You are on page 1of 636

1

A, a
*primeira letra ou grafema do
alfabeto que representa os fonemas
[vogal baixa mdia-central] e [vogal
mdia mdia-central]. (A).
a 1
con., *preposio, no muito
frequente, que exprime vrias
relaes. - no indiresa dja karta a
tudu djinti pa konta (R95) -. (A). N.F.
neol.
a 2
con., *preposio derivada do
Portugus que entra na formao
de locues prepositivas ou
adverbiais consideradas como
neologismos: a partir di; a nvel; a
bokadu; a longu prazu; a volta di;
a vontadi; a mais di; a medida di.
- A nivel di sidadon komun e kunsa
na mostra dja sinal di algun
priokupason (R95) -. (A).
a 3 [-a]
suf.verb., *uma das cinco vogais
temticas que formam os verbos. (-
AR). N.S. V.A.
a par di
con., *locuo prepositiva que
significa [ao corrente de]. - ora ku bu
fidju na lanta, pul a par di tudu
akontisimentu ke pudi bin bin susedi
ku el si i tene un namoradu (IN 96) -.
(A PAR DE). N.F. neol.
a partir di
loc.adv., *desde; a datar de. - a
partir di es programa, i ora di asons i
nau di palavras (R95) -. (A PARTIR
DE). N.F. neol.
aah!
interj., *interjeio que exprime
admirao ou uma situao no
usual. - aah! n pertu dja tciga (M.J.)
-. (AH!). N.F. a duplicao de a
indica a maior intensidade de
pronncia.
aan!
interj., *interjeio que exprime uma
situao no usual ou difcil. - Omi
tira ki dedus tudu i mostral; mindjer
falal: aan!, i abo propi! (T.M.) -.
(AH!). N.F. aann: a duplicao da
vogal e da nasal indica a pronncia
com voz mais intensa e, s vezes,
com tom alto.
abadju
n., *Lmpada particular. Quebra-luz.
Serve para amortecer a intensidade
duma fonte de luz. (ABAJUR). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
abakati
n., *fruto do abacateiro, da famlia
das Laurceas. (ABACATE). N.S.
V.B.; n.v. da planta: Persea
americana; sin. pera-bakati.
abandaliadu
part., *diz-se de pessoa ou coisa
que no tem rumo certo. - Komersiu
sta abandaliadu, kadakin ta bindi
kusa manera ki intindi (IN96) -.
(ABANDALHADO).
abarka
v.tr., *tomar conta de tudo,
monopolizar. - i tene imprezas
privadu, pa ka Stadu pudi abarka
tudu es kusa riba del (IN96) -.
(ABARCAR). N.F. neol. N.S. toma
konta.
abastasimentu
n., *qualquer produto armazenado
ou em estoque. - pa kil populason
tene prumeru si abastasimentu pa e
kume o ropa pa e bisti (C.P.) -.
(ABASTECIMENTO). N.F. neol.,
abastisimentu; bastasimentu. N.S.
sin. furnisimentu.
abastisimentu
n., - i prisizu monta un pustu di
transformason pa abastisimentu di
inerjia iletrika (R95) -.
(ABASTECIMENTO). N.F. vd.
abastasimentu.
abatimentu
n., (ABATIMENTO). N.F. neol., vd.
batimentu. N.S. V.B.
abensa
(ABENOAR). N.F. arc., vd.
bensua. N.S. V.B.
abenson
n., (BNO). N.F. neol., vd.
2
benson. N.S. V.B.
abensua
v.tr., *gesto litrgico para desejar a
prosperidade sobre os seres ou as
coisas. - Deus abensua elis, i fala,
pa e kria, pa e aumenta, pa e intci
tera tudu (L.A.M.) -. (ABENOAR).
N.F. neol., vd. bensua.
abensuadu
part., (ABENOADO). N.F.
paroxtona, neol., vd. bensuadu.
N.S. V.B.
aberta
adj.f., - N risibi karta aberta di un
grupu di antigus kombatentis ku
forsas armadas (R99) -.(ABERTA).
N.F. vd. abertu.
abertamenti
adv., *de maneira livre, sem alguma
limitao e com franqueza. - N na
papia abertamenti ku bos (N.T.) -.
(ABERTAMENTE).
abertu
1.adj., *diz-se duma porta, janela,
horta, etc. que no fechada. -
Garandis fala: Bu ka ta disa bu
kintal abertu pa bu ba tapa tapadu di
djinti (L.A.) -. (ABERTO). N.F.
aberta.
2.adj., *diz-se de um debate, de
uma discusso, de um julgamento
que no tem segredos para
ningum e que todos podem ouvir. -
e diskuti orsamentu na Asembleia a
porta aberta (R95) -. (ABERTO).
3.adj., * dia livre onde no h a
ordem do dia j programada. - Aos
dia vinti i oitu, no dichal abertu pa
tudu djintis bai brinka (R95) -.
4.adj., *diz-se de uma pessoa
disponvel. - Sindikatu nasional di
kuadrus superioris di saudi ta
akrichenta na si kadernu kuma i sta
abertu pa kombersa ku Ministeriu
(R95) -. (ABERTO). N.M. brasu
abertu,
korson abertu.
5.adj., *extrovertido.
abertura
1.n., *acto de abrir, de iniciar um
novo caminho. - i fasi um abertura
politika pa opozison (R95) -.
(ABERTURA).
2.n., *comeo ou inaugurao. -
Sirmonia di abertura di es Siminariu
(R95) -. (ABERTURA).
3.n., *fenda; espao.
abetarda
n., *ave pernalta da famlia dos
Otiddeos tambm chamada peru-
selvagem. (ABETARDA;
BETARDA). N.S. V.B.
abiadur
n., (AVIADOR). N.F. arc., vd.
aviadur. N.S. V.B.
abiason
n., (AVIAO). N.F. arc., vd.
aviason. N.S. V.B.
abilidadi
n., *capacidade; esperteza; jeito ou
engenho. (HABILIDADE). N.S. V.B.,
sin. djiresa.
abilita
1.v., *tornar apto. - Idukaduris dibi di
tene kunhisimentu na e materia, ke
ta abilita elis da rispostas koretas
(R95) -. (HABILITAR).
2.v., *conseguir ou ganhar dinheiro.
abilitadu
1.part., *competente.
(HABILITADO). N.S. V.B.
2.part., *diz-se de uma pessoa que
conseguiu ocasionalmente algum
dinheiro.
abilitason
n., *qualificao. (HABILITAO).
N.S. V.B.
abion
n., (AVIO). N.F. arc., vd. avion.
N.S. V.B.
abismu
n., *termo da Bblia que indica a
perdio ou a localidade onde h
fogo e grande dor. - i abri ki abismu;
fumu sai na koba suma fumu di un
furnu garandi (N.T.) -. (ABISMO).
N.S. sin. infernu.
abita
v.intr., *morar em; estar em.
(HABITAR). N.S. V.B.
3
abitanti
n., *pessoa residente num espao
determinado. - Renda di kada
abitanti na un anu i di duzentus i
vinti i tris USD (P.dosS.) -.
(HABITANTE). N.M. pl. abitantis.
N.S. sin. moradur.
abitasional
adj., - komplexu abitasional di Bairu
di Ajuda kumpudu ku apoiu di
guvernu di Taiwan (R95) -.
(HABITACIONAL). N.M. komplexu
abitasional. N.S. usado como
termo de especialidade.
abitason
n., *lugar onde uma pessoa vive. - i
fala i dus resensiamentu di
populason i abitason ki fasidu na
1979 ku 1991 (R95) -.
(HABITAO). N.S. sin. moradia
kasa.
abitu
n., *uma maneira constante de agir.
- Es abitu di pidi-pidi na fera i forti na
Senegal (P.dosS.) -. (HBITO). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. uzu; sin.
kustumu; o Guineense indica
vesturio com bistidu ou
bistimentu.
abitua
v., *comportar-se como costume. -
I bin ki kusa di kumprimenta di teta,
ki ta abituaba o ki tciga i ta da
Tcernoba sin (R95) -. (HABITUAR).
N.S. sin. kustuma.
abituadu
part., *acostumado. (HABITUADO).
N.S. V.B; sin. kustumadu.
ablativu
n., *termo da lngua latina para
indicar o caso homnimo; extractivo.
(ABLATIVO). N.S. V.B.
abo
pron.pess.suj., *forma secundria
do pronome pessoal sujeito 2sing.;
tu. - Abo bu ta fika (N.T.) -. N.F.
oxtona. N.M. Forma secundria,
normalmente seguida da forma
principal bu, que d nfase. Em
alguns casos utilizada como forma
principal. Nas frases com a cpula
sempre forma principal.
abokadu
adv., *Aco que aconteceu h
pouco tempo. - I ka kaba di ki ku n
papiaba abokadu (IN96) -. (H
BOCADO). N.M. dim. abokadinhu.
abominason
n., *termo Bblico para indicar o
horror ou um acontecimento
espantoso. - Ora ku bo odja na lugar
santu ki abominason medunhu ku
profeta Daniel fala (N.T.) -.
(ABOMINAO).
abona
v.tr., *descontar. (ABONAR). N.F.
bona. N.S. V.B.
abonadu
part., *descontado. (ABONADO).
N.S. V.B.
abonamentu
n., *abono; adiantamento de
dinheiro. (ABONAO). N.S. V.B.
abonu
n., *desconto. - guvernu kunsa na
priokupa ku kil projetu Altu di
Abonu, ma ninguin ka sibi kuma ki
na bin sedu (IN96) -. (ABONO). N.S.
V.A.
aborlas
loc. adv., *de graa; gratuitamente. -
nada i ka ten kontrol li na Guine,
tudu i aborlas, kadakin ta fasi kil ki
ntindi (IN96) -. (DE BORLA). N.F.
paroxtona.
abortu
n., *acto de pr termo vida do feto;
aberrao. - Falta di ijeni na kurpu i
na bairus o tabankas, disnutrison,
abortus klandistinus ta omenta
tacha di mortalidadi (P.dosS.) -.
(ABORTO). N.S. sin. dismantcu.
abos
pron.pess.suj., *forma secundria
do pronome pessoal sujeito 2sing. -
Abos bo tene manga di limarias na
bo kau (J.S.) -. (VS). N.F. oxtona.
N.M. Forma secundria que
precede a forma principal bo,
utilizada para dar nfase. Nas
4
frases com a cpula abos forma
principal.
abota
n., *o acto de fazer um peditrio,
uma cotizao ou uma subscrio. -
E ta fasi abota e ta kotiza ki dinheru
e da un alguin aos, amanha e kotiza
e da utru (N.M.) -. (deriv. BOTAR).
N.F. wolof mbotay, que significa
associao. N.S. P.arc. botar, que
significa orar.
abranji
v., * tudo o que compreende ou
alcana outra coisa. - I ta abranji
tudu kil ki izisti (R95) -.
(ABRANGER). N.F. neol., abranka.
abranka
v.tr., *incluir; alcanar; abranger.
N.S. V.B.; sin. abranji.
abrasu
n., *acto de abraar. - un garandi
abrasu pa bos tudu (R95) -.
(ABRAO).
abri
v., - Zito, abri porta, i ami Maria!
(Cecomes) -. (ABRIR). N.F. neol.,
vd. iabri. N.S. abri-boka; abri-
bunda; abri-lata; abri-udju; abri-
vale.
abri-boka
1.n., *aperitivo. (deriv. ABRIR A
BOCA). N.F. neol. N.M. lexia
composta.
2.n., *instrumento da cirurgia para
manter a boca aberta. (ABRE-
BOCA). N.F. neol. N.S. V.B.
abri-lata
n., *instrumento que se utiliza para
abrir latas. (ABRE-LATAS). N.F.
neol. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
abri-vale
n., *garante; fiador. (deriv. ABRIR O
VALE). N.F. neol. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
abridur
n., *aquele que abre. (ABRIDOR).
N.F. neol. N.S. V.B.
abriga
v., *dar proteco; refugiar.
(ABRIGAR). N.F. neol. N.S. V.B.
abrigadur
n., *defensor. (ABRIGADOR). N.F.
neol. N.S. V.B.
abrigu
n., *amparo; esconderijo, refgio. - I
nesesariu no abri abrigu, pui trinsera
pa ora ku no sinti avion no ten ke
entra dentru del (C.P.) -. (ABRIGO).
N.F. neol.
Abril
n., *quarto ms do calendrio
gregoriano. - Na tempu di seku, na
mis di Marsu ku Abril (N.M.) -.
(ABRIL). N.F. neol.
absolutu
adj., - populason guinensi i aumenta
na termus absolutus serka di
181.410 (R95) -. (ABSOLUTO). N.F.
neol., asolutu. N.S. Aumento
registrado entre os dois
recenseamentos de 1979 e de
1991, com a mdia anual de 2%.
absolvi
v.tr., *aco de perdoar. - La ke ta
diskuti, djulga i absolvi situasons o
personalidadis di pais (P.dosS.) -.
(ABSOLVER). N.F. neol., vd. solbi.
absurdu
adj., *o que no conforme a
lgica. - ami n ta acha kila un
bokadu absurdu (R95) -.
(ABSURDO). N.F. neol., asurdu.
abulison
n., *acto de pr fim a alguma coisa
ou de acabar com alguma coisa. -
abulison di ultimus diretus inglis
(R95) -. (ABOLIO).
abundansa
n., *quando h grande quantidade
de uma coisa. (ABUNDNCIA). N.S.
V.B.
abundanti
adj., *em grande quantidade.
(ABUNDANTE). N.S. V.B.
aburguezadu
part., *aquele que adquiriu maneiras
ou hbitos de burgus.
(ABURGUESADO). N.S. V.B.
aburisi
v.tr., (ABORRECER). N.F. neol., vd.
5
burisi 1. N.S. V.B.
aburisidu
part., (ABORRECIDO). N.F. neol.,
vd. burisidu. N.S. V.B.
aburisimentu
n., (ABORRECIMENTO). N.F. neol.,
vd. burisimentu. N.S. V.B.
abuza
v.intr., *fazer algo que ultrapassa os
limites consentidos. - pa nin un son
di nos ba ta abuza di si puder
(L.Cat.) -. (ABUSAR).
abuzadu
part., *aquele que abusa ou excede.
- E gaju abuzadu (Cecomes) -.
(ABUSADO).
abuzivu
adj., *imprprio. (ABUSIVO). N.S.
V.B.
abuzu
n., *acto que excede o que
permitido. - kilis ke ta sirbi di
risponsabilidadi di Partidu pa e tciga
na tabanka pa e tenta fasi si abuzu,
Partidu kai duru riba del (C.P.) -.
(ABUSO).
achis
n., *droga, denominada tambm
cnhamo indiano. (HAXIXE). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
ada [-ada]
suf.nom., *sufixo que entra na
formao de substantivos,
exprimindo a ideia de durao
prolongada, multido ou grupo. -
kabantada - kontrada - kanadjada -
entrada - kunsada - tomada -. (-
ADA). N.M. sufixo de verbos e
nomes.
adapta
v.tr., *tentar inserir um modelo
dentro duma outra realidade. -
Alguin ta pega na rialidadi di
Amerika i misti adaptal li na Guine
(IN96) -. (ADAPTAR). N.F. neol.
adeus!
interj., *expresso de despedida. -
Adeus ermon, konta nha djintis
pabia di ke ku ami n muri (C.V.) -.
(ADEUS). N.S. ate logu significa [o
desejo de reaparecer no mesmo
dia].
adezivu
n., *material para colar o penso
sobre uma ferida ou uma parte do
corpo. (ADESIVO). N.S. V.B.; sin.
pensu-rapidu.
adia
v., *procrastinar; transferir para
outro dia. (ADIAR). - Nton no na bin
adia so problema di aos pa amanha
(MR98) -. N.F. paroxtona. N.S. sin.
maina.
adiadu
adj., *remetido para um dia mais
adiante; procrastinado. - rispitu pa
diritus ku liberdadis di omi i na
kontinua adiadu i, des manera,
djustisa tambe na kontinua pirdi
(R95) -. (ADIADO).
adiamentu
n., *procrastinao. - Kila i un
agreson, i un adiamentu di
reprobason (MR98) -.
(ADIAMENTO).
adianta
v.tr., *revelar uma notcia antes do
acontecimento; antecipar. - i adianta
kuma Paulo Pereira i pudi djuga
(R95) -. (ADIANTAR). N.F. neol.
adiantadu
1.part., *antecipado. (ADIANTADO).
N.F. neol. N.S. V.B.
2.part., *atrevido; petulante.
adiantamentu
n., *antecipao.
(ADIANTAMENTO). N.S. V.B.
adikiri
v.tr., *ter direito de possuir. - mindjer
pudi adikiri, tene bens, teras, na
mesmu kondisons di omi (R95) -.
(ADQUIRIR). N.F. neol.
adikiridu
1.part., *alcanado. - ora ke no
ganha ileison no na konfiska tudu
bens ilegal, ke adikiridu, pa no
ntrega antigus kombatentis (R99) -.
(ADQUIRIDO).
2.n., adikiridus, *os bens possudos
no casamento. - rijimi di komunhon
6
di adikiridus (R95) -.
(ADQUIRIDOS). N.S. termo jurdico.
adiministra
v., *dirigir um governo, uma
empresa ou uma comunidade;
ministrar. - i fika i na adiministra
asuntus di Stadu (R95) -.
(ADMINISTRAR). N.F. aministra.
adiministradu
part., *dirigido. - sentru di saudi
parsi pasa kapasidadi di
adiministradu pa un infermeru
(IN96) -. (ADMINISTRADO).
adiministrason
n., *sede de servios
administrativos; aco de
administar. - ministeriu di
adiministrason interna i un ministeriu
ke anos no na fala kuma no mistii
susegu, no misti durmi diritu na no
kasa, i purke no ten djintis ki na
djudanu na rua (R95) -.
(ADMINISTRAO). N.F.
dimistrason; aministrason.
adimira
v., - Si djintis mas ta adimira
baguera, i ka pabia i ta pega tesu na
tarbadju, ma pabia si tarbadju i pa
purbitu di utru (L.Cat.) -.
(ADMIRAR). N.F. neol., vd. dimira.
adimiradu
adj., - Bu fasi kusas adimiradu
(L.Cat.) -. (ADMIRADO). N.F. neol.,
vd. dimiradu.
adimirason
n., - ora ke no ta djubi ku adimirason
tudu kil ke bu fasi atraves di bu fidju
(L.Cat.) -. (ADMIRAO). N.F.
neol., vd. dimirason.
adimison
n., *entrada; recepo; exame de
entrada. - Fasi adimison -.
(ADMISSO). N.F. admison. N.S.
V.A.
adimiti
v., *receber; permitir. - No ka pudi
adimiti kila (R98) -. (ADMITIR).
adison
n., *operao aritmtica que soma
dois ou mais nmeros. (ADIO).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. soma.
adivinha
n., - i ta kontaba es adivinha: na kal
kusa ki aranha ku baguera ta parsi,
na kal kusa ke ta diferenti? (L.Cat.) -
. (ADIVINHA). N.F. neol., vd.
dibinha.
adjetivu
n., *classe gramatical de palavras
com as funes ad-nominal e
predicativa. (ADJECTIVO). N.S.
V.B.
adju
n., *planta da famlia das Liliceas
cujo bulbo tem muitas aplicaes na
cozinha creola. - adju na tisidu,
padja di lur na tisidu, i kal koldadi di
sistema di agrikultura ku no tene na
no tera? (IN96) -. (ALHO). N.S. n.v.
Alium sativum; em farmacopeia
considerado como vermfugo e
utilizado tambm para abaixar a
tenso arterial.
adju-poru
n., *qualidade de alho. (ALHO
PORRO). N.S. V.B.; n.v. Alium
Porrum.
adjuda
1.n., *acto ou efeito de prestar
auxlio. - pa e ka pensa son na
adjuda ku na bin di fora (Igr.I.) -.
(AJUDA). N.S. adjuda n. e djuda
v.tr.; Bairu di Ajuda um bairro
de Bissau.
2.n., adjuda di kustu, *importncias
fixas pagas a um funcionrio como
contribuio de algumas despesas.
(AJUDA DE CUSTO).
adjudadur
n., *nome bblico para indicar o
Esprito Santo da religio crist. - Ki
Adjudadur, ku sedu Spiritu Santu ku
nha Pape na manda na nha nomi, i
na bin nsina bos tudu kusas (N.T.) -.
(deriv. AJUDAR). N.F. neol., vd.
djudadur. N.S. sin. adjudanti.
adjudanti
n., - E lebaba Djon suma se
adjudanti (N.T.) -. (AJUDANTE).
N.F. neol., vd. djudanti.
7
adjuntu
adj., *pessoa acrescentada com o
mesmo grau de responsabilidade. -
festejus prisididu pa ministru adjuntu
di prumeru ministru (R95) -.
(ADJUNTO). N.S. diretor-adjuntu.
admison
n., - Mas un anu di admison, na
midida ke no ten ke bin ten tambe
pusibilidadi i kapasidadi di fasi
seleson (R95) -. (ADMISSO).
adora
v., *termo religioso para indicar a
venerao absoluta a Deus e
tambm a submisso aos outros
seres da imaginao e simbologia
religiosa. - Bo adora kil ku fasi seu
ku tera ku mar ku fontis di iagu
(N.T.) -. (ADORAR).
adoradu
part., *venerado; muito amado. -
djuntu ku Pape ku Fidju i ta adoradu
i ta glorifikadu (L.Cat.) -.
(ADORADO).
adoradur
n., *pessoa que presta homenagem
a Deus. - Ora na bin, i tciga dja, ku
bardaderu adoraduris na adora nha
Pape ku Spiritu ku bardadi (N.T.) -.
(ADORADOR). N.M. pl. adoraduris.
adorason
n., *acto de prestar homenagem a
Deus. - ora ku bo djunta pa
adorason, un ta ten kantiga, utru i
ten nsinamentu, utru ta konta kusa
ku Deus mostral (N.T.) -.
(ADORAO).
adoson
n., *acto de tomar como filho. - fidjus
di adoson (L.Cat.) -. (ADOPO).
N.F. oxtona.
adota
1.v.tr., *aceitar ou implementar uma
proposta ou iniciativa. - Guvernus
dibi di ba adota mididas (R95) -.
(ADOPTAR).
2.v.tr., *tomar algum como filho
prprio. - Ki mininu i mininu adotivu;
ki dirijenti adotal -.
adotadu
1.part., *que se tomou como
verdadeiro filho; perfilhado. - Na
1959 diklarason di diritus di mininu
adotadu, ki ta proklama kuma
mundu dibi di da mininu mindjor ki
tene (R96) -. (ADOPTADO). 2.part.,
*aprovado; escolhido.
adotivu
adj., *o que foi escolhido como filho.
- Ki mininu i mininu adotivu (R95) -.
(ADOPTIVO). N.F. neol. N.S. sin.
fidjadu.
adrenalina
n., *produto hormonal que aumenta
a circulao do sangue.
(ADRENALINA). N.S. V.B.
Adriatiku
adj., *que se refere ao mar adritico,
entre a Itlia e a Costa da Dalmcia.
- bentu inda na lebanu pa kada ladu
di Mar Adriatiku (N.T.) -.
(ADRITICO). N.F. proparoxtona.
adubason
n., (ADUBAO). - Mindjeris aprindi
teknika di adubason, di irigason
(R98) -. N.F. neol., vd. dubason.
adubi
n., (ADOBE; ADOBO). N.F. neol.,
vd. dubi. N.S. V.B.
adubu
n., (ADUBO). N.F. neol., vd. dubu.
N.S. V.B.
adultera
n.f., *mulher que violou a fidelidade
conjugal. (ADLTERA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
adulteriu
n., *acto de ser infiel aos prprios
compromissos conjugais. - kalker ku
dispidi si mindjer, si i ka pabia di kai
tcai, i kaza ku utru mindjer, i fasi
adulteriu (N.T.) -. (ADULTRIO).
N.F. proparoxtona. N.S. sin. tcai.
adulteru
n.m., *homem que violou a
fidelidade conjugal. (ADLTERO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
adultu
adj., *ser que atingiu a idade
considerada o ptimo do
8
crescimento. - Na parti di adultus ki
ta odjadu na planeta, si maioria i
mindjeris (R95) -. (ADULTO).
adventista
n., *adepto da Igreja protestante do
Adventismo. (ADVENTISTA). N.S.
V.A.
advogadu
n., *pessoa que exerce a profisso
de defender os direitos de outrm
nos tribunais ou ajuda a interpretar
as leis escritas e orais. - no tene
propi advogadus ku no ta tarbadja
kel (R95) -. (ADVOGADO). N.F.
neol., vd. avogadu.
afasta
1.v.tr., *tirar de ao p de; distanciar.
- afastal un bokadinhu (R95) -.
(AFASTAR). N.F. neol., fasta.
2.v.intr., *estar longe ou separado;
distanciar-se. - Otca ku kil omis na
afasta del pa bai, Pedru fala (N.T.) -.
(AFASTAR-SE).
afastadu
1.part., *que est longe ou
separado; distanciado. - koba un
koba afastadu di kaza (Igr.I.) -.
(AFASTADO). N.F. neol.
2.part., *diz-se de pessoa tirada do
trabalho. - I afastadu so purke el i
Mankanhi (R98) -.
aferezi
n., *termo lingustico que indica a
supresso de letras no comeo das
palavras. (AFRESE). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
afeta
1.v., *dizer respeito a. -
Analfabetismu ta afeta kuazi un
kintu di populason (R95) -.
(AFECTAR).
2.v., *provocar prejuzo ou dano. -
Asin ku kemal bu koba un koba bu
mitil la i ka na afeta nada na Stadu
(R95) -.
afetere
n., *vestido solto e largo. N.F.
oxtona. N.S. V.M., sin. spera.
afin di
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que introduz oraes
de finalidade; para que. (A FIM DE
QUE). N.S. V.B.
afinadu
part., *que est entoado.
(AFINADO). N.F. neol. N.S. V.B,
ant. dizafinadu.
afinal
adv., *em concluso. - Afinal iera
pekadur ki na buli-buli la (R95) -.
(AFINAL). N.S. sin. pa fin.
afirma
v., *dizer com certeza que uma
coisa verdade. - bu ka dibi di
afirma kuma istrandjerus ke ta
djugal (R95) -. (AFIRMAR).
afirmason
n., *o que declarado ou o acto que
declara. - afirmason di
indipendensia nasional (R95) -.
(AFIRMAO).
afliji
v., *angustiar. - Subdireson di
tranzitu na bin intensifika
fiskalizason di si arterias, pa pudi
sania asin es garandi flajelu ki na
aflijinu anos tudu fidjus di Guine
(R95) -. (AFLIGIR). N.F. neol.
aflitu
adj., *pessoa que no est contente.
- Djubi n sta aflitu (C.V.) -.
(AFLITO).
aforsa
adv., *quando se obriga algum a
fazer uma coisa contra a sua
vontade. - e ta dadu kasamenti
aforsa (Igr.I.) -. (A FORA).
Afrika
n., *um dos seis continentes,
dividido em frica do Norte, frica
do Sul, frica do leste e frica do
oeste que compreende a Guin-
Bissau. - kil insinamentu di Afrika bu
ten ku ba insinadu inda na fanadu
(IN96) -. (FRICA). N.F.
proparoxtona.
afrikanista
n., *pessoa que se interessa pelos
problemas de frica.
(AFRICANISTA). N.S. V.B.
9
Afrikanu
1.n., *habitante do continente
africano. - Malaria i mas ta mata
afrikanus di ki utru duensas (Igr.I.) -.
(AFRICANO). N.S. sin. arc. djas.
2.adj., *tudo o que pertence frica.
- Es na familia afrikanu i un
problema muitu inormi (IN96) -.
(AFRICANO).
afuan
adv., *de borla; em vo; inutilmente.
- No sibi kuma, si no disa padja
brabu kirsi ku arus, arus na muri i no
tarbadju na sedu afuan (L.S.) -. N.F.
Mandinga fu que significa no ter
valor.
aga
n., *nome da letra h; H. (AG). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
agavi
n., *planta da famlia das
Amarilidceas, cujas folhas so
utilizadas para fabricar fibras.
(GAVE). N.F. proparoxtona. N.S.
V.B., n.v. Agave americana.
Agostu
n., *oitavo ms do calendrio
gregoriano e ms das grandes
chuvas na Guin Bissau. - i na tciga
ospital Tris di Agostu li pa fin des
anu (R95) -. (AGOSTO). N.S.
Hospital Tris Agostu.
agrada
v., *aprazer. - o n na buska agrada
omi? (N.T.) -. (AGRADAR). N.F.
neol.
agrikula
adj., *que se refere aos trabalhos
dos camponeses. - i ten un politika
agrikula ki fasi ki bonitu (IN96) -.
(AGRKULA). N.F. proparoxtona.
N.S. koperativa agrikula; kreditu
agrikula; skola agrikula;
finansiamentus agrikula.
agrikultor
n., *pessoa que trabalha no campo.
- nha familia tudu i agrikultor (IN96) -
. (AGRICULTOR). N.F. neol. N.M.
pl. agrikultoris. N.S. sin. labradur.
agrikultura
n., *cincia que estuda a maneira
mais conveniente de cultivar a terra
- trabalho para tirar os produtos da
terra. - Floresta, el ki fonti di no
agrikultura (IN96) -.
(AGRICULTURA).
agrion
n., *planta herbcea da famlia das
Crucferas, utilizada em saladas e
sopas. (AGRIO). N.S. V.B., n.v.
Nasturtium officinalis.
agronimu
adj., - tekniku agronimu (IN96) -.
(AGRNOMO). N.F. proparoxtona.
agropekuaria
n., *cincia que diz respeito ao
desenvolvimento da agricultura e da
criao de gado. (AGRO-
PECURIA). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
agrupamentu
n., *reunio; ajuntamento. -
Asosiason o agrupamentu di
mindjeris (Cecomes) -
(AGRUPAMENTO). N.F. neol. N.S.
sin. asosiason; sin. djuntamentu.
aguapu
n., *gua com bocados de po e
acar. N.F. oxtona. N.S. V.M.
aguarda
v., *esperar com pacincia. - pa e
ten kalma i aguarda, purke no na
fasi tudu sforsu (R95) -.
(AGUARDAR). N.F. neol.
agudu
adj., *diz-se de uma situao difcil.
- situason sta agudu, djinti medi
(IN96) -. (AGUDO).
aguenta 1
v., - I ten manga delis ke ta aguenta
(C.P.) -. (AGUENTAR). N.F. neol.,
vd. nguenta.
aguenta 2
n., *soldados com pouca
experincia ou pouco treino. (deriv.
AGUENTAR). N.S. V.A., nome dado
aos soldados novos do governo da
Guin-Bissau durante a guerra de 7
de Junho de 1998.
aguia
10
n., *ave de rapina. - Aguia tira pena i
dal, i falal, si foronta, pa i tcomal
(L.S.) -. (GUIA). N.F.
proparoxtona.
aguia di mar
n., *guia que vive em mangais
costeiros, se alimenta
preferencialmente de peixe e, s
vezes, caa aves ou mamferos;
guia-pesqueira-africana. (deriv.
GUIA DO MAR). N.S. V.B., n.v.
Haliaetus vocifer.
aguia-rial
n., *espcie de guia, da famlia dos
Falcondeos. (GUIA-REAL). N.S.
V.B.
agunia
n., - Ma Deus lantandal, i libertal di
agunia di mortu (N.T.) -. (AGONIA).
N.F. paroxtona, vd. angunia 2.
ah!
interj., *interjeio que exprime
[admirao]; oh!. - ah! no sta
kontaminadu dizertu di Sahara
(IN96) -. (AH!).
ai
interj., *interjeio que exprime [dor]
ou [terror]. - kila fertcal na kosta.
lebri grita: ai! (L.S.) - Ai! Ai di ki
garandi prasa, ku bistiba di linhu finu
(N.T.) -. (AI!). N.F. paroxtona.
aio!
interj., *interjeio que exprime
[admirao]; ah!; Ai Deus!. - Aio
mindjer! Aio, mindjer! (J.D.) -. (OH!).
aipu
n., *planta das Umbelferas muito
usada na cozinha portuguesa.
(AIPO). N.S. V.B., n.v. Apium
graveolens.
ajenda
n., *livro para tomar notas - lista de
assuntos a ser tratados numa
reunio. - i meresi pa inklui na no
ajenda (R95) -. (AGENDA). N.F.
neol. N.S. O equivalente guineense
de AGENDAR o v.tr. inklui na
ajenda e o v.intr. entra na ajenda.
ajendadu
adj., *o que programado na ordem
do dia. - utru temas ku ajendadu pa
inkontru (R95) -. (AGENDADO).
N.F. neol.
ajensia
n., *filial bancria; escritrio de uma
empresa. - Ora ki turistas na bin pa
Bubaki, e ta kumunika pa kualker
ajensia turismu na Bisau, pa pudi
risibi elis e da elis kau di mora
(N.M.) -. (AGNCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
ajenti
n., *o que responsvel duma
actividade na sociedade. - meius di
komunikason ten ku funsiona sin
tene sensura pa ajenti di siguransa
(IN96) -. (AGENTE). N.F. neol.
ajina
n., *armao de madeira que
sustenta o telhado. - Talves bu pudi
uza po di bambu, bu mara elis suma
ajina, na manera ku Pepelis ta fasi
si kazas (Igr.I.) -. (ASNA). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. asna.
ajuleju
n., *ladrilho de cermica com que se
cobre a parede ou o pavimento. -
rikizisons di portas, di djanelas, di
ajulejus, di ikipamentus di
kanalizasons pa konstruson di
kasas (R98) -. (AZULEJO). N.F.
azuleju.
aka
n., *arma de fogo de fabricao
russa. (ACA). N.F. Guin. N.S. V.A.;
aka, ou kalachnikov, indica a
metralhadora ligeira,
semiautomtica e com carregador
de 30 balas, muito popular durante
a luta pela independncia da Guin-
Bissau.
akademia
1.n., *sociedade de escritores, de
artistas ou de cientistas.
(ACADEMIA). N.F. paroxtona, neol.
2.n., *estabelecimento de ensino
superior. - I dus tris pusua so ki fasi
Akademia li (R98) -.
akademiku
n., *membro de uma academia.
11
(ACADMICO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. V.B.
akampa
v., (ACAMPAR). N.F. neol., vd.
kampa. N.S. V.B.
akanhadu
adj., *tmido; envergonhado.
(ACANHADO). N.S. V.M., sin.
burgunhus.
akareta
v.tr., *ser causa de. - i kistons ke
pudi bin akareta malis pa no
sosiedadi (R95) -. (ACARRETAR).
N.F. neol.
akazu
1.n., *acontecimento fortuito.
(ACASO).
2.loc. adv., pur akazu,
*acidentalmente; sem pensar;
fortuitamente. - I ka pur akazu ke
Ministeriu di Idukason i konkorda
kuma i prisis da un atenson
partikular a insinu baziku (MR98) -.
(POR ACASO).
N.M. vd. pur akazu.
aklama
v., *termo litrgico para indicar a voz
da Assembleia que reza ou canta
em unssono. - Tudu djintis na
aklama: Gloria pa Deus, no Sinhor
(L.Cat.) -. (ACLAMAR).
aklamadu
part., *aplaudido. (ACLAMADO).
N.S. V.B.
aklamason
n., *acto que indica a leitura de um
texto litrgico na Assembleia. -
aklamason di ivanjeliu (L.Cat.) -.
(ACLAMAO).
akompanhanti
n., *a pessoa, por exemplo, que leva
o paciente para o hospital. -
akompanhanti di duenti (IN96) -.
(ACOMPANHANTE). N.F. neol.
akontisi
v.intr., - Si algun kusa akontisi na
Karavela, no ka ten avion, no ka ten
elikopteru, no ka ten barku rapidu;
ma, te pa no tciga la, nada ka sirbi
la (R.95) -. (ACONTECER). N.F.
proparoxtona, neol., vd. kuntisi.
akontisimentu
n., - Diklarason universal di diritus di
omi reklama medunhus
akontisimentu ku pasa duranti
segunda guera mundial (R.95) -.
(ACONTECIMENTO). N.F. neol., vd.
kuntisimentu.
akontrariu
adv., *diferentemente; de modo
oposto. - un alguin i sibi kuma i ka
tene rason, i tciga i botal la un
kinhentus kontu, i na fasi djustisa
akontrariu (IN96) -. (AO
CONTRRIO). N.F. proparoxtona.
akordion
n., *instrumento musical; harmnica.
(ACORDEO). N.F. oxtona. N.S.
V.B.
akordu
n., *conveno. - Air-Bissau tene un
akordu ku kompanhia fransis
P.dosS.) -. (ACORDO). N.F. neol.
akredita
v., - anos nunka no ka akredita na ki
kusas (R95) -. (ACREDITAR). N.F.
neol., vd. kerdita.
akrisenta
v., *aumentar. - Sindikatu nasional
ta akrisenta na si kadernu kuma i
sta abertu pa kombersa (R95) -.
(ACRESCENTAR). N.F. neol.
akusativu
*caso da declinao, especialmente
da lngua latina, que diz respeito ao
complemento directo.
(ACUSATIVO). N.S. V.B.
akuza 1
v.intr., *apresentar queixa de
algum. - kil ku firma dianti di no
Deus pa akuza no ermons di noti ku
di dia i durbadu dja (N.T.) -.
(ACUSAR).
akuza 2
n., *acusao; imputao. (deriv.
ACUSAR). N.F. vd. akuzason. N.S.
V.B.
akuzadu
part., *culpado de. - Akuzadu di
trafiku di komersializason di droga
12
(R95) -. (ACUSADO).
akuzadur
n., *aquele que acusa. - otca si
akuzaduris lanta, e ka akuzal ku nin
un kusa ku n na diskunfiaba kuma i
fasi (N.T.) -. (ACUSADOR). N.M. pl.
akuzaduris.
akuzason
n., *denncia; queixa. - i ka kusa
sertu pa manda un prezu sin bu ka
manda un akuzason kontra el (N.T.)
-. (ACUSAO). N.F. akuza 2.
ala
adv., *advrbio de lugar que
significa o stio afastado do falante;
naquele lugar; acol; ali; a. - nunde
ku kusa muri ala ku djugude ta
djunta (N.T.) - n kuda i lebri; alal
dentru ditadu P.B.) -. (L). N.F.
oxtona. N.S. ala hipernimo de
L, ALI e A; sin. la; alala; ant. ali.
ala la
loc. adv., *locuo adverbial que
designa o lugar afastado do locutor;
naquele lugar; acol; ali; a; l est.
- Buli ku kustuma buli-buli, nin ki
bentu ka ten, ala la (L.A.) -. (L).
N.M. ao adv. ala so sufixados os
eventuais pron.pess.compl. N.S. ala
la hipernimo de L, ALI e de A;
sin. la; sin. ala; ant. ali li.
alabastru
*mrmore alabastro; espcie de
pedra. - di un pedra lebi ku tcomadu
alabastru (N.T.) -. (ALABASTRO).
Alah
n., *o nome de Deus na lngua
rabe. - Alah, akbar (F.J.) -.
(ALLAH). N.S. V.B.
Alamon
n., *membro do povo alemo,
habitante da Alemanha. - Kil ikipas
di Alamons, djintis formadu (IN98) -.
(ALEMO). N.F. Almon.
Alantedjanu
n., *habitante do Alentejo, uma das
regies de Portugal.
(ALENTEJANO). N.S. V.B.;
ALENTEJO significa alm do rio
Tejo; a outra regio Ribatejo.
alarma
v.tr., *assustar; alertar. (ALARMAR).
N.S. V.B.
alarmadu
part., *alertado. (ALARMADO). N.S.
V.B.
alarmas!
interj., *grito de guerra para chamar
a populao s armas. (S
ARMAS!). N.F. azarmas!. N.S. V.B.
alarmi
1.n., *sinal de perigo. (ALARME).
2.interj., *grito de guerra para
chamar a populao s armas. N.S.
V.B., sin. alarmas!.
alastra
v., *espalhar. - enton kil problema
bin kunsa na alastra (R95) -.
(ALASTRA). N.F. neol., vd. lastra.
N.S. sin. lagua.
albinismu
n., *doena da pele causada pela
falta de pigmentao. (ALBINISMO).
N.S. V.B.
albinu
n., *algum que sofre da
caracterstica doena da pele,
causada pela falta de pigmentao.
(ALBINO). N.S. V.B.
albun
n., *livro para coleccionar fotografias
ou outro. - Ali albuns ki n falau
kuma no tene (J.S.) -. (LBUM).
N.F. paroxtona.
aldea
n., *pequena povoao. (ALDEIA).
N.F. aldeia. N.S. V.A., sin. tabanka.
aldeia
n., - kin ki bu pursora na aldeia?
(R95) -. (ALDEIA). N.F. neol. vd.
aldea.
aldjebra
n., *uma parte da matemtica que
faz as operaes representando as
grandezas por letras. (LGEBRA).
N.F. paroxtona. N.S. V.B.
aldjebriku
adj., *o que diz respeito lgebra.
(ALGBRICO). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
13
alega
v., *dizer; acrescentar. - djintis di
Bachil ta alega kuma e ka pudi
koabita ku kil djinti (R95) -.
(ALEGAR). N.F. neol.
alegra
v., *causar contentamento; tornar-se
contente. - abos bo misti alegra un
bokadinhu di tempu ku si lus (N.T.) -
. (ALEGRAR). N.F. neol.
alegri
adj., *algum que ou est
contente. - e noba pui tudu ermons
fika alegri (N.T.) -. (ALEGRE). N.F.
neol. N.S. sin. kontenti.
alegria
n., *contentamento; festa. - kantiga
di alegria ku di vitoria (L.Cat.) -.
(ALEGRIA).
aleguria
n., *exprimir um pensamento por
meio de smbolos e imagens.
(ALEGORIA). N.S. V.B.
alejadu
adj., *estropiado; mutilado.
(ALEIJADO). N.S. V.A.
aleluia!
interj., *termo da liturgia crist, de
origem hebraica, que exprime
alegria. - e torna grita e fala: aleluia!
(N.T.) -. (ALELUIA).
alen di
1.loc. adv., *a acrescentar a;
superior a. - alen di sedu un kau di
negos, i sedu tambe bantaba di
nobas (P.dosS.) -. (ALM DE).
2.con., *locuo prepositiva que
indica [por cima de]. - ka bu tenta
vivi para alen di bu pusiblidadis
(IN96) -.
alerdjia
n., *reaco do organismo perante
determinadas substncias;
incompatibilidade. (ALERGIA). N.F.
neol. N.S. V.B.
alerta 1
v., *dar um pr-aviso para chamar
ateno; prevenir; sobreavisar. - pa
pudi alerta no kondutoris kuma,
rialmenti mufunesa ta ten na es
altura (R95) -. (ALERTAR). N.F.
neol.
alerta 2
1.n., *sinal de pr-aviso ou de
sobreaviso. - No kiston i di fasi un
alerta (R98) -. (ALERTA). N.F. neol.
2.interj., *ateno!; sentido!.
(ALERTA).
alertadu
part., *sobreavisado; prevenido.
(ALERTADO). N.F. neol. N.S. V.B.
alfa
n., *primeira letra do alfabeto grego
e termo da liturgia crist para indicar
o comeo ou o princpio. - ami i Alfa
ku Omega, purmeru ku ultimu (N.T.)
-. (ALFA). N.S. ant. omega.
alfabetiku
adj., *o que segue a ordem do
alfabeto. (ALFABTICO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
alfabetismu
n., *instruo; o saber ler e
escrever. (ALFABETISMO). N.S.
V.A.; sin. alfabetizason; ant.
analfabetismu.
alfabetiza
v., *ensinar a ler e a escrever.
(ALFABETIZAR). N.S. V.B.
alfabetizadu
adj., *pessoa que sabe ler e
escrever. (ALFABETIZADO). N.S.
V.B.
alfabetizason
n., *aco de ensinar a ler e a
escrever. - es i no sugundu libru di
alfabetizason na Kiriol (Dea) -.
(ALFABETIZAO).
alfabetu
n., *abecedrio; conjunto de letras
de uma lngua; o sistema grfico. -
Grupu di tarbadju disidi di tarbadja
ku alfabetu fonolojiku (Men) -.
(ALFABETO).
alfaiati
n., *pessoa que exerce a arte de
fazer fatos. - Purtantu i ami alfaiati
Seni Ture, n mora na rijon di Kinara
(R95) -. (ALFAIATE).
alfandiga
14
n., *aduana. - Djintis di nha tempu
tudu tene fadiga, alfandiga fadiga
(J.D.) -. (ALFNDEGA). N.F.
proparoxtona.
alfandigariu
adj., *que diz respeito alfndega. -
purmeru edison na 1935 di un
lejislason alfandigaria (R95) -.
(ALFANDEGRIO).
alfas
n., *planta herbcea comestvel,
muito usada na culinria crioula. -
Kusa ku ta kumedu kru: alfas,
tomati, kubi, dibi di labadu diritu i
sintandadu na iagu di sal (Igr.I.) -.
(ALFACE). N.F. oxtona, alfasi.
alfasi
n., - mindjeris aprindi manga di kusa
sobri kultivu di tomati, alfasi, pipinus,
baguitc, kandja (R98) -. (ALFACE).
N.F. vd. alfas. N.S. n.v. lactuca
sativa.
Alfasinha
n., *alcunha dos habitantes de
Lisboa; lisboeta. (ALFACINHA).
N.S. V.B.
alferis
n., *oficial do exrcito
imediatamente inferior ao grau de
tenente; porta-bandeira. - Di akordu
ku komandanti di ason preventiva di
rejon di Kinara, alferis Paulo Sanca
(R95) -. (ALFERES). N.F.
paroxtona; mil.
alfiniti
n., *instrumento para pregar roupas;
prego muito pequeno. (ALFINETE).
N.S. V.B.
alfordia
n., *liberdade concedida ao escravo.
(ALFORRIA). N.S. V.B.
alga
n., *erva talfita, que vive na gua.
(ALGA). N.S. V.B., n.v. Alaria
esculenta.
algadon
n., (ALGODO). N.F. vd. algudon.
N.S. V.B.
Algarbiu
n., *habitante da regio do Algarve,
uma das regies do Portugal.
(ALGARVIO). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
algarismu
n., *sinal que representa os
nmeros. (ALGARISMO). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. numeru.
algudon
1.n., *fruto da planta do algodoeiro,
da famlia das Malvceas. - i era
branku fandan, suma algudon o
suma nevi (N.T.) -. (ALGODO).
N.F. algadon. N.S. n.v. da planta:
Gossipium herbaceum. 2.n., *o
tecido ou o fio feito com o fruto do
algodo.
alguin
quant., *pronome indefinido que
significa uma pessoa. - si alguin
misti sandis, i son korta pon bu mitil
salada la (R95) -. (ALGUM). N.M.
o adj. indefinido algun, cujo
equivalente ALGUM. N.S. ant.
ninguin.
alguin di rispitu
n., *uma pessoa importante. -
Mindjor no kudji alguin di rispitu pa i
sedu no rei (P.B.) -. (deriv. ALGUM
DE RESPEITO). N.M. lexia
complexa.
algun
quant., *adjectivo indefinido. - bu
odja algun kusa? (N.T.) - i fika algun
dias (N.T.) -. (ALGUM). N.M. o pron.
indefinido alguin, cujo equivalente
ALGUM. N.S. ant. nin un.
ali
adv., *significa o lugar perto do
locutor; aqui. - Ali fonti li pertu (P.B.)
- Mostran bu kasa! alil li (J.L.R.) - Ka
bu fasi mal pa bu kabesa, pabia
alinu li tudu (N.T.) -. (ALI). N.F.
oxtona. N.M. ao adv. ali so
sufixados os eventuais
pron.pess.compl. N.S. sin. li; ali li;
ant. ala; ALI significa [naquele
lugar], portanto ALI traduz ala.
ali li
loc. adv., *significa o lugar perto do
falante; aqui. - I ka es omi ke misti
15
mata? Alil li i na fala klaru (N.T.) -.
(deriv. ALI). N.M. os eventuais
pron.pess.compl so sufixados
depois de ali. N.S. ALI significa
[naquele lugar] e traduz ala; sin. li;
ali; ant. ala la; ala.
aliadu
part., *associado; unido. - sen
mortus i vinti prizonerus pa parti di
forsas aliadus (R95) -. (ALIADO).
aliansa
1.n., *pacto entre dois ou mais
pessoas. - el i firmanta mas kil
aliansa (L.Cat.) -. (ALIANA).
2.n., *anel de casamento. - aliansas
kumpradu, kusas kumpradu,
kasamenti firma (R95) -. (ALIANA).
N.S. sin. anel.
alias
adv., *de outro modo, de maneira
mais precisa. - Kasa alias, o montia
i ka son na Guine, i ta montiadu na
Europa (IN96)-. (ALIS). N.F.
oxtona, neol.
alikati
n., *pea de ferramenta para
segurar objectos, cortar ou torcer
arame. (ALICATE). N.S. V.B.
alimenta
v.tr., *dar nutrimento. - mininus o
jovens e dibi di alimenta se kurpu pa
e pudi tene os (Igr.I.) -.
(ALIMENTAR). N.F. almenta.
alimentadu
part., *nutrido. - tudu no komandu i
alimentadu pa kumida di tabanka
(C.P.) -. (ALIMENTADO).
alimentason
n., *sustento; comida. - bu kurpu
tambi pirsisa di bon alimentason
(Igr.I.) -. (ALIMENTAO).
alimentu
n., *tudo o que serve de comida. - liti
maternu i mindjor alimentu ki mininu
pudi tene (R96) -. (ALIMENTO).
alinha 1
v., * colocar em linha ou em ordem.
- Sa, oh!, ka bu disa Mano asin,
puruntu alinha korson (J.C.) -.
(ALINHAR).
alinha 2
n., *cada uma das subdivises de
um artigo ou pargrafo. - Alinha a:
kin ku ka rispita seus di no tera
(R98) -. (ALNEA)
alinhamentu
n., *acto ou efeito de pr em linha
recta. - bumbas di iagu ku
alinhamentu di kazas, kil ki no ta
tcoma urbanizason (R95) -.
(ALINHAMENTO).
alisersi
n., - kasa ku un bon alisersi, enton
kila i un kasa ke teneu kontinuason
di manga di anu (IN96) -.
(ALICERCE). N.F. vd. alisersu.
alisersu
n., *a fundao de uma construo.
- i pui alisersu riba di pedra (N.T.) -.
(ALICERCE). N.F. alisersi.
aliseu
n., *nome de um tipo de vento;
alsio. (ALISEU). N.S. V.B.
alista
v., *recrutar na tropa. (ALISTAR).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. santa-
prasa.
alistadu
part., *recrutado. (ALISTADO). N.S.
V.B.
alivia
v., *tirar parte do peso ou da
responsabilidade. - es skola
superior alivia Guine di dipendensia
di pursoris koperantis (P.dosS.) -.
(ALIVIAR). N.S. sin. lebia.
aliviadu
part., *atenuado; consolado.
(ALIVIADO). N.S. V.B.
aliviamentu
n., *alvio; consolao.
(ALIVIAMENTO). N.S. V.B., sin.
aliviu.
aliviu
n., *consolao; aliviamento.
(ALVIO). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
aliviamentu.
alkalinu
adj., (ALCALINO). N.S. V.B., ant.
asidu.
16
alkaloidi
n., *substncia com propriedades
alcalinas; estupefaciente.
(ALCALIDE). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
alkansa
v., *conseguir, agarrar. - mindjeris
konsigui di faktu alkansa puzison ke
alkansa pabia di kil Cabral la (C.P.) -
. (ALCANAR). N.S. sin. iangasa.
alkansadu
part., *conseguido. (ALCANADO).
N.S. V.B.
alkatra 1
v.tr., *cobrir com alcatro.
(ALCATROAR). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. V.A., sin. asfalta.
alkatra 2
n., *regio do corpo das rezes perto
do rins; anca. - Bo disan n bambu
anti di alkatra arnega! (R.N.) -.
(ALCATRA). N.F. neol.
alkatradu
adj., *estrada com pavimentao de
asfalto. - puku taxistas ki ta seta
leba pasajerus na stradas ki ka
alkatradu (P.dosS.) -.
(ALCATROADO). N.S. sin.
asfaltadu.
alkatron
n., *asfalto, substncia para
pavimentar as estradas. - bo tciga
bo nkosta bo tira roda fora di
alkatron (R95) -. (ALCATRO).
alkeire
n., *medida de cereais e de lquidos.
(ALQUEIRE). N.S. V.B.; a unidade
de medida varia entre 13 e 22 litros;
sin. bucha.
alkimia
n., *arte praticada na Idade Mdia a
fim de obter substncias valiosas,
mexendo os vrios elementos.
(ALQUIMIA). N.S. V.B.
alkol
n., *lquido usado em medicina para
desinfectar. - I ka pirsis limpal ku
alkol, basta i labadu so ku iagu
(Men) -. ((LCOOL). N.F.
paroxtona, alkul.
alkoliku
adj., *lquido com lcool; diz-se de
uma pessoa dependente das
bebidas alcolicas. - Uzu di bibida
alkoliku (IN96) -. (ALCOLICO).
N.F. proparoxtona.
alkolismu
n., *doena causada pelo abuso de
bebidas alcolicas. - falta di impregu
ta omenta bandidasku, furtus ku
asaltus, prostituson, alkolismu i
utrus malis na sosiedadi di Bisau
(P.dosS.) -. (ALCOOLISMO).
alkoliza
v., *embriagar. (ALCOOLIZAR).
N.S. V.B.
alkolizadu
part., *o que abusa de bebidas
alcolicas; embriagado.
(ALCOOLIZADO). N.S. V.B.
alkoranu
n., *livro do profeta Maomet,
fundador do islamismo. - Nin na lei,
nin na alkoranu, i ka sta la (IN96) -.
(ALCORO). N.F. neol., alkoron.
alkoron
n., (ALCORO). N.F. vd. alkoranu.
N.S. V.B.
alkul
n., (LCOOL). N.F. paroxtona, arc.,
vd. alkol. N.S. V.B.
alma
n., *parte espiritual da vida dos
seres; vida; parte vital. - ka bo medi
kilis ku ta mata kurpu, e ka pudi
mata alma (N.T.) -. (ALMA). N.S.
alma dutru mundu (ALMA DO
OUTRO MUNDO) indica um
fastasma e tambm as almas dos
antepassados; alma di diabu
(ALMA DO DIABO) indica algum
malvado.
alma-biafada
n., *ave da famlia dos bucondeos,
de bico comprido e plumagem preta
que habita na zona hmida do
interior, longe da costa, muito
presente nas histrias da Guin-
Bissau. - Alma-biafada ba buska
mindjer (T.M.) -. (ALMA-DE-
17
BIAFADA). N.S. n.v. Bucorvus
abyssinicus; o nome deriva da
tradio do povo Beafada que diz
so estas aves as almas dos seus
passados (A..de Almada).
almami
n., *padre muulmano. (IMAME).
N.S. V.B.
almasen
n., (ARMAZM). N.F. vd. armasen.
N.S. V.B.
almenta
v.tr., - ki tris pe di mangu ke ta
almentanu esperansa (J.D.) -.
(ALIMENTAR). N.F. vd. alimenta.
almiranti
n., *oficial-general da marinha.
(ALMIRANTE). N.F. mil. N.S. V.B.
almofada
n., *saco cheio de substncia
especial que serve como assento ou
recosto da cabea. - e na finka
djudju na almofada (L.Cat.) -.
(ALMOFADA). N.S. sin. turbuseru.
Almon
n., (ALEMO). N.F. vd. Alamon.
N.S. V.B.
almorodia
n., *espcie de doena das veias
anais. (HEMORRIDAS;
HEMORRIDES). N.F.
proparoxtona. N.S. V.A., sin.
puludja.
almos
n., (ALMOO). N.F. oxtona, vd.
almosu. N.S. V.B.
almosa
v., *tomar a refeio durante o dia. -
i ta kumbidan almosa na kaza, i
konta-konta manga di mintida (IN99)
-. (ALMOAR). N.F. neol. N.S. sin.
djanta.
almosu
n., *a refeio que se toma ao meio
dia. - un bon almosu pa kin
apruveita es pratu di djorontc ku siti
(R95) -. (ALMOO). N.F. neol.,
almos. N.S. sin. djanta.
alo!
interj., *interjeio que exprime
[invocao]; palavra usada nas
chamadas telefnicas ou nas
entrevistas em directo da rdio
emissora; est l?; alo!. - Alo! Bon
dia! - No tene mas un ovinti na linha
pa da si kontribuson: alo sin! (R95) -
. (AL!). N.F. alo sin!.
alo sin!
interj., - No tene mas un ovinti na
linha: alo sin! (R95) -. (AL SIM!).
N.F. vd. alo!.
alpaka
n., *liga metlica de cobre, zinco,
niquel e prata; metal branco. - fiansa
dimas el ku kebra kudjer di alpaka
(N.M.) -. (ALPACA).
alsa
n., *suspensrios dos vestidos, das
blusas ou das calas. (ALA). N.S.
V.A.
alta 1
v.intr., *ir ao mato; eufemismo para
indicar a aco de defecar ao ar
livre. - bo bin otca alguin sinta i na
alta, bo na iabri tripa riba del? L.S.) -
(deriv. ALTO). N.S. sin. bai altu,
lexia complexa deriv. das lnguas
africanas por meio do processo de
decalque.
alta 2
1.n., *aumento de preos. (ALTA).
N.S. V.B.
2.n., *autorizao de sada do
hospital dada ao doente. (ALTA).
altamenti
adv., *muito. - Ami n sta altamenti
kontra e situason li (IN96) -.
(ALTAMENTE).
altar
n., *mesa para celebrar a Missa no
culto catlico; lugar para fazer os
sacrifcios nos vrios cultos das
outras religies. - kal ki mas
importanti: oferta o altar ku ta
santifika oferta? (N.T.) -. (ALTAR).
N.M. pl. altaris.
altera
1.v., *modificar; falsificar. - no ta
alteral ku sumu di kabasera, sumu
di foli (R95) -. (ALTERAR).
18
2.v., *excitar; excitar-se. - Si alguin
otca kuma n altera vos, o n selera
mas, ki sinti un bokadinhu ofindidu,
nha sinseru diskulpas pa kila la
(R95) -.
alteradu
adj., *perturbado; preocupado. -
duenti nan alteradu, mesmu
akompanhanti ta bin alteradu (IN96)
-. (ALTERADO).
alternativa
n., *situao ou iniciativa diferente. -
Stadu pur si i dibi di kunsa na pensa
randja un alternativa pa ntrava es
situason di komersiu di mininus
(IN96) -. (ALTERNATIVA).
alteru
adj., *arrogante. (ALTEROSO). N.S.
V.B.
altisi
v.caus., *levantar. - no ka osa
djustanda no kabesa nin komparal
ku kilis ku ta altisi se kabesa (N.T.) -
. (deriv. ALTO). N.M. altu + si.
Altisimu
adj.superl., *nome dado a Deus; o
mais alto. (ALTISSIMO).
altu
1.adj., *elevado; grande. - i ka ta pul
na un kau altu? (N.T.) -. (ALTO).
N.S. pres altu.
2.adj., *pessoa que tem importncia.
- mindjeris di altu katiguria (N.T.) -.
(ALTO).
altufalanti
n., *instrumento para aumentar o
tom e a intensidade da voz;
altifalante. - I pa tudu zona di no tera
ku altufalanti i ta grita (C.P.) -.
(ALTOFALANTE). N.F. neol.,
autofolanti. N.S. sin. megafoni.
disispera
altura
1.n., *distncia entre a base e a
parte superior. - arami pudi subi tok
bu tciga na altura ku bu misti (Igr.I.)
-. (ALTURA).
2.n., *momento de um
acontecimento. - na kil dividu altura
dona Elena tan tciga (R95) -.
aluguer
n., *contrato de locao. - son kin ke
tene dinheru ku pudi fasi aluguer di
un kaza pa i mora ku si familia
(IN96) -. (ALUGUER). N.F. oxtona.
N.S. sin. lugason.
aluminiu
n., *espcie de metal que a gua do
mar no pode corroer. (ALUMNIO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
aluna
n.f., *discpula; a que recebe
instruo na escola. (ALUNA). N.S.
V.B.
alunu
n., *discpulo; o que recebe
instruo na escola. - i paga skola di
alunu (IN96) -. (ALUNO). N.S. sin.
studanti.
alunu-mestre
n., *algum que estuda e ensina ao
mesmo tempo. (ALUNO-MESTRE).
N.S. V.B.; alunu-mestre era
bastante normal durante o tempo
colonial, nas escolas das aldeias
mais afastadas da cidade, como
meio para compensar a falta de
professores.
alva
n., *camiso branco utilizado pelo
padre catlico na liturgia. (ALVA).
N.S. V.B.
alvara
n., *diploma que concede o direito
para a explorao de determinados
servios. - e konsigui se alvara
(IN96) -. (ALVAR). N.F. oxtona.
alvu
n., *objectivo; fim. - alvu des barajen
i pa tardanta iagu nes parti di riu pa i
ka pudi kuri pa mar ma i na intci na
ki parti tras di barajen (Igr.I.) -.
(ALVO).
ama 1
v.tr., *gostar de algum. - Anos i un
povu ke ama nutru (R98) -.
(AMAR). N.S. ama di liti; sin. kiri.
ama 2
n., *governanta; dona da casa;
pessoa que toma conta de uma
19
criana; mulher que amamenta uma
criana alheia. (AMA). N.S. V.B.,
sin. ama seku; ama di liti (AMA DE
LEITE).
ama di liti
n., *mulher que amamenta uma
criana alheia. (deriv. AMA DE
LEITE). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. ama-seku.
ama-seku
n., *governanta; pessoa que toma
conta de uma criana. (AMA-
SECA). N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
amabil
adj., *agradvel. (AMVEL). N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
amabilidadi
n., *afabilidade. (AMABILIDADE).
N.S. V.B.
amada
n.f., *a mulher querida;
companheira. (AMADA). N.S. V.B.,
sin. namorada.
amadu
1.part., *preferido; querido. - no fiel
ermon amadu, Onesimo (N.T.) -.
(AMADO).
2.n., *a pessoa querida;
companheiro; companheira.
(AMADO). N.S. sin. namoradu.
amadur
1.n., *pessoa que exerce uma arte
de maneira no profissional. -
Tempu di karnaval amadur kunsa na
nteradu i disadu na intirior di pais,
pa da lugar a profisional (P.dosS.) -.
(AMADOR).
2.n., *namorado; amante.
(AMADOR).
3.n., *pessoa que toma conta de
uma criana.
amanha 1
adv., *advrbio de tempo que indica
o dia seguinte, em oposio ao dia
de hoje e ao dia de ontem. -
Amanha tisin karta di sina T.M.) -.
(AMANH). N.F. oxtona. N.S.
amanha-amanha; dispus di
amanha; ermon di amanha
(DEPOIS DE AMANH); parmanha
(DE MANH).
amanha 2
n., *o tempo futuro. - pa amanha, un
amanha ku ka lundju, ora ku bo
kaba No Lei, bo pudi ba ta lei tudu
kusa ku skirbidu na Kriol (Dea) -.
(AMANH). N.F. oxtona.
amanha-amanha
adv., *advrbio de tempo que indica
um tempo futuro prximo; no futuro.
- Toma sintidu mininu, amanha-
amanha ka ten dia di bin (J.D.) -.
(AMANH). N.M. redobro.
amanha-parmanha
n., *o dia seguinte de manh. - tudu
i amanha-parmanha (R95) -.
(AMANH DE MANH). N.F.
oxtona. N.M. lexia composta.
amante
n., *namorado; apaixonado. - ami i
amante di futibol (IN96) -.
(AMANTE). N.F. neol. N.S. sin.
namoradu.
amarelu
adj., *cor amarela; a cor do ouro. -
amarelu suma nsofri (N.T.) -.
(AMARELO). N.S. febri-amarelu.
amargu
adj., *diz-se de comida de sabor
desagradvel ou de acontecimento
que causa desgosto. - Korson di
Noemi i ka fika duru i amargu (A.T.)
-. (AMARGO). N.S. sin. malgos.
amargura
n., *ter um comportamento duro
com os outros; estado de algum
que est aflito. - bo kaba ku tudu
amargura, ku brabesa, ku raiba, ku
gritaria, ku koba, ku tudu koldadi di
malisia na bo metadi (N.T.) -.
(AMARGURA). N.F. neol.
amas
adv., *alm do devido. - Adon ku
Eva e sta na un kau sabi, amas e ka
dibi di muri, elis i amigu di Deus
(L.A.M.) -. (A MAIS). N.F. oxtona.
ambienti
1.n., *a natureza e tudo e todos
aqueles que nos circundam. -
20
Ambienti n ta ntindil i un kusa ku sta
a volta di anos tudu (R95) - i
ambienti ta favoresinu kondisons ku
saudi (R95) -. (AMBIENTE). N.S.
sin. meiu-ambienti (MEIO
AMBIENTE).
2.n., *o espao limitado. - pa kin ki
ka kustuma ku kuri-kuri di
merkadu, kil ambienti pudi parsil un
kunfuson son (P.dosS.) -.
ambisiona
v., *cobiar; aspirar a.
(AMBICIONAR). N.S. V.B.
ambisionadu
part., *cobiado. (AMBICIONADO).
N.S. V.B.
ambison
n., *desejo grande; avidez; cobia;
cupidez. - son ku union di partidus
politiku talves ke pudi fasi kualker
kusa, ma ambison tciu (IN96) -.
(AMBIO). N.F. oxtona.
ambitu
n., *espao limitado. - pa sinhora
ministra informanu kal ki
finansiamentu na ambitu des
programa di investimentu ke saudi
ten (R95) -. (MBITO). N.F.
proparoxtona.
ambulansia
n., *meio de transporte dos doentes
e feridos. (AMBULNCIA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
ambus
quant., *os dois juntos; um e outro. -
rikunhisimentu di promoson di fidjus
di ambus sexus (R95) -. (AMBOS).
N.F. paroxtona, neol.
amen
interj., *palavra da liturgia crist que
significa est bem, verdadeiro;
assim seja. - gloria i pa Deus! Amen
(Igr.I.) -. (AMM). N.F. oxtona;
hebraico mn.
amendua
1.n., *fruto da amendoeira. - pedra
dentru di kaskadju dibi di sedu mas
o menus na tamanhu di amenduas
(Igr.I.) -. (AMNDOA). N.F.
proparoxtona.
2.n., *guloseima de acar e outros
ingredientes; rebuado; caramelo.
N.S. sin. rapuchadu; amendua
hipernimo de AMNDOA e de
REBUADO.
amenduinha
n., *rvore da amendoeira, da
famlia das Rosceas.
(AMENDOEIRA). N.S. V.B.
Amerika
1.n., *a nao dos Estados Unidos
da Amrica; E.U.A. - alguns sidadis
di Europa i di Amerika (P.dosS.) -.
(AMRICA). N.F. proparoxtona.
2.n., *o continente americano. - Ami
n ka ten nada ku floresta di
Amerika, di Asia o di Europa (IN96)
-. (AMRICA).
amerikaniza
v., *importar a moda ou parte do
modelo cultural americano.
(AMERICANIZAR). N.S. V.B.
amerikanizadu
part., *pessoa ou moda cultural sob
a influncia da cultura americana.
(AMERICANIZADO). N.S. V.B.
Amerikanu
n., adj., *habitante dos Estados
Unidos da Amrica. - militaris norti-
amerikanu (R95) -. (AMERICANO).
N.S. sin. norti-americanu (NORTE-
AMERICANO); ant. sul-amerikanu
(SUL-AMERICANO).
ametista
n., *gema de cor purprea ou
violeta. - purmeru alisersu era di
sardonika, di seis sardiu, di seti
krisolitu, di oitu iagu-merinha, di novi
topaziu, di deskrisoprasu, di onzi
djasintu, di dozi ametista (N.T.) -.
(AMETISTA).
ami
pron.pess.suj., *forma secundria
do pronome pessoal sujeito 1sing.;
eu. - Ami i tersera klasi (R95) - Ami
n gosta tciu di bo! (T.M.) - ami ki
galinha di Gan Fodeba (T.M.) -.
(deriv. MIM). N.F. oxtona. N.S. as
seis formas secundrias dos
pron.pess.suj. so ami; abo; el;
21
anos; abos; elis.
amiantu
n., *mineral resistente ao calor,
muito usado na fabricao das
chapas para a cobertura das casas,
apesar de ser cancergeno.
(AMIANTO). N.S. V.B.
amiasa 1
v.tr., *intimidar; pr em perigo; fazer
gestos intimidativos. - I ka pa
amiasa ninguin; i pa tenta pui kusas
na se dividu lugar (R95) -.
(AMEAAR). N.F. neol. N.S. sin.
roka.
amiasa 2
n., *perigo. - amiasa di un nobu
guera nukliar (R95) -. (AMEAA).
N.F. neol.
amiasadu
part., *posto em perigo. - diritu di
tene vida ku amiasadu na kontinenti
afrikanu (R95) -. (AMEAADO).
N.F. neol., miasadu.
amiba
*ameba; parasita do intestino, de
uma clula, muito comum nas
guas sujas e que causa a doena
da amebase. (AMEBA). N.S. V.B.
amibiazi
n., *doena causada pelo parasita
de ameba. (AMEBASE). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
amidu
n., *substncia muito comum nos
vegetais, especialmente nos
tubrculos. (MIDO). N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
amiga 1
v., *tornar-se amigo; viver em
concubinato. (AMIGAR). N.S. V.B.
amiga 2
1.n.f., *amante; namorada;
companheira. (AMIGA).
2.n.f., *colega. - suma un nha amiga
li Deni (IN96) -. (AMIGA).
amigadu
part., *sedo amante; algum que
vive em mancebia. (AMIGADO).
N.S. V.B.
amigu
1.n., *uma pessoa a quem estamos
ligados com sentimentos de
sinceridade e de afecto. - ki rapas
tene un amigu (T.M.) -. (AMIGO).
N.S. ant. inimigu.
2.adj., *afeioado; colaborador. -
bindidur amigu ora ki ka tene
merkaduria ki fregues misti, i ta
mostral nde ki pudi kumpra mas
baratu i produtu mindjor (P.dosS.) -.
(AMIGO). N.S. na Guin muito
frequente usar o termo amigu para
chamar algum, apesar de
desconhecido, a fim de pedir-lhe
alguma coisa.
amigundadi
n., *estado de ser amigos; amizade.
- si amigundadi ke staba nel, gatu
ku ratu e sta moradu na un kaza
(L.A.M.) -. (deriv. AMIGO). N.S. sin.
amizadi.
aministra
v., (ADMINISTRAR). N.F. vd.
adiministra. N.S. V.B.
aministradur
n., (ADMINISTRADOR). N.F. vd.
dimistradur. N.S. V.B.
aministrason
n., - kil la ka impidi Partidu pa
riorganiza no servisu di aministrason
dentru di algun zona ke staba dja
libertadu (C.P.) -.
(ADMINISTRAO). N.F. vd.
adiministrason.
amisadi
n., - Pega es CFA pa amisadi (M.M.)
-. (AMIZADE). N.F. vd. amizadi.
amizadi
n., *situao em que as pessoas
tm sentimentos recprocos de
sinceridade e afectos; simpatia. - i
prisis bon manera pa nganha
amizadi di bindiduris (P.dosS.) -.
(AMIZADE). N.F. amisadi; mistadi.
N.S. ant. inimizadi.
amnistia
n., *acto de clemncia que cancela
todas as penas. - e manda kontan
kuma e na da amnistia (C.V.) -.
(AMNISTIA). N.F. neol.
22
amonton
adj., *algum que preguioso e
com pouca vontade de trabalhar ou
de aplicar-se nos estudos. -
Amonton ka sibi si trabadju ta kaba -
i ka son amonton, ma papiadur: i ta
miti boka na tudu kombersa (N.T.) -.
(A MONTES).
amontondadi
n., *atitude de ser preguioso. - e
kusa di sinta sin, amontondadi na
matau (T.M.) -. (deriv. A
MONTES). N.M. amonton +
ndadi.
amor
n., *sentimento que tem
manifestaes diferentes desde o
afecto at s relaes ntimas. - omi
dibi di sibi, nin si ten roson dianti di
mindjer, i ka dibi di kombersa ku
raiba, ma ku amor, pabia mindjer i
parti mas fraku (Igr.I.) -. (AMOR).
N.F. amur.
amora
n., *fruto da amoreira, da famlia das
Morceas. (AMORA). N.S. V.B.
amorus
adj., *afectuoso. (AMOROSO). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
amostra
n., *exemplo; pequena quantidade. -
kuntudu i ka disa bos sin un amostra
pa da tustumunhu del (N.T.) -.
(AMOSTRA).
ampagai
adv., *muito; em grande quantidade.
- Omi Nhominka gora firma i diskuda
na djubi pis manera ki e na brinka
na iagu: Djarama Guine-Bisau, pis
ten ampagai (M.M.) -. N.F.
proparoxtona; Francs em
pagaille que significa em grande
quantidade.
amparu
n., *proteco; auxlio; ateno
especial. - populason ku ka tene
kosta largu, ku na pirsisa di amparu
(R95) -. (AMPARO). N.F. neol.
amplia
v., *aumentar; alargar; tornar mais
amplo e extenso; tornar maior. -
amplia pusiblidadis di idukason
(R95) -. (AMPLIAR). N.F. neol.
ampliadur
n., *instrumento para aumentar a
imagem de um objecto.
(AMPLIADOR). N.F. neol. N.S. V.B.
amplifika
v., *aumentar; dilatar.
(AMPLIFICAR). N.F. neol. N.S. V.B.
amplifikadu
part., *aumentado; dilatado.
(AMPLIFICADO). N.F. neol. N.S.
V.B.
amplifikadur
n., *instrumento que serve para
intensificar os sons.
(AMPLIFICADOR). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. koluna.
ampus
1.con., *conjuno subordinativa
que introduz oraes concessivas;
apesar disso; alm disso; de facto. -
I pena e ta mandau na buska pa
kompleta firkidja des no kasa ku no
djunta tudu, ma ora ku bu riba,
ampus i suma nada (C.V.) -. (deriv.
POIS). N.F. oxtona.
2.interj., *interjeio que exprime
assentimento; pois sim!
amur
n., (AMOR). N.F. vd. amor. N.S.
V.B.
Amura
n., *fortaleza de Bissau. (AMURA).
N.S. V.B.; a construo da fortaleza
foi autorizada em 1765, com a
resoluo rgia do 12 de Agosto.
amutina
v., *pr em motim; revoltar.
(AMOTINAR). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. rebolta.
an!
interj., *interjeio que exprime
[surpresa]. - an! ki djintis ka bali
(T.M.) -. (AH!). N.M. redobro an-an!.
an-an!
interj., *interjeio que exprime
[surpresa]. - an-an, ami n seta sinau
sibi, abo bu na sina nha inimigu sibi
23
(P.B.) -. (AH!). N.M. redobro. N.S.
sin. an!.
analdjesiku
adj., *anlgico; substncia
medicamentosa que reduz a
sensibilidade dor.
(ANALGSICO). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. V.B.
analfabetismu
n., *falta de saber ler e escrever. -
eliminason di pobreza,
analfabetismu i pa ten un mindjor
saudi pa mindjeris (R95) -.
(ANALFABETISMO). N.S. ant.
alfabetismu.
analfabetu
adj., *algum que no sabe ler e
escrever. - nde ki izisti na mundu
aprosimadamenti novisentus i
setenta milions di adultus
analfabetus (R95) -.
(ANALFABETO). N.S. ant.
alfabetizadu.
analis
1.n., *aco de estudar ou examinar
com cuidado e competncia. - Na
analis ku no fasi, no tciga konkluson
di toma midida duru (R95) -.
(ANLISE). N.F. paroxtona,
analisi. N.S. fasi analis.
2.n., *exame de uma amostra, como
por exemplo, em medicina ou em
agricultura. - Bu dibi di bin djuntu ku
bu badjudas, bo ten ku fasi analis
purmeru (Cecomes) -. (ANLISE).
analisi
1.n., - komu politiku no fasi dja un
analisi fundu (IN96) -. (ANLISE).
N.F. proparoxtona, neol., vd.
analis.
2.n., - i ka ten nin un tekniku ku na
bai panha kil solu pa bin fasi analisi
pa sibi kuma la i dibi di fasidu
plantason di pe di kadju (IN96) -.
(ANLISE).
analista
1.n., *tcnico que faz as anlises
em laboratrio. (ANALISTA).
2.n., *especialista numa matria ou
numa situao, como por exemplo
analista poltico. N.S. V.B.
analiza
v., *examinar com ateno. - i ta
kabi juis pa analiza kusa la, kazu
pur kazu (R95) -. (ANALISAR). N.F.
sin. fasi analis.
analizadu
part., *examinado com ateno. - i
analizadu, ku sedu kuma, i djubidu
prufundamenti kistons ligadu ku
djustisa ku ten na Guine (R95) -.
(ANALISADO).
ananas
n., *fruto do ananaseiro, da famlia
das Bromeliceas. - Vitamina C i ta
odjadu na larandja, limon, foli,
turandja, kadju, kamati, ananas ku
kabasera (Igr.I.) -. (ANANS). N.F.
oxtona. N.S. n.v. Ananas sativus.
anarkia
n., *desordem; falta de organizao
e de governo. - na aspetu
organizativu i ten un anarkia total
(IN96) -. (ANARQUIA).
anchua
n., *qualidade de peixe, da famlia
dos Carangdeos; enchova.
(ANCHOVA). N.S. V.B., n.v.
Anchoa guineensis.
anda
v.intr., - I mandal anda matu pa
buska kuru di iran-segu (P.B.) -.
(ANDAR). N.F. neol., vd. ianda.
andadu
adj., *sob efeito de bruxaria. (deriv.
ANDADO) N.S. V.A.
andadur
n., - Katcur andadur, os o pankada
(A.S.) -. (ANDADOR). N.F. neol., vd.
iandadur.
andar
n., *todos os pisos de uma casa. - Si
donas fusiba pa andar di riba. (R95)
- sala garandi ku mubilia na purmeru
andar (N.T.) -. (ANDAR). N.F.
oxtona. N.S. O Guineense distingue
os diferentes pisos com as duas
categorias andar di bas (RS-DO-
CHO) e andar di riba, isto , os
outros andares: prumeru andar
24
(PRIMEIRO ANDAR); sugundu
andar (SEGUNDO ANDAR);
terseru andar (TERCEIRO
ANDAR).
andar di bas
n., *o andar ao nvel da rua; rs-do-
cho. - dipus si dona femia fusi pa
andar di bas (R95) -. (deriv. ANDAR
DEBAIXO). N.M. lexia complexa.
andjina
n., *inflamao aguda da garganta;
amigdalite. (ANGINA). N.S. V.M.
andju
1.n., *ser espiritual da religio crist
e da cultura hebraica. - i fasi suma
andju di Deus falal (N.T.) -. (ANJO).
N.F. anju. N.S. sin. andju di
guarda.
2.n., *criana pequena; beb;
anjinho. N.S. Na cultura da Guin, e
especialmente dos Bijags, o termo
refere-se em particular aos bebs
falecidos.
andju di guarda
n., *anjo custdio; protector; guarda-
costas. - Utru tciu e fika ku Deus, i
andjus bon i andju di guarda
(L.A.M.) -. (ANJO-DA-GUARDA).
N.S. sin. andju.
andurinha
n., *espcie de pssaro de
arribao, de cor preta e branca, da
famlia do Hirundindeos. -
andurinha kuma i na pupu riba di
kabesa di nhor Deus, i ba kai riba di
si kabesa (L.A.) -. (ANDORINHA).
N.S. n.v. Hirundo senegalensis.
anedota
n., *narrao breve e jocosa;
historieta. (ANEDOTA). N.S. V.B.
anel
n., *argola de vrios metais,
normalmente ouro, prata ou cobre,
que se pe no dedo anelar como
sinal de aliana, de compromisso ou
de unio matrimonial com algum. -
bo pul anel na dedu, bo kalsal
sapatu (N.T.) -. (ANEL). N.F. neol.
N.S. sin. aliansa.
anexu
1.n., *diz-se de uma carta ou
documento dependente ou ligado. -
I papianu di kil anexu des
memorandu, ke ta trata sobri
Mansoa (R98) -. (ANEXO).
2.n., *dependncia; quarto pequeno
acrescentado casa. (ANEXO).
N.S. sin. konko.
anfibiu
1.adj., *o que pode actuar na terra e
na gua. - militaris norti-amerikanu e
tciga na aparelius anfibiu (R95) -.
(ANFBIO). N.F. proparoxtona.
2.n., *os animais, especialmente os
da classe dos Batrquios, como a
r, o sapo e a salamandra.
(ANFBIO).
Angola
n., *o maior pas da lusofonia,
situado no hemisfrio sudoeste do
continente africano. - e sta na
republika popular di Angola na vizita
di tarbadju (R95) -. (ANGOLA).
angolana
adj.f., *pertencente nao de
Angola. - apoiu di liga angolana di
diretus umanus (R95) -.
(ANGOLANA).
Angolanu
1.n., *membro do povo angolano,
habitante de Angola; Angolense.
(ANGOLANO).
2.adj., *pertencente nao de
Angola. - Ministru di Djustisa
angolanu (R95) -. (ANGOLANO).
angulu
n., *canto; termo da geometria.
(NGULO). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
angunia 1
1.v., *estar moribundo; afligir.
(AGONIZAR). N.F. paroxtona.
2.v., *afligir. - Ai! si bu sibiba kuma
ki ta angunian! (J.B.) -.
angunia 2
n., *estado do doente que precede a
morte. - Angunia di mortu -.
(AGONIA). N.F. paroxtona, agunia.
N.S. V.A.
angustia 1
25
v., *afligir; tormentar.
(ANGUSTIAR). N.S. V.B.
angustia 2
n., *aflio; tristeza. (ANGSTIA).
N.S. V.B.
angustiadu
part., *aflito; tormentado. - Jeremias
ta sintiba angustiadu pabia di danu
ku na binba pa Juda (Igr.I.) -
.(ANGUSTIADO).
anhu
pron.pess., *pronome pessoal 2sg,
usado como sinal de deferncia e
de respeito. - Anhu ku fala kuma
ami i rei (N.T.) -. (O SENHOR). N.F.
oxtona, arc.; nhu. N.M. anhu tem a
flexo de gnero: f. anha; e de
nmero: pl.m. anhus; pl.f. anhas.
anil
n., *substncia de cor azul, utilizada
para tingir os panos; ndigo. (ANIL).
N.S. V.B.
anila
v.tr., *tingir com anil; tingir de cor
azul; azular. (ANILAR). N.S. V.B.
aniladu
part., *azulado. (ANILADO). N.S.
V.B.
anilia
1.n., *argola de beto, ou de outro
material, que serve para a
construo de poos; rodela que se
usa com certos parafusos para
melhor apertar a porca. - I kansadu
pa fasi anilias di bon koldadi (Igr.I.) -
. (ANILHA). N.F. proparoxtona.
2.n., *dispositivo intrauterino que as
mulheres utilizam como meio
contraceptivo.
anima
v.tr., *encorajar, ajudar algum a
retomar a esperana, entusiasmar. -
pa no pudi tambi anima utrus na
tudu koldadi di kasabi (N.T.) -.
(ANIMAR).
animadu
part., *encorajado, entusiasmado. -
Fasi joven sinti animadu nunde ki
sta nel (Igr.I.) -. (ANIMADO).
animadur
n., *algum que ajuda o povo a
compreender o significado de uma
iniciativa ou de uma mudana socio-
cultural. - mindjor no randja
animaduris, talves pa e pudi iduka
no populason (IN96) -.
(ANIMADOR). N.M. pl. animaduris.
animal
n., *bicho. - buru, animal di kargu
(N.T.) -. (ANIMAL). N.F. neol. N.S.
sin. limaria.
animason
n., *acto de encorajar ou educar
algum; entusiasmo. - i sedu
metudu di animason na meiu urbanu
(R95) -. (ANIMAO).
animu
n., *a fora moral dos seres
humanos; coragem; desejo; energia.
- Barnabe ku signifika kil ku ta da
animu (N.T.) - el i ta sta ku kil animu
di satisfazi (IN96) -. (NIMO). N.F.
proparoxtona.
anis
n., *planta herbcea da famlia das
Umbelferas; erva-doce. (ANIS).
N.F. oxtona. N.S. V.B., n.v.
Pimpinella anisum.
aniversariu
n., *comemorao do dia de
nascimento ou do dia em que um
facto ocorreu. - vijesimu aniversariu
(R95) -. (ANIVERSRIO). N.F.
proparoxtona.
anjeliku
adj., *pessoa ou coisa com as
qualidades dos anjos; angelino;
encantador. (ANGLICO). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. V.A.
anju
n., - bu gloria ke ta lampra na Anjus
ku Arkanjus (L.Cat.) -. (ANJO). N.F.
neol., vd. andju.
ankol
n., *fruto fresco da palmeira
chamada cibe. N.S. V.B., sin. kuku
di sibi.
anodu
n., *termo da electricidade para
indicar o lado positivo. (NODO).
26
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
anomalia
n., *irregularidade; coisa ou estado
no normal. (ANOMALIA). N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
anon
1.n., *pessoa de estatura muito
baixa, inferior normalidade.
(ANO). N.F. oxtona.
2.dim. anonsinhu, *diminutivo de
ano. - E pega lutu, Anonsinhu bati
Santcu (F.M.) -. (ANOZINHO).
anona
n., *fruto da anona ou anoneira, da
famlia das Anonceas. (ANONA).
N.F. neol. N.S. V.B., n.v. anona
muricata; sin. pinha.
anonimu
adj., *normalmente uma carta ou um
documento no assinado; sem
nome. (ANNIMO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
anormal
adj., *irregular; anmalo; no
normal. - Tantu i anormal, ali tudu i
amiasa (R98) -. (ANORMAL).
anos
pron.pess.suj., *forma secundria
do pronome pessoal sujeito 1pl. -
Anos no sibi mas o menus ki djintis
kin ke dibi di sedu (C.V.) -. (NS).
N.F. oxtona.
ANP
n., *acrnimo que indica a
Assembleia Nacional Popular da
Guin-Bissau. - ANP i tene son un
Kamara, sin Senadu (P.dosS.) -.
(ANP). N.S. Parlamentu.
ansa
1.n., *a parte que serve para voar;
membro anterior de um animal;
superfcie lateral de um avio ou de
uma semente. - i ta toma brasa di
fugu i pui bas di si ansa pa i bai
(T.M.) -. (ASA). N.F. arc., aza.
2.n., *orelha de um vaso. (ASA).
ansia
n., *aflio; angstia. - Pa ke e
garasa na bu rostu, pa ke e
findjimenti di mistin ku ansia? (O.S.)
-. (NSIA). N.F. proparoxtona.
ansinha
v., *encinhar; limpar o terreno com o
ansinho ou rastelo. (ANSINHAR).
N.S. V.B.
ansinhu
n., *instrumento de ferro, com
dentes, normalmente utilizado nos
trabalhos hortculas para limpar o
terreno; rastelo ou restelo.
(ANCINHO). N.S. V.B., sin.
nuridur.
ansol
n., *instrumento de metal,
normalmente de ao, que serve
para pescar. - bai pa mar, bu bai
bota ansol (N.T.) -. (ANZOL).
anta
adv., *advrbio de dvida; nesse
caso. - Kau kala: anta, ke ke i tene e
pumba? (T.M.) - Anta
automatikamenti no na kai (IN96) -.
(ENTO). N.F. nta 2.
antade
adv., *advrbio de afirmao;
realmente. (deriv. ENTO). N.S.
V.A.
antagonista
n., *aquele que luta contra;
adversrio. (ANTAGONISTA). N.S.
V.B.
ante [ante-]
pref., - antekristu - (ANTE-). N.F. vd.
anti 2 [anti-].
antekristu
adv., *o perodo da histria antes do
nascimento de Jesus Cristo.
(ANTES DE CRISTO). N.S. V.B.
antena
1.n., *rgo dalguns animais.
(ANTENA).
2.n., *instrumento para captar ou
transmitir as ondas electro-
magnticas; tempo de transmisso
da rdio ou da televiso. - mas un
bias i sta ku bos na antena di radiu-
televizon di Guine-Bisau programa
di saudi publika (R95) -. (ANTENA).
anti 1 [anti-]
pref., *morfema que precede os
27
nomes ou os adjectivos para
exprimir o sema [contrariedade]. -
antifasista - antikapitalista -
antimperialista - antimilitarista;
antivenenu - antikonsetivu -
antibiotiku - antiterorista -. (ANTI ou
ANTI-). N.M. prefixo de nomes e de
adjectivos. N.S. na gramtica
portuguesa (ANTI) prefixado com
o trao [-] quando o segundo
elemento tem vida prpria e comea
com as letras [h, i, r, s]; no
Guineense o trao [-] no
necessrio.
anti 2 [anti-]
pref., *morfema prefixo de formao
de palavras que exprime o sema
[anterioridade]. - antidata -. (ANTE
ou ANTE-). N.F. ante. N.S. na
gramtica portuguesa (ANTE)
prefixado com o trao [-] quando o
segundo elemento tem vida prpria
e comea com a letra [h]; no
guineense o trao [-] no
necessrio.
anti 3
adv., *primeiramente; pelo contrrio.
(ANTES). N.F. antis. N.S. V.B.
anti di
1.loc.adv., *mais cedo; primeiro que.
- Ma anti di n bai n na punta diritu
(J.D.) -. (ANTES DE). N.F. antis di.
N.S. anti di hipernimo de ANTES
DE + infin. e de ANTES QUE +
conjuntivo.
2.con., *locuo prepositiva que
indica [em frente de]; diante; ante. -
e na diskuti anti delis (N.T.) -.
(ANTES DE).
3.con., *locuo conjuntival
subordinativa que indica [condio].
- N dibi di pintia anti di n sai (J.L.R.)
-. (ANTES DE).
anti di sol-mansi
loc.adv., *o perodo antes de
madrugada. - e bai djanan anti di
sol-mansi (T.M.) -. (ANTES DE O
SOL AMANHECER). N.M. lexia
complexa. N.S. o espao de
tempo que antecede imediatamente
o amanhecer, quando ainda
escuro.
antibiotiku
n., *substncia medicamentosa que
actua destruindo a vida dos
organismos parasitrios. - mediku
pudi resetau antibiotiku (Igr.I.) -.
(ANTIBITICO). N.F. proparoxtona.
antidata
v., *pr uma data anterior num
documento. (ANTEDATAR). N.S.
V.B.
antidatadu
adj., *diz-se de um documento com
uma data anterior. (ANTEDATADO).
N.S. V.B.
antifasista
n., *pessoa que combate o
fascismo, ou qualquer governo
ditatorial de direita.
(ANTIFASCISTA). N.S. V.B.
antifona
n., *termo da liturgia crist que
indica o versculo que repetido no
incio e no fim duma cantiga ou de
um salmo. - Antifona: Sinhor guia no
pasus na kaminhu di pas (L.Cat.) -.
(ANTIFONA). N.F. proparoxtona.
antigamenti
adv., *advrbio de tempo que indica
[em tempos passados]; dantes. -
Antigamenti profison n ka tene, ami
i domestika (IN96) - suma no ta
fasiba antigamenti (N.T.) -.
(ANTIGAMENTE). N.S. sin. utrora;
na antiguidadi.
antigas
adj., *antigsico; o que serve para
evitar os efeitos perigosos dos
gases. (ANTIGS). N.F. oxtona.
N.S. V.B.
antigovernu
adj., *o que se ope ao governo.
(deriv. ANTIGOVERNAMENTAL).
N.S. V.B.
antigreve
adj., *pessoa que se ope s
greves. (deriv. ANTIGREVISTA).
N.S. V.B.
antigu
28
1.adj., *o que aconteceu ou existiu
nos tempos passados. - Kila
iardalba nan di antigu imperiu
romanu (A.C.) - na tempu antigu i
tenba guera entri Bidjugus di Uno ku
Bidjugus di ilha di Orango (L.S.) -.
(ANTIGO). N.M. tempu antigu: o
adj. segue o nome.
2.n., *o que se refere ao tempo
antigo. - e ta guarda kustumu di
garandis di antigu (N.T.) -. N.M. di
antigu.
antiguidadi
n., *tempo antigo. (ANTIGUIDADE).
N.M. pl. antiguidadis, cujo
equivalente AS ANTIGUIDADES.
N.S. antiguidadis indica os
monumentos de arte ou os
costumes antigos.
antigus
n.pl., *os antepassados ou as
pessoas que viveram antes de ns.
- nsinamentu di antigus (N.T.) -.
(deriv. ANTIGO). N.F. paroxtona.
N.S. sin. antipasadus.
antikolon
n., *independentista.
(ANTICOLONIALISTA). N.S. V.B.,
sin. antikolonialista.
antikolonialista
n., (ANTIKOLONIALISTA). N.F.
neol., vd. antikolon. N.S. V.B.
antikonsetivu
n., *o meio utilizado para impedir a
fecundao nas relaes sexuais. -
pratikas diskriminatorias, suma kilis
ke ta mpregadu kontra mindjer, ke
ta iziji pa uza antikonsetivus (R95) -.
(ANTICONCEPTIVO).
antikristu
n., *todos aqueles que agem ou
falam de maneira contrria aos
ensinamentos de Jesus Cristo;
personagem da Apocalipse que
dever actuar nos ltimos tempos
para enganar os fiis de Jesus
Cristo. - kil koldadi di djinti, el ki
antikristu nganadur (N.T.) -.
(ANTICRISTO).
antikuadu
adj., *antigo; o que est fora de
moda. (ANTIQUADO). N.S. V.B.
antimoniu
n., *elemento qumico que na
classificao de Mendeleiev ocupa
a tabela nmero 51 e tem como
smbolo [Sb]. (ANTIMNIO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
antionti
adv., *antes de ontem.
(ANTEONTEM). N.F. neol. N.S.
V.B.; sin. unturdia; aontordia.
antipasadus
n., *as pessoas que viveram antes
de ns; os antigos. - Na no tabanka,
djintis ta pidi Deus atraves di se
antipasadus, utrus atraves di iran,
eraminde (L.S.) -.
(ANTEPASSADOS). N.S. sin.
antigus.
antirior
adj., *antecedente. - Programa
antirior (R95) -. (ANTERIOR). N.F.
neol.
antiriormenti
adv., *antes; precedentemente. -
Purke antiriormenti, no tarda ta tira
karbon na Guine-Bisau (IN96) -.
(ANTERIORMENTE). N.F. neol.
antis
adv., *advrbio de tempo que indica
um tempo anterior; primeiramente. -
Antis no na papia di merkadu suma
kau di nogos (P.dosS.) - Ma kil
pasajerus dibi di kombina antis
(P.dosS.) -. (ANTES). N.F. vd. anti
3
antis di
con., - antis i dipus di tcigada di
televizon (P.dosS.) - Ma antis di es
no obi muzika ki na fala di paliasu
(R95) - E tciga son, anti di e papia
ku elis e na sinti pumba (T.M.) -.
(ANTES DE). N.F. neol., vd. anti di.
antisipa
v.tr., *fazer antes do tempo devido;
adiantar. (ANTECIPAR). N.S. V.B.,
sin. adianta.
antisipadu
part., *adiantado; feito com
29
antecedncia. (ANTECIPADO). N.S.
V.B.
antiterorista
n., *pessoa que actua contra os
terroristas. - selula antiterorista
belga (R95) -. (ANTITERRORISTA).
antivenenu
n., *antivenenoso; antdoto para
reduzir os efeitos nocivos do
veneno. (ANTIVENENO). N.S. V.B.
antoninhu
n., *mamfero cetceo, da famlia
dos Delfindeos; golfinho; delfim;
toninha. (TONINHO). N.S. V.B., sin.
golfinhu, neol.
antoniu-boka
n., *espcie de peixe. (ANTNIO-
BOCA). N.S. V.B., n.v.
Stenodeiphis blainvillei; o nome
antoniu-boka deriva das
caractersticas da boca deste peixe.
anu
1.n., *o tempo de 365 dias, que so
366 no ano bissexto. - Te es anu di
1995 i tene son un avion pikininu ki
ta fasi karera pa Senegal (P.dosS.) -
kontanu anu ki bu ten (C.V.) -.
(ANO). N.S. Anu-Nobu (PRIMEIRO
DE JANEIRO); anu letivu (ANO
LECTIVO); anu liturjiku (ANO
LITRGICO).
2.n., *o mesmo que aniversrio
natalcio. - otca Erodis fasi anu
(N.T.) -. (ANOS). N.M. pl. (ANOS)
tem o equivalente anu. anu-bom n.,
*o primeiro dia de Janeiro. (ANO
BOM). N.S. sin. anu-nobu; bon-
anu.
anu-nobu
n., *o primeiro dia de Janeiro. -
Tarbadjus pa karnaval ta omenta
logu dipus di kunsada di Anu-Nobu
(P.dosS.) -. (deriv. ANO NOVO).
N.M. lexia composta. N.S. sin. anu-
bon; bon-anu.
anual
adj., *perodo de um ano. - un
krisimentu mediu anual di dus
pursentu (R95) -. (ANUAL).
anualmenti
adv., *em cada ano; todos os anos.
(ANUALMENTE). N.S. V.B.
anula
v.tr., *inutilizar; invalidar. (ANULAR).
N.S. V.B.
anuladu
part., *invalidado. (ANULADO). N.S.
V.B.
anulason
n., *invalidao; supresso.
(ANULAO). N.S. V.B.
anunsia
v.tr., *dar uma comunicao nova;
comunicar; revelar. - i mandan pa
anunsia liberdadi pa katibus (N.T.) -.
(ANUNCIAR).
anunsiadu
part., *comunicado; revelado. - i
anunsiadu aonti di noti pa ministru di
djustisa (R95) -. (ANUNCIADO).
Anunsiason
n., *festa da liturgia crist, que
comemora o encontro do arcanjo
Gabriel com a Virgem Maria. -
anunsiason di Sinhor (L.Cat.) -.
(ANUNCIAO). N.S. o dia 25 de
Maro, nove meses antes de Natal.
anunsiu
n., *o acto de comunicar uma
notcia; aviso. - anunsiu fasidu aos
pa diretor di urbanismu di ministeriu
di ikipamentu sosial (R95) -.
(ANNCIO).
aonti
adv., *advrbio de tempo [o dia que
acaba de terminar]; antigamente. -
pruposta aprizentadu aonti di noti pa
paizis europeus (R95) -. (ONTEM).
aontordia
adv., *o dia anterior ao de ontem. -
alen di interpelason di sinkuenta
djintis aonti ku na noiti di aontordia
(R95) -. (deriv. ONTEM + OUTRO
DIA). N.F. ontordia. N.S. sin.
unturdia; sin. antionti.
aorta
n., *termo tcnico da medicina para
indicar os canais que transportam o
sangue arterioso. (AORTA). N.S.
V.B.
30
aos
adv., *advrbio de tempo que indica
[neste momento]; actualmente; o dia
em que estamos. - Manga delis na
pui emblema na tcapeu, ke aonti e
ka pensaba kuma dia di aos pudi
tciga. (C.P.) - nteru na fasidu aos
banda di tris ora di tardi (R95) -.
(HOJE). N.F. oxtona. N.S. sin. dia
di aos; sin. mundu di aos.
aos un dia
loc.adv., *actualidade; tempo
presente. - ne nudadi di mininu
femia ba ta mansi na rua, kasamenti
ka pudi ten aos un dia (J.S.) -.
apadrinha
v.tr., *ajudar algum de maneira
contnua como se fosse da prpria
famlia. - Radiu Pindjikiti na
apadrinhanu (R95) -.
(APADRINHAR). N.F. neol.,
padrinha.
apadrinhadu
adj., *fala-se dos indivduos,
especialmente meninos, que so
ajudados financeiramente por um ou
mais benfeitores. - n misti fala
kuma, no mininus tudu apadrinhadu
(R95) -. (APADRINHADO). N.F.
neol.
apadrinhamentu
n., *a iniciativa criada para ajudar
financeiramente e de maneira
contnua os indivduos,
especialmente crianas. - sistema di
apadrinhamentu (R95) -.
(APADRINHAMENTO).
apagadu
adj., *o estado de no existir ou de
estar em declnio; extinto. - no
disportu sta apagadu (IN96) -.
(APAGADO). N.F. neol, pagadu.
apara 1
v., *aguar. (APARAR). N.S. V.B.
apara 2
n., *os pequenos pedaos de
madeira depois de aplanar.
(APARA). N.S. V.B.
apara-lapis
n., (APARA-LPIS). N.F. neol., vd.
para-lapis. N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
aparadur
n., *mvel para guardar as peas de
loua. (APARADOR). N.S. V.B., sin.
guarda-losa.
aparedju
n., (APARELHO). N.F. vd. apareliu.
