintsi.
Shintsini ijatake yapaintsi apite pitotsina okonkiri
yaminakotsiro ikantsi: Aminero paita antira iroaaka.
Otsonkatakero okontsitsiro anakero pitotsinaki yantakire
okonkiri.

Intantanakari IV
Iakiro maaroni antsirira oka, okonkiripaye ikantsi:te
oshekite kaniripaye, Paita okibantarori onta pitotsina
antaro? Ari Ayotakerora maaroni paita anterira.
Iroori te okontsitero kashetani kaniri, iro kantsimaitacha
oshekitakero opatsa aajatsi apitabajero okashetanaki kaniri,
aajatsi apitakerora okantsiro opatsa oberantapakara osheki.
Apitetanaentsiri okontsitsiro oberantapakero antetakaro
kashetani pitotsina. Impoiji mabatanaintsiri okontsitsiro
otsonkanakero kaniri aajatsi okontsitsiro oberapakara,
jaekitapaka maaroni pitotsina.


26 39

Del tostador pas a la totora llenndola con almidn y la
otra totora de pura masa. Con una sola yuca que rall
hizo todo: una gran cantidad de masa y almidn.
Sus suegros se admiraron de esto y dijeron: Cmo es
posible que haya llenado con una sola yuca dos totoras?
por eso lo queran mucho a Meeroka.

Escena V
Ella tuvo un hijo con Aroshi, Hijo del Sol, a este nio lo
queran mucho, todos: sus abuelos y parientes le traan
toda clase de regalos.
Pasaron muchos aos hasta que el nio creci y se hizo
joven. Aqul adolescente se llamaba Nabireri y empezaba
a tener poder al igual que su madre.
Este jovencito decidi separarse de sus padres y buscar
otros espacios para desarrollar sus cualidades y costumbres
de vida que pensaba realizar.
Toda estas ideas se lo cont a su madre Meeroka antes
que partiese, la madre se puso muy triste y se puso al
tanto de todos los movimientos que haca su hijo para no
dejarlo irse de su casa.
Intantanakari IX
Aribitanake anitanake te osamanite intainaje, Itomi Ori
ikimiro pantsantsi tsikarika okinapaki Paaki ochankakiro
Meeroka, iropirori ijinara (Aroshi).
Obantsane ari okantsi: Itomi Ori, joo, pipoki
paajaatena, joo. Itomi Ori, joo, pipoki paajaatena
joo. Paaki ochankakina omoroki tsikarika nay pitsi
intamisatsi joo.
Poaaka ipiyanaja tsikarika ikimakiro iaane kaimiriri
yamiminatakero aajatsi ikinkishiria tsikarika ikantero
ikiantyari omoroke jantajiarori ijina.
Iaantantakero, imabitaro, tee okante yajiro ijina
omoroke. Imakotashita Aroshi, Itomi Ori ipeyaja ibankoki
ari ibashirinintaka te ikantero itsochero inintabitari.
Abisake kitaiteripaye, ikinkishiriakotsiro tsika ikantero
yantaeyarori ijina Meeroka omoroki. Apaani kapichekitaite,
ishitobanake ijatsi ant yaminero inara tsikarika
ichankaitakero*, intanake yantapake aparoni kantsiri
ibashitajirori obashirentsi otetanchari ibanakiro omoroki.

*Iro antayetantsi chankaantsi, chankaitakero: antabakero
Paaki ochankanakero Meeroka aparoni omoroki.
38 27