N.S. V.B.
apareliu
n., *instrumento; conjunto de
instrumentos; ferramentas. - e ka
tene aparelhu di tarbadja (R95) -.
(APARELHO). N.F. proparoxtona,
neol., aparedju. N.M. apareliu di
radiu; apareliu di radiu-gravador;
apareliu di televizon.
aparensia
n., *o que mostrado no exterior e
que se pode ver. - bo sibi rapara
aparensia di seu, ma bo ka pudi
rapara sinalis di tempus (N.T.) -.
(APARNCIA). N.F. proparoxtona,
neol.
aparison
n., *uma pessoa ou coisa que se
manifesta numa maneira
sobrenatural. - i fasi pa si disipulus
odjal na un aparison (L.Cat.) -.
(APARIO). N.S. termo da liturgia
crist.
aparta
v., *separar; afastar. (APARTAR).
N.S. V.B.
apartadu
part., *separado; afastado; posto
distante. (APARTADO). N.S. V.B.
aparti
adv., *separadamente; em segredo.
- i leba elis aparti pa un monti altu
(N.T.) -. ( PARTE).
apela
v.tr., *chamar a ateno de algum
que possa cumprir algumas tarefas.
- i pa apela otoridadi pa e djubi si e
ta tciganta kil djintis (R95) -.
(APELAR).
apeladu
part., *chamado. (APELADO). N.S.
V.B.
31
apelida
v., *nomear; alcunhar. (APELIDAR).
N.S. V.B.
apelidu
n., *alcunha; nome de famlia;
cognome. (APELIDO). N.F. neol.
N.S. V.B.; sin. mantenha; nomi
indica o nome prprio ou pessoal e
apelidu ou mantenha indicam o
apelido herdado dos pais.
apelu
*pedido ou demanda de cumprir o
que sugerido. - N ta fasi apelu pa
tudu mame di fidjus ku bai dja pa
porta di kazamentu pa i tenta limita
manera di miti na kombersa di fidju
(Igr.I.) -. (APELO).
apenas
adv., *somente; unicamente. - Liga
ka misti nunka odja djustisa di Guine
sedu un djustisa apenas so pa un
grupu di djintis (R95) -. (APENAS).
N.F. paroxtona, neol.
aperitivu
n., *bebida que se toma antes das
refeies; antepasto. (APERITIVO).
N.S. V.B.
apezar
con., *conjuno subordinativa que
introduz oraes concessivas; no
obstante; se bem que. - Seku Ture,
apezar i faladu ditador, ma dentru di
si ditatura i ten un politika agrikula ki
fasi ki bunitu (IN96) -. (APESAR
DE). N.S. sin. apezar di.
apezar di
con., *locuo prepositiva que indica
ideia de [oposio]; no obstante; a
despeito de. - Pulitika linguistika, te
gosi, apezar di diklarasons di
intensons, nunka ka konkritizadu
(MR98) - Apezar di kuma es i bon
noba, ma tambe i disperta atenson
di Liga na manga di sintidus (R95) -.
(APESAR DE).
apiki
adv., *verticalmente. (A PIQUE).
N.F. paroxtona. N.S. V.B.
apikultur
n., *abelheiro. (APICULTOR). N.F.
neol. N.S. V.B.; sin. baguereru.
apikultura
*arte de aproveitar dos produtos das
abelhas. (APICULTURA). N.S. V.B.
aplaudi
v., *louvar. (APLAUDIR). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. V.B., sin.
ngaba.
aplaudidu
adj., *louvado. (APLAUDIDO). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. ngabadu.
aplauzu
n., *louvor. (APLAUSO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B., sin.
ngabason.
aplika
v.tr., *pr em prtica; adoptar. - dia
ki no toma e tera no na aplika e
koldadi sistema dentru di Guine-
Bisau (IN96) -. (APLICAR). N.F.
neol.
aplikadu
1.part., *posto; destinado. - enton i
na aplikadu si multa (R95) -.
(APLICADO).
2.adj., *pessoa responsvel;
estudioso. (APLICADO).
aplikason
n., *acto de pr em prtica. - i prisis
no ta pensa urjenti aplikason di un
programa di idukason ambiental
(R95) -. (APLICAO). N.F. neol.
apodera
v.intr., * a aco de tomar com
violncia alguma coisa que no
prpria; usurpar. - dipus ki apodera
di dinheru ke teneba na kaza, i bai
pasia pa bibi un kopu (R95) -.
(APODERAR-SE).
apodozi
n., *a orao principal de um
perodo condicional ou hipottico.
(APDOSE). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B., ant. protazi.
apoia
1.v.tr., *a aco de ajudar
concretamente ou moralmente
algum; contribuir para incrementar
uma iniciativa. - Es projetu ta apoia
tambi ikipa di direson nasional di
32
saudi maternu-infantil (R95) - dia ku
no na toma puder na tera purmeru
pulitika i di apoia kampunes, kila ki
bazi fundamendal pa ikonomia di un
pais (IN96) -. (APOIAR).
2.v.prep., apoia na, *contar com;
pr a prpria confiana em algum.
- mas mindjor pa bu apoia na Sinhor
(L.Cat.) -. (APOIAR-SE EM).
apoiadu
1.part., *ajudado; patrocinado. -
indipendenti ma apoiadu pa PCD
(P.dosS.) -. (APOIADO).
2.interj., apoiadu!, *interjeio que
indica [aplauso]. (APOIADO!).
apoiu
n., *acto de ajudar algum. - Kila
tudu ten ki fasidu ku apoiu di omi -
komplexu abitasional di Bairu di
Ajuda kumpudu ku apoiu di guvernu
di Taiwan (R95) -. (APOIO). N.F.
proparoxtona.
Apokalipsi
n., *O ltimo livro da Bblia do Novo
Testamento. - Apokalipsi: nomi ku
asuntu di libru (N.T.) -.
(APOCALIPSE). N.F. neol.,
apokalisi.
apokalisi
1.n., *cataclismo; grande desastre.
(APOCALIPSE). N.S. V.B.
2.n., *o ltimo livro da Bblia do
Novo Testamento. (APOCALIPSE).
N.F. vd. apokalipsi.
apokopi
n., *termo lingustico para indicar a
supresso de um ou mais fonemas
ou slabas no fim de uma palavra.
(APCOPE). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B., ant. aferezi.
aponta
v.tr., *tomar notas; pr o cano da
arma em direco do objectivo que
se quer atingir. - Tudu es konvenson
sobri diritus di mininus, ke no aponta
li, e ratifikadu li na no tera (R96) -.
(APONTAR). N.F. neol., vd. ponta
1.
apontamenti
n., *nota. - ami n tenba li un
apontamenti ki n na panha des di
trezi di Abril pasadu (R95) -.
(APONTAMENTO). N.F.
apontamentu.
apontamentu
n., - n ka tene apontamentu, n ka
pudi fasi prova (N.M.) -.
(APONTAMENTO). N.F. vd.
apontamenti.
apos
adv., *depois. - vida di no pais ki no
odja dia apos dia i na sta kada bias
mas difisil (IN96) -. (APS). N.F.
oxtona, neol. N.S. sin. dispus.
aposta 1
v.intr., *dar o prprio apoio ou pr a
prpria confiana em algum ou em
alguma coisa. - Abo dibi di bai vota
pa tal kandidatu purke kila gos ki
ami n aposta nel (IN96) - Si bu ka
aposta na agrikultura na Guine-
Bisau, bu ka tene problema risolvidu
(IN96) -. (APOSTAR). N.F. posta;
pusta.
aposta 2
n., *recompensa, fixada
anteriormente, para a vencedora de
duas ou mais partes. - aposta ieraba
es li: kin ki badja riba di un pedra i
konsigui lantanda poera, el ki na
leba kil badjuda (L.S.) -. (APOSTA).
apostadu
part., *prometido; colocado.
(APOSTADO). N.S. V.B.
apostata
n., *renegado; uma pessoa que
negou a f crist. (APSTATA).
N.F. prooparoxtona. N.S. V.B.
apostoliku
adj., *o que pode demostrar a sua
ligao com a tradio da Igreja
crist dos tempos dos Apstolos. -
n fia na un igreja son, santu,
katoliku, apostoliku (L.Cat.) -.
(APOSTLICO). N.F.
proparoxtona.
apostolu
n., *nome dado aos doze discpulos
de Cristo e ao Paulo. - I kontinua na
vivi konformu ke apostolus sinanu
33
(L.Cat.) -. (APSTOLO). N.F.
proparoxtona, apostulu.
apostrofu
n., *sinal grfico [] que normalmente
designa uma eliso.
(APSTROFO). N.F. proparoxtona.
N.S. na grafia do Guineense deste
dicionrio o sinal [] indica a nasal
velar [n].
apostulu
n., - Spiritu Santu bin ria na
Apostulus (L.Cat.) -. (APSTOLO).
N.F. vd. apostolu.
apresa
adv., *com precipitao. (
PRESSA). N.S. V.B.
apresia
v.tr., *avaliar; estimar. - no ta
apresia tciu utru manera di vivi
tambi di tabanka (R98) -.
(APRECIAR). N.F. paroxtona, neol.
apresiason
n., *estimao. (APRECIAO).
N.F. neol. N.S. V.B.
aprindi
v.tr., *a aco de conhecer;
informar-se sobre um assunto;
adquirir certos hbitos. - El ke no
ten ke aprindi (R95) - Purtantu, si bu
aprindi un segunda lingua, bu ten
muitu mas fasilidadi pa aprindi un
terseru o un kuartu (MR98) -.
(APRENDER). N.F. neol., prindi 2.
N.S. APRENDER significa adquirir
conhecimentos; APREENDER
significa confiscar coisas e tambm
entender.
aprindis
n., *principiante. (APRENDIZ). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
aprizenta
1.v.tr., *a aco de mostrar em
pblico; comunicar por meio da
Rdio ou da Televiso. - n kontenti
tciu, n na filisitau pa es programa ku
ta aprizenta (R95) -.
(APRESENTAR). N.F. neol.,
pursenta.
2.v.intr., *comparecer; mostrar-se.
(APRESENTAR-SE).
aprizentadora
n.f., *a pessoa que fala na Rdio ou
na Televiso. - aprizentadora propi
tan di es programa i di e mis (R95) -.
(APRESENTADORA). N.F. neol.
aprizentadu
part., *mostrado; transmitido. -
programa i pruduzidu i aprizentadu
pa Conceio Ramos (R95) -.
(APRESENTADO). N.F. neol.,
pursentadu.
aprizentason
n., *exibio; mostra; comunicao.
- Dipus i fasidu aprizentason di
dukumentu (R95) -.
(APRESENTAO). N.F. neol.
apropria
v.tr., *tomar; adaptar.
(APROPRIAR). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. V.B., sin. toma.
apropriadu
adj., *o que mais oportuno ou
conveniente. - partisipason na nivel
apropriadu di tudu sitadons
implikadus (R95) -.
(APROPRIADO). N.F. neol.
apropriason
n., *acto de tomar; adaptao.
(APROPRIAO). N.S. V.B.
aprosima
v., *estar mais perto; chegar junto
de. - No sibi kuma tcuba na
aprosima (R98) -. (APROXIMAR).
N.F. neol. N.S. sin. tciga.
aprosimadamenti
adv., *um valor que, sem ser exacto,
no muito diferente; quase; perto
de; cerca de. - nde ki izisti na
mundu aprosimadamenti novisentus
i setenta milions di adultus
analfabetus (R95) -.
(APROXIMADAMENTE). N.F. neol.
N.S., sin. kuas; sin. serka di.
aprosimason
n., *acto de estar perto;
reconciliao. - si pulitika esterior ta
karaterizadu pa un aprosimason pa
utru paizis arabi (R95) -.
(APROXIMAO). N.F. neol.
aprova
34
v., *confirmar; julgar apto;
concordar; autorizar. - e djintis ka
aprova programa di guvernu (R95) -.
(APROVAR). N.F. neol.
aprovadu
part., *apto; autorizado; confirmado;
habilitado em exame. - I ten un
tabela ke aprovadu pa direson do
transporti terestri (R95) -.
(APROVADO). N.F. neol.
aprovason
n., *autorizao; consentimento;
aceitao; aplauso; adeso. - Kalker
projetu di saudi ku na inklui
tratamentu o formason di teknikus
ten ku ten aprovason di Stadu (Igr.I.)
-. (APROVAO). N.F. neol.
apura
v.tr., *indagar; averiguar; descobrir;
verificar. - no apura risponsabilidadi,
si ten, pa imajen di pais fika limpu
(R99) -. (APURAR). N.F. neol.
apuradu
part., *indagado; verificado;
averiguado; confirmado;
seleccionado. - reponsabilidadi di kil
mortu ka apuradu inda (R95) -.
(APURADO). N.F. neol.
ar
n., *mistura de gases que forma a
atmosfera. - Fumansa di ki koba i
torna sol ku ar sukuru (N.T.) -. (AR).
ara 1
v., - Kil diskunfiansa i ara bardadi
(M.M.) -. (ERRAR). N.F. vd. iara.
ara 2
n., *altar. (ARA). N.S. V.B.
arabesku
n., (ARABESCO). N.F. neol., vd.
rabesku. N.S. V.B.
Arabi
1.adj., *relativo Arbia. - Arabi
Jesen (Igr.I.) -. (RABE). N.F.
proparoxtona.
2.n., *membro do povo rabe,
habitante da Arbia; a lngua rabe.
arabiku
adj., *nmero arbico. (ARBICO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
arabiza
v., *importar a moda ou parte do
modelo cultural rabe; influenciar
por meio da cultura rabe.
(ARABIZAR). N.S. V.B.
arabizadu
v., *pessoa ou moda cultural sob a
influncia da cultura rabe.
(ARABIZADO). N.S. V.B.
aradi
n., (ARADO). N.F. neol., vd. radi.
N.S. V.B.
aramaiku
1.adj., *membro do povo dos
Arameus, habitante da antiga Sria.
(ARAMAICO). N.F. proparoxtona.
2.n., *lngua falada na regio da
Galilia ao tempo de Jesus Cristo.
(ARAMAICO). N.S. V.B.
arami
n., *nome comum que indica vrios
tipos de fio de ferro ou de outros
metais. - bu ka na pirsisa simentu
tciu pabia arami ta da forsa pa tanki
(Igr.I.) -. (ARAME). N.F. neol. N.S.
arami-farpadu; arami-kemadu.
arami-farpadu
n., *arame com farpas. - I bon pa
arami-farpadu pasa di un ladu te
utru ladu riba di arami di tetu (Igr.I.) -
. (ARAME-FARPADO). N.M. lexia
composta.
arami-kemadu
n., *arame dobrvel, utilizado nas
construes. (ARAME QUEIMADO).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
aranha
n., *animal do grupo dos
Aranedeos, que constri a teia para
prender os insectos. - Aranha ta
kansa tciu na si tarbadju di kumpu si
kasa (L.Cat.) -. (ARANHA). N.S. n.v.
Aranea aragnida; kasa di aranha.
aranka
1.v.tr., *tirar com fora.
(ARRANCAR). N.F. neol. N.S. V.B,
sin. rinka.
2.v.intr., *dar incio a; sair; pr-se a
andar.
arautu
n., *mensageiro. (ARAUTO). N.F.
35
paroxtona. N.S. V.B.
arbitra
v., *dirigir um encontro desportivo. -
I ta arbitra djugu di futibol mal (V.D.)
-. (ARBITRAR). N.F. neol.
arbitriu
n., *livre vontade. (ARBTRIO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
arbitru
n., *pessoa que decide se as regras
do jogo esto a ser cumpridas;
aquele que escolhido pelas partes
para dar a sua opinio sobre uma
contestao; juiz. - i misti un arbitro
korajozu ke ka na influensiadu, pa i
pudi nganha (R95) -. (RBITRO).
N.F. proparoxtona, neol.
arda
v.tr., *receber por direito e aps a
morte de um parente os bens que
lhe pertenciam. - djorson ta pui
tambi manga di subrinhus arda
dianti di fidjus di un kasa (J.S.) -.
(HERDAR). N.F. iarda.
ardansa
n., *os bens recebidos por direito e
aps a morte de uma pessoa;
herana. - Pai, dan parti di ardansa
ke pertensin (L.Cat.) -. (deriv.
HERDAR). N.F. iardansa. N.S.
P.arc. (h)erdana que significa
herana.
arderu
n., *sucessor. (HERDEIRO). N.F.
erderu. N.S. V.B.
ardigadu
adj., *impaciente; precipitado; que
quer solues rpidas. N.S. V.M.
ardimentu
n., *valentia, audcia.
(ARDIMENTO). N.S. V.B.
ardosia
n., *xisto argiloso. (ARDSIA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
area
n., - tudu mindjer dibi di sta armadu
pa difeza na area libertada (C.P.) -.
(REA). N.F. proparoxtona, neol.,
vd. aria.
aredjadu
part., *ventilado. (AREJADO). N.S.
V.B.
areka
n., *fruto da arequeira, uma
palmeira indiana, tambm chamada
areca, cujas folhas so comestveis;
btel. (ARECA). N.S. V.B., n.v. da
planta: Areca catechu.
aren
n., *conjunto das odaliscas; lugar do
palcio onde esto as odaliscas ou
cortess dos prncipes rabes.
(HARM). N.F. oxtona. N.S. V.B.
argola
1.n., *anel de metal ou de madeira.
(ARGOLA).
2.n.pl., *aparelho de ginstica.
(ARGOLAS). N.S. V.B.
aria
1.n., *espao compreendido entre
os lados de uma figura geomtrica;
espao. - ali utru minajen ku fasidu
na aria li di Bisau (R98) -. (REA).
N.F. proparoxtona, neol., area. N.S.
sin. superfisi.
2.n., *domnio em que se exerce
uma determinada aco ou
profisso. - No fasi kursu di
formason na aria di prumeru
sokorus (C.P.) -.
arianismu
n., *doutrina hertica da religio
crist. (ARIANISMO). N.S. V.B.
arianu
1.adj., *algum de raa branca.
(ARIANO).
2.n., *herege, membro do arianismo.
(ARIANO). N.S. V.B.
aritmetika
n., * arte de contar. - un kriansa ke
entra na skola ku si lingua materna i
na avansa muitu mas rapidamenti
na aritmetika (MR98) -.
(ARITMTICA). N.F. proparoxtona,
artimetika.
arivista
n., *aproveitador. (ARRIVISTA).
N.S. V.B.
Arjelinu
n., *membro do povo Argelino,
36
habitante da rglia ou de Argel. -
Kin ki mati na mata antigu presidenti
arjelinu i mostradu aonti na televizon
arjelinu (R95) -. (ARGELINO). N.F.
neol.
arka
1.n., *caixa congeladora;
congelador. - N na kumprau arka ku
televizon, n na modifika bu kasa
(Cecomes) -. (ARCA).
2.n., arka di Noe, *casa construda
de forma de barco pelo patriarca da
Bblia, No, e utilizada como refgio
durante o dilvio; casa com muitas
coisas. - Nha speransa fartu i na
arka di Noe pa djudan salba nha
vida (J.D.) -. (ARCA DE NO). N.M.
lexia complexa.
arka
1.n., *caixa grande; mala grande;
caixa frigorfica ou frigorfera.
(ARCA).
2.n., *a Arca da Aliana do povo
hebraico. - Riba di arka i staba
kirubins ku ta mostra gloria di Deus
(N.T.) -. (ARCA).
arkaiku
adj., *muito antigo. (ARCAICO).
N.S. V.B.
arkaismu
n., *palavra fora de uso.
(ARCAISMO). N.S. V.B.
arkandju
n., *ser espiritual da religio crist e
da cultura hebraica, de ordem
superior dos anjos. - Na ki dia i na
ten gritu di ordi, ku vos di arkandju,
ku toku di korneta (N.T.) -.
(ARCANJO). N.F. neol.
arkeolodjia
n., *estudo das civilizaes antigas,
baseado na descoberta dos
vestgios ainda existentes.
(ARQUEOLOGIA). N.S. V.B.
arkeologu
n., *estudioso das antiguidades.
(ARQUELOGO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
arkipelagu
n., *grupo de ilhas. - Insinu baziku i
dizinvolvimentu lokal na Arkipelagu
Bidjugu (MR98) -.
(ARQUIPLAGO). N.F.
proparoxtona.
arkitetu
n., *pessoa que realiza os projectos
de edifcios e, s vezes, dirige a sua
construo. - Arkitetu Adolfo Nikolau
na ruspundiba radiu nasional sobri
bokasinhus (R95) -.
(ARQUITECTO). N.F. neol.
arkitetura
n., *uma das belas-artes; arte de
projectar edifcios com valor
esttico. (ARQUITECTURA). N.S.
V.B.
arkiva
1.v.tr., *guardar documentos.
(ARQUIVAR).
2.v.tr, *mandar parar um processo.
(ARQUIVAR). N.S. V.B.
arkivadu
1.part., *guardado. (ARQUIVADO).
2.part., *diz-se de um processo
suspendido ou concludo.
(ARQUIVADO). N.S. V.B.
arkivista
n., *cartorrio. (ARQUIVISTA). N.S.
V.B.
arkivu
n., *cartrio. (ARQUIVO). N.S. V.B.
arku
1.n., *linha curva; construo cuja
parte superior curva por dentro. -
Buska po pikininu, o arku di feru o di
lata bedju pa bu forma kau di porta
di fugon (M.M.) -. (ARCO). N.S.
arku-iris; arku di bedja; arku di
Deus; arku di pua.
2.n., *haste flexvel com as
extremidades ligadas por uma corda
esticada, que serve para atirar
setas. - Logu i tira arku pa matal
(L.S.) -.
arku di bedja
n., *arco-ris. (deriv. ARCO DA
VELHA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. arku-iris; sin. arku di
Deus.
arku di Deus
37
n., *arco-ris. (deriv. ARCO DE
DEUS). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. arku-iris; arku di bedja.
arku di pua
n., *trpano; broca. (deriv. ARCO
DE PUA). N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
arku-iris
n., *fenmeno luminoso originado
pela refraco da luz solar atravs
das gotas de chuva da atmosfera. -
Nuven rodial: arku-iris staba riba di
si kabesa (N.T.) -. (ARCO-IRIS).
N.F. neol. N.M. lexia composta. N.S.
sin. arku di bedja; arku di Deus.
arlekin
n., *palhao; personagem da antiga
comdia italiana, representante da
Repblica de Veneza. (ARLEQUIM).
N.F. oxtona. N.S. V.B.; arlekin
representa um criado da cidade de
Bergamo, vestido com
trajes de vrias cores.
arma 1
v., - Si bu ka dizarma Sapo Fora,
anta ami n na arma tambi nha
guardas (F.J.) -. (ARMAR). N.F.
neol., vd. iarma.
arma 2
n., *instrumento de ataque ou de
defesa. - I prumerus arma ke no
kunsa gueria ku el i arma propi di
Tuga, ku ora ke bin kombati i botal i
bai si kaminhu (C.P.) -. (ARMA).
N.S. ditanda arma.
armada
1.n., *conjunto de tropas de mar e
de navios; frota naval; exrcito. -
abo ieraba un omi dizarmadu pa bu
nfrenta un armada (C.P.) -.
(ARMADA). N.F. neol.
2.adj.f., *munido de armas. - I da si
juventudi na luta armada di
libertason nasional (R98) -. N.S.
Forsa Armada.
armadidja
n., *artifcio para apanhar pssaros
ou outros animais; engano.
(ARMADILHA). N.F. armadilia. N.S.
V.A., sin. lastru.
armadilia
n., - Se festas e ta bida lasu ku
armadilia ku mbaransa se kastigu
(N.T.) -. (ARMADILHA). N.F.
proparoxtona, neol., vd. armadidja.
armadu
part., *munido de armas. - Si un omi
forti, armadu, na guarda si kaza,
tudu ki ten sta sukuru (N.T.) -.
(ARMADO).
armadura
1.n., *conjunto de peas metlicas
que cobriam o corpo dos guerreiros
antigos. - Se pitu tadjadu ku un
armadura suma feru, ku tcomadu
kurasa (N.T.) -. (ARMADURA).
2.n., *conjunto de vares de ferro
utilizado nas contrues de beto
armado.
armamentu
n., *conjunto de armas. - Kal arma
ke Junta tene i kal armamentu ke
sta na posi di Junta, i ka ten sidadon
ke ka sibi kila aos (R98) -.
(ARMAMENTO).
armariu
n., *mvel. (ARMRIO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
armasen
1.n., *depsito para guardar
mercadorias. - Ratu falal kuma i
misti pa i largal na un armasen di
arus (F.M.) -. (ARMAZM).
2.n., *estabelecimento comercial. -
No bin utiliza arus di armasen di
povu so dipus ki izersitu formadu
(C.P.) -. N.F. almasen.
armasenista
n., *pessoa encarregada de
armazm. - Monde i armasenista di
asosiason (Cenfa) -.
(ARMAZENISTA). N.F. neol.
armason
1.n., *equipagem de um navio. - Na
dia di tris e bota utru armason di
barku na mar (N.T.) -. (ARMAO).
2.n., *esqueleto de qualquer obra.
armatan
n., *vento quente do deserto.
(HARMATO). N.F. oxtona. N.S.
38
V.B.
armazena
v., *guardar; conservar.
(ARMAZENAR). N.S. V.B.
armazenadu
part., *conservado.
(ARMAZENADO). N.S. V.B.
armeru
n., *pessoa que faz ou vende
armas. (ARMEIRO). N.S. V.B.
armonia
n., - Armonia di Guine si bu tene
dinheru (T.T.) -. (HARMONIA). N.F.
paroxtona, neol., vd. armunia.
armoniu
n., *rgo pequeno. (HARMNIO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
armunia
n., *paz e amizade entre as
pessoas; acordo. - tudu djinti sibi
kuma Forsas Armadas ka na vivi na
armunia (R98) -. (HARMONIA). N.F.
paroxtona, armonia.
armunius
adj., *bem proporcionado.
(HARMONIOSO). N.F. oxtona. N.S.
V.B.
arnega
v., *abjurar; amaldioar. - Bariga
logu lanta i arnega ku el (A.P.) -.
(ARRENEGAR).
arnegadu
*abjurado. (ARRENEGADO). N.S.
V.B.
arnegu
interj., *exclamao de repulsa que
significa [Deus me livre]; livra! - Ami,
ku e nha mon ku n na ba buska
noiba? Arnegu di bo! (T.M.) -.
(ARRENEGO!).
arnoba
1.v., *substituir por coisa melhor;
tornar novo. - bo disa Deus arnoba
bo pensamentu, pa rabida bo
manera di ianda (N.T.) -.
(RENOVAR).
2.v., *repetir.
arnobadu
part., *rejuvenescido; melhorado;
tornado novo. - Kuntudu no kurpu
pa fora i na kai puku-puku, ma kil di
dentru i na arnobadu kada dia (N.T.)
-. (RENOVADO).
arnobason
n., *acto ou efeito de tornar novo;
renovamento. - pa Sinhor da bos
tempu di arnobason (N.T.) -.
(RENOVAO).
aroganti
adj., *insolente; altivo.
(ARROGANTE). N.S. V.B.
arograma
n., *papel de carta previamente
selado para escrever e mandar por
correio areo. (AEROGRAMA). N.S.
V.B.
aroma
n., *perfume. (AROMA). N.S. V.B.
aronauta
n., *pessoa que se desloca no ar
por meio de aeronave.
(AERONAUTA). N.S. V.B.
arpa
n., *instrumento musical de cordas,
de forma triangular, que se toca
com as mos. - Suma kau staba
ketu, i sinta pa toka arpa (Igr.I.) -.
(HARPA).
arpia
n., *ave feroz; personagem da
mitologia grega. (HARPIA). N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
arpista
n., *tocador de harpa. (HARPISTA).
N.S. V.B.
arpon
n., *anzol grande frechado.
(ARPO). N.S. V.B.
arpua
v., *agarrar com arpo. (ARPOAR).
N.S. V.B.
arpuadu
part., *agarrado com arpo.
(ARPOADO). N.S. V.B.
arseniku
n., *veneno. (ARSNICO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
arseniu
n., *elemento da qumica (As), de
cor cinzenta. (ARSNIO). N.F.
39
proparoxtona. N.S. V.B.
arteliaria
n., *ramo do exrcito que utiliza
armas de grande porte como
canhes, peas ou obuses. -
arteliaria senegalesa dispara tris
obus (R95) -. (paroxtona, neol).
arteria
1.n., *vaso que conduz o sangue do
corao para a periferia.
(ARTRIA). N.F. proparoxtona.
2.n., *via de comunicao principal.
- Subdireson di tranzitu na bin
intensifika fiskalizason di si arterias,
pa pudi sania asin es grandi flajelu
(R95) -.
arterius
adj., *diz-se do sangue que circula
do corao para a periferia, quer
dizer, o sangue j purificado.
(ARTERIOSO). N.F. oxtona. N.S.
V.B.
arteru
1.n., *astuto; manhoso. - Pabia i sibi
el i arteru (T.M.) -. (ARTEIRO).
2.adj., *que tem artes; mgico.
arti
1.n., *conjunto de regras para se
fazer alguma coisa. - Kulinaria, arti
di sibi fasi kusa li pa kunsi reseta di
kusinha tradisional guinensi (R96) -.
(ARTE).
2.n., *habilidade; astcia; manha;
magia. - Pa ke e manga di arti, pa
ke e manga di filosofia, si tuada di
djus ku mintida i mas forti? (O.S.) -.
artifisial
adj., *fingido; que no natural. - Si
bebe na tcora, i ka signifika kuma i
nesesita di alimentu artifisial (R96) -.
(ARTIFICIAL). N.F. neol.
artifisiu
n., *habilidade. (ARTIFCIO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
artigu
1.n., *cada um dos assuntos que se
abordam num escrito; assunto;
pargrafo; escrito. - Diklarason ta
prisiza na si artigu un di kuma
mininu dibi di sta na midida di
dizinvolvi si planu fiziku, inteletual,
moral, spiritual i sosial (R96) -.
(ARTIGO).
2.n., *mercadoria. - artigu di
prumera nesesidadi (C.P.) -.
3.n., *termo da gramtica para
indicar a palavra que, nalgumas
lnguas, precede o substantivo para
determin-lo. N.S. O Guineense tem
somente o artigo indefinido un; o
Portugus tem os artigos definidos e
indefinidos, variveis em gnero e
nmero.
artiku
adj., *relativo ao plo norte.
(RCTICO). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
artikula
v., *pronunciar; especificar em
artigos; unir. - fakulta mindjer pa i
artikula si nesesidadis (R95) -.
(ARTICULAR). N.F. neol.
artikulason
n., *juno. (ARTICULAO). N.S.
V.B. sin. kontrada di os.
artimanha
n., *acto de astcia. (ARTIMANHA).
N.S. V.B.
artimetika
n., * arte de contar. (ARITMTICA).
N.F. proparoxtona, vd. aritmetika.
N.S. V.A.
artison
n., *pessoa que exerce uma
profisso autnoma; artfice.
(ARTESO). N.S. V.B.
artista
n., *pessoa que actua nas belas-
artes; pessoa que tem habilidades
particulares. - Andre tudu manera i
na pensa sedu artista (R95) -.
(ARTISTA).
artistiku
adj., *executado com arte e
habilidade. - ntrudus na mostra
kapasidadi artistiku di kriaduris di
maskaras (P.dosS.) -. (ARTSTICO).
N.F. proparoxtona.
artizanatu
n., *manufactura de objectos com
40
matria-prima local; pequenas
indstrias especializadas na
fabricao e venda de produtos
regionais. - Sekretaria di Stadu di
Turismu, Ambienti i Artizanatu (R95)
-. (ARTESANATO). N.F. neol.
artriti
n., *doena causada pela
inflamao das articulaes.
(ARTRITE). N.S. V.B.
artrozi
n., *deformao de tipo
degenerativo das articulaes.
(ARTROSE). N.S. V.B.
aruda
n., *planta medicinal da famlia das
Rutceas; ruda; erva-das-bruxas. -
Bo ta Deus desimu parti di ortilon,
ku aruda, ku tudu ortalisa, ma bo ka
ta importa ku amor di Deus nin pa
fasi kusa djustu (N.T.) -. (ARRUDA).
N.S. n.v. ruta chalepensis.
arus
1.n., *planta da famlia das
gramneas, cultivada em terrenos
pantanosos ou nas regies quentes
com chuvas abundantes. - Dipus ki
monda kaba i ta pera dja arus sai i
mpina (F.M.) -. (ARROZ). N.F.
oxtona. N.S. L.Franca russ que
designa essa planta; n.v. oryza
sativa; bafa arus.
2.n., *gro de arroz utilizado na
alimentao. - i toma arus i labal tan
i kua iagu i pui arus riba di kombe
(N.M.) -.
arus di sekeru
n., *arroz cultivado em terrenos no
regados. (ARROZ DE SEQUEIRO).
N.M. lexia complexa. N.S. sin. arus
pampan; ant. arus di bulanha.
arus pam-pam
n., - sina elis kultiva ortalisas, arus
pam-pam i manga di utrus trabadjus
(R98) -. (ARROZ PAM-PAM). N.F.
vd. pam-pam 1. N.M. lexia
complexa.
arus-pintadu
n., *arroz cozido com feijo. (deriv.
ARROZ PINTADO). N.M. lexia
composta. N.S. V.M.
arvuri
n., *planta lenhosa de tronco alto. -
kil arvuri i sinal di dus situason di
vida ki Deus pui dianti di omi: kumel
signifika kudji situason di mal, ka
kumel signifika kudji situason di ben
(L.S.) -. (RVORE). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. sin. po;
pe.
as bes
loc.adv., *locuo adverbial que
significa [algumas vezes];
ocasionalmente. - Koitadesa, as bes
i ka ta bai te fin di bida (F.M.) -. (S
VEZES). N.F. as ves.
as ves
loc.adv., - asves problema i falsu
problema (MR98) -. (S VEZES).
N.F. neol., vd. as bes.
asa
v., - i ten manga di manera di asa
bentana (C.V.) -. (ASSAR). N.F. vd.
iasa.
asadu
part., - pis greliadu o asadu (N.M.) -.
(ASSADO). N.F. vd. iasadu.
asalmas
n.pl., *os defuntos; fantasmas.
Tuada di asalmas (O.S.) -. (AS
ALMAS).
asalta
v.tr., *dar assalto a; atacar. - Grupu
di djintis misti asalta puder (R99) -.
(ASSALTAR).
asaltadu
part., *atacado. (ASSALTADO). N.S.
V.B.
asaltu
n., *ataque. - N misti pa no fasi
asaltu final pa toma Bra ku Eroportu
(F.J.) -. (ASSALTO). N.F. neol.
asasina
v., *matar ou mandar matar algum.
- Ke ki bu ta pensa di djintis ki ta
misti asasina se ermons o e ta
kondena elis pa mortu? (L.S.) -.
(ASSASSINAR). N.F. neol. N.S. sin.
41
mata.
asasinadu
1.n., *acto de matar algum;
homicdio. - na runion pa splikason
nde asasinadu di Cabral, i ta ten kil
ki ta falau: no tira Tuga na no tera,
no ta kunsa fasi tcuru di Cabral
dentru di Bisau (C.P.) -.
(ASSASSINATO). N.F. neol.
2.part., *diz-se de algum que foi
matado. (ASSASSINADO). N.F.
neol. N.S. V.A.
asasinu
1.n., *algum que causa a morte de
algum; homicida. - Asin ki fika
dismintidu mortu di asasinu di Bud
Af duranti kil noti (R95) -.
(ASSASSINO). N.F. neol.
2.n., *acto de matar; assassinato;
homicdio. - Polisia ta intirvi ora ki
tcomadu: salvu kazu ki faladu kuma,
suma un kazu di dilinkuensia, un
asasinu, un kusa sin ki kompeti elis
(R95) -. (ASSASSNIO). N.S. sin.
asasinadu.
asemblea
n., (ASSEMBLEIA). N.F. paroxtona,
vd. asembleia. N.S. V.A.
asembleia
1.n., *reunio de pessoas para um
determinado fim; congresso. - i
fasidu un asembleia di familia pa
studa kal ke utrus meius (IN96) -.
(ASSEMBLEIA). N.F. proparoxtona,
asemblea.
2.n., Asembleia Nasional Popular,
*rgo deliberativo da Repblica da
Guin-Bissau, cujo nmero de 100
membros, ou Deputados, eleitos
democraticamente pelo povo por
meio de eleies legislativas de
quatro em quatro anos. - Segunda
seson ordinaria di kinta lejislatura di
Asembleia Nasional Popular
kontinua si tarbadju na no kapital
(R95) -. (ASSEMBLEIA NACIONAL
POPULAR).
asentu 1
n., *sinal grfico que se coloca em
cima de certas letras para indicar as
particularidades de alguns sons. -
seu ku tera na pasa, ma nin un
asentu ka na bin tiradu riba un letra
di lei (N.T.) -. (ACENTO).
asentu 2
n., *cadeira; banco. - O Deus, bu
asentu di renansa na kontinua pa
sempri (N.T.) -. (ASSENTO). N.F.
neol. N.S. sin. kadera; turpesa.
asentua
v.tr., *dar relevo. (ACENTUAR).
N.S. V.B.
asentuadu
part., *pronunciado com clareza;
diz-se da slaba marcada com
acento. (ACENTUADO). N.S. V.B.
asentuason
n., *sistema de acentuar.
(ACENTUAO). N.S. V.B.
aseriu
adv., *seriamente; realmente. - I
falal: ihn, aseriu (L.S.) -. (A SRIO).
N.F. proparoxtona, neol.
aserka di
con., *locuo prepositiva que
significa [a respeito de];
relativamente; sobre. - nobu
pensamentu aserka di
dizinvolvimentu, pa i pudi ten
mudansa na futuru di kumunidadi
(Igr.I.) -. (ACERCA DE). N.F. neol.
N.S. sin. sobri.
asesoriu
adj., *secundrio; anexo.
(ACESSRIO). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
asesu
n., *entrada; ingresso. - un di
komponenti i mindjoria asesu,
purtantu i kumpu mas skolas
(MR98) -. (ACESSO). N.F. neol.
asetona
1.n., *fruto da oliveira que produz o
azeite. - Ermons, pe di figu pudi padi
asetona? (N.T.) -. (AZEITONA).
2.n., *fruto da rvore pau azeitona,
semelhante s azeitonas. N.S. n.v.
sideroxilon densiflorum.
asfalta
v.tr., *alcatroar. (ASFALTAR). N.F.
42
neol. N.S. V.B., sin. alkatrua.
asfaltadu
part., *alcatroado. (ASFALTADO).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. alkatradu.
Asia
n., *nome dado a um dos seis
continentes da terra: os nomes dos
outros so Europa, frica, Amrica,
Ocenia e Antrctida. - lugar di
pasajen di Europa pa Asia (R95) -.
(SIA). N.F. proparoxtona.
Asiatiku
n., *termo comum para indicar os
habitantes da sia; relativo sia. -
paizis di Sudesti asiatiku (MR98) -.
(ASITICO). N.F. proparoxtona.
asidenti
n., *acontecimento desagradvel. -
Pabia di asidenti di viason ne
ultimus tempu - Amigus, no misti da
un informason sobri un asidenti ku
okuri dia sinku (R95) -.
(ACIDENTE).
asidu
1.n., *substncia azeda; em qumica
diz-se cida uma substncia que
tem uma determinada reaco em
antinomia com as substncias
alcalinas. - Na mesmu manera
bitcus ka ta gosta di asidu di limon
(Igr.I.) -. (CIDO). N.F.
proparoxtona.
2.adj., *agre; azedo. (CIDO).
asiedesa
n., *limpeza. - na kau ku na bindi nel
kusa di kume, ke djinti na kumpra,
bu dibi di fasi asiedesa la (R98) -.
asimila
v.tr., *tornar semelhante;
compreender o que se estuda.
(ASSIMILAR). N.S. V.B.
asimiladu
1.part., *incorporado; semelhante;
diz-se duma disciplina bem
estudada. (ASSIMILADO).
2.n., *no tempo colonial, nome dado
s pessoas que gozavam dum
estatuto especial, por terem aceite
alguns elementos da cultura e da
civilizao portuguesa.
(ASSIMILADO).
asin
adv., - bu na toma galinha bu mata,
bu na mitil na ki iagu kinti, asin pa
pudi penal (N.M.) -. (ASSIM). N.F.
neol., vd. sin 2.
asin ke
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que indica
[temporalidade]; logo que. - Si no
tene mas nivel di skola, enton asin
ke no tene mas saudi pa no kultura
(IN96) -. (ASSIM QUE). N.F. neol.
asina
v.tr., - Memorandu ku no asina
(R98) -. (ASSINAR). N.F. neol., vd.
sina 2.
asinatura
n., *aposio do prprio nome num
documento para autenticar ou
subscrever. - Si ka ten dia di
asinatura, djintis sta purparadu pa
ataka (R98) -. (ASSINATURA). N.F.
sinatura.
asindetu
n., *ligao das palavras ou das
frases elidindo a conjuno
coordenativa. (ASSNDETO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
asinki
n., *folha de zinco. - I ki asinki no ta
pistal -. (deriv. ZINCO). N.F. zinku.
N.S. sin. lata.
asistensa
n., *auxlio; amparo.
(ASSISTNCIA). N.F. asistensia.
N.S. V.B.
asistensia
n., - gabinete di asistensia juridika di
kriansa (R95) -. (ASSISTNCIA).
N.F. proparoxtona, neol., vd.
asistensa.
asistenti
n., *adjunto; auxiliar. - Un sentru di
saudi pelu menus i tene un mediku
asistenti (IN96) -. (ASSISTENTE).
N.F. neol.
asisti
v., - Anos tudu no asisti manga di
senas, dinti sai mas tardi di ki
43
lingua, ma dinti ta murdi lingua
(IN96) -. (ASSISTIR). N.F. neol., vd.
sisti.
asku [-asku]
suf.nom., *sufixo que entra na
formao de substantivos,
exprimindo a ideia de semelhana. -
bandidasku - bonitasku - brutasku di
- katiberasku - parentasku -. (-
ASCO). N.M. sufixo de nomes,
adjectivos e advrbios.
asma
n., *doenca que provoca dificuldade
na respirao. - N ta kura asma
(IN99) -. (ASMA).
asmatiku
adj., *pessoa com dificuldade de
respirao. (ASMTICO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
asna
n., *armao que serve de suporte
cobertura de um edifcio. - Padja di
kaza, tudu kumpridu ku kumpridu, i
ka ta tciga di asna pa bas (L.A.) -.
(ASNA). N.S. ASNA, em Portugus,
indica tambm a fmea do ASNO
ou BURRO.
asnera
n., *tolice; disparate; asnidade;
asnice. - mindjer ta sufri te un sertu
puntu i ta lanta ientra na asnera
(IN96) -. (ASNEIRA).
aso!
interj., *na boca de um adulto
exprime o advertimento dado com
autoridade a um jovem ou a uma
criana: olha l, tu!. N.F. oxtona.
N.S. V.P.
asoladu
part., *diz-se de alguma coisa que
causa runa e consternao. - pa
privini asidentis ki ten asoladu na
sidadi di Bisau (R95) -.
(ASSOLADO). N.F. neol.
asolutu
adj., *o que existe em si; no
dependente; diz-se do poder
desptico. (ABSOLUTO). N.F.
absolutu. N.S. V.B.
ason 1
n., *efeito de agir; aquilo que se faz;
acto; feito. - Kolabora ku Stadu na
kalker ason pa tira pobu na kansera
(Igr.I.) -. (ACO).
ason 2
interj., *exprime uma chamada com
um tom de autoridade; oh, tu!; olha
l. - Ibo! Ason! (R.N.) -. (deriv.
ACO).
asorbi
v., *incorporar; fazer desaparecer.
(ABSORVER). N.S. V.B.
asorbidu
part., *incorporado; exaurido.
(ABSORVIDO). N.S. V.B.
Asorianu
n., *habitante dos Aores.
(AORIANO). N.S. V.B.
asosia
v., *reunir em sociedade; cooperar. -
e djunta e asosia e abri un kau e ba
ta djuga nel (R95) -. (ASSOCIAR).
N.F. paroxtona, neol.
asosiadu
*agregado; adjunto. - I no pais ka
staba inda la asosiadu (R95) -.
(ASSOCIADO).
asosiason
n., *reunio de um grupo de
pessoas para um determinado fim. -
na kazu di asosiason o di
agrupamentu di mindjeris ku ta
tarbadja, bu pudi tambe kontakta
elis pa organiza sesons di formason
(Cecomes) -. (ASSOCIAO). N.F.
neol. N.S. sin. agrupamentu.
aspa 1
v., *meter entre os sinais grficos
denominados aspas. ((ASPAR).
N.F. neol. N.S. V.B.
aspa 2
n., *sinal grfico [ ], denominado
tambm vrgulas dobradas. - Es
dukumentu misti, entri aspas, kuriji
erus di piriudu ku pasa (R95) -.
(ASPA).
aspadu
part., *posto entre aspas.
(ASPADO). N.S. V.B.
asperdji
44
v.tr., *borrifar com folhas molhadas;
asperger, aspersar. (ASPERGIR).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. burfa.
asperdjidu
part., *borrifado; aspersado.
(ASPERGIDO). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. burfadu.
asperson
n., *borrifo. (ASPERSO). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. burfason.
aspersori
n., *hissope; instrumento para
aspergir com gua benta.
(ASPERSRIO). N.S. V.B.
aspetu
n., *ponto de vista; aparncia. - i ten
ke ten un pulitika adiministrativa na
es aspetu ke na nkoradja djintis pa
bai ki kau (IN96) -. (ASPECTO).
N.F. neol.
aspiranti
n., *o que espera um lugar.
(ASPIRANTE). N.S. V.B.
aspirason
n., *ambio; desejo; ideal. - Na
sosiedadi dimokratiku no dibi di, na
medida di posivel, kria kondisons pa
bai au inkontru di aspirasons di
grupus di sidadons di un pais
(MR98) -. (ASPIRAO).
aspirina
n., *medicamento composto de
cido saliclico com efeitos
analgsicos, antipirticos e anti-
reumatismais. - Si duenti tene febri,
dal aspirina o parasetamol, si bu
tenel a kaza (Igr.I.) -. (ASPIRINA).
aspru
adj., *acre; desigual. (SPERO).
N.S. V.B.
astemiu
adj., *pessoa que no toma bebidas
alcolicas; moderado. (ABSTMIO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
astenson
n., *privao; renncia.
(ABSTENO). N.S. V.B.
astinensia
n., *privao; diz-se da privao de
comida de carne durante alguns
dias litrgicos. (ABSTINNCIA).
N.S. V.B.
astrolabiu
n., *instrumento astronmico que
serve a medir a altura das estrelas
e, consequentemente, decidir o
rumo do navio. (ASTROLBIO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
astronomia
n., *estudo dos astros.
(ASTRONOMIA). N.S. V.B.
astru
n., *designao genrica dos corpos
celestes, como os planetas e as
estrelas. - Mundu ku bu odja,
plantas, limarias, astrus di seu,
pekaduris, i tene men un sintidu?
(L.S.) -. (ASTRO).
astru-rei
n., *o sol. (ASTRO-REI). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
astrus
adj., *incompreensvel; obscuro.
(ABSTRUSO). N.F. oxtona. N.S.
V.B.
astusia
n., *esperteza. (ASTCIA). N.S.
V.B.
asu
n., *material muito duro, composto
de ferro e carbono. (AO). N.S. V.B.
asukar
n., - si bu misti bu ta pui asukar o
mel (N.M.) -. (ACAR). N.F.
paroxtona, neol., vd. sukru.
asumi
v., *encarregar-se de; tomar sobre
si; aceitar. - kadaun pa asumi si
risponsabilidadi (R95) -.
(ASSUMIR). N.F. neol., sumi.
Asunson
n., *festa litrgica da religio
Catlica que celebra a elevao da
Virgem Maria ao Cu junto com o
seu corpo. - Kal ki diferensa entri
Asenson ku Asunson? (L.S.) -.
(ASSUNO). N.F. oxtona. N.S. o
dia de festa o 15 de Agosto.
asuntu
n., *tema; argumento. - kila i un
45
asuntu muitu importanti (IN96) -.
(ASSUNTO). N.F. neol.
asurdu
n., *contra-senso. (ABSURDO). N.F.
vd. absurdu. N.S. V.B.
asves
adv., *locuo adverbial que
significa em algumas circunstncias;
de vez em quando; uma vez. -
asves bu ta obi purtantu programa
ke ta fala na un termu mas suavi,
ma bu ta bin obi utrus ke ta kontinua
inda suma ke ka ten nada ke na
akontisi (R98) -. (S VEZES). N.F.
oxtona, neol., asvezis.
asvezis
adv., *locuo adverbial que
significa em algumas circunstncias;
de vez em quando; umas vezes. - i
kusa ki difisil asvezis di alguin seta
konta si negativus (R95) -. (S
VEZES). N.F. paroxtona, neol.,
asves.
ataka
1.v.tr., *assaltar; acometer. - I na
pertusi di si vitima pa ataka
(P.dosS.) - No ten no vida djustu
suma no arma pa ataka, tambi pa
difindi (N.T.) -. (ATACAR). N.F.
neol., taka 2.
2.v.tr., *diz-se da doena que ataca.
- Padidas obi noba kuma banhu
duensas riba mas pa bin ataka
mininus, logu e foronta (M.J.) -.
atakadu
1.part., *assaltado. - no internadu
atakadu ku kuatru jatu (C.P.) -.
(ATACADO). N.F. neol.
2.part., *apanhado por uma doena.
- i sta atakadu ku paludismu -.
atakanti
n., *agressor; assaltante.
(ATACANTE). N.S. V.B.
ataki
1.n., *assalto; aco militar. - Na kal
mboskada? Na kal ataki? (R98) -.
(ATAQUE).
2.n., *manifestao sbita ou
inesperada de uma doena, como a
apoplexia, que causa a alterao
total ou parcial do movimento e da
sensao. - Si alguin kai ataki, ka bu
bibintil nada tok i disperta diritu
(Igr.I.) -.
atcaka
v., *apanhar doena. (ACHACAR-
SE). N.S. V.B.
atcaki
n., *doena habitual sem gravidade.
(ACHAQUE). N.S. V.B.
ate
con., - Ate prosimu semana no na
torna kontra li mas (R97) -. (AT).
N.F. neol., vd. te.
ateismu
n., *filosofia ou doutrina que nega a
existncia de Deus. (ATEISMO).
N.S. V.B.
ateista
n., *que nega a existncia de Deus;
ateu. (ATEISTA). N.S. V.B., sin.
ateu.
atempu
loc.adv., *oportunamente. - Kolera,
si tratadu atempu, nau, i ka ta mata
(R97) -. (A TEMPO).
atenson
1.n., *cuidado; acto de aplicar-se;
concentrao. - ku kuidadu i
atenson i ta ivitadu asidenti di
viason (R95) -. (ATENO).
2.coloc., tcoma atenson, *alertar;
avisar; fazer saber. - Pabia di kila ke
n ta tcoma atenson pa no bisti anos
tudu na bazi di no pusiblidadis
(IN96) -. (CHAMAR A ATENO).
atentadu
n., *tentativa de crime; crime. - Si ka
fasil, Polisia pudi prindil i akusal di
atentadu di pudor, violason di
prinsipiu di konvivensia sosial
(P.dosS.) -. (ATENTADO). N.F.
neol.
atentu
adj., *que vigilante; cuidadoso. -
anos tudu no dibi di sta atentu pa no
sigui konsidjus ku no na dadu (R95)
-. (ATENTO).
ateru
n., *quantidade de terra para cobrir
46
um buraco ou nivelar o terreno. - i
mandanu un kamion di ateru la pa
pudi kaba ku ki buraku (R95) -.
(ATERRO).
ateu
n., *descrente; o que nega a
existncia de Deus; o que no se
interessa da existncia de Deus.
(ATEU). N.S. V.B., sin. ateista.
atidon
n., *propenso; capacidade.
(APTIDO). N.S. V.B.
atindi
1.v.tr., *dar consulta; acolher;
receber. - mediku ku dibi di atindi
duenti i dibi di sedu muitu pasienti
(IN96) -. (ATENDER).
2.v., *ter considerao. (ATENDER
A). N.S. V.A.
atindidu
1.part., *recebido; acolhido; tratado
com cuidado. - Tris di Agostu ieraba
un ospital ke ta risibi tudu firidus ki
saiuba di guera di Angola ku di
Mosambiki pa bin atindidu dentru di
kil ospital (IN96) -. (ATENDIDO;
ATENTO).
2.part., *tomado em considerao. -
badjuda ta pasa na obi so pesoa di
si namoradu, abo dja pape bu ka ta
atindidu (IN96) -.
atindimentu
n., *acto de acolher ou de prestar
ateno. - Bazi di es fatu di bon
atindimentu i ikonomiku (IN96) -.
(ATENDIMENTO).
atindji
v.tr., *alcanar; obter; conseguir. - i
ta sedu difisil pa no atindji no
objetivus (IN96) -. (ATINGIR). N.F.
neol. N.S. sin. iangasa.
atindjidu
1.part., *conseguido, alcanado;
obtido. - midida nesesarias pa i pudi
atindjidu es dizinvolvimentu (R95) -.
(ATINGIDO). N.F. neol. N.S. sin.
iangasadu.
2.part., *ferido. - Junta sirbi de radiu
li pa pudi ivita tudu no populason di
bin sedu atindjidu pa balas (R98) -.
atitudi
n., *comportamento; postura;
conduta. - n pensa ku kil bu atitudi
la, anos no kunsiu diritu (R95) -.
(ATITUDE). N.F. neol.
ativa
v.tr., *estimular; despertar; acelerar.
(ACTIVAR). N.S. V.B.
ativadu
part., *despertado; estimulado;
acelerado. (ACTIVADO). N.S. V.B.
ativamenti
adv., *advrbio de modo que
significa [com mais
responsabilidade] ou [com mais
influncia]. - mindjeris misti pa omi
djuda elis pa e pudi partisipa mas
ativamenti na dizinvolvimentu di
tudu no tera (R95) -.
(ACTIVAMENTE). N.F. neol.
atividadi
n., *ocupao; conjunto de actos. -
Se atividadi alarga te na paizis
strandjerus (R95) -. (ACTIVIDADE).
ativista
n., *pessoa que participa; membro. -
i un ativista di no partidu Union pa
Mudansa (IN96) -. (ACTIVISTA).
N.F. neol.
ativu
1.adj., *que age; que tem energia ou
vigor. - djintis na sedu ativu pa pudi
di fatu torna rispita se kumprumisu i
se palavras (R98) -. (ACTIVO).
2.n., *valor positivo de uma empresa
ou actividade. N.S. V.A.
atlas
n., *coleco de cartas geogrficas.
(ATLAS). N.F. oxtona. N.S. V.B.
atleta
n., *pessoa que pratica desporto;
lutador. - un atleta i teneu kondison
fizika pa kualker mumentu (IN96) -.
(ATLETA). N.F. neol.
atletismu
n., *conjunto de certas prticas
desportivas, normalmente
individuais, como as corridas, os
saltos e os lanamentos.
(ATLETISMO). N.S. V.B.
47
atmosfera
atmosfera
1.n., *camada de ar que est ao
redor da terra; meio ambiente.
(ATMOSFERA). - Tudu povus e ten
diretu pa se atmosfera, ku sedu, seu
ku pindra riba delis, pa ka i puluidu
(R96) -. N.F. neol.
2.n., *unidade de medida dos
fluidos.
atoa
1.adv., *ao acaso; sem reflexo. (
TOA). N.F. paroxtona. N.S. V.B.
2.adv., *sem proveito; inutilmente.
atomiku
1.adj., *diz-se da energia atmica,
da bomba atmica, da fsica
atmica. (ATMICO). N.F.
proparoxtona.
2.n. bomba atomika, *arma
mortfera que liberta energia que
desintegra o ambiente circunstante.
- Filisteus ka tenba avion, nin karu
blindadi, nin bumba atomika (Igr.I.) -
. (BOMBA ATMICA). N.M. lexia
composta.
atomismu
n., *sistema filosfico que admite a
existncia dos tomos como
elementos constitutivos da matria.
(ATOMISMO). N.S. V.B.
atomiza
v.tr., *reduzir a partculas
pequenssimas; dividir.
(ATOMIZAR). N.S. V.B.
atomizadu
part., *reduzido a partculas
pequenssimas; dividido.
(ATOMIZADO). N.S. V.B.
atomu
n., *elemento constitutivo da
matria; corpsculo. (TOMO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
atonitu
adj., *confuso; espantado.
(ATNITO). N.S. V.B.
ator
n., *pessoa que faz teatro ou
cinema; pessoa que participa. -
partidus politikus ku si kandidatus
sedu atoris prinsipal (P.dosS.) -.
(ACTOR). N.M. pl. atoris.
atorna
n., *troco; volta; vingana; retoro.
- Suma no sibi kuma, pa un ladu,
faka di atorna ka ta moku ma, pa
utru ladu, anos i fidju di kil uniku
Deus di purdon: anta i bon mandji
pa pudi torna vingansa? (L.S.) -.
(deriv. TORNAR). N.S. faka di
atorna.
atrai
v.tr., *persuadir; seduzir. - I ta
seduba tarefa di guvernu pa
priukupa ku prublema di
infrastrutura di forma atrai joven
(IN96) -. (ATRAIR).
atraidu
part., *seduzido; encantado. - tudu
pekadur sinti atraidu pa Korson
abertu di Salbadur (L.Cat.) -.
(ATRADO). N.F. paroxtona, neol.
atras
adv., - suma ke n splikaba dja atras,
n ka nega bisti sabi (IN96) -.
(ATRS). N.F. neol., vd. tras.
atraves di
con., *locuo prepositiva que indica
[por meio de]. - Mensajen ki i manda
aos atraves di radiu ku televizon
(R95) -. (ATRAVS DE). N.F.
oxtona, neol.
atraza
v., *retardar; demorar. - Ma kil la ka
na atraza ninguin, i ka na para no
luta (C.P.) -. (ATRASAR). N.F.
traza.
atrazadu
1.part., *que no est em dia; no
pontual. - tarbadju sta muitu
atrazadu (R95) -. (ATRASADO).
2.part., *no muito desenvolvido. -
un mundu suma di nos, asin
atrazadu (C.P.) -.
3.adj., *doente mental.
atrazu
n., *retardo; demora. - Kila ki sta na
bazi di e atrazu tudu ke lebanu un
anu letivu en branku (R95) -.
(ATRASO). N.F. trazu.
48
atrela
v.tr., *levar a reboque; levar com
trela; rebocar. - Mesmu ku bu na
tene elis bu ka dibi di atrela kilis ku
moranta fora riba di kil ku bu kaza
ofisialmenti (IN96) -. (ATRELAR).
atreladu
1.adj., *rebocado; arrastado.
(ATRELADO).
2.n., *veculo sem motor rebocado
por outro. (ATRELADO). N.S. V.B.
atribi
v., (ATREVER-SE). N.F. vd. atrivi.
N.S. V.B.
atribidu
adj., (ATREVIDO). N.F. vd. atrividu.
N.S. V.B.
atrivi
v., *ter coragem; ousar; tentar
meter-se onde no deve. - Sibi di bu
vida, nunka mas ka bu atrivi, Bisilai
(Cecomes) -. (ATREVER-SE). N.F.
atribi.
atrividu
part., *corajoso; audaz; metido;
ousado. (ATREVIDO). N.F.
atribidu. N.S. V.A., sin.
disinkaradu.
atriz
n.f., *pessoa que faz teatro ou
cinema. (ACTRIZ). N.S. V.B.
atu
1.n., *aco; cerimnia pblica. - e
panhadu na un fragranti atu pa
pulisia otca ke e na kumersializaba
serka di sen gramas di iamba (R95)
-. (ACTO).
2.n., *parte de uma pea teatral. -
Atu uniku (C.V.) -.
atua
v., *agir; fazer efeito. - apezarjj
kolera ne momentu i ka na atua, no
ka na para papia del (R98) -.
(ACTUAR). N.F. paroxtona.
atuadu
part., *realizado. (ACTUADO). N.S.
V.B.
atual
1.adj., *presente; real. - kompara
salariu atual ku slariu di tempu
kolonial (IN96) -. (ACTUAL). N.F.
oxtona.
2.adj., *real; oportuno. - juventudi i
un prublema muitu atual purki
juventudi i forsa pa dizinvolvimentu
di kualker sosiedadi (IN96) -.
atualizadu
part., *modernizado; informado em
dia. - fera i kau sertu di fika sempri
atualizadu ku nobas di tudu dia
(P.dosS.) -. (ACTUALIZADO). N.F.
neol.
atualmenti
adv., *advrbio de modo que
significa [agora]; presentemente. -
Purke gos, atualmenti, no ka ta obi
di nutru, kafakin ta fala di sil (IN96) -
. (ACTUALMENTE). N.F. neol. N.S.
sin. gosi.
atuason
n., *procedimento; maneira de agir. -
Union pa Mudansa kistiona atuason
di otoridadis di pulisia di Bisoran
(R95) -. (ACTUAO). N.F. neol.
atun
n., *peixe da famlia dos
Escombrdeos. - piskaduris ta tii
atun, bagri, linguadu (J.L.R.) -.
(ATUM). N.S. n.v. Thunnus tynnus.
au
prep., *elemento de composio de
lexias complexas, derivado do
Portugus (AO), contraco da
preposio (A) com formas do artigo
e do pronome demonstrativo (O). -
au longu des dia tudu (R95) -. (AO).
N.F. neol. N.M. Esta preposio
est a entrar com frequncia nas
frases dos locutores: au kontrariu;
au ladu; au longu; au mesmu
tempu.
aula
n., *lio. - No ta bai aula di kustura,
no ta bai aula di kantu (R95) -.
(AULA). N.F. proparoxtona. N.S.
aula a unidade de trabalho
escolar e sala di aula o lugar
onde a aula dada; da aula; sin.
lison.
aumenta
49
v., - Bu pudi uza iagu pa aumenta
produson di bu terenu (Igr.I.) -.
(AUMENTAR). N.F. neol., vd.
omenta.
aurora
n., *claridade que precede o nascer
do sol; madrugada. (AURORA). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. mandurgada.
Australianu
1.n., *termo comum para indicar os
habitantes da Austrlia.
(AUSTRALIANO).
2.adj., *relativo Austrlia. - Konsul
australianu na Deli tcoma tambe
atenson pa stabilisi relasons di
intindimentu (R95) -.
Austriaku
n., *membro do povo austraco,
habitante da ustria. (AUSTRACO).
N.M. proparoxtona. N.S. V.B.
autarkia
n., *sistema ou entidade
administrativa bastante autnoma
que controla os interesses de uma
parte ou de uma regio do territrio
nacional. - pa pirmiti pa autarkia
pudi ten na prosimu anu di noventa i
seis (R95) -. (AUTARQUIA). N.F.
paroxtona.
autentiku
adj., *verdadeiro; legalizado
juridicamente. - avenida 14 di
Novembru i autentiku pista di rali
(R95) -. (AUTNTICO). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. sin.
bardaderu.
autofolanti
n., - Ntori karga si autofolanti ku si
kartas na mon i na djanti (M.J.) -.
(ALTOFALANTE). N.F. vd.
altufalanti.
autonomia
n., *independncia; possibilidade de
estabelecer as prprias normas;
capacidade de iniciativa prpria. -
Fidju di Guine ku ta odja propi kuma
i tene kapasidadi pa kila i ka tene
autonomia (IN96) -. (AUTONOMIA).
N.F. paroxtona, neol.
autor
n., *criador de uma obra; inventor;
responsvel. - Ke ki autor di Biblia
misti falanu na si splikason? (L.S.) -.
(AUTOR).
autorut
n., *estrada larga e rpida para
automveis. - I ta faladu, ala ki
autorut: dus karu ka pudi nkontra la
(C.P.) -. N.F. Francs autoroute
que significa auto-estrada.
autostrada
n., *via rpida para automveis com
faixa separadora central. - kil
paseiu, ke ta obstrui tudu, e ta tudji
djintis pasa tok e ta bai mata un
faicha di autostrada (R95) -. (AUTO-
ESTRADA). N.F. neol.
auziliar
1.adj., *pessoal de apoio;
assistente; ajudante. - I ten sentru di
saudi ki nin infermeru di infermajen
djeral ka ta pudu: so infermajen
auziliar (IN96) -. (AUXILIAR). N.F.
oxtona, neol.
2.n., *em gramtica tradicional, o
termo designa alguns verbos ou
palavras que se juntam a outros
verbos para constituir determinadas
formas verbais.
Avaianu
n., *membro do povo havaiano,
habitante das Ilhas Havai.
(HAVAIANO). N.S. V.B.
avalia
v., *determinar o valor de; apreciar. -
no sta la djuntu ku djornalistas na
avalia kal ki na sedu komportamentu
final di sosiedadi sivil (R95) -.
(AVALIAR). N.F. paroxtona, neol.,
valia.
avaliason
n., *apreciao. - pa fasi avaliason
di manera ki na bai dianti (Igr.I.) -.
(AVALIAO). N.F. neol., valiason.
avansa
v., *progredir; caminhar para a
frente. - Dipus ke no luta avansa, no
Partidu odja kuma i nesesariu forma
kuadrus (C.P.) -. (AVANAR).
avansadu
50
1.part., *progredido; desenvolvido. -
povu di Guine-Bisau tene un
speriensia i teknika tradisional
bastanti avansadu na kultivu di arus
(R98) -. (AVANADO).
2.adj., *adiantado; que tem muita
idade. - i tenba dja idadi avansadu
(N.T.) -.
3.n., *em certas competies
desportivas, diz-se do jogador que
tem a funo de atacar. - difeza
Maozer ku avansadu Kanidja (R95)
-.
avansu
n., *progresso; melhoria. - N misti
mati sabura di no tera, n misti mati
avansu di no povu (D.N.) -.
(AVANO).
avanu
n., *charuto de Havana. (HAVANO).
N.S. V.B.
avarentu
adj., *avaro. (AVARENTO). N.S.
V.B.
avaria 1
1.v.tr., *danificar; prejudicar;
estragar. (AVARIAR). N.F.
paroxtona, neol.
2.v.intr., *sofrer estrago; deixar de
funcionar; enlouquecer; perder o
uso da razo. N.S. V.B.
avaria 2
n., *dano; estrago; prejuzo. - Karu
tene problema di avaria (R95) -.
(AVARIA). N.F. paroxtona, neol.
avariadu
part., *estragado; enlouquecido.
(AVARIADO). N.S. V.B.
Aventu
n., *perodo da liturgia crist que
precede o tempo de Natal e que
prepara a vinda do Messias. - Nha
ermons, nes tempu di Aventu no na
pera vinda di no Sinhor Jesus Kristu
(L.Cat.) -. (ADVENTO). N.S. so
quatro semanas de preparao
durante o ms de Dezembro.
aventura
n., - Aventura asves i sorti (A.H.) -.
(AVENTURA). N.F. neol., vd.
ventura.
averbiu
n., *so palavras ou grupos de
palavras com a funo semntica
de especificar o processo exprimido
pelo verbo ou o significado dos
adjectivos, dos nomes e dos
mesmos advrbios. (ADVRBIO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
aviadur
n., *tripulante de aeroplano. El ku
mandaba dja ultimu aviaduris (C.P.)
-. (AVIADOR). N.F. abiadur. N.M.
pl. aviaduris.
aviason
n., *conjunto de meios de transporte
areo. - bu ka pudi sai pa bu ianda
di dia, pabia aviason sta riba (C.P.) -
. (AVIAO). N.F. abiason.
avinida 1
n., *via de circulao urbana mais
larga do que a rua. - no na djubi li
na avinida katorzi di Novembru, so
pa manera ki ki kau sta pertadu
(R95) -. (AVENIDA).
avinida 2
n., *pea destinada a prender o
cabelo; gancho de cabelo. - Di
fabur, pistan avinida -. (deriv.
AVENIDA). N.S. V.A.
avion
n., *aparelho utilizado na navegao
area; aeroplano. - na Karavela no
ka tene avion, no ka tene elikopteru,
no ka tene barku rapidu (R95) -.
(AVIO). N.F. abion.
aviza
1.v.tr., *fazer saber. - No na aviza
pa ninguin diskisi kuma, anti di bu
na bai bias, bu ten ke bai la ba
barsina sobri febri amarelu (R98) -.
(AVISAR).
2.v.tr., *aconselhar; admoestar;
advertir. - Jesus aviza elis, i fala: bo
toma sintidu, bo libra di fermentu di
Fariseus ku fermentu di Erodis
(N.T.) -.
avizadu
part., *advertido. - kada omi dibi
sedu avizadu kal mison ki na
51
kumpri, purke ninguin ka ta nganadu
(C.P.) -. (AVISADO).
avizu
n., *recado; anncio; advertimento,
conselho. - Es i avizu ku no ten di
kumandu supremu di Junta Militar
(R98) -. (AVISO).
avogadu
n., *protector. (ADVOGADO). N.F.
advogadu. N.S. V.B.
avontadi
adv., *locuo adverbial de modo
que significa [a seu bel-prazer]; sem
constrangimentos. - Bu odja purke
n dicha bos bo papia avontadi, bu
odja nde ku no sta nel? (R95) -. (
VONTADE). N.F. neol.
avulsu
adj., *separado; solto. (AVULSO).
N.S. V.B.
aza
*membro anterior de um animal que
lhe serve para voar; superfcie
lateral de um avio. - I kebra aza di
Djugudi (L.S.) -. (ASA). N.F. neol.,
vd. ansa.
azar
n., *desgraa; sorte o fortuna
adversa; mofina. - i pega na karu i
ba ten azar i madja kil sinhora (R95)
-. (AZAR). N.F. neol. N.S. sin.
mufunesa.
azarmas!
interj., (S ARMAS!). N.F. vd.
alarmas!. N.S. V.B.
azavesas
adv., *ao contrrio; ao revs. (S
AVESSAS). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. rebes.
azeda
v., *avinagrar. (AZEDAR). N.S. V.B.
azedadu
part., *avinagrado. (AZEDADO).
N.S. V.B.
azedu
adj., *cido; estragado. (AZEDO).
N.S. V.B.
azeiti
n., *leo de cozinhar em geral; leo
vegetal vendido na loja. - Tudu
mindjeris kusinha, utrus na kusinha
ku galinha ku azeiti (L.S.) -. (deriv.
AZEITE). N.F. neol. N.S. azeiti di
olivera; sin. siti-dos.
azeiti di olivera
n., *leo extrado da azeitona;
azeite. - Bo pudi djunta binhu ku
frutas ku azeiti di olivera (Igr.I.) -.
(AZEITE DE OLIVEIRA). N.F. neol.
N:S. sin. siti-dos.
azetona
n., *fruto semelhante azeitona;
azeitona da Guin. (AZEITONA).
N.S. V.B.
azoto
n., *elemento da Qumica, cujo
smbolo [N]. (AZOTO). N.S. V.B.
azul
n., *nome de uma cor, como a cor
do cu sem nuvens ou das guas
limpas do mar dos Bijags. -
Djensianu azul o merkuriu i bon pa
ba ta limpa tcaga ku el, ma son ora
ki labadu limpu ku iagu di sal (Igr.I.)
-. (AZUL). N.S. na lngua de alguns
povos da Guin-Bissau existe um
nico termo pa designar a cor azul e
a cor verde.
azula
v., (AZULAR). N.F. neol., vd. zula.
N.S. V.B.
azuladu
part., (AZULADO). N.F. neol., vd.
zuladu. N.S. V.B.
azuledja
v., *pr azulejos na parede ou no
pavimento. (AZULEJAR). N.S. V.B.
azuledjadu
part., *que tem azulejos.
(AZULEJADO). N.S. V.B.
azuleju
n., - no misti kamba pa kil utru
azuleju (R99) -. (AZULEJO). N.F.
neol., vd. ajuleju.
52

B, b
*Segunda letra o grafema do
alfabeto que representa o fonema
[oclusiva sonora bilabial]. (B). N.S.
Em muitas das palavras derivadas
do Portugus substitui o som [v]; vd.
bentu (VENTO).
ba 1
v.s.aux., - N bai pa ba panha sonu
son, n pega mas sunha (N.M.) -.
(VAI). N.F. vd. bai.
ba 2 [-ba]
1.v.aux., *verbo auxiliar que indica o
tempo anterior dos verbos. - i ta
mistiba kume restus ku ta sobra
(N.T.) -. N.S. -ba sufixado ao
verbo para distingu-lo do lexema
ba, forma elidida do verbo bai (IR).
2.v.aux., *verbo auxiliar que indica o
modo condicional, hiptese
impossvel ou irreal. - i kumprimiti na
Lisboa kuma si i tcigaba Bisau,
dentru di un anu, i na kababa ku
guera kinti-kinti (C.P.) -.
ba 3 [ba-]
pref., *prefixo que entra na
formao de substantivos ou
pronomes, exprimindo a ideia de
plural comitativo. - Otca ki ba-
bumbulun tcolona, ba-tambur
tcebeta, lambes kunsa karmusa
(J.S.) - Pera, n notisia banhus kin ki
ami (JB97) -.
baba 1
v., *molhar-se com a saliva viscosa
que escorre da boca. - Alma-biafada
kansa tok i na baba (T.M.) -.
(BABAR).
baba 2
n., *nome de referncia em relao
aos velhos e, em particular, aos
chefes. - Mininu falan: baba, ke ke i
liberdadi? (C.S.) -. N.F. Mandinga e
Bijag baba que significa papa.
babadu
part., *molhado com baba.
(BABADO). N.S. V.B.
babel
n., *confuso. (BABEL). N.S. V.B.
babu
n., *saliva viscosa que escorre da
boca. (BABA). N.S. V.B.
bacha
v., - bu ba sinta la pa bu pera ora ki
iagu bacha pa bu pudi disi (C.P.) -.
(BAIXAR). N.F. neol., vd. basa.
bachadu
part., - Kalker alguin ku ialsa si
kabesa i ta bachadu (N.T.) -.
(BAIXADO). N.F. neol., vd. basadu.
bachada
n., *lugar ou stio mais adiante;
terreno mais baixo. - Nha tiu mora
na bachada -. (BAIXADA). N.S. V.A.
bachu
adj., *que tem pouca altura ou
pouca profundidade; inferior,
desprezvel. - es tudu ka bali pena
purke anos i ka djinti bachu (R95) -.
(BAIXO).
badadji
n., *arroz cozido com gua e sal;
papinha para os bebs; comida leve
e mole para os doentes. - Luka ta
kume son badadji ku pis, baguitc ku
fruta (Minsap) -. N.S. sin. pitc-patci.
badal
n., *a pea metlica suspensa
dentro do sino. (BADALO). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. feru di sinu.
badau
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de marcar o sema
[grau superlativo].
2.adj., forti badau, *muito forte.
N.S. V.A.
badia
v., *vagabundar; vagabundear.
(VADIAR). N.F. vadia. N.S. V.B.
badiadur
n., *aquele que no tem emprego;
vagabundo. (VADIO). N.F.
vadiadur. N.S. V.B., sin. badiu.
badiu
n., *ocioso, vagabundo. (VADIO).
N.F. vadiu. N.S. V.B., sin.
vadiadur.
badja
53
v., *mover o corpo com movimentos
cadenciados, geralmente ao ritmo
do tambor; danar. - Konformu ki e
na badja, Kamabis ta firma riba di
fugu pa ba ta buri padja (N.M.) -.
(BAILAR). N.S. P.arc. balhar que
significa danar.
badjadera
n.f., *aquela que sabe ou gosta de
danar; danarina; bailarina.
(BAILADEIRA). N.S. V.B.
badjadu
part., *danado. - Kasamenti di
Naninkia ki na badjadu na utru ladu
(T.M.) -. (BAILADO).
badjadur
n., *aquele que sabe ou gosta de
danar; danador; danarino. -
Konformu i toku i sin ku badjadur
(C.T.daM.) -. (BAILADOR).
badjanta
v.caus., *fazer danar. - no tciga no
fadja difuntus, kontra djintis bin dja
di utrus tabanka pa bin badjanta
dufuntus (N.M.) -. (deriv. BAILAR).
Badjaranka
n., *nome de um povo que vive no
tringulo nordeste formado pelos
confins da Guin-Bissau, do
Senegal e da Guin-Conakri,
pertencente ao grupo lingustico
Norte Tanda-Jaad-Nun, da
subfamlia Oeste-atlntica.
(BADJARANCA). N.S. V.A., sin.
Padjadinka.
badjiki
n., - Badjiki ta nasi ku si fortuda
(L.A.) -. (BAGUICHE). N.F. Guin.,
arc., vd. baguitc; Bainouk bageco,
que significa rosela.
badju
n., *srie de movimentos
cadenciados, geralmente ao ritmo
do tambor; dana. - Pa e ngaba si
nomi ku badju ku tambur ku viola,
pa e kanta si gloria (L.Cat.) -.
(BAILE). N.F. baili. N.S. P.arc.
balho que significa dana em
geral; badju di fidju dos; badju di
sala; badju di tina; kau di badju.
badju di fidju dos
n., *baile que acompanha a
cerimnia do baptismo do filho de
osso. (deriv. BAILE EM HONRA DO
FILHO DE OSSO). N.M. lexia
complexa; dos o resultado da
crase [di + os]. N.S. V.P., sin.
batizadu di fidju dos.
badju di sala
n., *tipo de dana, introduzida pelos
europeus durante o colonialismo;
dana praticada nas discotecas ou
nas salas de diverso nocturna;
dana de salo. (deriv. BAILE DE
SALA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. baili; badju.
badju di tina
n., *baile ao ar livre cujo instrumento
principal um cabao virado num
recipiente cheio de gua. - No ka
tulu nau, kizomba i ka di nos, son
gumbe, badju di tina ku kustuma
badja badju di no tera (I.eI.) -.
(BAILE DE TINA). N.M. lexia
complexa. N.S. Muito antes da
Independncia, as raparigas e as
mulheres que no tinham acesso s
salas de baile, por no serem
assimiladas, organizavam bailes
populares ao ar livre (P.Bull).
badjuda
1.n.f., *donzela ainda virgem;
rapariga solteira. - Ora ku rapas ku
badjuda kunsa namora pa prumeru
bias, e ta burgunhu nutru (N.M.) -.
(BAJUDA). N.F. Guin., Banhum-
Cassanga badjide que significa
rapariga virgem ou que ainda no
teve filhos. N.S. bisti badjuda; sin.
mosa.
2.n.f., *namorada. - Si rapas ka bai
ku si badjuda, i ta bai pidi si parseru
badjuda tan ku ka bai ku rapas, pa i
fasil kumpanhia (N.M.) -.
badjudasinhu
n.f.dim., *diminutivo de donzela para
indicar uma criana de sexo
feminino; miudinha; rapariga
pequena. - un badjudasinhu sai i na
tcoraba tras, kuma i na bai ku mi
54
(N.M.) -. (BAJUDAZINHA). N.F.
Guin., Banhum-Cassanga badjide.
badjudesa
n., *o perodo da puberdade de uma
donzela; adolescncia; juventude. -
Tudu bedju ku alguin bedju, i ka ta
mati badjudesa di si mame (L.A.) -.
(deriv. BAJUDA). N.F. Banhum-
Cassanga badjide.
bafa
1.v., *sufocar; tirar o respiro ou bafo
a; cobrir um alimento, como o arroz
ou leo de palma, para terminar
lentamente a cozedura. - Utru
simintera kai na metadi di fidida,
fidida kirsi i bafal (N.T.) -. (ABAFAR;
BAFAR). N.S. bafa arus; bafa
binhu.
2.v., *violar; atentar contra o pudor
ou a castidade de algum. - i ten un
alguin ku sta la, si odja mindjer na
pasa, i ta misti bafa (R95) -.
3.v., *abraar; estreitar nos braos. -
I kuri djanan i bafa si mame i fala
kuma: es i nha mame (T.M.) -.
bafa arus
coloc., *embrulhar a panela do arroz
para acabar lentamente a cozedura.
- I ta bulil i kubril mas pa i bafa i
kusidu so ku brasa (N.M.) -. (deriv.
ABAFAR O ARROZ).
bafa binhu
coloc., *reduzir os efeitos do vinho
comendo alguma coisa com
gordura, especialmente chabu
cozido ou outro alimento. - ora ki
djintis na bibi binhu, e ta fasi katore
e bafa ku el (N.M.) -. (deriv.
ABAFAR O VINHO).
bafadu
part., *tapado; oprimido; violentado.
(ABAFADO). N.S. V.B.
Bafata
n., *Regio da Guin-Bissau, que
compreende os sectores
administrativos de Bafat,
Contubuel, Coss, Bambadinca, e
Gamamudo. - No na tcoma atenson
djintis di Bafata (R98) -. (BAFAT).
N.F. oxtona.
bafatoriu
n., *iguaria muito saborosa que se
come para acompanhar as bebidas
alcolicas; petisco local; pequena
refeio. - E ta sirbi bafatoriu karu di
frangu, kabritu i bibidas importadu
(P.dosS.) -. (deriv. ABAFAR). N.F.
proparoxtona.
bafu
n., *respiro; hlito; mau cheiro.
(BAFO). N.S. V.B.
Baga
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Baga,
pertencente ao grupo lingustico Sul,
da subfamlia Oeste-atlntica.
(BAGA). N.S. V.A.
bagabaga
1.n., *insecto socivel da ordem dos
ispteros; trmite; trmita. - toki
bagabaga na pegal na un ladu
(T.M.) -. (BAGABAGA). N.F. Guin.,
Mandinga baba que significa
trmite. N.S. n.v. Amitermes
meridionalis; na Guin h dois tipos
de trmites, as vermelhas que
fabricam morros de grande
dimenso e de cor vermelha, e as
pretas, que fabricam morros
pequenos, de feitio de cogumelos e
de cor cinzenta-escura.
2.n., *ninho das trmites; morro-do-
salal; termiteiro; termiteira. - Bu
sinta na bagabaga, bu na rui tcon
(L.A.) -. N.S. muntu di bagabaga.
bagana
v., *abrandar; alentar; suavizar;
aliviar; desprender. - Porta, si misti
bagana pa kai, bu ta ndjital (L.A.) -.
N.F. proparoxtona.
baganadu
part., *alentado; abrandado; solto. -
Badja fidalgundadi di ba estins
baganadus (N.V.) -.
bagas
n., *resduo; sedimento. (BAGAO).
N.F. oxtona, bagasu. N.S. V.B.
bagasu
n., (BAGAO). N.F. neol., vd.
bagas. N.S. V.B.
55
bagatela
n., (BAGATELA). N.F. neol., vd.
bakatela. N.S. V.B.
bagri
n., *espcie de peixe da famlia dos
Silridas, denominado tambm
bagre da Guin, cujas
caractersticas principais so a pele
nua, a presena de barbilhes e a
barbatana dorsal espinhosa. - i bai
larga suur na mar pa tisi bagri o
kakri (T.Tc.) -. (BAGRE). N.S. n.v.
Arius parkii.
baguera
n., *insecto himenptero da famlia
dos Apdeos que vive em enxames
e produz mel e cera; abelha. -
Baguera na si kumbu ka ta medi lion
(L.A.) -. (deriv. GUERRA). N.F.
Pepel ba-, prefixo de plural, +
GUERRA, que designa os
guerreiros (M.deBarros). N.S. n.v.
Apis meridionalis; kasa di
baguera; kumbu di baguera;
muntu di baguera.
baguera-brabu
n., *himenptero da famlia dos
Vespdeos; vespa; vespo. N.M.
lexia composta. N.S. V.B., n.v.
vespa crabo.
baguera-mestra
n., *rainha de abelhas. (ABELHA-
MESTRA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., sin. rei di baguera.
baguereru
n., *apicultor. N.S. V.A.; sin.
apikultur.
baguitc
1.n., *rosela. - i na tenta pila baguitc,
ma i ka sibi pila dritu (J.L.R.) -.
(BAGUICHE). N.F. Guin., badjiki;
Bainouk bageco que significa
rosela. N.S. n.v. da planta Hibiscus
sabdarifa; dukuli baguitc; panga
baguitc.
2.n., *esparregado feito com
spalas e folhas de rosela, cozidas
e maceradas. - Si bu sibi kuma abo i
koitadi, bu sufri ku bu kuntangu seku
ku baguitc nves di bu ba mansirka
na kau ku bu bin romokadu (L.A.) -.
bagus
n., *diz-se do bago ou do fruto que
turgido. (BAGUDO). N.F. oxtona.
N.S. V.B.
bai
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
situa a realizao da aco num
espao longe do locutor. - Es
nubdadi di mininusinhus ba ta pidi
(P.dosS.) - e misti son sinta na matu
pa e ba ta sustentadu purke i un
parasita (C.P.) - e ba ta purpara se
salada la (R95) -. (VAI). N.F. ba.
N.S. ant. bin.
2.v.intr., *andar; ir. - I ka Tuga ke bai
na rakadason de, pretu ke lebal la!
(C.P.) - Bai di kumpridu, la bu ta bai
pa skerda (J.L.R.) -. (VAI). N.S. bai
djuntu; bai la.
bai altu
coloc., *defecar ao ar livre; fazer as
necessidades. - I fala kil utru pa i
peral, i na bai altu (L.S.) -. (deriv. IR
AO ALTO). N.S. sin. bai matu; bai
fora.
bai bias
v., *viajar. - Djon toma si kabalu i
fala si papes kuma i na bai bias na
Orangu, kontra Etimbato ki mistiba
bai (F.M.) -. N.S. sin. viaja.
bai dianti
coloc., *crescer, desenvolver;
progredir. - So asin no Guine na bai
dianti, pabia kadakin na sinti gustu
de tera li ki un tera sabi dimas (R98)
-. (IR POR DIANTE). N.S. sin.
prugridi.
bai djuntu
coloc., *ir ao mesmo tempo. - Bu ka
misti pa no bai djuntu na kasa (L.S.)
-. (deriv. IR JUNTO). N.S. bai
djuntu no sinnimo de
kumpanha.
bai fora
1.coloc., *defecar ao ar livre; ir
casa de banho. - I ta kume ku bariga
i ta bai fora ku si kosta (P.B.) -.
(deriv. IR FORA). N.S. sin. bai
matu.
56
2.coloc., *sair; viajar para o
estrangeiro. - Ora ki bai fora i bai
odja un bon kusa i ta kumpra i tisi pa
si kasa (R98) -. (IR FORA).
bai la
coloc., *deslocar-se para o stio
indicado, afastado do locutor. - Abo
bu ten pa bai la (R95) -. (IR L).
bai matu
coloc., *defecar ao ar livre. (deriv. IR
AO MATO). N.S. V.B., sin. bai altu;
alta; bai fora; a frase IR AO MATO
deriva das lnguas africanas por
meio do processo de decalque.
baibin
n., *grande nmero de pessoas que
entram e saem; revs. - No sibi
kuma kusa i ka fasil, nogosiason i
kansadu, ma no ka misti kuri mas
baibin (R98) -. (VAIVM).
baili
n., (BAILE). N.F. proparoxtona,
neol., vd. badju. N.S. V.B., sin.
badju di sala.
bainha
1.n., *estojo onde se mete a lmina
de uma faca. - Miti bu spada na
bainha (N.T.) -. (BAINHA). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., * costura dobrada na
extremidade do vestido.
Baioti
*termo comum para indicar os
membros do povo Baiote,
denominado tambm Djola-Baiote,
pertencente ao grupo lingustico
Norte Bak, da subfamlia Oeste-
atlntica. (BAIOTE). N.S. V.B.
bairu
n., *cada uma das partes principais
em que se divide a cidade ou o
povoado urbano. - na parti di tardi,
barsina na kada bairu (M.J.) -.
(BAIRRO). N.F. proparoxtona.
baka
n., *nome comum para indicar
ambos os sexos deste mamfero
ruminante que faz parte dos
bovinos; touro; boi. - Kanhokan ta
kudji un kusa i fala el i ki kusa, suma
pa isemplu, utru ta fala el i baka,
utru ta fala el i pis-berga (N.M.) -.
(deriv. VACA). N.S. baka
hipernimo de VACA, de TOURO e
de BOI; baka-badjuda; baka-brutu;
baka-femia; baka-kapadu; baka-
matcu.
baka-badjuda
n., *vitela; bezerra; novilha. (deriv.
VACA). N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
baka-brutu
n., *vaca ou touro selvagem. - Kada
grupu ku si badju, Bidjugu di Unu ta
badja baka-brutu, di Formosa ku
Soga ta badja kanhokan, di
Kanhabaki ta badja kabaru (N.M.) -.
(deriv. VACA BRUTA). N.M. lexia
composta. N.S. baili di baka brutu
a dana dos jovens Bijags com a
mscara caracterstica que
simboliza a vaca selvagem.
baka-femia
n., *termo que indica a fmea do
touro; vaca. - Si tiu ka teneba nin un
baka femia, son matcus (F.M.) -.
(deriv. VACA FMEA). N.M. lexia
composta.
baka-kapadu
n., *bovino macho adulto castrado;
boi. (VACA CAPADO). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
baka-matcu
n., *touro; toiro. - Si tiu ka teneba nin
un baka femia, son matcus (F.M.) -.
(VACA MACHO). N.M. lexia
composta.
bakadjau
n., *peixe da famlia dos Gaddeos,
muito comum na cozinha
portuguesa; qualidade de bacalhau
presente nas guas da Guin.
(BACALHAU). N.S. V.B., n.v.
Gadus morrhua; Merluccius
senegalensis.
bakasinhu
n.dim., *diminutivo de vaca, que
designa o filhote da vaca; vitelo;
bezerro. - e fasi idulu na forma di
bakasinhu (N.T.) -. (VACASINHO).
57
bakatela
n., *insignificncia; coisa de pouco
valor. - Tudu dia ku n lanta, n ta
toma un matabitcu bakatela (A.T.) -.
(BAGATELA). N.F. bagatela.
bakia
v.tr., *levar ao pasto ou guardar o
gado; pastar; vigiar. - Iero i Fula, ma
Samba ku ta bakia baka (L.A.) -.
(deriv. VACA). N.F. paroxtona.
bakiadu
part., *apascentado; diz-se de gado
ou de outros animais levados ao
pasto. (deriv. VACA). N.S. V.B.
bakiadur
1.n., *pessoa que cuida do gado;
vaqueiro. - N nega ermondadi di
baka ku bakiadur (C.V.) -. (deriv.
VACA). N.M. pl. bakiaduris.
2.n., *nome comum para indicar o
guarda de animais. - e na iandaba
pirdidu suma karnel ku ka ten
bakiadur (N.T.) -. N.S. bakiadur di
kabra; bakiadur di purku.
bakiadur di kabra
n., *pessoa que cuida de cabras.
(deriv. VACA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.P.
bakiadur di purku
n., *pessoa que cuida de porcos.
(deriv. VACA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.P.
bakiamentu
n., *apascentamento; pastoreao.
(deriv. VACA). N.S. V.B.
bakin
con.pl., - Bakin ku staba na sukuru?
(C.V.) -. (QUEM). N.F. vd. kin.
bal
n., - Toma bu bal, bu skirbi oitenta
(N.T.) -. (VALE). N.F. arc., vd. val.
bala
n., *projctil de arma de fogo. - bu
ba dal bala pa i karga i leba (C.P.) -.
(BALA).
balafon
n., *instrumento musical de teclas
que se toca com duas varinhas;
xilofone. - Aos si bu disan n na
sedu bombolon, kora, tagara,
nhanheru, balafon (T.Tc.) -.
(BALAFO). N.F. Mandinga bla
que designa este tipo de
instrumento musical.
balai
n., *cesto oval de fibras vegetais
tecidas, de frequente uso
domstico; cesta sem ala. -
kadakin lambu so si balai, i ba si
kaminhu (R98) -. (BALAIO). N.F.
paroxtona, balei. N.S. balai di feki.
balai di feki
n., *balaio especial para joeirar o
arroz pilado. - Si balai di feki ka bin
romba (H.M.) -. (deriv. BALAIO).
N.M. lexia complexa.
balandrau
n., *capote largo e comprido; opa.
(BALANDRAU). N.S. V.B.
balansa
1.v., *fazer movimentos oscilatrios.
- Pabia Guine, no balansa kabesa,
purtantu no ka ta osa bardadi (R99)
-. (BALANAR).
2.v., *comparar. - Mindjer ki pui na
kasa i ka son ba peza balansa bu
leba (T.T.)-.
balansadu
part., *pesado com balana;
equilibrado. (BALANADO). N.S.
V.B.
balanseti
n., *balano resumido.
(BALANCETE). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. balansu.
balansu 1
1.n., *operao comercial para
conhecer os lucros e as perdas de
um negcio. - N na fasiu balansu, n
na tirau di tarbadju (N.T.) -.
(BALANO).
2.n., *movimento oscilatrio. -
Kamalion fika kontenti, i da tris
balansu pa dispus ku si pesinhu i
tcudil kaminhu (M.K.) -.
balansu 2
n., *instrumento para determinar o
peso dos corpos. - Kil ku montaba
riba del i ten un balansa na mon
(N.T.) -. (BALANA).
58
Balanta
1.n., *um dos povos mais
numerosos da Guin-Bissau,
pertencente ao grupo lingustico
Norte Bak da subfamlia Oeste-
Atlntica. - Ali i ka ten Pepel nin
Balanta, nin patron nin tarbadjadur
(Igr.I.) -. (BALANTA). N.S. Kunanti
ou Mansonka um grupo de
Balantas com emprstimos da
lngua mandinga; sigridu di
Balanta.
2.n., Balanta di Nhakra, *grupo
tnico que reside sobretudo no
Sector de Nhacra: muitos deles tm
emigrado para o Sul, especialmente
na regio de Cati. (BALANTAS DE
NHACRA).
N.S. sin. Balanta di Fora
(BALANTAS DE FORA) um
subgrupo dos Balantas de Nhacra.
3.n., Balanta Brabu, *grupo tnico
que reside sobretudo nos Sectores
de Mansoa e de Safim.
(BALANTAS BRAVOS). N.S. sin.
Balanta kuntoi (BALANTAS
CONTOI).
4.n., Balanta Naga, *grupo tnico
que reside sobretudo no Sector de
Bula e de Bissor. (BALANTAS
NAGA).
5.n., Balanta Mane, *grupo tnico
que reside sobretudo no Sector de
Bissor e no territrio norte da
cidade de Farim. - Balanta Mane
kuma pa ka konta Mandinga kuma
binhu sabi (L.A.) -. (BALANTA
MAN).
balburdia
n., *desordem. (BALBRDIA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
baldi
n., - un nkargadu ku na toma konta
di baldi ku korda (Igr.I.) -. (BALDE).
N.F. vd. baldu.
baldia
v., *passar lquidos de um recipiente
para outro; transvasar. (BALDEAR).
N.F. paroxtona. N.S. V.B.
baldu
n., *recipiente, com forma cilndrica,
que serve para conter e transportar
gua. - Logu i toma baldu i dal pa i
iala iagu (N.M.) -. N.F. baldi.
balei
n., - Sai na pilon bu kai na balei
(J.D.) -. (BALAIO). N.F. vd. balai.
baleia
n., *cetceo. (BALEIA). N.S. V.B.,
n.v. Balaena mysticetus.
balentasku
n., *atrevimento; insolncia; vigor. - I
disafia ku tudu si balentasku ku
mpusturasku (R98) -. (deriv.
VALENTIA). N.S. sin. balentia.
balentia
n., - i mostradu balentia di povu di
no tera kontra manobras di
kolonialista (R98) -. (VALENTIA).
N.F. paroxtona, vd. balentasku.
balenton
n., *corajoso. - Pubis di kil tcon bin
pul nomi di Rei setadu balenton
(F.M.) -. (VALENTO).
baleta
n., *diminutivo de vala; pequeno
fosso aos lados das estradas para
escoamento das guas. - i kai
dentru ki baleta i sukundi djanan pa
ka e odjal (N.M.) -. (VALETA).
bali
1.v.tr., *ajudar. - Gosi, o nha dinheru
o nha binhu o bu bida, djubi na es
tris kusa li, kal ku na baliu (A.P.) -
(deriv. VALER). N.S. bali pena.
2.v.intr., *prestar; ser til; ter um
determinado preo. - e ta djubi kilis
ku bali pa e kume, e ta bin purpara e
kume (N.M.) - No sibi kuma
kasamenti forsadu tambi i ka bali
(R95) -. (VALER).
bali pena
coloc., *diz-se de coisa interessante;
merecer o esforo ou a
preocupao. - Kil mininu bali pena,
i bali pena, mininu ronka kurpu, n
gosta (J.A.) -. (VALER A PENA).
balia 1
v.tr., *separar a farinha grossa da
fina; tirar a sujidade do arroz limpo;
59
joeirar. - n ma ta balia diritu ku balai
(J.S.) -. (BALEAR). N.F.
proparoxtona.
balia 2
v.intr., *oscilar. - N odjau sintadu na
reia bu na balia ku bentu (J.D.) -.
(BAILAR). N.F. paroxtona.
balidu
part., *que tem valor; favorito. -
Mparia di madris balidus (R.N.) -.
(VALIDO). N.F. paroxtona. N.S.
balidu hipernimo de VALIDO e
de VLIDO, que significa legtimo
ou so; ant. kabalidu.
balius
adj., *vlido. (VALIOSO). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
baliza
n., (BALIZA). N.F. vd. boliza. N.S.
V.B.
balkon
n., *mesa comprida de loja, de caf
ou de restaurante. - bibida ki ta
tomadu riba di balkon di taberna
(P.dosS.) -. (BALCO).
baloba
1.n., *lugar sagrado das etnias que
praticam o culto da Religio
tradicional africana: uma cabana
bem construda, habitualmente com
uma nica sala, que abriga os
smbolos religiosos da aldeia ou da
famlia. - Na baloba, mindjeris ta
sinta na un ladu di baloba, omis ta
sinta na utru ladu (N.M.) -.
(BALOBA).
2.n., *altar familiar; local onde
pairam as almas de antepassados.
baloberu
n., *sacerdote ou sacerdotisa
responsveis pelo culto religioso na
baloba da aldeia. - I tambe, no ta
ntindi kuma tribunal, la ke mindjoris
baloberus sta nel pa ba laba kabesa
di kilis ke susu (R99) -.
(BALOBEIRO).
balon
n., *aerstato; invlucro com lquido
especial que se eleva no ar.
(BALO). N.S. V.B.
balosa
v., *mover-se em balano; balanar;
balouar; sacudir. (BALOIAR).
N.S. V.B.
balosadu
part., *sacudido. (BALOIADO).
baloti
n., *fardo de algodo ou de tecidos.
- i tis dus baloti o tris baloti des
legos (IN96) -. (BALOTE).
baluma
v., *ter o corpo inchado pelo lcool. -
Bu baluma -. N.S. V.A.
balumadu
adj., *diz-se de algum inchado pelo
lcool; balofo. N.S. V.M.
balur
1.n., *mrito; coragem. - da tudu
pekadur balur ki tene (R95) - n ten
balur na nha korson, n ten korajen
na nha distinu (J.D.) -. (VALOR).
N.F. valur. N.M. pl. baluris.
2.n., *preo. - kusas ku sta na balur
di sesenta milions di franku CFA
(R98) -.
3.n., *importncia. - Kal ki balur ki lei
ten pa bo? (L.S.) -.
baluris
n.pl., - no ta bai tras di utru baluris ki
na bin pirdintinu ku el? (L.S.) -.
(VALORES). N.F. vd. balur.
Bambara
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Bambar,
pertencente ao grupo lingustico
Mande Tan ou do Norte, da
subfamlia Mande. (BAMBAR).
N.F. oxtona. N.S. V.B.
bambaran
1.n., *pea de pano, normalmente
de forma rectangular e com quatro
tirinhas, utilizado pela me ou outra
pessoa para trazer a criancinha s
costas. - Nha Maria kusi bambaran,
ma i ka tene fidju (L.A.) -. N.F.
Mandinga bampuran, que significa
esse tipo de pano. N.S. nos tempos
antigos o bambaran era um
atrelado feito em couro ou em
madeira.
60
2.n., *gerao; criao. - Paransa
Deus, bo bin riba suma ke e leba
bos, pa ka bambaran di bo mame
kapli bos (A.S.) -.
bambatulo
1.n., *manteiga vegetal produzida
com os frutos da planta chamada
karit em Senegal. N.S. V.B., n.v.
da planta: Butyrrospermum parkii.
2.n., *banha produzida com a
gordura da serpente boa ou ir
cego.
bamborda
*grande boca de fogo ou morteiro.
(BOMBARDA).
bambordu
n., *ao lado direito do barco.
(BOMBORDO). N.F. bumbordu.
N.S. V.B.
bambu 1
1.v.tr., *trazer a criancinha s
costas. - Di noti otca djintis na
kumeba, katcuru bambu lubu i mitil
na metadi di djintis (L.S.) -. N.F.
Mandinga bambu ou bampu, que
significa carregar s costas.
2.v.intr., bambu na, *ser carregado
s costas de algum; pendurar-se;
encostar-se a algum para se
alcanar algo. - kin ku bambu na
kosta di lifanti i ka ta rosa urbadju
(L.A.) -.
bambu 2
n., *planta tropical, da famlia das
graminceas, proveniente da ndia e
Ocenia; o caule dessas plantas. -
Lebri toma kana di bambu, i bai
(L.S.) -. (BAMBU). N.F. oxtona.
bambudu
part., *trazido s costas. - Otca
mininu tciga bambudu, si pape ta
kumpra bambaran i ta buska tambe
un galinha di ronia par el (F.M.) -.
bambudur
n., *a pessoa que traz a criancinha
s costas. - N na ferferi bambudur,
ami remendadur (F.S.) -.
bana
v.tr., *agitar o ar com um abano;
sacudir. - n bana fugu nha udju
fuma (C.S.) -. (ABANAR). N.S.
bana-fugu; bana-moska.
banadera
n., *instrumento para agitar o ar e
procurar frescura; leque. (deriv.
ABANAR). N.S. V.M.
bana-fugu
n., *instrumento ou abano que serve
para movimentar o ar. - son ka bu
diskuda ku djunta lenha, son ka bu
diskisi ku bana fugu (C.S.) -. (deriv.
ABANAR O FOGO). N.M. lexia
composta.
bana-moska
n., *instrumento ou abano, s vezes
substitudo pela cauda de um
animal, que serve para afastar as
moscas. (deriv. ABANAR AS
MOSCAS). N.M. lexia composta.
banana
n., *fruto da bananeira, da famlia
das Musceas. - Santcu, si bu misti
panhal, i ka pistola ku bu ta mostral;
banana ku ta mostral (L.A.) -.
(BANANA). N.S. n.v. Musa
paradisiaca; banana anon; banana
masan; banana pon; banana
prata; banana uru; katcu di
banana.
banana-santcu
n., *planta medicinal; o fruto,
semelhante a uma pequena
banana, comestvel. (deriv.
BANANA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., n.v. Uvaria chamae.
bananal
n., *plantao de bananeiras.
(BANANAL). N.S. V.B.
banda 1
n., *lado; margem do rio. - fitca
frontera di lesti ku tudu kuartel pa
tudu banda (C.P.) - No mbarka na
kanua di Sam, no na rema pa utru
banda (I.eI.) -. (BANDA).
banda 2
n., *pea estreita e longitudinal de
tecido; faixa de pano tecida em tear;
pano. - N tenba un banda, n
distindil na lala: n bin kema kil lala,
banda ka kema: kaminhu (Co.D.B.) -
61
E teneba un banda ke ta pistaba
nutru: si un delis na sai un kau, i ta
leba (L.S.) -. (BANDA).
banda 3
n., *grupo de pessoas; grupo
musical. (BANDA). N.S. V.B., sin.
grupu.
banda di
loc. adv., *locuo adverbial de
tempo que significa
[aproximadamente]; volta de;
cerca de; perto de. - nteru na fasidu
banda di tris ora di tardi (R95) -.
(deriv. BANDA).
Bande
n., *bairro da cidade de Bissau. - e
tadja pa limpa fera di Bande (R97) -.
(BANDIM). N.F. Bandin.
bandeja
n., *travessa; grande prato.
(BANDEJA). N.F. neol. N.S. V.A.
bandera 1
n., *pea de pano, de uma ou vrias
cores, smbolo da nao ou de um
grupo; estandarte. - No isa no
bandera, bandera di povu (C.S.) -.
(BANDEIRA). N.S. bindi bandera;
korda di bandera.
bandera 2
n., *parte de porta ou de janela,
quando composta de duas partes.
(deriv. BANDEIRA). N.S. V.B.;
diferentemente da lngua guineense
BANDEIRA designa o caixilho
envidraado que se coloca na parte
superior das portas ou janelas.
bandida
n.f., *pessoa de sexo feminino que
comete crimes ou actos
condenveis; criminosa; mulher de
rua; prostituta. - Bu ka pudi kontrola
kil seis badjuda tudu, logu bu obriga
utrus sedu bandida (IN96) -.
(BANDIDA). N.F. bandidu.
bandidasku
n., *actividade condenvel ou
criminosa; bandidismo; banditismo. -
falta di impregu ta omenta
bandidasku, furtus ku asaltus
(P.dosS.) -. (deriv. BANDIDO).
bandidu
n., *pessoa que comete crimes ou
actos condenveis; criminoso;
malfeitor. - E krusifika tambi dus
bandidus djuntu ku el (N.T.) -.
(BANDIDO).
Bandin
n., - na fera di Bandin (R98) -.
(BANDIM). N.F. neol., vd. Bande.
banditismu
n., *actividade condenvel ou
criminosa. - el ku manda banditismu
tciu gosi na prasa (N.M.) -.
(BANDIDISMO; BANDITISMO). N.F.
neol. N.S. sin. bandidasku.
bandju
n., *instrumento musical. (BANJO).
N.S. V.B.
bandolin
n., *instrumento musical; espcie de
viola. (BANDOLIM). N.S. V.B.
bandona
1.v.tr., *largar; desistir; deixar. -
Djovens gosi ta bandona tabanka e
ta kuri pa prasa (N.M.) -.
(ABANDONAR).
2.v.tr., *repudiar. - Manga di
disipulus bandona Jesus (N.T.) -.
bandonadu
part., *posto de parte;
desamparado. - no ta pirsiguidu, ma
no ka ta fika bandonadu (N.T.) -.
(ABANDONADO).
banha 1
v., *molhar; regar. (BANHAR). N.S.
V.B.
banha 2
n., *gordura animal. (BANHA). N.S.
banha di purku.
banha di purku
n., *gordura; banha. (BANHA DE
PORCO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
banhadu
part., *molhado; regado.
(BANHADO). N.S. V.B.
banhala
n., *pano variegado dos
muulmanos. N.S. V.B.
banharas
62
n.f.pl., *ttulo de respeito dado a um
grupo de pessoas de sexo feminino.
- Banharas, ali n sikidu ku nha
barkafon di noba (MR98) -. (deriv.
SENHORAS). N.F. banhas. N.M.
sing. nhara.
banhas
n.f.pl., *forma de respeito do
pronome pessoal 3pl. feminino. -
Banhas pudi bai tudu (A.C.) -.
(SENHORAS). N.F. oxtona;
banharas. N.M. pl.m. banhus; sing.
nha 2.
banhu
n., *imerso de um corpo num
lquido; aco de lavar-se. - N ka
pudi toma banhu, iagu ka ten (C.V.)
-. (BANHO). N.S. fatu di banhu;
kasa di banhu.
Banhun
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Banhum,
pertencente ao grupo lingustico
Norte Tanda-Jaad-Nun, da
subfamlia Oeste-atlntica: eles
residem no norte da Guin-Bissau.
(BANHUM). N.F. oxtona. N.S. V.B.
banhus
n.m.pl., *forma de respeito do
pronome pessoal 3pl. masculino;
patres; avs; donos. - ninguin ka
pudi tudjidu karnaval, ku sedu un
festa ku Banhus ku Banhas pudi bai
tudu (A.C.) -. (SENHORES). N.F.
oxtona. N.M. pl.f. banhas; sing.
nhu.
bankada
1.n., *fileira de bancos; conjunto de
lugares ocupados pelos Deputados
de um Partido na Assembleia. - bo
pensa n na muri na matu, abos ku
na muri, abos tudu ku sinta na ki
bankada (N.M.) -. (BANCADA).
2.n., *conjunto de indivduos que se
sentam na mesma fileira de bancos;
Deputados, membros de um
Partido, que ocupam uma parte da
Assembleia. - i ka pudi fika nin ku
bankada di Union pa Mudansa, nin
ku bankada Movimento Bafata
(R95) -.
bankarota
n., *falncia comercial. - Aos nde ki
kil Banku sta nel? Si bai pa
bankarota o i sta na si
funsionamentu inda? (IN96) -.
(BANCARROTA). N.F. neol.
banketi
1.n., *refeio com muita gente;
festim. (BANQUETE).
2.n., *Na liturgia crist diz-se da
comunho com Deus ou da
comunho Eucarstica. - pa no sedu
dignu di toma parti na bu banketi
(L.Cat.) -. (deriv. BANQUETE
SAGRADO).
banku 1
1.n., *assento estreito e comprido;
cadeira; mocho; escabelo. - Utru
djintis ta sinta, kadakin ku si banku,
pa djubi badju (N.M.) -. (BANCO).
N.S. sin. muchu.
2.n., *carteira; secretria; prancho
de trabalho de carpinteiro.
3.n., *dependncia de um hospital
onde so atendidos os doentes.
banku 2
n., *estabelecimento onde se
efectuam operaes vrias como as
de crdito, de cmbio, de cobrana.
- Aos n tene dinheru na Banku, ami
fidju di Guine pa ba labanta n na
ianda tok n kansa (R98) -.
(BANCO).
banku 3
1.n., *acumulao de areia no mar o
no rio; baixio. - kil praia bida un
banku na metadi di mar (N.M.) -.
(BANCO).
2.n., *cardume de peixes.
banku di ori
n., *tabuleiro com doze buracos
utilizado para jogar ori. - Na no kau
no ka teneba banku di ori, pa kila no
ta kobaba tcon no ba buska ori na
matu no bin djuga (J.S.) -. (BANCO
DE ORI). N.M. lexia complexa.
banoba
n., *notcia. (deriv. NOVA). N.M. ba
um prefixo, derivado das lnguas
63
africanas, que indica plural. N.S.
V.A., sin. noba.
banoberu
1.n., *pessoa que transmite notcias
ou novas. - nes momentu no na
onra es banoberus di seu (L.Cat.) -.
(deriv. NOVA).
2.n., *jornalista.
bantaba
n., *parte da aldeia, geralmente no
centro, onde a populao se rene;
lugar pblico. - manga di badjuda
sai bari bantaba: e bari tok e kansa,
kau ka limpu; un mindjer garandi sai
son i bari, kau limpu pus: strela ku
lua (Co.D.B.) -. (BANTAB). N.F.
oxtona; Mandinga bntabaa que
significa praa da aldeia.
banu
n., *anncio; proclamao. - A!,
ntindin banu bu djudan ntindinti
(J.B.) -. (deriv. BANDO). N.S.
BANDO significa tambm grupo de
pessoas ou de animais; bota banu.
bapur
n., *navio movido por mquina a
vapor; barco. - Na basamar di Djiba
bapur ka na nkadja (L.A.) -.
(VAPOR). N.F. arc.
bapura
v., *fazer passar do estado lquido
ao estado gasoso; desaparecer;
vaporizar. (EVAPORAR). N.S. V.B.
bapuradu
part., *desaparecido; vaporizado.
(EVAPORADO). N.S. V.B.
bapurason
n., *volatilizao de parte de um
lquido pelo processo de
evaporao, isto , a passagem do
estado lquido ao estado gasoso;
vaporizao. (EVAPORAO). N.S.
V.B.
bar
n., *estabelecimento onde se
vendem bebidas; tasca; taberna. -
Na bar i ta ten tudu tipus di bibidas
ku pitisku (N.M.) -. (BAR). N.S. bar-
taberna. n.pl., baris, - Baris di
Bisau tene un bokadu di
karateristikas di merkadus-feras: i
bantaba di noba, i kau tambe di
inkontru (P.dosS.) -. (BARES). N.F.
paroxtona.
bar-taberna
n., - i ten baris ku kara di taberna,
nde ki ta bindidu riba di tudu kana,
serveja ku bafatorius (P.dosS.) -.
(deriv. BAR TAVERNA). N.F. vd.
bar.
bara 1
1.v., *cobrir; untar. - Odja ku n
sakudi kurpu pabia baguera bara na
mi, padja kapilin i kai (C.V.) -.
(BARRAR).
2.v., *enganar; trapacear; roubar ao
jogo. - Ah! studal diritu, eh! si ka
bara! (T.T.) -.
bara 2
n., *pau comprido; haste; cana.
(VARA). N.F. vara. N.S. V.B.
bara 3
1.n., *pea de metal. (BARRA).
2.n., *sinal grfico [-]; travesso. -
Lei numeru seis, bara setenta i seis
(R95) -.
bara di sabon.
Barabas
n., *personagem dos Evangelhos
que foi soltado pelo Governador
romano Pncio Pilato em troca da
condenao de Jesus Cristo. - Na
kil tempu i tenba un prezu kunsidu
ku tcomadu Barabas (N.T.) -.
(BARABS). N.F. oxtona.
baradja
v.tr., *mesclar as cartas de jogo.
(BARALHAR). N.S. V.B.
baradjadu
part., *mesclado; confundido.
(BARALHADO). N.S. V.B.
baradjadur
n., *atrapalhador. (BARALHADOR).
N.S. V.B.
baradju
n., *coleco completa de cartas de
jogar; jogo de cartas. - n ta falau
kuma i ka so strandjerus, ma
garandi parti di djugu di baradju i
Guinensis (R95) -. (BARALHO).
64
barajen
n., *barreira erguida para travar o
fluxo das guas ao fim de as
represar; obstruo. - es barajen
pudi kumpudu di pedras garandi ku
simentu (Igr.I.) -. (BARRAGEM).
N.F. paroxtona, neol. N.S. sin.
oriki.
baraka
1.n., *casa provisria; cabana. - tris
limaria na kumpu un baraka son
(L.S.) - Na tabanka Kamabi e ta
kumpu un baraka garandi: la ke ta
sinta e na durmi (F.M.) -.
(BARRACA).
2.n., *cabana construda no territrio
sagrado da floresta, destinada a
albergar os circuncisos. - nha
lambes bin e na kanta, n tira un litru
di binhu tintu n da elis n sai ku nha
kolegas n bai pa baraka (N.M.) -.
3.n., *loja nas feiras. - i komun odja
mininus ku si latasinhus na pidi
simola di baraka pa baraka, e ta fasi
si sirvis di parmanha ora ki mesas o
barakas na montadu (P.dosS.) -.
barakuda
n., *qualidade de peixe. (BICUDA).
N.F. vd. bekuda. N.S. V.B.
baranda
n., *plataforma saliente ao redor de
um edifcio; balco; terrao. -
montiadur sintaba na baranda i na
obi tudu kil ke na papiaba (L.S.) -.
(VARANDA).
barankia
v., *sacudir com violncia como
efeito de um embate. - Onsa kunsa
djanan ku barankia kusas di Furadur
(A.P.) -. (deriv. BARRANCO). N.F.
proparoxtona.
barata 1
v., *negociar; baixar os preos.
(BARATEAR). N.S. V.B.
barata 2
n., *insecto ortptero da famlia dos
Blatdeos, muito voraz e de
costumes nocturnos. - Kaza bedju
ka ta falta barata (L.A.) -.
(BARATA). N.S. n.v. Barata
orientalis.
baratadu
part., *negociado; trocado.
(BARATEADO). N.S. V.B.
barateru
n., *aquele que vende barato.
(BARATEIRO). N.S. V.B.
baratu
adj., *que se vende a preo baixo;
que custa pouco dinheiro. - prudutu
di prumeru nesesidadi ieraba
bastanti baratu (IN96) -. (BARATO).
barba 1
n., *queixo; mento. - Rostu tene
testa, udju, naris, boka, barba,
kechada (N.M.) -. (deriv. BARBA).
barba 2
1.n., *plos da parte inferior do rosto
do homem adulto. - Si dus pusua si
barba pega fugu, kadakin ta paga di
sil (L.A.) -. (BARBA). N.S. rapa
barba; sin. kabelu di barba.
2.n., *plos que crescem no focinho
ou na cabea de certos animais;
arestas de algumas plantas, como,
por exemplo, as barbas-de-milho. - I
pega lion na barba, i madjal kabesa
na tcon, i matal djanan ku si mon
(Igr.I.) -.
barbanti
n., *corda muito fina; cordel
alcatroado. (BARBANTE). N.S. V.B.
barbaridadi
n., *crueldade. (BARBARIDADE).
N.S. V.B.
barbaru
n., *selvagem; grosseiro; brutal.
(BRBARO). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.; na antiga Grcia o termo
BRBARO designava os
estrangeiros, isto , os que no
falavam o idioma grego.
barbatana
n., *rgo de natao dos peixes;
muito procuradas e
comercializadas, so aquelas dos
tubares. - Kanua di Lebu ta intci pis
fumadu kun ku barbatana di kaudu
(M.M.)-. (BARBATANA). N.F. neol.
N.S. sin. lemi di kaudu.
65
barberu
n., *aquele que corta a barba e os
cabelos; cabeleireiro. - E virus di
Sida i ta transmitidu tambe ku
laminas ke barberus ta utilizal ora ki
sta infetadu (R95) -. (BARBEIRO).
barbia
v.tr., *cortar a barba prpria ou de
outro. (BARBEAR). N.S. V.B.
barbiadu
part., *algum que cortou a barba.
(BARBEADO). N.S. V.B.
barbu
n., *espcie de peixe, com
barbilhes, muito frequente
sobretudo nos rios da Guin. - i miti
ku burta di barbu, i sinta riba del i
finka unha tudu pa i alsal (T.M.) -.
(BARBO). N.S. n.v. Barbus
barbus.
barbudu
adj., *homem com muita barba.
(BARBUDO). N.S. V.B.
bardaderu
adj., *sincero; autntico; leal. - es i
bardaderu, falsidadi ka sta nel (N.T.)
-. (VERDADEIRO). N.F. berdaderu;
verdaderu. N.S. ant. iaradu.
bardadi
1.n., *conformidade de alguma coisa
com a realidade; certeza. - No pubis
sibi dja kuma ora di bardadi tciga
dja, di liberdadi ku djustisa (R98) -
Pilatus puntal: ke ki bardadi? (N.T.) -
. (VERDADE). N.S. ant. mintida.
2.adv., na bardadi, *locuo
adverbial que significa [realmente];
verdadeiramente; efectivamente;
francamente. - na bardadi bar i kuas
pontu di diverson djuntu ku
diskotekas (P.dosS.) -. (NA
VERDADE).
bardamerda
n., *diz-se de uma pessoa sem
carcter. (BARDAMERDA). N.S.
V.A.; BARDAMERDA falar calo;
pis a bardamerda;
barera
n., *estacada; obstculo;
dificuldade. - I sibi tambe dritu di
kuma anos i kapas di padjiga tudu
se bareras ke e tadjanuba djuntu ku
ki mersenarius (R98) -.
(BARREIRA).
bareti
n., *cobertura pela cabea; espcie
de bon sem pala. (BARRETE).
N.F. neol., vd. bariti. N.S. V.A.
barfata
1.v., *disputar; lutar. - Silo ku
Dembo barfata nutru: kitir-katar kudi
(Dea) -. (deriv. ABAFAR). N.F.
proparoxtona.
2.v., *roubar com violncia; tirar a
comida do prato de algum. - i torna
rabida i ba barfata mas ku djintis di
Mavegru (R98) -.
bari
1.v.tr., *limpar com a vassoura;
limpar. - N tene pilon pikininu: i na
pila, basora na bari: boka ku lingua
(Co.D.B.) -. (VARRER). N.S. bari
padja.
2.v.tr., *roubar; tirar todas as
propriedades de uma casa; comer
completamente, deixando o prato
limpo.
bari padja
coloc., *adular. - Ami n nansi na un
tera nde ku bari padja ka ten (J.D.) -
. (deriv. VARRER A PALHA). N.S.
Origem da expresso: antes de
pedir um favor a algum, era
costume varrer o stio onde a
pessoa estava sentada para lhe ser
agradvel (P.Bull).
baridu
part., *limpado com a vassoura;
limpo. - Kasa ka ta baridu di noti
(P.B.) -. (VARRIDO).
baridur
n., *limpador com vassoura.
(VARREDOR). N.S. V.B.
baridur di padja
n., *adulador; lisonjeador. (deriv.
VARREDOR DE PALHA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
baridura
n., *lixo; monturo. (VARREDURA).
N.S. V.B., sin. lichu; muntudu.
66
bariga
1.n., *parte inferior do corpo que
contm o estmago e os intestinos;
abdmen; ventre; pana. - Si bu na
bulidu kosta, bu ta buli bariga (L.A.)
-. (BARRIGA). N.S. bariga-gros;
bariga di pe; biku di bariga;
dismantca bariga; kortamenti di
bariga; panga-bariga; panha
bariga; sta ku bariga; tene bariga;
tira bariga.
2.n., *estmago. - Ami n ta intci
bariga tudu ora ku arus (Ceef) -.
3.n., *gravidez. - Ka bu fiansa son
kuma, ora ku bu na mamanta, bu ka
pudi panha bariga (R96) -.
bariga di pe
n., *parte muscular do lado posterior
da perna; sura. (BARRIGA DA
PERNA). N.F. neol. N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., sin. butcu di
pe.
bariga-gros
n., *barrigudo; barriga grande;
parturiente. (deriv. BARRIGA
GROSSA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., sin. barigona.
bariga korta
coloc., *sentir clicas; ter diarreia.
(deriv. A BARRIGA CORTOU). N.S.
V.M.
barigasinhu
n.dim., *diminutivo que significa
abdmen ou estmago pequeno. -
nha djintis kontenti ku mi, e mata pa
mi un karneru; kuma gora pa n
kumel fep, ami son ku e nha
barigasinhu sin (P.B.) -.
(BARRIGASINHO).
barigona
1.n., *barriga grande. - Bariga pega
kirsi i bin fika barigona (F.M.) -.
(BARRIGUDO). N.S. sin. bariga-
gros.
2.n., *parturiente.
baril
n., *pequena pipa para lquidos;
unidade de medida do petrleo.
(BARRIL). N.S. V.B.; baril tem a
capacidade de 200 litros.
bariti
n., *cobertura para a cabea; bon.
- Didime e nha fiansa, nha fiansa
fian bariti (N.V.) -. (BARRETE). N.F.
bareti. N.S. sin. boina.
barka
n., *embarcao pequena, com
fundo plano. (BARCA). N.S. V.B.,
sin. boti.
barkafon
n., *espcie de mala de mo ou
cesto, com tiracolo e normalmente
com tampa, para transportar os
artigos de uso pessoal e os seus
mantimentos; algibeira. - Mininus
teneba na si barkafon: fiu di padja,
padas di karbon ku kukunete (L.S.) -
.
barkasa
n., *tipo particular de transporte
martimo de carga, com fundo
plano. (BARCAA). N.S. V.B.
barku
n., *embarcao geralmente grande
que anda sobre a gua; qualquer
embarcao. - Na kil kau, un barku
di guera i fundiaba fora nde ki
mandinherus odja kil sena e manda
un boti i bai sibi i ke (F.M.) -.
(BARCO). N.S. barku sinta;
mbarka na barku; ria di barku.
barku sinta
coloc., *diz-se do barco que
encalhou ou que no est a flutuar.
(deriv. O BARCO SENTOU-SE).
N.S. V.M.
barkusinhu
n.dim., *diminutivo de barco;
pequena embarcao; bote. - Djinti
ku staba na utru banda di mar e sibi
kuma son un barkusinhu ku staba la
(N.T.) -. (BARCOSINHO).
barlabentu
adj., *apanhavento; a parte para
onde o vento sopra com mais fora.
(BARLAVENTO). N.S. V.B.; ant.
sotabentu; ilha di barlabentu so
as ilhas do lado nordoeste de Cabo-
Verde.
baroti
67
n., *viga pequena com os lados de
grossura iguais. (BARROTE). N.S.
V.B.
barsa
1.v., *apertar com os braos; cingir
com os braos. - Kila lanta kinti-kinti
i barsa Djon ku un abrasu di amor,
sin rapara kuma i si ermon garandi
(F.M.) -. (ABRAAR).
2.v.pron.rec., *cingir-se com os
braos, como sinal de amizade ou
de amor. - no dibi barsa nutru pa no
luta pa tisi indipendensia pa e tcon
ki di diretu (R98) -. (ABRAAR-SE).
N.S. sin. ngoti.
barsadu
part., *apertado entre os braos. -
na kurba, na skina, barsadu n odjau
ku sorizu na roda, na kaida di sol
(N.Tu.) -. (ABRAADO). N.S. sin.
ngotidu.
barsina 1
v., *inocular no organismo uma
substncia que provoca imunidade
contra certas doenas. - I ka pirsis
bu sibi ke ki na varsina, bu na sibi
so kuma, ora ki ba barsina, i tene
tadjadera dentru di si kurpu (R95) -.
(VACINAR). N.F. varsina.
barsina 2
1.n., *espcie de vrus que,
introduzido no organismo, imuniza
contra aquele germe. - Mame
prenhada dibi di ba barsina; ora ki
padi si fidju, si fidju dibi di ba toma
barsina (R95) -. (VACINA). N.F.
varsina.
2.n., *aco de vacinar. - Padidas,
barsina ka para (M.J.) -. (deriv.
VACINAO).
barsinadu
part., *diz-se do indivduo que foi
imunizado contra certas doenas. -
si kontra i barsinadu, i pudi panha
duensa, ma ki duensa ka na fasil
nada: i pudi panha duensas lebi sin,
ma ki duensa ka na pudi matal
(R95) -. (VACINADO).
barsinason
n., *acto de inocular uma substncia
no organismo para imuniz-lo.
(VACINAO). N.F. varsinason.
N.S. V.B.
baru
n., *argila. (BARRO). N.S. V.B; sin.
lama.
barudjentu
adj., *turbulento; ruidoso.
(BARULHENTO). N.S. V.B.
barudju
1.n., *grande rudo. - Na tera,
nasons na fika forontadu; e ka na
sibi ke ke na fasi pabia di barudju di
maron di mar (N.T.) -. (BARULHO).
2.n., *desordem; confuso. - No ka
pudi bai la djuntu, pabia abo bu ta
fasi barudju dimas (Ch.Mb.) -.
bas 1
1.adj., *que se ouve com
dificuldade. - i raza ku fala bas
(L.Cat.) -. (BAIXO). N.F. neol.
2.adj., *que tem pouca altura ou
tamanho; pouco profundo; inferior. -
bu ten ku toma lugar mas bas (N.T.)
-.
bas 2
1.adv., *advrbio de lugar que indica
posio inferior; abaixo; debaixo. - si
dona femia fusi pa andar di bas
(R95) - e misti pa raparti iagu di bas
ku iagu di riba (L.S.) -. (BAIXO).
N.S. ant. riba; pa bas; suku di bas.
2.adv., *com pouca sonoridade. -
Sapu ta fala bas (T.M.) -.
bas di
1.con., *locuo prepositiva que
significa [em posio inferior]. -
Renda di kada abitanti na un anu i di
223 USD, bas di media di SEDEAO,
Komunidadi Ikonomika di Stadus di
Afrika Osidental, ki sedu di 319 USD
(P.dosS.) -. (ABAIXO DE). N.S. ant.
riba di.
2.con., *locuo prepositiva que
significa [sob]; [debaixo de]. - ali bu
sugundi bas di padja (L.A.M.) -
Galinha ta guarda si frangas bas di
si aza; ma kil ku sta fora di si aza,
manhoti ta rabatal (L.A.) -.
bas-sinadu
68
adj., *assinante. (ABAIXO
ASSINADO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
basa 1
1.v.tr., *humilhar; fazer descer. - Kil
ku basa si kabesa i na ialsadu (N.T.)
-. (BAIXAR; ABAIXAR). N.F. bacha.
N.S. basa ospital.
2.v.intr., *diminuir; vazar. - i suta
mons na kara kalur na basa, si
kurpu na badja (L.S.) -.
basa 2
n., *doena do bao. - Mininu tene
basa -. (deriv. BAO). N.F. basu.
N.S. V.A.
basa-bandera
n., *acto de amainar ou de fazer
descer a bandeira. (deriv. BAIXAR A
BANDEIRA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., ant. ialsa-bandera.
basa ospital
coloc., *ir para o hospital para
receber tratamento. (BAIXAR AO
HOSPITAL). N.S. V.A.
basadu
adj., *humilhado; posto em baixo;
diminudo. - tudu kil ku ialsa si
kabesa i ta basadu (N.T.) -.
(BAIXADO; ABAIXADO). N.F.
bachadu.
basamar
n., *nvel mais baixo atingido pelas
guas dos mares durante a mar;
vazante; mar baixa. - bo disa tarafi
djurdjuridu ragasan na kambansa di
basamar (O.S.) -. (BAIXA-MAR).
N.F. neol. N.S. sin. basanti.
basan
n., *tipo de pano, de fazenda mais
grossa do que o pano legs. N.S.
V.A.
basanti
n., *nvel mais baixo atingido pelas
guas dos mares durante a mar;
baixa-mar; mar baixa. - mare na
fika na basanti (R.N.) -. (VAZANTE).
N.S. sin. basamar; ant. intcente.
basesa
n., *inferioridade; vileza; mesquinez.
(BAIXEZA). N.S. V.B.
basia
n., *vasilha geralmente redonda e
larga. - na kasa, basia ku ta pudu
iagu di bibi ku el dibi di labadu
limpu, tambi i dibi di kubridu (Igr.I.) -.
(BACIA). N.S. basia di laba rostu;
basia di kama.
basia di kama
n., *vaso de noite; bacio; urinol;
bispote; senhor Doutor; penico.
(BACIA DE CAMA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., sin. orinol.
basia di laba rostu
n., *lavatrio. - Ana bin laba rostu na
basia li! (L.S.) -. (deriv. BACIA DE
LAVAR ROSTO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
basket
n., *jogo de cinco elementos que
tentam pr a bola num cesto fixo. -
n tene bola di basket (IN96) -.
(BASQUETEBOL). N.F. paroxtona.
basora
n., *objecto que serve para varrer;
utenslio de limpeza. - Bu pega na
basora pa bu limpa paredi tira ki
aranha tudu (IN96) -. (VASSOURA).
N.F. vasora.
basta 1
v.intr., *ser tanto quanto
necessrio; chegar. - Basta bu fala:
sin, ora ki sedu sin; nau, ora ki sedu
nau. (N.T) -. (BASTAR). N.F. neol.
N.S. sin. djusta.
basta! 2
interj., *interjeio que exprime
[suspenso]; chega!; no mais!. - Eh
basta, kadjigui basta! (J.D.) -.
(BASTA!). N.F. neol. N.S. sin.
djusta!.
bastanda
v.caus., *fazer bastar; fazer chegar.
(deriv. BASTAR). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. djustanda.
bastanti
adv., *advrbio de quantidade que
indica que uma coisa suficiente;
assaz. - Kila ta djudaba floresta
bastanti (IN96) -. (BASTANTE).
bastasimentu
69
n., (ABASTECIMENTO). N.F. vd.
abastasimentu. N.S. V.B.
bastisi
v.tr., *fornecer. (ABASTECER). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
basu
1.n., *rgo glandular com funes
ligadas regenerao e depurao
do sangue. (BAO). N.S. V.A.
2.n., *doena do bao. (deriv.
BAO). N.F. vd. basa 2.
bata
n., *vestido abotoado de alto a
baixo; roupo. (BATA). N.F. neol.
N.S. V.B.
bata-branku
1.n., * roupo dos enfermeiros e dos
estudantes. (BATA BRANCA). N.F.
lexia composta. N.S. V.B.
2.n., *veste branca utilizada pelos
sacerdotes durante as cerimnias
cultuais. N.S. sin. batina.
batalia 1
v., *combater; lutar; brigar. - kin ke
na bin kontinua batalia sin pa nada?
(IN96) -. (BATALHAR). N.F. neol.
batalia 2
n., *combate; luta; guerra; briga. -
ala ki no tcomal traidur, indimigu
diskunhisidu na tempu di batalia
(R98) -. (BATALHA). N.F. neol.,
batadja.
batalion
n., *termo militar que designa o
corpo de infantaria, que faz parte de
um regimento ou de uma brigada e
se subdivide em companhias; grupo
de militares. - batalion sobri si
kumandu (R99) -. (BATALHO).
batanga
n., *doce de arroz ou de farinha de
milho. N.S. V.B.
bataria
1.n., *conjunto de elementos para
dar electricidade. - Ntori na bua
suma kil ki ligadu ku bataria (M.J.) -.
(BATERIA).
.n., * conjunto de instrumentos
musicais.
batata
1.n., *termo comum para indicar a
planta e o tubrculo da batateira,
designada tambm como batata dos
brancos ou batata inglesa para
distingu-la da batata-doce. - Gos e
ten mania, na roda di strada e na
firbinti batata (R97) -. (BATATA).
N.F. vd. batata-inglis.
2.n., *termo mais comum para
designar a batata-doce, planta muito
cultivada na Guin-Bissau. - Gos e
ten mania, na roda di strada e na
firbinti batata (R97) -. (deriv.
BATATA). N.F. vd. batata-dos. N.S.
batata hipernimo de BATATA e
de BATATA-DOCE; korda di
batata.
batata-dos
n., *planta herbcea da famlia das
convulvceas, cujos tubrculos
contm reservas aucaradas. - Ali
alimentu ku ta da forsa pa
tarbadjadur: arus, pon, mandioka,
banana, asukar, midju, batata dos,
tceben (Igr.I.) -. (BATATA-DOCE).
N.F. batata. N.M. lexia composta.
N.S. n.v. Ipomoea batatas.
batata-inglis
n., *planta tuberosa da famlia das
Solanceas. - E anu, n sumia
batata inglis ku fison (J.L.R.) -.
(deriv. BATATA INGLS). N.F.
batata. N.S. n. solanum
tuberosum.
bati 1
1.v.tr., *dar pancadas. - E bai te, tok
mindjer garandi pertu elis mas e bati
ki fidida la, kau tudu bida fidida
(T.M.) -. (BATER). N.S. bati na
porta.
2.v.tr., *derrotar; vencer. - Es
Guvernu ku bo na odja sin el i
Guvernu di PAIGC, i el Guvernu ku
bati es Partidus na urna (R98) -.
3.v.tr., *mexer.
4.v.intr., *agitar; palpitar. - Nha
korson na bati ku forsa, n ka pudi
kala (Igr.I.) -. N.S. bati hipernimo
de BATER e de ABATER.
bati 2
70
1.v.tr., *deitar abaixo; arruinar. - Ora
ku tcuba tciga i ta entra tudu ladu, i
pudi bati kasa (R95) -. (ABATER).
2.v.intr., *cair no cho. - Montiadur
fuguial djanan, Lagartisa bati na
tcon (T.M.) -. (ABATER). N.S. bati
hipernimo de ABATER e de
BATER.
bati na porta
coloc., *fazer sinal porta de
algum para pedir de entrar. - I
karga i leba i ba bati na porta di
Lubu (A.P.) -. (BATER PORTA).
N.S. sin. konki porta; konki.
batidu 1
1.part., *malhado; dado pancadas. -
suma feru ku na batidu (N.T.) -.
(BATIDO).
2.part., *derrotado; vencido. - Silo,
lutadur garandi, ku si dala ka kunsi
tcon, i batidu (Dea) -. N.S. batidu
hipernimo de BATIDO e de
ABATIDO.
batidu 2
1.part., *deitado abaixo. - Na
bardadi n na konta bos kuma pedra
ka na bin fika riba di nutru ku ka na
batidu (N.T.) -. (ABATIDO).
2.part., *abatido; matado. - el i
djornalista, i batidu ku bala otca i na
entra na si propi kaza (R95) -. N.S.
batidu hipernimo de ABATIDO e
de BATIDO.
batidur
n., *pessoa que luta; lutador. -
Kampu na somna, batidur ka tenba
inda (Dea) -. (BATEDOR).
batik
n., *tecido estampado de maneira
artesanal, obturado com cera. N.S.
V.M.
batimentu
n., *desconto. (ABATIMENTO). N.F.
abatimentu. N.S. V.B.
batina
n., *veste eclesistica. (BATINA).
N.S. V.B., sin. bata-branku.
batismu
n., *gesto ritual pelo qual se
ingressa numa comunidade crist. -
Ku batismu di Jesus, batismu pasa
di batismu di konverson pa batismu
di salbason: kin ki ta fia na Jesus i ta
risibi Spiritu Santu (L.S.) -.
(BAPTISMO). N.F. neol. N.S. sin.
laba kabesa.
batiza
v., *administrar o sacramento do
baptismo. - Bu iagu, Sinhor, ke n
batiza ku el, i bin uaga sementi di
bida na mi (L.Cat.) -. (BAPTIZAR).
N.S. sin. laba kabesa; batiza
boneka.
batiza boneka
coloc., *brincar; arranjar baile.
(deriv. BAPTIZAR A BONECA). N.S.
V.B., sin. batizadu di boneka.
batizadu
1.n., *cerimnia e festa do baptismo;
baptizo. - istadu di Guine-Bisau i
laiku: ninguin ka na bin pui fidju di
Guine un utru rilijion na bazi di
interesi pa pudi otca matrikula na
skolas o batizadu (R96) -.
(BAPTIZADO). N.S. batizadu di
boneka; batizadu di fidju dos.
2.part., *que recebeu o baptismo. -
Otca ku tudu djinti batizadu, Jesus
batizadu tambi (N.T.) -.
batizadu di boneka
n., *cerimnia e festa relativa ao
baptismo de uma boneca. N.M. lexia
complexa. N.S. V.P.; antiga tradio
dos jovens guineenses catlicos,
que se realizava na casa da me da
boneca, em substituio da
verdadeira cerimnia do baptismo,
ausente naquele ano na igreja.
batizadu di fidju dos
n., *cerimnia e festa relativa ao
baptismo do filho de osso. (deriv.
BAPTIZADO DE FILHO DE OSSO).
N.M. lexia complexa. N.S. V.P.;
fidju dos a tbia de um vitelo
fervida e enfeitada com prolas
multicolores; ao filho de osso era
administrado o baptismo, seguido
de um baile, denominado badju di
fidju dos (P.Bull).
batizandu
71
n., *catecmeno. (BAPTIZANDO).
N.S. V.B.
batuki
n., *dana africana. - Kamba mar bu
bai, bai bu sukuta bu sangui, na
fala, fundu na garganti, di batuki
(C.S.) -. (BATUQUE).
bau
n., *cala boca de sino. N.F.
paroxtona. N.S. V.M.
bausiti
n., *rocha composta por minerais
aluminosos, utilizada pela
composio do alumnio.
(BAUXITE). N.S. V.B.
bazi
1.n., *parte inferior de um corpo;
alicerce; suporte; fundamento. - dia
ku no toma puder na tera purmeru
politika ku no na fasi i di apoia
kampunes, kila ki bazi fundamental
pa ikonomia di un pais (IN96) -.
(BASE). N.S. sin. fundu 2.
2.n., *centro de abastecimento ou
de operaes militares. - N bin lebal
Bazi-aeria (R97) -.
bazia
v., *fundamentar; apoiar-se. - I
puntadu ke ki ta bazia nel pa fasi si
kobransa (R95) -. (BASEAR). N.F.
paroxtona.
baziadu
part., *fundamentado; posto. - kuma
ku ta odja es kreditu agrikula ki ta
baziadu son li na Bisau, abo ki di
tabanka, abo propi ki agrikultura?
(IN96) -. (BASEADO).
baziku
adj., *fundamental; essencial. - Gosi
no na ba splika klaru kadaun des
puntus di konsidju baziku (R96) -.
(BSICO). N.F. proparoxtona. N.S.
nsinu baziku.
bazofaria
n., *vaidade; altivez. - Rapazis nega
pabi, so bazofaria (N.M.) -. (deriv.
BAZFIA).
bazofu
adj., *indivduo fanfarro; vaidoso. -
bazofus nan e na kalantadu dun
bias (L.Cat.) -. (BAZFIO;
BAZOFIADOR).
bazuka
1.n., *arma de guerra porttil. - Ami
son ku bazuka ku n na ba ta fuguia
elis ku el (M.J.) -. (BAZUCA). N.F.
neol.
2.n., *medida de um copo grande de
cerveja.
bazukada
n., *tiro de bazuca. (deriv.
BAZUCA). N.S. V.B.
beata
n.f., *devota; mulher pia. (BEATA).
N.S. V.B.
beatu
n., *pessoa devota; pessoa
falsamente devota. (BEATO). N.S.
V.B.
bebe
n., *recm nascido; criana de colo;
designao afectuosa dada s
crianas. - Ate novi a des mis bebe
dibi di mamantadu antis di dadu
kualker utru alimentu (R96) -.
(BEB). N.F. oxtona, neol.
bebedu
adj., *algum que tem o hbito de
beber muitas bebidas alcolicas;
bbado. (BBEDO). N.F. neol. N.S.
V.A.
bedja
n.f., *mulher de idade avanada. -
Djisilin ka ta kema ku bedja dus bias
(L.A.) -. (VELHA).
bedjanta
v.caus., *fazer envelhecer; avelhar.
(AVELHENTAR). N.F. oxtona. N.S.
V.B.
bedjantadu
part.caus., *envelhecido; tornado
velho depressa; avelhado.
(AVELHENTADO).
bedjisa
n., *fase de vida de uma pessoa na
idade avanada. - Un mininu sin
skola pudi riprizenta aos dizimpregu,
amanha un garandi sin manduku di
bedjisa (C.V.) -. (VELHICE).
bedjisi
72
v.caus., *ficar sem valor; tornar-se
idoso. - tudu elis i suma ropa, e na
bedjisi (L.Cat.) - kau limpu pus
kusas na bida oriki, nobu na bedjisi
si kabesa (O.S.) -. (deriv. TORNAR
VELHO). N.F. proparoxtona;
bedjusi.
bedjoti
n., *pessoa anci; diminutivo de
velho. - I bai pa kil bedjoti, pa bai
toma tabaku (L.S.) -. (VELHOTE).
N.S. sin. bedju.
bedju
1.adj., *coisa com idade; antigo. -
Sapatu bedju ka ta perta si dunu.
(L.A.) -. (VELHO).
2.n., *pessoa de idade avanada. -
Si no ientra pa no fala kuma no na
pabi kau, anos bedju son ku bo miti
na kastigu (C.V.) -. (VELHO). N.S.
sin. bedjoti.
bedjusi
v.caus., *fereru bedjusi (A.P) -.
(deriv. TORNAR VELHO). N.F.
proparoxtona, vd. bedjisi.
beja
v., *dar um beijo a; trocar beijos;
oscular. - bu boka ta matan nha fomi
di bejau, bin pa n karisiau (T.Dj.) -.
(BEIJAR). N.S. sin. da beju.
beja-flur
n., *pssaro que se alimenta do
nctar das flores; colibri. (BEIJA-
FLOR). N.M. lexia composta. N.S.
V.B., n.v. Cyanomitra verticalis.
beja-mon
n., *aco de beijar a mo; aco de
prestar obedincia. (BEIJA-MO).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
bejadu
part., *osculado. (BEIJADO).
bejinhu
n., *beijo pequeno e leve. - I na dan
bejinhu sin i na fasi ke, kila i di sil,
ma i ka presta nada (R98) -.
(BEIJINHO).
bejoka 1
v., *beijar sonora e repetidamente.
(BEIJOCAR). N.S. V.B.
bejoka 2
n., *beijo sonoro. (BEIJOCA). N.S.
V.B.
bejokadu
part., *beijado com beijo sonoro.
(BEIJOCADO). N.S. V.B.
beju
n., *toque dos lbios numa pessoa
ou coisa como sinal de afecto ou de
respeito; sculo. - si parti fraku suti
ka ta kumpul, beju ka ta tcorantal,
abrasu ka ta kaplintil (J.D.) -.
(BEIJO). N.S. da beju.
beku
1.n., *rua apertada. - N kontra ku un
mininu n na kurva sin na un beku la
(IN96) -. (BECO). N.F. neol.
2.n., *local de venda na rua. - i ten
baris restaurantis ki pudi sedu
bonitus i limpus, suma ki pudi sedu
tambe un baraka na fera o na un
beku di Bisau (P.dosS.) -.
bekuda
n., *peixe marinho, da famlia dos
esfernidas, de rosto alongado e
muito voraz; barracuda. - nha omi ta
piskan son barbu, bekuda, pis
garandi son ke i ta dan pa kume
(T.M.) -. (BICUDA). N.F. barakuda.
N.S. n.v. Sphyraena guachancho.
belemar
n., *litoral; borda do mar; praia. - I ta
tarbadja na purtu di kanua, na
belemar (J.S.) -. (BEIRA-MAR). N.F.
beramar.
Belga
1.adj., *pertencente Blgica. - Es
novu izersitu belga i ka na pasa di
kuarenta mil (R95) -. (BELGA).
2.n., *habitante da Blgica.
(BELGA).
belu
1.adj., *que agrada; que causa uma
emoo esttica; bonito; formoso. -
N ta dicha e palabra muitu belu pa
tudu kamarada (IN96) -. (BELO).
N.F. neol.
2.adj., *certo. - Un belu dia, des ora
di noti (R98) -.
bemba
n., *grande vasilha de barro onde se
73
conservam os cereais; pequeno
celeiro onde se conservam cereais
e outras coisas. - Bo djubi pa
korvus: e ka ta sumia e ka ta kebra
e ka ten bemba nin armasen (N.T.) -
. (BEMBA).
ben
1.n., *o que honesto; justo;
vantajoso. - i importanti sukuta e
programa ki es radiu tene pa ben di
povu di Guine (R98) -. (BEM).
2.adv., *bastante; muito. - fera
grandi i pikininu na tamanhu, ma i
mas bunitu, ben limpu i organizadu
(P.dosS.) -. (BEM).
3.adj., *conveniente. - i ka na sinti
ben di disa elis sin nin un suguransa
(L.S.) -. n.pl., bens, (BENS). N.F.
neol., vd. bens.
ben-aventuradu
n., *santo; muito feliz. - solenidadi di
ben-aventuradu S. Jose (L.Cat.) -.
(BEM-AVENTURADO). N.F. neol.
ben-idukadu
adj., *corts. (BEM-EDUCADO).
N.S. V.B.
ben-parsidu
adj., *semelhante. (BEM-
PARECIDO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
benditu
adj., *feliz; abenoado. - Benditu Rei
di Israel ku bin na nomi di Sinhor
(L.Cat.) -. (BENDITO). N.F. neol.
N.S. sin. bensidu.
benefisia
v., *melhorar; procurar utilidade; tirar
proveito. - I ka pudi ten skola di
kumunidadi nin skola di Ministeriu:
komunidadi ke na benefisia di kil
skola, kila i skola di kumunidadi
(MR98) -. (BENEFICIAR). N.F.
proparoxtona.
benena
v., (ENVENENAR). N.F. vd.
venena.
benenadu
part., - kil mas pikininu ba toma
bianda otca i benenadu (L.S.) -.
(ENVENENADO). N.F. vd.
venenadu.
benenu
n., - Bardadi muru, benenu ka sta na
e kumida (Ceef) -. (VENENO). N.F.
vd. venenu.
benenus
adj., (VENENOSO). N.F. oxtona,
vd. venenus. N.S. V.B.
benfika
n., *fluxo menstrual. - Benfika na
djuga -. (BENFICA). N.F. fig. N.S.;
BENFICA falar calo.
benha
v., - Bu na benha panu -.
(ABAINHAR). N.F. vd. mbenha.
N.S. V.A.
benhadu
part., *embainhado; posto na
bainha; diz-se de um pano orlado. -
Panu benhadu -. (ABAINHADO).
N.S. V.A.
benhenhi
v., *fazer caretas. - i benhenhi boka
-. N.S. P.B.
bens
n.pl., *posses; fortuna; riqueza. - na
kazu di divorsiu, kistons di bens
kuma ki ta risolvidu? (R95) -.
(BENS). N.F. neol.
bensi
1.v.tr., *abenoar. - i ta mostranu
Deus ku bensi Noe pa kunsa un
amizadi nobu ku el suma tambe ku
tudu si fidju (L.S.) -. (BENDIZER).
2.v.pron., *fazer o sinal da cruz do
cristo; abencoar-se com o sinal em
forma de cruz. - n panta djanan na
sonu n korda n lanta n sinta na
kama, n bensi, n rasa No Pape, n
dita mas te parmanha sedu n lanta
(N.M.) - I na bensi si kabesa i
kontinua: pa no intcisidu ku tudu
bensons ku grasas di seu (L.Cat.) -.
(BENDIZER-SE).
bensidu
part., *abenoado; louvado. - nomi
bensidu, Mame di Deus, strela di
seu, sol di mandrugada (L.Cat.) -.
(BENDITO).
benson
74
1.n., *aco de abenoar. - Esau,
otca i bin misti risibi benson di
iardansa, i tudjidu el, pabia i ka otca
manera di rabida kil ki fasi (N.T.) -.
(BNO). N.F. abenson.
2.n., *favor especial; graa. - no
djunta li pa pidi benson di Deus riba
del (Igr.I.) -.
3.n., *gesto litrgico com que a
Igreja invoca o favor divino, fazendo
o sinal da cruz. - Ora ki kantiga kaba
padri ta da prumeru benson: na
nomi di Deus Pape ku Fidju ku
Spiritu Santu (N.M.) -.
bensua
v.tr., *bendizer; glorificar. - Bo
bensua elis; ka bo maldisua elis
(N.T.) -. (ABENOAR). N.F.
abensua.
bensuadu
part., *bendito. - tudu pobu ten ku
sedu bensuadu pabia del (N.T.) -.
(ABENOADO). N.F. abensuadu.
bentana
n., *espcie de peixe; tilpia; carpa.
- Si bentana falau kuma lagartu fura
udju, fia, pabia elis ku ta kume lama
djuntu (L.A.) -. (BENTANA). N.S.
n.v. Tilapia senegalensis.
bentaninha
n.dim., *bentana pequena; espcie
de carpa que vive nas bolanhas ou
lagoas e utilizada na culinria dos
Balantas. (BENTANINHA). N.S. V.A.
benten
n., *estrado mais ou menos alto que
serve para vigiar os cultivos ou para
secar os produtos. - Arus ta pudu
riba di benten pa kabanta seku
(F.M) - Kal benten ku ta firma sin
firkidja? (N.M.) -. N.F. Mandinga
benten que significa lugar de lazer.
bentia
1.v., *arejar; refrescar. - E kontinua
na bentia na ruas di Bisau (R95) -.
(VENTILAR). N.F. paroxtona. N.S.
bentia un lingu.
2.v., *limpar; evaporar. - rapas nobu
mundu kaminhu pa ba bentia sintidu
na tabanka (M.M.) -.
bentia un lingu
coloc., *ter apenas alguns
conhecimentos de uma lngua.
(deriv. VENTILAR UMA LNGUA).
N.S. V.P.
bentiadu
part., *arejado; evaporado.
(VENTILADO). N.S. V.B.
bentiadur
n., *instrumento para refrescar o
ambiente. (VENTILADOR). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. bentuinha.
bentosa
n., *instrumento de forma cnica
que se aplica sobre a pele para
provocar um maior afluxo de
sangue. (VENTOSA). N.S. V.A.
bentu
1.n., *ar em movimento, causado
pela diferena de temperatura em
duas regies atmosfricas. - Si
bentu na leba lifanti, katcu ke ki na
pera? (L.A.) -. (VENTO). N.F. ventu.
N.S. fila ku bentu.
2.coloc., bentu fresku, *brisa. -
Bentu fresku na nha kaminhada
(G.F.) -. (VENTO FRESCO). N.S.
durante o dia, a brisa sopra do mar
para a terra, e, durante a noite, da
terra para o mar.
3.coloc., bentu forti, *diz-se do
vento que sopra em rajadas. - bentu
forti bulbuli figuera, si fidjus verdi
konkonhi (N.T.) -. (VENTO FORTE).
bentuinha
n., *instrumento para ventilar o
ambiente. (VENTOINHA). N.S. V.B.,
sin. bentiadur.
bentusinhu
n., *brisa. (VENTOZINHO). N.S.
V.B.
bep
intens., *adjunto de intensidade com
os semas de [rapidez e levar a
efeito]. - Gazela tene si kabritu la, i
tenel manga di tempu i ka konsigui
otca bodi pa sibil bep (T.M.) -.
bera
n., *margem; bordo. - Lebri bai, i ba
randja djidiu ku tambur, i bai toka na
75
bera di riu (T.M.) -. (BEIRA).
beramar
n., (BEIRA-MAR). - Nha kaza sta
pertu di beramar -. N.F. vd.
belemar. N.S. V.A.
berdaderu
adj., - no kunsi berdaderu kaminhu
(L.Cat.) -. (VERDADEIRO). N.F.
neol., vd. bardaderu.
berdi
adj., - lebri kubri ku fodja berdi di
banana (P.B.) -. (VERDE). N.F. vd.
verdi.
bes
adv., - Tempu na pasa, Zito na torna
kada bes mas pior (Cecomes) -.
(VEZ). N.F. arc., vd. bias 2.
bespra
1.n., *a tarde; o dia imediatamente
anterior. - Na bespra di nogosiason
(R98) -.(VSPERAS). N.F. vespera.
2.n., *orao da tarde do brevirio;
orao vespertina dos monges.
betaraba
n., *planta herbcea, com grande
raiz, da famlia das
Quenopodiceas, utilizada para a
fabricao de acar.
(BETERRABA). N.S. V.B., n.v. Beta
vulgaris.
betcedari
*alfabeto; livro de ensino bsico.
(ABECEDRIO). N.S. V.B.
beton
n., *aglomerado de pedra, areia e
cimento. - No na iangasa masa, no
na masa beton (J.D.) -. (BETO).
betuma
v.tr., *alcatroar; asfaltar.
(ABETUMAR). N.S. V.B., sin.
alkatrua; asfalta.
betumadu
part., *asfaltado; alcatroado.
(ABETUMADO). N.S. V.B., sin.
alkatradu; asfaltadu.
betumi
n., *substncia proveniente do
petrleo, utilizada para alcatroar as
ruas ou para tapar pequenos
buracos na madeira. (BETUME).
N.S. V.B., sin. alkatron.
Biafada
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Beafada,
pertencente ao grupo lingustico
Norte Tanda-Jaad-Nun, da
subfamlia Oeste-atlntica.
(BEAFADA). N.S. sin. Bedjola.
bianda
1.n., *prato guineense de arroz com
molho; o arroz cozinhado no geral
como arroz branco; comida. -
Purmeru dia i di kebra arus di
kusinha bianda pa mata fomi di
tempu di tcuba (F.M.) -. (VIANDA).
N.S. P.arc. vianda; bianda forka;
bianda kentadu; bianda tcoka;
mundu di bianda; uaga bianda.
2.n., bianda kuntangu, *arroz com
leo de palma e sem sal, utilizado
nas cerimnias religiosas dos
Bijags; arroz sem molho. - Budjugu
ta kusnha kuntangu sin sal e ta pui
siti e leba pa baloba ku galinha
(N.M.) -. N.F. vd. kuntangu.
3.n., bianda sabi, *comida
saborosa; arroz gostoso. - N tene
un badjuda brabu ku ta kusnha
bianda sabi: baguera (Co.D.B.) -.
N.F. vd. sabi.
bianda forka
coloc., *diz-se da comida quando
entrar para a traqueia. (A VIANDA
ENFORCOU-SE). N.S. V.A.
bianda kentadu
coloc., *diz-se do arroz aquecido
que foi cozinhado horas antes ou na
vspera. (deriv. VIANDA
AQUENTADA). N.S. V.P.
bianda tcoka
coloc., *diz-se do arroz que ficou a
mais no fogo e queimou um
bocado no fundo da panela. (deriv.
A VIANDA CHOCOU). N.S. V.A.
bias 1
n., *acto de ir de um lugar a outro. - i
sta dimasiadu kansadu dipus di kil
garandi bias, desdi stremu-orienti
(R95) -. (VIAGEM). N.F. oxtona,
bes. N.S. darma bias; bias kudi;
76
bias sanha.
bias 2
1.adv., *formante do numeral
multiplicativo, acrescentado ao
nmero cardinal; vez. - Na 1991
divida isternu i seduba di 597
milions di dolar, tris bias mas altu
(P.dosS.) -. (VIAGEM). N.S. bias
(VIAGEM) um emprstimo por
decalque: nas lnguas africanas da
regio utiliza-se o equivalente da
palavra [viagem] para significar
tambm [vez].
2.n., *ocasio; turno; vez. - Mas un
bias i sta ku bos (R95) -. N.S.
manga di bias; utru bias; sin.
turnu.
bias kudi
coloc., *diz-se de uma viagem
iminente; a viagem atende. (deriv. A
VIAGEM ACUDIU). N.S. V.P., sin.
bias sanha.
bias sanha
coloc., *diz-se de uma viagem
iminente. - Nha dia tambi pudi bin
tciga, nha bias tambi pudi bin sanha
(H.M.) -. (deriv. A VIAGEM
ASSANHOU). N.S. sin. bias kudi.
biata
n., *ponta de cigarro; bia; prisca. - I
fuma sigaru te na metadi i bota biata
(A.P.) -. (BEATA).
bibi
1.v.tr., *engolir um lquido. - Nunka
no ka dibi di bibi e iagu ku ta fika i
na kuri bas di kasa o puntus ku no
ta odja i ta parsi limpu na no udju
(R95) -. (BEBER). N.S. bibi di
djikindur.
2.v., *engolir lquidos alcolicos. - e
dan binhu, suma n ka ta bibi, n
tomal n dal garandis e bibi (N.M.) -.
bibi di djikindur
n., *embebedar-se maneira do
rato ladro ou joaquim-doido. (deriv.
BEBER DE JOAQUIM-DOIDO).
N.M. lexia complexa. N.S. Segundo
a tradio o rato ladro rouba
objectos que esconde na sua toca.
Se se lhe puser no seu caminho
qualquer bebida alcolica ele bebe-
a e quando ficar bbedo, tira fora da
toca tudo quanto tinha roubado:
beber muito e revelar os prprios
segredos (P.Bull).
bibida
1.n., *qualquer lquido que possa
ser engolido. - bar-taberna ta bindi
bibida i mindjeris di vizinhansa ta
uza kil spasu pa bindi bafatoriu
(P.dosS.) -. (BEBIDA).
2.n., *lquido alcolico. - bu nobu pa
larga kurpu na bibida (C.V.) -.
bibidera
n., *estado de quem est
embriagado; embriaguez; aco de
beber muitas bebidas alcolicas. -
Bo toma sintidu: ka bo diskuda na
ukesa, ku bibidera, ku kudadi di
mundu (N.T.) -. (BEBEDEIRA). N.S.
sin. lapite.
bibidu
part., *engolido. - mesinhu i venenu
si i bibidu tciu (Igr.I.) -. (BEBIDO).
bibidur
1.n., *diz-se da pessoa que bebe
bebidas alcolicas com moderao;
pessoa que bebe. - I ka ten kuma es
i bibidur o es i musulmanu (IN96) -.
(deriv. BEBEDOR). N.M. pl.
bibiduris.
2.n., *pessoa que bebe. - Bibidur di
lagua ka ta dibi fabur (Men)-. N.S.
bibidur no tem a conotao
[aquele que bebe lquidos alcolicos
em excesso] como a palavra
portuguesa bebedor, cujo
equivalente tcamidur.
bibiduris
n.pl., - Otca ki konkista bibiduris ku
tcamiduris i fala: na nha tabanka
binhu ka na sedu mas mesinhu
(F.M.) -. (deriv. BEBEDORES). N.F.
paroxtona, vd. bibidur.
bibinti
1.v.caus., *dar de beber; abeberar. -
Si alguin kai ataki, ka bu bibintil
nada tok i disperta diritu (Igr.I.) -.
(deriv. BEBER).
2.v.caus., *fazer beber lquidos
77
alcolicos. - Abo i rasa djikindur: ora
ku bu bibintil son, i ta ribanta tudu kil
ki furta (T.M.) -.
bibiron
n., *vidro com chupeta para
amamentao artificial; mamadeira.
- liti ki tene mas di dur oras na
bibiron i ka bali mas pa da mininu, i
ta dana (Igr.I.) -. (deriv. BEBER).
N.F. neol. N.S. sin. mamadera.
biblia
n., *livros sagrados dos Hebreus e
do povo cristo, divididos em Antigo
e Novo Testamento, conforme
foram escritos antes ou depois do
nascimento de Jesus Cristo;
Sagrada Escritura. - Biblia i
importanti dimas pabia i ta djuda
povu vivi konformu vontadi di Deus
(Igr.I.) -. (BBLIA). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. Skritura.
bibliku
adj., *referente Sagrada Escritura;
o que est escrito na Bblia. - Alvu
de librusinhu i pa da konsidju bibliku
pa krentis di igreja (Igr.I.) -.
(BBLICO). N.F. proparoxtona.
biblioteka
n., *edifcio onde se guardam e se
consultam livros; coleco de livros.
- I bai si biblioteka nde ki ba pega
disfodja librus i ka odja nin rasposta
(F.M.) -. (BIBLIOTECA). N.F. neol.
bibu
1.adj., *dotado de vida; vivente. - bu
ka pudi fasi nada na nos tementi
ami n bibu (T.M.) -. (VIVO). N.F.
vivu.
2.n., *ser vivente. - Bibu kala mortu
na papia: padja modjadu ku padja
seku (Co.D.B.) -.
3.coloc., lanta bibu, *voltar a viver
depois de ter morrido; ressuscitar. -
Jesus lanta bibu i sta na no metadi
(L.S.) -. (deriv. LEVANTAR-SE
VIVO). N.F. vd. lanta bibu.
bicha
n., *fila ou fileira de pessoas
dispostas lado ao lado ou atrs uma
da outra. - djintis na tormenta so pa
ba bicha (C.V.) -. (BICHA). N.F.
neol. N.S. BICHA significa tambm
animal de corpo comprido como os
rpteis e os vermes; sin. forma.
bichiga 1
n., *rgo que recebe a urina dos
rins. - I fala elis pa e bai pila bichiga
di baka (F.M.) -. (BEXIGA).
bichiga 2
n., *varola. - n ta kura tambe un
duensa ki disaparsi ku nos ma i na
djopoti mas, i ta faladu bichiga ki ta
pega alguin i fura-fural kara, kurpu
sin tudu (IN99) -. (BEXIGAS).
bichiga di purku
n., *triquinose. (deriv. BEXIGA DE
PORCO). N.S. V.M., sin. seren.
bida 1
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime a ideia de transformar-se
na aco indicada pelo verbo. - e
dita tok e bida kansa (T.M.) - si iagu
bida sai lentu na boka di tubu, bu
dibi di tira filtru (Igr.I.) -. (VIRAR).
2.v., *transformar-se; tornar-se. - i ta
bida puntu di konsentrason
(P.dosS.) - kil bairus bida un fonti di
duensas (R95) - se korson tudu bida
sukuru (N.T.) -. (VIRAR). N.S. bida
magru; bida muru; bida risu; bida
san; bida segu; bida sukuru.
bida 2
n., *estado de ser vivo; conjunto de
coisas necessrias subsistncia. -
si bu misti bida, ka bu djingui us di
no garandis (J.S.) -. (VIDA). N.F.
arc., vd. vida. N.S. buska bida; fasi
bida; randja bida.
bida 3
1.n., *rptil; cobra-cuspideira. N.F.
Mandinga bidaa que significa uma
serpente de cor preta e muito
venenosa. N.S. V.A. sin. kuspidera.
bida iagu
coloc., *derreter-se; tornar-se
lquido. (deriv. VIRAR-SE GUA).
N.S. V.M., sin. ribi.
bida kontra
v.prep., *insurgir contra algum. - e
pui pa e bida kontra krentis (N.T.) -.
78
(VIRAR-SE CONTRA).
bida magru
coloc., *emagrecer. - Uankoki bida
magru suma po di suta baka, pabia i
bin tcora tcoraba son (F.M.) -. (deriv.
VIRAR MAGRO).
bida muru
coloc., *tornar-se muulmano: parar
de beber bebidas alcolicas. (deriv.
VIRAR-SE MOURO). N.S. V.B., sin.
tubi.
bida risu
*tornar-se duro; enrijar. - pabia
korson di pobu bida risu, se oredjas
kuas i surdu (N.T.) -. (deriv. VIRAR-
SE RIJO). N.S. VIRAR-SE significa
voltar-se; sin. durisi.
bida san
coloc., *tornar-se so; sarar. (VIRAR
SO). N.S. V.B.
bida segu
coloc., ficar cego; cegar. - Pa kilis ku
ta odja bida segu (N.T.) -. (VIRAR
CEGO). N.S. sin. sega.
bida sukuru
coloc., *escurecer; fazer-se escuro.
- nin ku pasaru para bua, nin ku seu
bida sukuru (J.C.) -. (VIRAR-SE
ESCURO). N.S. sin. sukurisi.
bidadu
1.part., *transformado; diz-se de
pessoa que mudou de opinio ou de
direco. - Kurupsons i intriga ku
grandi ambison di sertus djintis ku
bariga boltia, el ku leba Guine bida
suma siti bidadu (R98) -. (VIRADO).
2.adj., *diz-se de pessoa que se
transformou e tomou a forma de um
animal. - Pis-kabalu bidadu -.
bidadur
1.n., *diz-se de uma pessoa que
muda de opinio conforme o vento
da poltica. - Djubi! djubi! Ki
bidaduris di mundu (C.V.) -. (deriv.
VIRAR). N.M. pl. bidaduris. N.S.
bidadur di siti.
2.n., *conforme uma certa tradio
guineense, diz-se de pessoa que
tem a capacidade de transformar-se
e tomar a forma de um animal.
bidadur di siti
n., *pessoa que ferve o leo de
palma a fim de mudar a cor. (deriv.
VIRAR O AZEITE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
bidanta
v.caus., *fazer tornar; transformar. -
I kondena prasas di Sodoma ku
Gomora pa stragu kompletu, i
bidanta elis sinsa (N.T.) -. (deriv.
VIRAR).
bidanta udju
coloc., *revirar os olhos (deriv.
VIRAR OS OLHOS). N.S. V.M.
bidantadu
part.caus., *transformado. - dal forsa
di bu Spiritu Santu pa i bidantadu
suma prumeru komunidadi di
Jerusalen (L.Cat.) -. (deriv.
VIRADO).
bide
n., *bacia da retrete. (BID). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
bidera
1.n.f., *pessoa do sexo feminino
cuja actividade o pequeno
comrcio; vendedeira. - na Guine-
Bisau un bidera ta kumpra un kusa
pa un pres i ta misti bindil dobru o
triplu di si kustu normal (IN96) -.
(deriv. VIDEIRO). N.F. bideru.
2.n.f., *pessoa que ganha a sua
subsistncia produzindo e vendendo
produtos de primeira necessidade. -
I ten tan kil bideras di tabanka e ta
bai buska lingron, kombe, ostra pa
bin bindi na prasa (N.M.) -.
bideru
n., *vendedora ambulante de
mercadorias. - Kazu konkretu bideru
ta kumpra pis un kilu na fera, i ta ba
bindil un kilu vinti i sinku kuntu ate
sinkuenta kuntu un kilu, kusa ku
kustal onzi kuntu (IN96) -.
(VIDEIRO).
N.F. vd. bidera.
bidjafera
n., *pessoa que mexe muito,
extrovertido; extravertido. - Bidjafera
na midi fera pa i ba sumia fugon
79
(F.S.) -.
bidjakesa
n., *velhacada; malcia;
velhacagem. (VELHACARIA). N.S.
V.B.
bidjaku
adj., *astuto. - Mistida ka kura,
pulitika i bidjaku (R.N) -
.(VELHACO).
Bidjogo
n., - Bulama tcon di Bidjogo (MR98)
-. (BIJAGS). N.F. neol., vd.
Bidjugu.
Bidjugu
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Bijag,
pertencente ao grupo lingustico
Bijag, da subfamlia Oeste-
atlntica. - i ka bai djubi inda na tcon
di Bidjugu de! (R95) -. (BIJAG).
N.F. Bidjogo.
bidon
n., *vasilha de plstico, de mdia e
grande capacidade. - pa no tene
saudi, no dibi di ba ta firvi iagu ku no
na bibi, no pul na puti o na bidon, no
tapal (R95) -. (BIDO).
bidru
n., (VIDRO). N.F. vd. vidru. N.S.
V.B.
bifi
n., *posta de carne. (BIFE). N.S.
V.B.
bigodi 1
n., *barba que cresce no lbio
superior. - Riba di boka di matcu i
sta bigodi ku kabelu di barba (N.M.)
-. (BIGODE).
bigodi 2
n., *rolo que se aplica ao cabelos
para os ondular. (BIGUDI). N.F.
oxtona. N.S. V.A.
bigorna
n., *pea de ferro onde se batem os
metais; incude. (BIGORNA). N.S.
V.B.
bik
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de especificar o
sentido [aco rpida].
2.v., kume bik, *comer uma coisa
pequena depressa. N.S. V.A.
bika
n., *peixe telesteo percomorfo da
famlia dos Espardeos; luciano-da-
goreia. - Ora ku na kusinha, bu na
toma pis, tenha o bika (N.M.) -.
(BICA). N.S. n.v. Lethainus
atlanticus ou Lutjanus goreensis.
bikini
n., *pea de roupa interior dos
homens. (deriv. BIQUNI). N.F.
paroxtona. N.S. V.A.; BIQUNI
designa o fato de banho de
senhora, de duas peas; sin. trus.
biku 1
n., *cordo umbilical; cicatriz na
barriga no ponto onde saa o cordo
umbilical; umbigo. - Ali nha biku
nteradu na Bisau (J.D.) -. (deriv.
BICO). N.S. sin. biku di bariga;
pega biku.
biku 2
n., *ponta. (BICO). N.S. biku
hipnimo de BICO que designa
tambm a boca das aves; boka o
bico das aves; biku di bariga; biku
di galinha; biku di kaneta; biku di
mama; biku di pirikitu.
biku di bariga
n., *umbigo. (deriv. BICO DE
BARRIGA). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. biku.
biku di galinha
n., *apndice, de forma pontiaguda,
que se encontra no intestino das
aves. - e tira tripa pa djubi biku di
galinha: si kontra biku di galinha
branku i ta kontra ronia kuri ben, si
kuri mal si biku ta pretu (N.M.) -.
(deriv. BICO DE GALINHA). N.M.
lexia complexa. N.S. biku
hipnimo de BICO que designa
tambm a boca das aves; boka o
bico das aves.
biku di kaneta
n., *aparo para escrever. (deriv.
BICO DE CANETA). N.M. lexia
complexa.
biku di mama
80
n., *mamilo; mamila. - i pudi parsi
manga di prublema suma biku di
mama di mame pudi ratca (R96) -.
(BICO DE MAMA). N.M. lexia
complexa.
biku di pirikitu
n., *espcie de anzol. (BICO DE
PERIQUITO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A.
bilas
n., *berlinde; pequena esfera de
vidro. N.F. paroxtona. N.S. V.B.
bilateral
adj., *diz-se de um objecto com dois
lados; contrato que responsabiliza
as duas partes. - koperason bilateral
(R95) -. (BILATERAL). N.F. neol.
bildjeti
n., (BILHETE). N.F. arc., vd. bilheti.
N.S. V.B.
bilhetaria
n., *local onde se vendem os
bilhetes. - e ta bai kumpra bilheti na
bilhetaria (N.M.) -. (BILHETEIRA).
N.F. paroxtona, neol.
bilheti
n., *pedao de papel; pequeno
impresso que permite o acesso a
um espectculo; senha dos
transportes colectivos; carto de
visita. - e tciga na porta di salon e ta
bai kumpra bilheti e mostra na
porton e entra dentru (N.M.) -.
(BILHETE). N.F. bildjeti. N.S.
bilheti di identidadi.
bilheti di identidadi
n., *documento que permite ao
portador provar quem . - bilheti di
identidadi ku ta indika elis i di kal
rasa (R95) -. (BILHETE DE
IDENTIDADE). N.F. neol. N.M. lexia
complexa.
bilina
n., *nvoa no olho; catarata.
(BELIDA). N.S. V.B., sin. katarata.
bimbin
n., *compartimento de estmago de
animal. - Pis-kabalu tene dis bimbin
(T.M.) -. N.F. oxtona.
bin
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar com
o trao [posterior] que situa a
realizao da aco num espao
perto do locutor. - Gosi i ten bideras
ki ta bai kumpra ortifruti-grandjerus
na Dakar pa bin bindi na Bisau
(P.dosS.) -. (deriv. VIR). N.S. ant.
bai.
2.v.intr., *chegar; voltar; aparecer;
ter origem. - Tudu merkadurias ki ta
bin di fora via-mar e ta tisidu pa
barkus strandjerus (P.dosS.) - Un
son bin di Sul un son bin di Biombo
(R95) -. (derv. VIR). N.F. balanta
bi. N.S. bin li.
bin li
coloc., *deslocar-se para o stio
indicado, perto do locutor. - Nin un
pekadur ka bin li gora (T.M.) -.
(deriv. VIR L).
binagri
n., *lquido azedo. - E modja
spondja na binagri, e maral na un po
kumpridu, e tcigantal na boka di
Jesus (N.T.) -. (VINAGRE). N.F.
vinagri.
bindi 1
1.v.tr., *ceder alguma coisa ou
produto por um certo preo. - N ta
bindi boka di baka (R95) -.
(VENDER). N.S. bindi bandera.
2.v.tr., *causar prejuzo ou dano. -
Anos no ka na bin ba bindi duensa
(R97) -.
3.v.tr., *trair. - diabu puiba dja na
korson di Judas pa i bindi Jesus
(N.T.) -.
4.v.tr., *mostrar bazfia; provocar
para desafio. - Si kontra forsa tambe
ku i na bindi ami n na kumpral el
(A.P.) -.
5.coloc., bindi kurpu, *prostituir-se.
- Ai, n tene sonu, n ka na bai durmi
tementi nha femia ka para bindi
kurpu (N.Tu.) -. (deriv. VENDER O
CORPO).
bindi 2
n., *vaso de barro ou de metal,
furado, utilizado como passador ou
para preparar bolos de arroz
81
farinado,
conhecidos por cuscuz. - bu na
gosta di kuskus te, ma bu ka na tira
bu naris pa bu fasi bindi (C.V.) -.
(BINDI). N.F. Guin.; Balanta bindi
que designa esse utenslio de
cozinha.
bindi bandera
coloc., *mudar de nacionalidade.
(deriv. VENDER A BANDEIRA).
N.S. Dizia-se dos Guineenses,
muito antes da independncia, que
emigravam para o Senegal e tinham
comportamento diferente dos seus
compatriotas (P.Bull).
bindidu
part., *diz-se de um produto cedido
por um certo preo; trado;
subornado. - tempu di midju sta dja
purki midju na bindidu na fera di
Bandin (R96) -. (VENDIDO).
bindidur
n., *comerciante; vendeiro. -
Bindidur amigu ora ki ka tene
merkaduria ki fregues misti, i ta
mostral nde ki pudi kumpra mas
baratu i produtu mindjor (P.dosS.) -.
(VENDEDOR). N.F. neol. N.M. pl.
bindiduris. N.S. sin. komersianti.
bindiduris
n.pl., - Kusa ki bon ba bindiduris i
mau pa kumpraduris ki ka tene
dinheru pa kema suma koperantis
(P.dosS.) -. (VENDEDORES). N.F.
paroxtona, vd. bindidur.
binga
v., (VINGAR). N.F. vd. vinga. N.S.
V.B.
bingadu
part., (VINGADO). N.F. vd.
vingadu. N.S. V.B.
bingala
n., *basto; bordo. - No bai ianda,
no bai singa ku bingala na mon
(D.N.) -. (BENGALA).
bingansa
n., *represlia; reparao. - nosenti
bibu na bingansa na buska sombra
(J.D.) -. (VINGANA). N.F.
vingansa. N.S. sin. faka di atorna.
bingativu
adj., *diz-se duma pessoa que faz
represlia. (VINGATIVO). N.F. arc.
N.S. V.B.
binhali
n., *substncia pegajosa utilizada
pelos garotos para apanhar aves;
visco; visgo. - Si bu kuri di binhali,
kutundin ta perau dianti (L.A.) -. N.F.
paroxtona; Pepel (M.deBarros).
N.S. n.v. Cassia hispidula.
binhu
n., *bebida alcolica que resulta da
fermentao do sumo da uva ou da
seiva da palmeira. - Kamabi e na
paga garandesa na mons di
garandi: alguin ta da elis sinku
garafon di binhu (F.M.) -. (VINHO).
N.F. vinhu. N.S. bafa binhu; binhu
di palmu; binhu tintu; binhu
branku.
binhu branku
n., *bebida alcolica que se obtm a
partir da fermentao de sumo de
uvas brancas. (VINHO BRANCO).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
binhu di palmu
n., *seiva de cor branca que tirada
dos frutos ou do tronco de algumas
variedades de palmeiras. - n na
limpa e padja pabia n misti bin subi
pa tira binhu di palmu (C.V.) -.
(VINHO DE PALMA). N.F. binhu
palmu. N.M. lexia complexa.
binhu ntampadu
n., *vinho engarrafado. (deriv.
VINHO TAPADO). N.M. lexia
composta. N.S. V.M.
binhu palmu
n., - Mesinhu di sarampu: n ta kural
ku siti-burmedju ku binhu palmu ku
un po na matu (IN99) -. (VINHO DE
PALMA). N.F. vd. binhu di palmu.
N.M. lexia complexa.
binhu tintu
n., *bebida alcolica que se obtm a
partir da fermentao de sumo de
uvas pretas. - n tira un litru di binhu
tintu n da elis (N.M.) -. (VINHO
TINTO). N.M. lexia composta.
82
binti
quant., (VINTE). N.F. vd. vinti. N.S.
V.B.
biola
n., *instrumento musical de cordas. -
E na tene tambur, biola ku balafon
(J.L.R.) -. (VIOLA). N.F. vd. viola 2.
Biombo
n., *Regio da Guin-Bissau que
compreende os sectores
administrativos de Biombo, Prbis e
Safim. A capital Quinhamel. - kazu
konkretu rejon di Biombo, kila
pratikamenti i ka ten dja tronkus
(IN96) -. (BIOMBO).
birdi
adj., *a cor verde. (VERDE.;
verdejar. - blanha ta birdi, kaleron ta
intci, saudi ta ten te na kudadi
(H.M.)-. N.F. vd. verdi.
biridja
n., *regio inguinal do corpo, onde a
coxa encontra-se com o abdmen.
(VIRILHA). N.F. bridja. N.S. V.B.,
sin. koramentu.
birindjela
n., (BERINGELA). N.F. vd. brinjela.
N.S. V.B.
bis 1
1.n., *os lbios das pessoas e dos
animais. - Udju di lubu na lampra
dja, i na limbi bis (P.B.) -. (BEIO).
2.n. bis di riba, *lbio superior.
(deriv. BEIO DE RIBA). N.M. lexia
complexa.
3.n. bis di bas, *lbio inferior.
(deriv. BEIO DE BAIXO). N.M.
lexia complexa.
bis 2
adv., * duas vezes; de novo; palavra
posta entre parntesis para indicar a
repetio da frase. - Eh, eh, eh (bis):
ai djeneral, kantiga sabi (N.Tu.) -.
(BIS).
bisaka
1.n., *planta medicinal. N.S. V.A.,
n.v. bridella micrantha.
2.n., *cortia da planta utilizada para
calafetar as canoas. N.S. sin. stopa.
Bisau
n., *capital da Guin-Bissau e sede
da regio autnoma de Bissau. - un
dia, ah, no ten ki riba pa Bisau
(A.B.) -. (BISSAU). N.F. paroxtona.
N.S. A cidade de Bissau foi
escolhida como capital da Guin-
Bissau em 1941.
bisia 1
v., *estar atento; estar de sentinela;
cuidar. - Mininu ta bisia lugar di fijon
pabia di pastru ki ta tira sumunteru
na tcon o ta kebra planta nobu
(F.M.) -. (VIGIAR). N.F. paroxtona.
N.S. bisia katcu.
bisia 2
n., *vigilncia. - Nes tempu bisia
tciga, pa tene katcus lundju di arus
te i burmedju (F.M.) -. (VIGIA). N.F.
paroxtona.
bisia katcu
coloc., *proteger os campos de
cultivo contra aco estragadora
dos pssaros ou pardais amarelos. -
Tudu bisia ku na bisia katcu na
bulanha, i ka tudjil kume di sil (L.A.)
-. (deriv. VIGIAR).
bisiadu
part., *guardado. - Guvernu, ku na
guverna dja nada, i na bisiadu pa
kumandanti di tropas mersenarius ki
bin nvadi no tera (R98) -.
(VIGIADO).
bisiadur
1.n., *pessoa que toma cuidado ou
que est atento; guarda. - Arus ku
ka tene bisiadur na bulanha, katcu
ta kabal (L.A.) -. (VIGIADOR).
2.n., *guarda. - i kumpu kaza altu pa
bisiadur (N.T.) -.
bisikleta
n., *meio de transporte de duas
rodas, accionado pelos pedais.
(BICICLETA). N.F. biskleta. N.S.
V.B.
bisilon
n., *rvore tropical, da famlia das
Meliceas, cuja madeira muito
apreciada na mercenaria; mogno da
Guin. - Na tempu kolonial n odjaba
te djinti ta simiaba pe di bisilon
83
(IN96) -. (BISSILO). N.S. n.v.
Khaya senegalensis.
bisita
v., (VISITAR). N.F. vd. vizita 1. N.S.
V.B.
bisitadur
n., (VISITADOR). N.F. vd. vizitadur.
N.S. V.B.
biskleta
n., * (BICICLETA). N.F. vd.
bisikleta. N.S. V.B.
bisnetu
n., *filho ou filha de neto ou de neta.
- N tene orgulhu pa e tera li, kuma
algun dia, nin ki no ka bin mati, no
netu no bisnetu talves ta bin kudji
algun frutu (IN96) -. (BISNETO).
N.F. neol. N.S. sin. tuturnetu.
bisnis
n., *negcios. N.F. paroxtona;
Ingls business. N.S. V.B.
bispu
n., *prelado que tem a seu cargo a
jurisdio de uma Diocese; pessoa
que nos Livros do Novo Testamento
considerado o directo sucessor
dos Apstolos. - I pirsis pa un bispu
sedu sin kulpa, maridu di un mindjer
son, seriu, ku sibi guberna si
kabesa, ku ten ordi, ku ta risibi ospri
na si kaza, ku ten djitu pa sina (N.T.)
-. (BISPO).
bisti
v.tr., *cobrir o corpo com roupa. - Si
kolegas gozal manera ki ka ten ropa
di bisti pa bai skola (N.M.) -.
(VESTIR). N.S. bisti badjuda; bisti
lebi; bisti nturudu.
bisti badjuda
coloc., *casar com uma donzela. -
Bisti badjuda (P.B.) -. (deriv.
VESTIR). N.S. sin. mara panu.
bisti lebi
coloc., *cobrir o corpo com roupa
transparente. (deriv. VESTIR-SE
LEVEMENTE). N.S. V.A.
bisti nturudu
coloc., *mascarar-se durante as
festas do Carnaval. - si karnaval
pertu tciga dja, djintis ta kunsa
djanan kumpu nturudus, utrus ta
randja ratadjus bedjus pa bisti (A.C.)
-. (deriv. VESTIR-SE PARA O
ENTRUDO).
bistidu
1.n., *objecto que serve para vestir;
roupa; veste. - Ninguin ka ta bota
rumbu di fasenda nobu na bistidu
bedju (N.T.) -. (VESTIDO). N.F.
vistidu. N.S. sin. vistuariu.
2.n., *pea do vesturio exterior
feminino que consta de uma ou
duas peas. - Noibas ma ta bisti
saia ku blusa normal, kalsas normal
o bistidu (N.M.) -.
3.part., *coberto com roupa. - E na
ianda ku mi, bistidu di branku (N.T.)
-.
bistimentu
n., *tudo aquilo que necessrio
para uma pessoa se vestir;
vesturio; roupa. - Budjugus ka tene
gastus tciu na se bistimentu (N.M.) -
. (VESTIMENTA). N.S. bistimentu
hipernimo de VESTIMENTA, que
designa as vestes sacerdotais, e de
ROUPA.
bit-bit
n., *sedimento de lquidos,
especialmente de bebidas, como o
vinho de palma e de caju. - bit-bit:
bora di binhu ku di utru likidu (P.B.) -
. N.M. onomatopeia. N.S. sin. bora.
bitcoka
n., *doena causada por um
pequeno verme e que se manifesta
com erupes da pele; furnculo. -
Guine malgos, bitcokas di
barelakundas na sangra inda (H.M.)
-. (deriv. BICHOCA). N.S. BICHOCA
designa o agente ou causa da
doena e bitcoka designa o efeito
ou doena: mudana semntica
pelo processo de metonmia.
bitcu
1.n., *nome genrico que designa
os animais, excepto o homem, mas
sobretudo os animais pequenos;
insectos. - Na utru dia, otca sol na
mansi, Deus manda un bitcu ku
84
kume ki pe di bobra (Igr.I.) -.
(BICHO). N.S. bitcu-kabelu; bitcu
di po.
2.n., *termo genrico para designar
todos os agentes patognicos que
causam as doenas infecciosas;
vrus; bacilo, protozorio. - No sibi
kuma bitcu di infeson i frekuenti nes
tempu (R98) -.
bitcu di po
n., *insecto coleptero que ataca e
ri a madeira; caruncho. (deriv.
BICHO DE PAU). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., n.v. Bacillus
rssius; sin. broka 2.
bitcu-kabelu
n., *bicho cabeludo. (deriv. BICHO
CABELO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., n.v. Euproctis chrysor.
bitoladu
part., *medido. - Barkafon di
matcundadi na bitoladu na kufu sin
fundu (R.N.) -. (BITOLADO). N.S.
BITOLA uma medida-padro ou
modelo.
blanha
n., - Djintis ta ba na bibi ki binhu
palmu ke ta miti iagu di blanha
(R97) -. (BOLANHA). N.F. Mandinga
blon que significa rio ou pntano;
vd. bulanha.
blante
n., *prato da etnia mancanha com
amendoim e arroz pilados crus e
depois cozidos em gua com
bentaninhas, limo e malagueta.
N.S. V.M.
blasfema 1
v. intr., *imprecar contra Deus ou
contra os outros seres espirituais.
(BLASFEMAR). N.S. V.B.
blasfema 2
n., *imprecao contra Deus ou
contra os outros seres espirituais.
(BLASFMIA).
blindadu
1.adj., *que tem blindagem ou
revestimento metlico. - Guvernu
risibi mas ikipamentus, ku sedu dozi
tankis blindadus (R98) -.
(BLINDADO). N.F. neol.
2.n., *carro de combate.
blokeiu
n., *cerco; aco de impedir a
circulao livre de mercadorias ou
de isolar um estado. - kil blokeiu sta
na nfrakisi kapasidadi di atual
governu di sugura suguransa di
sidadons (R95) -. (BLOQUEIO).
N.F. proparoxtona, neol.
blokia
v., *travar. - I ta blokia siparason di
puderis (R98) -. (BLOQUEAR). N.F.
paroxtona.
bloku
n., *poro de beto, a forma de
tijolo, que se utiliza nas
construes. - Tambe pa bloku di
mura fika forti, bu dibi di pui simentu
forti (Igr.I.) -. (BLOCO). N.F. neol.
blufu
n., *jovem inexperiente porque
ainda incircuncidado. - Nfiu teneba
odiu di Etudja, pabia Etudja sedu un
lambe, el gora i blufu (F.M.) -.
(BLUFO). N.F. Guin.; Balanta
belufu que significa incircuncidado;
buluf. N.S. Na tradio das etnias
da Guin-Bissau s o cumprimento
das cerimnias de iniciao ou
fanado permite aos jovens de
adquirir os conhecimentos
necessrios a perpetuar a vida e as
tradies da aldeia; kaldu blufu.
blura
v., *ter um revestimento de fungos
da humidade; ser bolorento;
bolorecer. - Ora ki bai abri kil saku di
oliadu pa djubi, i ta odja i blura tudu,
i ka bali pa kume (R95) -. (deriv.
BOLOR).
blusa
n., *pea de vesturio feminino que
cobre o tronco. - Noibas ta bisti
diferenti ku mindjeris garandi: e ma
ta bisti saia ku blusa normal (N.M.) -
. (BLUSA). N.S. saia-blusa.
bo 1
pron.pess.suj., *forma principal do
pronome pessoal sujeito 2pl. - Bo
85
na limpa? e ta guirta li ku la
(P.dosS.) -. (VS).
bo 2
det.poss., *adjectivo possessivo 2
pl. - Kuma, bo mel ka ta intci e
kabas (P.B.) -. (VOSSO; VOSSA;
VOSSOS; VOSSAS).
bo 3
pron.pess.compl.o., *forma do
pronome pessoal complemento
oblquo 2sing. (TI).
bo noti!
coloc., *saudao feita durante a
noite. - bo seta es no mantenha di
muitu bo noti i kil abrasu di tamanhu
di mundu (R98) -. (BOA NOITE!).
N.F. bos noti!.
bo tardi!
coloc., * saudao feita no perodo
de tempo desde o meio-dia at o
anoitecer. - Bo tardi tudu povus ku
sta li, bo tardi nha ermons di Junta
(R98) -. (BOA TARDE!). N.F. bos
tardi!.
bobina 1
v., *enrolar. (EMBOBINAR). N.S.
V.B.
bobina 2
n., *instrumento elctrico; pea de
mquina de coser; carretel.
(BOBINA). N.S. V.B.
bobinadur
n., *pessoa que enrola um nmero
determinado de espiras de fio
metlico num suporte para formar
uma bobina elctrica. - Un injinheru
iletrotekniku i ka na ria pa ba fasi
bobinajen si ka un bobinadur (IN96)
-. (BOBINADOR). N.F. neol.
bobinajen
n., *aco ou efeito de bobinar.
(BOBINAGEM). N.F. paroxtona,
neol.
bobra
n., *fruto da aboboreira. - Vitamina A
ta djuda udju, tambe i ta gueria
kontra duensas: i sta na papaia, na
mangu, bobra, sinora (Igr.I.) -.
(ABBORA). N.F. abobra.
bodi
n., *macho de cabra. - Ami n larga
nha bodi, kin ku ka mara si kabra, el
ku sibi la (L.A.) -. (BODE).
Boe
n., *sector da Regio de Gab onde
na aldeia de Madina foi proclamada
a Independncia da Guin-Bissau
no dia 24 de Setembro de 1973. - I
ten dja vinti sinku anu ku na rotcas
di Boe i proklamadu solenimenti
indipendensia di republika di Guine-
Bisau (R98) -. (BO). N.F. oxtona.
Boenka
n., *grupo de Fulas habitantes as
colinas do Bo; Fulas do Boi.
(BOENCA). N.F. vd. Fula. N.S. V.B.
bof-bof
n.pl., *pulmes. (BOFES). N.M.
redobro. N.S. V.B., sin. pulmon.
bofi
v. *recolher os cabelos em trana
grossas. - i bofi kabelu -. N.S. V.A.
bofotada
n., *pancada no rosto com a palma
da mo; bofeto; sopapo. - Si, deus
kiri, bo dan bofotada na kaminhu, bo
na bin odja (T.M.) -. (BOFETADA).
bofotia
v., *dar pancadas no rosto com a
palma da mo. - kalker alguin ku na
bofotia bos, bo ta saportal (N.T.) -.
(BOFETEAR; ESBOFETEAR). N.F.
paroxtona.
bofotiadu
part., *pessoa que recebeu
bofetadas. - No bisti ratadju, no
bofotiadu, no ka ten kau sertu di
mora (N.T.) -. (BOFETEADO;
ESBOFETEADO).
boia 1
v.intr., *flutuar. - pa ka no sedu mas
mininu ku ta boia na maron (N.T.) -.
(BOIAR). N.F. proparoxtona,
mboia. N.S. boia o equivalente de
BOIAR, v.intr., e boianta o
equivalente de BOIAR, v.tr.
boia 2
n., *objecto que flutua; pedao de
plstico utilizado nas redes de
pesca. (BIA). N.F. proparoxtona.
86
N.S. V.A.
boianta
v.caus., *fazer flutuar. - Iagu boianta
elis te ke salba (N.T.) -. (deriv.
BOIAR). N.S. boianta o
equivalente de BOIAR, v.tr., e boia
o equivalente de BOIAR, v.intr.
boina
n., *espcie de bon ou barrete. -
Nhu Sarampu toma si boina i na
ruma si mbuludju pa bai Bisau (M.J.)
-. (BOINA). N.F. proparoxtona. N.S.
sin. bariti.
boka 1
n., *entrada do aparelho digestivo,
com os lbios na parte exterior, e os
dentes, a lngua e o palato na parte
interior. - kil ke n ten pa konta n na
grital na Kriol, pa rekadu pasa di
boka pa boka (O.S.) -.
(BOCA). N.S. boka di faka; fedi
boka; kala boka; limpu boka; miti
boka; modja boka; pega boka;
torna boka.
boka 2
n., *o bico das aves. - Aos, n tene
boka di baka, boka di purku, boka di
galinha, boka di kabra, n tene tudu
(R95) -. (deriv. BOCA).
boka di baka
n., *couro de vaca fervido com limo
e malagueta. - N ta bindi boka di
baka (R95) -. (deriv. BOCA DE
VACA). N.M. lexia complexa.
boka di faka
n., *gume; fio. (deriv. BOCA DE
FACA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
boka di kudjer
n., *ave pernalta, parente da
cegonha, que se caracteriza pelo
seu bico alargado; colhereiro-
africano. (deriv. BOCA DE
COLHER). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., n.v. Platalea alba.
boka di sinu
n., *calas moda com a forma
caracterstica de sino. (deriv. BOCA
DE SINO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
boka-branku
n., *espcie de antlope que parece
um cavalo, de cor castanha-clara e
cara preta e branca. - Kontra boka-
branku tciga dianti di onsa i torna
djumna i panta, i ka osa nin papia i
rinka kuri i riba (A.P.) -. (BOCA
BRANCA). N.F. Mandinga da e
koi que traduzem boca branca.
N.M. lexia composta. N.S. n.v.
hippotragus equinus gambianus;
boka-branku perissodctilo e tem
a boca de cor branca; sin. dakoi.
bokadinhu
1.n.dim., *diminutivo de bocado, que
significa [poro de alguma coisa]. -
si no tene dinheru, no ta kunsa ba
pa sidadi pa pudi ba konsigui un
bokadinhu di serveja (IN96) -.
(BOCADINHO).
2.loc.adv., un bokadinhu, *locuo
adverbial que significa quase; no
muito; pouco tempo depois. - Si
alguin otca kuma n altera vos, ki
sinti un bokadinhu ofindidu, nha
sinseras diskulpas pa kila la (R95) -
un bokadinhu, rapasinhu tciga
(F.M.) -. (UM BOCADINHO).
bokadu
1.n., *poro de alguma coisa;
pouco tempo. - no na para inda li,
no obi un bokadu di muzika (R97) -.
(BOCADO).
2.loc.adv., un bokadu, *locuo
adverbial que significa quase; no
muito; pouco tempo depois. - Ami
sta un bokadu pirdidu (R95) - Un
bokadu son, Tataruga ndjenha tciga
dianti di Lion (T.M.) -. (UM
BOCADO).
bokana
n., *ponto onde desaguam s guas
de um rio; foz; embocadura. - Otca
ku sol mansi e ka rapara tera, ma e
odja un bokana ku tenba praia
(N.T.) -. (deriv. BOCANHA).
bokasinhu
1.n., *nome dado a quem sussurra
ou passa informaes pouco fiveis;
murmurador; detractor. - ma
87
bokasinhu ku sukundi-sukundi, n ka
na djunta ku elis (O.S.) -. (deriv.
BOCA). N.S. sin. tcutcidur.
2.n., *aco de sussurrar ou de
murmurar. - Utru pekadu garandi i
bokasinhu, papia kontra alguin sin
sibi si kil kusa i bardadi o mintida
(L.S.) -.
bokera
n., *micose nos cantos da boca.
(BOQUEIRA). N.S. V.M.
bokinha
n., *beijo; abrao. (deriv.
BOQUINHA). N.S. V.B.; BOQUINHA
designa a boca pequena ou o
beijinho de criana. N.S. da
bokinha.
bola
n., *objecto esfrico com que se
pode praticar diversos desportos
como andebol, basquetebol, futebol.
- n falal: mininu bai djuga bola
(C.S.) -. (BOLA). N.S. bola di meia;
manda bola.
bola di mana
n., *bola composta com o latex da
planta homnima. - utru ora no ta
fasi bola di mana (J.S.) -. (deriv.
BOLA DE MANA). N.M. lexia
complexa.
bola di meia
n., *bola feita com meia e trapos
para jogar futebol. - Na parti di
djugu, mininesa di aos ma sabi:
anos son bola di meia ku bichiga di
purku ki no kunsiba (J.S.) -. (BOLA
DE MEIA). N.M. lexia complexa.
bolacha
n., *biscito. (BOLACHA). N.S. V.B.
Bolama
n., *Antiga capital da Guin-Bissau;
hoje sede da regio Bolama-
Bijags que compreende os
sectores administrativos de Bolama,
Bubaque, Caravela e Uno. - djudan
de djimpinil, n kunsil na Bolama
(J.D.) -. (BOLAMA). N.F. Bulama.
N.S. A cidade de Bolama foi capital
da Guin-Bissau entre os anos 1859
e 1941.
boletin
n., *pequena publicao de
interesse pblico. - Tacha di
analfaberus i di 88,8%, konformu
numeru ki dadu na boletin spesial di
komison nasional di ileisons
(P.dosS.) -. (BOLETIM). N.F. neol.
boliza
n., *alvo que se deve alcanar com
a bola em alguns desportos; redes,
meta; termo; marco. - Ridia di boliza
fura -. (BALIZA). N.F. baliza. N.S.
V.A.
bolsa
1.n., *pequeno saco onde se traz o
dinheiro. - Linda bin patidu dinheru i
pul na si bolsa, si primu bai tiral la
(N.M.) -. (BOLSA). N.F. neol. N.S.
sin. barkafon.
2.n., *subsdio dado a um estudante
para a continuao dos seus
estudos. - I dadu mas utru bolsa, ma
e bias li i pa Amerika (C.V.) - e
panha bolsa pa tira kursu mediu
(IN96) -. (deriv. BOLSA DE
ESTUDO).
3.n., *estabelecimento pblico para
compra e venda de ttulos de crdito
ou de aces. (deriv. BOLSA DE
VALORES).
bolsu
n., *parte do vesturio, em forma de
pequeno saco, no qual se pode
meter o leno, as chaves ou outras
coisas. - Si bu intci bolsu na sugundi
sugundi, un dia bu kurpu ku na
pagal (L.A.) -. (BOLSO). N.F. neol.
bolta 1
v., - Nin ku nha amigus boltan kosta,
i ami ki kudji nha kaminhu, kaminhu
di djustisa pa nha pubis (J.C.) -.
(VOLTAR). N.F. vd. volta 1.
bolta 2
n., - lebri kuri i da dus bolta, i riba
tras (P.B.) -. (VOLTA). N.F. vd.
volta 2.
boltia
v.intr., *girar. - Arus i un kusa di nos
tudu: pabia bu na boltia pa un ladu
di tabanka, alguin na kume i patiu
88
bianda (F.M) -. (VOLTEAR).
bomba
n., - no odja bomba di fosforu
branku kuma ki ta mata, bomba mas
terivel ku Tuga lansa dentru di no
tera (C.P.) -. (BOMBA). N.F. neol.,
vd. bumba 3.
bombolak
n., *peixe martimo selquio
semelhante ao tubaro; tubaro
dormedor; cacho. N.S. V.A., n.v.
Gynglymostoma cirratum.
bombolon
n., *espcie de tambor, feito de um
tronco oco de rvore, utilizado nas
cerimnias para transmitir
mensagens ou guiar o baile. - Otca
e tciga, bombolon kunsa na tcoma
djintis: pastrus, limarias tudu kusas;
kadakin ta sai bai i karmusa; tokadur
diskisi gora tcoma muskitu (L.S.) -.
(BOMBOLOM). N.F. Mandinga
bmboli que significa tronco
escavado; bumbulun.
bombordia
v., *atacar com bombas. - N
bombordia, n mata tudu (C.P.) -.
(BOMBARDEAR). N.F. paroxtona,
bumburdia.
bombordiadu
part., *atacado com peas de
artilharia ou com bombas. - Pabia
no na bombordiaduba di ki ladu, no
ka pudiba fika tambe ku mon
kursadu (R98) -.
(BOMBARDEADO).
bombordiamentu
n., *acto ou efeito de atacar com
bombas ou bombardear. -
bombardiamentu padjiga kuazi kil
tera tudu (R95) -.
(BOMBARDEAMENTO).
bomina
v., (ABOMINAR). N.F. vd. abomina.