Escena IX
Cuando ya avanzaron una distancia no muy lejos, Hijo
del Sol escuch un canto del lugar de donde Paaki haba
empujado a Meeroka, la verdadera esposa de l.
Su canto era as: Hijo del Sol, joo, ven a llevarme,
joo. Hijo del Sol, joo, ven a llevarme, joo. Paaki
me ha empujado dentro del hueco que yo extraa la miel,
joo.
Entonces regres de nuevo al lugar donde escuch la voz
que le llamaba y se puso a buscar y pens en diferentes
formas y maneras de ingresar al hueco para rescatar a su
esposa.
Intent, intent y no pudo sacarla del hueco donde haba
cado. Cansado Aroshi, Hijo del Sol regres a su casa y se
puso muy triste al no poder cumplir su objetivo.
Pasaron muchos das, y l pensando en lo que hara para
sacarla a su esposa Meeroka del hoyo. Una maana, sali
muy temprano dirigindose al lugar donde haba sido
empujada su esposa, comenz a tejer una canasta para que
sirviera de trampa y la puso a un costado del hueco.
Iro pitotsina obaekiro chomo ojaekitakara oetsokipero
aajatsi pashinira chomo obakiro opatsa. Aparoni kaniri
okontsitakeri antero osheki tsimarantaentsiri.
Okonkipaye ibashirimintsatanakaro ikantsitanake: Tsika
okantaka ojaikitantakarori otsipa aparoni kaniri apite
pitotsina? irotake osheki inintaitsiro Meeroka.

Intantanakari V
Iroori itsimake aparoni otomi itsipa Aroshi, Itomi Ori,
entsika osheki inintsiri, maaroni: icharinepaye yamayetsiniri
itsatanikipaye.
Abisake osheki kashirisarentsipe eentsika antaritake
ebankaritake. Ipaitakiri Nabireri aajatsi itsimantari
ishintsinkantsini ishiyaro iriniro otsime oshintsinka.
Yoka ebankari ikobanake yokanakiri iriripaye iriniro yamine
ijebatakairo iyotsiri yamitari yaantarike yamitari.
Maaroni iroka kenkishiriantsi ikamantsiro iriniro Meeroka
tekera ijatita, iriniro obashiritaka amineri okaratsi
yametayetsiri okaratsi otomi yantsiri katsi ijate obankoki.
28 37

Un da Aroshi, Hijo del Sol le dijo a su esposa Meeroka:
Ven conmigo para que extraigas miel silvestre del hueco
en que me ca ayer, mientras yo voy rozando.
Se fueron ambos y, como siempre ella llevaba sus dulces
de miel y man. Todo el da estaba sacando la miel silvestre
del hueco. Al regresar a la casa siempre reparta un litro de
miel a cada uno de sus suegros, tos y parientes con los
que vivan.
Esto lo haca ella siempre; a su hijo Nabireri que ya era
joven le daba el doble de todos que reparta a los dems.
Das despus, nuevamente se fueron al lugar donde
sacaban la miel silvestre mientras el esposo rozaba. Ella,
como siempre, se quedaba sola.
Su hijo Nabireri, aprovech irse a otro lado a vivir con sus
otros parientes para continuar con lo que deseaba hacer a
medida que creca poco a poco.
Pero un da mientras Meeroka estaba sola se le acerc otra
mujer. Era Paaki, muy sapa y quin al llegar donde estaba
ella le dijo: Mujer, Ests extrayendo miel silvestre?. S,
contest ella.

Intantanakari VIII
Tema irooaka pitsonkatakiro maaroni pakiri pitsi pamakeri
pankotsiki aritaka abaniki.
Impoiji, Paaki akanakeri: osheki notashaki itomi, Itomi
Ori?
Ikobichero oaane aajatsi iro kantaincha akanakeri tsinane
(Paaki), Itomi Ori ikinkishirianaka: Tsika otsimika
tsinaneka abaetatsiri te okmetsate?
Tema Aroshi, Itomi Ori shintsiniperoni iyotanake kaari
inapero, ari ikantsiro: Impoiji tsame ataje, kametsa, tsam.
Okantanake oka ojibatanake ari te oyotero abotsi ojatera,
osampitsiri: Tsika okinatsika ora abotsi Itomi Ori?
Tsinanera Paaki te oyotero okaratsi antsiri Meeroka.
Opoaanaka imapokitabaka ikinkishirianaka: Eejo! Ita te
okametsate tsinaneka, nojina eiro katsini te oabaete
okantabaetashitya! Ikantsiro: Jiroka abotsika tsika
akinapake, pimabityakitatsime ashitobantanakari
pankotsiki!
Poaaka Paaki akanakeri: Nopiakotakaro Itomi, Itomi
Ori. Ojibatanaki abotsikira.
36 29