N.S. V.B.
bon! 1
1.interj., *interjeio que designa
[aprovao]. - Io!, i bon, n spera
kuma Sinhor na fasi kila! (Igr.I.) -.
(BOM!). N.F. neol., vd. mbon!.
2.con., *palavra que se repete
inconscientemente na conversa ou
escrita e tem como efeito chamar a
ateno para a frase seguinte;
bordo. - Bon, su pudi, n ta kasa ku
bo (T.M.) -. (BOM). N.F. neol., vd.
mbon.
bon 2
adj., *diz-se de pessoa ou coisa que
tem qualidades positivas e
desejveis; generoso; saboroso;
hbil; eficaz; lucrativo. - El i pidi iran
kusa bon: i pidi pa anos tudu no san
ku mininus, pa arus tciu na lugar
(F.M.) -. (BOM; BOA). N.S. bon
dia!.
bon dia!
coloc., *saudao feita ao longo da
manh. - Alo! bon dia! (R95) -.
(BOM DIA!).
bon-anu
n., *ano novo. (ANO BOM). N.M.
lexia composta. N.S. V.B., sin. anu-
bon; anu-nobu.
bona
v., (ABONAR). N.F. vd. abona. N.S.
V.B.
bondadi
n., - Bondadi di no Deus i ka ta kaba
nunka (L.Cat.) -. (BONDADE). N.F.
neol., vd. bontadi.
boneka
n., *brinquedo que representa uma
figura de menina ou de mulher;
escultura de madeira. - Ka bu
kumpu bonekas di po o di utru kusa,
bu fala kuma i bu Deus, adora (L.S.)
-. (BONECA). N.S. batizadu di
boneka, cerimnia da cultura
crioula para arranjar baile.
boneku
n., *brinquedo; escultura de
madeira. - Turista ta miti na tabanka
e na buska bonekus di Bidjugu pa
kumpra (M.M.) -. (BONECO).
bongavi
n., - Padja di bongavi tene koris
suma flur -. (BUGANVLIA. N.F.
oxtona, vd. bungavilia. N.S. V.A.
bonitasku
89
n., *qualidade de que ou de quem
bonito; beleza. - Bu bonitasku na
matan nan! (Cecomes) -. (deriv.
BONITEZA).
bonitu
1.adj., *diz-se de tudo o que
encanta pela sua beleza ou graa;
agradvel; formoso. - N odja un
mindjer bonitu i bisti saia budjugu
bonitu (N.M.) -. (BONITO). N.F.
bunitu.
2.adv., *advrbio de modo que
significa [de modo agradvel]; bem.
- Ora ki Kabarus na badja e ta fadja
bonitu (N.M.) -. (deriv. BONITO).
bontadi 1
n., *qualidade de quem bom;
benevolncia; mansido. - Tambe
alguin si misti fasiu bontadi ka bu
fasil malvadesa (L.S.) -.
(BONDADE). N.F. bondadi.
bontadi 2
n., - Utru ta bai ku bontadi di mostra
si matcundadi (Dea) -. (VONTADE).
N.F. vd. vontadi. N.S. leba
bontadi.
bora 1
v., *sujar; manchar. (BORRAR).
N.F. neol. N.S. V.B.
bora 2
n., *parte slida em suspenso de
um lquido; sedimento. - Te gosi no
na tratadu suma bora, suma
muntudu di mundu (N.T.) -.
(BORRA). N.F. neol. N.S. bit-bit.
boracha
n., *pedacinho de cauchu para
apagar escrita. - Gosi bo na para
fertca nutru, bo dan tudu kil
mandukus ku lamparan ku kil
boracha, pa no fitca tudu dentru
(F.J.) -. (BORRACHA). N.F. vd.
buracha.
bordadu
1.part., *orlado. (BORDADO).
2.n., *obra de bordadura.
(BORDADO). N.S. V.B.
bordon
1.n., *basto; bengala. (BORDO).
N.S. V.A, sin. bingala.
2.n., *bebida alcolica feita atravs
da macerao e fermentao da
cana-de-acar. N.F. kana-bordon.
N.M. lexia composta (CANA +
BORDO). N.S. sin. kana.
bordu
n., - Otca ku no na mbarka, e lebanu
pa bordu kusas ku no na pirsisiba
del na bias (N.T.) -. (BORDO). N.F.
neol., vd. burdu.
borgonha
n., - lebri ba tira saku na pe di tcoka
i fika na borgonha (F.M.) -.
(VERGONHA). N.F. neol., vd.
burgunhu 2.
bos
1.pron.pess.compl.d., *forma do
pronome pessoal complemento
directo 2pl. - No na gardisi bos pa
atenson ku bo dispensanu (R95) -.
(VOS).
2.pron.pess.compl.o., *forma do
pronome pessoal complemento
oblquo 2pl. - Pa bos no tene es
tarbadju pa bin aprizenta bos (R95)
-. (VS).
bos noti!
coloc., *saudao feita durante a
noite, em frente de um grupo de
pessoas. - Bos noti, bo ka mporta
fasin kompanhia? (Cecomes) -.
(BOA NOITE!). N.F. bo noti!.
bos tardi!
coloc., *saudao feita durante a
tarde, em frente de um grupo de
pessoas. - Bos tardi: ola jovens, bo
ientra, bo pudi fika a vontadi
(Cecomes) -. (BOA TARDE!). N.F.
vd. bo tardi!.
bosta
n., *escremento de gado bovino ou
de outro animal. - Bu na midi bosta
di baka, metadi di midida di reia
(M.M.) -. (BOSTA).
bota 1
v., *deitar; lanar fora; pr. - Fereru
bota saku na fugu i kema tok i bida
sinsa (A.P.)- bo bota bo ridia pa
piska (N.T.) -. (BOTAR). N.S. bota
banu; bota ditu; bota fala; bota
90
fanadu; bota ovu; bota piada; bota
rumbu; bota sorti; bota tcon; ridia
di bota.
bota 2
n., *calado; sapato alto. (BOTA).
N.S. V.B.
bota banu
coloc., *proclamar um anncio. - Tiu
Ntoni bota banu, manera ki sta
mandinti pa lebal karnaval, si ka sin
mindjor nan i muri (J.D.) -. (deriv.
BOTAR BANDO).
bota ditu
coloc., *falar de algum sem
nome-lo; criticar algum. - E
Fulana ten ke sai pa bin kunsiu, nde
ke abo mora nel pa e ba ta botau
ditu, buskau kal pis ku na kumpra
(IN96) -. (deriv. BOTAR O DITO).
N.S. sin. bota piada.
bota fala
coloc., *prometer; dar a prpria
palavra. (deriv. BOTAR FALA). N.S.
V.B.
bota fanadu
coloc., *abrir as portas para as
cerimnias de iniciao ou fanado. -
Purki elis e ba misti, sempri o ke
bota fanadu, pa e odja ki se
benefisiu (IN96) -. (deriv. BOTAR O
FANADO).
bota larma
coloc., *verter lgrimas. (deriv.
BOTAR LGRIMAS). N.S. V.M.
bota ovu
coloc., *pr ovos. - Iran-segu bota si
ovu dentru di kumbu di un polon
(A.P.) -. (deriv. BOTAR OS OVOS).
bota piada
coloc., *criticar algum. (deriv.
BOTAR PIADAS). N.S. V.A., sin.
bota ditu.
bota rumbu
coloc., *remendar; pr remendos. -
ninguin ka ta sapa padas di bistidu
nobu pa bota rumbu na bistidu bedju
(N.T.) -. (deriv. BOTAR ROMBO).
N.S. sin. pui menda.
bota sorti
1.coloc., *adivinhar; perguntar ao
adivinho. - no ka disa di bai bota
sorti; djambakus bai falanu kuma,
pa bu mindjer san, son pa i bisti
kuru di lebri fresku (A.P.) -. (deriv.
BOTAR A SORTE).
2.coloc., *tirar sorte. - Ka no
rumpil, ma no bota sorti pa no djubi
kin ku na fika ku el (N.T.) -.
bota tcon
coloc., *abandonar a terra. (deriv.
BOTAR O CHO). N.S. V.B.
botadur di fanadu
n., *pessoa que dirige as cerimnias
de iniciao ou fanado. Botadur di
fanadu dibi fala di Sida (Cecomes) -.
(deriv. BOTAR O FANADO). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. namane.
botanika
n., *cincia que estuda as plantas;
fitologia. (BOTNICA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.A.
boti
n., *pequena embarcao. -
Soldadus korta korda di boti, e disal
i kai (N.T.) -. (BOTE).
botidja
n., *vaso bojudo com o gargalo
estreito; garrafa. (BOTIJA). N.F.
butidja.
botidja di gas
n., *gs butano engarrafado num
recipiente de metal; garrafa de gs.
(BOTIJA DE GS). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
boton
n., (BOTO). N.S. V.B.
brabesa
n., *ferocidade; dureza. - Bu kaba ku
tudu amargura, ku brabesa, ku
raiba, ku tudu koldadi di malisia na
bo metadi (N.T.) -. (BRAVEZA).
brabu
1.adj., *pessoa inculta; animal no
domesticado. - limaria brabu di matu
(L.S.) -. (BRAVO).
2.adj., *agressivo. - katcur tudu
brabu ki brabu, nunka i ka murdi si
dunu ku ta dal di kume (L.A.) -.
bradjerisa
n., *acto ou dito grosseiro ou
91
indecente; astcia. - Nin bo ka dibi
di fala palabra fiu, nin bradjerisa
indisenti (N.T.) -. (BREJEIRICE).
bradjeru
n., *burlo; indivduo esperto ou
astuto. (BREJEIRO). N.S. V.B., sin.
tcalasadur.
Bramu
n., *termo para indicar o povo
Mancanha. - Danadesa di Bramu
kabas podri na kabesa (L.A.) -.
(BRAME). N.F. vd. Mankanha. N.S.
sin. Mankanha.
brandji
v.tr., *incluir. (ABRANGER). N.F.
neol. N.S. V.B.
brandjidu
part., *includo. (ABRANGIDO). N.F.
neol. N.S. V.B.
brandu
1.adj., *fraco. - bu kunsa toma gora
kaselora, bu finka na fugu brandu
(R95) -. (BRANDO).
2.adj., *manso. - Konsidja rapazis
nobu tambi pa e sedu brandu na
tudu (N.T.) -.
brankia
v.caus., *fazer branco; caiar;
esbranquiar. (BRANQUEAR). N.S.
V.B.
brankisi
v.caus., *tornar branco; branquear. -
Si ropa bida branku fandan, suma ki
nin un labadera na mundu ka pudi
brankisil (N.T) -. (deriv. BRANCO).
N.F. proparoxtona.
branku
1.adj., *que tem a cor da cal, da
neve ou do leite. - Dinti, tudu branku
ki branku, i ka ta sai sangui (L.A.) -.
(BRANCO). N.S. ant. pretu; galu
branku.
2.n., *pessoa de raa humana com
a pele cor branca. - I ka pabia
branku tene dinheru ki dibi di
sploradu, i kil ki ka tene nada ta
paga pekdu di sedu di kor diferenti
(P.dosS.) -.
3.loc.adv., en branku, *locuo
adverbial que significa [sem
resultados]; sem nada. - Kila ki sta
na bazi di e atrazu tudu ke lebanu
un anu letivu en branku (R95) -. (EM
BRANCO). N.F. neol.
brankundadi
n., *usos e costumes dos brancos.
(deriv. BRANCO).
brankura
n., *alvura; cor branca.
(BRANCURA). N.S. V.B.
brasa
n., *carvo ou lenha incandescente.
- I supra sinsa riba di brasa i toma
brasa i leba pa omi (L.S.) -.
(BRASA). N.S. brasa di fugu.
brasa di fugu
n., *lenha incandescente; tico. - N
bota brasa di fugu na iagu, ma i ka
ta paga: tceben (Co.D.B.) -. (BRASA
DE FOGO). N.M. lexia complexa.
brasadera
n., *grampo. (BRAADEIRA). N.S.
V.B.
brasu
1.n., *membro superior do corpo
humano. - Membrus superioris ki
brasu di mon, bas di sabaku,
kutuvelu, tcabi di mon, palmu di mon
ku dedus di mon (N.M.) -. (BRAO).
2.n., *unidade de medida antiga
correspondente a 2,2 metros ou a
duas varas. - E sonda e otca vinti
brasu (N.T.) -. (BRAA).
brasu-diretu
n., *diz-se de algum que o
colaborador principal; ajudante
principal. - Djinti di altu ofisius, kila ki
brasu diretu di injinherus (IN96) -.
(BRAO DIREITO). N.M. lexia
composta.
brevi
1.adj., *que dura pouco; curto;
rpido. (BREVE). N.F. neol. N.S.
sin. kurtu.
2.adv., *dentro de breve tempo;
brevemente. - es i sutuason ke no
dibi di sania mas brevi pusivel
(IN96) -. (BREVE).
breviariu
n., *livro de oraes dos padres
92
catlicos. (BREVIRIO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
bridi
n., *planta da famlia das
Amarantceas, cujas folhas so
utilizadas na culinria guineense. -
Vitamina C tambi i ta odjadu na
ortalisa verdi suma baguitc, kubi,
alfas ku bridi (Igr.I.) -.
bridja
n., - na si pitu, na si boka, na si
bridja, ala bu na baba: ah! ka bu fasi
kila mas (J.D.) -. (VIRILHA). N.F. vd.
biridja.
brigada
1.n., *conjunto de pessoas com um
objectivo comum. - El ki era servisiu
di no brigada politiku (C.P.) -.
(BRIGADA). N.F. neol.
2.n., *termo militar que designa um
corpo do exrcito que rene vrios
regimentos. - n bin obi tirus ku na
sai di parti di Brigada mekanizada
pertu di Pikenu Muskovu (R98) -.
brigaderu
n., *oficial general do exrcito,
antigo general de brigada. - Mas
nada pa faladu kuma Brigaderu fasi
parti di trafiku di armas, i limpu pus
(R99) -. (BRIGADEIRO). N.F. mil.
brilianti
1.adj., *cintilante; prspero. -
amanha ki na purpara un futuru
brilianti pa Guine-Bisau (R95) -.
(BRILHANTE). N.F. neol.
2.n., *diamante.
briliu
n., *luz viva e cintilante; esplendor. -
El ki sedu briliu di gloria di Deus
(N.T.) -. (BRILHO). N.F.
proparoxtona, neol.
brindji
n., *refogado de carne ou de peixe;
prato tpico da Guin-Bissau, cujos
ingredientes principais so um
frango ou galinha, vinagre, leo,
cebola, alho, louro e arroz. Quando
o frango for substitudo por um pato
ou por um peixe de tamanho grande
o prato chama-se brindji di patu ou
brindji di pis. - Kuntangu di bu kasa
i di bu kasa son, i ka djuntu ku
brindji di Nhu estin (Dj.) -.
brinjela
n., *fruto e planta herbcea da
famlia das Solanceas. - Utrus ta
fasi orta di kamati, pimenta, kandja,
malgueta, brinjela (N.M.) -.
(BERINGELA). N.F. birindjela. N.S.
n.v. Solanum melongena.
brinka
1.v., *divertir-se. - Mininu sai pa ba
brinka son, i ba kudji kabesa di baka
i tisil (T.M.) -. (BRINCAR). N.S.
brinka sabi.
2.v., *proceder com leviandade. -
Dunu di un udju i ka ta brinka ku reia
(L.A.) -.
brinka sabi
coloc., *divertir-se com gosto. - N
na kume mundu, n na brinka sabi
(G.F.) -. (BRINCAR)
brinkadera
1.n., *divertimento; passatempo. -
Bo disan n sinta lembra tempus di
nha mininesa, brinkadera na Imperiu
(T.Dj.) -. (BRINCADEIRA).
2.n., *procedimento pouco srio. -
Bo para brinkadera di ba ta fala
kuma alguin na ba ta dana nomi di
si kumpanher, ora ki ka sta (IN84) -.
brinkadu
part., *tratado como um brinquedo;
gracejado; zombado. - Lifanti muri,
si rabu na brinkadu ku el (L.A.) -.
(BRINCADO).
brinkedu
n., *objecto com que as crianas se
divertem. - Ke ku misti risibi dia di
Natal? Ropa, brinkedu, sapatu
(R95) -. (BRINQUEDO).
brinku
n., *pendente para as orelhas;
objecto para enfeitar-se. - I pui
brinku na oredja (N.M.) -. (BRINCO).
brita
v.tr., *triturar; descascar o coconote.
(BRITAR). N.S. V.B.
britadera
n., *mquina que serve para
93
descascar o coconote.
(BRITADEIRA). N.S. V.A.
briza
n., *vento brando. (BRISA). N.S.
V.B., sin. bentusinhu.
broka 1
*pua. (BROCA). N.S. V.B.
broka 2
n., *carcoma; caruncho. N.S. V.A.,
n.v. Anoium punctatum; sin. bitcu
di po.
broska
n., *tipo de baile dos Balantas. N.S.
V.A.
bronzi
n., *liga muito dura composta dos
metais cobre e estanho. - idulus di
uru, di prata, di bronzi, di pedra, ku
ka pudi odja, e ka pudi obi, e ka pudi
ianda (N.T.) -. (BRONZE).
brota
v.intr., *rebentar; desenvolver
rebentos. (BROTAR). N.F. neol.
N.S. V.B.
brotadu
part., *rebentado. (BROTADO). N.F.
neol. N.S. V.B.
bruga
n. *pequena excrescncia rugosa.
(VERRUGA). N.S. V.M.
bruta di
loc. adv., - I otca mar fasi un bruta di
maron (T.M.) -. (deriv. BRUTA).
N.F. neol., vd. burta di.
brutasku
n., *estupidez; selvajaria; bruteza;
brutalidade. - brutasku entra tambe
na Guine na karnaval (P.dos S.) -.
(deriv. BRUTO).
brutu
1.adj., *diz-se de um indivduo
grosseiro; aco com muita fora. -
Agora risposta i brutu (F.J.) -.
(BRUTO). N.S. baka-brutu.
2.n., *animal irracional.
bu 1
pron.pess.suj., *forma principal do
pronome pessoal sujeito 2sing. -
Anton pa bu toma tera bu ten ke
sufri (C.P.) -. (TU).
bu 2
det.poss., *adjectivo possessivo 2
sing. - Purgunta ki na fasiu, arma na
bu pitu: tcapa o fugu. (C.P.) - na bu
opinion ke ki pirsis pa muda e
situason? (R95) -. (TEU; TUA;
TEUS; TUAS).
bua
v.intr., *mover-se por meio de asas;
elevar-se nos ares. - I lanta, i bua
riba e pika pa pis na iagu (T.M.) -.
(VOAR).
buanta
v.caus., *fazer voar; espalhar;
dispersar ao vento. - I ten kabas na
si mon pa buanta padja na arus na
kau di masa (N.T.) -. (deriv. VOAR).
buatu
n., *notcia sem fundamento;
rumores. - E buatu ku ta kuri i ka ta
kuruspundi a bardadi (R95) -.
(BOATO).
Bubaki
n., *pequena vila turstica com porto,
que se situa na parte norte da Ilha
de Bubaque, Regio Bolama-
Bijags. - I fika na Bubaki tris anu
sin studa (N.M.) -. (BUBAQUE).
budista
n., *pessoa crente da religio que
reconhece como seu fundador o
Buda. (BUDISTA). N.S. V.B.
budji
v., *balanar; ser gordo. N.S. V.A.
budji-budji
v., *tornar-se muito gordo at que os
msculos balanam ou sacudem de
um lado para outro. N.M. redobro.
N.S. V.A.
bufalu
n., *mamfero ruminante da famlia
dos bovdeos, semelhante ao boi.
(BFALO). N.F. proparoxtona. N.F.
neol. N.S. V.B., n.v. Bubalus
bubalis; sin. bufre.
bufre
n., *mamfero da famlia dos
Bovdeos. - I panha un bufre (T.M.) -
. (BFALO). N.S. n.v. Syncerus
nanus planicerus, sin. bufalu.
94
buk
1.intens., *adjunto de intensidade
com os semas [tudo] e [depressa].
2.v., kume buk, *comer muitas
coisas depressa e completamente.
N.S. V.A.
buko
n., *planta medicinal com
propriedades antibiticas, colagogas
e diurticas, cujas folhas servem
para fazer ch recomendado contra
o paludismo. (BUCO). N.F. Guin.
N.S. V.B., sin. kinkiliba, n.v.
Combretum micrantum.
Bulama
n., - Nha pensamentu pa bo
Mariana, sinhora di Bulama (A.H.) -.
(BOLAMA). N.F. vd. Bolama.
bulanha
n., *terras planas, alagadas ou
alagveis, situadas nas margens de
rios, preparadas para o plantio do
arroz aqutico. - I panha bulanha i
tadja, gosi nin kau di kata iagu ka
ten, i kau pa bakas ba ta bibi ka ten
(M.M.) -. (BOLANHA). N.F. Guin.,
blanha; Mandinga blon que
significa rio ou pntano ou Pepel
(M.deBarros).
bulbuli
1.v.tr., , *agitar; mexer. - Si
urdumunhu lanta, i ten ku bulbuli
reia o pedra (L.A.) -. (deriv. BULIR).
N.F. proparoxtona. N.M. redobro.
2.v.intr., *agitar-se; mexer-se. - Buli
ke kustuma bulbuli, nin ki bentu ka
ten, alal la (C.S.) -.
bulbulidu
part., *agitado; tocado. - E na
peraba pa iagu bulbulidu (N.T.) -.
(deriv. BULIDO). N.M. redobro.
buleia
n., *transporte gratuito em veculo;
passagem de graa. - logu i ta danu
buleia pa no bai, i ta lebanu dipus i
ta tisinu mas (IN96) -. (BOLEIA).
N.F. paroxtona. N.S. sin. pasadju.
buli 1
1.v.tr., *agitar; mexer. - i toma po di
buli i buli arus (N.M.) -. (BULIR).
N.S. sin. tcuska; buli-buli; buli
rabada; po di buli.
2.v., *incomodar; aborrecer. - Anta
bu ka konta bu subrinhu pa i para
buli sin (T.M.) -.
buli 2
n., *cabao para recolher o vinho de
palma ou outro lquido; fruto duma
planta pertencente famlia das
cucurbitceas. - Ala fidju di furadur
pasa ku buli (Ch.Mb.) -. (BULE).
N.F. Mandinga boli que significa
tigela. N.S. n.v. lagenaria vulgaris;
BULE designa um vaso com uma
asa e um bico, onde se serve o ch.
buli kosta
coloc., *ajudar; dar apoio. - Ora ki
alguin buliu kosta, pa di fatu bu buli
bariga (R95) -. (deriv. BULIR AS
COSTAS).
buli kurpu
1.coloc., *mover-se; andar. - Sinhor,
nha kriadu dita na kaza tok i ka pudi
buli kurpu (N.T.) -. (deriv. BULIR O
CORPO).
2.coloc., *esfregar o corpo.
buli rabada
coloc., *saracotear; menear com
graa. (deriv. BULIR A RABADA).
N.S. V.B., sin. ramanga rabada.
buli-buli
v., *agitar-se. - i odja kusa na buli-
buli i pensa kuma i un limaria (R95)
-. (deriv. BULIR). N.F. vd. buli. N.M.
redobro.
bulidu
part., *tocado; mexido. - Si dus
pusua na laba kurpu, i ka un son ku
ta bulidu kosta (L.A.) -. (BULIDO).
bulidur
n., *algum que incomoda ou
aborrece; turbulento. - Mininu
bulidur ki ka ta obi mundu ke ta
kriau (J.D.) -. (deriv. BULIR).
bultu
n., *figura indistinta. - Sara i odja un
bultu na si dianti (T.M.) -. (VULTO).
bulu
n., *doce composto de farinha e de
outros ingredientes, especialmente
95
ovos e acar, de forma redonda. -
Biderus di kuskus, panket, doneti,
bulu, pastel (N.M.) -. (BOLO). N.S.
sin. dos.
buluf
n., - Si bu ngana nhamane, bu na
padi buluf (L.A.) -. (BLUFO). N.F.
Guin.; Balanta belufu; vd. blufu.
bulungudjiba
n., *medicamento usado por uma
mulher que deu luz. Limpu bariga
di bulungudjiba (L.A.) -. N.F.
paroxtona. N.S. n.v. morinda
geminata.
bumba 1
v.tr., *introduzir ou extrair por meio
de um aparelho denominado
bomba. (BOMBEAR). N.S. V.B.
bumba 2
1.n., *aparelho para introduzir ar;
instrumento para elevar a gua. -
iagu di bumba ta pasa na kil fera
(R95) -. (BOMBA).
2.n., *funil, composto com as folhas
de palmeira, usado na extraco do
vinho de palma. - Si sol mansi mas i
ta bai pui bumba, ki sedu suma funil,
i ria (F.M) -.
bumba 3
n., *engenho explosivo. - Bumba kail
na kaza i distruil (R98) -. (BOMBA).
N.F. bomba.
bumbeiru
n., *pessoa que trabalha na extino
de incndios. - i fala kuma el i ka
kontra transferensia di kurpus di
bumbeirus pa Kamara munisipal di
Bisau (R95) -. (BOMBEIRO). N.F.
proparoxtona.
bumbordu
*o lado esquerdo do navio.
(BOMBORDO). N.F. vd. bambordo.
N.S. V.B.
bumbulun
n., - Suma tambi kunkulun di
bumbulun ka obidu, iar difuntu ka
susega nan (R.N.) -. (BOMBOLOM).
N.F. vd. bombolon.
bumburdek
n., *onomatopeia para designar as
voltas que d o co antes de se
deitar. - Bumburdek: dita di katcur
(P.B.) -.
bumburdia
v., - N bombordia, n mata tudu
(C.P.) -. (BOMBARDEAR). N.F.
paroxtona, vd. bombordia.
bunda
1.n., *ndegas; nus; traseiro. - El i
misti omi ki ka tene bunda (T.M.) -.
(BUNDA). N.F. fam.; Quimbundo
bunda que significa ndegas. N.S.
sin. mama di bunda.
2.n. koba di bunda, *nus. (deriv.
COVA DE BUNDA). N.F. fam.
bungavilia
n., *planta muito comum ao redor
das casas, com parte das folhas
coloridas como flores.
(BUGANVLIA) N.F. proparoxtona.
N.F. proparoxtona, bongavi. N.S.
V.B., n.v. Bougainvillea spectabilis.
bunitu
adj., - No na pirdi ki noiba bunitu,
pabia di tankoi, no djubi djitu ku el
(P.B.) -. (BONITO). N.F. vd. bonitu.
buracha
1.n., *Substncia que se obtm do
ltex de vrias plantas tropicais;
objecto fabricado com esta
substncia. - lebal pa ospital nunde
ke pudi puchal buracha na stomagu
e fasil limpesa dentru (Igr.I.) -.
(BORRACHA). N.F. boracha.
2.n., *pedao de goma elstica com
que se apaga o que se escreveu.
buraku
1.n., *cova; furo. - Fura dus burakus
na ki puti mas garandi pa manguera
pudi kibi dentru delis (Igr.I.) -.
(BURACO). N.S. sin. furu.
2.n., buraku di naris, *narina;
narcula; fossas nasais. (deriv.
BURACO DE NARIZ). N.M. lexia
complexa.
burakusinhu
n.dim., *diminutivo de buraco;
pequeno furo ou cova. - si iagu bida
sai lentu na boka di tubu, bu dibi di
tira filtru pa limpa burakusinhus
96
(Igr.I.) -. (BURACOSINHO).
burbuleta
n., *insecto da ordem dos
lepidpteros; mariposa.
(BORBOLETA). N.S. V.B.
burbur
n., *migalhas; o que sobra; os
restos. - burbur di tabaku -. N.F.
Mandinga buru ou mburu que
designa o po. N.S. V.A.
burdia
1.v., *bordejar; andar pelas bordas;
dar voltas. - Pa ke ke lantca na
burdia, si na riu gosi iagu ka ten?
(A.S.) -. (BORDEAR). N.F.
proparoxtona.
2.v., *vadiar.
burdiadu
part., (BORDEADO). N.S. V.B.
burdu
n., *lado do navio; interior do navio;
margem; beira; borda. - i rinka pa
bin nunde ku Lubu ku Onsa sta nel,
puera logu na kil burdu (A.P.) -.
(BORDO). N.F. bordu.
burfa
v., *asperger, cuspindo o lquido
sobre os smbolos sagrados durante
as cerimnias religiosas
tradicionais. - I finka dianti di iran i
papia i pui kana na boka i burfa na
iran (N.M.) -. (BORRIFAR). N.S. sin.
asperdji.
burfadu
part., *aspergido. (BORRIFADO).
N.S. V.B.
burguezia
n., *denominao dada classe
mdia da sociedade europeia, a
classe que possui o dinheiro mas
no a descendncia nobiliria. - i
parsi un burguezia kapitalista
nacional (R95) -. (BURGUESIA).
N.F. paroxtona, neol.
burgunhanta
v.caus., *causar vergonha a;
humilhar; confundir. - Anta bu odja,
Lubu tambi dja ten forsa: djintis ku
burgunhanta e ta sibi lei tudu (T.M.)
-. (ENVERGONHAR).
burgunhantadu
part.caus., *humilhado;
envergonhado por outrem.
burgunhu 1
v.intr., *ter vergonha de; corar. - e
ku manda Jesus ka burgunhu di
tcoma elis ermon (N.T.) -.
(ENVERGONHAR-SE DE).
burgunhu 2
n., *desonra; acto indecoroso. -
Kitana sinti burgunhu pa si kolegas
(Ceef) -. (VERGONHA). N.F.
borgonha. N.S. laba burgunhu;
pasa burgunhu.
burgunhus
1.adj., *diz-se de uma pessoa que
tmida. (VERGONHOSO). N.F.
oxtona. N.S. sin. akanhadu.
2.adj., *diz-se de uma coisa que
desonesta. - manobra burgunhus ku
sertu djintis na bin ku el (R98) -.
buri
v., *acrescentar; aumentar. - I ta
toma mas siti i buri i bafal tok i
kusidu (N.M.) -. N.F. Manjaco buur
que significa aumentar.
buridu
part., *aumentado; adjunto. - Nta lei
i pa ke? I buridu pa mostra ke ki mal
(N.T.) -. N.F. Manjaco buur.
burisa
n., *asneira. - i djiru dimas pa fasi
burisa (J.L.R.) -. (BURRICE). N.F.
paroxtona.
burisi 1
v., *enfastiar-se; incomodar.
(ABORRECER). N.F. proparoxtona;
aburisi. N.S. V.B.
burisi 2
v.caus., *fazer algum burro. - bu
burisin? -. (deriv. BURRO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.A.
burisidu
part., *enfastiado; triste,
preocupado. (ABORRECIDO). N.F.
aburisidu. N.S. V.B.
burisimentu
n., *tdio; fastio; preocupao.
(ABORRECIMENTO). N.F.
aburisimentu. N.S. V.B.
97
burla
n., *extorso por fraude; engano. -
No ka na kudji burla nin furtu (J.D.) -
. (BURLA). N.F. neol. N.S. sin.
tarpasa.
burmedja
v.intr., *corar-se de vermelho;
enrubescer; vermelhecer. - Udju ta
burmedja (H.M.) -. (VERMELHAR).
N.S. burmedja o equivalente de
VERMELHAR, v.intr., e
burmedjanta o equivalente de
VERMELHAR, v.tr.
burmedjanta
v.caus., *tornar vermelho;
avermelhar. - i burmedjanta udju -.
(deriv. VERMELHO). N.S. V.A.,
burmedjanta o equivalente de
VERMELHAR, v.tr., e burmedja o
equivalente de VERMELHAR, v.intr.
burmedjasku
n., *cor avermelhada. - I na e
djanela ke n ta mati nteru di sol
kansadu, na lala tisnadu ku
burmedjasku di fugu ku tokadu
(O.S.) -. (VERMELHAO).
burmedju
1.adj., * a cor do sangue; rubro;
encarnado. - Tudu burmedju ku udju
burmedju, iagu ku ta sai la (L.A.) -.
(VERMELHO). N.S. burmedju-
tcadau; burmedju-tcau; burmedju-
uak; siti-burmedju.
2.n., *diz-se dos mestios com a
pele de cor clara; Caboverdiano. -
N tene djintis burmedjus suma
kaldu di tceben (F.J.) -.
burmedju-tcadau
adj., (deriv. VERMELHO). N.F. vd.
tcadau.
burmedju-tcau
adj., (deriv. VERMELHO). N.F. vd.
tcau. N.M. lexia composta.
burmedju-uak
adj., *a cor encarnada; cor vermelha
intensa. - i ba sibi na ki utru palmera
burmedju uak (T.M.) -. (deriv.
VERMELHO). N.F. vd. uak.
burta di
loc.adv., *locuo adverbial com a
funo de acrescentar ao nome o
grau superlativo; enorme; muito
grande. - Burta di oklu ki ta pui sin,
pa panta djinti (T.M.) -. (deriv.
BRUTA). N.F. bruta di; mburta di;
mburuta di. N.S. sin. santantumba
di; sin. santamaria di.
buru
1.n., *mamfero do mesmo gnero
do cavalo, mas menos corpulento, e
com orelhas mais longas; asno;
jumento. - Buru tudu karga ki karga,
si ka sutadu i ka ta djanti (L.A.) -.
(BURRO). N.S. n.v. equus asinus.
2.adj., *estpido. - Si buru dau
pontape, si bu tornal, bu buru suma
el (L.A.) -. N.S. burisi 2.
burusinhu
n.dim., *burro jovem; filho de burro. -
bo na odja un burusinhu maradu ku
ninguin ka sinta riba del inda (N.T.) -
. (BURROSINHO).
bus
n., *molusco gastrpode. (BZIO).
N.S. V.B., n.v. murex brandaris,
sin. kaurin.
busa
n., *medida de capacidade de
cereais e de lquidos. - kantu ku bu
dibi? sen busa di trigu (N.T.) -. N.F.
Ingls bushel, que corresponde a
36,369 decmetros cbicos. N.S.
sin. alkeire.
busi
1.v.tr., *tirar da bainha;
desembainhar; desembuchar;
extrair; arrancar. - i pui mon i busi
spada (N.T.) -. (deriv. PUXAR).
2.v.intr., *sair de um lugar apertado.
- enton i busi bas delis (L.S.) -.
busidu
part., *desembainhado; tirado;
desembuchado. - Mindjer i padja di
kankra, si busidu, i ka pudi tornadu
la mas (L.A.) -. (deriv. PUXAR).
buska 1
v.tr., *procurar; encontrar;
pesquisar. - Badjudas di tabanka e
ta bai mar buska kombe ku ostra ku
lingron e ta bin bindi na prasa (N.M.)
98
-. (BUSCAR). N.S. buska bida;
buska palabra.
buska 2
n., *procura; investigao. - Aos i
odjadu kuatru novus prizons na
kontinuason di sinku buskas na
kazas diferentis di sidadi (R95) -.
(BUSCA).
buska bida
coloc., *procurar dinheiro; sair da
prpria aldeia para ir procurar um
emprego. - i sibi kuma manga di
djinti ta sai buska bida na mar
(M.M.) -. (deriv. BUSCAR VIDA).
N.S. sin. randja bida.
buska palabra
coloc., *provocar. - Lembranta elis
pa ka e buska palabra, ma pa e
mostra pasensa (N.T.) -. (deriv.
BUSCAR PALABRA).
buska-buska
v., *continuar a procurar. - E buska-
buska elis tok, e bin diskubri elis riba
di kil polon (L.S.) -. (deriv.
BUSCAR). N.M. redobro.
buskadu
part., *procurado. - I un kaminhu ki
na buskadu pa mindjoria idukason
na Guine (P.dosS.) -. (BUSCADO).
busula
n., *agulha de marear. (BSSOLA).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
butcu
1.n., *ventre de animais. (BUCHO).
2.n., *msculo posterior da perna. -
Pe tene perna, djudju, butcu,
kanela, pata di pe (N.M.) -. N.F. vd.
butcu di pe. N.S. butcu
hipernimo de BUCHO e de
BUCHO DE P.
butcu di pe
n., *barriga da perna; msculo
posterior da perna; sura. (deriv.
BUCHO DE PE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., emprstimo
por decalque.
butidja
1.n., (BOTIJA). N.F. V.A., vd.
botidja.
buzina
n., *trombeta. (BUZINA). N.S. V.B.,
sin. buzina di karu.
99

CH, ch
*terceira letra dupla ou grafema que
representa o fonema [fricativa surda
pr-palatal]. (CH). N.S. Algumas
palavras do Portugus representam
o som com o grafema (X). As letras
do Portugus (C) e () no existem
no sistema grfico do Guineense: os
fones equivalentes so
representados respectivamente por
[k] e [s].
cha
n., *arbusto originrio da China,
cujas folhas, depois de secas,
servem para fazer infuses. - i
fuguia seis djintis ku na tomaba cha
na un sala (R95) -. (CH). N.F. neol.
chacha
n.f., *termo que designa a prpria
namorada; pessoa muito bonita e
querida. - Fatu i nha chacha -.(deriv.
CHUCHU). N.F. oxtona. N.S. V.A.
chadres
n., *jogo e tabuleiro com 64 casas.
(XADREZ). N.F. oxtona. N.S. V.B.
chama
n., *luz resultante da combusto de
gases; flama. - Djorson di Jose na
sedu chama di fugu (Igr.I.) -.
(CHAMA). N.F. neol.
chambroti
n., *tnicas com manga compridas.
(deriv. CHAMBRE). N.S. V.M.
charada
n., *enigma, jogo obscuro de
palavras e figuras. (CHARADA).
N.S. V.B.
charopi
n., *substncia lquida,
medicamentosa ou refrescante,
densa e adoada. (XAROPE). N.S.
V.B.
charu
n., *tabaco modo para cigarros ou
para cachimbo; pequeno cigarro de
marijuana. (CHARRO). N.S. V.M.
charutu
n., *folha de tabaco enrolado.
(CHARUTO). N.F. neol. N.S. V.B.
chatia
v., - Disa elis rebenta, amanha es
ora e ka na sta li pa chatia ninguin
(C.V.) -. (CHATEAR). N.F.
paroxtona, neol., vd. satia.
v. pron., - si guera na tarda abo
mindjeris bu ta chatia de! (R98) -.
(CHATEAR-SE).
chatiadu
part., *irritado; aborrecido. - Rei
staba dja tudu chatiadu (L.S.) -.
(CHATEADO). N.F. neol.
chatisa
n., - Lebri fika ku si lugar sin chatisa
ma si amigu Lubu ka sai ku nada
(F.M.) -. (CHATICE). N.F. neol., vd.
satisa.
chatu
adj., *maador; importunador.
(CHATO). N.S. V.B.
chef
n., - Kin ki chef na renu di seu?
(N.T.) -. (CHEFE). N.F. vd. chefi.
chefi
n., *aquele que dirige ou governa. -
Chefi lanta i ba tira pinton na sangra
i ba nunde iran i kunsa papia (F.M.)
-. (CHEFE). N.F. chef.
chefia 1
v., *dirigir; governar; ser o
comandante. - El ki chefia ki grupu
(R98) -. (CHEFIAR).
chefia 2
n., *comando; direco. - Chefia ka
signifika abuza o pa sedu sirbidu,
ma sin pa sirbi (L.S.) -. (CHEFIA).
N.F. paroxtona.
cheki
n., *ordem de pagamento sobre um
banco. - no ta odja te gosi partidus
politiku, nde ke propi guvernu ta
emiti elis chekis falsu (IN96) -.
(CHEQUE). N.F. neol.
chichi 1
v., *urinar; fazer chichi. N.F. oxtona.
N.S. V.B.
chichi 2
n., *urina. (CHICHI). N.F. oxtona.
N.S. V.B.
100
chikotada
n., *pancada com chicote - Sinku
bias Djudeu dan 39 chikotada (N.T.)
-. (CHICOTADA). N.F. neol.
chikoti
n., *tira de couro ou corda
entranada, que serve para
castigar. - Jesus kumpu un chikoti di
korda, i tira elis tudu na kaza di
Deus (N.T.) -. (CHICOTE). N.F.
neol., tcikoti.
chikotiadur
n., *flagelador. (CHICOTEADOR).
N.S. V.B.
chikra
n., - toma un chikra di kafe, un kopu
di serveja (IN96) -. (XCARA). N.F.
neol., vd. tcikara.
China
1.n., *pas da sia com o maior
nmero de habitantes e uma das
mais antigas civilizaes. - I un kusa
ki fika ben klaru nes konferensia di
China, i di kuma mindjeris ku omi
dibi di sta ladu a ladu (R95) -.
(CHINA).
2.n., *pessoa natural da China;
chins.
Chines
1.n., *membro do povo chins,
habitante da China. (CHINS). N.F.
oxtona.
2.adj., *referente China. - Grandi
projetu chines di plantason di arus
(R98) -.
chofer
n., *condutor de carro; taxista. - Nha
kamarada Ines sta duenti risu, e fala
kuma i panha Sida ku un chofer
(Cecomes) -. (CHOFER). N.F.
Francs chauffeur, que significa
condutor de carro; choferu.
chofer-latc
n., *condutor de burro; taxista que
no sabe guiar o carro. N.F.
Francs chauffeur. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
choferu
n., - Ka bu trava sin, sinhor choferu
(J.D.) -. (CHAUFFEUR). N.F.
Francs chauffeur; neol., vd.
chofer.
choga
v., - Un bokadu di lichivia pa ba ta
choga ku el kusas (R95) -.
(ENXAGUAR). N.F. vd. soga.
chogadu
part., *passado em gua limpa. -
Kabas di garandi nunka i ka
chogadu ku mon laludu (L.A.) -.
(ENXAGUADO).
chokadu
part., *impressionado; ofendido.
(CHOCADO). N.S. V.B.
chokanti
adj., *desagradvel; escandaloso. - I
chokanti un bokadu pa nos, i pur isu
mesmu no na tcoma atenson (R98)
-. (CHOCANTE). N.F. neol.
choki
1.n., *embate; coliso. (CHOQUE).
2.n., *comoo; abalo emocional;
conflito. - Fransa eh ai Paris, choki,
n sinta pensa n tcora (Dj.) -.
chokolati
n., (CHOCOLATE). N.F. neol., vd.
tcokolati. N.S. V.B.
choradu
part., *pranteado. (CHORADO).
N.S. V.B.
chorisu
n., *pedao de tripa cheia de carne
picada de porco. - bu pui tudu kusa
la, desdi toresma, chorisu, e kusa
sin tudu (R96) -. (CHOURIO). N.F.
neol.
chucha
n., *mamadeira; qualquer coisa que
se d embebida em acar
criana para que no chore. -
Chucha ku sedu mamadera di
buracha (R96) -. (CHUCHA).
chuchu
n.m., *termo que designa o prprio
namorado; pessoa muito bonita e
querida. - Lino i nha chuchu -.
(CHUCHU). N.F. oxtona. N.S. V.A.
chule
n., *cheiro de ps sujos. (CHUL).
N.F. oxtona. N.S. V.B.
101

D, d
*Quarta letra ou grafema do alfabeto
que representa o fonema [oclusiva
sonora dental]. (D).
da
1.v., *doar; oferecer. - e da elis kau
di mora (N.M.) -. (DAR). N.S. da
aula; da beju; da bokinha; da
bolta; da falta; da ferba; da folgu;
da fuga; da kesa; da kontrada; da
ndjeson; da pankada; da paraben;
da pasada; da praga; da premiu;
da praga; da rasposta; da roson;
da sakur; da tapada.
2.v., *produzir. - mindjeris ta bai
sumia ki lugarsinhu, i ta da elis un
bokadinhu di arus ku ka ta tciga elis
nin pa kume (N.M.) -.
3.v., *entregar. - Deus da kada
mindjer dus mama, un son pa i
mamanta fidju ki el i padi, kil utru pa
i mamanta fidju ki utru i padi ma i bin
ka pudi mamantal (J.S.) -.
4.v., *bater. - I ba lambu mbruta di
manduku, po di pila, i bin kuma i na
da nan kobra na kabesa (R98) -.
da aula
coloc., *dar lio aos alunos;
leccionar. - Na no skola pursoris ta
da aula ben (IN96) -. (DAR AULA).
N.S. sin. da skola.
da beju
coloc., *beijar; trocar beijos; oscular.
- bu boka ta matan nha fomi di
bejau, bin pa n karisiau (T.Dj.) -.
(DAR BEIJOS). N.S. sin. beja.
da bokinha
v., *beijar; abraar. (deriv. DAR
BOQUINHAS). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B., sin. da beju; sin. mama
bis.
da bolta
coloc., *andar a volta de; voltear. -
un lagartisa ta dal bolta i torna firma
tcan (A.P.) -. (DAR VOLTAS).
da falta
coloc., *faltar; fazer sentir a
necessidade ou importncia. -
Regadur di bindi ka da falta (J.L.R.)
-. (deriv. DAR FALTA).
da ferba
coloc., *aquecer um alimento at
este levantar fervura; ferver. - bu
tapal bu finka na fugu bu dal ferba
(N.M.) -. (deriv. DAR FERVURA).
da folgu
coloc., *respirar. - I sinta gora i da
folgu (A.P.) -. (deriv. DAR FOLGO).
da fuga
*fugir. - fidjus, fidjus na da fuga,
alemanha kila intci kun Suisa (J.D.) -
. (deriv. DAR A FUGA). N.S. sin.
fusi.
da kesa
coloc., *denunciar; queixar-se. -
Djintis di ortas e ta baiba da kesa na
mon di dunu di pis-kabalu (L.S.) -.
(deriv. DAR QUEIXA). N.S. sin. fasi
kesa.
da kontrada
coloc., *encontrar. - Notisia bin dan
kontrada (J.C.) -. (deriv. DAR).
da latida
coloc., *bater; aoitar. (deriv. DAR).
N.S. V.M., sin. suta.
da ndjeson
coloc., *injectar; fazer penetrar por
injeco. - Pa da ndjeson, i na mon
skerda, riba di karnadura di ombra,
dentru di kuru (Men) -. (deriv. DAR
INJECO).
da pankada
coloc., *agredir com um pau;
espancar. - Isaias skribi asin: i
kastigadu pabia di no krimis, i dadu
pankadas pabia di no pekadus
(L.S.) -. (DAR PANCADAS). N.S.
sin. panka.
da parabens
coloc., *felicitar; congratular. -
UNTG i dibi di dadu parabens suma
tambe tudu trabadjaduris di Guine
(R77) -. (DAR PARABNS). N.F.
parabens. N.S. sin. filisita.
da pasada
coloc., *conversar familiarmente
contando anedotas ou fazendo o
comentrio vivo aos acontecimentos
102
do dia; cavaquear. - Lubu sinta i
kunsa toka kopu, e na da pasada e
na divirti (A.P.) -. (deriv. DAR O
PASSADO ). N.S. PASSADA
significa passo.
da praga
coloc., *praguejar; amaldioar; rogar
pragas. - Si ka kila, no na diskalsa,
no tene no lensus na mon, no dau
praga ma di ki praga, ku na ianda
kel (R98) -. (deriv. DAR PRAGAS).
N.S. sin. maldisua; sin. saguia.
da premiu
coloc., *premiar. - No da premiu di
prudutividadi (R95) -. (deriv. DAR
UM PRMIO).
da rasposta
col., *responder logo, em
contrapartida, ao adversrio;
ripostar. - n fala, pera n da elis
rasposta (R98) -. (DAR UMA
RIPOSTA).
da roson
coloc., *aceitar ou provar que
algum est dentro da verdade. - pa
n da kin kulpa, n da kin roson?
(O.S.) -. (DAR RAZO).
da sakur
coloc., *socorrer; prestar ou mandar
socorro. (DAR SOCORRO).
da skola
coloc., *leccionar; dar aulas; dar
lies. - da skola i un kansera, sedu
nfurmeru i utru kansera, ma i
tarbadjus gora ki ta firmanta tera,
pabia nunde ki djiresa ku saudi ka
mati so katiberasku ku mortu ki sta
la (J.S.) -. (deriv. DAR ESCOLA).
N.S. sin. da aula.
da tapada
coloc., *bater com a ponta do p em
um obstculo; topar; tropear. -
Tudu kin ku da tapada i ta djubi pa
tras, o i ta djunkutu pa pega ki dedu
(L.A.) -. (DAR TOPADA).
daba
n., *enxada mandinga utilizado no
trabalho do arroz. - Fartura garandi
ke na bin, fartura na boka di kada
radi, di kada daba, di kada ntcada
(C.S.) -. N.F. Mandinga dba que
designa a enxada.
dabi
n., *pequeno insecto que se
alimenta sugando o sangue;
percevejo. - Kama ku bu ta dita nel,
bu ka sibi si ten dabi (L.A.) -. N.F.
oxtona; Mandinga dab, que
significa percevejo.
dadji
v., *desenrascar-se, saber o
suficiente para livrar-se das
dificuldades. - Omi garandi i dadji
nel trok pa i pudi fasi kualker kusa
(R98) -. N.S. sin. dubria.
dadu
1.part., *doado; entregado;
apresentado; leccionado. - konformu
numerus ki dadu na boletin (P.dos
S.) - Si un alunu entra ku Purtuguis i
na dadu materias na un lingua ki ka
obi, i pudi panha alguns kusas mal
koladu (MR98) -. (DADO).
2.n., *elemento ou base para a
resoluo de um problema. - no bai
rikudji dadus, no studal no bin li
(R99) -. (DADO).
dakoi
n., *espcie de antlope, conhecido
como boca branca. N.F. paroxtona;
Mandinga da que significa boca e
kyi que significa branco. N.S.
V.B., n.v. equinus gambianus; sin.
boka-branku.
dala
n., *cales dos campees de luta;
amuleto; talism. - Silo, lutadur
garandi, ku si dala ka kunsi tcon, i
batidu (Dea) -. N.F. Mandinga
dalaa, que significa cales de
luta. N.S. sin. dumbo.
dalgadu
part., *magro; fino. - Pekadur
dalgadu i ta dana moransa (L.A.) -.
(DELGADO).
dama 1
n., *nome atencioso extensivo a
todas as senhoras. - I na dadu
prumeru, sugundu ku terseru lugar,
prumera ku segunda dama di onra
103
(R95) -. (DAMA).
dama 2
n., *jogo; pea do jogo de xadrez. - i
pega na djuga dama (A.P.) -.
(DAMA).
dana
1.v.tr., *estragar; arruinar. - Saninhu
dana lugar di mankara, ma i ka sinti
kansera di regua (L.A.) -. (DANAR).
N.S. dana nomi; dana rostu; sin.
straga.
2.v. pron., *estragar-se; arruinar-se.
- prontu, ambienti dana djanan
(R98) -. (deriv. DANAR-SE). N.S.
DANAR-SE significa ser atacado de
hidrofobia ou irritar-se.
dana nomi
coloc., *desprestigiar; desacreditar. -
ka bu konta mintida nin ka bu dana
nomi di bu ermon (L.Cat.) -. (deriv.
DANAR O NOME).
dana rostu
coloc., *mostrar descontentamento;
zangar-se. (deriv. DANAR O
ROSTO). N.S. V.M.
danadu
part., *estragado. - Na djardins i ta
danadu plantas ku padja verdi (R95)
-. (DANADO).
dansa
n., *movimentos cadenciados do
corpo ao som da msica. - Na aula
di dansa i folklor tradisional, no fasi
kursus di formason pa no mames
(R95) -. (DANA). N.F. neol. N.S.
sin. badju.
dansin
n., *tipo de dana praticada
especialmente nas discotecas. -
badju di dansin na Bubaki i ka ta
fasidu tudu dia (N.M.) -. N.F. Ingls
dancing que significa est
danando.
danu
n., *prejuzo; estrago. - Sarampu ta
fasi danu, i pudi te mata mininu
(R95) -. (DANO). N.S. sin. stragu.
danus
adj., *que s estraga; daninho.
(DANOSO). N.F. oxtona. N.S. V.M.
dapi
con., *conjuno subordinativa,
facultativa, que introduz a primeira
parte duma orao comparativa: a
segunda parte introduzida pela
locuo conjuntiva ku fadi; se;
supondo que. - Dapi i sabi moska,
ku fadi baguera ku ten si mel (Dea) -
. N.F. vd. ku fadi.
dapi ku fadi
coloc., *locuo conjuntiva
subordinativa que introduz uma
orao comparativa; com mais
razo; ainda mais. - Matarniba bu
sedu ain, dapi ku fadi fiansa dimas
el ku kebra kudjer di alpaka (N.Me.)
-. N.F. vd. ku fadi.
dari
n., *chimpanz. (DARI). N.F. Guin.,
oxtona. N.S. V.B., n.v. Pan
troglodytes.
daria
n., *barao de casca de tara ou de
folha de palmeira. N.F. paroxtona.
N.S. V.B.
darma
1.v., *vazar; entornar; sair. - ora ki
na ranka firbi, bu na tira tampu pa i
ka pudi darma (N.M.) - N darma
iagu di nha udju (O.S.) -.
(DERRAMAR).
2.v.tr., *durante as cerimnias,
pingar ou borrifar gua, vinho ou
cana sobre os smbolos religiosos,
como sinal de respeito; sacrificar;
prodigalizar uma oferenda votiva. -
Antis di alguin na bibi tan binhu, i
darma un bokadu na tcon o i bai
pingal na iran (N.M.) -. N.S. darma
bias.
3.v.tr., *doar; dar. - Sinhor, darma
riba di nos sabiduria (L.Cat.) -.
darma bias
coloc., *derramar no cho ou sobre
os smbolos religiosos dos
antepassados algumas gotas de
bebida alcolica para pedir ou
augurar uma boa viagem. (deriv.
DERRAMAR SOBRE A VIAGEM).
N.S. V.A.; gesto cultual da Religio
104
tradicional africana, composto de
libaes e oraes diversas aos
antepassados, antes de viajar.
darmadu
1.part., *entornado; vazado. - iagu di
kadju ke na darmadu na roda di
strada (R98) -. (DERRAMADO).
2.part., *pingado; borrifado;
sacrificado. - Limarias ta matadu si
sangui darmadu, kana ta darmadu
pa pui na un mon ku utru mundu, pa
no kombersa tcigantadu nunde
Deus (L.S.) -.
darnako
n., *sandlia de borracha de pneu.
N.F. paroxtona. N.S. V.M.
dasa
n., *imposto pago durante o tempo
colonial. (TAXA). N.S. V.B., sin.
impostu; pagu di kabesa.
data
n., *lugar, dia, ms e ano em que
uma aco teve lugar; datao. - kal
data ki no dibi di ponta nel ke
inkeritu na kunsa? (R99) -. (DATA).
N.F. neol. N.S. sin. tempu.
dati
adv., *de repente; subitamente. - Un
dia korson dati i findil otca radiu
konta kuma PAIGC liberta si tera
(A.S.) -.
de 1
v.intr., *causar dor; magoar. - Bo
fasi un bokadu di sforsu, bo na odja
kuma i ka ta de (R95) -. (DOER).
N.F. Manjaco d que significa ter
dor (J.-L.Roug).
de 2
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de acrescentar o sentido
[de certeza]; mesmo. - ka Tuga ke
bai na rakadason de, pretu ke lebal
la (C.P.) -. N.S. ant. men.
de 3
contr., *crase da prep. [di] e do
pron. [e]. - ladrons dispus ke
prindidu e konfesa kuma elis e na
furtaba (R95) -. (DELES; DELAS).
dedada
n., *sinal do dedo; pancada dada
com o dedo. (DEDADA). N.S. V.B.
dedi
con., - Samuel, dedi gosi djanan, no
dibi di lanta nan (R95) -. (DESDE).
N.F. vd. des 3.
dedika
v.tr., *oferecer; destinar; consagrar.
- Kada grupu o bairu ta dedika parti
di si tempu pa purpara si
partisipason na karnaval (P.dos S.) -
. (DEDICAR A). N.F. neol.
dedikadu
part., *destinado; oferecido. - Marsu
ku Abril sta dedikadu a pursoris ku
animaduris di grupu di jovens
(Cecomes) -. (DEDICADO A). N.F.
neol.
dedikason
1.n., *devoo; afecto extremo. -
mame sempri tene un dedikason
mas pa fidju di ki propi omi (R95) -.
(DEDICAO). N.F. neol.
2.n., *consagrao. - Pa dedikason
di muru di Jerusalen djintis bai
buska Levitas na tudu kau ke ta
moraba (Igr.I.) -.
dedinhu
n., *dedo mnimo; mendinho. (deriv.
DEDO). N.S. V.B., sin. dedu di
kabantada.
dedu
n., *cada uma das partes articuladas
com que terminam as mos e os
ps. - si bu ka kansa, bu ka kema
dedu, bu ka na kume sabi nunka
(C.P.) -. (DEDO). N.S. dedu di anel;
dedu di kabantada; dedu di
metadi; dedu di tcudi; dedu-
garandi.
dedu di anel
n., *aquele em que se coloca o anel,
entre o mnimo e o mdio; dedo
anelar ou anular. (DEDO ANULAR;
DEDO ANELAR). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
dedu di kabantada
n., *dedo mnimo ou auricular.
(deriv. DEDO DO FIM). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., sin. dedinhu.
dedu di metadi
105
n., *dedo mdio; mdio. (deriv.
DEDO DE METADE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
dedu di tcudi
n., *dedo indicador; indicador.
(deriv. DEDO DE AULAR). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
dedu-garandi
n., *polegar. - Pa da ndjeson, kuru
dibi di prindidu i djundadu pa bas na
metadi di dedu-garandi, ku utrus
dedus (Men) -. (DEDO GRANDE).
N.M. lexia composta.
dekada
n., *srie de dez anos, espao de
tempo de dez anos. - No staba na
dekada di Setenta (P.dosS.) -.
(DCADA). N.F. proparoxtona,
neol.
del
contr., *crase da prep. [di] e do
pron. [el]. - Kal ki disiplina ku ma
gosta del na skola? (R95) -. (DELE;
DELA).
delegadu
n., *comissrio; enviado. -
delegadus internasional ki mandadu
pa Nasons Unidas i pa utru
Organizasons (P.dosS.) -.
(DELEGADO). N.F. neol.
delegason
n., *comisso de representao de
uma ou vrias pessoas. - delegason
ki faladu asin, delegason di djintis di
bon vontadi (R98) -.
(DELEGAO). N.F. neol.
delikadu
adj., *espinhoso; sensvel. - n bin
papia des tema ki muitu delikadu ma
muitu interesanti (IN96) -.
(DELICADO). N.F. neol.
delis
contr., *crase da prep. [di] e do
pron. [elis]. - un delis i Djon Gomes
(R95) -. (DELES; DELAS). N.F.
paroxtona.
dempeten
n., *arroz novo, que depois de
torrado, pilado e preparado com
acar. N.F. oxtona; Mandinga
dmpeten que significa esse prato
da culinria guineense. N.S. V.B.
dentru
adv., *advrbio de lugar que indica a
parte interior. - el ta entraba dentru
di un tabanka i manda tiraba tudu
bedjoti, mindjer garandi, mindjer
prenhada (C.P.) -. (DENTRO). N.S.
pa dentru; ant. fora.
dentru di
con., *locuo prepositiva que indica
[no espao de]; no meio de. - Kuma
ku no pudi sibi kin ku na ianda
dentru di matu? (C.V.) - si i tcigaba
Bisau dentru di un anu i na kababa
ku guera kinti-kinti (C.P.) -.
(DENTRO DE).
denunsia 1
1.v., *dar a conhecer; acusar
secretamente. - I ora ke no
denunsia un fatu des, no ta faladu
kuma nau no na miti boka na un
partidu (R99) -. (DENUNCIAR). N.F.
paroxtona, neol.
2.v., *comunicar a ruptura de um
tratado. - I denunsia tratadu di
amizadi i di koperason entri ki dus
tera (R95) -.
denunsia 2
n., *declarao; acusao de
algum por uma falta. - Es tudu i
ieraba denunsia ke no fasi pa i
buskaduba un soluson pasifika
(R99) -. (DENNCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
derba
n., *terado muito bem afiado;
arado. N.S. V.B.
des 1
quant., *nmero cardinal. - No tene
des kasa (R95) - n teneba des anu
na altura (R95) -. (DEZ).
des 2
contr., *crase da prep. [di] e do
det.dem. [es]. - padaria Mina ku sta
djuntu des fera na Mindara (R95) -.
(DESTE; DESTA; DESTES;
DESTAS).
des 3
con., *preposio que indica [a partir
106
de] ou [a comear em]. - N tenba un
apontamenti ki n na panha des di
trezi di Abril pasadu (R95) -.
(DESDE). N.F. desdi; dedi.
desdi
con., - desdi di ki dia nha familia
tudu gosta di Mario pabia i joven
simpatiku (N.M.) -. (DESDE). N.F.
neol., vd. des 3.
desdi gosi
loc. adv., *desde j; desde hoje;
desde este momento. - Nhu pudi
informanu, desdi gosi, pabia di ke ku
manda premius ka na dadu aos?
(R95) - n na konta bos kuma desdi
gosi bo ka na odjan mas (N.T.) -.
(deriv. DESDE AGORA).
desimu
quant., *nmero ordinal. - desimu
lison (J.L.R.) -. (DCIMO). N.F.
proparoxtona.
Deus
1.n., *nas Religies monotestas e
na Religio tradicional africana
Deus o ser absoluto e nico,
causa primeira e fim de todas as
coisas, ao qual devido o culto de
adorao ou latria. - Mundu i obra di
Deus, sinal di si forsa, di si amor ku
si djiresa (L.S.) - Bidjugu ta tcoma
Deus Nindo, Balanta di Nhakra ta
tcomal Nala, Fulup ta tcomal Emitai,
Mandjaku ku Mankanha ta tcomal
Nasimbatci (L.S.) -. (DEUS).
2.n., *nas Religies politestas,
como as da antiga Grcia e da
antiga Roma, h vrios deuses e
Deus um ser superior ao qual
prestado culto de respeito ou
venerao. - Omis di Efesu, kal
alguin ku ka sibi kuma prasa di
Efesu i guardaur di baloba di
garandi deus Diana? (N.T.) -.
(DEUS; DEUSES). N.S. o nome
DEUS das religies monotestas
grafa-se com inicial maiscula
enquanto o das religes politestas
grafa-se com incial minscula.
deus ka dan mindjer
n., *nome de um pssaro de cor
branca e cinzenta. - Si deus ka dan
mindjer n na moka tcon -. (deriv.
DEUS NO DEU-ME UMA
MULHER). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A.; hbito desse pssaro
de movimentar a cauda no cho,
por isso tem tambm o nome de
moka-tcon.
deusis
n.pl., - Si Lei tcoma deusis kilis ki
Deus manda si palabra pa elis,
kuma ku bo fala gora kuma ami n
lebisil pabia n fala kuma ami i Fidju
di Deus? (N.T.) -. (DEUSES). N.F.
proparoxtona, vd. Deus.
devoson
n., *piedade; dedicao.
(DEVOO). N.S. V.B.
di
1.con., *preposio que exprime
vrias relaes, entre as quais, o
posse, a dimenso, a provenincia,
a causa e o instrumento. - Ninguin
ka pudi kapili gosi di kompanhia ki
ka misti - tudu ta bin di fora
(P.dosS.) - taxis di kor pretu ku verdi
ta staba limpu (P.dosS.) - Iduka pa
kal koldadi sosiedadi? (R95) -. (DE).
N.M. a slaba final [-di] pode ter a
crase com a preposio di,
fenmeno denominado haplologia,
quer dizer supresso de uma slaba
quando h duas slabas contguas
iguais.
2.con., *preposio com o trao
[afastamento de um lugar], utilizada
em alternncia com na. - n obi i sai
di Gabu (R95) -.
di akordu ku
con., *locuo prepositiva que indica
[conforme; segundo]. - di akordu ku
grau sosial di kada familia; di akordu
ku informason tambe ki no sibi
(R95) -. (DE ACORDO COM). N.M.
ku~ke~ki, s vezes, segue a regra,
comum nas lnguas africanas da
regio, da harmonia voclica,.
di dia
1.loc. adv., *locuo adverbial que
significa [durante o dia, enquanto h
107
luz solar]. - Djintis tan e ta djumbai
di dia si kontra e ka ten tarbadju di
fasi; normalmenti djintis mas ta
djumbai di noti (N.M.) -. (DE DIA).
N.S. ant. di noti.
2.loc.adv., *depois do meio dia; nas
primeiras horas da tarde.
di dus
loc.adv., *pela segunda vez; outra
vez. - Si bu ta korta rabu di lagartisa
un bias, ma di dus i ta difisil (L.A.) -.
(deriv. DE DOIS).
di fabur
1.loc.adv., *maneira educada com
que uma pessoa dirige a fala a uma
outra, sobretudo se esta
desconhecida; com licena. - Di
fabur, Nhu kambantanu pa kil utru
burdu si kontra Nhu pudi (A.P.) -.
(POR FAVOR).
2.coloc, di fabur tciga, *maneira
educada de pedir a uma pessoa de
afastar-se um bocado para deixar o
lugar. (deriv. POR FAVOR CHEGA).
N.S. V.A.
di faktu
loc. adv., *locuo adverbial que
indica [realmente]; com efeito. - Di
faktu i un kunfuson garandi
(P.dosS.) -. (DE FACTO). N.F. neol.,
di fatu.
di fatu
loc.adv., - Di fatu kontratu i ta sedu
lei, i ta sedu un kusa sagradu
mesmu ku ka skribil (R98) -. (DE
FACTO). N.F. vd. di faktu.
di grasa
loc.adv., *gratuitamente. - Di grasa
ku bo risibi, di grasa ku bo na da
(N.T.) -. (DE GRAA). N.S. sin.
gratis.
di kor
coloc., * diz-se de uma pessoa com
a cor da pele mais clara. - Ba punta
kil mindjer ma di kor -. (deriv. DE
COR). N.S. V.A. Na lngua
portuguesa DE COR, quando
referido a um ser humano, designa
[pessoa de pele escura ou no
pertencente raa branca],
enquanto di kor, ao contrrio, indica
[a pessoa cuja cor da pele no
escura].
di kosta
loc.adv., *advrbio que significa [de
costas para o cho]. - Santcu tambe
dita di kosta i nega (A.P.) -. (DE
COSTAS).
di kumpridu
loc.adv., *sempre em frente. - Suma
no ka kunsi kaminhu, no bai nan di
kumpridu pa ka no pirdi (J.S.) -.
(deriv. DE COMPRIDO). N.S. DE
COMPRIDO significa de
comprimento.
di mampasada
loc. adv., *locuo adverbial de
modo que significa [em excesso]. -
korenta i tris kazas dana pabia di
tcubas di mampasada ku
kumpanhadu ku ventus forti (R95) -.
(deriv. DE MO PASSADA).
di noti
loc. adv., *locuo adverbial que
significa [durante a noite, quando o
sol est abaixo do horizonte]. - luna
na ronka si bonitasku di noti (O.S.) -.
(DE NOITE). N.S. ant. di dia.
di repenti
loc. adv., *subitamente. - Di repenti
kil kau bida un strada garandi (N.M.)
-. (DE REPENTE). N.F. neol.
di tardi
loc. adv., *locuo adverbial que
significa [no espao de tempo que
vai do meio-dia ao anoitecer];
tarde. - Sinku ora di tardi, kil firidu
tisidu pa ospital (C.P.) -. (DE
TARDE).
di tardinhu
loc.adv., *ao fim da tarde. - Bideras
ta fika te di tardinhu pa pera utru
kanua ku na bin mas ku pis (N.M.) -.
( TARDINHA).
di tris
loc.adv., *pela terceira vez. - E
sugundu obu, ora ku bu sutal na
tcon, kunsada di pekadur te na
galinha, tudu na parsi: di tris kila i
rikesa (T.M.) -. (deriv. DE TRS).
108
dia
1.n., * perodo de tempo de vinte e
quatro horas. - I ka ten dia ki ladron
ka panhadu na fera (P.dos S.) -.
(DIA). N.S. bon dia; dia dia; dia di
aos; dia dimingu; dia di finadus;
kada dia; kal dia.
2.n., *espao de tempo entre o
nascer e o pr do sol. - Utru dia i ba
tira bumba bedju, i pui nobu, i kunsa
pindra bulis (F.M.) -.
3.loc.adv., en dia, *locuo
adverbial que significa [estar
actualizado]. - bu djubi si kontra si
barsina tudu sta en dia (R95) -. (EM
DIA). N.F. neol.
dia di aos
coloc., *hoje; hoje em dia. - aonti e
ka pensaba kuma dia di aos pudi
tciga (C.P.) -. N.M. pl. dias di aos.
N.S. sin. aos.
dia di finadus
n., *a festa crist do dia 2 de
Novembro. (DIA DE FINADOS).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
dia dimingu
n., - I ka tudu dia ki dia dimingu
(L.A.) -. (DIA DOMINGO). N.F. vd.
dimingu. N.M. lexia complexa.
dia-dia
loc. adv., *todos os dias; cada dia. -
Greve entra na dia-dia di
funsionarius ki ta reklama pa
governu paga si vensimentus
atrazadus (P.dosS.) -. (DIA A DIA).
N.M. redobro.
dia-santu
n., *dia festivo. - Bo djubi pa mal ku
bo na fasi: bo ka na guarda dia di
diskansu suma dia-santu (Igr.I.) -.
(DIA SANTO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
diabu
1.n., *conforme a tradio bblica
o termo que designa cada um dos
anjos maus; gnio do mal ou do
desordem; satans. - Kin ku ta fasi
pekadu i diabu, pabia diabu peka
desdi kunsada (N.T.) -. (DIABO).
N.F. neol. N.S. sin. dimoniu; sin.
Satanas.
2.n., *coisa ou pessoa m. - Purke
no sibi kuma kolera i diabu, e ku
manda no na rekumenda mas un
bias pa djintis toma sintidu (R97) -.
diakunisa
n.f., *pessoa de sexo feminino com
o segundo grau das ordens sacras.
- Diakunisas ta djuda mindjeris na
igreja (V.D.) -. (DIACONISA).
diakunu
n., *clrigo com o segundo grau das
ordens sacras; ajudante dos
Apstolos. - Diakunu dibi di sedu
maridu di un mindjer son, i dibi di
sibi guberna si kaza ku si fidjus diritu
(N.T.) -. (DICONO). N.F.
proparoxtona.
dialoga
v., *trocar ideias ou opinies com
vista a um entendimento; conversar.
- Purmeru kondison pa no pudi
dialoga ku elis i pa no para fuguia
(R98) -. (DIALOGAR). N.F. neol.
dialogu
n., *troca de ideias ou de opinies
com vista a um entendimento;
conversa. - es tudu ku no obi li aos i
falta di dialogu (R98) -. (DILOGO).
N.F. proparoxtona; dialugu.
dialugu
n., - tudu dia no misti dialugu ku
guvernu (R98) -. (DILOGO). N.F.
proparoxtona, vd. dialogu.
diamanti
n., *pedra preciosa; mineral
composto de carbono puro e de
grande dureza. (DIAMANTE). N.S.
V.B.
diantera
n., *vanguardia; frente. - Lubu toma
diantera, el i prumeru ki ba badja,
ma i ka konsigui lantanda puera
(L.S.) -. (DIANTEIRA).
dianteru
1.adj., *primeiro. (DIANTEIRO).
2.n., *o que joga em frente no jogo
de futebol; avanado. (DIANTEIRO).
N.S. V.B.
dianti
109
adv., *advrbio de lugar que indica a
parte em frente; na frente; em
primeiro lugar. - no fasi forsa pa e
kusa bai pa dianti (R95) - pa i tisil
kinti-kinti si dianti (L.S.) -. (DIANTE).
N.S. sin. frenti; ant. tras.
dianti di
1.con., *locuo prepositiva. -
pusibilidadi di un vitoria amanha na
San Siro dianti di A.C.di Milao (R95)
-. (DIANTE DE). N.S. sin. peranti.
2.loc.adv., *locuo adverbial que
indica em frente de. - Djinti ke sta
dianti di e tera e dibi di sedu djintis
kunhisidur (IN96) - E lebal dianti di
Nhu rei (T.M.) -. (DIANTE DE).
diarea
v., *evacuar com mais frequncia
fezes lquidas ou semilquidas. - Si
bariga ta kinti di noti, i ta fika i na
diarea (R96) -. (deriv. DIARREIA).
diareia
n., *evacuaes frequentes,
liquefeitas, acompanhadas ou no
de dores abdominais. - Mininu ku
tene propi diareia dibi di ba ta bibi
tciu (R95) -. (DIARREIA). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. sin.
panga-bariga.
diariu
n., *jornal de cada dia; caderno
escolar. (DIRIO). N.F.
proparoxtona.
adj., *de todos os dias; quotidiano. -
Prugrama Kulinaria ta djuda
populason di sidadi pa mindjoria se
pratu diariu (R96) -.
dibagar
adv., *lentamente. - Dibagar ta bai
lundju (J.M.B.) -. (DEVAGAR). N.F.
divagar. N.S. ant. dipresa.
dibati 1
v., *discutir; questionar. - e dividi na
tris grupus di tarbadju pa dibati
temas (R95) -. (DEBATER).
dibati 2
n., *discusso; disputa. - e kusa
meresi di faktu pa i ten un dibati
sobri e kiston pa djubi kal ki ligason
ku tene entri rilijon i kultura (IN96) -.
(DEBATE).
dibi 1
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito de [dever]; ter
que; ter a obrigao de. - Papes ku
skola dibi di velaba pa tudu mininus
tene atitudi di rispitu pa mindjer o pa
badjuda (R95) - No bin uni na
momentu ke ka dibi di fasidu, i dibi
di fasiduba mas sedu (IN96) -.
(deriv. DEVER). N.S. sin. ten ke.
dibi 2
v., *ter dvidas. - Pagan kil ku bu
dibin (N.T.) -. (DEVER).
dibida
n., *quantia em dinheiro que se
deve a outrem; obrigao. - Si
patron sinti garandi pena del, i
largal, i purdal tudu ki dibida (N.T.) -.
(DVIDA). N.F. proparoxtona,
divida.
dibidi
v., - Taguada di dibidi (Cenfa) -.
(DIVIDIR). N.F. vd. dividi.
dibididu
part., - Trizentus metrus kuadradu
dibididu pa des mindjeris, kada
mindjer i na toma trinta metrus
kuadradu (Cenfa) -. (DIVIDIDO).
N.F. vd. divididu.
dibidu
1.part.,. *que se deve. - Si Nha ka
fia, Nha ta punta pa no data di
pagamentu, no ka ta dibidu (J.D.) -.
(DEVIDO).
2.adj., *indispensvel; justo.
dibidur
n., *aquele que deve. - No ta pidi
purdon di faltas i no ta purda no
dibiduris (L.Cat.) -. (DEVEDOR).
N.M. pl. dibiduris.
dibinha 1
v., *interpretar; predizer; narrar
histrias. (ADIVINHAR). N.F.
divinha. N.S. V.A.
dibinha 2
1.n., *enigma; adivinhao; histria.
- Li ki dibinha-dibinha kaba (T.M.) -.
(ADIVINHA). N.F. divinha.
2.n., *pessoa que adivinha.
110
(ADIVINHO; ADIVINHA).
dibinhu
n., *adivinhador; pessoa que
interpreta o futuro ou o destino da
vida das pessoas. (ADIVINHO).
N.S. V.B., sin. pauteru.
dibirti
v., - Diskansa, bu kume, bu bibi, bu
dibirti (N.T.) -. (DIVERTIR-SE). N.F.
vd. divirti.
dicha
v., - e dicha biderus pa fasi kil ke
ntindi (IN96) -. (DEIXAR). N.F. neol.,
vd. disa.
didal
n., *utenslio que se mete no dedo
para empurrar a agulha, quando se
cose. (DEDAL). N.S. V.B.
didi
1.con., *porm. - Djintis garandi,
djintis djiru mas ami tene balur; didi
ami ke bu bin lembra (L.Cat.) -. N.F.
vd. didime.
2.adv., *afinal. - bardadi n na
kansauba! Didi e fugon bon. So ku
tris po di lenha bianda kusidu tudu
(M.M.) -. N.F. vd. didime.
dididju
n., - Aah!, n tene dididju di disfadja
(F.S.) -. N.F., arc., vd. disedju.
didime
1.con., *conjuno coordenativa
adversativa que significa [ao que
parece] ou [porm]. - No ka sibi
kuma algun djintis ke ta fala kuma e
na tarbadja pa kauza di Deus,
didime e ta ngananuba (R96) - Um
omi kasaba un mindjer, didime i
futuseru (L.S.) -. N.F. oxtona, didi.
2.adv., *advrbio de modo que
significa [afinal] ou [finalmente]. -
Didime bu ka misti mata ki gazela;
kila kria gora de! (C.V.) -. N.F. didi.
didja
v.tr., - N didja tudu nha djintis ki sta
fora (J.S.) -. (DESEJAR). N.F. vd.
disdja.
didjadu
part., (DESEJADO). N.F. vd.
disdjadu. N.S. V.B.
dieta
n., *regime especial de alimentao;
privao parcial ou total de certos
alimentos. - Dieta: alguin ku misti
tene kurpu forti i dibi di kume bon
kumida (Igr.I.) -. (DIETA). N.F. neol.
difeitu
n., *imperfeio fsica ou moral;
deformidade; falta. - i tene difeitu, n
ten ku torna fasil (Igr.I.) -.
(DEFEITO). N.F. proparoxtona.
diferensa 1
v., *distinguir; discriminar;
diferenciar. - kin ku ta diferensau?
ke ku bu tene ku bu ka dadu el?
(N.T.) -. (DIFERENAR). N.F. neol.
diferensa 2
n., *diversidade; falta de igualdade. -
Anta i ten diferensa entri omis?
(L.S.) -. (DIFERENA). N.F. neol.
diferenti
adj., *diverso; distinto. - Noibas tan
ta bisti diferenti ku mindjeris garandi,
mbokadu identiku ku badjudas
(N.M.) -. (DIFERENTE). N.F. neol.
difeza
n., *tudo o que serve de proteco
contra um ataque. - VIH ta distrui
selulas, i ta ruduzi difeza imunolojika
(R95) -. (DEFESA). N.F. neol.
difikuldadi
n., *situao crtica; obstculo. - n
sibi kal ki difikuldadi ku opozison na
pasa (IN96) -. (DIFICULDADE). N.F.
neol.
difikulta
v., *tornar difcil. - gosi i ten bareras,
i kil bareras ta difikulta, suma ku n
fala, prusesu di imigrason (IN96) -.
(DIFICULTAR). N.F. neol.
difindi
1.v., *proteger. - no ka dibi di difindi
es pratikas (R95) - i difindi si
tabanka (C.P.) -. (DEFENDER).
2.v., *apresentar razes a favor de;
sustentar com argumentos. - ke ki
Stadu? Espesialistas e ta difindi
kuazi sempri kuma signifikadu di es
palavra i ta abranji tudu kil ki izisti o
ku pudi relasiona ku vida di omi
111
(R95) -.
difindidu
part., *protegido. - Parlamentu i kau
di difindi interesi di povu: manera ke
armas bindidu, asin ke no ten ku
lebal pa i difindidu, pa povu di Guine
fika limpu (R99) -. (DEFENDIDO).
difindidur
n., *defensor; advogado. - Anos no
ka guereru, anos difindidur des pais
(R98) -. (deriv. DEFENDER).
difini
v., *explicar o significado;
determinar; fixar com preciso. -
Utrus artigu ta difini utru diritus ku
mininu dibi di benefisia del (R96) -.
(DEFINIR).
difinidu
part., *explicado; determinado. -
Djuventudi i ta difinidu suma
kamada di idadi entri dizoitu i
kuarenta anu di idadi (IN96) -.
(DEFINIDO).
difinison
n., *explicao; significado. - no na
daba difinison di ke ki kazamentu
(R95) -. (DEFINIO).
difinitivamenti
adv., *advrbio que significa [de
modo definitivo]; para sempre. - Ku
es planu inimigu, Guine-Bisau na
fikaba difinitivamenti okupadu (R98)
-. (DEFINITIVAMENTE).
difinitivu
adj., *ltimo; final. - Rizultadu
difinitivu da 52% pa Bernardo Vieira
i 48% pa Kumba Iala (P.dosS.) -.
(DEFINITIVO). N.F. neol.
difisil
adj., *rduo; quase impossvel;. -
vida stanu difisil, salariu ka ta
korespondi nada (IN96) - e ta fika ku
ki erus na idadi ma garandi ki difisil
kuridji (IN96) -. (DIFCIL). N.F.
paroxtona. N.S. ant. fasil.
difronta
v., *estar frente a frente, enfrentar. -
Benfika na Bula ku futibol lokal na
difronta Porto (R95) -.
(DEFRONTAR).
difundi
v.tr., *espalhar. (DIFUNDIR). N.S.
V.B.
difuntu 1
n., - i kontra ku djinti ku na leba un
difuntu, un fidju son di si mame ki
viuva (N.T.) -. (DEFUNTO). N.F. vd.
dufuntu 1.
difuntu 2
n., - E na pera difuntus pa sapal
korda na garganti pa kunsa ntera,
son difuntu ki na tiral kil korda pabia
i un kusa sagradu (N.M.) -
.(DEFUNTO). N.F. vd. dufuntu 2.
difuzon
1.n., *divulgao; propagao.
(DIFUSO). N.F. neol.
2.n., Radiu Difuzon Nasional,
*RDN, a Rdio mais antiga da
Guin-Bissau, que quase sempre
relata as opinies do Governo. - kila
i ka Radiu Difuzon Nasional, i Radiu
di kunfuson nasional (R98) -.
(RDIO DIFUSO NACIONAL).
dignidadi
n., *qualidade moral que infunde
respeito; respeitabilidade; honra. - I
un kusa ku ka ta korespondi ku
dignidadi di un omi (IN96) -.
(DIGNIDADE). N.F. neol.
dignu
adj., *apto; capaz. - e sedu kapas i
dignu di parti Deus sakrifisiu santu
di Misa (L.Cat.) -. (DIGNO). N.F.
neol.
digrada
v., *deteriorar; diminuir o prestgio. -
no ka misti digrada mas imajen di
alguin (R98) -. (DEGRADAR). N.F.
neol.
digradadu
part., *deteriorado; que foi
destitudo. - i sta tudu digradadu,
gos barata so ku mora la kuas, nada
di mesinhu ka ten la (IN96) -.
(DEGRADADO). N.F. neol.
digradason
n., *danificao; estrago que
aumenta gradualmente. - si no ka
pega, si no ka pensa seriamenti,
112
digradason na sedu mas (IN96) -.
(DEGRADAO). N.F. neol.
dijiston
n., *assimilao. (DIGESTO). N.S.
V.B.
dikiri
v., *conseguir. (ADQUIRIR). N.F.
proparoxtona. N.S. V.A.
diklara
v., *anunciar; proclamar. - lion lanta i
diklara kuma pa ba mata Liopardu
(T.M.) -. (DECLARAR).
diklaradu
part., *anunciado. (DECLARADO).
N.S. V.B.
diklarason
1.n., *afirmao; proclamao;
manifesto. - diritu di sidadania ku
proklamadu na karta di Nasons
Unidas ka ta pasa di diklarason di
prumesas di kil ku misti fasidu (R95)
-. (DECLARAO).
2.n., *confisso; revelao. - Na kal
lingu ke n na skirbi nha diklarason
di amor? (O.S.) -.
dikora
v., *aprender de memria ou de cor.
(DECORAR). N.S. V.A.
dikoradu
part., *o que aprendido de
memria ou de cor. (DECORADO).
N.S. V.A.
dikuri
v., *ter lugar; acontecer; suceder. -
es inkontru na dikuri ate sesta-fera
(R95) -. (DECORRER). N.F. neol.
dili
v., *derreter. (DELIR). N.F. oxtona.
N.S. V.B.
dilibera
v.tr., *decidir. (DELIBERAR). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
diliberadu
part., *decidido; resolvido.
(DELIBERADO). N.S. V.B.
diliberason
n., *deciso; resoluo.
(DELIBERAO). N.S. V.B.
dilidu
part., *derretido. (DELIDO). N.S.
V.B.
dilinkuensia
n., *delito; crime. - Polisia ta intirvi
ora ki tcomadu, suma kazu di
dilinkuensia, un asasinu (R95) -.
(DELINQUNCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
diluviu
n., *grande inundao; chuva
torrencial. - E ka toma sintidu te ku
diluviu bin, i kaba ku elis tudu (N.T.)
-. (DILVIO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. a Bblia relata o Dilvio
que inundou a terra durante o tempo
do patriarca No, o qual construiu
uma grande casa de madeira, que,
como um barco, conseguiu resistir
s guas, salvando a ele, a sua
famlia e muitas espcies de
animais.
dimas
1.adv., *advrbio de quantidade que
indica que uma coisa excessiva;
muitssimo. - Pres seduba karu
dimas pa maioria di populason
(P.dosS.) - di noti n sufri dimas na
sunhu pabia del (N.T.) -. (DEMAIS).
N.F. oxtona.
2.interj., *interjeio que exprime
afirmao ou confirmao de um
acto ou de uma coisa; sim. - Dimas
bu furta, n odjau -. (deriv. DEMAIS).
dimenson
n., *tamanho; extenso. - Tcon di
Bidjugu sta kontempladu dentru des
dimenson di projetu (MR98) -.
(DIMENSO). N.F. neol.
dimingu
1.n., *primeiro dia da semana,
segundo a tradio religiosa crist. -
Aos i dimingu, dia di Sinhor, dia di
festa pa tudu familia kriston (L.Cat.)
-. (DOMINGO). N.F. dumingu; dia
dimingu.
2.n., *fim-de-semana, junto com o
sbado, segundo a legislao do
calendrio civil. - Sabadu di tardi ku
dimingu djinti ka ta tarbadja (J.L.R.)
-.
diminui
113
v., *tornar menor; reduzir. - frota di
taxis ku di otokarus diminui tciu
(P.dosS.) -. (DIMINUIR). N.F.
paroxtona, neol.
diminuson
n., *reduo; quebra; abatimento.
(DIMINUIO). N.F. neol. N.S. V.A.
dimira
1.v., *apreciar; ver com respeito. -
Tudu djinti ku na obil e dimira si
djiresa ku raspostas ki na da elis
(N.T.) -. (ADMIRAR). N.F. adimira.
2.v.intr., *maravilhar-se; ficar
surpreendido. - Omis dimira e papia
entri elis (A.P.) -. (ADMIRAR-SE).
N.S. sin. stranha.
dimiradu
part., *o que gera sentimentos de
maravilhas ou de espanto. - I fika
dimiradu ma i ka fala nada (A.P.) -.
(ADMIRADO). N.F. adimiradu.
dimiradur
n., *pessoa que admira;
apaixonado. (ADMIRADOR). N.S.
V.B.
dimirason
n., *estado de algum frente s
coisas maravilhosas; espanto;
surpresa. - Otca n odjal, n pasma
ku grandi dimirason (N.T.) -.
(ADMIRAO). N.F. adimirason.
dimistradur
n., *gerente; autoridade
administrativa; chefe.
(ADMINISTRADOR). N.F.
aministradur. N.S. V.B.
dimistrason
n., (ADMINISTRAO). N.F. vd.
adiministrason. N.S. V.B.
dimiti
v.tr., *destituir de um emprego.
(DEMITIR). N.S. V.B.
dimitidu
part., *destitudo. (DEMITIDO). N.S.
V.B.
dimografia
n., *estudo estatstico da populao.
- Na ke ku ta fala na kapitulu di
dimografia, Moreira i fala di dus
resensiamentu di populason i
abitason ki fasidu na 1979 ku 1991
(R95) -. (DEMOGRAFIA). N.F.
paroxtona, neol.
dimografiku
adj., *que se refere ao estudo
estatstico da populao. -
krisimentu dimografiku i kauza
krisimentu di numeru di kilis ku sta
na kondison di pudi tarbadja (R96) -.
(DEMOGRFICO). N.F.
proparoxtona, neol.
dimokrasia
n., *sistema poltico que admite
vrios partidos e que d ao cidado
o poder de controlar indirectamente
o poder do governo por meio do
voto. - dimokrasia i na sedu un
firkidja tesu di liberdadi (R96) -.
(DEMOCRACIA). N.F. paroxtona,
neol. N.M. contr. ditadura; contr.
fasismu. N.S. Na democracia so
fundamentais as noes de
liberdade e de igualdade; os
representantes eleitos so os
Deputados.
dimokratiku
adj., *relativo democracia; popular.
- Pa i sedu dimokratiku na bardadi,
djustisa i ka dibi di sedu di parti
(R95) -. (DEMOCRTICO). N.F.
proparoxtona, neol.
dimokratizadu
part., *que mudou para um regime
democrtico; popularizado. - no
misti fala li, i pa i ntindidu dritu kuma
guvernus afrikanus i dibi di
dimokratizadu (R96) -.
(DEMCRATIZADO).
dimokratizason
n., *acto ou efeito de democratizar. -
Solusons pa kistons di Timor-Leste
na pasa nesesariamenti pa un
intindimentu entri Timorensis, pa
dimokratizason di Indonesia (R95) -.
(DEMOCRATIZAO).
dimoniu
n., *conforme a tradio bblica o
termo que designa cada um dos
anjos maus; gnio do mal ou do
desordem; satans. - e koldadi di
114
dimoniu i ta serkadu son ku forsa di
orason ku djundjun (N.T.) -.
(DEMNIO). N.F. proparoxtona.
N.S. sin. dimoniu; sin. diabu; sin.
Satanas.
dimora
n., *atraso; dilao. - I ten tempu ku
Liga ta pensaba kuma dimora ku na
odjadu na djulgamentu iera pabia di
no bedju sistema di tardanta kusas
na tribunal (R95) -. (DEMORA). N.F.
neol.
din
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de especificar o
sentido [aco certeira como o som
duma campainha]; onomatopeia do
golpe metlico e vibrao da lmina
do terado. - Djambatutu ialsa si
tarsadu, i suta na po un bias,
tarsadu kudi din! (T.M.) -.
2.v., kudi din, *responder como o
som duma campainha.
dinamismu
n., *actividade; energia. - setor
privadu na ba da un ma garandi
dinamismu na dizinvolvimentu di
industria (R95) -. (DINAMISMO).
N.F. neol.
dinamiza
v., *pr em aco. - i bon pa no
kunsa na forma, pa no kontrola
formason i pa no dinamiza ki
formason (IN96) -. (DINAMIZAR).
N.F. neol.
dinamu
n., *mquina geradora de corrente.
(DNAMO). N.F. proparoxtona. N.S.
V.B.
dingui
1.v.intr., *estar solitrio ou sozinho. -
N dingui, ami sta li ami son (A.P.) -.
2.v.intr., *estar isolado. - na kil
moransa i ten un kasa ku dingui
(A.P.) -.
dinguidu
1.part., *diz-se de uma pessoa
sozinha ou solitria. - n na sinti
dinguidu, ami son (Igr.I.) -.
2.part., *diz-se de um lugar isolado.
- e sai pa un lugar dinguidu fora di
prasa (N.T.) -.
dinguinhu
n., *mandbula; maxila; queixada. - i
tira karnel na dinguinhu di lion (Igr.I.)
-. N.F. Beafada digui que significa
maxila. N.S. sin. kesada.
dinheru
1.n., *termo comum que designa as
moedas ou as notas. - dinheru ka
ten pa paga vensimentus na fin di
kada mis (P.dosS.) -. (DINHEIRO).
N.S. kume dinheru.
2.n., *riqueza. - Dinheru sabi te, ma
amizadi ma sabi (N.Tu.) -.
dinti
1.n., *cada um dos rgos rgidos
que existem nas maxilas e que
servem para a apreenso e a
triturao. - Dinti pudi garandi na
boka, ma kabesa mas bedju (L.A.) -.
(DENTE). N.S. dinti di karanguis;
rinka dinti; rinkadur di dinti.
2.n. dinti di pilon, *molar. (deriv.
DENTE DE PILO). N.M. lexia
complexa.
3.n. dinti di riba, *incisivo superior.
(deriv. DENTE DE RIBA). N.M. lexia
complexa.
4.n. dinti di udju, *canino. (deriv.
DENTE DO OLHO). N.M. lexia
complexa.
dinti di karanguis
n., *pina de caranguejo. -
Karanguis panha son ki si purmeru
dinti, nin i ka pui utru, i pul son na e
ladu di pontada, kif! (T.M.) -.
(DENTE DE CARANGUEJO). N.M.
lexia complexa.
diosesanu
adj., *relativo Diocese. - i ta studa
na siminariu diosesanu (IN96) -.
(DIOCESANO).
diosesi
n., *Conjunto de comunidades
crists sujeitas a um bispo;
circunscrio territorial e
administrativa do Imprio Romano e
das Igrejas crists. - tudu
komunidadi di no Diosesi (L.Cat.) -.
115
(DIOCESE).
dipartamentu
n., *diviso administrativa; sector
particular com uma finalidade
especfica. - Stadu, Ministerius,
Dipartamentus Publikus pasa mas
tardi na sedu ponta i propriedadi
privada di propi dirijentis (R98) -.
(DEPARTAMENTO). N.F. neol.
dipartison
n., *diviso. (DEPARTIO). N.S.
V.B., sin. dipartimentu.
dipendensia
n., *falta de autonomia;
subordinao. - Es skola superior
alivia Guine di dipendensia di
pursoris koperantis (P.dosS.) -.
(DEPENDNCIA). N.F.
proparoxtona. N.S. ant.
indipendensia.
dipindi
1.v., *estar sujeito ou subordinado a.
- prioridadi dibi di dadu pa rekursus
lokal di ki rekursus di fora, pa
projetu ka dipindi di utrus pa sempri
(Igr.I.) -. (DEPENDER).
2.v., *ser consequncia. - i dipindi di
gustu di kadakin (R96) - djintis ten
manera diferenti di bisti, i dipindi di
idadi (N.M.) -.
diplomasia
n., *cincia das relaes
internacionais. - Un diplomasia
muitu ativu en direson di tudu frentis
(R95) -. (DIPLOMACIA). N.F.
paroxtona, neol.
dipozita
v., *colocar; ter confiana. - djinti
dipozita konfiansa na bo (R98) -.
(DEPOSITAR). N.F. neol.
dipozitu
n., *reservatrio de gua; lugar onde
se guarda. - Buska un bon kau pa
kumpu dipozitu (Igr.I.) -.
(DEPSITO). N.F. proparoxtona,
neol.
dipresa
adv., *rapidamente; sem demora. -
Mama, bin dipresa pa bu bin toman,
nha korson ka seta nada son abo
(A.B.) -. (DEPRESSA). N.S. fasi
dipresa; ianda dipresa; ten
dipresa; ant. dibagar.
dipus
adv., *advrbio de tempo que indica
[posteriormente]; em lugar
secundrio. - i bin rebenta puku
dipus (R95) - Dipus nha pape i ta
sinta riba di kil padja (T.M.) -.
(DEPOIS). N.F. dispus.
dipus di
1.con., *locuo prepositiva que
indica em seguida a; aps; aps de.
- bo na ten diretu di para o ku bu
kurva na Titina, so filadu, o dipus di
padaria Paulo Barros (R95) - Dipus
di tudu mindjer muri tambe (N.T.) -.
(DEPOIS DE). N.F. dispus di.
2.loc.adv., *locuo adverbial que
indica atrs de ou posteriormente. -
Tarbadju pa karnaval ta omenta
logu dipus di kunsada di Anu-nobu
(P.dosS.) - Dipus di kasamenti omi
dibi di gasta mas tempu inda ku si
mindjer (Igr.I.) -. (DEPOIS DE).
dipus di amanha
n., *advrbio de tempo que indica [o
dia depois do dia de amanh]. -
sesta ronda di nasional di futibol i na
kunsa dipus di amanha (R95) -.
(DEPOIS DE AMANH). N.S. sin.
ermon di amanha.
dipus ke
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que indica
[temporalidade]. - dipus ke tudu
staba dja kombinadu e mata fidju di
rei (F.M.) - Dipus ke kala i papia ku
elis na lingu di Djudeu (N.T.) -.
(DEPOIS QUE).
diputada
n.f., *mulher eleita para a
Assembleia Nacional. - Diputada
Matilde (R99) -. (DEPUTADA). N.F.
diputadu.
diputadu
n., *representante eleito pelo povo,
membro da Assembleia Nacional. -
ami komu diputadu n fasi ki tarbadju
di nkeritu sin tudu (R95) -.
116
(DEPUTADO). N.F. neol.
direson
1.n., *conjunto dos servios
administrativos de uma empresa;
administrao. - i ten un tabela ke
aprovado pa direson di transporti
terestri (R95) -. (DIRECO).
2.n., *rumo; orientao. - Jajaba
djubi na direson ku mindjer garandi
kuspi i odja un panelasinhu (M.K.) -.
direta
1.adj. f., *referente ao lado direito. -
e mara sadju na pe direta (N.M.) -.
(DIREITA). N.S. mon direta.
2.n., *lado direito; dextra; destra. -
Bai kumpridu: la, bu ta bai pa
skerda, ma lundju bu dibi bai pa
direta (J.L.R.) -. (DIREITA).
diretamenti
1.adv., *imediatamente. - onsa bin
diretamenti pa pitu di lion, i pui
unhas i findil (L.S.) -.
(DIRECTAMENTE).
2.adv., *sem intermedirios. -
Salmus ta papianu di Deus suma un
alguin ki ta papia diretamenti ku omi
(L.S.) -.
diretor
1.n., *aquele que administra; chefe.
- i sin propi kamarada diretor (C.V.) -
. (DIRECTOR). N.F. neol. N.S. sin.
diretor-jeral; sin. dirijenti.
2.n., diretor adjuntu, *categoria
abaixo do director mas com o
mesmo grau de responsabilidade. -
kil ke diretor rejonal adjuntu falanu
aonti (MR98) -. (DIRECTOR
ADJUNTO). N.F. neol. N.M. lexia
composta.
diretor-jeral
n., *chefe pertencente a uma
hierarquia superior. - no tciga di
papia ku diretor djeral di Turismu
(R95) -. (DIRECTOR GERAL). N.F.
neol. N.M. lexia composta, pl.
diretoris. N.S. sin. diretor.
diretoris
n.pl., - I ten manga di diretoris, no
ten prova disu, ke ate kofri di
rapartison di Stadu i ta tiradu i ba
pudu dentru di si kaza (R98) -.
(DIRECTORES). N.F. paroxtona,
vd. diretor.
diretu 1
1.n., *o que permitido; privilgio;
prerogativa. - kal ki utru diretu di
kriansa ki bu kunsi? (R95) -.
(DIREITO). N.F. diritu 1.
2.n., *responsabilidade; dever. - no
ten pur diretu rispita povu purke pa
povu ku no luta par el (C.P.) -.
(deriv. DIREITO).
3.n., *cincia jurdica. N.S. diretu
hipernimo de DIREITO e de
DEVER.
diretu 2
adj., *diz-se do lado que fica
direita. - un son na ladu diretu i utru
na ladu iskerdu (L.S.) -. (DIREITO).
N.S. brasu-diretu.
dirijenti
n., *director. - ku nasimentu di
pontas na Guine-Bisau tudu
dirijentis ranka kurida pa buska
ponta (R95) -. (DIRIGENTE). N.F.
neol. N.S. sin. diretor.
diriji
1.v.tr., *guiar; administrar. - Kuma
ku na diriji guera? (R98) -.
(DIRIGIR). N.F. neol.
2.v.tr., *encaminhar. - Uza es kanal
pa diriji iagu pa kau nunde ku bu na
pui tanki pa guarda iagu (Igr.I.) -.
3.v.intr., *enderear; enviar. - bo
pudi diriji pa nos, purki no ta orienta
bos na tudu tipu di problemas (R95)
-. (DIRIGIR-SE).
dirijidu
1.part., *guiado. - No povu di Guine
ku Kabu-Verdi, dirijidu pa no garandi
Partidu, i pui kolonialismu sufri
dirotas garandi dimas (C.P.) -.
(DIRIGIDO). N.F. neol.
2.part., *enviado; endereado. - Abo
formadur ku animadur, es
kalendariu di Cecomes i sta dirijidu
pa bos pabia nes anu 1995 no na
kunsa ku kampanha di idukason
sobri Sida (Cecomes) -.
diritu 1
117
n., - I tambe i tene diritu di tene un
nomi, i ka bardadi? (R95) -
Diklarason universal di diritus di omi
(R95) -. (DIREITO). N.F. vd. diretu
1.
diritu 2
adv., *sem desvio; de modo bom e
conveniente; bem. - tudu seduba
organizadu diritu: i tenba parajens di
taxi ku telefoni pa atindi tcomada di
pasajerus (P.dosS.) -. (DIREITO).
N.F. dritu. N.S. kuri diritu; sibi
diritu.
diritu 3
adj., *que est em linha recta.
(DIRECTO). N.S. V.A.
dirota
n., *insucesso; desastre. - Rais, ku
mistiba dicha puder dipus di es
dirota militar di 67, muri brutalmenti
di un krizi kardiaku na 1970 (R95) -.
(DERROTA). N.F. neol.
dis [dis-]
1.pref., *prefixo que entra na
formao de substantivos ou
adjectivos, exprimindo a ideia de
[separao; aco contrria]. -
disanimadur - diskubri - diskuda -
diskulpa - diskunfiadu - dismaradu -.
(DES-; DIS-). N.M. sufixo de nomes,
verbos e adjectivos.
2.pref., * prefixo que exprime a ideia
de [dificuldade; privao]. -
disinflma; disnutrison -. N.S. dis-
hipernimo de DES- e DIS-.
disa
1.v.tr., *abandonar; perder. - bu ka
na disa bu tarbadju pa ba sinta
djumbai (N.M.) -. (DEIXAR). N.F.
dicha.
2.v.tr., *permitir; consentir. - Bu disa
arus pa i firbi tok i seku bu bafal
(N.M.) -.
3.v.intr., *desistir; abster-se. - I sta
duenti, bo disa kusa di ba iran (R95)
-.
disabidu
adj., *cheio de m sorte; intratvel. -
Mon di sangui korson di feru Anhu i
disabidu dimas (N.Me.) -.
(DESAVIDO).
disadu
1.part., *abandonado. - un son na
lebadu, utru na disadu (N.T.) -.
(DEIXADO).
2.part., *permitido. - Tambi i disadu
pa i gueria kontra pobu di Deus, i
ngana elis (N.T.) -.
disafia
v.tr., *provocar para desafio. - Ami n
na disafia tropas di Israel (Igr.I.) -.
(DESAFIAR).
disafiu
n., *combate; duelo; competio
desportiva. - Bo sibi kuma na
disafiu, tudu ta kuri na kurida, ma un
son ku ta nganha premiu? (N.T.) -.
(DESAFIO). N.F. paroxtona, neol.
disakorda
v., *desacordar; no estar de
acordo. (DISCORDAR). N.S. V.B.
disakordu
n., *no acordo; discordncia;
divergncia; discrdia.
(DESACORDO). N.S. V.B.
disanovi
quant., *nmero cardinal. - aos,
disanovi di Juliu di 1995, i na bin
fala sobri tema: salariu ku kustu di
vida (IN96) -. (DEZANOVE).
disaoitu
quant., *nmero cardinal que
designa dez mais oito. - Padrinhus e
ta dati e manda dinheru, disaoitu
dolar pa minimu (R.95.) -.
(DEZOITO). N.F. proparoxtona.
disaparisi
v.intr., - Ki konjuntus kunsa
disaparisi (IN96) -.
(DESAPARECER). N.F. neol.,
proparoxtona, vd. disaparsi.
disaparsi
v.intr., *cessar de existir; ocultar-se.
- bu ta suta kil obu na tcon bu
kebral; matu na disaparsi djanan i
na sai kasas (T.M.) -.
(DESAPARECER). N.F. disaparisi.
disaraska
v., *sair de uma situao difcil;
desembaraar-se; safar-se. - Si no
118
fala kuma kadakin ta disaraska ku
manera ki ntindi, kila ke no na mata
kumpanher (IN96) -.
(DESENRASCAR).
disaseis
quant., *nmero cardinal. - Kila ki
rasposta dias disaseis (R98) -.
(DEZASSEIS). N.F. des ku seis.
disaseti
quant., *nmero cardinal. - Matine i
so pa mininus di dozi a disaseti
anus (N.M.) -. (DEZASSETE). N.F.
des ku seti.
disavensa
n., *discrdia entre amigos;
inimizade. - La ke se disavensa
kunsa nel (L.S.) -. (DESAVENA).
N.F. neol.
disbafa
v., *no abafar; aliviar; desafrontar;
vingar. (DESABAFAR). N.S. V.B.
disbali
v., *no ter valor. - badjuda di me-
noti tras di un bida bu disbali (H.M.)
-. (DESVALER).
disblokia
v., *levantar o bloqueio; resolver
uma dificuldade. - un introduson di
Kriolu i linguas maternas na insinu
pudiba disblokia e situason o djuda
disblokia situason di ivuluson di
linguas maternas, di linguas
nasional na insinu (MR98) -.
(DESBLOQUEAR). N.F. paroxtona,
neol.
disbota
v., *descorar; alterar a cor; fazer
perder a cor. (DESBOTAR). N.S.
V.B.
disbotoa
v., *desapertar; abrir; desligar;
desabotoar. (DESBOTOAR). N.S.
V.B.
disdangu
v. intr., *fazer ouvidos de mercador;
desdenhar; no responder; amuar. -
I sempri i disdangu elis i pega si
kaminhu pa kau ku si mistida sta nel
(M.K.) -. (deriv. DES-). N.F.
Mandinga danku que significa
responder a uma saudao ou a um
apelo.
disdingui
v.intr., *deixar a solido. N.S. V.B.
disdinguinti
v.caus., *fazer sair da solido. - n
ka na disa di skirbi e karta, ke n
misti pa i kura no kasabi, pa i
disdinguintin (O.S.) -. N.M.
disdingui + nti.
disdja
1.v.tr., *ter saudades de; querer. - N
disdja kaida di sol, n disdja djumbai,
n disdja ki pastrus sin era nin bera
(O.S.) -. (DESEJAR). N.F. didja;
disedja; disidja.
2.v., *exprimir o voto ou desejo. - i
no na disdja pa es programa tciga
djuntu delis di un bon manera (R95)
-.
disdjadu
part., *querido. (DESEJADO). N.F.
didjadu. N.S. V.B.
disdjela
v., *degelar; derreter o gelo.
(DESGELAR). N.S. V.B.
disdjeladu
part., *derretido. (DESGELADO).
N.S. V.B.
disdjunda
v.tr., *largar; alentar.
(DESJUNTAR). N.S. V.B.
disdjundadu
part., *no unido; separado.
(DESJUNTADO). N.S. V.B.
disdjuntivu
adj., *diz- se da conjuno disjuntiva
ou subordinativa. (DISJUNTIVO).
N.S. V.B.
disdobra
v., *desenrolar. (DESDOBRAR).
N.S. V.B.
disedja
v., - Ninguin ka disedja kuma no na
liberta es tera li, no na pega mas
arma (R98) -. (DESEJAR). N.F.
neol., vd. disdja.
disedju
1.n., *anseio; aspirao. - disedju di
nha korson ku nha orason pa Deus
119
pa Israel sedu salbu (N.T.) -.
(DESEJO). N.F. dididju; diseju.
2.n., *cobia. - Disedju di manda
riba di Deus (L.S.) -.
diseju
n., - pa no tene diseju ku onra di
tarbadja (L.Cat.) -. (DESEJO). N.F.
neol., vd. disedju.
disentraliza
v., *afastar do centro. - kusa tudu na
disentraliza (IN96) -.
(DECENTRALIZAR;
DESCENTRALIZAR). N.F. neol.
disfadja
v., *tirar os ornamentos; desadornar;
desenfeitar. - aah n tene disedju di
disfadja (F.S.) -. (DESENFAIXAR).
N.S. ant. fadja.
disfalisi
v.intr., *fazer perder as foras;
desmaiar. (DESFALECER). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B., sin.
dismaia.
disfalisidu
part., *desmaiado.
(DESFALECIDO). N.S. V.B., sin.
dismaiadu.
disfalisimentu
n., *desmaio. (DESFALECIMENTO).
N.S. V.B., sin. dismaiu.
disfama
v., *sujar o nome de algum. (deriv.
DES + FAMA). N.S. V.M.
disfarsa 1
v., *mascarar; dissimular; fingir. -
disfarsa tciga na un tabanka pa
isemplu, kil tabanka di Balanta ku
disfarsa komu un tribu balanta, bu
tira bu tudu ropa bu sapatu bu tudu
inkuantu bu pui pe na tcon bu bisti
lope bu rodia panu (C.P.) -.
(DISFARAR). N.F. neol.
disfarsa 2
n., *fingimento; dissimulao. - Na
kil tempu dja no kamaradas kunsa
fasi luta klandestinu, disfarsa tciga
(C.P.) -. (DISFARCE).
disfasi
v.tr., *destruir; dissolver. - tudu ta
rispita: si bu tciga nun zona bu fala, i
bon fasi i bon disfasi es i no fasi kil
utru la, tudu ta obi, tudu ta fasil
(C.P.) -. (DESFAZER).
disfasidu
part., *destrudo; dissolvido.
(DESFEITO). N.S. V.B.
disfavurisidu
part., *o que no ajudado pela
sorte. (DESFAVORECIDO). N.F.
neol. N.S. V.A.
disferusa
v.tr., *polir; tirar a ferrugem.
(DESENFERRUJAR). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B., ant.
ferusa.
disferusadu
part., *limpo da ferrugem; polido.
(DESENFERRUJADO). N.S. V.B.,
ant. ferusadu.
disfia
v.tr., *desfazer em fios; reduzir uma
pea de l em fios. (DESFIAR). N.S.
V.B.
disfiadur
n., *desfia-trapos; mquina para
reduzir em fios. (deriv. DESFIAR).
N.S. V.B.
disfila
v.intr., *passar em filas. - I asin ki
skola di samba kaba di disfila, kil
badjuda ta kubri kurpu (P.dosS.) -.
(DESFILAR). N.F. neol.
disfili
n., *acto ou efeito de passar em
filas; desfilada. - Disfili ku puku ropa
na kurpu tciga ku televizon
(P.dosS.) -. (DESFILE). N.F. neol.
disfodja
v., *consultar as pginas de um
livro. - i bai si biblioteka nde ki ba
pega disfodja librus i ka odja nin
rasposta (F.M.) -. (deriv.
FOLHEAR). N.S. DESFOLHAR ou
ESFOLHAR tm o significado de
[tirar as folhas].
disforonta
v.tr., *aliviar; tirar a afronta; tirar
algum da aflio.
(DESAFRONTAR). N.S. V.B.
disfruta
120
v., *colher os frutos. - Otca i tciga
tempu di disfruta, i manda un di si
servus pa labraduris, pa i dal si parti
di fruta (N.T.) -. (DESFRUTAR).
N.F. neol.
disgasta
v., *gastar lentamente; destruir
pouco a pouco. (DESGASTAR).
N.S. V.B.
disgosta
v., *no gostar. - Mindjeris di
kunankoi disgosta djanan del (F.M.)
-. (DESGOSTAR).
disgoverna
v.tr., *governar mal.
(DESGOVERNAR). N.S. V.B.
disgrasa
n., *acontecimento funesto;
calamidade. - Nene Nkurlu, si i
pupa, son disgrasa na tabanka
(N.Me.) -. (DESGRAA). N.S. ant.
grasa.
disgrasadu
adj., *infeliz; que caiu em desgraa.
- bu ka sibi kuma abo i koitadi,
disgrasadu, pobri, segu ku disnun
(N.T.) -. (DESGRAADO).
disgustadu
part., *no contente; aborrecido. - I
libra Lot, omi bon, ku staba
disgustadu pa mau vida di ki djintis
ku ta ianda sin lei (N.T.) -.
(DESGOSTADO). N.F. neol.
disgustu
n., *desprazer; mgoa; averso. -
disgustu di djugude mbaransa na
nha kurpu kansadu suma malila na
po! (A.S.) -. (DESGOSTO). N.S. ant.
gustu.
disi
1.v.tr., *tirar de um lugar mais
elevado para um lugar mais baixo;
fazer descer. - Mindjer temos, i
nega; i disi kargu i riba tras (T.M.) -.
(DESCER). N.F. disinti. N.S. disi
palmera; sin. rianta.
2.v.intr., *vir de cima. - Spiritu Santu
disi suma pumba i ria nel (N.T.) - i
disi na fonti i bibi iagu (P.B.) -.
(DESCER). N.S. Portugus arcaico
[DECER]; sin. ria.
disi palmera
coloc., *tirar o vinho da palmeira. -
Santcu subi i ba disi kil palmera tudu
i kaba, i bibi binhu (L.S.) -.
(DESCER A PALMEIRA).
disida
n., *acto de descer. - No na lembra
morte di Kristu ku si disida na
moradia di mortus (L.Cat.) -.
(DESCIDA). N.F. neol.
disidi
1.v.tr., *tomar a deciso; resolver. -
Oki no disidi gueria no na gueria
mesmu (R98) -. (DECIDIR).
2.v.intr., *escolher; determinar-se. -
No disidi tene bon saudi, pa kila no
ivita panha paludismu, no uza
sempri tenda na no kama
(Cecomes) -. (DECIDIR-SE).
disidja
v., - I disidja kil bida di kamba-
kamba palmera pa djubi kumida
(F.M.) -. (DESEJAR). N.F. vd.
disdja.
disilitru
n., *unidade de medida dos lquidos,
que corresponde dcima parte do
litro. (DECILITRO). N.F.
proparoxtona. N.S. o smbolo dl.
disimbarasa
v., *livrar de embaraos; soltar.
(DESEMBARAAR). N.S. V.B.
disimbarasadu
part., *livrado de embaraos; no
impedido; expedido.
(DESEMBARAADO). N.S. V.B.
disimbarka
v., *sair do barco. - Piskadur garandi
disimbarka na Bisau (M.M.) -.
(DESEMBARCAR). N.S. ant.
mbarka.
disimbarkadu
part., *sado do barco; tirado do
barco. - Tropas na disimbarkadu na
purtu (R98) -. (DESEMBARCADO).
disimbuldja
v.tr., *desdobrar; desfazer o
embrulho. (DESEMBRULHAR). N.S.
V.A.
121
disimpena
v., *tirar o empeno ou deformao;
aprumar; endireitar.
(DESEMPENAR). N.S. V.B.
disimpenadu
part., *aprumado; endireitado.
(DESEMPENADO). N.S. V.B.
disimpenha
v.tr., *cumprir uma tarefa; levar a
cabo uma misso. - No mindjer
kunsa disimpenha garandi papel,
sedu ligason (C.P.). -.
(DESEMPENHAR). N.F. neol.
disimu
n., *tributo; imposto correspondente
dcima parte de um rendimento. -
Lei di Moises manda kilis di djorson
di Levi, ku ten tarbadju di saserdoti,
pa kobra disimu (N.T.) -. (DCIMA).
N.F. proparoxtona.
disinbolbi
v., - Prujetu na disinbolbi diritu -.
(DESENVOLVER). N.F. vd.
dizinvolvi. N.S. V.A.
disinfeson
n., *destruio dos germes
patgenos; saneamento.
(DESINFECO). N.S. V.A.
disinfeta
v., *tirar a infeco; sanear; destruir
a causa do contgio; purificar. - si
bu tene un kau ben simentadu, bu
pasa panu djuntu ku kriolina, i ta
disinfeta propi kil kau ku pudi infeta
(IN98) -. (DESINFECTAR). N.S. ant.
infeta.
disinflama
v., *diminuir a inflamao; perder a
inflamao; diminuir o entusiasmo.
(DESINFLAMAR). N.F. neol. N.S.
V.B.; sin. disintca.
disinflamadu
part., *no inflamado; sem
entusiamo. (DESINFLAMADO). N.F.
neol. N.S. V.B.; sin. disintcadu.
disingata
v., *desprender; soltar. - Si oredja
iabri djanan, si lingua disingata, i
kunsa papia diritu (N.T.) -.
(DESENGATAR). N.S. ant. ngata.
disinkadja
v., *tirar do encalhe; sair do empate;
soltar. (DESENCALHAR). N.S. V.B.
disinkadjadu
part., *sado do encalhe; livrado.
(DESENCALHADO). N.S. V.B.
disinkanta
*quebrar o encanto; tirar a iluso.
(DESENCANTAR). N.S. V.B.
disinkantadu
part., *pessoa que perdeu o
encanto. (DESENCANTADO). N.S.
V.B.
disinkantu
n., *desencantamento;
desencantao; desiluso.
(DESENCANTO). N.S. V.B.
disinkaradu
adj., *insolente; desavergonhado;
atrevido. - Kasabi disinkaradu
nsomba i dan mantenha (F.S.) -.
(DESCARADO). N.S. sin. atrividu.
disinketa
v., *turbar; importunar; inquietar. - ki
alguin ku na disinketa bos, kalker
alguin ki sedu, Deus na kastigal
(N.T.) -. (DESINQUIETAR). N.S.
ant. keta.
disinkomoda
v., *deixar de causar incmodo;
deixar de incomodar. (deriv. NO
INCOMODAR). N.F. proparoxtona.
N.S. V.A.
disinkontra
v., *no encontrar-se; divergir; ter
opinies diferentes. - ka bu dichanu
dingui, pa ka no disinkontra aos, no
na pidiu (L.Cat.) -.
(DESENCONTRAR).
disintca
v., *desinflamar; diminuir a
inflamao; perder a inflamao;
diminuir o entusiasmo.
(DESINCHAR). N.S. V.B., sin.
disinflama.
disintcadu
part., *desinflamado; no inflamado;
sem entusiasmo. (DESINCHADO).
N.S. V.B., sin. disinflamadu.
disintci
122
v., *baixar; diminuir. (deriv. DES +
ENCHER). N.S. V.B., sin. basa.
disintera
v.tr., *tirar de debaixo da terra;
exumar. - utru ta riba i bai disintera
dinheru i ba sugundi na utru kau
(F.M.) -. (DESENTERRAR). N.F.
distera.
disinteradu
part., *exumado.
(DESENTERRADO). N.F.
disteradu. N.S. V.B.
disinti
v.caus., *fazer descer. - nobu
Jerusalen ku nha Deus na disinti di
seu (N.T.) -. (deriv. DESCER). N.F.
arc., vd. disi. N.S. sin. rianta.
disintidu
part.caus., *feito descer. - Ku bon
kombersa ki santcu ta disintidu di po
(C.T.daM.) -. (deriv. DESCER). N.S.
sin. riantadu.
disintindimentu
n., *desacordo; falta de
entendimento. - Disintindimentu na
bin, suti na mati (R95) -.
(DESENTENDIMENTO). N.F. neol.
N.S. ant. ntindimentu.
disintudja
v., *tirar o entulho de; tirar a
obstruo; tirar a obturao.
(DESENTULHAR). N.S. V.B.
disintudjadu
part., *desobstrudo.
(DESENTULHADO). N.S. V.B.
disintupi
v., *tirar o entupimento; desobstruir.
- N ta da mindjeris ke ka ta gravida
ki mesinhu: tudu kusa ku staba
ntupidu na si trompas i ta disintupi
(IN99) -. (DESENTUPIR).
disintupidu
part., *no tapado; desobstrudo.
(DESENTUPIDO). N.S. V.B.
disinvita
v., *prevenir; evitar; evitar de invitar.
- Mame dibi di disinvita finka
kasarola ku iagu kinti nunde ku
mininus pudi lestu ku iangasal
(Igr.I.) -. (deriv. DES + INVITAR).
N.F. neol.
disiona
v.tr., *somar. (ADICIONAR). N.S.
V.B.
disionadu
part., *somado. (ADICIONADO).
N.S. V.B.
disionariu
n., *coleco de vocbulos ou
vedetas de uma lngua, ordenados
em ordem alfabtica, com o seu
significado e alguns exemplos. - kil
utru tarbadju di Disionariu (MR98) -.
(DICIONRIO). N.F. proparoxtona.
N.S. sin. vokabulariu.
disiplina 1
v., *corrigir; castigar. - Sinhor ta
disiplina kil ki ama (N.T.) -.
(DISCIPLINAR). N.F. neol.
disiplina 2
1.n., *conjunto de regras;
regulamento. - Disiplina i isensial pa
suguransa di tranzitu (R95) -.
(DISCIPLINA). N.F. neol.
2.n., *matria de ensino. - Kal ki
disiplina ku ma gosta del na skola?
(R95) -.
disiplinadu
part., *que tem ordem; que respeita
as regras. - no pudi ten un trafiku
rodoviariu disiplinadu (R95) -.
(DISCIPLINADO). N.F. neol.
disipulu
n., *aluno; cada um dos doze
apstolos de Jesus Cristo; partidrio
de uma doutrina. - Disipulu i ka mas
si mestre, nin kriadu i ka mas si
patron (N.T.) -. (DISCPULO). N.F.
proparoxtona.
disispera
v., *desanimar; perder a esperana.
- manti kalma, ka bu disispera
(Cecomes) -. (DESESPERAR). N.F.
neol. N.S. ant. spera.
disisperadu
part., *que perdeu a esperana;
enfurecido. (DESESPERADO). N.S.
V.B.
disisperu
n., *desesperao; aflio.
123
(DESESPERO). N.S. V.B.
disisti
v.intr., *renunciar. - No ka disisti,
djitu ten (F.J.) -. (DESISTIR).
disizon
n., *deliberao; resoluo. - mo
disa kil disizon pa no sinta no pera
(R98) -. (DECISO). N.F. neol.
diskalsa
v.tr., *tirar calado. - Si ka kila no na
diskalsa no tene no lensus na mon,
no dau praga ma di ki praga ku na
ianda kel (R98) -. (DESCALAR).
diskalsu
adj., *sem calado. (DESCALO).
N.S. V.B.
diskansa
1.v.tr.j, *dar sossego ou ajuda. - Bu
ba lei pa bin diskansan, didime bu
ba lei pa bin pun fadiga (R95) -.
(DESCANSAR).
2.v.intr., *repousar; dormir. - Bo
peran n diskansa un bokadu, pa n
toma forsa (P.B.) -.
3.v.intr., *acabar de morrer. - omi di
omis ku muri aos na nha tcon, Nhu
korson diskansa i ba da Deus konta
(O.S.) -.
diskansa-rabada
n., *cadeira; assento. (deriv.
DESCANSAR A RABADA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
diskansadu
part., *folgado; sossegado. - Tiu, bu
pudi fika diskansadu, tera i di bo
(F.J.) -. (DESCANSADO).
diskansu
1.n., *repouso; sossego. - kansera
pegan, nha kurpu ka kunsi diskansu
(C.deP.) -. (DESCANSO).
2.n., dia di diskansu, *feriado; dia
consagrado ao repouso. - i na
nsinaba elis na dia di diskansu
(N.T.) -. (deriv. DIA DE
DESCANSO).
3.n., *descanso eterno; morte. - Da
elis, Sinhor, diskansu ke ka ta kaba
(L.Cat.) -.
diskarga 1
v.tr., *tirar a carga. - i pudi odja
stivaduris di fera ki ta karga i
diskarga merkadurias ki ta tciga
kuas sempri di Senegal (P.dosS.) -.
(DESCARREGAR). N.S. sin.
disimbarka.
diskarga 2
1.n., *diz-se das coisas
descarregadas. - I ten un plaka la ke
ta pruibi pa e para e fasi karga o
diskarga (R95) -. (DESCARGA).
2.n., *tiro de arma de fogo.
diskargadu
part., *diz-se do que foi tirado do
barco ou de outro meio de
transporte. (DESCARREGADO).
N.S. V.B., disimbarkadu.
diskargadur
n., *instrumento para descarregar;
guindaste. (DESCARREGADOR).
N.S. V.B.
diskargu
n., *esgoto; cano para despejos.
(DESCARGO). N.S. V.B.
diskarna
n., *troa; menosprezo. - Ai, n tene
sedi, n ka na bai bibi, tementi nha
femias ka para diskarna (N.Tu.) -.
(deriv. DESCARNAR).
diskarnus
adj., *pessoa que no tem caridade;
intratvel; descarinhoso; insensvel.
- Abo, bu diskarnus (R95) -. (deriv.
DESCARNAR). N.F. oxtona.
diskaska
v., *polir; limpar; tirar a casca. -
Kontra i diskaska arus i limpsa tudu i
bai pidi mindjer garandi nata pa ba
pui na bianda (M.K.) -.
(DESCASCAR). N.S. sin. kaska.
diskiri
v.tr., *no amar; odiar; desamar.
(DESQUERER). N.S. V.B.
diskisi
1.v., *no lembrar; sair da memria.
- Djubi, alguin diskisi si barkafon,
gosi no safa; tiu, bin no kume (Ceef)
-. (ESQUECER). N.F.
proparoxtona, skisi.
2.v., *omitir; no mencionar. - n
diskisi fala kuma grupu Mauba ki
124
ganha prumeru premiu (R95) -.
3.v., *no ter cuidado com;
desatender. - I diskisi ki djintis ki
kombati kel na matu (R98) -.
diskisidu
1.part., *diz-se de coisa ou pessoa
deixada sair da memria; no
lembrado. - Disna di labantamentu
militar manga di kusa ki diskisiduba
dja ke ki na pasadu nel (R98) -.
(ESQUECIDO).
2.part., *no atendido. - se viuvas
na diskisidu na ora di rapati kumida
(N.T.) -.
diskisimentu
n., *falta de lembrana; omisso.
(deriv. ESQUECIMENTO). N.F.
iskesimentu. N.S. V.B.
diskolontci
v.tr., *esvaziar uma garrafa; delibar;
desinchar. N.S. V.B., ant. kolontci.
diskonsola
v., *privar de consolao;
entristecer; afligir.
(DESCONSOLAR). N.S. V.B.
diskonsoladu
part., *sem consolao; triste;
desanimado. (DESCONSOLADO).
N.S. V.B.
diskonta
1.v.tr., *deduzir; tirar. - N na
diskontau bu dinheru tok bu dismaia
(M.M.) -. (DESCONTAR).
2.v.tr., *no meter em conta. - kil ke
tene fidju nin no ka ta diskontal
kuma i tene fidju (C.P.) -.
diskontadu
part., *deduzido. - Un omi ke na
ganhau trizentus mil skudu, si
diskontadu i tene kuasi dusentus i
oitenta o dusentus i setenta (IN96) -.
(DESCONTADO).
diskontenta
v.tr., *no contentar; desagradar.
(DESCONTENTAR). N.S. V.B.
diskontentamenti
n., *dissabor; desprazer. - Kusa ku
tisi diskontentamenti na tera (R95) -.
(DESCONTENTAMENTO). N.F.
neol. N.S. ant. kontentamenti.
diskontenti
adj., *no contente; aborrecido.
(DESCONTENTE). N.S. V.B.
diskontu
n., *reduo; diminuio. - Fregues i
ten diskontu na pres (P.dosS.) -.
(DESCONTO).
diskoradja
v.tr., *fazer perder a coragem;
desanimar. - Ma kil la ka ta
diskoradja ninguin (C.P.) - i ten tciu
ki diskoradja ((C.P.) -.
(DESENCORAJAR). N.F.
proparoxtona, dizinkoradja. N.S.
sin. dizanima; ant. nkoradja.
diskordia
n., *desavena; falta de concrdia;
desacordo. - un mundu divididu
pabia di diskordia (L.Cat.) -.
(DISCRDIA). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. sin. disavensa.
diskorega
v.intr., *escapar das mos; deslizar.
(ESCORREGAR). N.S. V.B.
diskoteka
n., *local de recreio onde se pode
ouvir msica, danar, tomar bebidas
e encontrar amigos. - No sibi kuma,
na diskoteka, tciu karas ta parsi la
(Cecomes) -. (DISCOTECA).
diskriminason
n., *acto ou efeito de cuidar dos
indivduos de maneira diferente ou
injusta. - trata bu kumpanher sin
diskriminason, ku sedu kuma, trata
bu kumpanher sin fasi skudju (R96)
-. (DISCRIMINAO). N.F. neol.
N.S. DISCRIMINAR significa
[distinguir] e DESCRIMINAR
significa [absolver do crime].
disku
n., *objecto circular achatado.
(DISCO). N.S. V.B.
diskubertu
n., - bu disal, sin, diskubertu, moska
ba ta sinta la (R95) -.
(DESCOBERTO). N.F. neol., vd.
diskubridu.
diskubri
1.v.tr., *pr vista; descoberto. - e
125
diskubri ladu di kankra e iabri
buraku riba di kau (N.T.) -.
(DESCOBRIR).
2.v., *encontrar; revelar. - si bu kala
boka bu fala nada, i difisil pa pulisia
diskubri (R95) -.
diskubridu
1.part., *posto vista. - basias o
baldis na diskubridu pa merkadurias
pudi finkadu na kau di kustumi
pruntu pa nogos (P.dosS.) -. (deriv.
DESCOBRIR). N.F. diskubertu.
2.part., *revelado; encontrado. - Ali
tudu djanfa ku bu pensa riba di bu
kabesa, ali i diskubridu (R95) -.
diskubridur
n., *explorador; inventor.
(DESCOBRIDOR). N.S. V.B.
diskubrimentu
n., *descoberta; invento.
(DESCOBRIMENTO). N.S. V.B.
diskuda
1.v.intr., *no ter cuidado; descurar;
no dar ateno a; negligenciar. -
Pa ki limaria diskuda tudu, pa i pudi
ba panha si ermon, i da katcur
bianda, i da gatu pis, i uaga galu
arus (T.M.) -. (DESCUIDAR). N.S.
diskuda o equivalente de
DESCUDAR, v.intr., e diskudanta
o equivalente de DESCUIDAR, v.tr.
2.v.intr., *relaxar-se; descontrair-se;
distrair-se. - i diskudaba son na kil
sabura ke Tuga tisi dentru di no tera
(C.P.) -. (DESCUIDAR-SE).
diskudadu
part., *que no tem cuidado;
negligente. (DESCUIDADO). N.S.
V.B.
diskudanta
v.caus., *fazer perder a ateno;
fazer negligenciar; distrair. - E
diskudanta omi di djinti e kamba na
boti e bai se kaminhu (F.M.) -.
(deriv. DESCUIDAR). N.S.
diskudanta o equivalente de
DESCUDAR, v.tr., e diskuda o
equivalente de DESCUIDAR, v.intr.
diskulpa 1
1.v.tr., *perdoar. - Mininus falal pa i
diskulpa elis (L.S.) -.
(DESCULPAR).
2.v.intr., *pedir perdo; justificar-se.
- N kontadu kila n fala ami n ka
diskulpa, n pirfiri pa n kume pupu
(R98) -. (DESCULPAR-SE).
diskulpa 2
1.n., *perdo; absolvio. - n na
riba nunde mediku, n ba pidil
diskulpa (Cecomes) -.
(DESCULPA).
2.n., *pretexto. - i randja un diskulpa
falsu pa tapa boka di papes ku
mames di kuma matrikula i sta
okupadu pa fidju di funsionariu
(R96) -.
diskulpadu
part., *perdoado. (DESCULPADO).
N.S. V.B.
diskumpu
v., *pr fora do seu lugar;
desordenar. (DESCOMPOR). N.S.
V.B.
diskumpudu
part., *desordenado; sem
compostura. (DESCOMPOSTO).
N.S. V.B.
diskunfia
1.v.tr., *suspeitar; duvidar. - gatu ku
furta nata i ta lestu di diskunfia: bu
ta odjal i na limbi boka (L.A.) -.
(DESCONFIAR). N.F. paroxtona.
2.v.intr., *perder a confiana em. - e
diskunfia di nutru (Cecomes) -. N.S.
ant. konfia.
diskunfiadu
part., *suspeitoso; duvidoso. - N
sunhaba dja pa diskunfiadu ku n
seduba kuma i na sedu, sorti na
kudji sorti (J.D.) -.
(DESCONFIADO). N.S. ant.
kunfiadu.
diskunfiansa
n., *temor de ser enganado;
suspeita. - i na kria kada bias mas
diskunfiansa entri djintis (R98) -.
(DESCONFIANA). N.S. ant.
fiansa; ant. konfiansa.
diskunsi
v.tr., *no conhecer; ignorar.
126
(DESCONHECER). N.S. V.B.
diskunsidu
part., *ignorado; incgnito. - No
sedu djinti diskunsidu ku tudu djinti
kunsi (N.T.) -. (DESCONHECIDO).
N.S. ant. kunsidu.
diskursa
v., *fazer discurso. - Pedru i na
diskursa pa djinti (N.T.) -.
(DISCURSAR). N.F. neol. N.S. sin.
papia.
diskursu
n., *exposio de um assunto. -
Erodis bisti si ropa di rei, i sinta na
tronu, i fasi diskursu (N.T.) -.
(DISCURSO). N.F. neol. N.S. sin.
palabra.
diskuson
n., *disputa; polmica; debate. - No
pensa kuma es i un aspetu ke
meresi algun diskuson (MR98) -.
(DISCUSSO). N.F. neol.,
diskutison.
diskustuma
v., *no acostumar; perder o hbito.
(DESACOSTUMAR). N.S. V.B.
diskustumadu
part., *no habituado.
(DESACOSTUMADO). N.S. V.B.
diskuti
1.v., *trocar ideias; questionar. - La
ke ta diskuti, djulga i absolvi
situasons o personalidadis di pais
(P.dosS.) -. (DISCUTIR). N.F. neol.
2.v., *no estar de acordo;
contestar. - Ma libra di diskuti kusa
di lei, pabia i ka ten purbitu (N.T.) -.
diskutidu
part., *questionado; debatido. - Aos
mas di ki aonti, i ta papiadu, i ta
diskutidu na manga di
mandjuandadis (R95) -.
(DISCUTIDO). N.F. neol.
diskutidur
n., *algum que gosta de discutir. -
Nunde ki djinti diskutidur di mundu
sta? (N.T.) -. (DISCUTIDOR). N.F.
neol.
diskutison
n., - kudji un utru tema di diskutison
(IN96) -. (DISCUSSO). N.F. neol.,
vd. diskuson.
dislaba
v., *fazer perder a cor; descolorir.
(DESLAVAR). N.S. V.B., sin.
disbota.
dislabadu
part., *que perdeu a cor;
descolorido. (DESLAVADO). N.S.
V.B.
dislendri
v., *tirar algo que est pendurado.
N.S. V.A.; ant. lendri.
disliga
v., *tirar a ligao; interromper.
(DESLIGAR). N.S. V.B.
disligadu
part., *no ligado; solto.
(DESLIGADO). N.S. V.B.
disloka
1.v.tr., *transferir. - Igreja pirfiri tene
un kau di formason lokal, di ki
disloka algun pa manda pa utru tera
(Igr.I.) -. (DESLOCAR). N.F. neol.
2.v.intr., *mudar de lugar; viajar;
emigrar. - Na bardadi djintis ki
disloka di Bisau, ninguin ka bin ku
nin un kaneka di arus (R98) -.
(DESLOCAR-SE).
dismadja
v., - Omis na dismadja dja ku medu
(N.T.) -. (DESMAIAR). N.F. vd.
dismaia.
dismaia
v., *perder os sentidos. - Falta puku
pa i dismaia, otca ki odja un kantu di
orta sin fison (P.B.) -. (DESMAIAR).
N.F. proparoxtona; dismadja. N.S.
sin. disfalisi.
dismaiadu
part., *que perdeu os sentidos.
(DESMAIADO). N.S. V.B., sin.
disfalisidu.
dismaiu
n., *acto de perder os sentidos;
delquio. (DESMAIO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
dismama
v.intr., *sair da mama.
(DESMAMAR). N.S. V.B.; dismama
127
intransitivo; a forma transitiva
dismamanta.
dismamadu
part., *algum que parou de sugar
ou mamar. (DESMAMADO). N.S.
V.B.
dismamanta
v.caus., *suspender a amamentao
de; desleitar. (DESMAMAR). N.M.
com a forma causativa o verbo
torna-se transitivo. N.S. V.B.
dismamantadu
v.caus., *feito sair da mama.
(DESMAMADO). N.S. V.B.
dismanda
v., *dar uma ordem contrria;
contramandar. - Bu manda, bu
dismanda, pa ami n fika bu djudanti
(T.M.) -. (DESMANDAR). N.F. neol.
dismantca
v.tr., *desligar; desamarrar. - E
dismantca djanan rapas i largal
(T.M.) -. (DESMANCHAR). N.S.
dismantca bariga.
dismantca bariga
coloc., *provocar o aborto; abortar.
(deriv. DESMANCHAR A
BARRIGA). N.S. V.B., sin. tira
bariga.
dismantcadu
part., *desligado; desamarrado. -
Tudu ku bo dismantca na tera i na
dismantcadu na seu (N.T.) -.
(DESMANCHADO).
dismantcu
n., *aborto. (DESMANCHO). N.S.
V.B.
dismara
v., *soltar; desmanchar. - I dismara
lebri; lebri maral diritu, i ba sugundi
(P.B.) -. (DESAMARRAR).
dismaradu
part., *soltado; desmanchado. -
parmanha sedu, tudu dia, barakas
ta kunsa na montadu, mesas na
finkadu, malas na iabridu, kachotis
na dismaradu (P.dosS.) -.
(DESAMARRADO).
dismaskra
v., *tirar a mscara; descobrir.
(DESMASCARAR). N.S. V.B.
dismaskradu
part., *posto a descoberto.
(DESMASCARADO). N.S. V.B.
dismersi
v., *no merecer; tornar-se indigno.
- Si n ka dauba kil ku n' dau, n na
dismersi meresimentu ku iar Deus
na dan na bo (H.M.) -.
(DESMERECER).
dismersidu
adj., *pessoa que no merece;
indigno. (DESMERECIDO). N.S.
V.B.
disminti 1
v., *diz-se do osso que se desloca;
desarticular; luxar. (deriv.
DES+METER). N.S. V.B.
disminti 2
v.tr., *contradizer; negar a
evidncia. (DESMENTIR). N.S. V.A.
dismintidu 1
part., *desarticulado; luxado. (deriv.
DES+METER). N.S. V.B.
dismintidu 2
part., *contraditado; impugnado. -
Asin ki fika dismintidu mortu di
asasinu di Bud Af duranti kil noti
(R95) -. (DESMENTIDO).
dismintidura
n., *falta de articulao;
desarticulao; luxao. (deriv.
DES+METER). N.S. V.B.
dismobilizason
n., *dissoluo de um exrcito. -
dismobilizason di forsa armada
(R98) -. (DESMOBILIZAO). N.F.
neol.
dismoraliza
v., *desanimar; fazer perder a
coragem. - Ora ku sta na djumbai, si
bu lanta, ka bu dispidi, purke, si bu
dispidi, bu ta dismoraliza kil utru
djinti (IN96) -. (DESMORALIZAR).
N.F. neol.
dismotiva
v., *fazer perder o interesse. - falta
di speransa i ta imobiliza, i ta
dismotiva tambe (R95) -.
(DESMOTIVAR).
128
disna
con., *preposio que indica [desde
h muito tempo]; desde. - Disna di
kil dia nunka mas i ka torna konta
mintira na si vida (L.S.) -.
disnata
v., *tirar a nata do leite.
(DESNATAR). N.S. V.B.
disnatadera
n., *mquina para desnatar o leite.
(DESNATADEIRA). N.S. V.B.
disnatadu
part., *leite sem nata.
(DESNATADO). N.S. V.B.
disnortia
1.v., *fazer perder o rumo.
2.v.intr., *perder o rumo; perder o
norte. - Karnel madja lubu un
koldadi mbuka, to ki Lubu disnortia i
sinta ku rabada (M.M.) -.
(DESNORTEAR). N.F. sin. taranta.
disnutrison
n., *falta de nutrio. - Falta di ijeni
na kurpu i na bairus o tabankas,
disnutrison ta omenta tacha di
mortalidadi (P.dosS.) -.
(DESNUTRIO). N.F. neol.
disobdiensia
n., *falta de obedincia;
transgresso de uma ordem. -
disobdiensia di un omi leba manga
di djinti pa sedu kulpadu (N.T.) -.
(DESOBEDINCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
disobdienti
adj., *que no obedece. - Pabia
purmeru, asin ku no seduba: tulu,
disobdienti (N.T.) -.
(DESOBEDIENTE).
disobdisi
1.v.tr., *no obedecer a; transgredir.
- Kin ku disobdisi un des
mandamentus mas pikininu i na
tcomadu alguin mas pikininu na
renu di seu (N.T.) -.
(DESOBEDECER A). N.F.
proparoxtona. N.S.
DESOBEDECER.
2.v.intr., *no cumprir. - I ka sedu
kilis ku disobdisi? (N.T.) -.
(DESOBEDECER).
disobdisidu
part., *no obedecido; transgredido.
(DESOBEDECIDO). N.S. V.B.
disobriga 1
v., *livrar de uma obrigao;
absolver; cumprir o preceito pascal.
(DESOBRIGAR). N.S. V.B.
disobriga 2
1.n., *quitao de uma conta;
confisso e comunho; preceito
pascal. (DESOBRIGA).
2.n., *confisso e comunho;
preceito pascal. N.S. V.B.
disobrigadu
1.part., *no obrigado; exonerado.
(DESOBRIGADO).
2.part., *que cumpriu o preceito
pascal. N.S. V.B.
disonra 1
v.tr., *infamar; desflorar; deflorar.
(DESONRAR). N.F. dizora. N.S.
V.B.
disonra 2
n., *vergonha. (DESONRA). N.S.
V.B.
disonradur
n., *pessoa que causa desonra;
desflorador; deflorador. (deriv.
DESONRAR). N.S. V.B.
disordi
n., *falta de ordem; confuso.
(DESORDEM). N.S. V.B.
disorganizadu
part., *no organizado;
desordenado; com falta de ordem. -
I ten kusa disorganizadu (IN96) -.
(DESORGANIZADO). N.F. neol.
dispacha
v.tr., *resolver; permitir. - Ki ku bu
kumpra la pa bin dispachal li, i ma
karu di ki ku bu kumpralba (R98) -.
(DESPACHAR).
dispachadu
part., *o que foi resolvido; permitido.
(DESPACHADO). N.S. V.B.
dispachanti
n., *despachador; pessoa que
prepara os documentos para
despachar. (DESPACHANTE). N.S.
129
V.B.
dispachu
n., *resoluo; documento que
permite um negcio pblico. -
Kapiton ta fasi dispachu diretamenti
a sinhor Presidenti (R99) -.
(DESPACHO). N.S. V.B.
dispapia
v., *falar toa; dizer mentiras;
palavrear; dar o dito por no dito. -
si tudu vontadi di dispapia ki
kustuma (R98) -. (deriv.
DES+PAPEAR). N.F. paroxtona.
N.M. DES exprime a noo de
[reforo].
dispapiadu
part., *o que falado toa; dado o
dito por no dito. (DESPAPEADO).
N.S. V.B.
dispar
adj., *no par. (DSPAR). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
dispara
v., *dar tiros de arma de fogo. - i
falanu kuma pa ninguin dispara tiru
(R98) -. (DISPARAR). N.F. neol.
disparadu
part., *diz-se do tiro de arma de
fogo. - No sibi kuma tudu arma ke
disparadu i sangui di pekadur (R99)
-. (DISPARADO).
disparidadi
n., *falta de paridade; desigualdade.
- ilimina disparidadis di entrada na
impregus ke ten entri un sexu ku
utru sexu (R95) -. (DISPARIDADE).
N.F. neol.
disparsi
1.v.intr., *cessar de existir. - na kil
ora kasa disparsi djanan (F.M.) -.
(DESAPARECER).
2.v.intr., *ocultar-se; retirar-se. -
Andju disparsi, i disal (N.T.) -.
disparu
n., *tiro; detonao. - Es noti i obidu
alguns disparus (R98) -.
(DISPARO).
dispensa 1
v., *conceder, gastar; isentar;
autorizar. - no misti pa gardisi
atenson di tudu kilis ki dispensa se
tempu pa sukuta no programa (R95)
-. (DISPENSAR). N.F. neol.
dispensa 2
n., *licena; autorizao; iseno.
(DISPENSA). N.F. neol. N.S. V.B.
dispensa 3
n., *armrio ou compartimento onde
se guardam gneros alimentcios.
(DESPENSA). N.S. V.B.
dispensadu
part., *no obrigado; isento.
(DISPENSADO). N.S. V.B.
dispensariu
n., *posto sanitrio; centro de
sade. (DISPENSRIO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
disperta
1.v.tr., *tirar do sono; acordar;
estimular; activar; espertar. - i
disperta atenson di Liga na manga
di sintidus (R95) -. (DESPERTAR).
2.v.intr., *despertar do sono; tomar
conscincia. - kila disperta djanan
(L.S.) - Si bu ka disperta, n na bin
riba di bo suma ladron (N.T.) -. N.S.
sin. sperta.
dispertadu
part., *acordado; vigilante.
(DESPERTADO). N.S. V.B., sin.
spertadu.
dispeza
n., *gasto; consumo. - manga di
funsionarius ta tarbadja na dus o tris
kaus pa pudi djunta dinheru pa
dispezas di mis di si familia
(P.dosS.) -. (DESPESA).
dispi
1.v.tr., *tirar toda ou parte da roupa.
- Dispi farda kinti-kinti, tira farda ku
kusa tudu (C.P.) -. (DESPIR).
2.v.intr., *ficar nu; despojar-se. - E
dispi tudu, e ditanda ropa, e laba
kurpu (T.M.) -. (DESPIR-SE).
dispidi
1.v., *fazer as despedidas; dizer
adeus. - N na dispidi tudu djintis ku
obinu (R97) - I dispidi pa bai,
mindjer garandi barsal (M.K.) -.
(DESPEDIR-SE).
130
2.v., *demitir um empregado.
dispindra
1.v.tr., *desprender. - Onpane bai
dispindra buli na palmera -.
(DESPENDURAR). N.F. disprinda.
2.v.intr., *ficar solto. - e fura-fura na
ramu di polon ku pumba, e fura-fura,
aza di Falkon kudi na ramu di po
uap, i kebra; i dispindra e kai tutc
(T.M.) -. (DESPENDURAR-SE).
dispindradu
part., *solto. (DESPRENDIDO). N.F.
disprindadu. N.S. V.B.
dispintiadu
part., *diz-se dos cabelos em
desordem. (DESPENTEADO). N.F.
neol. N.S. V.B., kabelu dispintiadu.
dispirguisa
v., *sair do estado de indolncia;
tornar-se activo. - I na dispirguisa -.
(deriv. PREGUIAR). N.S. V.A., ant.
pirguisa 1.
dispista
v., *sair da pista; desnortear. - Bu ta
odja un gaju dispista i ba madjau i
matau la na brinkadera (R95) -.
(DESPISTAR). N.F. neol.
displisa
v., *desfazer o frisado; alisar;
desfrisar. (deriv. DES + PLISSAR).
N.S. V.M., ant. plisa.
disponivel
adj., *que est disposio; livre. -
na kualker mumentu anos no sta
disponivel pa tarbadju (MR98) -.
(DISPONVEL). N.F. paroxtona,
neol. N.S. sin. pruntu.
disportivu
adj., *relativo ao desporto. - no na
bin fasi kil ku ta faladu remati final
na djiria disportiva (R95) -.
(DESPORTIVO). N.F. neol. N.S.
V.A.
disportu
n., *prtica de exerccios fsicos;
divertimento; actividade desportiva
individual ou de equipa. - Disportu ta
torna un omi mas san pa nfrenta
tarbadju (IN96) -. (DESPORTO).
dispostu
adj., *propenso; pronto; preparado.
- Manga di bias no sta dispostu pa
djuda un alguin so na momentu di
kansera (L.S.) -. (DISPOSTO).
dispozison
n., *vocao; inclinao; preceito. -
no da dispozison di negosia es krizi
pa via diplomatika o politiku (R98) -.
(DISPOSIO). N.F. neol.
dispraia
v.intr., *baixar da gua do mar; sair
da praia; vazar. (deriv. DES +
PRAIA). N.F. proparoxtona. N.S.
V.B.
dispraiadu
part., *vazado; diz-se do mar
durante a mar baixa. N.S. V.B.
dispresu
n., *falta de estima; desdm. - i
pirsis pa i sedu un alguin ku djinti di
fora ta rispita pa i ka kai na dispresu
(N.T.) -. (DESPREZO).
dispreza
v., *rejeitar; desestimar; depreciar;
no dar importncia. - n ka pudi
dispreza nha kultura (IN96) -.
(DESPREZAR). N.F. neol.
disprinda
v.tr., *tirar do seu lugar. - Santcu
rabida i sibi, i disprinda buli di binhu
i bibi tok i farta (A.P.) -.
(DESPENDURAR). N.F. neol., vd.
dispindra.
disprindadu
part., *tirado do seu lugar.
(DESPENDURADO). N.F. neol., vd.
dispindradu. N.S. V.A.
dispus
adv., - Dispus ku e kaba kumpu
kasa, rei di baguera patil mel na
saku (A.P.) -. (DEPOIS). N.F. vd.
dipus.
dispus di
loc.adv., - Dispus di kila ninguin ka
torna osa si kumpanher (A.P.) -.
(DEPOIS DE). N.F. vd. dipus di.
dispus di ermon di amanha
n., *trs dias a partir de hoje. (deriv.
DEPOIS DO IRMO DE AMANH).
N.M. lexia complexa. N.S. V.A.
131
disputa
n., *discusso acalorada; debate;
contenda. - I un disputa kontinua
tras di djintis ki kalsa sapatu di kuru
(P.dosS.) -. (DISPUTA). N.F. neol.
disputadu
part., *discutido; competido. - Final
di segunda katiguria i na disputadu
dipus di amanha (R95) -.
(DISPUTADO). N.F. neol.
disrama
v., *cortar os ramos. - Bon djintis na
limpa dja e ianda matu e kaba,
suma djintis ki na disrama (IN84) -.
(DESRAMAR).
disrispita
v., *faltar ao respeito a; no
respeitar. - bu na disrispita Deus
manera ku bu na kebra lei (N.T.) -.
(DESRESPEITAR). N.F. neol.
disrispitu
n., *falta de respeito; irreverncia. -
Rispitu ku disrispitu, ngaba ku fala
mal, tudu no ta pudu (N.T.) -.
(DESRESPEITO). N.F. neol. N.S.
sin. falta di rispitu.
disrola
v., *estender o que est enrolado. -
Kamisinha, disrolal pa i kubri
matcundadi diritu (Cecomes) -.
(DESENROLAR). N.S. sin. distindi.
disroladu
part., *abrir, estendendo o que
estava enrolado. - I tenba un
librusinhu disroladu na si mon (N.T.)
-. (DESENROLAR). N.S. Aos
manuscritos antigos, de pele de
carneiro enrolada, davam-se o
nome de pergaminhos.
disrosga
v., *desaparafusar.
(DESENROSCAR). N.S. V.B.
dista
v.intr., *estar longe. (DISTAR). N.S.
V.B.
distaka
1.v., *distinguir; pr em evidncia. -
Sobri pontu di vista etniku, i ta
distaka seti etnias nde ke kondisons
di padi i ma garandi di nivel nasional
(R95) -. (DESTACAR). N.F. neol.
2.v., *desabotoar; desapertar. N.S.
ant. taka 3.
distakadu
1.part., *posto em evidncia. - Na
dukumentus di Ministeriu, no ta odja
kuma insinu basiku sempri ta sta
distakadu (MR98) -. (DESTACADO).
2.part., *separado; desabotoado.
N.S. ant. takadu.
distakamentu
n., *fora militar ou grupo. - I bin
tciga altura ki nesesariu riorganiza
kil milisias ki kunsa fasidu agora
distakamentu femininu (C.P.) -.
(DESTACAMENTO). N.F. neol.
distansia 1
v., *pr distante; afastar. - N buska
speransa, n sufri, n ntindi; ora ki na
bin distansia, n ta odjau bu na
peran (A.H.) -. (DISTANCIAR). N.F.
paroxtona, neol.
distansia 2
n., *espao entre dois pontos;
intervalo; afastamento. - sinku
kilometru di distansia (IN96) -.
(DISTNCIA). N.F. proparoxtona,
neol.
distansiadu
part., *atrasado; afastado.
(DISTANCIADO). N.S. V.B.
distanti
adj., *longe; afastado. (DISTANTE).
N.S. V.B.
distapa
v., *destampar; tirar o tampo. - I ta
tapal ku tampu i disal mas pa i firbi
ku ki tceben, i ta distapal i toma po
di buli i bulil (N.M.) -. (DESTAPAR).
distapadu
part., *sem tampo. (DESTAPADO).
N.S. V.B.
distera
v.tr., (DESENTERRAR). N.F. vd.
disintera. N.S. V.B.
disteradu
part., (DESENTERRADO). N.F. vd.
disinteradu. N.S. V.B.
distina
v., *determinar com antecedncia;
132
reservar. - I distinanu pa sedu si
fidjus (N.T.) -. (DESTINAR). N.F.
neol.
distinadu
part., *fixado previamente;
designado. - E mininu i distinadu pa
pui manga di djinti na Israel pa kai,
pa lantanda tambi manga delis
(N:T.) -. (DESTINADO). N.F. neol.
distindi
v., *estender; esticar; dilatar. - Iran-
segu distindi kurpu tudu riba di
kana, lebri mara si rabu (L.S.) -.
(DISTENDER). N.S. distindi pe;
distindi stera.
distindi pe
coloc., *esticar os ps. (deriv.
DISTENDER OS PS). N.S. V.A.
distindi stera
coloc., *estender a esteira no lugar
do choro, como gesto ritual que
lembra a alma e a presena da
pessoa falecida. - e tciga e distindi
stera, djintis ta bai fala mantenha na
kau di tcur (N.M.) -. (deriv.
DISTENDER A ESTEIRA). N.S. ant.
ialsa stera.
distindidu
part., *estendido; alargado. - un
lensolinhu branku distindidu na un
kama molaflex di karton (F.M.) -.
(DISTENDIDO).
distingui
1.v.tr., *perceber as diferenas;
reconhecer. - i ka pudiba distingui
elis, manera ke parsiba suma
djemias berdaderus (L.S.) -.
(DISTINGUIR).
2.v.intr., *evidenciar-se; tornar-se
notvel. (DISTINGUIR-SE).
distinguidu
adj., *separado; elegante.
(DISTINTO). N.S. V.B.
distinson
1.n., *diferena. - El i bin pa salba
tudu djintis sin distinson di rasa o
kor (L.S.) -. (DISTINO).
2.n., *mrito; honra.
distinu
1.n., *direco; fim; objectivo. - Taxi
pudi leba pasajeru di distinu
diferentis i kobra kadaun delis
(P.dosS.)- Na kil tempu i eraba un
omi ku si distinu (O.S.) -.
(DESTINO).
2.n., *sorte; fatalidade. - Ma si
distinu na sedu ngratu pa mi, anta n
na sufri (T.Dj.) -.
distrai
v., *perder a ateno; divertir.
(DISTRAIR). N.F. paroxtona. N.S.
V.B.
distraidu
part., *no atento. (DISTRADO).
N.S. V.B.
distranha
v., *ficar decepcionado; estar
desiludido; duvidar. - Sinhor ka
rispundil kil ora, ma nin ku kila i ka
distranha, i kontinua pui fiansa na
Sinhor (L.S.) -. (deriv.
ESTRANHAR). N.S. Portugus
ESTRANHAR significa admirar-se,
cujo equivalente stranha:
distranha, que traduz ficar
decepcionado, tem como
equivalentes DES + ESTRANHAR.
distranhadu
part., *que ficou decepcionado; que
est desiludido. (deriv.
ESTRANHAR). N.S. V.A.
distranka
v., *tirar a tranca a; abrir.
(DESTRANCAR). N.S. V.B.
distrason
1.n., *falta de ateno.
(DISTRACO).
2.n., *divertimento. - Juventudi pudi
nkontra lugar di se distrason (IN96) -
. (DISTRACO).
distrata
v.tr., *tratar por conta de outrem;
tratar documentao. (TRATAR).
N.S. V.B., distrata tem como
equivalente TRATAR e no
DISTRATAR.
distratadu
part., *tratado por conta de outrem.
(TRATADO). N.S. V.B., distratadu
no mantem o significado do
133
equivalente DISTRATADO, mas o
seu contrrio TRATADO.
distribuison
n., *fornecimento; entrega. - i na
dividu altura enton i na fasidu
distribuison di chavis (R95) -.
(DISTRIBUIO). N.F. neol.
distrui
v., *arruinar; demolir; fazer
desaparecer. - Na selula virus ta
distrui material jenetiku (R95) -.
(DESTRUIR). N.F. oxtona. N.S. sin.
disfasi.
distruidu
part., *arruinado. (DESTRUDO).
N.S. V.B., sin. disfasidu.
distruidur
n., *aquele que destri; demolidor.
(DESTRUIDOR). N.S. V.B.
distruison
n., *runa; demolio. - Pa e ka
lansa kil ordi, ku sedu distruison di
pontu di Finete (R98) -.
(DESTRUIO).
distubi
v., *tornar a beber; retomar a bebida
(deriv. DES+) . N.F. Mandinga
tubi que significa pedir perdo ou
converter-se . N.S. ant. tubi.
disvantajen
1.n., *prejuzo. - Djumbai, n pensa
kuma i tene puntus ku mas vantajen
di ki disvantajen (IN96) -.
(DESVANTAGEM). N.F. paroxtona.
N.S. ant. vantajen.
2.n., *inferioridade.
disvia
1.v.tr., *mudar a direco ou a
posio de; subtrair
fraudulentamente. - Ora ki disvia
dinheru i ta ba ntergal na un iran
(F.M.) -. (DESVIAR). N.F.
paroxtona.
2.v.intr., *afastar-se; discordar. - Si
kansera bin, ki ora e ta disvia (N.T.)
-. (DESVIAR-SE).
disviu
n., *erro; mudana de direco ou
de posio. - numeru di disviu
aumenta na pais, numeru di
banditismu aumenta (IN96) -.
(DESVIO). N.F. paroxtona.
dita
1.v.intr., *estar colocado
horizontalmente no cho; estar
deitado. - Familia bai e bai odjal i
dita ku korda na garganti, i muri tok i
podri (N.M.) -. (deriv. DEITAR).
2.v.intr., *estender-se na cama ou
no cho. - Lubu riba i ba dita, sol
notiba dja (Ch.Mb.) -. (DEITAR-SE).
N.S. DEITAR hipernimo de dita e
de ditanda.
dita di kosta
coloc., *negar; recusar. - Rapas
garandi dita di kosta i nega
(Cecomes) -. (deriv. DEITAR-SE DE
COSTAS). N.S. V.M., sin. nega.
ditadu 1
part., *colocado horizontalmente;
deitado. - i odja Pis-kabalu ditadu
suma ki lebri konta (P.B.) -. (deriv.
DITADO). N.S. DITADO
hipernimo de ditadu e de
ditandadu.
ditadu 2
n., *provrbio; sentena popular. -
Ditadu i bardadi ku fala kuma un ta
sumia, utru ta kebra (N.T.) -.
(DITADO). N.F. neol. N.S. sin. ditu.
ditadur
n., *indivduo que pretende impor a
sua vontade aos outros; chefe de
um governo absoluto. - un stilu di
mas puru ditadur di Afrika (R98) -.
(DITADOR).
ditadura
n., *regime poltico onde prevalece
um poder absoluto. - dentru di si
ditadura i ten un politika agrikula ki
fasi ki bunitu (IN96) -. (DITADURA).
N.F. neol. N.S. ant. dimokrasia.
ditalhadamenti
adv., *com todos os pormenores ou
detalhes. - djintis ke ta sinta splika
ditalhadamenti (IN96) -.
(DETALHADAMENTE). N.F. neol.
ditanda
1.v.caus., *pr horizontalmente;
colocar. - bu toma galinha bu
134
ditandal na grelia bu fika bu ta viral
pa ka i pudi kema (N.M.) -.
(DEITAR).
2.v.caus., *levar para a cama. - Otca
mininus durmi, lebri bai ditanda elis
(L.S.) -. N.S. DEITAR hipernimo
de ditanda e de dita; ditanda
arma.
ditanda arma
coloc., *depor as armas; aceitar o
cessar-fogo; desistir da luta. - Nha
kumisariu pulitiku fala pa n ditanda
arma, n falal n ka na ditanda (R98)
-. (deriv. DEITAR AS ARMAS).
ditandadu
part.caus., *metido na cama;
colocado horizontalmente; posto. -
Bo bin djubi lugar nunde ki
ditandadu nel (N.T.) -.(deriv.
DEITAR). N.S. DITADO
hipernimo de ditandadu e de
ditadu.
ditu
n., *mxima; provrbio. - bo na
lembrantan e ditu ku fala: dutur,
kura bu kabesa (N.T.) -. (DITO).
N.S. ditu hipernimo de DITO e
de PROVRBIO; sin. ditadu.
divagar
adv., - No na pidi tambe kondutoris,
ki ta sirkula na ki rua, pa e ianda
divagar, purke i ten djintis ku mora
la (R95) -. (DEVAGAR). N.F. neol.,
vd. dibagar.
divagarozu
adj., *vagaroso; preguioso; lento. -
ka bo sedu divagarozu na tarbadju
(N.T.) -. (deriv. DEVAGAR). N.F.
neol. N.S. sin. amonton.
divasta
v., *destruir; arruinar. - ditadur ki
divasta tudu sistema ke pudi parsi
na es tera li (IN96) -. (DEVASTAR).
N.F. neol. N.S. sin. dana.
diver
n., *obrigao. - I pui skola la purke i
diver di Governu pui skola (MR98) -.
(DEVER). N.F. neol. N.M. pl.
diveris. N.S. sin. diretu.
diveris
n.pl., - Kada bindidur kunsi si lugar,
si diritus i si diveris dianti di si
kolegas (P.dosS.) -. (DEVERES).
N.F. paroxtona, neol., vd. diver.
N.S. sin. diretu.
diversidadi
n., *diferena; variedade. - Palabra
diversidadi biolojika i ta uzadu pa
mostra diversidadi di vida na tera
(R95) -. (DIVERSIDADE).
diverson
n., *recreio. - no na fasi un parki
publiku la, di diverson, pa kriansa
(R95) -. (DIVERSO). N.F. neol.
N.S. sin. djugu.
diversu
1.adj.pl., *diferente; discordante. - li
opinions i diversus (R95) -.
(DIVERSO). N.F. neol. N.S. sin.
diferenti.
2.adj.pl., *muitos; vrios. - i na mata
diversu numeru di limaria di floresta
(IN96) -. (DIVERSOS). N.S. diversu
hipernimo de DIVERSO e
DIVERSOS; sin. tciu.
divida
n., - na 1991 divida isternu i seduba
di 597 milions di dolar (P.dosS.) -.
(DVIDA). N.F. proparoxtona, neol.,
vd. dibida.
dividendu
n., *o nmero que se divide pelo
divisor. (DIVIDENDO). N.S. V.B.,
ant. divizur.
dividi
1.v.tr., *separar; distribuir; repartir. -
Ami dividi ku bontadi nha mangu ku
bo (Ceef) -. (DIVIDIR). N.F. neol.,
dibidi. N.S. sin. rapati.
2.v.tr., *desunir; pr em discrdia. -
E kustuma me kil manera di dividi
pa rena (R96) -. N.S. sin. separa.
3.v.tr., *fazer uma das quatro
operaes aritmticas de base, a
diviso.
4.v.intr., *separar-se; ramificar-se;
divergir. - Si un familia dividi anti
delis, ki familia ka pudi nguenta
(N.T.) -. (DIVIDIR-SE).
divididu
135
part., *separado; desunido. -
Karnaval di Guine pudi divididu na
dus itapas: antis i dipus di tcigada di
televizon (P.dosS.) -. (DIVIDIDO).
N.F. neol., dibididu.
dividu
adj., *prprio; justo. - I pa tenta pui
kusas na se dividu lugar (R95) -.
(DEVIDO). N.F. neol.
divina
adj.f., *que relativo a Deus ou a
uma divindade; sobrenatural. -
Maternidadi divina di Maria (L.Cat.) -
. (DIVINA). N.F. neol.
divinason
n., *interpretao do futuro;
pressgio; previso; adivinha. - I ta
nganhaba manga di dinheru ku si
divinason (N.T.) -. (DIVINIZAO;
ADIVINHAO). N.F. neol. N.S. sin.
bota sorti.
divindadi
n., *natureza divina. - pa fasinu mati
na si divindadi (L.Cat.) -.
(DIVINDADE). N.F. neol.
divinha 1
v., - divinha kin ki dau! (N.T.) -.
(ADIVINHAR). N.F. neol., vd.
dibinha 1.
divinha 2
n., - Purmeru fidju bin fala si mame
kuma i na bai djuga divinha ku Djon
(F.M.) -. (ADIVINHA). N.F. neol., vd.
dibinha 2.
divirjensia
1.n., *discordncia; desacordo. -
Divirjensia ku n pudi ten ku kualker
dirijenti, no na diskuti atraves di
dialogu (R95) -. (DIVERGNCIA).
N.F. proparoxtona, neol.
2.n., *separao progressiva de
duas linhas.
divirti
1.v.tr., *distrair; fazer rir; dar alegria.
- Si i ten un festasinhu, binhu pudi
uzadu pa divirti djintis (F.M.) -.
(DIVERTIR). N.F. neol., dibirti.
2.v.intr., *distrair-se; recrear-se. -
velius pudi ba nkontra, e diskansa e
divirti (IN96) -. (DIVERTIR-SE). N.S.
sin. brinka.
divirtidu
part., *alegre; distrado.
(DIVERTIDO). N.S. V.B.
divirtimentu
n., *passatempo; entretenimento. -
ninguin ka tudji divirtimentu (R97) -.
(DIVERTIMENTO). N.F. neol. N.S.
sin. brinkadera.
divison
1.n., *discrdia; distribuio. - bo
toma sintidu ku kilis ku ta tisi divison
(N.T.) -. (DIVISO). N.F. divizon.
2.n., *compartimento; departamento.
3.n., *uma das quatro operaes
aritmticas de base, pela qual se
acha quantas vezes um nmero
est contido noutro.
diviza
n., *disponibilidades cambiais de um
estado; moeda estrangeira. - i fasi
kil troka di diviza (IN96) -. (DIVISA).
N.F. neol.
divizon
n., - i ten un divizon sosial ki ta
ditirminadu pa puder ikonomiku i
sosiu-politiku (P.dosS.) -.
(DIVISO). N.F. neol., vd. divison.
divizu
adj., *separado; dividido; em
discrdia. (DIVISO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. divididu.
divizur
n., *nmero pelo qual se divide
outro chamado dividendo.
(DIVISOR). N.S. V.B., ant.
dividendu.
divolvi
v., - i kuma gora, divolvin dinheru!
(R95) -. (DEVOLVER). N.F. neol.,
vd. divulvi.
divorsia
v., *separar-se judicialmente. -
mindjor e kaba pa sipara
ofisialmenti, o pa e kaba pa divorsia
(R95) -. (DIVORCIAR). N.F.
proparoxtona, neol.
divorsiu
n., *dissoluo do casamento em
vida dos cnjuges. - i ka sta difinidu
136
pur lei kuma dipus di divorsiu i
mame o pape ku dibi di fika ku
mininu (R95) -. (DIVRCIO). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. sin. kaba
kasamenti.
divulga
v., *tornar pblico; propagar. - Pa e
divulga ideias ku valuris, pa un
tomada di konsiensia sosial (R95) -.
(DIVULGAR). N.F. neol.
divulgadu
part., *tornado pblico; propagado. -
e ka misti pa se nomi i divulgadu
(R98) -. (DIVULGADO). N.F. neol.
N.S. sin. faladu.
divulgason
n., *difuso; propagao. - Kiriol
pudi uzadu na tarbadju di
divulgason tekniku (Dea) -.
(DIVULGAO). N.F. neol.
divulvi
v.tr., *restituir. (DEVOLVER). N.F.
divolvi. N.S. V.B.
divulvidu
part., *volvido; restitudo.
(DEVOLVIDO). N.S. V.B.
dizanima
1.v.tr., *desencorajar; fazer perder o
nimo. - kil la ka dizanima
populason (C.P.) -. (DESANIMAR).
N.F. neol. N.S. sin. diskoradja.
2.v.intr., *perder o nimo ou a
coragem. - djudanu nguenta tudu
kansera sin dizanima (L.Cat.) -.
(DESANIMAR-SE).
dizafina
v., *fazer perder a afinao;
desacordar. (DESAFINAR). N.S.
V.B.
dizafinadu
part., *que no est entoado.
(DESAFINADO). N.F. neol. N.S.
V.B., ant. afinadu.
dizanimadu
part., *descorajado; que perdeu o
nimo. - Asin no ka ta fika
dizanimadu (N.T.) -.
(DESANIMADO). N.F. neol.
dizanimu
n., *abatimento. - speransa ka ta tisi
dizanimu (N.T.) -. (DESNIMO).
N.F. proparoxtona, neol.
dizarma
v., *tirar as armas; tirar a armao. -
Si bu ka dizarma Sapo Fora, anta
ami n na arma tambi nha guardas
(F.J.) -. (DESARMAR).
dizarmadu
part., *pessoa que no tem arma;
sem armao. - Tudu djintis
dizarmadu, nin manduku nin pedra
bu ka pudi tene (F.J.) -.
(DESARMADO).
dizastri
1.n., *sinistro; desgraa.
(DESASTRE). N.F. neol.
2.n., *acidente de viatura. - Si bu
rispita es sinalis, i ta ivitadu gravis
disastri ki ta pupadu vidas (R95) -.
N.S. sin. karu foga.
Dizembru
n., *duodcimo e ltimo ms do
calendrio gregoriano. - dia trinta di
Dizembru pamanha (R95) -.
(DEZEMBRO).
dizena
quant., *numeral colectivo que
designa um grupo de dez. - kolera
mata dja vida di dizena di no parenti
(IN96) -. (DEZENA). N.F. neol.
dizenha
v., *fazer o desenho de; imaginar;
projectar. - Abraon na peraba kil
prasa ki Deus dizenha (N.T.) -.
(DESENHAR). N.F. neol.
dizenhadur
n., *pessoa que faz desenhos ou
planos. (DESENHADOR). N.S. V.B.
dizenhu
1.n., *representao grfica de
objectos. - Skribi, bu manda
kontanu, o fasi dizenhu ku si storia,
bu mandanu (M.M.) -. (DESENHO).
2.n., *plano; projecto. - Vinda di
Renu di Deus i dizenhu fundamental
ki Deus tene riba di mundu i riba di
kadakin di nos (L.S.) -.
3.n., *disciplina escolar. - No ten
matimatika, fizika, dizenhu (J.S.) -.
dizerta
137
v.tr., *abandonar. - Utru badjudas e
dizerta di kaza di se familia e bai
fika na kaza di se kolegas, pabia se
papes ku se mames ta konsidja elis,
e ka misti obi (N.M.) -. (DISERTAR).
dizertadur
n., *soldado que abandona o servio
militar; pessoa que abandona os
prprios compromissos; desertor.
(deriv. DESERTAR). N.F. neol. N.S.
V.B.
dizertifikason
n., *processo pelo qual uma regio
se torna rida, com pouca
vegetao, quase como um deserto.
- No na kecha di dizertifikason, falta
di tcuba: na bu opinion ke ki pirsis
fasi pa muda e situason? (R95) -.
(DESERTIFICAO). N.F. neol.
dizertu 1
n., *regio natural que pela falta de
gua no apresenta praticamente
vegetao. - Tambi matu na kirsi
tciu, dizertu na kuri (M.M.) -.
(DESERTO).
dizertu 2
adj., *diz-se de uma regio rida;
desrtico. - No na kaba ku fika ku un
tera dizertu pus (IN96) -. (deriv.
DESERTO).
dizigualdadi
n., *diferena de direitos e de nvel
socioeconmico entre os membros
de uma sociedade ou entre
entidades. - No fala pa kuridji
dizigualdadi entri rijons (R95) -.
(DESIGUALDADE). N.S. ant.
igualdadi.
dizimpregu
n., *falta de emprego; estado de
desempregado. - I ten un garandi
numeru di dizimpregu (IN96) -.
(DESEMPREGO). N.F. neol.
dizinforma
v., *informar erradamente. - i bon pa
djintis prukura informa ke ba ta
dizinforma (R95) -.
(DESINFORMAR). N.F. neol.
dizingoda
v.tr., *tirar a iluso; desiludir.
(DESENGODAR). N.S. V.B.
dizinkoradja
v., *fazer perder a coragem;
desanimar. - Dizinkoradja teknikus
pa e bai la: manga di elis ta
mandadu e pirfiri e sai di Ministeriu
di Saudi e fika fora (IN96) -.
(DESENCORAJAR). N.F.
proparoxtona, neol., vd.
diskoradja.
dizintindi
1.v.tr., *no entender.
(DESENTENDER).
2.v.intr., *entrar em conflito. - i
dizintindi kompletamenti ku tudu
djintis pabia di kuma i ten roson,
dentru di rispitu di dimokrasia, ku el
nunka i ka tciga di rispita (R98) -.
(DESENTENDER-SE).
dizinvolvi
1.v.tr., *incrementar; aumentar. - Bu
sibi kuma mininu ki ka ta kum diritu
ka pudi dizinvolvi si djiresa? (L.S.) -.
(DESENVOLVER). N.F. disinbolbi.
2.v. pron., *crescer; progredir. -
Konformu siensia ku teknika
dizinvolvi, asin tambi ku omis na
torkia se manera di komporta (R95)
-. (DESENVOLVER-SE). N.S. sin.
kumpu tera.
dizinvolvidu
part., *explicado; progredido;
aumentado. - Es asuntu dibi di
dizinvolvidu diritu (L.Cat.) -.
(DESENVOLVIDO).
dizinvolvimentu
n., *crescimento; progresso. - i ten
projetu bon ku ta pruduzi
dizinvolvimentu, tambi i ten projetu
mau ku mas ta kansa djintis di ki
djuda elis (Igr.I.) -.
(DESENVOLVIMENTO). N.S. sin.
krisimentu; sin. prugresu.
dizisti
1.v.prep., *abandonar
voluntariamente; renunciar. - no na
fala elis pa e dizisti de ideia (R98) -.
(DESISTIR DE). N.F. neol.
2.v.intr., *ceder; abster-se. - Anos i
era trinta i un, ma i bin dizisti dus
138
(IN96) -. (DESISTIR).
dizokupa
1.v.tr., *tirar a ocupao ou o
assdio; sair do lugar antes
ocupado. - e ta forsa elis pa e
dizokupa sidadi (R95) -.
(DESOCUPAR).
2.v.intr., *desempregar-se.
(DESOCUPAR-SE).
dizora
v., - I panhan la djanan i forkan i
dizoran (IN96) -. (DESONRAR).
N.F. vd. disonra 1.
dizorienta
1.v.intr., *perder o rumo; atrapalhar-
se. - prumeru momentu Cabral muri,
n dizorienta, n misti likida nha
kabesa na kil altura (C.P.) -.
(DESORIENTAR-SE).
2.v.tr., *fazer perder o rumo;
desviar. (DESORIENTAR).
do
n., *primeira nota da escala musical.
(DO). N.S. V.B.
doa
v.tr., *oferecer. (DOAR). N.F. neol.
N.S. V.B.
dobra 1
1.v.tr., *enrolar; colocar uma metade
sobre a outra; curvar. - nha mame
bai padin na matu; i toman i dobran
na ratadju i ditandan (T.M.) -.
(DOBRAR). N.S. dobra mon.
2.v.tr., *fazer pregas num vestido;
vincar. N.S. sin. vinka.
3.v., *duplicar; multiplicar por dois. -
Taguada di dobra kantu bias
(Cenfa) -. N.S. dobra kantu bias.
4.v.intr., *inclinar-se; curvar-se. - I
farta tok i ka pudi nin dobra (A.P.) -.
(DOBRAR-SE).
dobra 2
1.n, *prega de um vestido; vinco.
(DOBRA). N.S. V.B., sin. vinku.
2.n., *curva.
dobra kantu bias
coloc., * efectuar a operao de
multiplicao; multiplicar. - Taguada
di dobra kantu bias (Cenfa) -. (deriv.
DOBRAR QUANTAS VIAGENS).
N.S. sin. multiplika.
dobra mon
coloc., *cruzar os braos. (deriv.
DOBRAR AS MOS). N.S. V.A.
dobrada
n., *cozinhado feito com o estmago
de bovinos. (DOBRADA). N.F. neol.
N.S. V.B.
dobradisa
n., *charneira de porta, de janela ou
de abas de mesa. (DOBRADIA).
N.S. V.B.
dobradu
1.part., *duplicado; multiplicado por
dois. - Kil multa ke ta paga ku ta
dobradu (R95) -. (DOBRADO).
2.part., *curvado. - Kana seku ka ta
dobradu (L.A.) -.
dobranta
v.caus., *fazer dobrar; fazer curvar.
(deriv. DOBRAR). N.S. V.B.
dobru
quant., *nmero multiplicativo. -
Sugundu turnu fasidu pabia
kandidatu di PAIGC ka konsigui
tene mas di dobru di soma di votus
di utrus kandidatus (P.dosS.) -.
(DOBRO). N.F. neol. N.S. sin. dus
bias.
dogola
v., *cortar o pescoo ou a cabea;
decapitar. - I manda dogola Djon na
kalabus (N.T.) -. (DEGOLAR). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. sapa
kabesa.
dogoladu
part., *decapitado. - N odja almas di
kilis ku dogoladu (N.T.) -.
(DEGOLADO).
dogoladur
n., *pessoa que mata, cortando o
pescoo ou a garganta.
(DEGOLADOR). N.S. V.B.
doka
n., *estaleiro naval. (DOCA). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. istaleru-naval.
dokumentu
n., - Runion na kaba son, Ntori toma
dokumentu na mon di Nhu Barsina
pa leba radiu (M.J.) -.
139
(DOCUMENTO). N.F. neol., vd.
dukumentu.
dolar
1.n., *unidade monetria dos
Estados Unidos da Amrica. -
Manda dinheru, vinti dolar (R95) -.
(DLAR). N.F. paroxtona.
2.n., *unidade monetria de vrios
pases.
doli
n., *tipo de jogo de meninos,
normalmente na areia da praia, por
meio de sementes de cor vermelha
e preta. - n mistiba sina doli (J.L.R.)
-.
domestika
n.f., *pessoa de sexo feminino que
faz trabalhos caseiros. - ami i
domestika (IN96) -. (DOMSTICA).
N.F. proparoxtona,neol.
domestiku
1.adj., *caseiro; familiar. -
partisipason di omi ku di mindjer na
pe di igualdadi na kriason di mininus
ku tarbadjus domestikus (R95) -.
(DOMSTICO). N.F. proparoxtona,
neol.
2.adj., *diz-se de um animal criado
em casa.
domina
1.v.tr., *ter influncia sobre; ter
poder sobre. - domina no inklinason
pa mal (L.CaT.) -. (DOMINAR). N.F.
neol.
2.v.tr., *ter capacidade; conhecer. -
garandi masa di populason ka ta
domina Purtuguis (MR98) -.
dominadu
part., *influenciado. - Ultimus anus
di Naser dominadu p dirota militar di
67 (R95) -. (DOMINADO). N.F. neol.
dominason
n., *soberania; domnio. - kinhentus i
vinti oitu anu bas di dominason di
kolon portuguis (R98) -.
(DOMINAO). N.F. neol.
dominiu
n., *mbito; rea; campo de aco. -
i ka muitu notoriu intervenson di
igreja musulmanu na dominiu
sanitariu, i mas na dominiu di
idukason (R95) -. (DOMNIO). N.F.
proparoxtona, neol.
don 1
n., *donativo; ddiva. - Bida i un don
di Deus (L.S.) -. (DOM). N.S. sin.
oferta.
don 2
n., *luto; nojo. - Mindjer garandi
karga si don i fitca porta i fitca
djanela (C.S.) -. (D). N.S. karga
don; lebia don; mara don.
dona
n., *av; av; sogro; tio av; tia av;
senhora. - Mindjer kazadu i dona di
si kaza (Igr.I.) - N ta obi tambe na
boka di nha donas (T.M.) -. (DONA).
N.M. pl. donas. N.S. dona indica os
avs e tambm os tios avs e as
tias-avs; donakasa; dona di kasa.
dona di kasa
n., - Mindjer ieraba tambe dona di
kasa ke moraba nel (L.S.) -. (DONA
DA CASA). N.F. neol. vd.
donakasa. N.M. lexia complexa.
donakasa
n., *a primeira mulher de um marido
polgamo; a mulher mais influente e
que manda em casa. - Si bu misti
obi pasada di badjudesa di bu
mame, suta fidju di donakasa (T.M.)
-. (DONA DA CASA). N.F. dona di
kasa.
dona-kumbosa
n., *diz-se da me do marido; sogra;
nome dado sogra com
comportamento pouco respeitoso
para com o genro. - Agora sedu
dona-kumbosa, kila tambe i un kusa
ku ta rebenta dus kazadus (IN96) -.
(deriv. DONA + COMBORA). N.M.
lexia composta.
dondon
n., *tambor de tamanho mais
pequeno. - Matcu na toka dondon -.
N.F. oxtona. N.S. V.A.
doneti
n., *doce pequeno e redondo, com
um buraco no meio. - Biderus di
kuskus, panket, doneti, bulu, pastel:
140
e ta kumpra forinha trigu ku asukar
azeiti ku utru kusa, e ta lanta sedu e
fasil e bai bindi na fera (N.M.) -.
(DONETE).
dongri
n., *tecido de algodo muito
resistente; calas de ganga azuis;
ganga. N.S. V.B.
dons
n.pl., *donativos; a graa do Esprito
Santo. - bo buska ku mpenhu dons
di Spiritu (N.T.) -. (DONS).
dos 1
n., *preparado de culinria com
acar ou mel como ingredientes
principais. - Purblema sta mas na
latarias, dosis, pastas di dinti,
produtus di limpesa i mesinhus
(P.dosS.) -. (DOCE). N.M. pl. dosis.
N.S. sin. bulu.
dos 2
1.adj., *agradvel; delicado;
adoado; aucarado. - Bu ten ke
tene fala dos, pa kombersa dritu
(R98) -. (DOCE). N.S. dos tcep;
siti-dos; ant. malgos.
2.adj., *diz-se da gua no salgada.
- Manga di djintis e ta buska si iagu
na kobon di iagu o rius di iagu dos
(Igr.I.) -.
3.adj., *que no tem o sal suficiente;
sem sabor ou inspido
dos tcep
superl., *que tem falta de sal. (deriv.
DOCE). N.F. vd. tcep. N.S. V.A.
dosa
1.v., *expurgar do amargo ou
salgado; suavizar; curtir as
sementes de tarrafe. - dosa tarafi -.
(ADOAR). N.S. V.A., dosa kara.
2.v., *libertar de interdio ou tabu.
N.S. ant. malgosa.
dosa kara
coloc., *tomar um ar mais
descontrado ou indiferente;
manifestar ausncia de
sentimentos. - Padidas dosa kara e
na sukuta (M.J.) -. (deriv. ADOAR
A CARA).
dosadu
part., *ficado livre de interdio ou
tabu. - ora ki Kamabi na dosadu,
garandis ta bai ku elis (F.M.) -.
(ADOADO). N.S. ant. malgosadu.
dotora
n.f., *pessoa com graus
acadmicos; mdica. - Dotora
diskulpan, n kuda bu odja, e ku
manda n fala i ka gravi (R95) -.
(DOUTORA). N.F. vd. dutur.
dotrina
n., *conjunto de princpios que
regem um sistema poltico, religioso
ou filosfico. - Dotrina di rijimi
ilaboradu progresivamenti (R95) -.
(DOUTRINA). N.F. dutrina.
dozi
quant., *nmero cardinal. - dozi mis
ta fasi un anu -. (DOZE). N.F. des
ku dus.
dragon
n., *animal lendrio com cauda de
serpente, garras de leo e asas de
guia; animal simblico do ltimo
livro da Bblia, o Apocalipse. -
Dragon pasanta pa el si puder ku si
tronu ku si garandi otridadi (N.T.) -.
(DRAGO).
dritu
adv., - i ta papia dritu dimas (R77) -.
(DIREITO). N.F. vd. diritu 2.
droga
n., *substncia qumica;
estupefaciente; excitante. - Djerason
ka misti profison, ai droga bin,
nunde ki sai satanas o es duensa
(J.D.) -. (DROGA).
du [-du]
suf.v.pass., *sufixo acrescentado
aos verbos transitivos ou causativos
na forma do passivo. - purguntadu -
djustandadu -. (-DO). N.M. Na forma
do passivo normalmente o agente
no expresso: a construo
sintctica com a preposio pa/par
deve ser considerada como
influncia recente da lngua
portuguesa.
duadu
part., *oferecido. (DOADO). - i bens
141
duadu o enton bens ku oferesidu
(R95) -.N.F. neol.
duadur
n., *dador; pases financiadores;
parceiros financiadores. - i kilis ke te
li e tcomadu duaduris, gosi i faladu
kuma no dibi di tcoma elis parserus
di dizinvolvimentu (MR98) -.
(DOADOR). N.F. neol. N.M. pl.
duaduris.
duason
n., *oferta; presente. (DOAO).
N.F. neol. N.S. V.A.
dubason
n., *estrumao; adubamento.
(ADUBAO). N.F. adubason. N.S.
V.B.
dubi
n., *tijolo de barro seco ao ar. - Pa
kumpu dubi, bu pirsisa di lama
(Igr.I.) -. (ADOBE; ADOBO). N.F.
adubi.
dubria
v., *arranjar-se; desenrascar-se. - I
ten djintis ki ta dubria na manga di
kusas (L.S.) -. N.F. Francs se
dbrouiller que significa safar-se;
proparoxtona. N.S. sin. dadji.
dubu
n., *produto que ajuda o terreno a
produzir mais. - i dubu gora, bo ta
pul? -. (ADUBO). N.F. adubu.
dudesa
n., *loucura. - E ta fala no dudu, i ta
kontra nada di dudesa ka tenenu
(N.T.) -. (DOIDICE). N.S. sin.
lukisa.
dudisi
v.caus., *enlouquecer; perder o
juzo. - Suma padida nobu,katcur
katcur padida ki dudisi ku mparia
tarantu (F.S.) -. (ENDOIDECER).
N.F. proparoxtona.
dudu
adj., *diz-se de algum que perdeu
a razo; que tem comportamento
fora do normal. - anta abo, bu dudu
nan? (N.M.) -. (DOIDO).
duensa
n., *alterao no estado da sade;
mal; enfermidade. - Kal koldadi di
duensa ki tenel? (R96) -.
(DOENA). N.S. duensa di pedra.
duensa di pe moli
n., *paralisia infantil; poliomielite.
(deriv. DOENA DE P MOLE).
N.S. V.M.
duensa di pedra
n., *amigdalite. (deriv. DOENA DE
PEDRA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
duensa di pitu
n., *tuberculose. (DOENA DE
PEITO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
duensa di santcu
n., *ttano. (deriv. DOENA). N.M.
lexia complexa. N.S. V.M., sin.
tetanu.
duensa di sonu
n., *doena transmitida pela mosca
ts-ts e caracterizada por febres e
letargia progressiva;
tripanossomase. (DOENA DO
SONO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
duensi
v.intr., *cair doente; enfermar. - Otca
ki duensi i ta bai ospital (N.M.) -.
(ADOECER).
duenti
1.adj., *enfermo; fraco. - Otca i bin
ferias di Paskua, i bin odjan duenti
(N.M.) -. (DOENTE).
2.n., *pessoa enferma. - duenti ka ta
atindidu dritu ku karinhu (N.M.) -.
dufuntu 1
n., *cadver de uma pessoa; morto.
- Nunka dufuntu ka ta kuri di si koba
di mortu (L.A.) -. (DEFUNTO). N.F.
difuntu 1. N.S. sin. kadaver; sin.
mortu 1.
dufuntu 2
n., *nas cerimnias das mulheres
Bijags designa a alma de um
jovem morto antes da iniciao que
torna a visitar a terra entrando no
corpo de uma pessoa de sexo
feminino; mulher bijag durante as
cerimnias do defunto. - Anos
142
lambes, dufuntu bin lebanu pa matu
e fasi tris dia na matu e tisinu mas
pa kasa (N.M.) -. N.F. difuntu 2.
dugunha
1.v.tr., *tirar a palha do arroz no
almofariz at ficar o grau com a
casca; debulhar. - Sai na pilon bu
kai na balei, mindjor bu manti na
dugunha (J.D.) -. N.F.
proparoxtona.
2.v.tr., *tirar a casca do arroz at
ficar o gro com o farelo.
duki
n., *carta de jogo. (DUQUE). N.S.
V.B.
dukuli baguitc
coloc., *tirar as folhas da planta
baguiche ou rosela para fazer
esparregado. N.F. proparoxtona.
N.S. V.A.
dukumentu
n., *certificado; escrito que serve de
prova. - I toma si dukumentu; Nhu
Kaitanu kontenti tok i na nhinhi
suma tulu (M.M.) -. (DOCUMENTO).
N.F. dokumentu.
dumbo
n., *amuleto; talism. - Anta i bali
pena uza dumbo? (L.S.) -. N.S. sin.
dala.
dumingu
n., - Aos i dumingu, i na bisti si panu
bunitu (J.L.R.) -. (DOMINGO). N.F.
vd. dimingu.
dun
n., - Dun di boka ka ta pirdi ku
kaminhu (L.A.) -. (DONO). N.F. vd.
dunu.
dundun
n., *tambor. - I bin kumpu i fora
dundun tudu i djunta mininu manga
del e na bai, e na toka na kaminhu
(N.M.) -. N.F. oxtona; Mandinga
dndun que designa o grande
tambor.
dungut
n., *pedao de tronco ou de raiz.
N.F. oxtona. N.S. V.B., sin.
mungut.
dunu
n., *proprietrio; senhorio;
responsvel. - Ala dunu di kasa
tciga, gosi son pa no kuri no sugundi
na ntudju (Ch.Mb.) -. (DONO;
DONA). N.F. dun. N.S. si dunu.
dupuni
1.v., *dobrar ou embrulhar. - Dupuni
djornal bas di sabaku -. N.F.
proparoxtona. N.S. V.A.
2.v., *diz-se do co que pe o rabo
entre as pernas. - Katcur dupuni si
rabu -.
dur
1.n., *sofrimento fsico; sensao
desagradvel; doena. - E koldadi
dur ta panhadu son na relason
sexual (Cecomes) -. (DOR). N.S.
dur di kutuvelu; dur di pontada.
2.n., *compaixo. - N ten dur delis
n karga elis n tisi te li, n bai pa riba
gosi e misti kumen (A.P.) -. N.S. sin.
pena 3.
dur di kutuvelu
n., *cimes; inveja. - Disa manda
boka bu tarbadja, dur di kutuvelu di
ladu, bu sorti i bu sorti, nha sorti i
nha sorti tambe (Dj.) -. (DOR DE
COTOVELO). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. siumi.
dur di pontada
n., *dor agudo no peito e nas
costelas, geralmente causado por
uma bronquite ou outra inflamao
dos pulmes; pontada. - dur di
pontada, dur di bichiga, tudu n ta
kura kila (IN99) -. (deriv. DOR DE
PONTADA). N.M. lexia complexa.
dur [-dur]
suf.nom., *sufixo que entra na
formao de substantivos,
exprimindo a ideia de agente e
profisso. - tarbadjadur - badjadur -
piladur - bindidur - labradur -
pekadur - lutadur - kobadur -
montiadur - garbatadur - ndjutidur -.
(-DOR). N.M. sufixo de verbos.
dura
v., *resistir; persistir. - Mbon, mas o
menus kantu tempu ke Sida pudi
dura na pekadur? (R95) -.
143
(DURAR).
duranti
con., *locuo prepositiva que indica
[ideia de durao]; no espao de. - I
pui nhambi mas na sol duranti un
sumana pa i pudi seku diritu (N.M.) -
. (DURANTE). N.F. neol.
durason
n., *tempo entre o comeo e o fim
de uma aco. - Karnaval ta bin
tciga gora pa tene durason di kuatru
dias (A.C.) -. (DURAO).
durba
1.v.tr., *deitar por terra; destruir. -
Ora ku bu na durba po, bo ta toma
kudadi, pabia, ora ki na kai, i ta
kebra ki posinhus ku sta bas del
(L.A.) -. (DERRUBAR; DERRIBAR).
2.v.tr., *destituir; deitar abaixo. -
ambisiozus ku durba puder (R98) -.
3.v.intr., *diz-se do ataque
epilptico, enquanto como se a
pessoa perder o uso normal da sua
cabea. - mesinhu di kura dur di
kabesa, e djinti ke kabesa durba sin,
i ta da ataki, i sta na kuru di un pis ki
sta na iagu (IN99) -. (DERRUBAR-
SE). N.S. durba-kabesa.
durba-kabesa
n., *ataque epilptico; epilepsia.
(deriv. DERRUBE DA CABEA).
N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
epilepsia; mal di volta.
durbadu
part., *destitudo; destrudo. - kil ku
firma dianti di no Deus pa akusa no
ermons di noti ku di dia, i durbadu
dja (N.T.) -. (DERRUBADO;
DERRIBADO).
duresa
1.n., *firmeza; rigor. - i ka ta sedu
pirsis pa n trata bos ku duresa
(N.T.) -. (DUREZA).
2.n., *resistncia de um mineral.
durisi
v.caus., *tornar duro; enrijar; tornar
insensvel. - ka bo durisi bo korson
(N.T.) -. (ENDURECER). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. vida risu.
durisidu
part., *enrijado. (ENDURECIDO).
N.S. V.B.
durmi
v., *pegar no sono; descansar. - bo
kume, bo durmi, mandrugada na
prumeru galu bo lanta (C.P.) -.
(DORMIR).
durminti
v.caus., *fazer dormir; adormecer. -
kada fulgu di bu pitu i un fala sabi ku
ta durmintin alma (T.Tc.) -. (deriv.
DORMIR).
duru
1.adj., *rijo; slido. - bu pui iagu ki
na djusta laba tceben pa i duru
(N.M.) -. (DURO). N.S. sin. risu.
2.adj., *difcil; forte. - Es luta i un luta
duru, sagradu i di sakrifisiu (C.P.) -.
dus
quant., *nmero cardinal. - n tene
nha dus fidjus (C.V.)- e gueria-
gueria ku el elis dus (R95) -. (DOIS;
DUAS). N.S di dus.
dutrina
n., - Si alguin sina utru dutrina, si
dunu sta intcadu di orguliu, i ka sibi
nada (N.T.) -. (DOUTRINA). N.F. vd.
dotrina.
dutur
1.n., *pessoa que recebeu um grau
mximo de uma universidade. -
Tcernu i dutur, ikonomia ki i fasi
(R95) -. (DOUTOR). N.S. Como
apelativo, escreve-se doutor por
extenso, quando se trata de algum
doutorado por uma universidade, e
dr. quando se trata de algum
licenciado.
2.n., *mdico. - es dutur, ke ku no
ten pa dal, i bianda na bariga pa i
kume i farta i kaba (C.P.) -. N.S. sin.
mediku.
duvida 1
v., *suspeitar; desconfiar. - I ngana
omi, omi kunsa na duvida di Deus
(L.S.) -. (DUVIDAR). N.F.
proparoxtona.
duvida 2
n., *incerteza; hesitao. - kil ora n
fika ku duvida, n fala mbe!, kila i Jo
144
o i un fantasma? (N.M.) -.
(DVIDA). N.F. proparoxtona.
duvidozu
adj., *incerto; hesitante. - ka bu sedu
duvidozu, ma sedu krenti (N.T.) -.
(DUVIDOSO). N.F. neol.
duzentus
quant., *nmero cardinal. - ami
duzentus milion ke n na buska la
(IN96) -. (DUZENTOS).
duzia
n., *numeral colectivo que designa
um grupo de doze. (DZIA). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. V.B.

DJ, dj
*Quinta letra dupla ou grafema do
alfabeto que representa o fonema
[africada sonora pr-palatal]. N.S.
Em muitas palavras derivadas do
Portugus o som [dj] substitui o som
[j] do equivalente da lngua
portuguesa: dja (J).
dja
adv., *advrbio de tempo que indica
[imediatamente]; agora mesmo;
previamente. - Mankara rinkadu dja,
kebur di arus pertu dja (J.L.R.) -
Lion panha dja raiba sin, i suta na
mesa bang! (T.M.) -. (J). N.M. na
forma negativa dja substitudo por
inda.
djadar
n., *espcie de esponja vegetal;
pepino-de-papagaio; esfrega pratos.
N.F. oxtona. N.S. V.B., n.v. Luffa
cylindrica.
djadjua
n., *sujidade em forma de pedrinhas
que se encontram no arroz. -
Nhelen i kansadu kudji, pabia di ki
djadjuas ki ta tene ku ki pedrinhas
branku (R95) -. N.F. paroxtona.
djafal
n., *variedade de peixe da famlia
dos Clupedeos; espcie de
arenque, famosa pelas numerosas
espinhas; galucha. (JAFAL). N.S.
V.B., n.v. Ethmalosa fimbriata.
djaga-djaga
n., *planta arbustiva da famlia das
Euforbiceas; rcino. N.S. V.B., n.v.
Ricinus communis.
djagasi
1.v.tr., *misturar; mesclar. - Un
mindjer toma fermentu, i djagasil ku
tris midida di forinha (N.T.) -. N.F.
proparoxtona; djakasi.
2.v.intr., *juntar-se; amalgamar-se. -
Barudju manga del, djintis ta djagasi
ku nutru, tcerus di tudu koldadi
(P.dosS.) -.
djagasidu
145
1.part., *misturado; amalgamado. -
tcuba di djelu ku fugu djagasidu ku
sangui darmadu riba di tera (N.T.) -.
2.n., *diz-se de um filho de
casamento inter-tnico.
djagatu
n., - i kil malgosura di djagatu (H.M.)
-. (JACAT). N.F. Guin., oxtona,
vd. djakatu.
djagra
1.n., *linhagem mais importante; cl
que exerce o poder sobre uma
regio. (JAGRA). N.F. Guin.
2.n., * membro da famlia do rgulo;
aristocrata. - Kal dia ki djagra foga
na kambletc? (Ceci) -.
djaka 1
n., *fruto da jaqueira, planta da
famlia das Morceas, cujas
sementes, quando fervidas, so
comestveis. (JACA). N.S. V.B., n.v.
Arocarpus heterophyllus.
djaka 2
n., *prostituta. (deriv. MANJACA).
N.F. Mandinga tcaka que significa
prostituta. N.S. V.A.; alguns dizem
que djaka deriva do termo
manjaca, pelo facto de muitas
daquelas raparigas serem de
origem manjaca; sin. puta.
Djakanka
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Jacanca,
pertencente ao grupo lingustico
Mande Tan ou do Norte, da
subfamlia Mande. (JACANCA).
N.S. V.A.
djakar
n., *rptil da famlia dos Crodildeos;
caimo. (JACAR). N.S. V.B.
djakasi
v., - mindjeris ku omis e djakasi pa
bin pidi mas pas (R98) -. N.F.
proparoxtona, vd. djagasi.
djakatu
n., *beringela africana; legume de
sabor amargo, muito usado na
culinria da Guin-Bissau como
ingrediente em vrios tipos de
pratos. - Si bu misti fidju di djakatu,
bu na seta pa i fidiu (L.A.) -.
(JACAT). N.F. Guin., oxtona;
djagatu. N.S. n.v. Solanum
indicum.
djaketi
n., *casaco de homem que chega
cintura. - Kasaku di skamas, kusidu
suma djaketi di kuru (Igr.I.) -.
(JAQUETA).
Djalofo
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Jalofo ou Wolof,
pertencente ao grupo lingustico
Norte do Senegal, da subfamlia
Oeste-atlntica. (JALOFO). N.S.
V.A.
djalonka 1
n., *erva medicinal. N.S. V.B., n.v.
Eleusina indica.
Djalonka 2
n., *termo para indicar os membros
do povo Sosso, do grupo lingustico
Mande Fu; Sosso. - n ta disdja
lagua suma Djalonka di kaminhu, pa
n sedu mininu na bu ragas (N.Me.) -
. (JALONCA). N.S. sin. Susu.
djamba
n., *ave muito pequena com bico
rosa, grosso e curto. - Nta sinku
djamba ka ta bindidu pa dus silin?
(N.T.) -. N.S. n.v. Troglodytes
troglodytes.
djambadon
n., *baile de fanado ou de
cerimnias de iniciao; dana ao
ritmo de vrios tambores. - i kin un
toku di djambadon o di tina, i kil un
badju di kusunde o di ngumbe
(H.M.) -. N.F. Mandinga jmbadon
que significa baile em ocasio da
circunciso.
djambakus
n., *curandeiro; adivinho. - E kontra
ku un djambakus djudeu ku
tcomadu Bar-Jesus, ku findji sedu
profeta (N.T.) -. N.F. oxtona;
Banhum djambakos que designa o
curandeiro ou o adivinho. N.S. sin.
kuranderu.
djambakusindadi
146
1.n., *a maneira de ser dos
curandeiros, considerados
injustamente como facinorosos por
alguma literatura. - e ka ripindi pa e
disa mata, nin pa disa se
djambakusindadi, nin se vida susu,
nin se furta (N.T.) -.