Escena VIII
Pero ahora has acabado todo lo que extrajiste y lo poco
que trajiste de la casa cuando venimos a nuestra chacra.
Entonces, Paaki le contest: Tuve mucha hambre Hijo,
Hijo del Sol?.
Extraado por la voz y por la manera de contestar de la
mujer (Paaki), Hijo del Sol pens: Quin es esta mujer
que habla tan diferente y tan feo?
Por lo que Aroshi, Hijo del Sol pronto se dio cuenta que
ella no era su esposa, y le dijo: Entonces vamos ya, muy
bien, vamos.
Diciendo esto se adelant y no sabiendo el camino a
seguir, pregunt: Por donde es el camino Hijo del Sol?.
La mujer Paaki no conoca nada de lo que haca Meeroka.
Entonces sorprendido pens: Bah! Qu manera tan fea
tiene esta mujer, mi esposa nunca ha hablado as!. Luego
le dijo: Pero aqu est el camino por el que hemos
venido, o estabas con los ojos vendados cuando salimos de
casa!.
Entonces Paaki le contest: Ya me he olvidado Hijo,
Hijo del Sol!. Y se adelant por el camino.
Aparoni kitaite Aroshi, Itomi Ori ikantsiro ina Meeroka:
Pimpoke pibichobiri pitsi intamisatsi omoroke nopariake
oshetekeranki, naka notobache.
Jatanake apiteroite jero, okimitapinta akotsi pochari pitsi
aajatsi inkra. Maaroni kitaitera akotsi ay pitsi intamisatsi
omorokira. Ari opiyaja obankokira okantaitani otsipariri
pitsi aparopaye opiri okonkiripe, iritsoripe aajatsi
osheninkapaye osaikira.
Iroka ari okimitapinta antsiro; iri otomi Nabireri
ebankaritake opapirotsiri apitetatsini maaroni opakoyetirira.
Abisake kitaiteri, ojatsi amineri ayirinta pitsi ojimi iriro
itobi. Iroori, okimitapinta, apaniroini osaiki.
Otomi Nabireri, jatake pashinikinta isaiki itsipatari
ishaninkapaye okantya yantero inintsiri aikiro ikomotatatsi
niitsinira.
Aparoni kitaiteri Meeroka osaikira apaniroini
opokashitakero pashini tsinane opaita Paaki oyopirotsi
aritapaka osaikira okantsiro: Tsinane, patsiri pitsi
intamisatsi?. Ari, akanakerora.