2.n., *arte de adivinhar; profisso de
curar por meio da medicina
tradicional. N.F. Banhum
djambakos.
djambaran
n., *variedade de arroz com gros
grossos. - Tcintcor botan padja di
paranu, n uli djambaran (R.N.) -.
N.S. n.v. Oriza sativa.
djambatutu
n., *espcie de pombo pequeno, de
cor castanha e insectvoro, cujo
canto serviu para criar a
onomatopeia tu-tu. - Djambatutu
pupa tu-tu-tu na metadi di padja
(T.M.) -. (JAMBATUTU). N.F. Guin.,
Mandinga jmbatuutuu que
designa uma espcie de pombo.
N.S. n.v. Scotornis climacurus.
djambo
1.n., *tipo de planta, cujas folhas
so comestveis. (JAMBO). - Na
fera n odja manga di djambo -. N.F.
oxtona, Guin.; Mandinga jmba
que significa folha. N.S. V.A., n.v.
Wulffia stenoglossa.
2.n., *esparregado de folhas de
jambo ou de batata-doce ou de
mandioca.
djamborere
n., *pirilampo; luze-cu. - Djamborere
sindi tris bias i tciga tabanka (L.S.) -.
N.S. sin. nhamberere.
djambuta
n., *calado velho e de tamanho
grande. - Bida iogoli ku bo, suma pe
na djambuta di difuntu (T.Tc.) -.
djamu
v.tr., *louvar; exaltar; acompanhar
com os tambores. - tokaduris na fasi
koru, inkuantu tambur kumpridu na
kentadu, pabia e ka na badja sin kil
tambur, el ki ta djamu elis ora ke na
badja (N.M.) -. N.F. Mandinga
jmun, que significa louvar
algum, exaltando a sua
ascendncia.
djamudur
n., *pessoa que canta a origem de
um cl; pessoa que exalta os feitos.
- Nhu ta odja, i bon djamudur ku sta
la na kil radiu la (R98) -. N.F.
Mandinga jmun.
djanan
adv., *advrbio de tempo que indica
[agora mesmo]; agora; neste
momento; desde j. - E kamba
djanan na kanua i fika la (T.M.) - E
disa djanan se ridia e bai ku el
(N.T.) -. (J). N.F. oxtona.
djanela
n., *abertura praticada na parede de
um edifcio, normalmente revestida
de caixilhos de madeira ou de
alumnio, s vezes com persiana ou
estore na parte exterior e cortinados
na parte interior. - Pumba salta i
sinta na djanela, i na kanta son
(T.M.) -. (JANELA).
djanfa 1
v., *fazer prticas mgicas com o
objectivo de danificar ou causar
azar a outrem; tramar; trair. - alguin
djanfan -. N.F. Mandinga jnfaa,
que significa tramar ou conspirar.
N.S. V.A.
djanfa 2
n., *prtica mgica com o objectivo
de danificar algum; trama; traio.
- bu fasi alguin djanfa, Deus na
danau (R98) -. N.F. Mandinga
jnfaa.
djanfadu
part., *algum com praga ou
maldio. N.S. V.B.
djangada
n., *armao para transporte sobre
a gua; tipo de barco que faz
ligao entre as duas margens do
rio. - I ten djangadas na Tcetce,
Farin, Djon Landin, San Visente,
Kacheu pa fasi ligason na dus
bandas di rius, ki ten manga del na
147
Guine (P.dosS.) -. (JANGADA).
djanta 1
v., *tomar a refeio do meio-dia;
almoar. - i ten oitu dia i ka djanta, i
ka bibi, i ka sia (T.M.) -. (deriv.
JANTAR). N.S. sin. almosa;
JANTAR significa [tomar a refeio
noite].
djanta 2
n., *refeio que se toma ao meio-
dia; almoo. - anos ku ta da elis
djanta ku sia (R95) -. (deriv.
JANTA). N.S. sin. almosu; JANTA
designa a refeio noite.
djanti
v., *andar depressa; andar com
rapidez; apressar-se; despachar-se.
- Kamalion, no djanti!; Kamalion
fala: djanti i ka nada, tciga ki tudu
(T.M.) -. (ADIANTAR).
djanti-djanti
v., *avanar com rapidez; andar
com muita pressa; despachar-se
rapidamente. (ADIANTAR). N.M.
redobro. N.S. V.B.
djantidur
n., *espcie de guarda-costas, com
a responsabilidade de cumprir com
rapidez algumas tarefas; dianteiro. -
Suma e pruntia pa ba kume, e
manda djantiduris pa bai buska iagu
di bibi na un tabanka lundju:
djantidur di Serpenti i badjuda (A.P.)
-. (deriv. ADIANTAR).
djantini
v.caus., *estimular algum a fazer
coisas; provocar um determinado
comportamento. - N ka fia kuma
dinheru ki ta djantini koral di guintis,
ki ta ria i subi ku sol o ku tcuba
(F.S.) -. (deriv. ADIANTAR). N.F.
proparoxtona.
djapuf
n., *caranguejo que vive perto do
tarrafe; espcie de sapateira. N.S.
V.A.
Djapunes
1.n., *membro do povo japons,
habitante do Japo. (JAPONS).
N.F. oxtona.
2.adj., *japnico. (JAPONS). N.S.
V.B.
djarda
n., *medida de tecido, oriunda do
comrcio ingls. (JARDA). N.S.
V.B.; djarda corresponde a 0,914
m.
djardin
1.n., *espao que serve para o
recreio, normalmente com rvores e
plantas ornamentais. - so asin ku no
pudi tene un pais bonitu, nunde ke
djardin o fluris na fika tciu (R98) -.
(JARDIM).
2.n., *escola para crianas com
menos de sete anos. - bu djubi
mininu di djardin, bu ka sibi kuma ku
na fasi (C.P.) -. (deriv. JARDIM-DE-
INFNCIA). N.S. sin. djardin
infantil.
djardin infantil
n., *escola para crianas com
menos de sete anos. - no pensa
fasil propi na djardin infantil (R95) -.
(deriv. JARDIM-DE-INFNCIA).
N.M. lexia composta. N.S. sin.
djardin.
djardineru
n., *hortelo. (JARDINEIRO). N.S.
V.B.
djarga
n., *escudo oval; proteco. -
Kamabi ta kunsa sai bistidu ku kuru,
e ta pega kanhaku ku djarga e na
kunsa ronda pa tabankas (F.M.) -.
(ADARGA). N.S. sin. tadjadera.
djaru
n., *vaso ou recipiente alto e
estreito, de boca larga, geralmente
com asas. - Un djaru staba la ku
intci binagri (N.T.) -. (JARRO). N.S.
sin. puti.
djas
n., *nome dado aos africanos,
africano. - Algun grupu di pesuas, ki
ta toakba, i bin funda Kobiana Djas
(IN96) -. N.F. arc. N.S. sin.
afrikanu.
djasintu
1.n., *pedra preciosa, transparente,
148
vermelha ou castanha. - Purmeru
alisersu era di diaspi, sugundu di
onzi djasintu (N.T.) -. (JACINTO).
2.n., *flor e planta da famlia das
liliceas.
djatakolon
n., *parasita sugador de sangue de
muitos animais; carraa; carrapato.
N.F. Mandinga jatakoli que
designa o piolho. N.S. V.B.
djaun
n., *lminas de metal que produzem
um som durante a dana; espcie
de campainha. - Fidju di si n sibiba i
ka ta maradu djaun (L.A.) -. N.F.
Mandinga jawun que significa
lminas de metal. N.S. sin.
kampainha.
Djeba
n., - tcur di Djeba (Ceci) -. (GEBA).
N.F. vd. Djiba.
djela
v., *coverter em gelo. (GELAR).
N.S. V.B.
djeladera
n., *frigorfero; frigorfico.
(GELADEIRA). N.F. djelera. N.S.
V.B.
djeladu
1.part., *congelado. (GELADO).
2.n., *espcie de doce frio; sorvete.
(GELADO). N.S. V.B., sin. sorveti.
djelera
n., *frigorfero, frigorfico.
(GELEIRA). N.F. djeladera. N.S.
V.B.
djelu
n., *gua solidificada pelo frio. - ki
pedras di djelu ta pesaba sinkuenta
kilu (N.T) -. (GELO).
djema
n., *parte amarela do ovo. (GEMA).
N.S. V.B.
djemberen
n., *lugar de reunio dos ancios da
aldeia; lugar de cerimnias; lugar de
vigia. N.F. Mandinga jmberen que
designa um estrado construdo
perto do gado ou do campo de
cultivo. N.S. V.P.
djemia
n., *diz-se de pessoas que
nasceram do mesmo parto; pessoas
idnticas. - i ka pudiba distingui elis,
manera ke parsiba djemias
berdaderus (L.S.) -. (GMEO). N.F.
proparoxtona. adj.f., (GMEA). N.F.
vd. djemiu.
djemiu
adj., *que nasceu do mesmo parto;
igual. - Tome ku ta tcomadu djemiu
(N.T.) -. (GMEO). N.F.
proparoxtona. N.S. katcur di
djemiu.
djeneral
1.n., *graduao imediatamente
acima de brigadeiro. - Djeneral di
tropa (N.T.) -. (GENERAL). N.F. mil.
2.n., *chefe de um grupo de
macacos.
djeniu
n., *modo de ser; carcter. - bo ten
ku tira e kusa fora, suma raiba, ku
mau djeniu, ku manha (N.T.) -.
(GNIO). N.F. proparoxtona, neol.
djensianu
n., *extracto de uma planta
herbcea da famlia das
Gencianceas, utilizado em
farmcia. - Djensianu azul o
merkuriu i bon pa ba ta limpa tcaga
ku panu limpu (Igr.I.) -. (deriv.
GENCIANA).
djeradur
n., *mquina que produz energia
elctrica. - I da elis santamaria di
mon di timba, nunde ki toma
televizon ku djeraduris (R98) -.
(GERADOR). N.F. neol. N.M. pl.
djeraduris.
djeral
adj., *universal; comum. - Diretor
djeral di Suguransa (R99) -.
(GERAL). N.F. neol.
djerason
n., - Forsas Armadas ka tene
djerason (R98) -. (GERAO). N.F.
neol., vd. djorson.
Djeta
n., *ilha ao noroeste de Bissau. -
149
Ilhas di Djeta ku di Pisis, na rejon di
Kacheu (MR98) -. (JETA).
Djiba
n., *Geba, antiga cidade da Guin,
um dos beros da lngua guineense.
- Na basamar di Djiba bapur ka na
nkadja (L.A.) -. (GEBA). N.F. Djeba.
N.S. fidju di Djiba.
djiboia
n., *grande serpente da famlia dos
Bodeos; serpente boa; pito; jibia
africana. - Bai tisin djiboia (L.S.) -.
(JIBIA). N.F. proparoxtona, neol.
N.S. n.v. Pyton sebae; sin. iran-
segu.
djidiu
n., *cantador popular mandinga;
cantor; trovador. - lembra kuma un
djidiu ora ki na toka te sol ta para pa
obil (C.V.) -. (deriv. JUDEU). N.F.
paroxtona. N.S. o nome deriva, por
metfora, do termo judeu, uma
classe social desprezada no sculo
XV, como desprezada era a classe
dos cantadores populares; djidiu di
kaneta.
djidiu di kaneta
n., *jornalista; escritor; poeta. -
Djidiu di kaneta, foladur di palabra,
lanhadur di karta, ami i djidiu (F.S.) -
. N.F. fig. N.M. lexia complexa.
djidiundadi
n., *profisso ou arte de cantar as
gestas do povo Mandinga. - Nhu na
kunfundi es prufison bonitu ku di
djidiundadi, ku Nhu sina nan tambe,
pabia na djorson di Nhu no ka kunsi
nin un son djidiu la (R98) -. (deriv.
JUDEU).
djigan
n., *insecto ptero cuja fmea se
introduz debaixo da pele dos
homens e dos animais, onde
deposita os ovos; pulga penetrante;
matacanha; ngua; bicho-de-p. - I
tenba un rei ke buska kuru di djigan
(T.M.) -. N.F. oxtona; Mandinga
jkaa que designa o matacanha.
N.S. n.v. Pulex penetrans; sin.
matakanha.
djiganti
1.n., *homenzarro; homem alto.
(GIGANTE).
2.adj., *altssimo. (GIGANTE). N.S.
V.B.
djikindur
n., *rato ladro. - Nene Nkurlu i
djikundur ku farda, si i ka konta i ka
ta kume (N.Me.) -. (JOAQUIM-
DOIDO). N.F. Djokin-dudu; Felupe
(M.deBarros). N.S. n.v. Cricetomys
gambianus; bibi di djikindur.
djila
1.n., *vendedor ambulante;
comerciante. - I fala ki djila asin
kuma: pa djila ba konta si pape, omi
ki dal, didime kil omi ka sedu
pekadur, didime i kobra (T.M.) -.
N.F. Mandinga jla, que significa
comerciante.
2.n., *termo depreciativo para
designar o comerciante
contrabandista e sanguessuga. -
Nhu Djon Djila, Nhu urdinha suur di
sangui di Guine (N.Me.) -.
djilandadi
1.n., *maneira de fazer comrcio
ambulante. N.F. Mandinga jla.
2.n., *maneira de enganar ou fazer
contrabando. - bu susu kabesa oh,
bu djilandadi oh, bu Kriol terbesadu
oh (N.Me.) -. N.F. fig.
djimi
v., *exprimir uma dor fsica ou moral
atravs de gemidos; sofrer. - E
tciga, kadakin djungutu i na djimi na
si ladu (M.M.) -. (GEMER).
djimidu
n., *suspiro; lamento. - i ta pidi Deus
pa nos ku djimidu ku ka pudi
kontadu ku palabras (N.T.) -.
(GEMIDO).
djimpini
v.tr., *espreitar; espiar; observar
ocultas. - Ora ki papia i ta matan
nan, inda ora ku n na djimpinil, n na
pertu i na ramanga (J.D.) -. N.F.
proparoxtona, djumpuni.
djimpinidur
150
n. , *que espreita; espreitador. N.S.
V.M.
djindjan
n., *tufo de penas; a coroa da ave
grou coroado ou ganga; ostentao.
- E ku manda ganga fika ku metadi
di kabesa ka kaba tisidu, i sedu ki
djindjan ki fika kel (T.M.) -. N.F.
Mandinga jijaa que significa
sacudir ou impressionar.
djindjimbera
n., *(GENGIBRE). N.F. vd.
djindjimbra. N.S. V.M.
djindjimbra
n., *planta herbcea da famlia das
gengiberceas cujo caule
subterrneo utilizado em culinria.
(GENGIBRE). N.F. djindjimbera.
N.S. n.v. Zingiber officinale. N.S.
V.M.
djindjirba
n., *mucosa bocal que cobre as
arcadas alveolares e parte dos
dentes. - i ka tene djindjirba di
galinha tambe? (R95) -.
(GENGIVA). N.S. fidi djindjirba.
djinebra
n., *espcie de bebida alcolica
derivada das bagas de zimbro ou
genebreiro. (GENEBRA). N.S. V.B.
djingui
1.v., *inclinar-se; desviar; encostar. -
kabra ta sibi son po ku djingui ku
bagabaga (P.B.) -. (GINGAR). N.F.
Mandinga jnke que significa
desviar. N.S. djingui udju.
2.v., *passar perto de algum e
afastar-se. - I djinguin diritu i pasa i
bai, n firma na ki kau n ta tcora
(N.M.) -.
3.v., *ser aliviado de um problema;
dar proteco. - N ka misti
prublema, djinguin -. N.S. V.A.
djingui udju
coloc., *ser vesgo ou estrbico.
(deriv. GINGAR O OLHO). N.S. V.P.
djinguidu
part., *inclinado; encostado. (deriv.
GINGAR). N.F. Mandinga jnke.
N.S. V.B.
djinguinti
v.caus., *inclinar afastando-se;
menear a cabea. - kobra djinguinti
kabesa mbokadinhu (R98) -. (deriv.
GINGAR). N.F. Mandinga jnke.
djinti
n., *nome que designa [multido de
pessoas ou um grupo de pessoas];
povo; gnero humano. - Si djinti ka
staba pertu di mi, talves, n ta
pudiba kualker asnera (C.P.)- Djintis
kuma kal dia ku lubu ntergadu
fumer? (L.A.) -. (GENTE). N.F.
guinti. N.M. pl. djintis.
djinti-garandi
n., *os ancios; as pessoas
respeitveis. - kin ki tene kulpa i es
djintis garandi ki sta li ki ta nterpreta
karnaval asin, kuandu ki karnaval
asin i ka dibi di nterpretadu (R95) -.
(GRANDE GENTE). N.F. lexia
composta. N.S. (GENTE GRANDE)
significa gente que tem estatura
alta.
djintis
n.pl., *povos. - Ora ke djintis misti
dja kebra, e ta tisi iran di tabanka e
na kunsa kebur (F.M.) -. (GENTES).
N.F. vd. djinti.
djintis-djuntadu
n., *assembleia; reunio. (deriv.
GENTE JUNTADA). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
djintis-rumadu
n., *assembleia; reunio;
aglomerao. (deriv. GENTE
ARRUMADA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
djintiu
n., *pago; durante o perodo
colonial dizia-se das pessoas no
assimiladas que viviam nas aldeias
do interior e recusavam a civilizao
das praas. - I fasi djudeu ku djintiu
un pobu son (N.T.) -. (GENTIO).
N.F. paroxtona.
djintiundadi
n., *cultura ou maneiras pouco
educadas, como eram considerados
os costumes dos povos que no
151
viviam nas praas. - ami
pratikamenti n ta konsidera kuma i
djintiundadi, falta di idukason (IN96)
-. (GENTILIDADE).
djinton
1.n.pl., *gente fina. -Fidjus di
djintons (N.M.) -. (GENTE).
2.n.pl., *os antepassados; os
antigos.
djiresa
n., *esperteza; inteligncia. - Ki rei i
na rena ku djiresa, i na fasi kusa
djustu i sertu na tera (Igr.I.) -. (deriv.
GIRO).
djiria
n., *linguagem especial; calo. - Kil
ku ta faladu remati final na djiria
disportiva (R95) -. (JRIA). N.F.
proparoxtona.
djiru
adj., *esperto; inteligente. - Abo bu
djiru, parsin kuma bu misti sibi tudu
kusa (C.V.) -. (deriv. GIRO).
djis
n., *lpis feito com carbonato ou
sulfato de clcio, usado para
escrever nos quadros pretos. -
Pursor na skirbi ku djis na kuadru
(V.D.) -. (GIZ9. N.F. neol.
djisilin
n., *planta herbcea, oleaginosa, da
famlia das Pedaliceas, cujas
sementes tm valor alimentcio;
ssamo. - Kriol kuma: Djisilin, ka ta
kema ku bedja dus bias! (A.S.) -.
(GERGELIM). N.S. n.v. Sesamum
indicum.
djitu
1.n., *maneira; aptido;
predisposio. - Nguintcu kuri kinti-
kinti i odja djitu di Gatu-Lagaria i
intindil (A.P.) -. (JEITO).
2.n., *cuidado; habilidade;
capacidade; destreza. - e fasi tudu
djitu ke pudi pa rodia korda na barku
(N.T.) -.
djitu ka ten!
coloc., *locuo que significa [no
h soluo possvel] ou [pacincia,
contra a fora no h resistncia];
expresso de frustrao. - Djitu ka
ten, no na djubi ke ku no pudi fasi
(F.J.) -. (deriv. JEITO NO TEM).
N.S. ant. djitu ten ku ten!.
djitu ten ku ten!
coloc., *locuo que significa
[haver maneira ou soluo] ou
[coragem!]. - Djitu ten ku ten (J.D.) -.
(deriv. JEITO TEM DE TER). N.S.
ant. djitu ka ten!.
djitus
1.adj., *hbil. - Nhu Djon djitus
(N.Me.) -. (JEITOSO).
2.adj., *perito em artimanhas de
seduo; sedutor.
djiu
1.n., *ilha no habitada. - Si e bai
pabi na utru djiu, dia di tciga purtu di
tabanka djintis ta durmi la algun noti
(F.M.) -. (ILHU).
2.n., *ilha em geral. - i sibidu kuma
saia ma ta kumpudu di mindjor
manera pa Bidjugus di djiu di
Kanhabaki (A.C.) -. (deriv. ILHU).
N.S. djiu hipernimo de ILHU e
de ILHA.
djiusinhu
n.dim., *pequena ilha; rochedo no
meio do mar. - no bai ngostadu tras
di djiusinhu (N.T.) -. (ILHEUZINHO).
N.S. djiusinhu hipernimo de
ILHU e de ILHEUZINHO.
djoben
n., - I ten djobens tciu na no tabanka
(Cenfa) -. (JOVEN). N.F. vd. joven.
Djokin-dudu
n., (JOAQUIM-DOIDO). N.F. vd.
djikindur. N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
djon biku
n., *diz-se de algum com umbigo
grande. (deriv. JOO BICO). N.M.
lexia composta. N.S. V.M.
djongagu
n., *cerimnia fnebre cujo objectivo
principal conhecer a causa da
morte de uma pessoa. - i prisis pa
no bai punta djongagu kin ke tene
kulpa di mortu di un alguin? (L.Cat.)
-. (JONGAGO). N.F. Guin. N.S.
152
karga djongagu.
2.n., *situao difcil,
responsabilidade. - Nino bu karga
kusa garandi, bu misti kau di rianta
bu djongagu (R98) -.
djopoti
v., *andar lentamente e com
circunspeco, p ante p. - Gazela
bin sinti ki barudju, i djubi tras, i odja
po garandi djopoti pa bin (T.M.) -.
N.F. proparoxtona.
djornal
n., *gazeta diria; peridico. - N ka
fia si Nha na konsigui otca e djornal
(C.V.) -. (JORNAL).
djornalista
n., *pessoa que escreve em jornais
ou trabalha na rdio ou na televiso.
- Sinhora djornalista, abo fala kuma
nunka bu ka djubi es djugus (R95) -.
(JORNALISTA). N.F. neol.
djorontc
1.n., *termo para indicar um prato
guineense, cujos ingredientes
principais so sal, malagueta de
Guin e camares secos pilados. -
kila i bon pratu, ku sedu, kuntangu
di djorontc ku siti (R95) -.
2.n., *camares secos. - Bu na
randja djorontc, des kuntu, ku sedu
dus muntu (R95) -.
djorson
1.n., *linhagem ou srie de
geraes de uma famlia; conjunto
de ascendentes e de descendentes
de uma pessoa; cl. - I mame ki ta
da fidju djorson, pape kila ta padi kil
djorson ki mame da fidju (J.S.) -.
(GERAO). N.F. jerason.
2.n., *conjunto de pessoas da
mesma poca. - Bula ke pul,
djorsons di radi, bo purpara (J.D.) -.
djoto
n., *espcie de peixe semelhante
corvina, mas com a boca maior;
rainha-bobo. N.S. V.P., n.v. Johnius
ou Pseudotolithus elongatus; durmi
suma djoto significa dormir a sono
solto: a tradio guineense diz que
este peixe passa horas inteiras a
flutuar, imvel, como se estivesse a
dormir (P.Bull).
djubentudi
n., - Djubentudi i tempu di sunhu
(Cenfa) -. (JUVENTUDE). N.F.
juventudi.
djubi
1.v.tr., *ver com inteno e esforo;
olhar; observar. - n vira pa djubi, n
vira pa djubi alguin ku na serkan
(N.M.) -. N.F. Mandinga jubee,
que significa observar.
2.v.tr., *verificar; analisar; examinar.
- Si no djubi es kusa tudu, no ta odja
kuma i no Prisidenti, na rilatoriu, i
sta dentru asuntu (R99) -.
3.v.tr., *ter em considerao; ter por
exemplo. - Djovens pa no firma; pa
ka no djubi no pape, pa no firma,
anos, pa no leba tera (R98) -.
4.interj., djubi!, *interjeio para
chamar a ateno de algum; olha!;
olhe!; olhem!. - Djubi! Bu kalsa
rumpi (J.L.R.) -.
djubi-djubi
v., *continuar a observar com
ateno; olhar por toda a parte. - I
torna djubi-djubi kau, i ka odja
ninguin (T.M.) -. N.F. Mandinga
jubee. N.M. redobro.
djubidu
part., *examinado; verificado;
observado. - I na djubidu manera di
bin sinta kombersa (R98) -. N.F.
Mandinga jubee.
djubidur
n., *diz-se das pessoas que tm a
responsabilidade de verificar o
cumprimento dos acordos;
observador. - Na si rilatoriu
djubiduris internasional skribi kuma
ileisons fasidu di manera djustu, livri
i klaru (P.dosS.) -. N.F. Mandinga
jubee. N.M. pl. djubiduris.
djubila!
interj., *interjeio que exprime
[desejo]; v l!. (OLHA L). N.S.
V.B.
djuda
1.v.tr., *auxiliar; socorrer. - I para bin
153
na prasa i na djuda si tiu pabi na
Brus (N.M.) -. (AJUDAR). N.S.
adjuda nome.
2.v.prep., *proteger; cooperar com. -
Liti di mame ta djuda na tadja bebes
di duensa suma panga-bariga, tursi,
kostipason ku utrus duensas
komuns (R96) -. (AJUDAR A).
djudadu
part., *auxiliado. - I pa i djuda djintis
suma ki djudaduba (N.M.) -.
(AJUDADO).
djudadur
n., *auxiliador; ajudante. - Storia di
kunsada fala kuma mindjer
kumpudu pa sedu djudadur di omi
(Igr.I.) -. (deriv. AJUDAR). N.F.
adjudadur. N.S. sin. djudanti.
djudanti
n., *algum que presta assistncia;
auxiliador. - n misti pa bu fika rei, pa
n fika bu djudanti (T.M.) -.
(AJUDANTE). N.F. adjudanti. N.S.
sin. djudadur.
Djudeu
n., *habitante da Judeia e que
segue a religio do Judaismo;
Hebreu; Israelita. - I kaba ku lei di
Djudeu ku si mandamentu ku regra,
pa i fasi di ki dus pobu un pobu
unidu ku el (N.T.) -. (JUDEU).
djudja-djudja
v., *continuar a unir; pr juntos. - Ala
Deus djudja-djudjanu te aos, nin
rostu pintadu o di bonitasku ka ta
fasin diskisi aonti, pa kerensa ku n
ten na bo (Dj.) -. (deriv. JUNTAR).
N.F. vd. ndjudja. N.M. redobro.
djudju
n., *parte anterior da articulao da
perna com a coxa; articulao. -
Kuri ku kosa djudju ka ta fila (L.A.) -.
(JOELHO). N.S. P.arc. giolho ou
geolho; finka djudju.
djuga
v., *tomar parte numa actividade
desportiva ou de recreio. - I pega na
djuga dama (A.P.)- i ka kau ku
kumpudu pa djuga, i paseiu pa
djintis pasa (R95) -. (JOGAR).
djugadu
part., *executado; praticado. - Djugu
di dinheru ta djugadu, i ka di aos
(R95) -. (JOGADO).
djugadur
n., *pessoa que pratica uma
actividade desportiva ou de recreio.
- Kada bias ku i longanta un kabesa
djugadur di spada ta kortal (A.P.) -.
(JOGADOR).
djugu
1.n., *actividade desportiva ou de
recreio; divertimento. - Suma i pudi
djugu di dama dritu, ninguin ka ta
nganhal na kil tabanka (A.P.) -.
(JOGO).
2.n., *intriga; maquinao. - Ami n
odja bo djugu, abos tudu (F.M.) -.
djugu-djugu
n., *termiteiro; morro de trmites;
grande excrescncia. - si kankuran
pantau un bias na lala, ma nin ki
djugu-djugu ku bin odja, bu na fala
ala ki kankuran na bin (R98) -. N.S.
sin. muntu di bagabaga.
djugude
n., *ave de rapina diurna, da famlia
dos Vultrdeos, de bico adunco e
unhas fortes, com a cabea e o
pescoo nus, que se alimenta de
restos e matrias orgnicas em
decomposio; abutre. - Nunde ku
kusa muri, ala ku djugude ta djunta
(N.T.) -. (JAGUDI). N.F. Guin.,
oxtona, djugudi.
djugudi
n., - Djugudi, anton nunde ku bu na
bai? (T.M.) -. (JAGUDI). N.F. Guin.,
oxtona, vd. djugude. N.S. n.v.
Pseudogyps africanus; djugudi
fidalgu.
djugudi fidalgu
n., *variedade de jagudi com o
dorso de cor branca. (JAGUDI
FIDALGO). N.F. Guin. N.S. V.P.,
n.v. Necroscyrtes monachus.
djuguta
v.intr., *dar saltos; pular. - Sapu
rinka kuri i djuguta na iagu (T.M.) -.
N.F. proparoxtona, djukuta;
154
Mandinga jnku que significa dar
pancada com os cornos ou dar
socos. N.S. djugutanda.
djugutanda
v.caus., *fazer pular. N.S. V.A.
djuis
n., *magistrado encarregado de
fazer justia; rbitro. - tcon ku noda
ka ta laba, djuis ku susu ka ta limpu
(H.M.) -. (JUIZ). N.F. oxtona.
djuisu
1.n., *julgamento; opinio. - Rainha
di sul i na lanta na dia di djuisu ku
djinti di aos (N.T.) -. (JUZO). N.F.
paroxtona.
2.n., *faculdade intelectual de julgar;
bom senso. - Bu studa dimas tok bu
pirdi djuisu (N.T.) -.
djukuta
v., - I fika i na djukuta nan na roda di
riu (T.M.) -. N.F. proparoxtona, vd.
djuguta.
djulga
v., *formar juzo acerca de;
conjecturar; sentenciar. - ka bo
djulga ninguin pa ka bo sedu
djulgadu (N.T.) -. (JULGAR).
djulgadu
part., *sentenciado; apreciado;
decidido por tribunal ou pelo juiz. -
Purmeru bias ku n djulgadu, ninguin
ka staba na nha ladu (N.T.) -.
(JULGADO).
djulgamentu
n., *sentena; apreciao; deciso. -
Abos bo ta djulga djulgamentu di
omi, ma ami n ka ta djulga ninguin
(N.T.) -. (JULGAMENTO).
djumbai 1
1.v., *conversar amigavelmente;
entreter-se nos seres comentando
de tudo ou narrando contos. - Ora ki
djintis na djumbai e ta sinta djuntu
na un kau kadakin ku si banku
(N.M.) -. N.F. paroxtona; Mandinga
jmbo que significa celebrao ou
festa de aniversrio.
2.v., *praticar jogos amorosos. - Sin
amigus pa kombersa kel, pabia n
tudjidu tarbadju, sin mindjeris pa
djumbai, pabia tarbadju ki puti di
dinheru (A.S.) -.
djumbai 2
n., *conversa; passatempo,
especialmente durante a noite;
convvio agradvel; sero. - Na
djumbai ninguin ka ta tene kara di
raiba i so garasa (N.M.) -. N.F.
paroxtona; Mandinga jmbo.
djumbaidu
part., *conversado. N.F. paroxtona,
Mandinga jmbo. N.S. V.B.
djumbaidur
n., *cavaqueador; conversador;
algum ou aquele que faz
companhia a outro. - Nha kamarada
nha stimadu amigu, nha djumbaidur
(G.F.) -. N.F. paroxtona, Mandinga
jmbo.
djumbu
n., *avio muito grande. (AVIO
JUMBO). N.S. V.B.
djumbuli
1.v.tr., *misturar; turbar; tornar turvo;
escurecer. - Ora ki kata iagu, i ta
djumbuli fonti (L.S.) -. N.F.
proparoxtona; Mandinga jmbu,
que significa misturar gua quente
com gua fria para ter gua morna.
2.v.intr., *diz-se duma situao
inquietante que cria confuso; ficar
turvo. - Djintis pupa, kau djumbuli,
ntindimentu ka ten (Dea) -. N.S.
djumbulinti.
djumbulidu
1.part., *turvejado; turvo. N.F.
Mandinga jmbu.
2.adj., *confundido; confuso. N.S.
VB, fig.
djumbulidur
n., *perturbador. N.F. Mandinga
jmbu. N.S. V.B.
djumbulinti
v.caus., *fazer tornar turvo. N.F.
Mandinga jmbu. N.S. V.A.
djumbulmani
n., *turbulncia; confuso;
perturbao. - apezar i panta ku
tudu ki djumbulmani, i disidi
kontinua si bias kumpridu (L.S.) -.
155
N.F. Mandinga jmbu, que
significa misturar gua quente com
gua fria para ter gua morna;
djumbulumani. N:S. sin. tcumul-
tcamal.
djumbulumani
n., - pa ka ten djus na bo metadi ku
nveja ku raiba ku jumbulumani
(N.T.) -. N.F. Mandinga jmbu; vd.
djumbulmani.
djume
n., *Ave pernalta africana da famlia
dos Cicondeos, de pescoo e
cabea totalmente desprovidos de
revestimento e com um bico enorme
e forte; marabu; cegonha-de-papo. -
Kal dia ku Djume pudi padi
pekadur? (T.M.) -. N.F. oxtona;
Mandinga djumu que designa
esta ave. N.S. n.v. leptoptilos
crumeniferus.
djumna
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime os conceitos de [dominar;
ser primeiro; antecipar]; subjugar. -
Deus di no papes djumna kudjiuba
pa bu bin kunsi si vontadi (N.T.) -.
(deriv. DOMINAR).
2.v., *preceder; antecipar-se. -
Jesus djumna i punta Pedru (N.T.) -.
djumna-djumna
n., *desafio para saber quem
chegar primeiro; corrida. - Bideras
e ta fika e na fasi djumna-djumna pa
kanua, pa bai kumpra pis (N.M.) -.
(deriv. DOMINAR). N.M. redobro.
djumpuni
v., - Randja djitus bu djumpuni (Dj.) -
. N.F. proparoxtona, vd. djimpini.
djunda
v., *puxar; esticar. - Ora di lanta
tciga, forsa faltal pabia pis garandi
dimas; i na djunda, pis na djunda
(T.M.) -. (deriv. JUNTAR;
AJUNTAR). N.S. djunda rostu.
djunda rostu
coloc., *apresentar uma cara de
pedra ou feia; mostrar ar de
desagrado. - Ora ku familia di omi
bin osprindadi na kaza, e ta djunda
rostu ku el (Igr.I.) -. (deriv. JUNTAR
O ROSTO).
djunda-djunda 1
v., *puxar com intensidade; discutir
com animosidade. - Miguel, otca ki
na diskuti ku diabu, e na djunda-
djunda pabia di kurpu di Moises
(N.T.) -. (deriv. AJUNTAR;
JUNTAR).
djunda-djunda 2
n., *litgio; dissdio; confuso;
querela; discrdia. - N ka na mati
na djunda-djunda, pabia n gosta di
nha vida (J.S.) -. (deriv. JUNTAR;
AJUNTAR). N.M. redobro.
djundadu
part., *puxado. - Di tudu dus ladu n
na djundadu (N.T.) -. (deriv.
JUNTADO; AJUNTADO).
djundji
v.tr., *atar; unir; sobrepor.
(JUNGIR). N.F. neol. N.S. V.B.
djundjilanidu
part., *acrescentado; sobreposto;
acumulado. - ku fos na mon bo toma
sintidu ku fugu, kantu tempu dja ki
djundjilanidu, i na peradu son kin ke
na gasali lenha pa peganda (J.D.) -.
(deriv. JUNGIDO).
djundjua
v., (JEJUAR). N.F. paroxtona, vd.
djundjuna. N.S. V.B.
djundjuadur
n., (JEJUADOR). N.F. vd.
djundjunadur. N.S. V.B.
djundjun
1.n., *abstinncia, total ou parcial,
de alimentos; privao. - Djinti punta
kusa di djundjun (N.T.) -. (JEJUM).
2.n., *privao de alimentos por
motivos religiosos, como no
Ramado dos Muulmanos ou na
Quaresma dos Cristos. - djundjun
di Koresma (P.dosS.) - djundjun di
Ramadon (R95) -.
djundjuna
v., *privar-se totalmente ou
parcialmente de alimentos. - N ta
djundjuna dus bias na semana
(N.T.) -. (JEJUAR). N.F. djundjua.
156
djundjunadur
n., *pessoa que jejua. (JEJUADOR).
N.F. djundjuadur. N.S. V.B.
djungu
v.intr., *estar meio adormecido;
dormitar; cabecear. - I pega djungu
(L.S.) -. N.F. Mandinga jnkoo, que
significa estar meio adormecido.
N.S. djunguntu.
djunguntu
v.caus., *fazer dormir; adormecer.
N.F. Mandinga jnkoo. N.F.
paroxtona. N.S. V.A.
djungutu
v., *acocorar-se; agachar-se. - E
tciga, kadakin djungutu i na djimi na
si ladu (M.M.) -. N.F. proparoxtona;
Mandinga jnkoto que significa
acocorar-se. N.S. sin. djokoni.
djungutudu
part., *acocorado; agachado. -
Garandis kuma Deus ta da di
manga di manera: i ta da firmadu,
na tarbadju o na kontentamenti, i ta
djungutudu, na kansera, na kasabi o
na padi (J.S.) -. N.F. Mandinga
jnkoto.
djunki
v., *tomar lugar; sentar-se; caber. -
Mortu djunki moransa ku brutasku di
iran-segu (H.M.) -.
djunson
1.n., *unio. (JUNO).
2.n., *pea de canalizao para unir
dois tubos. (JUNO). N.S. V.B.
djunta 1
1.v.tr., *associar coisas ou pessoas
que estavam separadas ou
isoladas; unir; recolher. - I mara i
djunta tudu i kargantal lubu (T.M.) -.
(JUNTAR; AJUNTAR). N.S. djunta
mon; djunta pobu; djunta mame;
djunta pape.
2.v.intr., *associar-se. - djintis tudu
ta djunta e ba tarbadja kil tarbadju
(N.M.) -. (JUNTAR-SE; AJUNTAR-
SE).
djunta 2
1.n., *grupo de pessoas; nome dado
Junta Militar durante os
acontecimentos de Junho de 1998. -
Djunta Militar nunka ka tciga di
mistiba guera ki mitidu nel (R98) -.
(JUNTA).
2.n., *articulao ssea.
djunta kabas
coloc., *comer juntos. - Si bu djunta
kabas ku indimigu di no pobu,
mufunesa, kala (C.S.) -. (deriv.
JUNTAR A CABAA).
djunta mame
coloc., *ser irmos e ter a mesma
me. - ki ermon, no ka djunta mame
ku el (T.M.) -. (deriv. JUNTAR A
ME).
djunta mon 1
coloc., *colaborar; cooperar. - No
misti konsidja bos pa no djunta mon
no luta kontra e duensas (Cecomes)
-. (AJUNTAR AS MOS).
djunta mon 2
coloc., *colaborao; cooperao.
(deriv. JUNTA DE MOS). N.S. V.B.
djunta pape
coloc., *ser irmo e ter o mesmo
pai. - Kil mininu, ke djunta pape,
lanta parmanha i odja ramu seku
(L.S.) -. (deriv. JUNTAR O PAI).
djunta pobu
1.coloc., *convocar uma reunio. -
utru omis mau, na metadi di
amontons, e djunta pobu e turmenta
prasa (N.T.) -. (deriv. JUNTAR O
POVO).
2.coloc., *assembleia popular;
reunio.
djunta-djunta
v., *ir juntando; continuar a recolher.
- N ta djunta-djunta labaremus ki n
otca, pa manda nha djintis algun
kusa (J.S.) -. (JUNTAR). N.M.
redobro.
djunta sintidu
coloc., *pensar da mesma maneira;
estar em sintonia. - Mindjer i ka flur,
nin i ka garafa di binhu, i kumpanher
di balur, si bu djunta sintidu na
kaminhu (C.S.) -. (deriv. JUNTAR O
SENTIDO).
djuntadu
157
part., *unido; reunido; associado. -
manga di bias bardadi ta djuntadu
ku mintida, purki i ta sedu difisil sibi
nde ki kusa sertu kaba nel i mintida
kunsa (P.dos S.) -. (JUNTADO).
djuntamentu
n., *encontro de pessoas. - bo
djuntamentu i ka pa ben, ma i pa
mal (N.T.) -. (deriv. JUNTAR). N.S.
sin. agrupamentu.
djuntu 1
1.adj., *unido; reunido. - anos tudu
djuntu no pudi kamba tapada ku
tadjanu kaminhu di bai dianti (Dea) -
. (JUNTO).
2.adj., *igual; semelhante. - Bianda
ku karni i ka djuntu (C.V.) - E na
buska matal pabia Jesus ta fala
kuma Deus i si pape; asin el i djuntu
ku Deus (N.T.) -. (JUNTO). N.S.
djuntu hipernimo de JUNTO e
de SEMELHANTE.
djuntu 2
adv., *juntamente. - Na bardadi bar i
kuas pontu di diverson djuntu ku
diskotekas (P.dosS.) -. (JUNTO).
N.S. bai djuntu.
djuntu di
1.con., *locuo prepositiva que
indica [perto de]; ao p de. - ma i bai
pa un kau ku staba djuntu di lala
(N.T.) -. (JUNTO A).
2.con., *locuo prepositiva que
significa [ao lado de]. - N ta papia di
kusas ku n odja djuntu di nha pape
(N.T.) -. (JUNTO DE).
djur-djuri
v., *desgrenhar ou despentear os
cabelos. N.M. redobro. N.S. V.A.
djur-djuridu
part., *confuso; entrelaado;
emaranhado. - bo disa tarafi
djurdjuridu (O.S.) -. N.M. redobro.
N.S. V.A., kabelu djur-djuridu.
djura
1.v., *prometer solenemente. - n
djura kuma n na dau garandi
benson (N.T.) -. (JURAR). N.F. neol.
N.S. sin. djurmenta.
2.v., *proferir juramento. - Si un
alguin djura, i ta djura na nomi di
utru ku sedu mas garandi di ki el
(N.T.) -.
djuradu
part., *prometido. (JURADO). N.S.
V.B.
djuramenta
v., - Ratu djuramenta kuma nunka i
sai i ka pupadu (L.A.) -.
(JURAMENTAR; AJURAMENTAR).
N.F. vd. djurmenta.
djuramentu
n., *promessa solene em que se
toma por testemunho algo que se
reputa sagrado. - parti mas
importanti na kasamenti kriston i
djuramentu (Igr.I.) -.
(JURAMENTO).
djuri
n., *conjunto de pessoas que, nos
tribunais, julgam os factos de uma
causa. - Gosi bu alma ke na bai
rispundi na djuri (C.C.) -. (JRI).
N.F. neol.
djurmenta
v., *jurar; prometer solenemente. -
Nha omi djurmentaba kuma, ami
son ki na kiri (P.B.) -.
(JURAMENTAR; AJURAMENTAR).
N.F. djuramenta. N.S. sin. djura.
djurpiga
n., *mosto; sumo; vinho no
fermentado. (JEROPIGA). N.S. V.B.
djurtu
1.n., *espcie de chacal, mamfero
carnvoro e voraz, da famlia dos
Candeos. N.F. Mandinga jruutu
que designa uma espcie de chacal.
N.S. n.v. Canis ureus.
2.n., *pessoa que explora. - Nha
Djurtu, oh Djurtu, ku si kudadi di
klando (D.N.) -. N.F. fig.
djuru
n., *prmio de dinheiro emprestado;
lucro. - No disa es manera di kobra
djuru (Igr.I.) -. (JURO).
djus
n., *altercao; briga; querela,
discusso; polmica. - N kansa dja
di obi djus ku kechas di dunus di
158
orta ku bulanhas pabia di bo (L.S.) -.
N.F. Mandinga djusu. N.S. JUS
significa direito.
djusia
v., *altercar; discutir; provocar
polmica. - I sunha mas kuma i
djusia ku si kolega na skola, kila
kobal mal (N.M.) -. N.F. paroxtona;
deriv. Mandinga djusu, que
significa fgado ou corao, como
origem das emoes. N.S. sin. tene
palabra.
djusiadu
part., *altercado; brigado; discutido.
N.F. Mandinga djusu. N.S. V.B.
djusiadur
n., *brigo; rixoso. N.F. Mandinga
djusu. N.S. V.B.
djusta 1
1.v., *ajustar; igualar. - bu ka na
djusta ku kana di nha porta di kasa
(T.M.) - asin bo ta djusta tudu (N.T.)
-. (JUSTAR). N.S. djusta konta.
2.v., *ser suficiente. - Bo disa, i
djusta! (N.T.) - Ali mas lenha: i
djusta dja, gosi son pa no sindi fugu
(C.V.) -. (JUSTAR).
djusta! 2
interj., *interjeio que exprime
[suspenso]; chega!; no mais!. -
Nino, djusta!, ka bu tcorantanu, ki ku
tcorantanuba dja i djusta (R98) -.
(deriv. JUSTAR). N.S. sin. basta!.
djusta konta
1.coloc., *vingar-se de algum; ser
vtima da vingana de algum. - Ora
ki bin mas, maral diritu, bu pera no
bin djusta konta (P.B.) - aos bu na
djusta konta ku nha pape (P.B.) -.
(AJUSTAR CONTAS).
2.n., *ajuste de contas; vingana.
djustadu
part., *suficiente; ajustado; coisa
que tem tamanho suficiente; justo. -
Mame dja di Tcerno, i pul di sil un
kadjiki djustadu, na pratu (R95) -.
(JUSTADO).
djustamenti
adv., *de modo justo. - Sosiedadi
djustamenti ta formadu pa pesoas
ora ku pesoas tafasi konversa,
dialogu (IN98) -. (JUSTAMENTE).
djustanda
v.caus., *igualar; tornar suficiente;
pr de acordo. - No ka osa
djustanda no kabesa nin komparal
ku kilis ku ta altisi se kabesa (N.T.) -
. (deriv. JUSTAR).
djustandadu
part.caus., *tornado igual; tornado
plano; feito justar; concertado. -
Tudu lugar fundu na intcisidu; tudu
monti, garandi ku pikininu, na
djustandadu (N.T.) -. (deriv.
JUSTAR).
djustifika
1.v.tr., *desculpar; declarar justo. - I
ka ten nin un motivu ku no pudi da
pa djustifika e barudju (N.T.) -.
(JUSTIFICAR). N.F. neol.
2.v.pron., *provar a prpria
inocncia; desculpar-se. - el i
mistiba djustifika si kabesa (N.T.) -.
(JUSTIFICAR-SE).
djustifikadu
part., *desculpado; declarado justo.
- bu sedu djustifikadu na bu
palabras (N.T.) -. (JUSTIFICADO).
N.F. neol.
djustisa
1.n., *virtude moral que inspira o
respeito pelo direito dos outros;
equidade. - i ta guianu na kaminhu
di djustisa ku bardadi (L.Cat.) -.
(JUSTIA). N.S. ant. indjustisa.
2.n., *conjunto de normas e leis de
uma sociedade. - Liga ka misti
nunka odja djustisa di Guine sedu
un djustisa so pa un grupu di djintis
(R95) -.
djustu
adj., *imparcial; conforme a justia. -
I na fasi kusa djustu i sertu na tera
(Igr.I.) -. (JUSTO). N.S. JUSTO
hipernimo de djustu e de
djustadu; ant. indjustu.
djustu di
loc.adv., *advrbio de modo que
significa [s o facto de] ou [somente
por]; apenas. - Djustu di ba tcur, ka
159
ta tciga karga don (L.A.) -. (deriv.
JUSTO DE).
djuti
v., - Lifanti djuti kurpu di lebri, ma i
seta (P.B.) -. N.F. Mandinga jtu,
que significa subestimar; vd. ndjuti.
E, e
*Sexta letra ou grafema do alfabeto
que representa os fonemas [vogal
mdia anterior-palatal] e [vogal
baixa anterior-palatal].
e 1
pron.pess.suj., *forma principal de
pronome pessoal 3 pl.; eles; elas. -
Bindiduris ta fala kuma koperantis
tene manga di dinheru e ka ta
diskuti pres (P.dosS.) - na bardadi
elis e ka mati ne luta kontra kolera
(R95) -. N.M. elis, forma
secundria.
e 2
det.dem., *adjectivo demonstrativo
que indica o espao perto do
locutor. - Kuma ki e Domingu ku
Segunda-fera kuri? (R95) -. (ESTE;
ESTA; ESTES; ESTAS). N.F. es; as
formas e/es so utilizadas
indistintamente, apesar de e
preceder normalmente as palavras
com consoante inicial. N.M. a forma
e somente adjectivo enquanto a
forma es pode ser adjectivo ou
pronome.
e 3 [-e]
suf.verb., *uma das cinco vogais
temticas que formam os verbos. (-
ER). N.S. V.A.
e ku manda
con., - kusinha ku lingron i ma sabi,
e ku manda ora ki na kusinha pa
alguin el ki ta kusinha (N.M.) -.
(deriv. ISSO QUE MANDA). N.F. vd.
el ku manda.
ebanista
n., *trabalhador em bano.
(EBANISTA). N.S. V.B.
ebanu
n., *rvore, muito valiosa e de cor
escura, da famlia das Ebanceas.
(BANO). N.F. proparoxtona. N.S.
V.B.
ebraiku
1.adj., *a lngua dos Hebreus. - I
staba skritu na ebraiku ku gregu ku
latin (N.T.) -. (HEBRAICO). N.F.
160
proparoxtona.
2.adj., *relativo aos Hebreus.
Ebreu
n., *indivduo da raa hebraica;
israelita. - e sedu ebreu? Ami tambi
(N.T.) -. (HEBREU).
echu
n., (IXO). N.F. vd. eichu N.S. V.A.
edema
n., *inchao; inchao. (EDEMA).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. intcasku.
editora
n., *estabelecimento que faz a
edio de libros. - Editora Nimba
(M.K.) -. (EDITORA). N.F. neol.
editorial
n., *artigo de jornal ou de revista
que apresenta as ideias da
direco. (EDITORIAL). N.S. V.B.
editu
n., *edital; anncio. (EDITO). N.S.
V.B.
Edjipsiu
n., *habitante do Egipto. - Bu misti
matan suma ku bu mata Edjipsiu
aonti? (N.T.) -. (EGPCIO). N.F.
proparoxtona.
adj., *relativo ao Egipto. - I tenba
manga di tarbadjaduris edjipsiu na
Libia (R95) -.
Edjitu
n., *pas da frica do Norte, sede da
grande civilizao egpcia. - Tropa
di Edjitu mistiba kamba tambi, ma e
foga na mar (N.T.) -. (EGIPTO).
efeitu
n., *consequncia. - e ka sibi kal ki
efeitu di binhu (F.M.) -. (EFEITO).
N.F. proparoxtona, neol.
efimeru
adj., *passageiro; transitrio.
(EFMERO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. V.B.
efisensa
n., *eficcia. (EFICINCIA). N.S.
V.B.
efisienti
adj., *capaz. - N ka muitu ten
sertesa si di fatu i ten un laboratoriu
efisienti (R95) -. (EFICIENTE). N.F.
neol.
efuson
n., *derramamento. (EFUSO). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. deramamentu.
egoismu
n., *amor exclusivo dos prprios
interesses. - Fasi pa no djorson
liberta di tudu egoismu ku violensia
(L.Cat.) -. (EGOSMO). N.F.
paroxtona.
egoista
adj., *pessoa que leva em
considerao o seu interesse;
interesseiro. (EGOISTA). N.S. V.B.
eh!
interj., - Taxi, taxi, eh!; uh!, i bai
(P.dosS.) -. N.F. vd. eih!.
eichu
n., *pea mecnica. (IXO). N.F.
proparoxtona; echu. N.S. V.B.
eih!
interj., *interjeio que exprime
[invocao]; alo!; ola!. - Eh mama,
eh! eh! (N.Tu.) -. N.F. eh!.
eklesiastiku
1.n., *sacerdote. (ECLESISTICO).
N.F. proparoxtona.
2.n., *livro do Antigo testamento.
(ECLESISTICO).
3.adj., *tudo o que se refere igreja
ou ao clero. (ECLESISTICO). N.S.
V.B.
eklesiolojia
n., *disciplina das cincias
teolgicas que trata da estrutura da
Igreja. (ECLESIOLOGIA). N.S. V.B.
eklisi
n., *ocultao parcial ou total de um
astro. (ECLIPSE). N.S. V.B.
eklitika
n., *diz-se da rbita dos astros.
(ECLPTICA). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
ekran
n., *superfcie sobre a qual se
projectam imagens. - son kin ki tene
pusibilidadi di odja na Lino Coreia,
na ekran di televizon (R95) -.
(ECR). N.F. neol.
ektar
161
n., *medida de superfcie
correspondente a dez mil metros
quadrados. - no konsigui un terenu
di seti ektar (R95) -. (HECTARE).
eku
n., *repetio de um som por outra
superfcie. (ECO). N.S. V.B.
el 1
pron.pess.suj., *forma secundria
do pronome pessoal sujeito 3sing. -
no ka pudi fala kuma el i ka ta dicha
di sedu un manifestason di kultura di
pubis di Guine (A.C.) -. (ELE; ELA).
el 2
pron.pess.compl.prep., *forma do
pronome pessoal complemento
oblquo 3sing. - bu pui malagueta,
bu pila ku el (R95) -. (ELE; ELA).
el ku manda
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que indica
[causalidade]; por isso que. - Stadu i
ka kapas di sentraliza tudu kusa el
son, el ku manda i tene privadus
(IN96) -. (deriv. ISSO QUE
MANDA). N.F. e ku manda;
kumanda.
eletrodu
n., (ELCTRODO). N.S. V.B.
elevadur
*ascensor; monta-cargas.
(ELEVADOR). N.S. V.B.
eliji
v.tr., *escolher; votar. - Povu ke
elijinu (R99) -. (ELEGER). N.F. neol.
N.S. sin. kudji.
elikopter
n., *aparelho de aviao capaz de
se elevar verticalmente. - dozi
elikopter rianta tropa i okupa kil
terenu tudu pa ba buska Carmen
(C.P.) -. (HELICPTERO). N.F.
paroxtona; elikopteru.
elikopteru
n., - no ka tene elikopteru (R95) -.
(HELICPTERO). N.F.
proparoxtona, vd. elikopter.
elis 1
pron.pess.suj., *forma secundria
do pronome pessoal sujeito 3pl. -
pabia elis e sedu un pubis djiru
dimas (A.C.) -. (ELES; ELAS). N.F.
paroxtona.
elis 2
1.pron.pess.compl.s.prep., *forma
do pronome pessoal complemento
directo 3pl. - No ta pidi elis pa e
kontinua manti ordi (R95) - fidjus ka
ta odja elis kantu dias! (R95) -.
(deriv. OS; AS; LHES). N.F.
paroxtona.
2.pron.pess.compl.prep., *forma do
pronome pessoal complemento
oblquo 3pl. - es onda di
kriminalidadi ke na entra no tera i
tisidu par elis (R95) -. (ELES;
ELAS).
embalajen
n., *empacotamento.
(EMBALAGEM). N.F. paroxtona,
neol. N.S. V.B., sin. mbuludju.
embargu
n., *proibio; sequestro.
(EMBARGO). N.F. neol. N.S. V.B.
embolia
n., *situao crtica causada pela
presena de um corpo estranho no
vaso sanguneo. (EMBOLIA). N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
embolu
n., *o corpo estranho no vaso
sanguneo. (MBOLO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
ementa
n., *lista das iguarias; resumo.
(EMENTA). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
menu.
eminensa
n., *ttulo dos cardeais da Igreja
Catlica. (EMINNCIA). N.S. V.B.
emisora
n., *estao de rdio ou de
televiso. (EMISSORA). N.S. V.B.
emitidu
part., *difundido. (EMITIDO). N.S.
V.B.
empiriku
adj., *diz-se de doutrina ou teoria
baseada na experincia sensvel.
(EMPRICO). N.F. proparoxtona.
162
N.S. V.B.
empirismu
n., *doutrina filosfica que aceita
somente o que comprovado pela
experincia. (EMPIRISMO). N.S.
V.B.
en 1
con.,. - Kanhokan ta badja tudu en
kondjuntu te nunde ki mindjeris
firma e na toka e ta torna riba mas
pa se lugaris (N.M.) -. (EM). N.F.
neol., vd. na 2.
en! 2
interj., *interjeio que exprime
[impacincia]. - En! Abo mufunesa
ku na buska (T.M.) -. (HEM!).
enton
1.adv., *advrbio que significa [em
consequncia]. - Enton la ki
problema kunsa (R95) -. (ENTO).
N.F. nton.
2.interj., *interjeio que se usa para
chamar a ateno. - Firma, enton!,
iabri udjus di bu alma ku oredjas di
bu korson pa e sukuta (L.Cat.) -.
(ENTO!).
entra
v., - E ta diskalsa sapatu na porta e
entra dentru di baloba (N.M.) -.
(ENTRAR). N.F. vd. ientra.
entrada
1.n., *ingresso. - Pa entrada di
bulanha i ten un tubu ke pui la utru
anu (R95) -. (ENTRADA). N.F. neol.,
ientrada.
2.n., *comeo. - na entrada di tcuba
(C.P.) -.
3.n., *porta. - i rola un pedra garandi
pa entrada di supultura, i bai (N.T.) -
.
entranda
v.caus., - E torna panha utru mas pa
entrandal (L.S.) -. (deriv. ENTRAR).
N. F. vd. ientranda.
entri
con., *preposio que indica espao
intermdio ou reciprocidade. - Otca
ki omi sibi di kil ke na pasaba entri
kombosas, i panha raiba i suta
strelas (L.S.) - Solusons pa kistons
di Timor-Leste na pasa
nesesariamenti pa un intindimentu
entri Timorensis (R95) -. (ENTRE).
entrimetadi
adv., *entretanto; no meio. -
Entrimetadi di misti kusas, ku sunhu
di e tcon ku Deus danu, ma ku ka
sertu, n na balansa (O.S.) -.
(ENTRE METADE). N.S. V.B.
entritantu 1
con., *conjuno adversativa que
significa [porm]; todavia. -
Entritantu i ten sertus rizervas pa
parti di Rusia i China (R95) -.
(ENTRETANTO). N.F. neol.
entritantu 2
adv., *advrbio de tempo que
significa [nesse espao de tempo]. -
Entritantu interevensons kontinua
(R95) -. (ENTRETANTO). N.F. neol.
Epifania
n., *dia festivo dos Cristos que
comemora a manifestao de Jesus
aos gentios e a adorao dos Reis
magos ao mesmo Jesus. - Festa di
Epifania (L.Cat.) -. (EPIFANIA). N.F.
paroxtona.
epikureu
n., *filsofo que segue a doutrina do
grego Epcuro; pessoa que d muita
importncia aos prazeres da vida
terrena. - Utru filosofus ku ta
tcomadu epikureu ku stoiku e ta
diskutiba ku el (N.T.) -.
(EPICUREU). N.F. paroxtona, neol.
epilepsia
n., *desordem do sistema nervoso,
que se caracteriza por convulses e
perda de conscincia. - Djintis ku
tene prublema di epilepsia ta kai
ataki (Igr.I.) -. (EPILEPSIA). N.F.
paroxtona, neol. N.S. sin. durba-
kabesa; mal di volta.
epoka
n., *perodo marcado por um
acontecimento notvel; temporada;
era. - Povu di Guine vivi muitu
epoka sin sibi ke ki liberdadi (IN96) -
. (POCA). N.F. proparoxtona,
neol.
163
er, er
coloc., *princpio de adivinha ou
histria popular. - Storia di dus
badjuda: er, er, er sertu (M.K.) -.
(ERA, ERA).
er sertu
coloc., *resposta de quem quer
ouvir a adivinha ou histria popular.
- Storia di dus Badjuda: er, er, er
sertu (M.K.) -. (ERA CERTO).
era
v., *forma do passado do verbo ser.
- es i era nha duvida (R95) -. (ERA).
N.F. neol., vd. eraba.
eraba
v., *forma do passado do verbo ser.
- Omi bedju eraba garandi muru, i
purpara manera di kastiga elis
(Ceef) -. (deriv. ERA). N.F. era;
ieraba.
erande
n., *iran dos Bijags. N.F. Bijags
erande. N.S. V.B.; o termo iran
derivado de erande, palavra da
lngua bijag da ilha de Bubaque;
eraminde o equivalente da ilha de
Orango e eramunde da ilha de
Canhabaque.
erderu
n., - si bu padidu erderu, bu ten ke
sibi mima bu ardansa (J.D.) -.
(HERDEIRO). N.F. neol., vd.
arderu.
erenhi
v., N.F. vd. uerengui. N.S. V.A.
ermon
1.n., *diz-se de algum que partilha
pai e me, ou um s destes, em
relao a outrem. - Badjuda tene
sinku ermon (T.M.) -. (IRMO;
IRM). N.F. iermon. N.S. ermon-
femia; ermon-matcu.
2.n., *membro de uma confraria;
prximo; amigo. - Ermon kudi,
ermon kudi!, si na bin bu kontan
(J.L.R.) - ke ku manda bu na djubi
puera na udju di bu ermon, bu ka
rapara padas di po ku sta na bu udju
propi? (N.T.) -.
ermondadi
n., *parentesco de irmos;
fraternidade; intimidade. - Djintis ta
fala kuma kamaradia di bardadi i un
ermondadi (J.S.) -. (IRMANDADE).
N.F. iermondadi.
ermon di amanha
adv., *advrbio de tempo que indica
[o dia depois do dia de amanh]. -
Si bu bisti un ropa aos, amanha,
ermon di amanha, bu sibi kuma suor
ultrapasa dja kila (IN96) - i na fasi
anu ermon di amanha (R95) -.
(deriv. IRMO DE AMANH). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. dipus di
amanha.
ermon-femia
n.f., *irm. - Ma fidju di ermon femia
di Paulu obi kusa di mboskada ke
na iarma (N.T.) -. (deriv. IRMO
FEMEA). N.F. proparoxtona. N.M.
lexia composta. N.S. sin. ermon.
ermon-garandi
n., *o irmo mais velho; primognito.
- Djon seta djanan kil proposta, i bai
kontal si ermon garandi (L.S.) -.
(deriv. IRMO GRANDE). N.M. lexia
composta.
ermon-kode
n., (IRMO CADETE). N.F. oxtona,
vd. kode. N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
ermon-matcu
n.m., *irmo. - Tudu kil ki nha ermon
matcu Paulu falau pa bu fasil, fasil
(L.S.) -. (deriv. IRMO MACHO).
N.M. lexia composta. N.S. sin.
ermon.
ermonsinhu
n., *irmo mais novo.
(IRMOZINHO).
erna
n., *sada anormal de uma vscera,
causada pela ruptura da parede que
a reveste. - Mesinhu di erna: i un po
tambe ki sta na matu (IN99) -.
(HRNIA).
eroi
n., *personagem principal de uma
obra literria; pessoa valente. - Davi
164
seduba mesmu un eroi (A.T.) -.
(HERI). N.F. paroxtona.
eroportu
n., *lugar para o trfego areo de
passageiros e mercadorias;
aerdromo. - i pidi ainda pa i
mandadu observadur di Nasons
Unidas pa eroportu di Kinchasa
(R95) -. (AEROPORTO). N.F. neol.
N.S. sin. kampu di aviason;
eroportu internasional Osvaldo
Vieira o aeroporto da Guin-
Bissau.
eru
n., *engano; culpa; mau
comporamento. - Bo sta na garandi
eru (N.T.) -. (ERRO). N.F. neol.
eru [-eru]
suf.nom., *sufixo que entra na
formao de substantivos,
exprimindo a ideia de profisso,
ocupao ou noo colectiva. -
bideru - kabaleru - pasajeru -
porteru - tarpaseru -. (-EIRO). N.M.
sufixo de nomes e verbos.
es
1.det.dem., *adjectivo demonstrativo
que indica o espao perto do
locutor. - Es abitu di pidi-pidi na fera
i forti na Senegal (P.dosS.) - Es
dadus sta na un rilatoriu (R95) - E
baldu i pa fasi ke? (J.L.R.) -. (ESTE;
ESTA; ESTES; ESTAS). N.F. vd. e
2.
2.det.dem.sing., *pronome
demonstrativo que designa a
pessoa ou a coisa que est perto de
quem fala; esta; isto. - Es fasidu na
Bisau na dia 28 di Fevereru di 1995
R95) - Esis e ta sutadu di tudu
koldadi manera (P.dosS.) -. (ESTE;
ESTA; ISTO). N.M. pl. esis.
esa [-esa]
suf.nom., *sufixo que entra na
formao de substantivos,
exprimindo a ideia de qualidade ou
estado. - djiresa - badjudesa -
faimadesa - koitadesa - garandesa -
nobresa - frakesa -. (-EZA). N.M.
sufixo de adjectivos, nomes e
verbos.
esis
det.dem.pl., *pronome
demonstrativo plural que designa a
pessoa ou a coisa que est perto de
quem fala. - dus kusas mas
importanti i esis (Igr.I.) -. (ESTES;
ESTAS). N.F. paroxtona. N.M. sing.
es.
esterior
1.adj., *relativo ao estrangeiro;
comparativo de externo. - Partidu
tenta akalma situason atraves di un
politika esterior nasionalista (R95) -.
(EXTERIOR). N.F. neol. N.S. sin.
parti di fora;ant. intirior.
2.n., *as naes estrangeiras. - elite
ta manda se fidjus pa utrus skolas o
pa esterior (MR98) -.
estin
det.dem., *diz-se de algum de
quem no se lembra o nome;
fulano. - Estin muri sinku ora di
parmanha (A.S.) -. (ESTE).
esutru
det., (ESSOUTRO). N.S. V.B.
etapa
n., *perodo; distncia entre dois
lugares. - A partir di 74 no na parti
ku un novu itapa, no diskisi
kolonialismu, kila pasa, guera kaba,
tudu kusa kaba (IN96) -. (ETAPA).
N.F. neol.
etnia
n., *conjunto de indivduos ligados
pela mesma lngua e cultura. - etnia
Bidjugu (R96) -. (ETNIA). N.F.
paroxtona, neol. N.S. sin. rasa.
etniku
adj., *relativo etnia; caracterstico
de um grupo de indivduos com a
mesma cultura e a mesma lngua. -
diferentis grupus etnikus (IN96) -.
(TNICO). N.F. proparoxtona, neol.
Eukaristia
1.n., *na liturgia crist indica a
celebrao da Missa, que renova a
presena de Jesus no meio dos
fiis. - Kristu danu Eukaristia sinal di
si amor (L.Cat.) -. (EUCARISTIA).
165
N.F. paroxtona.
2.n., *a hstia consagrada. - Na
Eukaristia Jesus sta bibu (L.Cat.) -.
3.n., orason di eukaristia,
*palavras da liturgia crist que
constituem a parte central da
celebrao da Missa. - I fasi orason
di eukaristia (N.M.) -.
Europa
n., *um dos seis continentes do
globo terrestre. - i ten akordus ke ta
ba konstitui un intravi pa
dizinvolvimentu di prusesu di
imigrason na Europa (IN96) -.
(EUROPA). N.F. neol., vd. Oropa.
europeia
adj.f., - sosiedadi europeia (IN96) -.
(EUROPEIA). N.F. proparoxtona,
neol., vd. europeu. N.S. Union
Europeia.
Europeu
1.n., *habitante da Europa.
2.adj., *relativo Europa. - kria
kumunidadi di Stadus europeus
(IN96) -. (EUROPEU). N.F.
paroxtona.
ex (ex-)
pref., *prefixo, que ligado a um
nome, indica o que foi
anteriormente. - N misti punta sior
Presidenti di kumison, enton
ministru, ex-enton ministru (R99) -.
(EX-).
ezitu
n., *resultado feliz. - Bu fala kuma
es kuri ku un sertu ezitu, pabia di ke
ku manda i ka ezitu total nan propi, i
un sertu ezitu ate? (R95) -. (XITO).
N.F. proparoxtona, neol.

F, f
*Stima letra ou grafema do
alfabeto que representa o fonema
[fricativa surda labio-dental]. (F).
fa
n., *quarta nota musical. (FA). N.S.
V.B.
faba
n., *feijo fava. (FAVA). N.S. V.B.,
n.v. Phaseolus lunatus.
fabrika 1
v., *produzir atravs de processos
mecnicos. (FABRICAR). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. V.B., sin.
kumpu.
fabrika 2
n., *estabelecimento ou empresa
onde se fabrica alguma coisa. - n
sedu funsionariu di fabrika di
kalsadu, ke sedu fabrika di sapatu
ku tcoma Ianda, ke fika na zona di
Bra (R95) -. (FBRICA). N.F.
proparoxtona.
fabrikadu
part., *feito; construdo.
(FABRICADO). N.S. V.B.
fabur
1.n., *servio prestado sem
remunerao. - Tentason i di djuda
son kilis ki ta djudanu ku kilis ki na
bin pudi fasinu fabur (L.S.) -.
(FAVOR). N.S. di fabur.
2.n., *cortesia; gentileza. - fasin de
fabur (N.M.) -.
3.n., *merc; indulgncia. - I
mandanu pa anunsia liberdadi pa
katibus, pa anunsia anu di fabur di
Sinhor (N.T.) -.
fadiga 1
1.v.tr., *causar cansao. - Bu disa
fadigan (T.M.) -. (FADIGAR).
2.v.intr., *estar com cansao. - Lubu
fadiga, pabia i ta sta nan suma
karnel ndjutil (M.M.) -. (FADIGAR-
SE).
fadiga 2
n., *cansao. - Es seti fadiga tudu ka
tudjin mara kamaradia (F.S.) -.
166
(FADIGA).
fadigadu
part., *diz-se de algum que est
com cansao; algum que
precipitado ou que est sempre com
pressa. - Ami ku bu pape no fika
fadigadu, no na buskau (N.T.) -.
(FADIGADO).
fadja
v., *adornar o corpo com lenos ou
panos; enfeitar; ornar. - e ta bisti
bonitu e fadja pa bai ronka (N.M.) -.
(ENFAIXAR; FAIXAR). N.S. ant.
disfadja.
fadjadu
part., *enfeitado; adornado. -
pruntiadu suma noiva ku fadjadu pa
si noivu (N.T.) -. (ENFAIXADO;
FAIXADO).
fadjamentu
n., *enfeite; acto de adornar. - kil
badjaduris ta tene se fadjamentu
diferenti ku di tokaduris, elis e ta
mara se fadjamentus na kurpu tudu
(N.M.) -. (ENFEIXAMENTO).
fafat
intens., - Ke ki n na pera? I sai
djanan fafat (J.S.) -. N.F. vd. fat;
Mandinga pfat que designa
rapidez.
faicha
n., *cada uma das partes de uma
estrada. - I no kontinua na pidi no
populason pa ka e sinti medu na ki
faicha ke djintis na sirkula nel (R95)
-. (FAIXA). N.F. neol.
faima
v.intr., *encher-se de fome; ter fome;
desejar ardentemente; cobiar. -
Lubu i odja korson i faima (F.M.) -.
(ESFAIMAR-SE). N.F.
proparoxtona.
faimadesa
n., *avidez; cobia. - Bo libra di
faimadesa di dinheru (N.T.) -. (deriv.
FOME). N.S. No Portugus antigo a
forma FAME indica o moderno
FOME.
faimadu
part., *algum que tem muita fome;
vido; faminto; esfomeado. - Lubu
manera ki faimadu, i bai tras di
kabra (L.S.) -. (ESFAIMADO).
faiska 1
v.intr., *relampejar. (FAISCAR). N.S.
V.B.
faiska 2
n., *raio; centelha; chispa. - Lebri bai
i pega na pikareta i madja rotca,
faiska sai (F.M.) -. (FASCA).
faka
n., *instrumento cortante com uma
lmina de ferro ou de ao enfiada
num cabo; punhal. - i mola si faka
asin, to ku faka sabi (T.M.) -.
(FACA). N.S. boka di faka; punhu
di faka; faka di atorna.
faka di atorna
n., *vingana; retoro; vindicta. -
faka di atorna nunka i ka ta moku
(L.A.) -. (deriv. FACA DE TORNA).
N.M. lexia complexa.
fakada
n., *punhalada. (FACADA). N.S.
V.B., sin. punhalada.
fakia
v.tr., *ferir com a faca; apunhalar.
(ESFAQUEAR). N.S. V.B.
fakiadu
part., *apunhalado. - Di pes pa les i
na ianda korson fakiadu (R.N.) -.
(ESFAQUEADO). N.S. sin.
punhaladu.
fakiadur
n., *apunhalante.
(ESFAQUEADOR). N.S. V.B., sin.
punhaladur.
fakiamentu
n., *golpe de faca.
(ESFAQUEAMENTO). N.S. V.B.
fakuldadi
1.n., *estabelecimento de ensino
superior. - Na Karache, kin ke tene
fidju di vinti anu, ki mininu sta na
fakuldadi o i fasi desimu sugundu
anu (R95) -. (FACULDADE). N.F.
neol.
2.n., *aptido; poder de fazer
alguma coisa.
fala 1
167
1.v., *manifestar atravs de
palavras; dizer; declarar. - Na
Guine-Bisau merkadu tene un
sintidu mas garandi di kil ki no fala
del na kunsada (P.dosS.) - I rabida i
fala si mame (J.S.) -. (FALAR). N.S.
fala ku sintidu; fala mantenha;
fala roku; torna fala; tudji fala; sin.
papia; sin. spresa.
2.v.tr., *proclamar; proferir. - tudu ta
fala amen (N.M.) - utru ta fala lingu
stranhu (N.M.) -.
3.coloc., fala kuma, *colocao que
introduz uma frase interrogativa
indirecta. - E kaba e fala kuma i ka
bon nheme pe di katcur (J.S.) -.
(deriv. FALAR QUE). N.F. vd. kuma
2.
fala 2
n., *conversa; dilogo. - Bu na bin
obi falas ku bu ka na intindi (O.S.) -.
(FALA).
fala dosadu
n., *voz agradvel ou melodiosa.
(deriv. VOZ ADOADA). N.M. lexia
composta. N.S. V.M.
fala ka sabi
n., *discurso que no presta ou que
no pertinente; voz no agradvel
ou pouco bonita. (deriv. FALA NO
SBIA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
fala ku sintidu
coloc., *dizer de si para si; pensar. -
Mindjer i odja manera ke si omi sta
mal i fala ku sintidu: si n ka na bai
tiral gosi, i na muri na iagu (T.M.) -.
(deriv. FALAR COM O SENTIDO).
fala mal
coloc., *criticar; dizer mal de. - N
pidiu, ka bu fala mal di Pepel (I.eI.) -
. (deriv. FALAR MAL). N.S. FALAR
MAL significa dizer palavres e no
insultar.
fala mantenha
coloc., *saudar; cumprimentar. -
Sara tciga, i fala mantenha, i sinta i
fala (T.M.) -. (deriv. FALAR).
fala mas
coloc., *repetir; acrescentar. - I ka
bon no fala mas na partidus, ma sin
no fala mas na buska soluson pa
nason (R99) -. (deriv. FALAR
MAIS).
fala roku
n., *diz-se da voz alterada pela
inflamao da laringe. - Aos bu tene
fala roku - (deriv. FALA ROUCA). N.
M. lexia composta. N.S. V.A.
fala sabi
1.coloc., *falar com eloquncia.
(deriv. FALAR SABIAMENTE).
2.n., fala-sabi, *discurso eloquente
e agradvel aos ouvidos. - Abo,
kada fulgu di bu pitu i un fala sabi ku
ta durmitin alma (T.Tc.) -. (deriv.
FALA SBIA). N.M. lexia composta.
fala-fala
1.v., *falar confusamente; dizer por
dizer. - n na pidi elis e pudi ba ta
fala-fala, ba ta fala son (I.eI.) -.
(deriv. FALAR). N.M. redobro.
2.n., *diz que diz; confuso. (deriv.
FALA). N.M. redobro.
fala-faladu
n., *discusso; conversa tida ou
concluda. - Fala-faladu i tisi fala ku
ka faladu (C.deP.) -. (deriv. FALA
FALADA). N.M. lexia composta.
fala-fikadu
n., *promessa; o que se tinha
combinado. - Alma-biafada djubi
mindjer e lembra fala fikadu (T.M.) -.
(deriv. FALA FICADA). N.M. lexia
composta.
fala-filadu
n., *acordo. (deriv. FALA FILADA).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
faladu
1.part., *dito; proclamado. - Garandi
ka ta faladu: laba rostu pa bu bonitu,
pabia abo propi bu ta sibi kuma si
bu ka laba rostu, bu ka ta bonitu
(L.A.) -. (FALADO). N.S. fala-
faladu; sin. papiadu; sin.
spresadu.
2.n., *o que dito; notcia. - Talbes
Banhus obi faladu ki Faspebi na
kumpu na tcon di Budjugus (JB97) -.
(deriv. FALA).
168
faladur
n., *pessoa que fala muito. - i na bin
dias di kansera pabia djintis e ta
sedu faimadu, kunfiadu, soberbu,
faladur di mal (N.T.) -. (FALADOR).
N.S. sin. papiadur.
falensia
n., *acto ou efeito de falir;
bancarrota; runa financeira. - kil
projetus kunsa bai falensia (IN96) -.
(FALNCIA). N.F. proparoxtona,
neol.
fali
v.intr., *estar sem dinheiro; ter
perdido todos os recursos
financeiros. (FALIR). N.S. V.B.
falia
v., *errar. - Montiadur ka ta falia
(T.M.) -. (FALHAR). N.F.
proparoxtona.
falidu
adj., *sem dinheiro. (FALIDO). N.S.
V.B.
falisi
v., - i baiba pidi ardansa di un familia
ki falisi (R95) -. (FALECER). N.F.
proparoxtona, vd. falsi.
falisimentu
n., *morte; falha. (FALECIMENTO).
N.S. V.B.
falkon
n., *ave de rapina, diurna, da famlia
dos falcondeos. - Manhoti ku
Falkon na matanu no fidjus tudu
(P.B.) -. (FALCO). N.S. n.v. Falco
ardosiaceus.
falsi
v., morrer. - i kaba di falsi di repenti
(R95) -. (FALECER). N.F. falisi.
N.S. sin. muri.
falsia
v.tr., *enganar; atraioar. - koitadi di
omi ku na falsia Fidju di omi (N.T.) -.
(FALSEAR). N.F. paroxtona.
falsiadu
part., *mentido. (FALSEADO). N.S.
V.B.
falsiadur
n., *diz-se de uma pessoa que
engana ou atraioa algum;
falsificador. - Inimigus di Jeremias
tcomal di falsiadur, ma i seduba un
omi fiel ku tenba amor pa si tera
(Igr.I.) -. (deriv. FALSEAR).
falsiamentu
n., *traio. - Falsiamentu di Judas
(N.T.) -. (FALSEAMENTO).
falsidadi
n., *mentira; calnia; hipocrisia. -
Falsidadi ku mintida ka ta odjadu na
si korson, si alma i limpu, si korson i
puru (L.Cat.) -. (FALSIDADE). N.F.
neol. N.S. sin. mintida.
falsidu
1.part., *morto. - Ruti ka ten diritu na
Israel suma mindjer strandjeru, ma i
ten diritu suma viuva ligadu ku
iardansa di si maridu falsidu (A.T.) -.
(FALECIDO).
2.n., *defunto. - toma konta di viuva
di falsidu (A.T.) -.
falsifikason
n., *fraude; imitao errada.
(FALSIFICAO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. nganu.
falsu
1.adj., *mentiroso; diz-se de uma
pessoa de m f; desleal. - Toma
sintidu ku profetas falsu (N.T.) -.
(FALSO). N.S. sin. muntrus.
2.adj., que no verdadeiro. -
Djintis ki ta konta mintida o ki ta
lantanda falsu tistimunhu e tciu na
mundu (L.S.) -.
falta 1
1.v.tr., *no cumprir; no estar
presente. - mininus e na kai na
tentason di falta aula pa panti pa
djubi kil djugu (R95) -. (FALTAR A).
2.v.intr., *ser necessrio para que
alguma coisa fique completa; restar.
- i na falta tris dias pa tarbadju kaba
(R95) -.
falta 2
1.n., *ausncia. - alunus ta fika sin
bai skola pabia di falta di pursoris
(N.M.) -. (FALTA). N.S. da falta;
falta di rispitu.
2.n., *erro; pecado. - Bu ta purda
sempri no faltas (L.Cat.) -.
169
falta di rispitu
n., *ausncia de considerao. - Kin
ku randja tudu es falta di rispitu ku
tisi guera dentru di no tera aos un
dia? (R98) -. (FALTA DE
RESPEITO). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. disrispitu.
falta di sibi
n., *desconhecimento; ignorncia.
(deriv. FALTA DE SABER). N.S.
V.M., sin. ignoransa.
falta rispitu
coloc., *insultar; no respeitar-se. -
no ka na bin li pa bin falta nutru
rispitu (R99) -. (deriv. FALTAR).
faltadu
part., *ofendido, desrespeitado.
(deriv. FALTAR). N.S. V.B.; faltadu
tem a significao de (FALTADO
DE RESPEITO).
fama
n., *reputao; notoriedade; glria. -
Aos fama pirdintiu sintidu, pupas di
saias nobu kunfundiu kabesa (D.N.)
-. (FAMA).
familia
1.n., *conjunto de pessoas do
mesmo sangue ou parentes por
aliana. - Na prasa kada familia ta
vivi elis so, nunde ki sta pape,
mame ku fidjus; na tabanka e ta
konsidera familia pa un grupu di
djintis ku djunta djorson (N.M.) -.
(FAMLIA). N.F. proparoxtona.
2.n., *pessoas que pertencem ao
mesmo grupo partidrio. - I anos
tudu, te na mis pasadu, i di familia di
PAIGC, purke si kusas bai i tciga
nde ki tciganu, tudu no na seta ki
kota di risponsabilidadi (R98) -.
(deriv. FAMLIA).
familiar
1.adj., *algo que diga respeito
famlia. - e dibi di asumi se funson
sosial i familiar (R95) -. (FAMILIAR).
N.F. neol.
2.n., *parente; membro da famlia. -
Na kaza, duenti i ta sta na un
ambienti kunhisidu, familiaris prisiza
sibi kuma ke duensa ta transmitidu
(R98) -. N.M. pl. familiaris.
famozu
adj., *conhecido; notvel. - I la ku es
famozu fera di Tambarina sta nel
(R95) -. (FAMOSO). N.F. neol., vd.
famus.
famus
adj., *notvel. - Ndule, i seduba un
brinkadera mas famus ki Etudja sina
(F.M.) -. (FAMOSO). N.F. oxtona,
famozu.
fana
1.v.intr., *ter cortada a membrana
do prepcio do pnis; subir a
circunciso. - Fanadu i ijeni, i tene si
utilidadi na kamada sosial, ma so na
parti di matcu, purke matcu
sientifikamenti i dibi di fana (IN96) -.
(FANAR).
2.v.intr., *ter cortados os lbios da
vulva ou a clitride; sofrer a exciso.
- Ami i kontra fanadu di mindjer;
tudu mindjer ke fana bu tiral si
potensia di tizon (IN96) -. N.S. fana
o equivalente de FANAR, v.intr., e
fananta o equivalente de FANAR,
v.tr.
fanadu
1.n., *ritual de iniciao que prepara
os jovens e as jovens vida adulta,
responsabilidade social, ao
contacto com os antepassados e
habilidade de continuar a cultura do
prprio povo. - Djugude ka ba
fanadu, ma i kunsi udju (L.A.) - Anta
kil fanadu di difuntus i na kal tempu?
(IN96) -. (FANADO). N.S. bota
fanadu; botadur di fanadu.
2.n., *termo que designa a
circunciso ou a exciso. - i ten
fanadu di ospital i ten fanadu di
tradison (IN96) - Fanadu di mindjer i
un pratika ku ka bali (R95) -.
fananta
v.caus., *circuncidar; excisar. (deriv.
FANAR). N.S. V.A., fananta o
equivalente de FANAR, v.tr., e fana
o equivalente de FANAR, v.intr.
fandan
intens., *adjunto de intensidade ao
170
adjectivo branco para indicar o grau
mximo de brancura. - si ropa
branku fandan suma algudon (N.T.)
- Si kabelu na kabesa i era branku
fandan (N.T.) -. N.F. oxtona.
fanfara
n., *banda de msica que tem s
instrumentos de metal e de
percusso. (FANFARRA). N.S. V.B.
fanfaron
adj., *valento; convencido; vaidoso.
(FANFARRO). N.F. oxtona, neol.
N.S. V.B., sin. bazofu.
fani-fanidu
part., *diz-se dos cabelos em
desordem ou despenteados. N.M.
redobro. N.S. V.B., kabelu fani-
fanidu.
fanta
n., *nome de uma laranjada
sinttica. (FANTA). N.S. V.B.
fantasma
n., *espectro. - N fala, mbe, kila i Jo
o i un fantasma? (N.M.) -.
(FANTASMA).
fantazia
1.n., *imaginao. - N misti sedu
deusa lua na bu storia, kumpanha
mininus na se fantasia (O.S.) -.
(FANTASIA). N.F. paroxtona, neol.
2.n., *traje de Carnaval. - Karnaval i
seduba karnaval di maskaras,
nturudus, di fantazias di Zoru
(P.dosS.) -.
fap
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de especificar o
sentido [som como uma mo
aberta].
2.v., da bofetada fap, *dar bofetada
com a mo aberta. N.S. V.A.
far
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de acrescentar ao verbo o
sema [de maneira absoluta]. - I dita
di kosta i nega far obi konsidju di
djintis (R98) -.
farda
n., *uniforme militar ou de uma
corporao. - Bu sibi kuma polisias i
sidadons suma nos, di farda, anos
no ka pudi ba ta fala tudu kusa i
polisia (R95) -. (FARDA).
fardadu
part., *vestido com uniforme militar
ou de uma corporao.
(FARDADO). N.S. V.B.
farel
n., (FARELO). N.F. neol., vd. forel.
N.S. V.B.
farfadja
1.v., *fazer rudo, como o da
folhagem das rvores movidas pelo
vento. - Ku bambaran di mortadja na
mon n na farfadja (F.S.) -.
(FARFALHAR).
2.v., *estar desorganizado. - Kau
tudu farfadja -.
farfana
n., *mamfero roedor herbvoro que
come mancarra e arroz, conhecido
pelos estragos que faz nas culturas.
- E ba montia e mata un farfana
(T.M.) -. (FARFANA). N.S. n.v.
Thrionomys swinderianus.
farfari
v., *limpar o terreno das ervas
daninhas; capinar. - Ai nha fidju, nha
orta di kamati, fijon, djakatu ku
baguitc ku farfari (C.V.) -. N.F.
proparoxtona; Mandinga frafara
que significa capinar. N.S. sin.
kapina.
farfaridu
part., *limpo do capim; campo j
pronto para o cultivo. - i tciga i odja
kau tudu farfaridu (A.P.) -. N.F.
Mandinga frafara.
Farim
n., *cidade capital da Regio de Oio,
com os sectores administrativos de
Farim, Mansoa, Mansab, Nhacra e
Bissor. - I ten djangadas na
Tcetce, Farim, Djon Landim, San
Visente, Kacheu pa fasi ligason na
dus bandas di rius, ki ten manga del
na Guine (P.dosS.) -. (FARIM).
fariseu
n., *membro de uma escola religiosa
judaica, que ensinava a observncia
171
estreita da lei mosaica. - Un fariseu
kumbida Jesus pa bai kume ku el
(N.T.) -. (FARISEU). N.F.
paroxtona.
farmaseutiku
adj., *boticrio. (FARMACUTICO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
farmasia
n., *estabelecimento onde se
vendem medicamentos. - Mesinhu
ta bindidu na farmasia (Igr.I.) -.
(FARMCIA). N.F. proparoxtona.
faroba
n., - I matu ta ulilidu sedu pa
manganas pudi padi i pa faroba ka
kema (C.V.) -. (FARROBA;
ALFARROBA). N.F., neol., vd.
foroba.
farol
1.n., *torre ou bia fornecida de
lanterna para guiar a navegao. -
no sta na tempu di tcuba i tempu ka
ta favurisi pabia di farois (R95) -.
(FAROL). N.F. neol. N.M. pl. farois.
2.n., *lanterna de veculos.
(FAROL).
3.n., *lmpada ou globo de vidro
com filamentos metlicos que se
tornam brilhantes pela passagem da
corrente elctrica.
farolin
n., *farol pequeno. (FAROLIM). N.F.
farol. N.S. V.B.
faromparia
n., *confuso; fanfarronice; aco
de um impostor. - Faromparia, pabia
abo i fidalgu, ma nin bu ka lembra
kuma anos i di un bambaran (O.S.) -
. (deriv. FARROMBA). N.F.
paroxtona. N.S. FARROMBA
termo regional que significa
parlapato ou fanfarro.
FARP
sigla, *sigla formada pelas quatro
letras iniciais Foras Armadas
Revolucionrias do Povo; o exrcito
da Guin-Bissau. - FARP ki sedu
Forsa di Libertason Nasional (R98) -
. (FARP).
farpadu
adj., *diz-se do arame guarnecido
de farpas. - Mara arami simplis o
arami farpadu (Igr.I.) -. (FARPADO).
N.F. neol., vd. arami-farpadu.
farta
1.v., *saciar por completo a fome ou
a sede; encher de comida ou de
bebida. - I kume pis tok i farta (Ceef)
-. (FARTAR). N.S. farta bentu.
2.v., *cansar-se de repetir. -
kombersas ku no saudozu lider
fartaba dja di papia (R98) -.
farta bentu
coloc., *correr com velocidade como
o barco com as velas impelidas pelo
vento. - serpenti nunde ki sta nel i
farta, bentu i na bin (T.M.) -. (deriv.
FARTAR O VENTO).
fartanda
v.caus., *fazer saciar. - N na
fartanda saserdotis ku kumida riku:
nha pobu na farta ku rikesas (Igr.I.) -
. (deriv. FARTAR).
fartu
1.adj., *saciado; satisfeito. - Bariga
fartu korson kontenti (J.M.B.) -.
(FARTO).
2.adj., *aborrecido; enfastiado. -
Tudu dia son es porkaria di
programa Sida: alguin sta dja fartu
del (Cecomes) -.
fartura
n., *abundncia. - N sibi pasa fomi
ku fartura; n sibi tene tciu o puku
(N.T.) -. (FARTURA).
fas
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de especificar o
sentido [aco rpida]. - Ianda fas!
(T.M.) -. N.F. Mandinga fs que
designa a rapidez.
2.col., ianda fas, *andar depressa.
fasanha
n., *proeza; aco maravilhosa; acto
digno de louvor. - Na kal limgu ke n
na skirbi pa n konta fasanhas di
mindjeris ku omis di no tcon? (O.S.)
-. (FAANHA).
fasenda
n., *pea de tecido; pano. - Ninguin
172
ka ta bota rumbu di fasenda nobu
na kamisa bedju; si i fasi asin, ki
fasenda nobu i ta mas rumpi bedju
(N.T.) -. (FAZENDA). N.S.
FAZENDA hipernimo de fasenda
e de ponta que designa uma
propriedade agrcola.
fasi
1.v., *produzir ou realizar alguma
coisa concreta ou abstracta; verbo
genrico que pode substituir
teoricamente muitos verbos de
aco. - Ke ki djintis ta fasi ku
tceben? Utru ta fasi kaldu di tceben,
utru ta fasi siti (T.L.) -. (FAZER).
N.S. fasi analis; fasi bida; fasi
bokasinhu; fasi dipresa; fasi
diskarna; fasi djitu; fasi gastu;
fasi kalkulu; fasi kangaluta; fasi
kesa; fasi konsulta; fasi konta;
fasi ku djitu; fasi mangason; fasi
matcundadi; fasi ndjeson; fasi
pekadu; fasi ronda; fasi santadu;
fasi sapu; fasi sinal; fasi surni;
fasi tcur; fasi trosa; sabi fasi.
2.v., *agir; comportar-se. - alguns
badjudas di Bisau ta sai ku mama
fora, e na fasi suma badjudas di
Brasil (P.dosS.) -.
3.v., *completar um perodo de
tempo. - Na tabanka si familia fasi
son dus dia, e bin pa prasa ku stera
di tcur (N.M.) -.
4.v., *proclamar. - e na lanta e firma
e fasi profison di fe (N.M.) -.
5.v., *obrigar a; ajudar a. - No odja
di faktu tarbadju ku Partidu fasi to ki
fasi populason kunsi kal ki bon
tratamentu i kal ki mau tratatamentu
(C.P.) -.
fasi analis
coloc., *apresentar a amostra de
uma substncia a fim de examinar a
sua composio. - Bo ten ku fasi
analis purmeru (Cecomes) -.
(FAZER ANLISE). N.S. sin.
analiza.
fasi bida
coloc., *exercer a actividade
vendedora ambulante, a qual
compra e vende mercadorias a
retalho como meio de
sobrevivncia. (deriv. FAZER A
VIDA). N.S. V.P.
fasi bokasinhu
coloc., *falar mal de algum
sugerindo argumentos pouco
verdadeiros; murmurar; fazer intriga;
difundir rumores. - aos no na fala pa
ka konta mintida nin pa ka fasi
bokasinhu (L.S.) -. (deriv. FAZER A
BOCA PEQUENA).
fasi dipresa
coloc., *acelerar; fazer com rapidez;
acabar depressa. - i falan: fasi
dipresa, bu djanti (N.T.) -. (FAZER
DEPRESSA; FAZER PRESSA).
fasi diskarna
coloc., *escarnecer. - fera i no
pindjikiti, si bu fasi diskarna la, bu na
bin prisisa del tudu manera (R95) -.
(FAZER ESCRNIO DE).
fasi djitu
coloc., *fazer o possvel; esforar-
se; arranjar-se; ajeitar. - Kil mindjer
na fasi djitu pa iangasa kil anel pa
furtal (L.S.) -. (deriv. FAZER JEITO).
N.S. sin. ndjita; FAZER JEITO
significa sedu util.
fasi gastu
coloc., *gastar. - Gastu ki ta fasidu
na fanadu di mindjer, nin di matcu i
ka ta fasidu (IN96) -. (FAZER
GASTOS).
fasi kadjabrandadi
coloc., *enganar; cometer adultrio.
N.S. V.A., sin. kai tcai 1.
fasi kalkulu
coloc., *fazer a conta; calcular;
avaliar. - I na fasi kalkulu na kabesa
(L.S.) - (FAZER CLCULOS). N.S.
sin. kalkula.
fasi kangaluta
v., *pular; dar cabriolas; cabriolar;
dar cambalhotas. N.S. V.B.
fasi kesa
coloc., *denunciar; queixar-se.
(FAZER QUEIXA). N.S. V.B., sin. da
kesa.
fasi konsulta
173
coloc., *fazer uma visita mdica;
consultar. - No povu kustuma
ospital: nin si mediku kansa, i ten ke
fasi konsulta (C.P.) -. (FAZER UMA
CONSULTA). N.S. sin. konsulta 1.
fasi konta
coloc., *numerar coisas ou pessoas;
contar. - I fasi konta di pres di librus
(N.T.) -. (FAZER A CONTA). N.S.
sin. konta 3.
fasi ku djitu
coloc., *ajeitar com cuidado; ser
prudente. - Asin suma no sedu fidju
di Deus, no ka dibi di kuda kuma no
pudi parsintil ku imajen di uru o di
prata o di pedra, fasidu ku djitu na
manera ku omi kuda (N.T.) -.
(FAZER COM JEITO).
fasi mangason
coloc., *escarnecer; fazer troa;
atrever-se a. (deriv. FAZER
MANGAO). N.S. V.B.
fasi matcundadi
coloc., *mostrar valentia ou
coragem. N.S. sin. mostra
matcundadi.
fasi ndjeson
coloc., *injectar; fazer penetrar por
injeco. (deriv. FAZER A
INJECO). N.S. V.A.
fasi pekadu
coloc., *cometer um pecado; pecar.
- Tudu kil ku ta fasi pekadu i katibu
di pekadu (N.T.) -. (deriv. FAZER
PECADOS).
fasi ronda
coloc., *estar de sentinela; vigiar.
(deriv. FAZER A RONDA). N.S. V.B.
fasi santadu
coloc., *agir devagar, sem pressa,
agir com prudncia; pensar duas
vezes. - Fasi santadu pa ka bu bin
murdi dedu, pa ka bu bin bedju sin
ka goza bu nobresa (C.C.) -. (deriv.
FAZER ASSENTADO).
fasi sapu
coloc., *fazer-se convidar a uma
refeio de maneira descarada; ter
comportamento de sapo. (deriv.
FAZER O SAPO). N.S. V.A.; na
literatura guineense ter
comportamento de sapo significa
invadir terreno alheio, fazer barulho,
comer as coisas dos outros e
tambm fazer as necessidades em
qualquer stio.
fasi sinal
coloc., *fazer gestos para mostrar
ou avisar; acenar. (FAZER UM
SINAL). N.S. sin. sinala.
fasi surni
*fazer um trabalho precrio ou
temporrio; trabalhar part-time. N.S.
V.P., sin. surni.
fasi tcur
coloc., *fazer as cerimnias
fnebres; fazer as cerimnias
relativas s exquias. (deriv. FAZER
O CHORO). N.S. V.B., sin. toka
tcur.
fasi trosa
coloc., *troar; escarnecer. - Bu
diskisi kuma bu na fasiba trosa di
mi, otcan dentru di fonti n na guirta?
(P.B.) -. (FAZER TROA DE).
fasidu
1.part., *executado; realizado;
construdo. - I na ba ta fasidu um
skola kada anu na diferenti ilha
(JB97) -. (FEITO).
2.part., *cozinhado. - tudu pis ta
fasidu katore (N.M.) -.
3.part., *diz-se de um documento
lavrado e assinado. - Es dokumentu
fasidu li na Bisau na dia vinti seti di
mis di Setembru (R98) -.
4.part., *diz-se de um livro escrito ou
editado. - I ten un libru fasidu na
Guine-Bisau ke ta splika kal plantas
ke dibi di utilizadu na tal duensa
(L.Cat.) -.
5.part., *julgado; tratado;
considerado. - Dia sta dja pertu ku
Sinhor na djulga tudu nasons; suma
ku bu fasiba, asin ku bu na fasidu
(Igr.I.) -.
fasidur
*aquele que faz; fabricador. - fasidur
di sabon (T.M.) -. (deriv. FAZER).
N.S. sin. kumpudur.
174
fasil
1.adj., *simples; vulgar. - ba vizita
Norti o Lesti i mas fasil di ke vizita
Sul (C.P.) -. (FCIL). N.F.
paroxtona. N.S. ant. difisil.
2.adj., *acessvel. - ama te no
inimigu: es kusa i ka fasil, ma el ki
sabura di bida (L.S.) -.
fasilidadi
1.n., *disposio para aprender;
prontido. - kriansa i djintis ke ta
aprindi ku fasilidadi (IN96) -.
(FACILIDADE).
2.n., *comodidade. - anos tudu no
misti vivi na sabura ku fasilidadi
(L.S.) -.
fasilmenti
adv., *com facilidade. - Si no kunsa
sina mininus aprindizajen di leitura i
skrita na un lingua ki sibi, fasilmenti i
pudi trasferi pa un lingua strandjera
(MR98) -. (FACILMENTE).
fasismu
n., *sistema poltico e ditatorial
italiano que teve como fundador
Mussolini e como smbolo um feixe
de varas. (FASCISMO). N.S. V.B.,
ant. dimokrasia.
fasista
n., *pessoa que apoia o fascismo.
(FASCISTA). N.S. V.B.
fasta
v., - Bo fasta di mi, malditus, pa fugu
ku ka ta paga (N.T.) -. (AFASTAR).
N.F. vd. afasta.
fastenta
v.caus., *chatear; incomodar. (deriv.
FASTIO). N.S. V.M., sin. nfastia.
fastenti
adj., * charlato; fastidioso,
impertinente;. (FASTIENTO). N.S.
V.A.
fastu
n., *luxo. (FASTO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. luchu.
fat
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de especificar a aco
do verbo que acontece de maneira
muito rpida. N.F. fafat; Mandinga
pt que designa rapidez.
2.v., ientra fat, *entrar de improviso.
N.S. V.A.
fatia 1
v.tr., *esfatiar; cortar s fatias. -
Dentru di un bolu kadakin fatia-fatia
(R95) -. (FATIAR).
fatia 2
n., *poro; pedao cortado em
forma de lmina e com espessura. -
I punu un fatia di oitenta mil pezus
(R95) -. (FATIA).
fatiadu
part., *cortado s fatias. (FATIADO).
N.S. V.B.
fator
1.n., *condio; causa. - N pensa el
ki un fator di strangulamentu (R98) -
. (FACTOR). N.F. neol. N.S. sin.
kondison.
2.n., *em Matemtica, indica cada
um dos termos da multiplicao.
fatu 1
n., *aco; sucesso. - Bazi di es fatu
di bon atindimentu i ikonomiku
(IN96) -. (FACTO).
fatu 2
n., *roupa exterior do homem. -
Vistuariu i kusa muitu bunitu, bu
odja un omi miti si gravata, un bon
rasa di fatu, un bon rasa di kalsadu
(IN96) -. (FATO). N.F. neol. N.S.
fatu di banhu; fatu-makaku.
fatu di banhu
n., *pea de vesturio que se veste
para nadar ou para bronzear-se.
(deriv. FATO DE BANHO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.; fatu di
banhu hipernimo de FATO DE
BANHO, vesturio feminino, e de
CALES DE BANHO, vesturio
masculino.
fatu-makaku
n., *fato de trabalho, usado
especialmente em mecnica.
(FATO-MACACO). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
fatura
n., *relao que acompanha uma
remessa de mercadorias. - basta bu
175
tene risibus o fatura ku ta identifika
bo kusas ku bo kumpra abos tudu
dus (R95) -. (FACTURA). N.F. neol.
N.S. sin. risibu.
favoravel
adj., *vantajoso; propcio. -
situasons ikonomiku i ka favoravel
(IN96) -. (FAVORVEL). N.F.
paroxtona, neol.
favurisi
v., *ser propcio; auxiliar. - I tempu i
ka ta favurisi (R95) -.
(FAVORECER). N.F. proparoxtona.
fe
1.n., *crena e adeso de uma
pessoa prpria religio ou ao
prprio Deus. - Abron gostaba di
Deus: pabia di si fe, Deus bin dal un
fidju na si bedjisa (L.S.) -. (F).
2.n., *confiana que se deposita em
algum ou alguma coisa. - pa fe ku
no ten na bo, djorson ke ka pudi
muda (A.B.) -.
Febreru
n., - Nha tia leban na Febreru di
oitenta i oitu (N.M.) -.
(FEVEREIRO). N.F. vd. Fevereru.
febri 1
v., *estar doente; sentir ou ter febre;
febricitar. - N kuda n febri (J.L.R.) -.
(deriv. FEBRE).
febri 2
n., *sintoma de doena que se
manifesta com o aumento da
temperatura do corpo; muitas das
vezes, paludismo. - Suma i sta ku
febri sin, bu ka pudi lebal tan
ospital? (R95) -. (FEBRE). N.S.
febri-amarelu.
febri-amarelu
n., *febre muito grave, endmica,
que transmitida por um mosquito.
- Mesinhu di febri amarelu: i un
padja tambi ki sta na matu (IN99) -.
(FEBRE-AMARELA). N.S. sin. trisa-
negra.
febri-febri
v., *estar sempre doente com febre;
febricitar. - Mininu febri-febri, mininu
ka pudi durmi (IN96) -. (deriv.
FEBRE).
febrisi
v., *adquirir febre; febricitar.
(ENFEBRECER). N.F.
proparoxtona. N.S. V.A.
fechu
1.n., *cadeado; trinco. (FECHO).
2.n., *parte final; concluso. - Na
fechu di Siminariu di divulgason di
projetu Frikidja (MR98) -.
federason
n., *associao de entidades com
um fim comum. - komison medika di
federason internasional di futibol
(R95) -. (FEDERAO).
fedi
v., *cheirar mal. - Nunka alguin ba ta
fala kuma si tcaga na fedi (L.A.) -.
(FEDER). N.S. fedi boka; tcera
fedi.
fedi boka
1.coloc., *algum que usa
palavres. (deriv. A BOCA FEDE).
N.S. V.A.
2.coloc., *ter mau hlito.
fedura
n., *mau cheiro; fedentina. - Tudu
kin ku ta sugundi karna, dia ki forti,
no ta sinti fedura (L.A.) -. (FEDOR).
fefi
v., *comer completamente. - Mininu
fefi bianda tudu -. N.S. V.A., sin.
kume fep; sin. leli.
feki
v., *processo de separar o arroz
pilado das cascas e outras
impurezas; joeirar. - Otca arus i
limpu, i na tiral i pul na balai i na
fekil (F.M.) -. N.S. balai di feki.
fekundidadi
n., *qualidade de ser fecundo;
fecundez. - fekundidadi, ku sedu,
kondison di padi (R95) -.
(FECUNDIDADE). N.F. neol.
fel
1.n., *substncia lquida, amarga,
produzida pelo fgado; bile; blis. - e
da Jesus binhu djagasidu ku fel pa i
bibi (N.T.) -. (FEL).
2.n., *vescula biliar. - kuidadu ku
176
fel, purki fel si rebenta na pis i ta
malgos (R96) -.
felis
adj., *contente; afortunado; bem-
aventurado. - pa e pasa un Natal
felis sin prublema di kasabi (R95) -.
(FELIZ). N.F. oxtona.
felisidadi
n., - n na disdja elis muita felisidadi
(R95) -. (FELICIDADE). N.F. neol.,
vd. filisidadi.
Felupe
n., (FELUPE). N.F. neol., vd. Fulup.
N.S. V.B.
femia
1.n.f., *termo que se acrescenta ao
nome de pessoa ou de animal para
designar o sexo feminino. - I padi un
mininu femia son (L.S.) -. (FMEA).
N.F. proparoxtona. N.S. ermon-
femia; fidju-femia.
2.n.f., *mulher; animal de sexo
feminino; pea, como a dobradia,
com orifcio que recebe outra
saliente (macho) para seu
complemento. - Femia bin pa mi,
amor i segu i surdu i mudu (J.D.) -.
femiandadi
n., * membro genital feminino;
vagina. - femia tene kunu, i ta
tcomadu tan femiandadi, pampana,
kusa: e tris nomi e ta utilizadu ora ku
na papia ku alguin garandi (N.M.) -.
(deriv. FMEA). N.F. neol. N.S. sin.
mindjerndadi; ant. matcundadi.
femininu
1.adj., *relativo fmea. - Utrus
badjudas ta uza tambe maskaras pa
suta rapazis, tempu di vingansa
femininu (P.dosS.) -. (FEMININO).
N.F. neol. 2.adj., *em Gramtica,
qualificativo do gnero que indica os
seres de sexo feminino.
fenda
n., *racha; rachadura. (FENDA).
N.S. V.B., sin. ratca; tcabi di fenda.
fengato
n., N.F. oxtona, vd. fenkoto. N.S.
V.A.
fenhi
v., *tornar-se confuso e pouco
promissrio. - ma ali bardadi fenhi,
mandjuas gosi ka ten, mininus ku
garandis aos, brinkadera i un son
(T.Dj.) -. N.F. Mandinga fnhe que
designa o rabo e fnhemaa que
significa aquele que mentiroso
(ele tem o rabo). N.S. kau fenhi.
fenkoto
n., *ano; fantasma da noite. N.F.
oxtona, fengato. N.S. V.B.; sin.
fantasma; sin. kus.
fenti-fenti
1.v., *fazer gestos de
contentamento; fazer gestos de
arrogncia. - Si bu odja galinha na
fenti-fenti, bu ta sibi kuma kutcidur di
midju ka pertu el (L.A.) -. N.M.
redobro.
2.v., *fazer uma coisa sem ter
nenhuma capacidade para aquilo;
tentar. - Nhu na fenti-fenti suma
Anhu ku mindjor fidju di Guine
(N.Me.) -.
fenu
n., *erva que depois de ceifada
seca e utilizada na alimentao do
gado. - Si alguin lantanda riba di ki
alisersu un kasa di uru o prata o
pedra di balur o madera o fenu o
padja, dia di Kristu na mostra klaru
tarbadju di kadaun (N.T.) -. (FENO).
N.F. neol.
fep
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de acrescentar o sentido
[completamente]. - Fugu lanta,
padja kema fep (T.M.) - rei pasa elis
kombersa fep (T.M.) -. N.S. kume
fep; sai fep.
fera
1.n., *lugar pblico onde se vendem
coisas; mercado. - Biderus di
kuskus e ta lanta sedu e fasil e bai
bindi na fera (N.M.) -. (FEIRA). N.S.
sin. merkadu.
2.n., -fera, *segundo termo que
forma o nome dos cinco dias teis
da semana. N.S. kinta-fera; kuarta-
fera; sesta-fera; sugunda-fera;
177
tersa-fera.
feradia
1.n., *oficina de ferreiro. - Fereru ta
lundjusi di feradia, karpinteru ta bida
Nhominka (R.N.) -. (FERRARIA).
feradu
1.part., *que tem dinheiro, chamado
tambm ferro. - Pa bu bai la, i so pa
bu sedu un bon boi feradu (C.C.) -.
(deriv. FERRO).
2.n. boi feradu, *namorado por
interesse econmico. (deriv. BOY
FERRADO). N.F. Ingls boy ou
boyfriend que significa namorado;
fig. N.M. lexia composta. N.S. ant.
boi kiridu.
feramenta
n., *instrumento utilizado em
qualquer ofcio; utenslios de
trabalho. - Abo ku na fika komu chefi
di kau di guarda feramenta (F.J.) -.
(FERRAMENTA).
ferba
n., *estado de um lquido que est a
ferver; ebulio. - Ora ku bu pui ki
adju na galinha, bu pui ki sal, bu ta
dal ferba (R96) -. (FERVURA). N.S.
da ferba.
ferdia
v.tr., bater o ferro quente sobre o
malho (deriv. FERRARIA). N.F.
feredia. N.S. V.A.
feredia
v.tr., - Si n koba mar, si n findi tcon,
si n feredia po, n ta iar dal kontrada
(F.S.) -. (deriv. FERRARIA). N.F. vd.
ferdia.
fereru
n., *pessoa que trabalha o ferro. -
Otca fereru kaba iurni lenha, i djunta
i pui fugu (A.P.) -. (FERREIRO).
feretca
n., - I bai kontra purku-spinhu ku
tenta takal ku si feretcas (M.K.) -.
(FLECHA). N.F. vd. fretca.
ferferi
1.v., *diz-se dos animais a pastar. - I
staba la na monti manga di purku ku
na ferferi na padja (N.T.) -. N.F.
Mandinga fefee que significa
juntar os restos.
2.v., *recolher; buscar frutos no
campo; andar procura de qualquer
coisa. - Ndjuti muri, ferferi fika
(J.M.B.) -. N.F. proparoxtona.
ferferidu
part., *diz-se de um campo onde a
gente j passou a recolher os frutos.
N.F. Mandinga fefee. N.S. V.B.
ferferidur
n., *o que busca ou recolhe frutos
no campo. - Ndjutidur muri,
ferferidur bibu (L.A.) -. N.F.
Mandinga fefee.
ferga
v., *limpar, friccionando. - Kabas di
siti nunka bu ka pudi fergal ku
pirguisa, pabia i ka ta limpu (L.A.) -.
(ESFREGAR).
fergadu
part., *friccionado. - Bu kurpu di
bronzi ki fergadu ku siti malgos
(C.deP.) -. (ESFREGADO).
fergason
n., *frico. (ESFREGAO). N.F.
fregason. N.S. V.B.
feria 1
v., *tirar fria; estar de frias. -
parteras li na Bisau e na bin ba feria
(R95) -. (FERIAR).
feria 2
n., *dia ou dias de descanso. - na
feria di Natal nves di e da kil manga
di dias di ferias e kortal (MR98) -.
(FRIAS). N.F. proparoxtona.
feriadu
1.part., *livre de trabalho. - i ten
servisus ki mesmu na dia feriadu e
ten ke tarbadja (R95) -. (FERIADO).
2.n., *dia de repouso.
fermenta
v., *levedar; estar no processo de
fermentao. - Ninguin ka ta pui
binhu nobu na saku di kuru bedju: si
i pui, ora ku bin fermenta, i ta rumpi
kuru (N.T.) -. (FERMENTAR).
fermentu
n., *substncia que provoca o
processo de fermentao; levedura.
- Un bokadu di fermentu i ta orfa
178
tudu masa (N.T.) -. (FERMENTO).
feron
n., *aguilho. (FERRO). N.S. V.M.,
patu-feron.
feros
adj., *cruel. (FEROZ). N.F. oxtona.
N.S. V.B.
fertca
1.v.tr., *lanar; soltar; atirar. - i fertca
ultimu ovu i di repenti i odja si
kabesa dentru di un kasa bunitu i
garandi (M.K.) -. (FRECHAR). N.S.
FRECHAR significa ferir com frecha.
2.v.tr., *fazer cair os frutos,
lanando objectos contra a rvore. -
i fertca mangu pa leba (Ceef) -.
3.v.tr., *ferir; molestar. - Ai, baguera
na fertcan! (C.V.) -.
fertcadu
part., *lanado; atirado. - alguin ku
ta duvida i suma ondas di mar ku
bentu na bulbuli, i na fertcadu pa
kada ladu (N.T.) -. (FRECHADO).
feru
n., *elemento metlico,
representado pelo smbolo [Fe];
objecto composto deste metal. - i
toma feru i pui na fugu tok i
burmedju (T.M.) -. (FERRO). N.S.
feru-tempradu; feru di fundia; feru
di fura; feru di lisa; feru di sinu.
feru di fundia
n., *ncora. - e dismara ferus di
fundia, e larga elis na mar (N.T.) -.
(deriv. FERRO DE FUNDEAR).
N.M. lexia complexa. N.S. sin.
fundiadera.
feru di fura
n., *utenslio de ferro ou ao, muito
cortante, utilizado na recolha do
vinho de palma. (deriv. FERRO DE
FURAR). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. furadur.
feru di lisa
n., *ferro de engomar. (deriv.
FERRO DE ALISAR). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
feru di sinu
n., *badalo. (deriv. FERRO DE
SINO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. badal.
feru tempradu
n., *ferro que recebeu consistncia
por meio do processo de tmpera;
ferro arrefecido bruscamente aps
ter sido aquecido a temperaturas
elevadas. (deriv. FERRO
TEMPERADO). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
ferudja
v., - Si spidju ferudja, no ka pudi
mas odja rostu nel (L.Cat.) -.
(ENFERRUJAR). N.F.
proparoxtona, neol., vd. ferusa.
ferus
n., *hidrxido de ferro que causa a
destruio progressiva de um
objecto ferroso exposto humidade.
- Bo uru ku bo prata i ferudja; si
ferus na da tustumunhu kontra bos
(Igr.I.) -. (FERRUGEM). N.F.
oxtona.
ferusa
v., *tornar ferrugento; oxidar. - Es,
pa batil, i ka tarbadjusinhu de; es
ferusa (F.J.) -. (ENFERRUJAR).
N.F. proparoxtona, ferudja.
ferusadu
part., *tornado ferrugento; oxidado.
(ENFERRUJADO). N.S. V.B.
festa
1.n., *solenidade religiosa ou civil;
dia de descanso. - I faltaba dus dia
di Paskua, ki festa ke ta kumeba
pon sin fermentu (N.T.) -. (FESTA).
2.n., *alegria; contentamento. -
Karnaval i festa di povu na rua
(P.dosS.) -.
festivu
adj., *relativo a festa. - Misal festivu
(L.Cat.) -. (FESTIVO). N.F. neol.
fet-feti
v., *onomatopeia para indicar a
aco de lavar a roupa com as
mos, esfregando-a ligeiramente. -
Bu fekin, bu fet-fetin (N.V.) -. N.M.
redobro.
Fevereru
n, *segundo ms do calendrio
gregoriano. - i tersa-fera, 28 de
179
Fevereru di 1995 (R95) -.
(FEVEREIRO). N.F. Febreru.
fia 1
1.v.tr., *confiar; dar crdito. - Santcu
ku pui fugu na bu orta; si bu ka fia,
djubi mon di kin ku pretu (A.P.) -.
(FIAR-SE). N.S. sin. fiansa; sin.
kredita; FIAR hipernimo de fia e
de kumpu fiu di linha.
2.v., *crer na prpria religio ou em
Deus. - N fia Deus kil un son
(L.Cat.) -. (deriv. FIAR).
3.v.intr., *depositar confiana. - I ka
torna fia disal na Bisau (N.M.) -.
(FIAR).
fia 2
v.tr., *meter o fio na agulha;
enfileirar. - I panha salton manga
del, i fia na korda (T.M.) -.
(ENFIAR).
fiadu 1
part., *ligado. - pis fiadu na korda -.
(ENFIADO). N.S. V.A.
fiadu 2
adj., *aguado; que tem fio ou
gume. - Na si boka i sai un spada
fiadu pa fidi nasons ku el (N.T.) -
.(AFIADO). N.F. neol. N.S. sin.
moladu.
fiadur
n., *pessoa que afiana outra. - Asin
Jesus fasidu fiadur di un kontratu
mas mindjor (N.T.) -. (FIADOR).
fiansa 1
v., *pr confiana; fiar; estar seguro
de si; ter costas quentes. - Ka bu
fiansa son kuma, ora ku bu na
mamanta, bu ka pudi prenha (R96) -
. (AFIANAR). N.S. sin. fia.
fiansa 2
n., *garantia; confiana; apoio;
suporte; algum em quem se
deposita confiana. - Fiansa ki
tenba na mama di lifanti, si mama
bin seku, fiansa kaba, si fidju na
muri di fomi (L.A.) -. (FIANA). N.S.
sin. konfiansa.
fiansadu
part., *pessoa que tem confiana. -
Fiansadu na roson, ami i djidiu sin
tadjadera (F.S.) -. (AFIANADO).
ficha
n., *folha ou carto de registo de
dados. - No na bin kunsa ficha
numeru sinku (IN96) -. (FICHA).
N.F. neol.
ficheru
n., *caixa para fichas; catlogo;
conjunto de fichas. (FICHEIRO).
N.S. V.B.
fidalgu
n., *filho de pessoa nobre ou
importante; pessoa generosa. -
Fidalgu di tcon i kil ku ta labral,
pabia saku limpu ka ta firma (Dea) -.
(FIDALGO). N.S. mandita-fidalgu;
po-fidalgu.
fidalgundadi
n., *nobreza; fidalguia. - Disnos
badja fidalgundadi di ba estins
baganadus (N.V.) -.(deriv.
FIDALGO).
fidelidadi
n., *qualidade do que fiel;
lealdade. - Dus djinti ki kaza e ta
seta vivi djuntu na fidelidadi (L.S.) -.
(FIDELIDADE).
fidi
1.v., *picar; furar com um objecto
pontiagudo. - So un pusua, ki po fidi
na mon, i panhadu (R98) -. (deriv.
FERIR). N.F. firi. N.S. fidi
djindjirba; fidi lifanti.
2.v., *magoar.
fidi bis
coloc., * tatuar os lbios (deriv.
FERIR OS LBIOS). N.S V.M.
fidi djindjirba
coloc., *operao esttica de
tatuagem das gengivas, para dar-
lhes um tom violceo. - Badjudas
sai pa e ba fidi djindjirba (T.M.) -.
(deriv. FERIR AS GENGIVAS).
fidi lifanti
coloc., *ltima cerimnia dos recm-
iniciados, que uma dana
colectiva para mostrar a prpria
determinao e capacidade de
vencer, juntos e com a ajuda do
esprito do fanado, todas as foras
180
irracionais contrrias vida. (deriv.
FERIR O ELEFANTE). N.S. No
arquiplago de Bijags o elefante
substitudo pelo hipoptamo,
smbolo das foras irracionais da
natureza.
fidi-fidi
v., *fazer muitas feridas, ferindo
como um espinho; estar muito aflito;
estar inquieto e com muita pena. - I
ten tambi manga di utrus kustumis
ke no ta fasi, suma fidi-fidi kurpu,
lanha-lanha kurpu (R95) -. (FERIR).
N.M. redobro.
fidida
n., *espinho. - Fidida kirsi, i bafal
(N.T.) -. (deriv. FERIDA).
fidida branku
n., *rvore da famlia das
leguminosas, que durante a estao
das chuvas perde as folhas; espinho
branco. (deriv. FERIDA BRANCA).
N.S. V.A., n.v. Faidherba albida.
fididu
part., *picado ou furado com um
objecto pontiagudo. - E tciga e fididu
djindjirba tudu i kaba, e sai (T.M.) -.
(FERIDO). N.F. firidu.
fidjadu
1.part., *adoptado como filho.
(FILHADO).
2.n., * aquele que foi adoptado pela
cerimnia do baptismo.
(AFILHADO). N.S. V.B.; (FILHAR)
significa adoptar e (AFILHAR)
significa dar filhos ou rebentos.
fidjastru
n., *filho ou filha de um s dos dois
cnjuges; enteado. - Utru ora e ta
seta tambi fidjastrus ki e seta padi
dianti di lei (J.S.) -. (FILHASTRO).
fidjos
n., *doce de farinha de mandioca ou
de arroz, com acar e canela.
(FILH). N.F. oxtona. N.S. V.B.
fidju
1.n., *indivduo em relao aos seus
pais; rebento; filha; descendente. -
Kila nin el ovinti ku papia, ora ki si
fidju garandi, i matrikula si fidju, i ten
ku paga (R95) - Abo sta sin suma
fidju di lion (T.M.) -. (FILHO). N.S.
fidju-femia; fidju-matcu; badju di
fidju dos; batizadu di fidju dos;
fidju di Djiba; fidju di kabra; fidju
di konta; fidju di sapu; fidju di
tarafe; fidju di tcon; fidju di tera;
fidju dos.
2.n., *os frutos de uma planta. - fidju
di tarafi (N.M.) -.
3.n., *cria ou filhote de animal. -
Lubu manda si fidju pa i ba pidi fugu
na kasa di Lebri (Ch.Mb.) -.
fidju di Djiba
n., *natural da cidade de Geba.
(deriv. FILHO DE GEBA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
fidju di kabra
n., *cabrito. (deriv. FILHO DE
CABRA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
fidju di konta
n., *cada uma das unidades de um
colar; glbulo de um rosrio ou de
um colar. - i fola galinha i tira fidju di
konta (T.M.) -. (deriv. FILHO DE
CONTA). N.M. lexia complexa.
fidju di sapu
n., *girino; cabeudo; caganato.
(deriv. FILHO DE SAPO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
fidju di tarafi
n., *os frutos duma espcie de pau-
tarrafe, utilizados na culinria dos
Bijags durante o tempo das
chuvas, quando as reservas de
arroz se tornam escassas. - Fidju di
tarafi ta tene si tempu, pabia i ka
tudu tempu ki tarafi ta padi; so na
tempu di tcuba na mis di Setembru
ku Otubru (N.M.) -. (deriv. FILHO
DE PAU-TARRAFE).
fidju di tcon
n., *originrio da regio; fidalgo;
genuno; autctone. - Ami i Afunsau,
fidju di tcon, bontadi di pubis (C.V.) -
. (FILHO DO CHO). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. fidju di tera.
fidju di tera
n., *originrio da regio. - I falanu
181
kuma Ansumani i ka fidju di tera, i
istrandjeru (R98) -. (FILHO DA
TERRA). N.M. lexia complexa. N.S.
Antigamente eram chamados os
filhos dos Europeus nascidos em
frica, resultado das unies
matrimoniais com as mulheres
africanas; sin. fidju di tcon.
fidju dos
n., *espcie de boneca feita com a
tbia de um vitelo fervida e enfeitada
com prolas multicolores, trazida s
costas normalmente pelas donzelas,
como se fosse uma criancinha. -
Fidju dos i fadjadu tok i ta da gustu
di pegal o di bambul; i fadjadu ku
manga di kontas, suma fidju ki
gostadu del tciu (J.S.) -. (deriv.
FILHO DE OSSO). N.S. batizadu di
fidju dos; badju di fidju dos.
fidju-femia
n.f., *filha. - Manga di familia ma
misti tene fidju femia pabia i elis ki ta
kirsinti djorson (J.S.) -. (deriv. FILHO
FMEA). N.M. lexia composta. N.S.
sin. fidju.
fidju-matcu
n., *filho. - I ten un mindjer i tenba
dus fidju-matcu (T.M.) -. (deriv.
FILHO MACHO). N.M. lexia
composta. N.S. sin. fidju.
fiel
adj., *pessoa que cumpre as
prprias obrigaes; leal. - Kil ki fiel
na kusasinhu, tambi i ta sedu fiel na
kusa garandi (N.T.) -. (FIEL). N.S.
ant. infiel.
figa
n., *figura caracterstica que
representa uma mo fechada com o
polegar entre o indicador e o mdio,
utilizada para evitar maleficios.
(FIGA). N.S. V.B.
figa-kanhota
*fazer figa com a mo esquerda,
para esconjurar um mau pressgio.
- Si bo kabesa pirdi, bo punta bariga
figa kanhota! (R.N.) -. (FIGA
CANHOTA). N.M. lexia composta.
figadu
n., *rgo do corpo com funes
muito importantes, como a secreo
biliar e a secreo glicognica. -
Figadu, bu tira fel (R96) -.
(FGADO). N.F. proparoxtona.
figu
1.n., *fruto da figueira. - I mistiba
intci bariga ku figu brabu ku purku
na kume (N.T.) -. (FIGO). N.S. o
fruto do figo uma infrutescncia
chamada SICNIO, com
receptculo carnudo e frutos
inclusos.
2.n., pe di figu, *planta da figueira. -
Ermons, pe di figu pudi padi
asetona? (N.T.) -. (deriv. P DE
FIGO). N.S. sin. figuera.
figuera
n., *planta que produz figos. -
Strelas di seu kai riba di tera, suma
o ku bentu forti bulbuli figuera, si
fidjus verdi konkonhi (N.T.) -.
(FIGUEIRA). N.S. sin. pe di figu.
figura 1
v., *significar; fazer parte de. - luta
pa diritus umanus i ta figura suma
luta pa sidadania i pa dimokrasia
(R96) -. (FIGURAR). N.F. neol.
figura 2
n., *imagem. - paliasu i un kusa ke
kriansas tudu gosta di odja, pabia i
un figura muitu-muitu ingrasadu
(R95) -. (FIGURA). N.F. neol.
fijon
- Otca fijon seku, djintis ta kunsa
rebental (F.M.) -. (FEIJO). N.F.
neol., vd. fison.
fika
1.v.intr., *restar; permanecer ou ficar
num lugar. - barku fika na utru
banda (P.dosS.) -. (FICAR).
2.v.intr., *sobejar; sobrar. - otokarus
fika puku dimas dipus di algun
susesu di Silodiata (P.dosS.) -.
3.v., *verbo copulativo que significa
ser. - Fera i kau sertu di kumpra-
bindi i di fika sempri atualizadu ku
nobas di tudu dia (P.dosS.) -. N.S.
fika tristi.
4.v.intr., *instalar-se como hspede;
182
habitar. - Utrus badjudas dizerta di
kaza di se familia e bai fika na kaza
di se kolegas (N.M.) -.
5.v.tr., *deixar; abandonar. - ki si
namoradu i ka mistiba fika Nejo sin
skola (N.M.) -. (deriv. FICAR). N.M.
FICAR sempre v.tr. enquanto fika
pode ser v.tr. e v.intr.
fika tristi
coloc., *tornar-se triste; sentir
desgosto; entristecer. (FICAR
TRISTE). N.S. fika tristi o
equivalente de ENTRISTECER,
v.intr., e tristisi equivalente de
ENTRISTECER, v.tr e.
fikadu
1.part., *colocado; posto; deixado. - i
prindidu i fikadu la tok i ribantadu
(R95) -. (deriv. FICAR).
2.part., *fincado; enraizado. -
Jerusalen fikadu na rotca i ka ta
medi (L.Cat.) -.
fikanda
v.caus., *pr algo num stio. (deriv.
FICAR). N.S. V.B.
fila
1.v., *dar-se bem; fazer as pazes;
entender-se. - E ka fila te aos (T.M.)
- e ta fila un komun akordu di
divorsia (R95) -. (FILAR). N.S.
FILAR significa segurar ou agarrar
com os dentes.
2.v.prep., fila ku, *estar orientado
na mesma direco; alinhar-se. -
kada familia dibi di ba ta bari kil
zona ku fila ku si terenu (R95) -.
N.S. fila ku bentu.
fila ku bentu
coloc., *estar orientado na mesma
direco; aproar ao vento. - N tene
un fidju, si n pul pa i fila ku bentu i
ta dispi: libru (T.M.) -. (FILAR AO
VENTO). N.F. nut.
filadu ku
con., *locuo prepositiva que indica
[em face de] ou [no lado oposto]; em
frente de. - prumeru pedra finkal
nkostadu na paridi di dentru, filadu
ku porta (M.M.) -. (deriv. FILA). N.S.
na ladu di.
filanta
1.v.caus., *concordar; combinar;
fazer um acordo. - I pirsis no filanta
dia di leba arus pa tabanka pa iagu
ka bin danal suma oranu (Dea) -.
(deriv. FILAR).
2.v.caus., *pr na mesma direco;
endireitar. - N tenba un kabra, ora ki
na bai bibi na fonti, i ta djingui tcifri,
ora di riba i ta filanta tcifri: badjuda
ku bai kata iagu (Co.D.B.) -.
filantadu
part.caus., *endireitado; posto na
mesma direco. - strada ku djingui
i na filantadu (N.T.) -. (deriv. FILAR).
filaria
n., *filarase; doena provocada por
um parasita de nome filria; parasita
que causa a filariose. (FILRIA).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
filera
n., *fila; renque. - Filera di djintis te
na nunde (T.M.) -. (FILEIRA).
filha
n.f., - Si bu filha kasadu pa un omi,
bu dibi di pega kil omi tambe komu
bu fidju (IN96) -. (FILHA). N.F. neol.,
vd. fidju.
filisidadi
n., *estado de quem feliz; bem-
aventurana; contentamento. -
sisigan nha korson, bin dan filisidadi
(J.B.) -. (FELICIDADE). N.F.
felisidadi. N.S. ant. infilisidadi.
filisita
v., *congratular; dar parabns. - n
kontenti tciu, n na filisitau pa es
programa (R95) -. (FELICITAR).
N.F. neol. N.S. sin. da parabens.
filma
v., *registar acontecimentos atravs
de fotografias ou pelcula
cinematogrfica. - n bin filma djintis
na Bisau ku n daba mesinhu (IN99)
-. (FILMAR). N.F. neol.
filosofu
n., *estudioso de filosofia, quer dizer
a cincia que indaga, por meio da
razo, a natureza das coisas;
pessoa que pensa muito. - Utru
183
filosofus ku ta tcomadu epikureu ku
stoiku e ta diskutiba ku el (N.T.) -.
(FILOSOFO). N.F. proparoxtona,
neol.
filosofia
1.n., *cincia que indaga, por meio
da razo, a natureza das coisas;
estudo da Lgica, Metafsica, Moral
e Psicologia; doutrina particular.
(FILOSOFIA). N.F. paroxtona.
2.n., *doutrina e prtica particular. - i
sta na no filosofia (R95) -.
filtra
v., *passar atravs de um filtro. -
strandjerus ta filtra se iagu antis de
bibil (Igr.I.) -. (FILTRAR). N.F. neol.
filtradu
part., *passado atravs de um filtro.
- Iagu filtradu o firbintidu mas sta
bon pa mininusinhu (Igr.I.) -.
(FILTRADO). N.F. neol.
filtru
n., *instrumento composto de
material poroso, utilizado para
purificar lquidos. - Bu pudi fasi un
filtru simplis di sus puti garandi
(Igr.I.) -. (FILTRO). N.F. neol.
fin
1.n., *final; termo; concluso. -
dinheru ka ten pa paga vensimentus
na fin di kada mis (P.dosS.) -. (FIM).
N.S. na fin; sin. kabantada.
2.n., *objectivo; finalidade; plano. -
Pa e fin n na tarbadja, n na luta ku
garandi forsa (N.T.) -. N.S. sin.
objetivu.
fina
v., *acabar; findar. (FINAR). N.S.
V.B.
finadu
1.adj., *morto; defunto. (FINADO).
2.n., *pessoa falecida. - E pensaba
kuma talves i un finadu o un spiritu
kualker (L.S.) -. (FINADO). N.S. vd.
dia di finadus.
final
1.adj., *o que pe termo; ltimo. - no
dibi di pui un pontu final (R95) -.
(FINAL). N.F. neol. N.S. sin. ltimu.
2.n., *remate; ltima parte. - I ku es
no tciga final di no programa di aos
(R95) -. N.S. sin. kabantada.
finalidadi
n., *objectivo; plano; fim. - Deus ka
kumpu omi son pa kumpu, i kumpul
ku un finalidadi (L.S.) -.
(FINALIDADE). N.S. sin. fin.
finalmenti
adv., *advrbio de tempo que
significa [por ltimo]; enfim. - statutu
finalmenti i votadu (R95) -.
(FINALMENTE). N.F. neol. N.S. sin.
na fin.
finansa
n., *tesouro pblico; fazenda
pblica. - ministeriu di finansa (R95)
-. (FINANAS).
finansia
v., *custear; patrocinar algum ou
uma instituio. - djubi kal ki
metudus ku bu pudi finansia elis
(IN96) -. (FINANCIAR). N.F.
paroxtona.
finansiadur
n., *pessoa ou grupo que ajuda com
dinheiro ou outro material. - No na
negosia ku finansiaduris di no
sistema di saudi (R95) -. (deriv.
FINANCIAR). N.M. pl.
finansiaduris.
finansiamentu
n., *emprstimo; donativo em
dinheiro. - i bai pa Estadus Unidu i
odja un finansiamentu (IN96) -.
(FINANCIAMENTO).
findi
1.v.tr., *rachar; cortar. - n bin findi
lenha pa n ba firbinti mesinhu (T.M.)
-. (FENDER). N.S. findi kadera;
korson findi.
2.v.intr., *abrir-se; rachar-se. - nha
kurpu ta flema pa bo, suma tera
seku ke findi, i na pera tcuba
(L.Cat.) -. (FENDER-SE).
findi kadera
coloc., *partir as ventas a algum;
bater; dar pancadas; andar
pancada. - N na sai li pa entra
Senegal n ten ku tene dukumentu
kompletu; si bu ka tenel, fidju di
184
Senegal na findiu kadera i leba i ba
fitca (R98) -. (deriv. FENDER A
CADEIRA). N.S. sin. findi rabu; sin.
ratca kadera.
findi rabu
coloc., *bater. (deriv. FENDER O
RABO). N.S. V.M., sin. findi
kadera.
findidur
n., *rachador. (FENDEDOR). N.S.
V.B.
findji
v., *fazer crer aos outros algo que
se sabe no ser verdade; simular;
imitar. - Nhu Lubu findji i na tcora
suma andju. (A.P.) - Nhu findji dudu
pa ka rema (R98) -. (FINDJIR).
findjidu
1.part., *simulado; pintado. - di un fe
ku ka sedu findjidu (N.T.) -.
(FINGIDO).
2.adj., *falso. - Ka bo ten amor
findjidu (N.T.) -.
findjidur
n., *diz-se de algum que finge ou
imita. - ora ku bu ora, ka bu sedu
suma findjiduris (N.T.) -.
(FINGIDOR). N.M. pl. findjiduris.
findjimentu
n., *aco de fingir; impostura. - Bo
disa tudu mau manha, tudu nganu,
ku findjimentu (N.T.) -.
(FINGIMENTO).
finka
v., *apoiar com fora; pr; colocar. -
bu kunsa toma gora kaselora, bu
finka na fugu brandu (R95) -.
(FINCAR). N.S. finka djudju; finka
pe; finka udju.
finka djudju
coloc., *ajoelhar-se; genuflectir. -
Kilis ku staba na barku i finka djudju
si dianti (N.T.) -. (deriv. FINCAR OS
JOELHOS).
finka pe
coloc., *insistir; teimar; persistir. - pa
finka pe, pa kumpu un mundu djustu
(L.S.) -. (deriv. FAZER FINCA-P).
finka udju
coloc., *fixar os olhos em; olhar. - i
finka udju nelis i punta (N.T.) -.
(deriv. FINCAR OS OLHOS).
finkanda
v.caus., *colocar; pr. - tudu
mindjeris kusinha bianda, e
finkandal na bantaba (L.S.) -. (deriv.
FINCAR).
finkandadu
part.caus., *posto de p; posto num
lugar; colocado. - Mame sukundi si
dur bas di kabas finkandadu na
urdidja di kansera (T.Tc.) -. (deriv.
FINCAR).
finta
v., *enganar; driblar. - Tcoka i na
findji suma i na fintal, i na kuri lundju
di kil bagabaga (L.S.) -. (FINTAR).
finu 1
v., *invejar. - Ninguin ka na finu bo,
pabia abo ku kunsi si nomi, abo ku
na kasal (T.M.) -. (deriv. FINAR).
finu 2
1.adj., *delgado. - bu ta pui ki
kugumelu, bu na kortal finu (R96) -.
(FINO).
2.adj., *elegante. - Kilis ku ta bisti
ropa finu, na palasiu di rei ke ta sta
(N.T.) -.
3.adj., *pessoa delicada. - no na
masa beton, e.. djinti finu (J.D.) -.
firbi
1.v.intr., *entrar em ebulio. - Otca
iagu firbi, i laba arus i pul na kaleron
(F.M.) -. (FERVER).
2.v.tr., *cozer num lquido em
ebulio. - i firbi kandja i pilal (R95) -
. N.F. neol., vd. firbinti.
firbidu
part., *diz-se da gua que foi
submetida a ebulio ou de
qualquer alimento j cozido. - Anos
tudu no dibi di ba ta bibi iagu firbidu
o no purpara iagu ku un fidju di
limon no ta bibi (R95) -. (FERVIDO).
firbinti
v.caus., *cozer num lquido em
ebulio; fazer ferver; ferver. - Utru
ora i ta firbinti kombe i tira si iagu i
pul na tceben (N.M.) -. (deriv.
FERVER).
185
firbintidu
part.caus., *cozido num lquido em
ebulio; fervido. - Bibiron pudi fasi
mininu mal, si i ka firbintidu diritu
(Igr.I.) -. (deriv. FERVER).
firi
1.v.tr., *causar ferimento; golpear;
magoar. - firi sensibilidadi di utru
djintis (R95) -. (FERIR). N.F. neol.,
vd. fidi.
2.v.intr., *ficar magoado; estar
ferido; estar com muita preocupao
ou arrependimento. - Kil omi panha
Kamalion i sutal tok i firi (T.M.) -.
(deriv. FERIR).
firia
v., - Fidjus di Guine, nin ki mundu
kinti, tudu tarda ki na tarda, na no
ladu na firia (C.S.) -. (ESFRIAR).
N.F. paroxtona, vd. fria.
firianta
v., - Furadur fasi si manobras tok i
firiantal raiba (A.P.) -. (deriv.
ESFRIAR). N.F. vd. frianta.
firida
n., *ferimento; chaga. - i untal firidas
ku siti ku binhu (N.T.) -. (FERIDA).
firidu
1.part., *o que recebeu ferimento;
magoado. - I fala elis pa e fasi un
imajen di besta ku firidu ku spada
(N.T.) -. (FERIDO). N.F. neol., vd.
fididu.
2.n., *pessoa que est ferido. -
ospital ke ta risibi tudu firidus (IN96)
-.
firkidja
n., *vara bifurcada; forcado de trs
dentes; sustentculo; apoio;
suporte. - Si bu odja firkidja firma,
bu ta sibi kuma i ten kau ki ngosta
nel (L.A.) -. (FORQUILHA). N.F.
frikidja. N.S. sin. po di firkidja.
firkidjanta
v.caus., *pr a forquilha; sustentar. -
pa ialsau pa firkidjanta (J.B.) -.
(deriv. FORQUILHAR).
firma
1.v.intr., *estar em p; ficar de p. -
N firma, n ka iangasa, n djungutu,
n iangasa: sombra (Co.D.B.) -.
(FIRMAR-SE). N.S. firma kan.
2.v.intr., *estar estvel. - Suma no
kamaradia firma, kontan nunde ku
bu ta tarbadja (J.S.) -.
firma kan
coloc., *estar imvel; parar e arder
com fora. - Sol firma kan riba di se
kabesa (P.B.) (FIRMAR-SE).
firmadu
1.part., *diz-se de algum que est
em p; o que fica de p. - Santcu
tciga di odja un Anonsinhu firmadu
na kaminhu (F.M.) -. (deriv.
FIRMAR).
2.part., *seguro; firme. - bo sta
firmadu na bardadi ku bo tene dja
(N.T.) -.
firmanta
1.v.caus., *estabilizar, fixar. - i
tarbadjus gora ki ta firmanta tera,
pabia nunde ki djiresa ku saudi ka
mati so katiberasku ku mortu ku sta
la (J.S.) -. (deriv. FIRMAR).
2.v.caus., *fincar. - Firmanta tudu
pos forti na tcon na roda di sirkulu
(Igr.I.) -.
firmantadu
part.caus., *estabilizado; seguro;
firme. - Es i guera, guera di tudu
ora, sintidu sin diskansu ma ku
fiansa firmantadu (C.S.) -. (deriv.
FIRMAR).
firmesa
1.n., *fora; constncia. - firmesa ta
djuda pasa prova (N.T.) -.
(FIRMEZA).
2.n., *deciso. - Konta e kusas ku
firmesa (N.T.) -.
firmi
1.adj., *estvel. - Bo fika firmi, bo na
sedu salbu (N.T.) -. (FIRME).
2.adj., *seguro; forte. - Kil ku otca
kuma i sta firmi, pa i toma sintidu pa
ka i kai! (N.T.) -.
firminga
1.n., *nome genrico dos insectos
himenpteros, da famlia dos
Formicidas, que vivem em
sociedade, em formigueiros. - Ali
186
firminga na fertcan! (T.M.) -.
(FORMIGA). N.F. furminga.
2.n. firminga kabrianu, *formiga
minscula de cor castanha. (deriv.
FORMIGA CABO-VERDIANA). N.M.
lexia composta.
3.n. firminga pretu, *formiga
correio, capaz de grande
migraes, que ataca insectos e
pequenos animais. (deriv.
FORMIGA PRETA). N.M. lexia
composta.
firminga di aza
n., *trmite efmera alada que
aparece no tempo das chuvas.
(deriv. FORMIGA DE ASAS). N.M.
lexia complexa. N.S. V.M.
fis 1
n., *conjunto de objectos atados
pelo meio; molho. - Bota fis di lenha
tras di nutru i ta kebra garganti
(L.A.) -. (FEIXE).
fis 2
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de especificar o
sentido [aco de um objecto fino]. -
Tankoi, tankoi, kin ku dismaral? Ali i
na pasanu, fis! (P.B.) -.
2.v., sai fis, *sair com delicadeza.
N.S. V.A.
fisial
n., * tecelo. - na pinti di nha fisial,
la ke linha di amor ta fusi nel (O.S.) -
. (OFICIAL). N.S. sin. tisidur di
panu.
fisial di marinha
n., *cozido ou assado de macaco.
(deriv. OFICIAL DE MARINHA).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
fiskal
n., *empregado do fisco. - si un
fiskal na ganha un trizentus kuntu,
valur di si kustu di vida i un milion i
tal, i ten ke sedu falsu (IN96) -.
(FISCAL).
fiskalizason
n., *acto ou efeito de fiscalizar. -
Fiskalizason na parti di komersiu ka
na izisti pratikamenti na Guine-Bisau
(IN96) -. (FISCALIZAO). N.F.
neol.
fison
1.n., *fruto do feijoeiro, muito
apreciado na alimentao e rico em
protenas. - Lebri na kunsa kume
fison, tok i intci bariga (P.B.) -.
(FEIJO). N.F. fijon. N.S. fison-
frade; fison-kongo; fison-
mankanha; kaska di fison;
rebenta fison.
2.n., pe di fison, *planta da famlia
das leguminosas. (deriv. P DE
FEIJO). N.S. n.v. Phaseolus
vulgaris.
fison-frade
n., *nome de um tipo de feijo, cuja
semente de cor esbranquiada e
com mancha preta. (FEIJO-
FRADE). N.S. V.A.; n.v. vigna
unguiculata.
fison-kongo
n., * nome de um tipo de feijo cujas
sementes, pequenas e rondas, so
produzidas por um arbusto.
(FEIJO CONGO). N.M. lexia
composta. N.S. n.v. Cajanus
cajan.
fison-mankanha
n., *espcie de feijo. (FEIJO
MANCANHA). N.M. lexia composta.
N.S. n.v. Vigna unguinculata.
fit
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de especificar o sentido
[aco com velocidade]. - I rinka
djanan fit (L.S.) -. N.S. V.A., pasa
fit.
fita
n., *tecido estreito e comprido;
nastro. - E ta mara fita largu na testa
(N.T.) -. (FITA). N.S. fita-kola.
fita-kola
n., *fita adesiva. (FITA-COLA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
fitca
1.v.tr., *fechar com uma chave ou
tranca. - i fitca portas ku djanelas, i
fika el son ku si mindjer dentru
(A.P.) -. (FECHAR).
2.v.tr., *impedir o acesso de. - no
187
konsigui fitca tudu stradas, no
konsigui fitca tudu rius (C.P.) -.
3.v.tr., *concluir; terminar. - antis di
no fitca no programa di aos, no na
bai obi diretor di skola (R95) -.
4.v.tr., *encarcerar; pr em crcere.
- Si n ka tene dukumentu kompletu,
fidju di Senegal na findiu kadera i
leba i ba fitca (R98) -.
5.v.intr., *encerrar-se. - Logu porta
fitca (N.T.) -. (FECHAR-SE).
fitca kurpu
coloc., *recusar-se; negar-se. - Lubu
fitca kurpu, lebri fikal la (A.P.) -.
(deriv. FECHAR O CORPO). N.S.
sin. nega.
fitcadu
part., *o que no est aberto. - Boka
fitcadu ka ta ientra moska (L.A.) -.
(FECHADO). N.S. matu-fitcadu.
fitcadura
n., *intrumento para fechar uma
porta, uma mala ou outras coisas. - I
pui portas ku fitcaduras ku ntrankus
(Igr.I.) -. (FECHADURA).
fiti-fitidu
part., *diz-se dos cabelos em
desordem ou despenteados. N.M.
redobro. N.S. V.B., kabelu fiti-
fitidu.
fitu
n., *; maneira de ser ou de agir de
uma pessoa; temperamento. - Ke
fitu di marinherus! (C.V.) -.(FEITIO).
N.S. sin. manera.
fiu 1
n., *filamento; linha. - Nin un fiu di
kabelu di bo kabesa ka na pirdi
(N.T.) -. (FIO). N.S. fiu di konta; fiu
di kabelu; fiu di linha; fiu di padja;
fiu di prumu; fiu di uru.
fiu 2
adj., *diz-se do que de aspecto
desagradvel. - Tudu fiu ki fiu,
nunka bu ka ta fala kuma bu fidju fiu
(L.A.) -. (FEIO). N.S. fiu manha.
fiu di kabelu
n.,, *plo da cabea das pessoas
humanas; cabelo. - lion tira un fiu di
kabelu i dal (L.S.) -. (deriv. FIO DE
CABELO). N.M. lexia complexa.
fiu di konta
n., *colar; linha com prolas. (deriv.
FIO DE CONTA). N.M. lexia
complexa. N.M. lexia complexa.
N.S. sin. konta.
fiu di linha
n., *fio para coser. (deriv. FIO DE
LINHA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A., kumpu fiu di linha.
fiu di padja
n.,, *colmo, como das plantas
graminceas; filamento de palha;
palha. - Iran toma fiu di padja i lofil
na tcon (L.S.) -. (deriv. FIO DE
PALHA). N.M. lexia complexa.
fiu di prumu
n., *utenslio para verificar o
aprumo. (FIO-DE-PRUMO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
fiu di uru
n.,, *corrente de ouro fino para usar
volta do pescoo. - si di bardadi i
mistil, pa i dal si anel, mandidja ku si
fiu di uru (F.M.) -. (FIO DE OURO).
N.M. lexia complexa.
fiu manha
n., *mau feitio, mau carcter. -
Tcebetan fiu manha di kumbosas
(R.N.) -. (deriv. MANHA FEIA). N.M.
lexia complexa.
fiundadi
n., *qualidade do que feio.
(FEALDADE). N.S. V.B.
fixa
v., *segurar; pr de maneira estvel.
- Fixa manguera dentru des buraku
(Igr.I.) -. (FIXAR).
fixu
adj., *determinado; estvel. - E pudi
tambe ka ten relason sexual antis di
e nkontra un parseru fixu (Cecomes)
-. (FIXO). N.F. neol.
fizika
1.n., *cincia que estuda as
propriedades gerais da matria e os
fenmenos que no alteram a sua
estrutura interna. - No ten
Matmatika, Fizika, Kimika (J.S.) -.
(FSICA). N.F. proparoxtona.
188
2.adj.f., *material; corpreo. -
kondisons fizikas i psikolojikas (R95)
-.
fiziku
adj., *que se refere ao corpo das
pessoas; corpreo. - mininu dibi di
sta na midida di dizinvolvi si planu
fiziku, inteletual, moral, spiritual i
sosial (R96) -. (FSICO). N.F.
proparoxtona, neol.
flaka
v.intr., *enfraquecer; ficar fraco. -
Guine ka bu tirmi, Guine ka bu flaka
(H.M.) -. (deriv. FRACO). N.S.
flakanta.
flakanta
v.caus., *tornar flaco; enfraquecer.
(deriv. FRACO). N.S. V.A.
flamengu
n., *ave da famlia dos
Fenicopterdeos; flamingo.
(FLAMENGO). N.S. V.B.; nome
deriv. do provenal flamenc, que
significa da cor das chamas.
flanku
n., *lado. - pa kil ki sai di purtu pa li, i
na flanku diretu (R98) -. (FLANCO).
N.F. neol.
flanu
n., *designao vaga de algum que
no se quer indicar. - kau ku sibi
kuma tal flanu i futseru (IN96) -.
(FULANO). N.F. fulanu.
flauta
n., *instrumento musical de sopro;
pfaro. - No toka bos flauta, bo ka
badja! (N.T.) -. (FLAUTA). N.F.
proparoxtona.
flema
n., *cime causado pelo estado de
indiferena da pessoa amada;
estado de ter fleuma ou ser lento
causado pelo cime; paixo. - No
seta mara korson pa mata flemas.
(N.Me.) - Disan pa n viviu, si n ka
muri di flema, di pankada n na muri
(G.F.) -. (FLEGMA; FLEIMA). N.S.
transformao semntica: FLEUMA
designa a impassibilidade e flema
designa paixo; flema di korson.
flema di korson
n., *dor de corao, causado pelo
cime, pela paixo, pelo desgosto
ou pela inquietao. - flema di
korson nin duturis ka pudi kural
(C.S.) -. (deriv. FLEIMA DO
CORAO).
floresta
n., *extenso de terreno coberta
completamente de rvores
silvestres de grande porte; bosque;
mata. - floresta i muitu importanti pa
dizinvolvimentu di un tera (IN96) -.
(FLORESTA). N.F. neol. N.S. sin.
matu.
Flup
n., - i ta distaka seti etnias, na kil
nde ke kondisons di padi i superior a
nivel nasional: Biafada, Flup,
Mandinga, Pepel, Mankanha ku
Mandjaku (R95) -. (FELUPE). N.F.
arc., vd. Fulup.
flur
1.n., *rgo de reproduo ou
frutificao das plantas. (FLOR).
2.n., *sentimento de amor; figura da
pessoa amada. - Ora ke abri porta,
nha kurpu i un flur, i un flur ke mon
di mininu rinka (C.S.)-. N.F. fig.
flura
v., *ter flores; florescer; enflorescer.
- Si n ka flura, bu ka ta padi (L.A.) -.
(FLORAR).
flursi
v., estar em flor; florir.
(FLORESCER). N.S. sin. flura. N.S.
V.M.
fodja
1.n., *rgo vegetal que se
desenvolve nos ramos e no caule
das plantas, com a funo de
transformar, em presena da luz, o
anidrido carbnico em carbono,
utilizado pelas plantas, e em
oxignio, restitudo atmosfera. -
Fodjas di ki arvuri i ta sirbi pa
remediu pa djinti di tudu nason
(N.T.) -. (FOLHA). N.S. sin. padja;
fodja di tabaku; fodja di tcera.
2.n., *pedao de papel com
189
determinadas medidas; pgina de
livro. - n na grital na Kriol, pa
rekadu pasa di boka pa boka, nha
rekadu n na disal tambi na un fodja
(O.S.) -. N.S. fodja di trenu; sin.
pajina.
fodja di tabaku
n., *folha de tabaco tratada para
fumar. - No iabri udju no odja un
fodja di tabaku ta kusta un pes i
meiu (IN84) -. (FOLHA DE
TABACO). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. fodja di tcera; sin. padja
di kema pitu.
fodja di tcera
n., *folha de tabaco tratada para
inalar ou mascar. (deriv. FOLHA DE
CHEIRAR). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B., sin. fodja di tabaku; sin.
padja di kema pitu.
fodja di trenu
n., *papel ou pgina de livro para
fazer exerccios. - Fodja di trenu,
pajina seti (Cenfa) -. (deriv. FOLHA
DE TREINO). N.M. lexia complexa.
foga
1.v., *naufragar; asfixiar debaixo da
gua. - Lubu foga na fundu di fonti
(P.B.) -. (AFOGAR). N.S. kanua
foga; karu foga.
2.v., *embriagar-se; beber bebidas
alcolicas at adormecer ou perder
os sentidos. - Rapas garandi foga te
un ora di tardi, kontra si badjuda
konki porta i pensa kuma sol kunsa
mansi (Cecomes) -.
fogansa
n., *naufrgio; afogamento. -
fogansa di barku (N.T.) -. (deriv.
AFOGAR). N.S. sin. kanua foga.
foganta
v.caus., *causar naufrgio; fazer
afogar algo ou algum. - Serpenti
kumbida si kumpanheris tudu, e
misti foganta kanua (A.P.) -. (deriv.
AFOGAR).
fogantadu
part.caus., *feito naufragar; feito
afogar. (deriv. AFOGADO). N.S.
V.B.
foi
v., *mentir; enganar. N.F. Mandinga
fyi que significa nada. N.S. V.P.,
o guineense prefere dizer bu iara
(ESTS ENGANADO) em vez de
bu foi (ESTS A MENTIR), sendo a
primeira uma maneira mais educada
de dizer a mesma coisa; sin. konta
mintida.
foidur
n., *mentiroso. - Es foidur son pa i
riba li mas pa i ripiti bu dianti ke ki
fala, si kontra i bardadi (A.P.) -. N.F.
Mandinga fyi. N.S. sin. kontadur
di mintida.
foka 1
1.v., *pr em evidncia. - i foka
kuma na tempu di Tuga i ta djugadu
mas sukundidu (R95) -. (FOCAR).
N.F. neol.
2.v., *pr a luz sobre; iluminar. - ami
n ka pudi mas kusa di gazela; tudu
ora ku n odjal n fokal lus i ta kuri
(C.V.) -.
foka 2
n., *mamfero carnvoro da famlia
dos Focdeos que vive nos mares
com gua fria. (FOCA). N.F. neol.
N.S. V.A.
fokoti
v., *sair ou fazer sair do lugar por
causa de uma pancada; perder
peas de um objecto. - udju fokoti -
bu fokotin unha -. N.F.
proparoxtona. N.S. V.A.
foku
n., *sede; centro; lugar onde se
aloja o micrbio de uma doena. - i
ten un foku di kolera na kil tera
(R95) -. (FOCO). N.F. neol.
fola
1.v., *tirar a pele a. - Lubu ku Onsa
fola tudu e kaba e rapati karni e
kume (A.P.) -. (ESFOLAR).
2.v., *escoriar; ferir-se
superficialmente. - Lubu foronta, i
tcora, i fola na tudu kantu di kurpu.
(F.M.) - i fola djudju otca i kai
(J.L.R.) -. N.S. fola kutuvelu.
fola kutuvelu
190
coloc., *trabalhar muito; fadigar-se. -
Omis ku mindjeris, kal un di nos ku
ma fola kutuvelu? (J.D.) -. (deriv.
ESFOLAR O COTOVELO).
foladu
part., *com a pele tirada.
(ESFOLADO). N.S. V.B.
foladur
1.n., *pessoa que tira a pele aos
animais. (ESFOLADOR).
2.n. foladur di palabra, *poeta. -
foladur di palabra (F.S.) -. N.F. fig.
N.M. lexia complexa.
folga 1
v., *descansar; divertir-se; estar de
folga. - Na ora ki bu folga, bu pudi
surni (J.S.) -. (FOLGAR).
folga 2
n., *feriado; descanso, dia de
descanso. - N ta da folga fundu,
tempu muda (J.D.) -. (FOLGA).
folgadu
part., *alargado; que est vontade.
(FOLGADO). N.S. V.B.
folgu
n., *respirao; ar que se respira;
flego. - Suma ku kurpu sin folgu sta
mortu, asin tambi fe, si i ka mostra
na obra, i sta mortu (N.T.) -.
(FOLGO). N.F. neol., fulgu.
foli
1n., *fruto duma planta trepadeira
borrachifera; fruto silvestre, de polpa
amarela e sabor acidulado. - santcu
sibi na pe di foli (L.S.) -. (FOLE).
N.F. Guin.; Mandinga folee que
designa essa planta ou o cauchu.
2n., foli di lifanti, (FOLE DE
ELEFANTE). N.S. n.v. Landolphia
ovarensis.
3.n., foli di santcu, *fole de
macaco. N.S. n.v., Landolphia
hendelotii; o termo portugus FOLE
designa tambm o utenslio utilizado
para produzir vento a fim de activar
uma combusto.
folklor
n., *cincia que estuda os costumes
tradicionais nas suas lendas,
danas, cantigas, crenas e
supersties. - Na aula di dansa i
folklor tradisional no fasi kursu di
formason pa no mames (R95) -.
(FOLCLORE). N.F. neol.
fomenta 1
v.caus., *encolher a barriga para
dentro. - i fomenta bariga pa mostra
magru -. (deriv. FOME). N.S. V.A.
fomenta 2
v., *aumentar; desenvolver. - Fefe
na falanu kuma anos no na fomenta
guera li aos, no na invita violensia
(R98) -. (FOMENTAR). N.F. neol.
fomentadu 1
part.caus., *que tem a barriga
encolhida; que tem fome. - pa kaba
ku tudu bariga fomentadu (C.S.) -.
(deriv. FOME).
fomentadu 2
part., *vulgarizado; desenvolvido. - i
ka razon pa e ba ta fomentadu
kuma musulmanus misti toma puder
(R98) -. (FOMENTADO). N.F. neol.
fomenti
adj., *que tem a barriga encolhida
para dentro; que tem fome. - I intci
fomentis di bon kusas i serka rikus
ku mon limpu (N.T.) -. (deriv.
FOME).
fomi
1.n., *sensao provocada pela
necessidade de comer. - Si bebe
tene fomi, kantu mas i na mama, ma
garandi kuantidadi di liti abo padida
bu ta pruduzi (R96) -. (FOME). N.S.
mata fomi.
2.n., *penria. - i bin ten un fomi
garandi na kil tera (L.Cat.) -.
fomiadu
adj., que tem fome. (ESFOMEADO).
N.S. V.A.
fonema
n., *em fonologia so as unidades
mnimas distintivas da linguagem.
(FONEMA). N.S. V.B.
fonetika
n., *parte da lingustica que analisa
os sons da linguagem.
(FONTICA). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
191
fonti
1.n., *nascente de gua; poo. - nha
anel kai dentru di fonti (L.S.) -.
2.n., *causa; origem. - Satanas i
fonti di tudu mal ku ten na mundu
(N.T.) -.
fora 1
1.v., *pr forro a; revestir. - ami n na
kontau kuru di kal limaria ku tambur
foradu ku el (A.P.) -. (FORRAR).
2.v., juntar. - Badjuda di saia kurtu
falan kuma ami son ki i misti, didime
i foranu kuatru (A.B.) -.
fora 2
n., *os excrementos. - No ka dibi di
bota fora di mininus di kualker
manera (R97) -. (deriv. FORA).
fora 3
adv., *advrbio de lugar que indica a
parte exterior; exteriormente. - No
ka pudi pera pa tudu dinheru ba ta
bin so di fora (R95) - tudji iagu pa i
ka pudi rasta reia fora (Igr.I.) -.
(FORA). N.S. ant. dentru; bai fora;
fora di; fora di kila; fora di nos;
fora di ora; fora di tera; fora disso;
fora dora; pa fora; parti di fora.
fora di
1.con., *locuo prepositiva que
indica excepto; alm de; afora. -
Fora di kil kontestu i ka ten sintidu
(P.dosS.) - Ke ke ta sina bos fora di
skribi? (R95) -. (FORA DE).
2.loc. adv., *locuo adverbial que
indica [exteriormente]. - Fora di
Bisau i na fasidu es djugus (R95) - I
bon pa bu ten manera di diriji es
purmeru tcuba fora di tanki pa bu ka
panha susidadi dentru di tanki (Igr.I.)
-. (FORA DE).
fora di kila
con., *locuo conjuntiva que
significa [alm disso] ou [a
acrescentar a isso]. - Anos no dibi di
libra del, fora di kila no kuda na
mininus (Cecomes) -. (deriv. FORA
DE AQUILO).
fora di nos
n., *alma. - tuada di azalmas, es i
fora di nos (O.S.) -. (deriv. FORA
DE NS). N.M. lexia complexa.
fora di ora
loc.adv., *locuo adverbial de
tempo que significa [muito tarde]. -
Galu ke na kanta fora di ora (P.B.) -.
(FORA DE HORA). N.F. fora dora.
fora di tera
loc. adv., *locuo adverbial de
lugar que significa [o estrangeiro] ou
[qualquer pas que no seja a
prpria ptria]. - Na bardadi tudu
bibidas ki e ta konsumi na baris di
Bisau ta bin di fora di tera (P.dosS.)
-. (deriv. FORA DE TERRA).
fora dora
loc. adv., N.F. vd. fora di ora.
foradu
part., *revestido. - Arka di kontratu,
foradu tudu di uru, nunde ku sta un
djaru di uru ku tenba mana (N.T.) -.
(FORRADO).
forel
n., *casca de arroz ou de milho. -
Kada ora ku n na papia ku bo bu ta
falan: nhanha ku padi forel (L.A.) -.
(FARELO). N.F. farel.
forinha 1
1.v.tr., *pilar o arroz ou o milho at
se tornar farinha; reduzir a p. - Si i
kai riba di alguin, i ta forinha si dunu
(N.T.) -. (ESFARINHAR).
2.v.intr., *tornar-se farinha;
desfazer-se; deteriorar-se.
forinha 2
n., *p obtido da triturao de certos
cereais. - Si iagu mas forinha, i ka
ten remedi (L.A.) -. (FARINHA). N.S.
forinha-trigu.
forinhadu
1.part., *reduzido a farinha ou a p.
- i ta toma kil nhambi ki forinhaduba
dja i ier-ieril riba di lingron (N.M.) -.
(ESFARINHADO).
2.part., *friturado.
forinha-trigu
n., *farinha alimentar que se obtm
dos gros de trigo. - Biderus di
doneti e ta kumpra forinha-trigu ku
asukar, azeiti ku utru kusa, e ta
lanta sedu e fasil e bai bindi na fera
192
(N.M.) -. (FARINHA DE TRIGO).
N.M. lexia composta.
forka
1.v., *dar morte pela forca. - n maral
na garganti n forkal (P.B.) -.
(ENFORCAR). N.F. nforka. N.S.
bianda forka.
2.n., *agarrar algum com fora ou
pelo pescoo. - I pegal, i kunsa na
forkal, i na falal: pagan kil ku bu
dibin! (N.T.) -.
forma 1
1.v.tr., *constituir; dar forma a. - i
forma novu governu (P.dosS.) -.
(FORMAR).
2.v.tr., *instruir; educar. - Partidu
odja kuma i nesesariu forma
kuadrus (C.P.) -.
3.v.intr., *desenvolver-se. - mininu
forma dja badjuda garandi (T.M.) -.
(FORMAR-SE).
4.v.intr., *criar-se. - povu i suma
bagabaga; bagabaga ora ku bu
kortal, sol mansi i ta torna forma
(C.P.) -.
5.v.intr., *pr-se em formatura.
forma 2
1.n., *molde; feitio. - Karnaval puku-
puku i kunsa na kirsi i na toma si
forma propi (P.dosS.) -. (FORMA).
2.n., *maneira; modo; jeito. -
Kamarada Cabral manda fasi un
dokumentu nde ki mandanu forma di
ataka elikopter forma di ritira di
elikopter, kuma ke elikopter i un
avion mas sabi fuguia (C.P.) -.
formadu
1.part., *constitudo. - Asembleia
Nasional Popular formadu pa 100
vagas (P.dosS.) -. (FORMADO).
2.part., *educado; instrudo. - un
kuadru superior, formadu na
Universidadi ta risibi na
funsionalismu publiku entri duzentus
mil a trizentus mil pes (P.dosS.) -.
formadur
n., *pessoa que se ocupa da
formao ou educao. - I signifika
kuma abo formadur bu dibi di ba ta
reuni pekenus grupus di diskuson
(Cecomes) -. (FORMADOR). N.F.
neol.
formalizadu
part., * feito conforme com as
regras. - kilis ke ta tcomadu
kazamentus formalizadus (R95) -.
(FORMALIZADO). N.F. neol.
formanta
v.caus., *enfileirar; pr ou organizar
em fila ou formatura. - Rei manda
tcoma djintis tudu i leba na bantaba:
i ba formanta (T.M.) -. (deriv.
FORMAR).
formason
1.n., *acto de educar. - No fasi kursu
di formason par elis (R95) -.
(FORMAO).
2.n., *criao. - formason ku Siria di
Republika Arabi Unida (R95) -.
3.n., *desenvolvimento;
crescimento. - Si kada parti fasi si
propi tarbadju, tudu kurpu ta kirsi pa
si formason na amor (N.T.) -.
Formosa
n., *Ilha do Arquiplago de Bijags. -
Bidjugu di Formosa ku Soga ta
badja Kanhokam (N.M.) -.
(FORMOSA).
foroba
n., *planta da famlia das
leguminosas cujo fruto comestvel
constitudo de vagens de casca
castanha com gros envolvidos por
uma farinha amarela. - Santcu ora ki
ka iangasa foroba i ta fala kuma i
tene bitcu (L.A.) -. (FARROBA;
ALFARROBA). N.F.faroba. N.S.
n.v. da planta Parkia biglobosa.
foronta 1
1.v.tr., *injuriar. - Nguintcu panta so i
odja fidju riba; kentura foronta si
fidjus (A.P.) -. (AFRONTAR).
2.v.tr., *encarar; atacar de frente. -
pape nega tee, ma manera ku fidju
na forontal i bin seta (A.P.) -.
(ENFRENTAR). N.S. foronta
hipernimo de AFRONTAR e de
ENFRENTAR.
3.v.intr., *estar em dificuldade;
encontrar-se frente a frente com
193
uma situao difcil. - lebri foronta,
tok i ka sinti bontadi di kume fison
(P.B.) -. (ESTAR AFRONTADO).
N.S. sin. utani.
foronta 2
n., *dificuldade; fadiga. - Santcu i na
ri ku foronta di Lubu, ma i bin ten
dur del. (P.B.) - Apili fika el son ku si
lembransa di kansera di fomi, di
foronta (C.S.) -. (AFRONTA).
forontadu
part., *o que est em dificuldade;
aflito; angustiado. - na tera nasons
na fika forontadu (N.T.) -.
(AFRONTADO).
forontera
n., - Guine-Bisau ten forontera ku
Senegal na Norti i Guine-Konakri na
Sul (Cenfa) -. (FRONTEIRA). N.F.
vd. frontera.
forsa 1
1.v.tr., *obrigar pela fora. - Si alguin
forsau pa bu bai un kilometru, bai ku
el dus kilometrus (N.T.) -.
(FORAR). N.F. neol. N.S. sin.
forsidja.
2.v.tr., *obter pela fora. - Nau, galu
ka kanta, abo bu pega galu bu suta,
el ku manda bu forsal i kanta
(Ch.Mb.) -.
forsa 2
1.n., *capacidade. - El i ten forsa di
bua ma i ka ten forsa di kamba kil
riu garandi (T.M.) -. (FORA). N.S.
Forsa Armada; roba forsa.
2.n., *vigor; energia; robustez. -
Lifanti ku si forsa tudu na kalura
(P.B.) -. N.S. ronka forsa.
3.n., *esforo; jeito. - Mario fasi
forsa bu torkia manera, mininu ku
sinta bu na padi kel, mersi bu rispitu
(J.D.) -.
4.n., *poder; autoridade. - Kilis ke
tenba forsa i serka elis tudu (L.Cat.)
-.
Forsa Armada
n., *conjunto do poder militar de um
pas. - no fasi un almosu djuntu ku
no Forsa Armada (C.P.) -.
(FORAS ARMADAS). N.M. lexia
composta.
forsidja
1.v.tr., *obrigar pela fora. - No ka
misti nunka bai istremu, ma e na
forsidjanu bai istremu (R98) -.
(FORAR). N.S. sin. forsa 1.
2.v.intr., *fazer esforo; empregar
toda a diligncia para conseguir
alguma coisa. - i ka prisis es
pulitikus forsidja pidi mati
nogosiasons (R98) -. (FORAR-SE;
ESFORAR-SE).
forsudu
adj., *que tem fora; robusto;
foroso. - I bentu limpu i bentu
forsudu (F.S.) -. (deriv. FORA).
fortalesa
n., *praa fortificada; castelo. -
portas di fortalesa di templu (Igr.I.) -.
(FORTALEZA). N.F. neol.
forti 1
1.adj., *robusto; enrgico. - Suma
Katcur mas Santcu forti i ta kargalba
son i na bati (A.P.) -. (FORTE). N.S.
ant. fraku.
2.adj., *importante. - i na sedu pratu
forti di dia (R95) -.
3.adj., *intenso. - ropas di koris forti,
burmedju, amarelu, larandja, ta
nganha si pasarela di disfili
((P.dosS.) -.
4.adj., *alcolico; cido, azedo. - dal
kopu di binhu forti (N.T.) -.
forti 2
adv., *com fora. - i supra fugu forti i
disal firbi tok i kusidu (N.M.) -.
(FORTE).
fortifika
v., *tornar slido; reforar. - no
kunsa na pensa na e tera li, kuma
union, ke sedu kazamentu, i pa
fortifika lasus entri familia (IN96) -.
(FORTIFICAR).
fortisi
v.caus., *acrescentar a robustez ou
a consistncia; acrescentar a acidez
com limo. - Sin duvidas sidadania i
un fermentu di balur pa fortisi
dimokrasia di sosiedadi sivil suma
tambe di Stadu (R96) -. (deriv.
194
FORTE). N.F. proparoxtona.
fortuda
n., *acidez. - Badjiki ta nasi ku si
fortuda (L.A.) -. (deriv. FORTE).
fortuna
n., *sorte. (FORTUNA). - Pa i ka
disan ripindi i dan fortuna (J.D.) -.
foru
adj., *libertado; pessoa que obteve
alforria. (FORRO). N.S. V.B.
fos
1.n., *palito com uma das
extremidades envolvida num
preparo especial que se inflama por
atrito. - Dan padja ku fos pa peganta
fugu (C.V.) -. (FSFORO). N.S. sin.
po di fos.
2.n., *em qumica, elemento no
metlico, que se escreve com o
smbolo [P].
fosa
n., *cova. (FOSSA). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. koba.
foto
n., *retrato. - Utrus ta pasia a pe
dentru di sidadi ku tabankas di
Bubaki e na tira fotos (N.M.) -.
(FOTO). N.F. neol., vd. futugrafia.
fotosintizi
n., *funo das plantas verdes de
transformar, em presena da luz, o
anidrido carbnico em carbono,
utilizado por elas mesmas, e em
oxignio, restitudo a atmosfera;
funo clorofilina;
clorocarbonizao. - Bu intindi, i kil
garandi plantas ke ta fasi fotosintizi
(R95) -. (FOTOSSNTESE). N.F.
proparoxtona, neol.
frade
n., *membro de uma ordem
religiosa. (FRADE). N.F. neol., vd.
frei. N.S. V.B., fison-frade.
fraka
v., *perder as foras; ceder;
fraquejar. - mindjer i na fika sempri
ku frakesa, i ten ku fraka logu (IN96)
-. (deriv. FRACO). N.F. neol.
frakesa
n., *debilidade; falta de fora. -
Nunka i ka sinti frakesa, i pudi
tarbadja (Ceef) -. (FRAQUEZA).
frakisi
v.caus., *tornar fraco; perder as
foras. - i frakisi tok i ka pudi bua
lundju (P.B.) -. (ENFRAQUECER).
N.F. proparoxtona.
fraku
1.adj., *dbil. - elis tudu tris e fraku
tok e ka pudi pega kumida pa pui na
boka (Ceef) -. (FRACO). N.S. ant.
forti.
2.adj., *medocre; brando. - kil lus
fraku ki lua, pa ba ta raparti sukuru
di utru dias di noiti (L.A.M.) -.
fralda
*faixa ou pano para cobrir as
crianas de peito; cueiro. -
Puchucha, n na torkia fralda, fasiu
sedu un fidju femia bon (J.D.) -.
(FRALDA). N.F. neol.
frandja
n., *fitas de pano; passamanes.
(FRANJA). N.S. V.B.
franga
n., *pinto j crescido; cria de
galinha. - e galinha tene frangas
bunitu (J.S.) -. (FRANGA). N.F.
frangu. N.S. franga hipernimo
de FRANGA e de FRANGO.
frangu
1.n., *carne de ave de capoeira. -
Amigu, pa no pidi frangu?
(Cecomes) -. (FRANGO).
2.n., *cria de galinha. N.F. vd.
franga.
franku
n., *nome da moeda utilizada em
Frana e na frica Ocidental
francesa, onde conhecido como
franco CFA, franco XOF ou franco
cefa. - Ma kantu ku n ta risibi?
Dizoitu mil franku sefa (R98) -.
(FRANCO). N.S. sin. sefa; na frica
Ocidental francesa e na Guin
Bissau utiliza-se o franco CFA, que
a centsima parte do franco
francs.
Fransa
195
n., *pas membro da Unio Europeia
e muito influente na frica
Ocidental. - Fransa sabi nan te, n
obi kuma Bisau na pinga i na pinga
(Dj.) -. (FRANA).
Fransis
1.adj., *relativo Frana. - Air
Bissau i tene un akordu ku
kompanhia fransis (P.dosS.) -.
(FRANCS). N.F. oxtona.
2.n., *habitante da Frana; a lngua
francesa. - i danu ideias di kuma
Senegales, Fransis e staba
interesadu pa ruma situason (R99) -
.
3.n., *lngua francesa.
fraskera
1.n., *mvel ou caixa onde se
guardam frascos de vinho; loja de
vinhos; adega. - Dun di boka mas di
ke dun di fraskera (L.A.) -.
(FRASQUEIRA). N.F. neol.
2.n., conjunto de notcias; lugar
onde a gente se senta para
conversar. - Bo bin kumpra fraskera
di noba (C.V.) -.
frasku
n., *vaso de vidro. (FRASCO). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. garafon.
fraternidadi
n., *solidariedade entre irmos; boa
harmonia. - fala mantenha di
kamaradia, di fraternidadi (R98) -.
(FRATERNIDADE). N.F. neol.
frazi
n., *em gramtica, grupo de
palavras que exprimem uma ideia
ou um conjunto de ideias;
proposio; orao. - i ten djintis ki
gosta des frazi: un imensa minoria
(R95) -. (FRASE). N.F. neol.
fregason
n., (ESFREGAO). N.F. vd.
fergason. N.S. V.B.
fregues
n., *cliente; indivduo. - Fregues,
fora di amizadi i ten diskontu na
pres di merkaduria ki kumpra
(P.dosS.) -. (FREGUS). N.F.
oxtona. N.S. sin. klienti.
freguezia
n., *subdiviso de um concelho;
clientela. (FREGUESIA). N.S. V.B.
frei
n., *forma apocopada de freire;
membro de uma ordem religiosa;
irmo. (FREI). N.S. V.A., sin. frade.
freiu
n., *travo. - Si no pui freiu na boka
di kabalu pa i pudi obdisinu, no ta
pudi guia tambi tudu si kurpu (N.T.) -
. (FREIO). N.F. proparoxtona, neol.,
vd. travon.
frekenti
1.adj., *habitual; repetido. - I frekenti
bu obi es lamentasons (R95) -.
(FREQUENTE). N.F. neol.
2.adj., *comum. - Es i un utru verson
ki frekenti (R95) -.
frenti
1.n., *a parte anterior de qualquer
coisa. - i ka pudi pintca kareta pa
direta, nin pa skerda nin pa frenti
(R95) -. (FRENTE). N.F. neol. N.S.
sin. dianti; ant. tras.
2.n., *vanguarda. - i fala kuma na
linha di frenti kila i kau di guera dja
(R98) -. N.F. mil.
freska
v., *tornar fresco; refrigerar. - Na un
sesta-fera di tardi, bentu freska
karas di moraduris di Bisau
(Cecomes) -. (REFRESCAR).
fresku
1.adj., *alimentos que mantm as
suas qualidades naturais; o que no
est estragado; recente. - Kandja
fresku, i mas ta lalu (R95) -.
(FRESCO). N.F. neol.
2.adj., *moderadamente frio;
refrescado no frigorfico. - Gosi iagu
fresku ta kaiba diritu (Ceef) -.
3.n., *lugar bem arejado;
temperatura agradvel. - Bon dia
nha fidjus, bo sinta na fresku?
(Ceef) -.
freta
v.tr., *alugar. (FRETAR). N.F. neol.
N.S. V.B.
fretadu
196
part., *alugado; tomado de frete.
(FRETADO). N.F. neol. N.S. V.B.
fretanda
v.caus., *dar de frete. (deriv.
FRETAR). N.F. neol. N.S. V.B.;
fretanda hipnimo de FRETAR
que significa tambm tomar de frete.
fretandadu
part.caus., *o que dado de frete.
(deriv. FRETADO). N.F. neol. N.S.
V.B.; fretandadu hipnimo de
FRETADO que significa tambm [o
que foi tomado de frete].
fretca
n., *arma ofensiva com a ponta
farpada, que se dispara por meio de
um arco; seta, dardo. - I ialsa son ki
si dus fretca ki tene son sin i mitil na
naris (T.M.) -. (FLECHA). N.F.
feretca. N.S. sin. seta.
frete
n., *aluguer; bilhete. - i un alguin ki
dibi di pagaba frete (R95) -.
(FRETE).
fria
v.intr., *perder o calor; arrefecer. -
Ora ki sinsa fria, i ta roga djintis pa e
ba labra par el (F.M.) -. (ESFRIAR).
N.F. firia. N.S. ESFRIAR
hipernimo de fria, v.intr., e de
frianta, v.tr.; kau fria.
frianta
v.caus., *tornar frio; fazer arrefecer;
pacificar. - Mandadu ta frianta pe,
ma i ka ta frianta korson (L.A.) -.
(deriv. ESFRIAR). N.F. firianta.
N.S. ESFRIAR hipernimo de
frianta, v.tr., e de fria, v.intr.; frianta
korson.
frianta korson
coloc., *acalmar o corao. - N na
djubi manera di manda pidi mas un
son na Fransa pa friantau korson
(J.S.) -. (deriv. ESFRIAR O
CORAO).
frianta sintidu
coloc., *deixar de preocupar-se;
ficar descansado; serenar. (deriv.
ESFRIAR O SENTIDO). N.S. V.M.
fridjidera
n., (FRIGIDEIRA). N.F. neol., vd.
fursidera. N.S. V.B.
friesa
n., *frio. (FRIEZA). N.S. V.B.
frikidja
n., - divulgason di Projetu Frikidja
(MR98) -. (FORQUILHA). N.F. vd.
firkidja.
frintamba
n., *antlope pequena, com a
pelagem cor de laranja suja ou
acastanhada. - I ba montia i panha
un gazela, i panha un frintamba, i
panha un bufre i tisi (T.M.) -.
(FRITAMB). N.F. oxtona. N.S. n.v.
Cephalopus grimmi coronata.
frita
v.tr., *frigir; cozinhar fritos. - I toma
kombe i labal i primil tok i seku i pul
na kaselora pa i frita tok i seku kan
(N.M.) -. (FRITAR).
fritadera
n., *utenslio para fritar.
(FRITADEIRA). N.S. V.B., sin.
fridjidera; fursidera; fritadera
hipnimo de FRITADEIRA que
designa tambm a pessoa que
cozinha.
fritadu
part., (FRITO). N.S. V.B.
fritu
1.part., *fritado. (FRITO).
2.n., *qualquer iguaria frita; fritura.
(FRITO). N.S. V.B.
friu
1.adj., *o que perdeu o calor; glido.
- labal ku iagu friu (Igr.I.) -. (FRIO).
2.n., *baixa de temperatura. - e na
kenta pabia friu tenba (N.T.) -.
fronha
n., *pea de roupa que envolve o
travesseiro ou a almofada.
(FRONHA). N.S. V.B.
frontera
n., *zona de um pas que confina
com outro. - kamions intci kun leba
na frontera, bai bindi (R98) -.
(FRONTEIRA). N.F. forontera.
frunku
n., *inflamao da pele que aparece
197
como uma borbulha com lquido
dentro. (FURNCULO). N.S. V.A.
frustra
v., *fazer falhar. - I ta viza frustra kil
rikonstruson di Komandu Barselona
(R95) -. (FRUSTRAR). N.F. neol.
frustradu
part., *imperfeito; insatisfeito. - ora
ku alguin sta frustradu, logu i sta
pirdidu na si vida (IN96) -.
(FRUSTRADO). N.F. neol.
fruta
n., *conjunto de frutos comestveis. -
Si bu misti kume fruta, bu ten ku
regua (L.A.) -. (FRUTA). N.S. os
frutos podem ser no comestveis e
comestveis, estes ltimos
chamados fruta e distinguidos em
fruta natural, seca e cristalizada.
fruta-pon
n., (FRUTA-PO). N.M. lexia
composta. N.S. vd. furta-pon. N.S.
V.B., n.v. Artocarpus communis.
frutu
1.n., *produto da rvore que contm
as sementes. - Guine i un tera riku,
tudu kusa ku bu sumia i ta da bon
frutu (N.M.) -. (FRUTO). N.S. sin.
fidju; os frutos podem ser no
comestveis e comestveis, e os
comestveis so chamados fruta.
2.n., *produto; resultado; proveito. -
es tudu i frutu di bu bon sintidu
(E.D.) -.
fudju
n., *prega na roupa, faixa ou tira de
tecido que se aplica como
ornamento em vesturio. (FOLHO).
N.S. V.M.
fuf
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de acrescentar o sentido
[de certeza; sem discusso
nenhuma]. - sedu mas el fuf -. N.S.
V.A.
fufu
adj., *vazio; ftil. - I purfia na sintidu
stangu fufu (E.D.) -. (FOFO).
fuga
n., *acto de fugir; evaso. - i
komersiu staba muitu ben
kontroladu ku ka obiba fuga di presu
suma ki ten (IN96) -. (FUGA). N.F.
neol. N.S. da fuga.
fugaderu
n., - bu pul riba di fugaderu ku fugu
pikininu (N.M.) -. (FOGAREIRO).
N.F. vd. fugareru.
fuganta
v.caus., *pr em fuga; afugentar.
(deriv. FUGA). N.S. V.B.
fugareru
n., *pequeno fogo a carvo porttil,
sem chamin. - Bu na raparti karbon
na fugareru (N.95) -.
(FOGAREIRO). N.F. fugaderu.
fugon
1.n., *aparelho com que se cozinha
a lenha, gs ou electricidade. - si bo
pui fugon mindjoriadu, bu mindjer na
pupa lenha na kasa (M.M.) -.
(FOGO).
2.n., *lugar da casa onde se cozinha
ou se queima lenha para aquecer o
ambiente. - Mindjer sta la na fugon i
na kusnha (T.M.) -. N.S. pedra di
fugon.
fugu
1.n., *combusto geralmente
acompanhada de luz, calor, chamas
e fumo; brasa. - Kil omi bai pui fugu
na si lugar (N.M.) -. (FOGO). N.S.
brasa di fugu.
2.n., *fogo. - bu finkal na fugu
dipus bu toma kombe bu laba bu
largal dentru di kaleron (N.M.) -.
3.n., *descarga de armas de fogo. -
si governu setaba kil Delegason di
djintis di bon vontadi, nin koldadi
fugu ka na tenba na no tera (R98) -.
fugu di kanderu
n., *a chama ou iluminao de um
candeeiro alimentado por um
combustvel. (deriv. FOGO DO
CANDEEIRO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A., sin. lumi.
fugu-salbas
n., *doena que provoca bolhas na
pele. (deriv. FOGO SELVAGEM).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
198
fugueti
n., *projctil autopropulsionado. - No
lansa kil fuguetis la na iagu la so pa
tcomaduba atenson pa algun kusa
fasidu (R98) -. (FOGUETE). N.F.
neol. N.S. sin. fugueton.
fugueton
n.aum., *grande foguete; mssil.
(FOGUETO). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. fugueti.
fuguia
v., *disparar uma arma de fogo;
fazer fogo; abrir fogo. - no ka na
kontinua fuguia elis? (R98) - nin i
sibi fuguia (L.S.) -. (deriv.
AFOGUEAR; FOGUEAR). N.F.
paroxtona. N.S. para-fuguia.
fuguiadur
n., *pessoa que dispara; militar
especializado em dar tiros de arma;
fuzileiro; atirador. - i otca na ultimu
tabanka un omi ku ka ten fuguiadur
suma el (A.P.) -. (deriv. FOGUEAR).
N.S. sin. tiradur.
fugusinhu
n.dim., *fogo pequeno. - Bo odja
kuma un matu garandi, fugusinhu
pudi kemal (N.T.) -. (FOGOSINHO).
fukandjai
1.n., *nome dum local de roupa em
segunda mo; roupa de segunda
mo comprada nesse local; nome
que se atribui a uma pea de roupa
usada ou de pouca qualidade. -
Senegales tciga ku si fukandjai
manga del (P.dosS.) -. N.F.
paroxtona, Wolof feg que significa
sacudir e ndjai que significa deitar
fora.
2.n., *coisa de pouco valor. - Ka bo
torkia amor ku fukandjai (J.D.) -.
Fula
1.n., *membro do povo Fula, muito
numeroso na Guin-Bissau e
habitante de vrias regies da frica
Ocidental, pertencente ao grupo
lingustico Norte do Senegal, da
subfamlia Oeste-atlntica. - Festa
di Fula tambe n na bai, oh! (N.Tu.) -
. (FULA). N.S. Boenka; Fula-foru;
Fula-pretu; Futa-fula.
2.n., *a lngua do povo Fula. - E
firma e papia inda na Fula tok e
intindi nutru (R95) -.
Fula-foru
n., *Fulas livres ou libertados, de
pele menos escura dos Fula-pretos.
(FULA-FORRO). N.F. vd. Fula. N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
Fula-pretu
n., *Fulas de pele muito escura,
pertencentes a diferentes grupos
tnicos e considerados os antigos
escravos dos Fulas de pele menos
escura. (FULA-PRETO). N.F. vd.
Fula. N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
fulanu
n., - Fulanu i sabi boka suma bunda
di baguera (L.A.) -. (FULANO). N.F.
neol., vd. flanu.
fulgu
n., - kada fulgu di bu pitu i un fala
sabi (T.Tc.) -. (FOLGO). N.F. arc.,
vd. folgu.
Fulup
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Djola-Felupe, que
habitam a regio noroeste da
Guin-Bissau e pertencentes ao
grupo lingustico Norte Bak, da
subfamlia Oeste-atlntica. - N ka
na medi, oh, Fulup (N.Tu.) -.
(FELUPE). N.F. Felupe; Flup.
fuma
1.v.tr., *aspirar o fumo de. - Kin ki
kansa fuma ku tcera tabaku
prumedu? (IN96) -. (FUMAR). N.S.
fuma ordi.
2.v.tr., *curar ao fumo. - Utru dia e
pega fuma pis ku kuantidadi di lenha
seku di tarafe (M.M.) -. (DEFUMAR).
3.v.tr., *vender; desviar.
fuma ordi
coloc., *ditar ordens; mandar. -
rapazis gos e ka ta rispita ninguin; si
tene dja badjuda, el propi ke na ba
ta fuma badjuda ordi (IN96) -. (deriv.
FUMAR A ORDEM).
fumadu
199
1.part., *curado ao fumo. - Kanua di
Lebu ta intci pis fumadu kun ku
barbatana di kaudu (M.M.) -.
(DEFUMADO).
2.part., *desviado; vendido.
fumadur
n., *o que fuma. - i menus un
fumadur di droga ku no na tene
(R95) -. (FUMADOR). N.F. neol.
fumansa
1.n., *fumo espesso; quantidade de
fumo. - Fumansa di kil koba i torna
sol ku ar sukuru (N.T.) -. (FUMAA).
2.n., *nevoeiro; neblina.
fumer
n., *lugar para defumar. - Kal dia ku
lubu ntergadu fumer? (L.A.) -.
(FUMEIRO). N.F. fumeru.
fumeru
n., (FUMEIRO). N.F. vd. fumer.
N.S. V.B.
fumu
n., *o vapor que se desprende de
um corpo em combusto ou exposto
ao calor. - pa bu odja fumu, i na
lenha verdi (J.M.B.) -. (FUMO).
funda 1
v., *criar; instituir. - Ze Carlos bin
funda Kobiana Djas (IN96) -.
(FUNDAR).
funda 2
v., *fazer ir ao fundo; mergulhar. -
governu kada dia ki sol na mansi i
na funda e pais na krizi (IN96) -.
(AFUNDAR).
fundadu
part., *iniciado; criado. - Skritoriu di
Dizinvolvimentu i kriadu pa djuda
igrejas lokal pa e pudi kumpri es
ultimu alvu (Igr.I.) -. (FUNDADO).
fundadur
n., *iniciador; criador. - fundadur di
nasionalidadi di Guine-Bisau ku di
Kabu-Verdi, ku sedu Amilcar Cabral,
i ta falaba sempri asin (R98) -.
(FUNDADOR).
fundamental
adj., *que necessrio; essencial
principal. - N pensa kuma floresta i
bazi fundamental di rikesa di un pais
(IN98) -. (FUNDAMENTAL). N.F.
neol. N.S. sin. prinsipal.
fundamentalista
n., *seguidor do fundamentalismo,
doutrina que apoia a defesa e a
manuteno dos princpios
tradicionais e ortodoxos. -
movimentu fundamentalista (R95) -.
(FUNDAMENTALISTA). N.F. neol.
fundamentu
1.n., *motivo; razo. - Fundamentu
di lei ku Deus da pobu i pa forma
saserdotis na djorson di Levi (N.T.) -
. (FUNDAMENTO).
2.n., *base; alicerce.
fundason
n., *alicerce; base do edifcio;
fundamento. - PAIGC luta disna di si
fundason na 1956 pa libertason di
pais to ke i konsiguil na 1974
(P.dosS.) -. (FUNDAO).
fundi
v., *derreter. (FUNDIR). N.S. V.B.,
sin. ribi.
fundia
v., *ancorar; deitar ferro ou ncora. -
e bai mas piska e tciga e fundia
kanua (L.S.) -. (FUNDEAR). N.F.
paroxtona, naut. N.S. feru di
fundia.
fundiadera
n., *instrumento de ferro que se
deita ao mar preso a uma corrente
para segurar as embarcaes;
ncora. - e tira fundiadera e bai ku
vela (N.T.) -. (deriv. FUNDEAR).
N.S. sin. feru di fundia.
fundiadu
part., *ancorado; segurado com
ncora. - Lantca fundiadu ka ta
ganha frete (L.A.) -. (FUNDEADO).
fundinhu
n., *calo largo dos Mandingas. -
ami propi n ta mara nha fundinhu n
ta pega tesu un bokadu pa pega
intcada (R95) -. (deriv.
FUNDILHOS). N.S. FUNDILHOS
designa a parte das calas que
corresponde ao assento.
fundu 1
200
1.adj., *o que tem fundura;
profundo. - I misti gora sai, i ka pudi,
pabia fonti fundu (P.B.) -. (FUNDO).
2.adv., *diz- se do Crioulo antigo ou
falado pelas pessoas velhas; de
maneira antiga. - N konta bos ki
Kriol ki Djiba ta papia fundu pa
alguin ntindi (R98) -. (deriv.
FUNDO).
3.adv., *de maneira mais longa e
profunda. - n ta rispira fundu (J.D.) -
.
fundu 2
1.n., *parte inferior ou mais profunda
de um corpo. - Omi staba sukundidu
na fundu di koba (L.S.) -. (FUNDO).
N.S. sin. bazi.
2.n., *fundamento. - T udu kil ki
nuni-nunidu na fera i tene sempri si
fundu di bardadi (P.dosS.) -.
3.n., *organismo financeiro
especializado. - impustu ki pudu pa
Fundu Monetariu Internasional
(R95) -.
fundu 3
n., *planta gramincea; fonio;
paino; milho-mido. - i ta pruduzidu
tambe madera, karus di tceben,
midju, fundu, frutas, nhambi ku arus
(P.dosS.) -. (FUNDO). N.S. n.v.
Digitaria exilis.
fundura
n., *profundidade; distncia desde a
superfcie at ao fundo. - kada fonti
ku si fundura (C.S.) -. (FUNDURA).
N.F. neol.
funguli
v., *perder claridade; tornar-se
escuro; obumbrar-se; anuviar-se. -
na ki ora si udju funguli (N.T.) -. N.F.
proparoxtona; Mandinga fnkula
que significa coberto de poeira.
fungulidu
part., *turvo; turbado. - Kurpus
fungulidu (O.S.) -. N.F. Mandinga
fnkula.
fungulinti
v.caus., *cobrir de poeira; anuviar;
escurecer - Lutadur fungulintin
(V.D.) -. N.F. Mandinga fnkula.
funil
n., *utenslio para passar lquidos de
um recipiente para outro. - Furadur,
si sol mansi mas, i ta ba pui bumba,
ki sedu suma funil, i ria (F.M.) -.
(FUNIL). N.F. oxtona.
funsiona
v., *estar em actividade ou em
exerccio; trabalhar. - N pensa
kuma anos no tene tudu no
strumentu na asembleia fasi kusa
funsiona (R95) -. (FUNCIONAR).
N.F. neol.
funsionalismu
n., *classe dos funcionrios
pblicos. - Utrus larga funsionalismu
publiku e ba pega na organizasons,
na imbachadas pabia vensimentu i
mas garandi (P.dosS.) -.
(FUNCIONALISMO). N.F. neol.
funsionamentu
n., *andamento; actividade. - i
mindjoria funsionamentu di unidadis
ospitalaris (R95) -.
(FUNCIONAMENTO). N.F. neol.
funsionariu
n., *empregado. - matrikula sta dja
okupadu pa fidjus di funsionarius
(R96) -. (FUNCIONRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
funson
1.n., *emprego; misso; servio. -
polisias i sidadons, ma e na
disimpenha funsons la, e ten ke
kumpri se obrigasons (R95) -.
(FUNO).
2.n., funson publika, *conjunto das
actividades exercidas pelos
funcionrios pblicos. - Es i un di
motivus ki pui funson publika
kontinua na pirdi bons kuadrus
(P.dosS.) -. (FUNO PBLICA).
fup
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de especificar o sentido
[rudo como de um objecto pesante];
acrescentado ao nome feijo
especifica o rudo dos feijes a
ferver numa panela. - Bambanturu!
Kusnhan fison fup! (T.M.) -. N.S.
201
ant. fut; sai fup.
fura
1.v.tr., *fazer um furo. - Djon fika i
fura saku i na bota padasis di
forinha ku amendua (A.P.) -.
(FURAR). N.F. neol.
2.v.tr., *tirar o vinho de palma das
palmeiras. - na palmera ki djintis ta
tira tceben, e ta fura binhu palmu
(T.L.) -. (deriv. FURAR). N.S. feru di
fura.
3.v.intr., *frequentar vrios stios;
andar de um lado para outro;
penetrar. - n teneba des anu na
altura ma n ta fura tudu parti (R95) -
. N.S. fura-fura.
fura-fura
v.intr., *penetrar em todos os lados;
ir de um lado para outro. - Toka-toka
ta fura-fura na tudu kaus (P.dosS.) -.
(deriv. FURAR). N.M. redobro.
furadu
1.part., *arrombado; o que tem furo.
(FURADO).
2.part., *diz-se do vinho extrado da
palmeira. - tementi binhu na furadu
(H.M.) -.
furadur
1.n., *o homem que tira o vinho da
palma. - Bu misti nganan kuma
furadur ku na pasa (Ch.Mb.) -.
(FURADOR).
2.n., *instrumento dos furadores
para lanhar o fruto da palmera. N.S.
sin. feru di fura.
furanta
1.v.caus., *fazer sair; fazer penetrar;
expor-se. - Lubu furanta rostu pa
djubi nos Montiadur bai (A.P.) -.
(deriv. FURAR).
2.v.caus., *passar algo a algum por
vias travessas; dar notcia de forma
oficiosa.
furanta boka
coloc., *intrometer-se. (deriv.
FAZER FURAR A BOCA). N.S.
V.M., sin. miti boka.
furia
1.n., *entusiasmo; mpeto. - Ku kil
se boka di mel, se korson di pedra,
uai, i furia di un semana son, ali e
na bai (J.A.) -. (FRIA). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *clera; raiva.
furiozu
adj., *fortemente irritado.
(FURIOSO). N.F. neol. N.S. V.B.
furminga
n., - I kai dentru di fonti un furminga
(L.S.) -. (FORMIGA). N.F. vd.
firminga.
furmon
n., *utenslio utilizado pelos
carpinteiros ou escultores.
(FORMO). N.F. oxtona. N.S. V.B.
furna
v., *pr dentro do forno; coser no
forno. (ENFORNAR). N.S. V.A.
furnadu
part., *cosido ou assado no forno.
(ENFORNADO). N.S. V.M.
furnisi
1.v.tr., *abastecer; facilitar. - djumbai
i kau nde ki anos no ta furnisi
informason (IN96) -. (FORNECER).
N.F. proparoxtona.
2.v.tr., *produzir. - a partir di kal anu
ki ki pe di kadju na kunsa ba ta
furnisil (IN96) -.
furnisimentu
n., *abastecimento; proviso. - e fala
kuma furnisimentu di inerjia iletrika i
difisienti, ku sedu kuma i ka sta na
nivel ki djintis misti (R95) -.
(FORNECIMENTO). N.S. sin.
abastasimentu.
furnu
n., *construo em abbada, com
uma pequena porta, para cozer po
ou alimentos. - Rapas panha tudu
dus saku di pis i bota na furnu (T.M.)
-. (FORNO). N.F. neol.
fursidera
n., *utenslio para fritar.
(FRIGIDEIRA). N.F. fridjidera. N.S.
V.B., sin. fritadera; fursidera
hipnimo de FRIGIDEIRA que
designa tambm a pessoa que
cozinha.
furta
202
v., *tirar com violncia os bens
alheios; roubar. - Ka bu furta nin ka
bu disdja ben di utru (L.S.) -.
(FURTAR). N.F. neol. N.S. sin.
roba.
furta boka
coloc., *contar um segredo. (deriv.
FURTAR A BOCA). N.S. V.M.
furta-pon
n., *fruta da rvore do po, da
famlia das Morceas. - Furta-pon i
sabi -. (FRUTA-PO). N.F. fruta-
pon. N.M. lexia composta. N.S.
V.A., n.v. Artocarpus communis.
furtadu
part., *roubado. - kalker dia ki no
odja baka furtadu i matadu na
matadur, ami n ka na punta ninguin,
ma abos ki n na prindi (R95) -.
(FURTADO). N.F. neol.
furtadur
n., *ladro; gatuno. - furtadur ten kil
multa ke ta paga (R95) -.
(FURTADOR). N.F. neol. N.S. sin.
ladron.
furtu
n., *roubo; latrocnio; coisa roubada.
- Splorason ku furtu ka pudi sedu
kaminhu di buska rikesa, pabia i un
pekadu garandi (L.S.) -. (FURTO).
N.F. neol. N.S. sin. robu; sin.
ladrondadi.
furu
n., *abertura; buraco; orifcio. - i ba
tapa ki furus ke sta na kuru nunde
ke kurpu ta respira nel (IN96) -.
(FURO). N.F. neol. N.S. sin.
buraku.
fus
n., *ventosidade expelida pelo nus
quase sem rudo; bufa. N.S. V.M.
fusi
v., *pr-se em fuga; afastar-se. -
Mandrugada elis dus e fusi (L.S.) -.
(FUGIR). N.S. fusinti; sin. da fuga;
sin. kapili.
fusidu
part., *pessoa que escapou.
(FUGIDO). N.S. V.A.
fusinti
v.caus., *fazer com que algum fuja;
ajudar algum a fugir; esconder. -
otca i risibi ki spions na si kasa, e
fusinti elis na utru kaminhu (N.T.) -.