30 35

Escena VI
Entonces, Paaki le dijo: A ver pues, voy a comer.
Diciendo esto agarr el porongo de la miel silvestre de
Meeroka. Ya le contest ella, luego, Paaki se puso a
chuparlo y al saborear la dulce miel silvestre, sonaba
koreek! Koreek! Koreek!, primero acab un litro, luego
otro y otro, hasta acabarlo totalmente la miel que haba
extrado.
Despus de esto Paaki le dijo a Meeroka: Mujer! Son
stos tus adornos?. S, dijo Meeroka. Paaki le dijo: A
ver trae, tus adornos, quiero probarme. Bien, diciendo
esto se sac un adorno de su brazo y se lo dio. Paaki se
puso el adorno y le dijo: Qu tal me queda?. Ella le
contest: Bien, muy bonito, te queda muy bien.
De nuevo Paaki le dijo: Entonces dame el otro adorno, le
dijo: Entonces dame el otro adorno, al ponrselo le
pregunt de nuevo: Mujer, me parezco a ti?.
Ella le contest: S, te pareces igualita a mi. Pues dame
el otro adorno, le pidi nuevamente. As que Meeroka se
sac el ltimo adorno.
Intantanakari VII
Poaaka Paaki abajeri obirantarori atsanoereki ora Meeroka
okobetyaero, obakotakero obirantarori osampitsiro:
Tsinane omapiro noshiyakami abiroka?. Jeeee,
omapero, okantsiro: pikimitakana naaka.
Aritake obayetakari maaroni atsanoereki osampitsiro:
Omaapiro ari noshiyakami, Jee, apitajero akanakerora,
te onkante pishiyaro pashini aritake pishiyakana Paaki.
Poaanaka, okantsi Paaki: Iroaaka naaka atsimi pitsi.
Okantanake okaketake aajatsi ochankakiro Meeroka
omorokinta intsompae ita ayero pitsi, ojatanake
intsompoina.
Poaaka iroaaka oshibentakaro Meeroka aajatsi intanake
aye pisti intamisatsi, ojaikitake apite pachakaki aparoni
kitaite.
Aritake Aroshi, Itomi Ori ipiyapaja osaikira inake, iakiro
iroori tekatsi ant aajatsi ikantsiro: Iro tema, osamani
nopiaka, Tsika opaitaka kaari pante osheki? Aajatsi, pashini
tempa, te piy piyakotajina naretajia.
34 31

Escena VII
Entonces Paaki recibi el ltimo adorno de Meeroka que
le faltaba, y al colocarse el ltimo adorno, le volvi a
preguntar: Mujer, es verdad que me parezco a ti?. Siii,
seguro, contest ella, se te ve igualita a mi.
Despus de cambiarse todos los adornos que ella tena le
pregunt de nuevo: Es verdad que me parezco a ti?,
S, contest ella de nuevo, nada nos distingue, eres
como yo Paaki.
Entonces, dijo Paaki: Ahora voy a extraer yo la miel
silvestre. Dicho esto se acerc y la empuj a Meeroka
dentro del hueco de donde extraa miel, hasta lo ms
profundo.
Luego se puso en el lugar de Meeroka y comenz a extraer
ella la miel silvestre, haciendo solamente dos porongos y
medio por da.
Cuando Aroshi, Hijo del Sol estaba de regreso donde
estaba su esposa, vio que ella no haba hecho nada y le
dijo: Pero, si me he demorado tanto, Cmo es posible
que no hayas hecho nada durante el tiempo que
permanec rozando? Y adems, otras veces, no comes
esperando mi llegada.
Intantanakari VI
Impioji, okantsiro Paaki: Incha nobabakia. Okantsirora
akotakeri pachakake isaikira pitsi ashi Meeroka. Ari
akakerora, okantsiro Paaki otsokakeri pitsi pocharini
intamisatsi, opaematakairi koreek! Koreek! Koreek!,
otsonkatakeri pachakake, pashinira aajatsi pashini,
oniyashitakari pashinira otsonkitakeniro maaronira.
Poaaka okantsiro Paaki ora Meeroka: Tsinane! Irotake
patsanaireki?. Je, akakero Meeroka. Ora Paaki okantsiro:
pamakeritya, patsanaireki, nokobi nomonkaratyari.
Kametsatake, okantsiro opakiro akokira omonkaratakari.
Paaki okantsiro: Tsika okantaka? Iroori akanakero: Jee,
arita kametsatake.
Apitakiro Paaki okantsiro: Pamakinari pashini
patsanoireki, omonkaratakari osampitsiro: Tsinane
noshiyakami abiroka?.
Akanakiro: Ari, pishiyakana naka. Otsimache pipina
pashini patsanoereki, okobakotsiro. Obirantarori Meeroka
opakiro obirantarori atsanoereki.

32 33

You might also like