(deriv. FUGIR).
fuska
v., *tornar fusco; escurecer. - ki
gloria ku na lampraba purmeru i
fuska (N.T.) -. (OFUSCAR).
fuska-fuska
n., *crepsculo. - I ora di fuska-
fuska, e ka kusnha kil dia (T.M.) -.
(LUSCO-FUSCO). N.M. redobro.
fusku
adj., *escuro; pardo; cinzento-
escuro. - Kil ku no na odja gosi, i
suma bo na odja fusku na spidju
(N.T.) -. (FUSCO).
fut
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de especificar o sentido
[velocidade]. - Un bokadinhu son,
Lebri fura fut (T.M.) -. N.S. sai fut.
Futa-fula
n., *Fulas considerados originrios
dos montes do Futa Jalon. (FUTA-
FULA). N.F. vd. Fula. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
futi 1
v., *apresentar sinais de
perturbao mental; pirar; virar
doido. - Disna ku ministru sintandal
na trupesa, Nhu rabida i futi (R98) -.
futi 2
n., *prato guineense com
bentaninhas secas e defumadas
cozidas e piladas com leo de
palma, cebola em escabeche pilada
parte, quiabo cozido e pilado a
parte, arroz branco a acompanhar.
N.S. V.M.
futibol
n., *jogo em que participam duas
equipas com onze jogadores cada,
cujo objectivo introduzir a bola na
baliza dos adversrios. - Futibol,
disportu ta torna um omi mas san
(IN96) -. (FUTEBOL). N.F. futubol.
futis
n., *sortilgio; dolo. - I tciga na kau
203
di futis, Minina Maria pega badju
(L.S.) -. (FEITIO). N.F. oxtona;
Latim factitius que significa
fabricado artificialmente. N.S.
FEITIO significa feito
artesanalmente.
futisaria
n., *sortilgio. (FEITIARIA). N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
futisindadi
n., *vida ou actividade ligada a
feitiaria. - rei tarda na peralba pa
kastigal me, manera ki tarda fasi
futisindadi (T.M.) -. (deriv. FEITIO).
N.F. futisndadi.
futisndadi
n., - Nunde ku Bartulumeu sta na
futisndadi, Rapas di djintis ku si
maskra na finka pe (G.F.) -. (deriv.
FEITIO). N.F. vd. futisindadi.
futisu
n., (FEITIO). N.F. vd. futis. N.S.
V.B.
futrika
n., *trapaa; trapacice; burla. -
Djantidur korda logu i rapara kuma
badjuda fasil futrika i djanti mas i bai
kata iagu i riba i bai panha badjuda
na kaminhu (A.P.) -. (deriv.
FUTRICAR). N.S. FUTRICAR
significa negociar, trapaceando.
futseru
n., - futserus ka konsigui fasi elis
nada (T.M.) -. (FEITICEIRO). N.F.
vd. futuseru.
futubol
n., - Djugaduris di futubol di nha
tabanka (N.M.) -. (FUTEBOL). N.F.
vd. futibol.
futugrafia
n., *arte de produzir imagens
atravs da aco da luz sobre uma
superfcie sensibilizada; retrato. - n
na odja elis suma ki n na odjau na
futugrafia (J.S.) -. (FOTOGRAFIA).
N.F. neol., foto. N.S. rolu di
futugrafia; sin. ritratu.
futuru
n., *o que h-de vir; destino. - Si i
piska pis, i piska vida i piska futuru,
na es vida sin futuru, ma ku si fe son
na futuru (G.F.) -. (FUTURO). N.F.
neol.
futuseru
n., *pessoa que faz feitios;
indivduo cujas aces ou palavras
produzem desarmonia na
sociedade. - bu diskisi kuma tambur
di futuseru ora ki na toka, si abo i ka
futuseru bu na ta djubi son badju i
bu disa futuseru padja (C.V.) -.
(FEITICEIRO). N.F. futseru.
fuzil
n., *isqueiro. (FUZIL). N.F. oxtona.
N.S. V.B., sin. iskeru.
fuzila
v., *matar com arma de fogo. - Si bu
ka kontanu nomi di ki guintis ki
staba na sukuru, no na fuzilau i
nada ka na sai (C.V.) -. (FUZILAR).
N.F. neol.
204

G, g
*Oitava letra ou grafema do alfabeto
que representa o fonema [oclusiva
sonora velar]. N.S. A fim de evitar a
contradio com o sistema grfico
do Portugus ao grafema [g]
acrescentado o grafema [u] depois
das vogais [i] e [e]: guia; baguera.
gabinete
n., *sala de trabalho; escritrio. - i
nesesariu splika pabia di ke ku
manda si gabinete fitcadu (R99) -.
(GABINETE). N.F. neol.
Gabu
n., *Regio da Guin-Bissau, com
Gab por capital e os sectores
administrativos de Gab, Sonaco,
Piche, Pirada e Bo. - no ka fika dja
son na Gabu (R98) -. (GAB). N.F.
oxtona.
gadu
n., *conjunto de reses que se criam
no campo com vrias utilizaes. - e
sinadu novus teknikas di agrikultura
ku kriason di gadu (R98) -. (GADO).
N.F. neol.
gafanhoti
n., - gafanhotis e lanta e dana
lugaris di djintis (L.S.) -.
(GAFANHOTO). N.F. vd.
ganfanhoti.
gagu
*tartamudo; balbo. (GAGO). N.S.
V.B.
gaguisa
v., *balbuciar. (GAGUEJAR). N.S.
V.B.
gaiola
n., *caixa gradeada que serve de
priso para as aves ou outros
animais. (GAIOLA). N.S. V.B.
gaju
n., *fulano. - Bu pursor i un tapa
tanki, gaju ka sibi nada di Mundu
(Cecomes) -. (GAJO). N.F. neol.
gala
v., *a aco de copular das aves.
(GALAR). N.S. V.B.
galadu
part., *diz-se de ovo fecundado.
(GALADO). N.S. V.B.
galadur
n., *galo de boa raa. (deriv.
GALAR).
galanti
adj., *gentil; que mostra cortesia. -
Purmeru pasu tudu galanti (G.F.) -.
(GALANTE).
galaxia
n., *cada um dos grandes sistemas
de estrelas. (GALXIA). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. V.A.
Galileu
1.n., *originrio da regio da
Galileia, na Palestina. (GALILEU).
2.n., *epteto dado a Jesus de
Nazar. (GALILEU). N.S. V.B.
galinha
1.n.f., *ave domstica da famlia dos
Fasiandeos. - Es galinha i djiru tok i
pasanta (J.S.) -. (GALINHA). N.S.
biku di galinha; galinha-pintadu,
galinha-purke; galinha-tungune;
galinha di matu.
2.n., Djiu di Galinha, *uma das
Ilhas do Arquiplago de Bijags. -
djintis ka sta la e bai Djiu di Galinha
(IN84) -. (ILHA DE GALINHA). N.S.
o nome galinha, que no tempo da
proibio da escravatura designava
tambm os escravos, deriva
provavelmente do comrcio ilegal
de escravos praticado na ilha at ao
incio do sculo XX.
galinha di matu
n., *pintada; galinha-da-Guin;
galinha-da-ndia; galinha dAngola. -
Galinha di matu kuma, ora ku bu na
pidil siti, bu ta djubi prumedu na
metadi di si kabesa (L.A.) -. (deriv.
GALINHA DE MATO). N.M. lexia
complexa. N.S. n.v. Numida
meleagris galeata; sin. galinha
pintadu; GALINHA-DO-MATO
significa a galinha-do-monte ou
alcaravo.
galinha-pintadu
n., *galincea da famlia dos
205
Fasiandeos; galinha-da-ndia;
galinha-da-Guin. (PINTADA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B., sin.
galinha di matu.
galinha-purke
n., *galinha com as penas eriadas.
- Galinha-purke, si misti odja si
borgonha, ta para si bunda pa bentu
(L.A.) -. (deriv. GALINHA
PORQU). N.M. lexia composta.
galinha-tungune
n., *galinha de p curto. N.F.
oxtona, tungune. N.M. lexia
composta. N.S. V.A.
galinheru
n., *capoeira. (GALINHEIRO). N.S.
V.B.
galoja
n., *calado de borracha ou outra
matria que seja impermevel
gua. - nin ki i na tempu di seku, i
pirsis pa bu kalsa galoja pabia di
poti-poti ki sta pa tudu ladu (R95) -.
(GALOCHA).
galon 1
n., *distintivo dos oficiais do
exrcito. -I na toma ki djintis i dadu
galon garandi (R98) -. (GALO).
N.F. mil.
galon 2
n., *unidade de medida dos lquidos.
(GALO). N.S. V.B., galon nos
Estados Unidos corresponde a
3,785 litros e na Inglaterra a 4,544
litros.
galu
1.n.m., *gnero de aves da famlia
dos Fasiandeos com a crista
carnuda; macho adulto. - Ali, galu
kanta dja de (Ch.Mb.) -. (GALO).
N.S. galu-branku.
2.n., *pessoa de influncia. - kuma
el ki uniku galu garandi dentru di es
tcon sagradu di Amilcar Cabral
(R98) -. N.F. fig.
galu-branku
n., *o galo de cor branca sinal de
boa sorte. - Gazela falal: Galu
branku dianti (T.M.) -. (deriv. GALO
BRANCO). N.M. lexia composta.
Gambianu
1.n., *habitante da Gmbia, pas da
Africa ocidental encaixado no
territrio do Senegal, cuja lngua
oficial colonial o Ingls e que,
antigamente, fazia parte da grande
regio da Senegmbia. - no pape, el
i Gambianu (J.L.R.) -. (GAMBIANO).
2.adj., *relativo Gmbia. - Ministru
gambianu bin li pa bin nogosia
(R98) -.
gan [gan-]
pref., *prefixo que entra na
formao de substantivos,
exprimindo a ideia [lugar de
habitao]. - Gan-Mamadu - Gan-
Biafada - Gan-Ture -. N.M. prefixo
de nomes prprios ou tnicos.
gana
n., *grande vontade ou desejo. -
Kada ora ku n lembra di bo, i ta dan
gana di n distindi nha korson na
tcon, pa n bidantal panu di pinti
(N.Me.) -. (GANA). N.F. neol.
gandin
n., *molusco univalve marinho;
bzio. - Si mame propi kusinha ku
gandin, na un panelasinhu (L.S.) -.
N.F. oxtona. N.S. n.v. Murex
bolinus brandans.
ganfanhoti
n., *ortptero saltador do grupo dos
acrdios. - Ki ganfanhotis e parsiba
ku kabalu ku purparadu pa guera
(N.T.) -. (GAFANHOTO). N.F.
gafanhoti.
ganga
n., *grande ave pernalta de
plumagem branca no ventre e
escura nas asas; grou coroado. -
kunan, kunan, kila i fala di ganga
(T.M.) -. (GANGA). N.S. n.v.
Balearica pavonica.
ganha
v., - Grasiana ganha tambe
sinkuenta kilu di arus (R95) -.
(GANHAR). N.F. neol., vd. nganha.
gara 1
v.tr., *apanhar. (AGARRAR). N.S.
V.B.
206
gara 2
n., *unha forte. (GARRA). N.S. V.B.
n.,
garafa
n., *vaso de vidro para armazenar
lquidos. - Djugude iabri garafa di siti
i darma riba di Lion (L.S.) -.
(GARRAFA). N.S. garganti di
garafa; piskus di garafa.
garafinha
n., *garrafa pequena.
(GARRAFINHA). N.S. V.B.
garafon
*garrafa grande; frasco. - Alguin ta
da elis sinku garafon di binhu (F.M.)
-. (GARRAFO). N.S. garafon
indica qualquer garrafa com a
capacidade de mais de trs litros.
garan
n., *semente ou fruto das
graminceas e de outras plantas;
corpo pequeno arredondado. - nin
garan pa nina fomi (T.Tc.) -.
(GRO). N.F. gran. N.S. garan di
matcundadi.
garan di matcundadi
n., *testculo. (deriv. GRO DE
MACHO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. kuku di obu.
garandesa
1.n., *velhice; estado de adulto;
responsabilidade. - risponsabilidadi
di omi na vida familiar dibi di inklui
idukason di mininus disna di padidu
te na garandesa (R95) -.
(GRANDEZA). N.F. grandesa. N.S.
paga garandesa.
2.n., *importncia; valor. - Dipus ke
no odja garandesa di un milagri, no
dibi di buska si sintidu fundu (L.Cat.)
-. (GRANDEZA).
3.n., *conselho dos ancios. - Balur
di garandesa sta na sibi toma konta
di un djorson pa krial nes mundu
(J.S.) -.
garandi
1.adj., *de tamanho maior que o
vulgar. - Purblema garandi di feras i
presu di produtu prinsipalmenti kilis
ki importadu (P.dosS.) -.
(GRANDE). N.F. grandi. N.S.
garandi omi; ma garandi; omi-
garandi.
2.adj., *velho; pessoa que tem
autoridade. - Alguin garandi lanta i
tira pinton na sangra, i kombersa
tudu i kaba i toma faka i sapa
kabesa di galinha (F.M.) -.
3.adj., *forte; valente. - Silo, lutadur
garandi, ku si dala ka kunsi tcon, i
batidu (Dea) -.
4.adj., *importante; notvel. - lei mas
garandi i fundamental (R98) -.
garandi omi
coloc., *homem famoso. - Es tudu
pa fasi fidjus di Guine diskisi di kil
garandi omi ku nunka i ka seta
torkia nin un padas di tcon (R98) -.
(GRANDE HOMEM). N.F. neol.,
grandi omi. N.S. garandi omi
hipnimo de GRANDE HOMEM que
tambm o homem velho-patriarca;
omi-garandi designa o homem
velho-patriarca e omi kumpridu
designa o homem grande ou alto,
de grande estatura.
garandisi
1.v.caus., *enobrecer; elevar em
dignidade; louvar. - I el ke salban: n
misti garandisil (L.Cat.) -.
(ENGRANDECER). N.F.
proparoxtona.
2.v.caus., *tornar grande; fazer
crescer. - no misti pa tudu djintis
djuda pa e bota mon pa garandisi ki
mininus (R95) -.
garanti 1
1.v., *responsabilizar-se por;
certificar. - Ki mininus tudu no ta
garanti elis (R95) -. (GARANTIR).
N.F. neol.
2.v., *prometer como sendo certo. - i
garanti populason di kuma Junta
Militar i ka na fuguia nin un tiru
(R98) -.
garanti 2
n., *fiador; responsvel, defensor.
(GARANTE). N.F. neol. N.S. V.B.
garantia
n., *penhor; segurana. - Kasamenti
207
di gosi so pirdi tempu, kuntudu
manera i garantia (J.D.) -.
(GARANTIA). N.F. paroxtona; neol.
garantidu
part., *afianado; tornado seguro. -
kila la sta garantidu kuma i na ten
logu kombati (R98) -.
(GARANTIDO).
garasa
1.n., *riso; risota. - Si djintis sinta
djumbai, kadakin ta da si pasada,
sempri kusas di garasa pa utrus ba
ta ri (N.M.) -. (deriv. GRAA).
2.n., *favor. N.F. vd. grasa.
garba
v., *cortar as relaes; deixar de se
falar. - Su na kumbida alguin bianda
i nega bin kume, bu ta garba ku el: i
es ke no diferensa ku manga di
povus na tera (J.S.) -. (AGRAVAR;
GRAVAR).
garbata
v., *remexer a terra com as unhas. -
disal es anu inda tok n garbata roda
del, pa n strumal (N.T.) -.
(ESGARAVATAR; ESGRAVATAR).
N.F. proparoxtona. N.S. sin. gasali.
garbatadu
part., *esgaravatado; diz-se da terra
remexida com as unhas.
(ESGRAVATADO). N.S. V.B.
garbatadur
n., *animal que remexe a terra com
as unhas. - Galinha garbatadur ta
fasil di kontra ku os di si mame o di
si dona (L.A.) -.
(ESGARAVATADOR).
garda
v., - Mon lebi na da mon lebi na
guarda distinu di utrus (J.B.) -.
(GUARDAR). N.F. vd. guarda 1.
gardisi
v.tr., *dizer obrigado. - Lebri gardisi
elis, i pega kaminhu (P.B.) -.
(AGRADECER). N.F. proparoxtona.
gardisimentu
n., *gratido; aco de dizer
obrigado. - gardisimentu i ka ta bin
di po, i ta bin di pekadur (L.A.) -.
(AGRADECIMENTO).
garfa
v.tr., *revolver com o garfo.
(GARFAR). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
nhafi.
garfu
n., *pea do talher, com quatro
dentes, com que se comem os
alimentos slidos. - E randja tan
garfu ku faka ku kudjer (R95) -.
(GARFO).
gargadja
v.intr., *rir boca despregada.
(GARGALHAR). N.S. V.B.
gargadjada
n., *risada estridente e prolongada. -
Gargadjadas di pilikanu ta bin
tcolonan (O.S.) -. (GARGALHADA).
garganti
n., *pescoo. - Ninguin ka ta ronka
ku konta na garganti sin linha (L.A.)
-. (GARGANTA).
garganti di garafa
n., *parte superior da garrafa;
gargalo. (deriv. GARGANTA DE
GARRAFA). N.S. V.A, sin. piskus
di garafa.
gargantia
v., *cantar; gorjear.
(GARGANTEAR). N.F. paroxtona.
N.S. V.B.
garina
n.f., *rapariga; namorada. - N staba
ku un garina, la di banda (J.A.) -.
(GARINA). N.F. neol.
garlopi
n., *plaina grande. (GARLOPA).
N.S. V.B.
garopa
n., *peixe da famlia dos
Serrandeos, que normalmente se
encontra no fundo marinho rochoso.
(GAROUPA). N.S. V.B., n.v.
Epinephelus morio.
garsa
n., *ave pernalta da famlia dos
Ardedeos. - kasal di garsa rin i
kamba (E.D.) -. (GARA). N.S. n.v.
Bubulis ibis ou Ardeola ibis; sin.
kunankoi.
gas
208
n., *substncia que est no ar; gs
de iluminao. - Kadakin lambu
lensu i mara naris, pa ka bu pudi
respira kil gas (C.P.) -. (GS).
gasadju
n., - Noba ka ta pidi pasadju, djidius
tcolona tuada dedi Kambora te na
Timbora sin pidi gasadju (N.V.) -.
(AGASALHO; GASALHO). N.F. vd.
gasidju.
gasali
v., *esgaravatar; remexer, por
exemplo, a terra ou as cinzas. -
Sinsa kubri fugu tudu kuas, el ku
manda n na gasaliba pa ba djubi si
kontra n ta otca brasa pa n tisi bos
(A.P.) -. N.S. sin. garbata.
gasela
n., - Gasela i na kudi son, fit, fit, fit, i
na pasa limaria un son, un son
(L.S.) -. (GAZELA). N.F. vd. gazela.
gasidja
1.v.tr., *acolher em casa; hospedar.
- n seduba ospri, bo gasidjan (N.T.)
-. (AGASALHAR).
2.v.intr., *estabelecer-se como
hspede. - E bai gasidja na kaza di
un omi garandi (T.M.) -.
(AGASALHAR-SE).
gasidjadur
n., *o que agasalha; hospedeiro;
hospedador. - pa i sedu gasidjadur,
amigu di kil ki bon, ku sibi guberna
si kabesa (N.T.) -.
(AGASALHADOR).
gasidjanta
v.caus., *fazer agasalhar; fazer
proteger. - nin si bu gasidjantal na
Vatikanu, buli na balansa son (J.A.)
-. (deriv. AGASALHAR).
gasidju
n., *acomodao; aconchego;
amparo. - Tata ki bu sai na el, i el ki
nha bantaba, el ki nha gasidju di
alma i di kurpu (J.B.) -.
(AGASALHO; GASALHO). N.F.
gasadju.
gasolina
n., *mistura de hidrocarbonetos
lquida, inflamvel, usada como
combustvel; combustvel. - utru ta
kumpra gasolina e bin bindi
piskaduris (N.M.) -. (GASOLINA).
N.F. neol.
gasta
1.v.tr., *despender; consumir. - Kin
ki ka kunsi es skema i ta gasta
sempri dinheru (P.dosS.) -.
(GASTAR).
2.v.intr., *consumir-se; cansar-se. -
bo bin sakuran, nha udjus pa ka e
gasta (J.D.) -.
gastadur
n., *dissipador; prdigo.
(GASTADOR). N.S. V.B.
gastu
1.n., *consumo; despesa. -
Budjugus ka tene gastus tciu na se
bistimentu (N.M.) -. (GASTO). N.F.
neol.
2.adj., *deteriorado pelo uso. - Asin
kusa ku na bedjisi, ku sta gastu, i ka
na tarda pa disparsi (N.T.) -.
gatu
n., *mamfero carnvoro da famlia
dos Feldeos, muito til para a
destruio de ratos. - gatu ku furta
nata i ta lestu di diskunfia; bu ta
odjal i na limbi boka (L.A.) -.
(GATO).
gatu-lagaria
n., *pequeno mamfero da famlia
dos Feldeos; zibeta. - Gatu-lagaria
pega tras di Nguintcu i na pidil son
ku larma na udju (A.P.) -. (GATO-
DE-ALGLIA). N.S. n.v. Felix
senegalensis.
gaveta
n., *caixa sem tampa que desliza
dentro de um mvel e que serve
para guardar coisas. - Bo ta fasi
dukumentu: simplismenti i ta tomadu
i mitidu na gaveta (R98) -.
(GAVETA).
gazela
1.n., *gnero de antlopes de formas
ligeiras, pernas altas e finas, olhos
grandes, que vivem nas estepes e
nos desertos. - e pertusi di gazela, i
fuguial (L.S.) -. (GAZELA). N.F.
209
gasela.
2.n., gazela di lala, *antlope com
pelagem castanho clara. (GAZELA
DE LALA). N.M. lexia composta.
N.S. n.v. Ourebia ourebi
quadriscopa.
3.n., gazela pintada, *antlope com
pelagem castanho avermelhada e
uma srie de manchas e riscas
brancas. (GAZELA PINTADA). N.M.
lexia composta. N.S. n.v.
Tragelaphus scriptus.
gazoliu
n., *carburante usado nos motores
diesel. - Dus tambur di gazoliu i sta
dja la (R95) -. (GASLEO). N.F.
proparoxtona, neol.
gliserina
n., *substncia que se extrai das
gorduras. (GLICERINA). N.S. V.B.
gloria
1.n., *fama que se adquire por
mrito prprio. - Ami n ka na buska
nha gloria (N.T.) -. (GLRIA). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *bem-aventurana; o Cu. -
Sufri son Ntoni, bu na bai pa gloria
(T.Dj.) -.
glorifika
1.v.tr., *dar glria e honra a; prestar
culto. - Nha alma ta glorifika Sinhor,
nha Deus (L.Cat.) -. (GLORIFICAR).
N.F. neol.
2.v.pron., *ufanar-se; gabar-se. - Si
n ta glorifika nha kabesa, nha gloria
ka ten balur (N.T.) -. (GLORIFICAR-
SE).
glorifikadu
part., *dado glria; honrado. - Nha
pape i ta glorifikadu si bo padi frutu
tciu (N.T.) -. (GLORIFICADO). N.F.
neol.
glorifikason
n., *celebrao. (GLORIFICAO).
N.S. V.B.
gloriozu
adj., *cheio de glria; ilustre. -
Kamaradas di no gloriozu Forsas
Armadas (R98) -. (GLORIOSO).
N.F. neol.
glus
adj., (GULOSO). N.F. arc., vd.
golozu. N.S. V.B.
glusidadi
1.n., *gosto excessivo por doce;
gulodice; guloseima; gulosina;
gulosice. (deriv. GULOSO).
2.n., *iguaria muito apetitosa. N.S.
V.B.
goiaba
1.n., *fruto da goiabeira, rvore da
famlia das Mirtceas. - Abo i rasa
goiaba, bu ka ten kabaku (L.A.) -.
(GOIABA).
2.n., pe di goiaba, *goiabeira. N.S.
n.v. Psidium guajava.
goiba 1
v.tr., *acanelar com goiva.
(GOIVAR). N.F. proparoxtona.
guiba. N.S. V.B.
goiba 2
n., *utenslio de carpinteiro utilizado
para abrir caneluras. (GOIVA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
goibadu
part., * diz-se de um pedao de
madeira com goibadura.
(GOIVADO). N.F. guibadu. N.S.
V.B.
gola
n., *colarinho da camisa. (GOLA).
N.S. V.B.
golfinhu
n., *mamfero cetceo, da famlia
dos Delfindeos; toninho; toninha;
delfim. (GOLFINHO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. antoninhu.
Golgota
n., *lugar perto de Jerusalm onde
Jesus foi crucificado; lugar de
sofrimento. - un lugar ku tcomadu
Golgota, ku signifika lugar di kaku di
kabesa (N.T.) -. (GLGOTA). N.F.
proparoxtona.
golia
v., *marcar golos. (GOLEAR). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
goliadur
n., *marcador de golos.
(GOLEADOR). N.S. V.B.
210
golozu
adj., *gluto; comilo. (GULOSO).
N.F. neol., glus. N.S. V.B., sin.
kumilon.
golpe
n., - i bon pa i fika klaru pa sempri di
kuma es konflitu i ka ten golpe (R98)
-. (GOLPE). N.F. neol., vd. golpi.
golpi
1.n., *pancada ou ferimento. -
Talves golpi di miserikordia na bon
sintidu di termu (R95) -. (GOLPE).
N.F. golpe.
2.n., golpi di stadu, *acto de fora
pelo qual um governo derrubado. -
No ka tene intenson di mata ninguin,
nin di golpi di stadu (R98) -.
(GOLPE DE ESTADO).
golpia
v.tr., *dar golpe; ferir. - No ka tene
nin koldadi ambison di ba golpia
(R98) -. (GOLPEAR).
golpiadur
n., *feridor. (GOLPEANTE). N.S.
V.B.
golu
n., *ponto em que a bola transpe a
baliza do adversrio. (GOLO). N.S.
V.B.
gomadera
n., *mulher que engoma;
engomadeira. (GOMADEIRA). N.S.
V.B.
gomadu
part., *passado a ferro depois de ter
posto o amido ou a goma;
engomado. (GOMADO). N.S. V.B.
gora
1.adv., *advrbio de tempo que
indica o momento em que se fala. - I
ten gora kil djintis di Kamara ku ta
bai kobra elis fera sin kondison
(N.M.) -. (AGORA).
2.con., *conjuno adverstiva que
significa [uma vez que].
gos
adv., - Amigus, gos no na bin kunsa
na leitura di no karta (R95) -. (deriv.
AGORA). N.F. vd. gosi.
gosi
adv., *advrbio de tempo que indica
[neste momento]; agora; hoje. - Gosi
tudu ladu i fera, suma fera di Bandin
i bai dja tok i tciga tcapa di Bisau
(R95) - Gosi dja n ka misti gueria ku
bo (T.M.) -. (deriv. AGORA). N.F.
gos. N.S. desdi gosi; gosi-gosi; te
gosi.
gosi-gosi
loc.adv., *de imediato; precisamente
neste momento; neste mesmo
instante. - Lanta no ten ku bai
ospital gosi-gosi (Cecomes) -.
(deriv. AGORA). N.M. redobro.
gosta
v., *apreciar; ter um sentimento de
amor ou de afecto por algum. - Si
rapas odja badjuda ki gosta del, i ta
tcomal (N.M.) -. (GOSTAR). N.F.
neol. N.S. sin. misti; mas gosta di.
goza
1.v., *tirar proveito de. - i na goza
tambe di kil djustisa (R98) -.
(GOZAR). N.F. neol.
2.v.tr., *fazer pouco de;
menosprezar; fazer troa de. - e
pega na goza kombatenti di
liberdadi di patria te aos (R98) -.
gozadu
part., *desfrutado; apoquentado;
troado. (GOZADO). N.S. V.B.
gozu
n., *brincadeira; prazer. - Pabia asin
ku no seduba: tulu, katibus pa tudu
koldadi di diseju mau, ku gozu di
mundu (N.T.) -. (GOZO). N.F. neol.
gracha
n., *pomada de sapatos. (GRAXA).
N.S. V.B.
grachadur
n., *pessoa que lustra os sapatos. -
grachaduris di sapatu (P.dosS.) -.
(ENGRAXADOR). N.F. neol.
grama
n. *a milsima parte de um
quilogramo. - Sinku grama di prata
(Igr.I.) -. (GRAMA).
gramatika
n., *conjunto de regras fonticas,
morfo-fonolgicas, sintcticas e
211
lexicais duma lngua especfica. -
djintis ke ta tenta obstakuliza
utilizason di Kriolu o di utru linguas
maternas tantu na insinu, i faktu di
linguas ka sta struturadu, ka ten
gramatika (MR98) -. (GRAMTICA).
N.F. proparoxtona.
grampu
n., *utenslio com que se mantm
apertadas duas peas; agrafe. - dus
padas di panu finu ku tris grampus
(Igr.I.) -. (GRAMPO).
gran
n., - oitu gran di mankara kru (IN99)
-. (GRO). N.F. vd. garan.
grandesa
n., - Purmeru dia di saida, e na sinta
na kau di grandesa (F.M.) -.
(GRANDEZA). N.F. neol., vd.
garandesa.
grandi
adj., - Kila i dia di grandi sutu (F.M.)
-. (GRANDE). N.F. vd. garandi.
grandi omi
coloc., - bon pekadur ta djubidu kin
ke na bisti e parmanha, li pa media i
torkia i bisti utru, kila ki ta
konsideradu kuma i grandi pekadur,
i grandi omi (IN96) -. (GRANDE
HOMEM). N.F. neol., vd. garandi
omi.
granja
n., *na Guin-Bissau uma
pequena propriedade agrcola,
dependente do Estado, para
experimentar novos cultivos que
servem de apoio aos componeses. -
na granja li na Bisau (R96) -.
(GRANJA). N.F. neol. N.S. palmera
di granja.
grasa
1.n., *favor. (GRAA). N.F. garasa.
N.S. ant. disgrasa.
2.n., *dom sobrenatural concedido
por Deus para conduzir salvao
da alma. - Bu intcidu di grasa,
Sinhor Deus sta ku bo! (L.Cat.) -.
N.F. reli.
grasas a
con., *locuo prepositiva que
significa [felizmente]. - Grasas a
Deus disna ki n bin li n ta sinti
mindjor (IN99) -. (GRAAS A). N.F.
neol.
gratidon
n., *agradecimento. (GRATIDO).
N.S. V.B.
gratis
adv., *sem remunerao,
gratuitamente. - es programa i
programa gratis (R95) -. (GRTIS).
N.F. paroxtona, neol. N.S. sin. di
grasa.
grau
1.n., *unidade de medida da
temperatura do corpo ou do tempo,
da proporo de lcool na
aguardente de cana e outros;
gradao; fora; intensidade. - kin
ke ten kulpa e ta paga si kulpa
konformu grau di si kulpas (R99) -.
(GRAU).
2.n., *nvel. - no na seta ki kota di
risponsabilidadi, kadakin konformu
grau ki na okupa (R98) -.
3.n., *em aritmtica, nmero de
factores que entram na composio
de uma potncia.
grava 1
v.tr., *fixar ou reproduzir msica,
imagem ou palavras numa fita
magntica ou disco. - Intenson i pa
ba grava muzika, no ka misti pa kil
kusas pirdi sin tudu (R95) -.
(GRAVAR). N.F. neol.
grava 2
v.intr., *tornar-se mais grave; piorar.
- Polisia ka parsi tok ke kazu grava
(R95) -. (AGRAVAR-SE).
gravador
n., *registador; registrador. -
Kadakin sinta dja ku si kaneta o ku
si gravador, purki utrus ta fala e ta
grava nan pa sukuta ke ki na sedu
pratu di aos (R96) -. (GRAVADOR).
gravadu
1.part., *fixado; reproduzido;
copiado numa fita magntica ou
num disco. - pa pudi purpara se
gravadoris pa grava (R98) -.
212
(GRAVADO). N.F. neol.
2.part., *esculpido. - Lei, ku gravadu
letra pa letra na tagua di pedra, i tisi
mortu (N.T.) -.
gravason
n., *processo pelo qual se fixa e
reproduz um som por intermdio de
uma fita magntica ou disco. - Kila
ke no kunsa ku el li, bu ba buska
gravason di prumeru dia (R95) -.
(GRAVAO). N.F. neol.
gravata
n., *ornato que se pe frente do
pescoo dando um n ou um lao. -
omi miti si gravata (IN96) -.
(GRAVATA). N.F. neol.
gravi
adj., *srio; perigoso. - VIH ta distrui
selulas, i ta ba kauza manga di
infeson gravi (R95) -. (GRAVE). N.F.
neol.
gravida 1
1.v.intr., *ficar grvida. - N na dau
kil mesinhu, bu na tira kusa ku tudjiu
gravida to ku ta gravida bu padi
(IN99) -. (ENGRAVIDAR). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. sin.
prenha 1.
2.v.tr., *tornar grvida. - rapas pudi
kaba pa gravidal (IN96) -.
gravida 2
adj.f., *mulher em estado de
gravidez. (GRVIDA). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. sin.
prenha 2.
gravides
n., *estado da mulher ou das
fmeas em geral, durante o tempo
de gestao; prenhez. - panha
gravides (R95) -. (GRAVIDEZ). N.F.
oxtona, neol.
Gregu
1.n., *habitante da Grcia. - no
forma un kurpu son, tantu Djudeu
suma Gregu, o katibu o libri (N.T.) -.
(GREGO).
2.n., *a lngua grega. - Djudeus ku
ta papia Gregu e na kecha pabia se
viuvas na diskisidu (N.T.) -.
grelia 1
1.v.intr., *cozinhar atravs da ajuda
de grelha; assar na grelha.
(GRELHAR). N.F. neol. N.S. sin.
iasa.
2.v.intr., *assar-se na grelha. - Bu ta
toma pis bu na ditanda un son un
son diritu, bu disa pa i grelia (N.M.) -
. N.F. neol.
grelia 2
n., *instrumento para assar comida
sobre brasas. - Bu ta peganda
fugaderu bu toma grelia bu labal
limpu bu pul tok i seku bu untal ku
oliu, bu pul riba di fugaderu ku fugu
pikininu (N.M.) -. (GRELHA). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. sin.
iasadera.
greliadu
part., *assado na grelha. - Ora ki
arus kusidu bu sirbil ku kil pis
greliadu (N.M.) -. (GRELHADO).
N.F. paroxtona.
greve
n., *acordo entre trabalhadores,
recusando-se a trabalhar enquanto
as suas pretenses no forem
satisfeitas ou chegarem a um novo
acordo. - Greve ka ten la, pabia i
skola partikular (IN96) -. (GREVE).
N.F. neol.
grilu
n., *insecto ortptero saltador da
famlia dos Grildeos. (GRILO). N.S.
V.B.
gripi
n., *doena infecto-contagiosa
produzida por um vrus e que se
manifesta com os sintomas de febre
e dor no corpo. - N tene gripi, nin si
bu nota propi na nha fala, i sta
mbokadu ransadu (R95) -. (GRIPE).
N.F. neol.
grisia
n., (IGREJA). N.F. proparoxtona,
arc., vd. igreja. N.S. V.B.
grita
v., - Lebri grita: Ai! (L.S.) -.
(GRITAR). N.F. neol., vd. guirta.
gritu
n., *exclamao de dor ou de
213
contentamento. - Na tudu kau i na
sai un gritu di opreson. (L.Cat.) - Na
kil momentu, kau somna, gritu di
kontentamenti ku di dimirason (F.M.)
-. (GRITO). N.F. neol., vd. guirtu.
grogu
n., *bebida alcolica feita atravs da
macerao e fermentao da cana-
de-acar; aguardente de cana. -
grogu i la na ntela, oh (R.S.) -.
(GROGUE). N.S. sin. kana.
gros
adj., *grande; volumoso. - un
montiadur na buska limarias gros pa
mata elis! (F.M.) -. (GROSSO). N.S.
kabesa-gros.
grosura
n., *qualidade de grosso; espessura.
- Barajen dibi di sedu minimu di un
metru di grosura bas (Igr.I.) -.
(GROSSURA). N.F. neol.
grupa
v., *reunir; juntar-se. - populason
nunde ke grupa nel tciu, susidadi
tciu la, kaus ka ta baridu, kasas ke
ta kumpudu i mal kumpudu (R98) -.
(AGRUPAR; GRUPAR). N.F. neol.
grupu
1.n., *nmero de pessoas ou de
animais reunidos. - I dati i korda i
odja grupu di limarias dal volta (L.S.)
-. (GRUPO). N.F. neol.
2.n., *conjunto de pessoas que
partilham objectivos ou sentimentos.
- I un chef di grupu ku ta tcomadu
Nasarenu (N.T.) -.
guarda 1
1.v.tr., *vigiar; proteger. - Militaris ku
dibi di guarda vida di Presidenti
(R98) -. (GUARDAR). N.F. garda.
N.S. andju di guarda; guarda-fatu;
guarda-kosta; guarda-kostera;
guarda-kumida; guarda-losa;
guarda-sol; guarda-tcuba; guarda-
tcuba di sapu; guarda di kurpu.
2.v.tr., *arrecadar; conservar. - i pul
mas na sol duranti un sumana pa i
seku diritu, pa pudi guarda na
bemba (N.M.) -.
guarda 2
1.n., *sentinela; polcia. - Kada
guarda na firma na si porta (R95) -.
(GUARDA).
2.n., *proteco; cuidado; vigilncia.
- abrigu ki prumeru guarda (C.P.) -.
guarda di kurpu
n., *amuleto; talism. (deriv.
GUARDA DE CORPO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
guarda-fatu
n., *mvel em que se guardam os
fatos; guarda-roupa; guarda-
vestidos. (GUARDA-FATOS). N.F.
neol. N.M. lexia composta. N.S. V.B.
guarda-kosta
n., *pessoa que acompanha algum
como forma de proteco. - Guarda-
kosta na larga arma (J.D.) -.
(GUARDA-COSTAS). N.M. lexia
composta.
guarda-kostera
n., *navio que controla as guas
territoriais de um pas. (GUARDA-
COSTAS). N.M. lexia composta.
N.S. V.A.
guarda-kumida
n., *mvel para guardar alimentos.
(GUARDA-COMIDAS). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
guarda-losa
n., *armrio para guardar loua ou
loia. (GUARDA-LOUA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
guarda-sol
n., *chapu-de-sol. (GUARDA-SOL).
N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
tcepen di sol.
guarda-tcuba
n., (GUARDA-CHUVA). N.M. lexia
composta. N.S. V.B., sin. tcepen di
tcuba.
guarda-tcuba di sapu
n., *cogumelo; fungo. (deriv.
GUARDA-CHUVA DE SAPO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A., sin.
sombrinha di sapu.
guberna
1.v., *exercer autoridade poltica. -
kil ku na gubernaba i puiba guardas
na porton di prasa pa prindin (N.T.) -
214
. (GOVERNAR). N.F. guverna.
2.v., *exercer autoridade; ter poder
de administrar. - I dibi di sibi
guberna si kaza diritu, pa si fidjus
obdisil ku tudu rispitu (N.T.) -.
3.v.pron., *bastar-se a si prprio;
saber conduzir-se; governar-se. - pa
no sibi guberna no kabesa ne
mundu di gosi (N.T.) -. (deriv.
GOVERNAR A CABEA).
gubernadur
n., *pessoa que governa;
administrador. - e ntrega
gubernadur karta e pursental tambi
Paulu (N.T.) -. (GOVERNADOR).
gubernu
n., *o poder executivo de um
Estado; administrao. - Barabas i
pudu na kalabus pabia i lantanda
pobu na prasa kontra Gubernu
(N.T.) -. (GOVERNO). N.F.
guvernu.
gudja
1.n., *objecto que serve para coser
mo ou mquina. - n pirsisa di
gudja ku linha pa kusi nha bistidu
(J.L.R.) -. (AGULHA). N.S. koba di
gudja.
2.n., *instrumento oco e pontiagudo
adaptvel a uma seringa; injeco. -
Gudja dibi di mitidu dentru di kuru
tok si boka pirdi (Men) -. N.S. sin.
ndjeson.
gudu
1.adj., *afiado; cortante. - Ora ki no
labra po tok i gudu, ki po ta rabida
pa i bin furanu udju (A.B.) -.
(AGUDO).
2.adj., *diz-se do ngulo menor que
o recto.
guera
1.n., *luta armada; hostilidade. - Pior
inda i guera di dia trinta un di
Janeru, kila djintis mas sufri tciu
(N.M.) -. (GUERRA). N.S. guera
sai; kai guera; rapati guera.
2.n., *rixa; contenda. - Kunfuson
manga del, djus i te guera entri
kumpraduris i bindiduris (P.dosS.) -.
guera sai
coloc., *comear a guerra. (deriv. A
GUERRA SAI). N.S. V.B.
gueria
v., *combater; lutar; fazer guerra. -
Anos no na gueria ku Purtuguis, ma
no ka na gueria ku povu purtuguis
(R98) -. (GUERREAR). N.F.
paroxtona. N.S. guerianta; sin. luta
1.
gueriadu
part., *combatido; lutado. - Dizenhu
fasidu na manera propi ku kau ku
gueriadu nel sta (Igr.I.) -.
(GUERREADO).
gueriadur
n., *combatente. - I fala, anos
gueriadur! (R98) -.
(GUERREADOR).
guerianta
v.caus., *fazer guerrear; fazer lutar.
- Nha mame bai guerianta dus turus
na fonti, pabia i bai laba ropa di nha
pape, ma i leba tambi ropa di si
kumpadri (F.M.) -. (deriv.
GUERREAR).
guerilha
n., *tctica de luta, normalmente
utilizada pelos movimentos de
libertao nacional, atacando o
inimigo de surpresa para destruir as
suas aces. - bazi di guerilha i
alimentadu pa populason te na fin di
guera (C.P.) -. (GUERRILHA). N.F.
neol.
guerinha
n.dim., *pequena aco de guerra;
contenda. - la ki guerinhas kunsa
(R95) -. (deriv. GUERRA).
guerla
n., *rgo respiratrio dos peixes;
brnquia. (GUELRA). N.S. V.A., nas
duas lnguas h o fenmeno de
mettese ou de mudana de
posio das consoantes do grupo rl
(LR).
guia 1
1.v.intr., *conduzir um veculo
automvel. - Si bu na bibi, ka bu
guia (R95) -. (GUIAR).
2.v.tr., *encaminhar. - guia iagu pa
215
ki parti di terenu ku mas na pirsisa
del (Igr.I.) -.
3.v.tr., *ensinar; aconselhar. - Ma
ora ku Spiritu di bardadi bin, i ta guia
bos na tudu bardadi (N.T.) -.
guia 2
1.n., *pessoa que orienta outros;
condutor. - Judas, ku seduba guia di
kilis ku prindi Jesus (N.T.) -. (GUIA).
2.n., *roteiro.
guiba
v., *corroer; gastar; roer
pulverizando, como no caso das
trmites. - Flema na guiban (G.F.) -.
(deriv. GOIVAR). N.F.
proparoxtona; a pronncia
guiba; goiba 1.
guibadu
part., *corrodo; gastado. - Manduku
guibadu -. (deriv. GOIVADO). N.F.
pronncia gwibadu, goibadu.
N.S. V.A.
Guine
1.n., *nome que designa a grande
regio da frica Ocidental entre o
rio da Casamansa e o rio Gabon e
que deu o nome Guin-Bissau,
Guin-Conakri e Guin Equatorial.
(GUIN). N.F. oxtona; Pepel Djin
que significa cho de preto
(M.deBarros).
2.n., *nome truncado que designa a
Guin-Bissau. - kadakin ta koba mal
pa si ladu, tcutci nutru tok Guine bin
fika sin pas (N.M.) -.
Guine-Bisau
n., *pas da frica Ocidental, antiga
Guin Portuguesa, independente
desde 24 de Setembro de 1973,
depois de uma luta de libertao
nacional contra o colonialismo. - es
kriansas di aos, elis i omis amanha
ki na purpara un futuru brilianti pa
Guine-Bisau (R95) -. (GUIN-
BISSAU).
Guine-Konakri
n., *pas da frica Ocidental com a
capital Conakri, que ajudou o
PAIGC durante a luta de libertao
nacional e cuja lngua oficial colonial
o Francs. - djintis di Guine-
Konakri sta li (R98) -. (GUIN-
CONAKRI).
Guinensi
1.n., *membro do povo Guineense,
habitante da Guin-Bissau; Guinu.
- ku ten alvu, desdi kunsada, di
forma Guinensis pa toma lugar di
strandjerus mas tardi, konformu si
dons (Igr.I.) -. (GUINEENSE).
2.adj., *relativo Guin-Bissau. -
Mon ku fundinhu di Liga guinensi di
diritus umanus ku ta sai tudu
Sugunda ku kinta-fera (R95) -.
guinti
n., - Ma bo kunsa mas na bari padja
na miti guinti na nutru (A.S.) -.
(GENTE). N.F. arc., vd. djinti.
guirta
1.v.intr., *soltar gritos; dar gritos. - i
lambul i sutal na pe di banana; i
guirta (L.S.) -. (GRITAR). N.F. grita.
2.v.intr., *falar alto. - guirta risu de,
guirta bu pidi pas (O.S.) -.
guirtadu
part., *clamado em voz alta. - ami i
tuada di guirta ku guirtadu na un
garganti sin forsa (O.S.) -.
(GRITADO).
guirtadur
n., *o que fala em voz muito alta.
(GRITADOR). N.S. V.B.
guirtu
n., *exclamao de dor ou de
contentamento; brado. (GRITO).
N.F. gritu. N.S. V.B.
guiza
v., *preparar com refogado. -
katcupinha i midju verdi ku bu na
guiza ku el (R96) -. (GUISAR). N.F.
neol.
guizadu
part., *preparado com refogado. -
pratu di galinha guizadu ku kamaron
ku midju (R96) -. (GUISADO). N.F.
neol.
gumbe
n., - N na sedu muzika, tambur,
siko, gumbe (T.Tc.) -. (GUMBE).
N.F. vd. ngumbe.
216
gumita
v.tr., *expelir pela boca substncias
contidas no estmago; jorrar. -
mesinhu di kin ku ta kume reia, i un
orason, oitu gran di mankara kru, n
da si dunu i na gumita es kusa di
reia tudu (IN99) -. (VOMITAR). N.F.
vomita.
gumitadera
n., *vmito; vomio. - kolera i un
duensa ke ta provokadu pa un
pikenu panga-bariga, o panga
bariga-garandi, utru bias i ta
kumpanha ku gumitadera (R97) -.
(deriv. VOMITAR). N.F. vomitu.
gumitadu
part., *sujo pelo vmito.
(VOMITADO). N.S. V.B.
gurdu
1.adj., *que tem gordura. - Gazela ta
gurdu! (T.M.) -. (GORDO).
2.adj., *diz-se de terreno frtil e rico.
- e na mora na tcon gurdu (Igr.I.) -.
3.adj., letra garandi, *letras gordas
ou letras de tamanho grande. (deriv.
LETRA GRANDE).
gurdura
n., *banha; sebo. - I pega kume
gurdura na bariga di baka (L.S.) -.
(GORDURA).
gurdusinti
v.caus., *tornar rico e abundante;
engordar; engordurar. - kil kusas
tudu gatu toma elis i da Djon i
gurdusinti si kazamentu (L.S.) -.
(deriv. GORDO).
gurgudju
n., *diz-se dos pequenos insectos
presentes no arroz pilado e mal
conservado. - Bianda kru ku
irumbudura i gurgudju (C.V.) -.
(GORGULHO)
gurmeti
n., *marinheiro da Guin-Bissau; os
africanos serventes dos
comerciantes europeus ou dos
assimilados. (GRUMETE). N.F.
Ingls groom que designa a
pessoa que cuida dos cavalos ou
estribeiro. N.S. V.B.; os grumetes,
habitando junto com os Europeus,
foram uns dos actores na formao
do pidgin e do Guineense.
gustu
1.n., *um dos cinco sentidos que se
situa na lngua; capacidade de
apreciar o que belo; gosto;
opinio. - I dipindi di gustu di
kadakin (R96) -. (GOSTO). N.S. ant.
disgustu.
2.n., *prazer; satisfao. - Fera susu
tok i ka ta dau gustu di bu bai la
(R95) -.
3.n., kubu di gustu, *caldo de
galinha ou glutamato de sdio. - bu
ta toma un kubu di gustu bu largal la
(N.M.) -. (deriv. CUBO DE GOSTO).
gustundera
n., *qualidade de ser saboroso.
(deriv. GOSTO). N.S. V.M.
gustus
1.adj., *saboroso; agradvel. - I sin
ki gustus, n sinti bu kurpu na nha
kurpu (N.Me.) -. (GOSTOSO). N.F.
oxtona.
2.adj., *engraado. - ke ki n na obi
sin i gustus dimas (L.S.) -.
guverna
v., - kin ke nganha i sai ku si
lijitimidadi pa i manda pa i guverna
(R98) -. (GOVERNAR). N.F. neol.,
vd. guberna.
guvernadu
part., *administrado. - nha amigu
fala kuma pais, pa i guvernadu, i
prisis ten bon kunhisimentu, purke si
kultura faltau bu ka pudi ntindi nada
(R98) -. (GOVERNADO). N.F. neol.
guvernanti
n., *pessoa que governa. -
guvernanti des tcon pa i toma
konsiensia di ke i ka son elis ku
pirsisa di vivi diritu, anos tan tudu no
pirsisa pa no vivi diritu (IN96) -.
(GOVERNANTE). N.F. neol.
guvernu
n., - guvernu de dus tera, Guine ku
Kabu-Verdi, i ka un son, ma e dus
tera na dirijidu pa kil un partidu son,
PAIGC (R77) -. (GOVERNO). N.F.
217
vd. gubernu.
H, h
*Nona letra do alfabeto do
guineense, que se utiliza nalgumas
palavras-interjeies: ela tem s
valor grfico e no fontico. (H).
N.S. normalmente escreve-se
depois de algumas interjeies, isto
, aquelas escritas com uma s
vogal.
218

I, i
*Dcima letra ou grafema do
alfabeto que representa os fonemas
[vogal alta anterior-palatal], [vogal
alta mdia-central] e [semivogal
palatal]. (I).
i 1
pron.pess.suj., *forma secundria
do pronome pessoal sujeito 3sing.;
ele; ela. - Andorinha kuma i na pupu
riba di kabesa di nhor Deus; i ba kai
riba di si kabesa (L.A.) -.
i 2
1.contr., *contraco do pronome
pessoal sujeito 3sing e da cpula [i
+ i]. - Air-Bissau ta fasi tudu semana
voo di Paris-Lisboa te Bisau i ta riba
na mesmu rota (P.dosS.) -.
2.cp., *verbo copulativo que liga o
sujeito ao predicativo; lexema com
funo predicativa; ser. - Mindjer
fala: i ami (R95) - Guera i nhambi
iasadu (L.A.) - Fulanu i sabi boka
suma bunda di baguera (L.A.) -. ().
i 3
con., *conjuno coordenativa que
liga duas frases ou constituintes de
uma frase de natureza semelhante.
- feras di Bisau i di tudu banda di
Guine ta sigui na tradison di sedu
bantaba di noba (P.dosS.) -. (E).
N.F. neol. N.S. sin. ku.
i 4 [-i]
suf.verb., *uma das cinco vogais
temticas que formam os verbos. (-
IR). N.S. V.A.
i ka na tarda
loc.adv., *advrbio de tempo que
significa [cedo]. - Nin i ka na tarda n
na bin ku mbruta di mbuludju (JB97)
-. (deriv. NO TARDAR).
ia [-ia]
suf.v.caus.d., *sufixo acrescentado
aos nomes para formar verbos
causativos onde o agente causa
directamente a aco. - brankia -
gargantia - mandukia - merdia -. (-
EAR).
iabri
1.v.tr., *remover algo que impede a
entrada ou a sada. - kumpradur
iabri si kartera pa konta dinheru pa
fasi si nogos (P.dosS.) -. (ABRIR).
N.F. abri. N.S. kaminhu iabri.
2.v.tr., *comear; inaugurar. - no da
bos dinheru pa bo iabri un
Koperativa agrikula (IN96) -.
3.v.intr., *desabrochar; comear a
funcionar. - portas tudu iabri (N.T.) -.
(ABRIR-SE).
iabridu
part., *aberto. - Mala ka ta iabridu di
noti (P.B.) -. (deriv. ABRIR).
iagu
1.n., *lquido transparente, incolor,
sem cheiro ou sabor, composto por
um tomo de oxignio e dois de
hidrognio. - Prumeru dia ki mininu
bidjugu i padidu, djintis ta pui asukar
na iagu e dal (F.M.) -. (GUA). N.S.
iagu di kadju; iagu-sibibu; iagu-
simortu; iagu-tceru; iagus-
bibu;iagus-mortu; kata iagu; mai
di iagu; miti iagu; sedi iagu; suta
iagu.
2.n. iagu na udju, *lgrima. - un di
no kombatenti fala kuma iagu na si
udju i ka na tiral pa tcora Cabral, ma
i ta tcora Cabral sin, ku bala na si
kanu (C.P.) -. (deriv. GUA DE
OLHOS). N.M. lexia complexa.
3.n., *o mar ou outra parte lquida
da terra; chuva; suco das plantas. -
si bo ka sai no na lansa un bomba
son, iagu na lanta na tudu matu di
no tera (C.P.) -.
iagu di kadju.
n., *bebida alcolica extrada do
fruto de caju. - Iagu di kadju ke na
darmadu na roda di strada (R98) -
.(deriv. GUA DE CAJU). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. kadju.
iagu di po
n., seiva. (deriv. GUA DE PAU).
N.M. lexia complexa. N.S. V.M.
iagu djumbuli
coloc., *a gua da fonte agitou-se,
trazendo ao de cimo as impurezas
219
do fundo, como a areia. - Kil rapas
ba odja iagu na fundu di puti, i bulil i
djumbuli kil iagu, i sinta i peral pa i
sinta (L.S.) -. N.F. Mandinga
jmbu.
iagu funguli
coloc., * a gua tornou-se turva e
perdeu a limpidez. N.F. Mandinga
fnkula. N.S. V.M.
iagu-sibibu
n., *diz-se da mar quando o nvel
do mar e a velocidade da corrente
atingem os pontos maiores; malina;
mar de guas-vivas ou de sizgia. -
N ma misti pa e nha karta bai na
fuska-fuska di azalmas, na sukuma
di iagu-sibibu (O.S.) -. (GUAS-
VIVAS). N.F. Guin., iagus-bibu.
N.M. lexia composta. N.S. o
fenmeno acontece durante os dias
do novilnio e do plenilnio; na
Guin-Bissau a diferena com o
perodo correspondente de iagu
simortu de 1-1,30 m.
iagu-simortu
n., *diz-se da mar quando o nvel
do mar e a velocidade da corrente
atingem os pontos mais baixos;
mar de guas-mortas ou de
quadratura (GUAS-MORTAS).
N.F.Guin., iagus-mortu. N.M. lexia
composta. N.S. ant. iagu-sibibu.
iagu sintadu
coloc., *diz-se da gua estagnada.
(deriv. GUA SENTADA). N.S. V.M.
iagu-tceru
n., *perfume; gua-de-colnia. - Si
n ntera rostu na turbuserus bonitus,
n ta salusa ku bu iagu-tceru (F.S.) -.
(deriv. GUA CHEIRO). N.M. lexia
composta.
iagus-bibu
n., (GUAS-VIVAS). N.F. Guin., vd.
iagu-sibibu. N.S. V.B.
iagus-mortu
n., (GUAS-MORTAS). N.F. Guin.,
vd. iagu-simortu. N.S. V.A.
iagusinhu
n.dim., *pequena quantidade de
gua. - bu na firbi pis ku iagusinhu
(N.M.) -. (deriv. GUA).
iaiboi
1.n., *espcie de peixe. N.F.
paroxtona.
2.n., *nome dado aos polcias. - I
fiansaba ki bandidus di iaiboi (R98) -
.
iala
v., *iar; levantar. - i toma baldu i dal
pa i iala iagu (N.M.) -. (ALAR).
ialadu
part., *alado; levantado; apanhado.
(ALADO). N.S. V.B., sin. isadu.
ialali
v., *diz-se da comida com molho a
mais, ou da bebida com gua a
mais. - bianda ialali -. N.F. oxtona.
N.S. V.A.
ialsa
1.v.tr., *colocar alto; elevar; erguer. -
anos no ka ta seta ke ministra
puntanu pa ialsa mon kin ki ka tene
barata na si kaza (R95) -. (ALAR).
N.S. ialsa mon; ialsa stera.
2.v.tr., *aumentar; acrescentar. - kil
ku na ialsa nivel di vida di si djintis
(Igr.I.) -.
ialsa-bandera
n., *acto de alar ou de fazer subir a
bandeira. (deriv. ALAR A
BANDEIRA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., ant. basa-bandera.
ialsa mon
1.coloc., *render-se ao inimigo;
capitular; mos ao ar como sinal de
rendio. Si Cabral sonba, odja i
muriba, no ka na libertaba no binba
na kau di brankus na ialsa mon
(C.P.) -. (deriv. ALAR AS MOS).
2.coloc., *levantar a mo para bater;
oferecer pancada. - Forsa di Deus i
garandi i ialsa si mon pa padjiga
bazofus (L.Cat.) -. (ALAR A MO)
3.coloc., *ir ao vidente.
ialsa stera
coloc., *cerimnia de arrumar a
esteira, no fim do choro. - Otca ki
kompleta un sumana e ialsa stera di
tcur (N.M.) -. (deriv. ALAR A
ESTEIRA). N.S. sin. labanta stera;
220
sin. lebia stera; distindi stera.
ialsadu
part., *colocado alto. - Kalker ku
bacha si kabesa i ta ialsadu (N.T.) -.
(ALADO).
iama
v., *tomar conta de uma criana;
fazer de ama; amamentar. (deriv.
AMA). N.M. paroxtona. N.S. V.M.
iamba
n., *marijuana; erva; droga. - e na
kumersializaba serka di sen gramas
di iamba (R95) -. N.F. Mandinga
jmba que significa folha;
Angolano liamba que designa uma
variedade de cnhamo. N.S. n.v.
Cannabis sativa.
ianda
1.v.intr., *o acto de deslocar-se de
um stio para outro; caminhar. - no
pega ianda pa kil strada kumpridu
(N.M.) -. (ANDAR). N.F. anda. N.S.
ianda dipresa; ianda suma dudu;
iandanta.
2.v.tr., ianda mundu, *percorrer o
mundo; viajar. - Dus omi sai ianda
mundu ku nutru pa buska kin ku
mas obi Kriol (A.P.) -. (ANDAR
PELO MUNDO).
ianda dipresa
coloc., *correr com velocidade. -
Susuku ianda dipresa, bu bin toman
pa n ba djubi nha mame (A.B.) -.
(ANDAR DEPRESSA).
ianda suma dudu
coloc., *doidejar. (deriv. ANDAR
COMO UM DOIDO). N.S. V.B.
ianda-ianda
v., *andar por todos os lados;
buscar. (deriv. ANDAR). N.M.
redobro. N.S. V.A.
iandadu
1.part., *viajado; percorrido. -
Distansia ku pudi iandadu na un dia
di diskansu (N.T.) -. (ANDADO).
2.part., *que foi vtima de efeitos de
bruxaria.
iandadur
1.n., *pessoa que caminha muito;
viajador; pessoa sem demora certa.
- anos i iandaduris ku na buska bida
sabi (L.Cat.) -. (ANDADOR). N.F.
andadur. N.M. pl. iandaduris.
2.n., *vagabundo.
iandanta
v.caus., *ajudar algum a andar.
(deriv. ANDAR). N.S. V.A.
iangasa
1.v.tr., *conseguir; obter. - alguin ku
tene vontadi di iangasa pas (R98) -.
(ALCANAR). N.F. proparoxtona.
2.v.tr., *tocar; atingir. - Mon ka
iangasa kosta (L.A.) -.
3.v.tr., *ver. - Si mame ku si ermons
e bai djubil, ma e ka pudiba iangasal
pabia di manga di djinti (N.T.) -.
iangasadu
part., *conseguido. (ALCANADO).
N.S. V.B.
iar
con., *conjuno que introduz uma
proposio em contradio com a
precedente; porventura; talvez;
qui. - ka bu buska lugar di mas
rispitu, iar i ten utru kumbidadu di
mas katiguria (N.T.) -. N.F.
Mandinga yara que significa
porventura ou talvez.
iara
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o facto de o processo ter
estado para acontecer mas falhou. -
Malgueta iara pasa de! (R95) -.
(ERRAR).
2.v., *cometer um erro; desacertar. -
Ke ki n na iara, ala bo sta la ta falan
(R95) - N bin iara ku kaminhu (P.B.)
-. (ERRAR). N.F. ara 1. N.S. iara
hipnimo de ERRAR, que significa
tambm vaguear.
iaradu
part., *que tem erros; falso. - No ka
ta fasi apelu iaradu, nin no ka ta
buska ngana ninguin (N.T.) -.
(ERRADO). N.S. ant. sertu;
bardaderu.
iaramenti
n., *erro; culpa; falta. - Ermons no
lembra kuma no iaramenti tciu
(L.Cat.) -. (deriv. ERRAR).
221
iarda
v., - Ma labraduris e fala nutru: es
ku na iarda, bo bin, no matal,
iardansa i ta sedu di nos (N.T.) -.
(HERDAR). N.F. vd. arda.
iardansa
n., - N na bai nan pa toma nha
iardansa na Anatoti (Igr.I.) -. (deriv.
HERDAR). N.F. vd. ardansa.
iardi
v.intr., *ser consumido pelo fogo;
queimar. - Nin sol ka na iardi riba
delis, nin kalur forti ka na kema elis
(N.T.) -. (ARDER).
iari-iari
1.v., *lutar; desafiar. - Disa elis e
sardia, son ka bu iari-iari, ka bu
fadiga (J.B.) - N.F. paroxtona. N.M.
redobro.
2.v., *andar sem destino, sem saber
onde ir.
3.v., *enfrentar-se; confrontar-se. -
Tcuba na iari-iari ku bentu (R.N.) -.
iarma
1.v.tr., *munir de armas; equipar;
preparar. - Paulu obi kusa di
mboskada ke na iarma (N.T.) -.
(ARMAR). N.F. arma 1.
2.v.intr., *armar-se ou mostrar-se
vaidosamente capaz.
iarma baraka
coloc., *abarracar-se; alojar. (deriv.
ARMAR BARRACAS). N.S. V.B.;
ARMAR BARRACAS significa [fazer
disparates].
iasa
v.tr., *cozinhar em seco, sobre o
fogo; grelhar; cozinhar em forno. -
Djon bai buska fugu, i tisil, i iasa
tartaruga (L.S.) -. (ASSAR). N.F.
asa. N.S. iasa hipernimo de
ASSAR e de GRELHAR; sin. grelia.
iasadera
n., *utenslio para assar ou grelhar.
(ASSADEIRA). N.S. V.B.; sin.
grelia; ASSADEIRA hipernimo
de iasadera e iasadur.
iasadu
part., *cozinhado em seco;
grelhado. - Santcu, si kontenti, i ta
pidi tceben iasadu (L.A.) -.
(ASSADO). N.F. asadu.
iasadur
n., *pessoa que assa ou tosta ou
torra. (ASSADOR; ASSADEIRA).
N.S. V.B.; ASSADEIRA
hipernimo de iasadur e iasadera.
ibo
interj., *interjeio que exprime
repreenso; oh, tu!; olha l. N.F.
oxtona. N.S. V.M.
idadi
1.n., *nmero de anos de algum. -
skirbi si nomi, idadi, profison, si
morada, nunde ki padidu (C.V.) -.
(IDADE).
2.n., *tempo. - Si bai kasamenti
sedu, antis di tene idadi, i pudi, ora
di padi, panha prublema (R95) -.
ideal
1.adj., *exemplar. - vida ideal di
kadaun di nos (IN96) -. (IDEAL).
N.F. neol.
2.n., *perfeio; sublimidade. - ideal
pa no mininu i ka kila la (R95) -.
ideia
n., *representao mental de uma
coisa; imagem; opinio. - Bu tene
ideia o opinion kuma ke ki pirsis
fasiba pa muda es koldadi situason?
(R95) -. (IDEIA). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. sin. opinion.
identidadi
1.n., *igualdade. (IDENTIDADE).
N.F. neol.
2.n., *conjunto dos caracteres de
uma pessoa que permite a sua
identificao. - Es lison na djudanu
diskubri na Jesus rostu di un omi ku
si identidadi propi (L.S.) -. N.S.
bilheti di identidadi.
identifika
v., *provar a identidade de. -
vistuariu i ta identifika un omi (IN96)
-. (IDENTIFICAR). N.F. neol.
identifikason
n., *reconhecimento; acto de
identificar-se. - Ora ke tciga na
kontrol e da se identifikason (R95) -.
(IDENTIFICAO).
222
idifisiu
n., *casa; construo de uma certa
importncia. - I ten un digradason
total en termus di idifisius (IN96) -.
(EDIFCIO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. sin. kostruson.
idroselu
n, *doena que se manifesta com
formao lquida no escroto. - N ka
tchoma kazu di erna, idroselu, n ka
tcoma kila (R95) -. (HIDROCELE).
N.F. neol.
iduka
1.v.tr., *instruir; formar. - Negado i
kirsi bas di Balenti, kila idukal, i
mostral tudu manera di kura (FM.) -.
(EDUCAR). N.F. neol. N.S. sin.
sina.
2.v.tr., *desenvolver as faculdades
fsicas, intelectuais e morais. - Iduka
un omi nobu na un sosiedadi san,
ku bazi na toleransia i rispitu pa
diferensa ku djuntanu (R95) -.
idukadu
part., *instrudo; formado. - I ta
faladu un povu ma idukadu i
kulturalmenti mas ivuluidu (R98) -.
(EDUCADO). N.F. neol.
idukadur
n., *instrutor; professor. - Idukaduris
dibi di tene kunhisimentu na e
materia (R95) -. (EDUCADOR).
idukason
1.n., *instruo; ensino; aco de
educar. - utilizason di Kriolu o
linguas maternas na fasilita
integrason di kriansas na skola,
purtantu i ka ten un rutura muitu
garandi entri idukason tradisional na
familia i idukason na skola (MR98) -.
(EDUCAO). N.F. neol. N.S. sin.
nsinu.
2.n., Ministeriu di Idukason,
*conjunto de servios pblicos da
educao. - Ministeriu di Idukason
ka pudi fitca suma kombe el son, i
ten ku abri pa i obi djintis (MR98) -.
(MINISTRIO DA EDUCAO).
idukativu
adj., *que educa; instrutivo. - si
objetivu i pa sugura kondisons
minimas pa rivitalizason di sistema
idukativu (MR98) -. (EDUCATIVO).
idulu
n., *esttua ou imagem que
representa uma divindade e
objecto de culto. - Na ki dias e fasi
idulu na forma di bakasinhu (N.T.) -.
(DOLO). N.F. proparoxtona, neol.
ieba 1
v., *achacar-se; ter cansao;
apanhar doenas. - ala matcus na
fuma droga na tera branku ala
femias na ieba puku-puku (N.Me.) -.
ieba 2
interj., *interjeio que exprime
[fora!], utilizada para animar uma
dana ou festa; muito bem!; vamos
a isso!. N.S. V.A.
ieki
v.tr., *pr a roupa suja de molho na
gua; colocar algo para se tornar
mole na gua, como o milho seco;
macerar uma raiz medicamentosa
numa substncia lquida. - I ten
mesinhu ku ka dibi di firbinti, bu
firbintil i ta torna venenu, bu ten di
iekil nan (IN99) -.
iem
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de marcar a intensidade
mxima do processo;
completamente. - Djintis kala boka
iem - Dipus i lanta, i raprindi bentu
ku maron; logu tudu keta iem (N.T.)
-. N.F. oxtona; Mandinga ym que
intensifica o significado de
desaparecer.
ientra
v., *passar do exterior para o
interior; penetrar; introduzir-se. - E
romba porta e ientra (A.P.) - Bu
kumbidadu sala bu ientra kuartu
(L.A.) -. (ENTRAR). N.F. entra.
ientrada
n., - Tisoreru tene fodjas ki ta usa pa
lembra saidas ku ientradas di
dinheru (Cenfa) -. (ENTRADA). N.F.
vd. entrada.
ientradu
223
part., *que entrou em; includo em.
(ENTRADO). N.S. V.B.
2.part., *diz-se de algum com
algum comportamento estranho,
com efeitos causados por espritos.
N.S. ientradu hipnimo de
ENTRADO que tem tambm os
significados [idoso] ou [um tanto
entrado no vinho].
ientranda
v.caus., *fazer entrar; introduzir;
apresentar. - E prindil, e lebal, e
ientrandal na kasa di chef di
saserdoti (N.T.) -. (deriv. ENTRAR).
N. F. entranda.
ientrandadu
part.caus., *feito entrar; introduzido;
feito adoptar. - un dia no na bin
ientrandadu na si vida pa sempri
(L.Cat.) -. (FAZER ENTRAR).
iep
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de marcar a intensidade
mxima do estado. - mar fria iep -.
N.S. V.A.
ier-ieri
v., - bu toma siti-burmedju bu ier-ieri
riba (N.M.) -. N.F. vd. ieri-ieri;
Mandinga yeri.
iera
v., *forma do passado do verbo ser.
- Kil tempu iera kansadu un bokadu
(C.P.) -. (deriv. ERA). N.F. neol., vd.
ieraba; eraba.
ieraba
v., *forma do passado do verbo ser.
- Elis tudu i ieraba limarias salbas
(A.P.) -. (deriv. ERA). N.F. iera;
eraba.
ieri-ieri
1.v., *chuviscar; cair pouco a pouco;
espalhar gro. - tcuba na ieri-ieri,
tcot-tcot, guintis ka para bin inda!
(A.S.) - i toma midju i ier-ieri ki katcu
(R95) -. N.F. ier-ieri; Mandinga
yeri que significa espalhar gro
s galinhas. N.M. redobro. N.S. sin.
tcubiska.
2.v., *polvilhar; salpicar. - i toma
mas siti i ieri-ieri riba del i kume
(N.M.) -.
iermon
n., - Iermon, n na tene ospri es fin di
semana, n misti pa bu djudan na
binhu (A.P.) -. (IRMO). N.F. vd.
ermon.
iermondadi.
n., - No na manda no saudasons di
iermondadi (R97) -. (IRMANDADE).
N.F. vd. ermondadi.
ifetivamenti
adv., *realmente. - Ifetivamenti i
mesmu kasabi pa populason (R98) -
. (EFECTIVAMENTE). N.F. neol.
ignoransa
n., *falta de saber; incompetncia.
(IGNORNCIA). N.F. ngonoransa.
N.S. V.B., sin. falta di sibi.
ignoranti
adj., *destitudo de instruo;
estpido. (IGNORANTE). N.S. V.B.
igreja
n., -.*conjunto de membros duma
comunidade crist; edifcio de culto
dos cristos. - Pedru staba
guardadu na kalabus, ma igreja ka
para di pidi Deus pa el (N.T.) -.
(IGREJA). N.F. neol., grisia
igual
adj., *com o mesmo valor, forma,
aspecto, dimenso, quantidade que
outra coisa; idntico. - e tene igual
valur (R95) -. (IGUAL). N.F. neol.
igualdadi
n., *semelhana; uniformidade. - I
pirsizu i ten rispitu pa lei na pe di
igualdadi (R95) -. (IGUALDADE).
N.F. neol. N.S. ant. igualdadi.
iin
adv., *advrbio de afirmao que
exprime consentimento; sim. -
Abo bu pudi panha tcoka me? Iin
(T.M.) -. N.F. paroxtona. N.S. sin.
sin.
ijeni
n., *conjunto de princpios e regras
para evitar as doenas e manter a
sade. - Nsinamentu di kumunidadi
aserka di saudi, ijeni, iagu o
alimentason (Igr.I.) -. (HIGIENE).
224
ikipa
n., *conjunto de pessoas
seleccionadas para um trabalho em
comum. - es projetu ta apoia tambi
ikipa di direson nasional di saudi
materno-infantil (R95) -. (EQUIPA).
ikipamentu
*conjunto de instrumentos
necessrios para um trabalho;
vesturio e apetrechos de um atleta.
- Bisti nha ikipamentu di guera
(Igr.I.) -. (EQUIPAMENTO).
ikolojia
n., *cincia que estuda as relaes
dos seres vivos com o meio
ambiente. (ECOLOGIA). N.F.
paroxtona, neol. N.S. V.B.
ikolojiku
adj., *relativo ecologia. -
Digradason di meiu-ambienti na
provoka un rapidu disaparisimentu
di sistemas ikolojikus (R95) -.
(ECOLGICO). N.F. proparoxtona,
neol.
ikolojista
n., *estudioso de meio ambiente;
eclogo. (ECOLOGISTA). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. V.B.
ikonomia
n., *cincia que regula a produo,
distribuio e consumo de bens; os
bens e as riquezas de um pas. - no
odja un krichimentu garandi di
ikonomia di paizis di Sudesti asiatiku
na ultimus anus (MR98) -.
(ECONOMIA). N.F. paroxtona.
ikonomiku
1.adj., *relativo economia. - Dipus
di proklamason di indipendensia,
situason ikonomiku di no tera i bin
na parsiba dja mandinti (R98) -.
(ECONMICO). N.F. proparoxtona.
2.adj., *barato.
ikonomista
n., *estudioso que se ocupa de
problemas econmicos e sociais.
(ECONOMISTA). N.S. V.B.
ikonomiza
v., *poupar. (ECONOMIZAR). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. pupa.
ikumeniku
adj., *universal. (ECUMNICO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.A.
ikumenismu
n., *movimento que tem como
finalidade alcanar a unidade de
amor e de f em Jesus Cristo de
todos os cristos. (ECUMENISMO).
N.S. V.A.
ila
v., *torrar; tostar. N.F. Mandinga
yla que significa fritar. N.S. V.B.
ilabora
v., *preparar; organizar. - Ministeriu
ilabora normas, ilabora programas
pa i ten un sertu uniformidadi
(MR98) -. (ELABORAR). N.F. neol.
ilaborason
n., *preparao. - Ilaborason di
prujetus (R95) -. (ELABORAO).
N.F. neol., ilaburason.
ilaburason
n., - Ilaburason di un projetu di
politika nasional (R95) -. N.F. vd.
ilaborason.
iladu
part., *torrado; tostado. - Boas dal
garan iladu, i kume tok i farta (Igr.I.)
-. N.F. Mandinga yla.
ilastiku
1.n., *fita elstica. (ELSTICO).
2.adj., *flexvel. (ELSTICO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
ileison
n., *escolha de pessoas para certos
cargos por meio de votos. - pa no
fasi ileisons, pa no kria kondisons
pa no fasi ileison (R98) -.
(ELEIO). N.F. neol.
ileitur
n., *o que tem direito de eleger.
(ELEITOR). N.S. V.B.
ilementar
adj., *fundamental; simples; bsico.
- Insinu baziku ilementar (MR98) -.
(ELEMENTAR).
iletrisidadi
n., *particular forma de energia.
(ELECTRICIDADE). N.S. V.B.
iletrisista
225
n., *pessoa que trabalha com
electricidade. - koperanti ten na area
di iletrisista (IN96) -.
(ELECTRICISTA). N.F. neol.
iletronika
n., *cincia que estuda o
comportamento dos electres.
(ELECTRNICA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
iletrotekniku
n., *versado em tcnica de
electricidade. - injinheru iletrotekniku
i ka na ria pa ba fasi bobinajen di un
mutur si ka un bobinadur o un
tekniku di aria (IN96) -.
(ELECTROTCNICO). N.F.
proparoxtona, neol.
ilidjivel
adj., *diz-se dum escrito que no se
pode ler por causa da pssima
ortografia. (ILEGVEL). N.F.
paroxtona, neol. N.S. V.B.
ilijidu
part., *escolhido; eleito. - instituison
ki ilijidu dimokratikamenti, pega ku el
i miti dentru di gaveta, e inventa se
regras di funsiona di selis (R98) -.
(ELEGIDO). N.F. neol.
ilimina
1.v.tr., *suprimir; fazer desaparecer.
- i ta fala kuma pa ilimina violensia
kontra mindjer (R95) -. (ELIMINAR).
N.F. neol.
2.v.tr., *matar. - elis ke ke misti i
ilimina sertus djintis (R98) -.
iliminadu
part., *suprimido. - i dibi di iliminadu
tudu formas di diskriminason kontra
badjudasinhus (R95) -.
(ELIMINADO). N.F. neol.
iliminason
n., *supresso. - iliminason di tudu
forma di diskriminason kontra
mindjer (R95) -. (ELIMINAO).
N.F. neol.
iliminatoria
n., *seleco. (ELIMINATRIA).
N.F. proparoxtona, neol. N.S. V.B.
imajen
1.n., *representao de uma pessoa
ou coisa atravs de um desenho ou
de uma escultura. - Ke ki manda
povu di Israel tudjidu tene imajens?
(L.S.) -. (IMAGEM). N.F. paroxtona.
2.n., *reflexo de um objecto na gua
ou num espelho. - i odja imajen di
un mankuba dentru di iagu (L.S.) -.
imajina
v., - Imajina ami un mediku, n ta
punta infermera, kuma ke aspirina ta
dadu (IN96) -. (IMAGINAR). N.F.
neol., vd. majina.
imakulada
adj.f., *na Religio Catlica, diz-se
da Virgem Maria, a me de Jesus,
enquanto sem mcula; pura;
inocente. - Imakulada Konseson di
Virjen Maria (L.Cat.) -.
(IMACULADA). N.F. reli.
imansipa
v., *libertar. (EMANCIPAR). N.F.
neol. N.S. V.B.
imansipadu
part., *independente.
(EMANCIPADO). N.F. neol. N.S.
V.B.
imansipason
n., *libertao; alforria. - Edjitu i
purmeru tambi ki rializa si
imansipason pulitika (R95) -.
(EMANCIPAO). N.F. neol.
imbachada
n., - imbachada di Portugal (F.J.) -.
(EMBAIXADA). N.F. neol., vd.
mbachada.
imbachadur
n., (EMBAIXADOR). N.F. neol., vd.
mbachadur. N.S. V.A.
imbedja
v., (INVEJA). N.F. vd. nvedja. N.S.
V.B.
imboskada
n., - na prinsipiu di luta tudu no
imboskadas, tudu no pustu
sanitariu, tudu no komandu i
alimentadu pa kumida di tabanka
(C.P.) -. (EMBOSCADA). N.F. neol.,
vd. mboskada.
imerjensia
n., *situao crtica. - Es programa
226
di imerjensia, si objetivu i pa sugura
kondisons minimas pa rivitalizason
di sistema idukativu (MR98) -.
(EMERGNCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
imigra
v., - e na bin imigra (R95) -.
(EMIGRAR). N.F. neol., vd. migra.
imigranti
n., *pessoa que saiu do pas natal. -
no tene grandi numeru di imigrantis
la fora (IN96) -. (EMIGRANTE). N.F.
neol.
imigrason
n., - padidas ku pirdi fidju na
imigrason (J.D.) -. (EMIGRAO).
N.F. neol., vd. migrason.
imison
n., *aco de pr em circulao;
transmisso. - Bo kontinua na
imison ku radiu Vos di Junta militar
(R98) -. (EMISSO).
imita
v., *copiar; tomar por modelo. -
alguns des badjudas e ta imita
tambe rapazis i e ta mostra si raiba
riba di si kolegas badjudas (P.dosS.)
-. (IMITAR). N.F. neol.
imitadu
part., *copiado. (IMITADO). N.S.
V.B.
imitadur
n., *pessoa que imita ou toma
algum por modelo. - Bu misti sedu
imitadur di Jesus? (L.Cat.) -.
(IMITADOR).
imitason
n., *reproduo de um modelo;
cpia; falsificao. (IMITAO).
N.F. neol. N.S. V.B.
imortal
adj., *eterno; glorioso. - I iabrinu
porta di vida imortal (L.Cat.) -.
(IMORTAL). N.F. reli.
imortalidadi
n., *a vida eterna; condio de
imortal. - Deus pirmitinu imortalidadi
ku bida iternu (L.Cat.) -.
(IMORTALIDADE). N.F. reli.
imosionadu
adj., *impressionado; comovido.
(EMOCIONADO). N.F. neol. N.S.
V.B.
imoson
n., *comoo; perturbao.
(EMOO). N.S. V.B.
impaktu
n., - utilizason di linguas maternas
na insinu ten impaktu na prusesu
(MR98) -. (IMPACTO; IMPACTE).
N.F. neol., vd. impatu.
impata
v., (EMPATAR). N.F. neol., vd.
mpata. N.S. V.B.
impatu
n., *choque; embate. - Ma no ten ki
studal pa no djubi te kal pontu ki na
ten impatu (R95) -. (IMPACTO).
N.F. impaktu.
impenhu
n., *compromisso; interesse;
obrigao. - Bu kunsi alguin na bu
tabanka ki ta tarbadja ku impenhu?
(L.S.) -.(EMPENHO). N.F. neol., vd.
mpenhu.
imperialismu
n., *sistema poltico que apoia o
domnio de uma nao sobre
outras. (IMPERIALISMO). N.S. V.A.
imperialista
n., *aquele que apoia o
imperialismo. (IMPERIALISTA). N.S.
V.B.
imperiu
n., *estado com vasta extenso
territorial, governado por um
imperador. - Kila tan iardalba nan di
antigu imperiu romanu (A.C.) -.
(IMPRIO). N.F. proparoxtona,
neol.
impidi
v., *interromper; dificultar; proibir. -
bo ta impidi tranzitu normal di utru
viatura ku sta bo tras (R95) -.
(IMPEDIR). N.F. neol., mpidi.
impinha
v.tr., - I impinha vida pa kil
kamarada salba (C.P.) -.
(EMPENHAR). N.F. vd. mpinha.
impintcu
227
n., (IMPIGEM). N.F. neol., vd.
mpintcu. N.S. V.B.
impiu
adj., *incrdulo; desumano. - Kristu
muri pa impius na tempu propi
(N.T.) -. (MPIO). N.F.
proparoxtona, neol.
implika
v., *ter como consequncia;
pressupor. - Si ben ke tene
konfiansa ka implika kuma si dunu
ka tene Sida (R95) -. (IMPLICAR).
N.F. neol.
implikadu
adj., *diz-se de algum que
comprometido; envolvido. -
djulgamentu di implikadus na morte
di Usumani Kuade (R95) -.
(IMPLICADO). N.F. neol.
importa
1.v.tr., *comprar um produto ou
mercadoria no estrangeiro e traz-lo
para o seu pas. - I ka privadu ke na
importa viola pa bin bindi, purki
muzika fasi parti di kultura (IN96) -.
(IMPORTAR). N.F. vd. mporta.
2.v.intr., *interessar; valer. - I ka
importa ke abo i Pepel, abo i
Balanta o Mankanhi, abo di kal tribu
(R98) -.
importansia
n., *grande valor; influncia. - i ta
mostra importansia ku kumunidadi
ten na sosiedadi africana (R96) -.
(IMPORTNCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
importanti
adj., *til; necessrio. - i muitu
importanti leba mininu varsina na si
purmeru anu di vida (R95) -.
(IMPORTANTI). N.F. neol.
importason
n., *entrada ou introduo de
mercadorias estrangeiras. - i ten
proposta di ruduzi tacha sobri
importason di arus (R95) -.
(IMPORTAO). N.F. neol. N.S.
ant. sportason.
imprega
v., *fazer uso de; aplicar. - pa ka no
imprega arma (C.P.) -.
(EMPREGAR). N.F. neol, mprega.
impregu
n., *trabalho; ocupao. - falta di
impregu ta omenta bandidasku
(P.dosS.) -. (EMPREGO). N.F. neol.
impresta
v., (EMPRESTAR; PEDIR
EMPRESTADO). N.F. neol., vd.
pista. N.S. V.B.
imprestimu
n., *algo emprestado ou cedido;
vocbulo cedido de uma lngua a
outra. - Imprestimu kunsa ku dadu
na banku sin rispita normas
bankarias (R98) -. (EMPRSTIMO).
N.F. proparoxtona. N.S.
imprestimu hipernimo de
EMPRSTIMO e de COISA
PEDIDA EMPRESTADA.
impreteru
n., *construtor por ajuste.
(EMPREITEIRO). N.S. V.B.
impreza
n., *sociedade ou estabelecimento
comercial ou industrial. - no djubi
kuma no pudi viabiliza no impreza
(R95) -. (EMPRESA). N.F. neol.
imprezariu
n., *gerente de uma empresa. - i
pudi sedu un pape ki imprezariu
(R95) -. (EMPRESRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
impusivel
adj., *que no possvel; que no
se pode fazer; que no existe;
intolervel. - Kolon kastiga no povu,
karga pedra, karga tudu kusa:
Cabral odja kuma kila i impusivel, i
ka pudi sedu (R98) -.
(IMPOSSVEL). N.F. paroxtona,
neol. N.S. ant. pusivel.
impustu
n., - ki impustu di mangason ke ta
fala kuma i pa kumpra mesinhu
(C.V.) -. (IMPOSTO). N.F. vd.
mpustu. N.S. impustu di palhota.
impustu di palhota
*tributo monetrio por cada palhota
exigida pelo estado durante o
228
colonialismo. (IMPOSTO DE
PALHOTA). N.F. neol. N.S. V.P.
impustur
n., (IMPOSTOR). N.F. vd. mpustur.
N.S. V.B.
inda
adv., *at agora; outra vez. - Batidur
ka tenba inda (Dea) - parsi i ka bai
djubi inda na tcon di Bidjugu de!
(R95) - Inda bu ten korajen di nega?
(C.V.) -. (AINDA).
indimigu
n., - Nton Lebri i seduba indimigu
garandi di Lubu (F.M.) -. (INIMIGO).
N.F. arc., vd. inimigu.
indipendensia
n., *libertao de qualquer sujeio
ou dependncia; autonomia poltica
e administrativa. - elis i ki Partidu ku
tisi indipendensia (R98) -.
(INDEPENDNCIA). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. ant.
dipendensia.
indipendenti
adj., *livre; que tem autonomia
poltica e administrativa. - no sedu
un pais indipendenti (IN96) -.
(INDEPENDENTE). N.F. neol.
indipendentimenti
adv., *de modo independente. -
indipendentimenti di isu, pekadur
ora ku bu na studa bu pirsisa di
minimas kondisons pa bu studa, kil
ki no ta fala bolsa (R95) -.
(INDEPENDENTEMENTE). N.F.
neol.
indiresu
n., *direco; morada. - Ovintis pudi
skribi pa es indiresu (R95) -.
(ENDEREO). N.F. neol.
individu
n., *pessoa isolada. - laba kurpu i un
nesesidadi tambi ke un individu dibi
di ten konstantimenti (IN96) -.
(INDIVDUO).
indjeson
n., - Nau, ami n misti indjeson,
pabia indjeson ta ientra na sangui
(C.P.) -. (INJECO). N.F. neol.,
vd. ndjeson.
indjuria
n., - e ba sinta na tera di indjuria e
na nguli bentana pa rabu (J.D.) -.
(INJRIA). N.F. proparoxtona,
neol., vd. ndjuria 2.
indjustamenti
adv., *sem razo.
(INJUSTAMENTE). N.S. V.B.
indjustisa
n., *falta de justia; iniquidade. - Bu
ka obi ke ki garandi kaba papia:
indjustisa, katiberasku ku skudju
tudu kaba (C.V.) -. (INJUSTIA).
N.F. neol. N.S. ant. djustisa.
indjustu
adj., *que no justo; inquo. - Deus
ta fasi pa si sol sai pa djinti mau ku
djinti bon, si tcuba ta ria riba di djinti
djustu ku indjustu (N.T.) -.
(INJUSTO). N.F. neol. N.S. ant.
djustu.
industria
n., *conjunto de actividades que tm
por fim fabricar ou transformar
produtos: empresa. - industria pudi
konstitui un motor di dizinvolvimentu
di ikonomia nasional (R95) -.
(INDSTRIA). N.F. proparoxtona,
neol.
inerjia
n., *capacidade que tm os corpos
para desenvolver uma fora; fora. -
furnisimentu di inerjia iletrika i
difisienti (R95) -. (ENERGIA). N.F.
neol.
infantil
adj., *relativo s crianas; prprio de
crianas. - Kuidadu di saudi maternu
infantil (Igr.I.) - (INFANTIL). N.F.
neol.
infermajen
n., *servios de enfermaria;
actividade de enfermeiro. - I ta ten
sentru di saudi ki nin infermeru di
infermajen djeral e ka ta pudu (IN96)
-. (ENFERMAJEM). N.F. neol.,
paroxtona.
infermaria
n., *lugar de tratamento dos
doentes. - Purke kin ke na fika na
229
infermaria? Dutur ka na fika na
infermaria (IN96) -. (ENFERMARIA).
infermera
n.f., - Imajina ami un mediku, n ta
ba punta infermera kuma ke aspirina
ta dadu: ki infermera e na rispitan?
(IN96) -. (ENFERMEIRA). N.F.
neol., nfermeru.
infermeru
n., - falta di mesinhus, di mediku i
infermerus bons i padjigadu na tudu
banda di pais, ta omenta tacha di
mortalidadi (P.dosS.) -.
(ENFERMEIRO). N.F. neol., vd.
nfermeru.
infermu
n., *doente. (INFERMO). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. duenti.
infernu
n., - Deus suta elis tudu e fertca elis
na infernu (L.A.M.) -. (INFERNO).
N.F. neol., vd. nfernu.
infeson
n., *aco de determinados agentes
patognicos no organismo. -
Vitamina C ta gueria kontra infeson
suma mandita ku kostipason (Igr.I.) -
. (INFECO).
infeta
v., *contagiar. - I pudi infeta pa
krianu sertus duensas (IN98) -.
(INFECTAR). N.S. ant. disinfeta.
infetadu
part., *contagiado; infeccionado;
infecto. - Sangui di alguin, ki sta
infetadu di virus, i ba da utru, logu ki
alguin ta sta tan infetadu pa ki virus
(R95) -. (INFECTADO).
infiel
adj., *que no fiel; desleal. - e
sedu infiel na kontratu, ku ka ten
amor, ku ka ten pena di utrus (N.T.)
-. (INFIEL). N.S. ant. fiel.
infilisidadi
n., *falta de felicidade; desgraa. -
Ma pa infilisidadi, suma ki Junta ta
fala, Junta fasidu gueria, Junta ka
lanta ku guera nau! (R98) -.
(INFELICIDADE). N.S. ant.
filisidadi.
infinitu
1.n., *o espao ou o tempo sem
limites. (INFINITO).
2.adj., *ilimitado. (INFINITO). N.S.
V.B.
inflama
v., *incendiar; tornar inchado.
(INFLAMAR). N.S. V.B.
inflamadu
part., *aceso; inchado.
(INFLAMADO). N.S. V.B.
inflamason
n., *tumefaco. - Gunureia i un
infeson ke ta kauzadu pa
gonokokus, ke ta izisti na
inflamason di membrana mukoza
(R95) -. (INFLAMAO).
inflason
n., *alta geral dos preos e
correspondente perca de valor da
moeda nacional. - koperantis na
introduzi sertus kusas, inflason na
aumenta, prostituison na entra,
droga na bin, purke Stadu ka kria un
statutu di koperanti (IN96) -.
(INFLAO). N.F. neol.
informa
1.v.tr., *dar informao sobre;
avisar. - Kumandu militar rusu
informa di kuma aos si forsa e
okupa Grosnia, kapital di Tcertcenia
(R95) -. (INFORMAR). N.F. neol,
nforma.
2.v.intr., *colher informaes;
indagar. - i pudi diriji pa la pa
kualker duvida ke tene, pa ba
informa kualker asuntu sobri Sida
(R95) -. (INFORMAR-SE).
informadu
part., *transmitido; esclarecido. -
kusa ki na bin informadu aos via-
radiu (R95) -. (INFORMADO). N.F.
neol.
informadur
n., *aquele que informa. -
informadur rusu ku fala pa si nomi
ka tcomadu (R95) -.
(INFORMADOR). N.F. neol.
informason
n., *comunicao; esclarecimento;
230
transmisso de notcias. - Si alguin
misti sibi informason, pa i diriji pa
brigada di tranzitu (R95) -.
(INFORMAO). N.F. neol.
infrastrutura
n., *conjunto de instalaes ou
meios necessrios ao exerccio de
uma actividade. - Guvernu ka kria
infrastruturas kapas di nkuadra
juventudi (IN96) -. (INFRA-
ESTRUTURA). N.F. neol.
ingana
v., - Nha bai te na pontu di ingana
djintis di kuma matrikula kaba, antis
di matrikula kunsa (R96) -.
(ENGANAR). N.F. neol., vd. ngana.
Inglatera
n., *pas membro da Unio
Europeia. - i bin un alguin la di
Inglatera ku fala kuma i ta lantanda
djintis (IN96) -. (INGLATERRA).
Inglis
1.adj., *relativo Inglaterra. - Es
anu, n sumia batata inglis ku fison
(J.L.R.) -. (INGLS). N.F. oxtona.
2.n., *habitante da Inglaterra; lngua
inglesa. - Pabia di ke, ke son gosi ke
bo lembra, di ki ditu di Inglis: Black
is beautiful? (A.S.) -.
ingrasadu
adj., *divertido; que tem graa; que
provoca riso ou zombaria. - No na
fala di prostituison, i un kusa
ingrasadu ne tera li, ora ki no na
penaliza no juventudi, no ten ku ba
djubi kantu mil djintis fasi setimu anu
e paraliza, tarbadju ka ten (IN96) -.
(ENGRAADO).
ingratidon
n., *falta de gratido.
(INGRATIDO). N.S. V.B., sin.
ngratesa.
ingratu
adj., *que no mostra
reconhecimento. - el i bon pa kilis ki
ingratu i mau (N.T.) -. (INGRATO).
N.F. ngratu.
inimigu
1.adj., *hostil; contrrio. -
Kamaradas kombatentis ku es planu
inimigu Guine-Bisau na fika
difinitivamenti okupadu pa forsa
strandjera (R98) -. (INIMIGO). N.F.
indimigu. N.S. ant. amigu.
2.n., *pessoa que tem inimizade a
algum; exrcito com que se entra
em guerra. - abo bu na sina nha
inimigu sibi (P.B.) -.
inimizadi
n., *averso; dio; hostilidade. -
naturesa di omi ta mostradu na futis,
na inimizadi, na raiba, na bibidera
(N.T.) -. (INIMIZADE). N.F. neol.
N.S. ant. amizadi.
inisiativa
n., *diligncia; actividade. - dizinvolvi
pais a partir di rijons, apoia
inisiativas di bazi (R95) -.
(INICIATIVA). N.F. neol.
inisiu
n., *princpio; comeo. - N sigui bu
programa desdi inisiu (R95) -.
(INCIO). N.F. proparoxtona, neol.
injinheru
n., *pessoa que tirou um curso de
engenharia. - i ta kudji vinti injinheru
i da elis un kreditu agrikula di tantu
milion di franku guine (IN96) -.
(ENGENHEIRO). N.F. neol.
inkaminha
1.v.tr., *guiar; ensinar. - Kila ke na
fasiu la e na inkaminhau, un forma
di nkara vida ma ku Sida (R95) -.
(ENCAMINHAR). N.F. neol.
2.v.tr., *enviar. - si prosesu
konkluidu, no na inkaminhal pa
tribunal kompetenti (R95) -.
inkanta
v.tr., *maravilhar. (ENCANTAR).
N.S. V.B.
inkantadu
part., *maravilhado. (ENCANTADO).
N.S. V.B.
inkantadur
n., *sedutor. (ENCANTADOR). N.S.
V.B.
inkantu
n., *maravilha. (ENCANTO). N.S.
V.B.
inkargadu
231
part., *responsvel.
(ENCARREGADO). N.F. neol. N.S.
V.B.
inkargu
n., *obrigao. (ENCARGO). N.F.
neol. N.S. V.B.
inkarnason
n., *mistrio da f dos Cristos, os
quais crem e testemunham que
Deus se fez homem na pessoa de
Jesus Cristo. - Na Inkarnason Kristu
renova universu (L.Cat.) -.
(ENCARNAO). N.F. reli.
inkeritu
n., *reunio de testemunhas para
esclarecer um caso duvidoso;
indagao. - I dadu kil komison
parlamentar pa i fasi si inkeritu
(R98) -. (INQURITO). N.F.
proparoxtona, neol.
inklina
v.intr.,. (INCLINAR). N.F. neol., vd.
nklina. N.S. V.B.
inklinason
n., - bu ta sinanu manera di domina
no inklinason pa mal (L.Cat.) -.
(INCLINAO). N.F. neol., vd.
nklinason.
inklui
v., *compreender; abranger;
implicar. - I ta fala inda kuma i ta
inklui diver di tudu djintis paga
tachas ku impustu ku Stadu kria
(R96) -. (INCLUIR). N.F. paroxtona,
neol.
inkomenda
n., *mercadoria enviada pelo
correio; o objecto encomendado. -
kil idukason nde ku tudu djinti pudi
partisipa na padjiga inkomenda di
klaridadi i di speransas na tempus
novus (R95) -. (ENCOMENDA). N.F.
kumenda.
inkomodu
1.n., *doena passageira.
(INCMODO). N.F. proparoxtona,
neol.
2.adj., *molesto. (INCMODO). N.S.
V.B.
inkontru
n., *acto de encontrar; reunio;
juno. - no kudji un tema ku no sibi
kuma i ta bai da inkontru a objetivu
di C.I.O.J. (R95) - i sedu puntu di
inkontru di djintis di tudu bairus
(P.dosS.) - I toma parti na kil
inkontru guvernaduris i sekretarius
pa asuntu adiministrativus di katorzi
kumite di stadu (R95) -.
(ENCONTRO). N.F. neol., nkontru.
N.S. sin. runion.
inkoradja
v.tr., - Fidju di bardadi di no tcon i ka
pudi mas ke inkoradja Guvernu na
sintidu di kontinua nogosia ku Junta
Militar (R98) -. (ENCORAJAR). N.F.
proparoxtona, neol., vd. nkoradja.
inkuantu
con., - Inkuantu pis na padi na mar
dinheru na ba ta entra son (M.M.) -.
(ENQUANTO). N.F. neol., vd.
nkuantu.
insaia
v., *pr prova; verificar;
experimentar. - Governu ten ke ba
ta konta ke ki na fasi; pelumenus na
Idukason no na insaia fasil (MR98) -
. (ENSAIAR). N.F. proparoxtona,
neol.
insaiu
n., *experincia; prova; tentativa. -
anos pa namora i pirsis pa no toma
muitu kuidadu, no tene un bon
konsiensia di kuma amor i insaiu pa
futuru (IN96) -. (ENSAIO). N.F.
proparoxtona, neol.
insensa
v.tr., *perfumar com incenso;
lisonjear. (INCENSAR). N.S. V.B.
insensadu
part., *perfumado com incenso;
lisonjeado. (INCENSADO). N.S.
V.B.
insensason
n., *acto ou efeito de incensar;
lisonja. (INCENSAO). N.S. V.B.
insensu
n., *substncia resinosa e muito
aromtica, que se queima para
produzir fumo cheiroso. - Fumu di
232
insensu ku orason di povu di Deus i
sibi di mon di andju te dianti di Deus
(N.T.) -. (INCENSO).
insentivu
n., *estmulo. - Bu ta pasa na
avenida prinsipal bu ka odja nin un
prediu, bu ka odja nin un insentivu
pa pudi kumpu kazas (IN96) -.
(INCENTIVO). N.F. neol.
insertesa
n., *no certeza; indeciso. - Udjus
tristi i ka di kasabi di amor ku bu
pirdi, ma di insertesa di sunhu ku bu
ka sibi konta (O.S.) -.
(INCERTEZA). N.S. ant. sertesa.
insertu
adj., *no certo; duvidoso. - N findji
sedu speransa di insertu (O.S.) -.
(INCERTO). N.S. ant. sertu.
insinu
n., - No pensa kuma, a nivel di
Arkipelagu di Bidjugu, no dibi di
promovi dizinvolvimentu lokal,
atraves di un spanson moderada di
insinu (MR98) -. (ENSINO). N.F.
neol., vd. nsinu.
insisti
v., - si i diskubridu, Tuga ten ke
insisti ku el, pa konta na kal tabanka
(C.P.) -. (INSISTIR). N.F. neol., vd.
nsisti.
instala
1.v.tr., *pr; inaugurar. (INSTALAR).
N.F. neol., nstala.
2.v.intr., *tomar posse; alojar-se. -
Dizorden instala na pais (R95) -.
(INSTALAR-SE).
instalason
n., *conjunto de instrumentos ou de
edifcios para um determinado fim;
aco de instalar. - Es inkontru na
dikuri na instalason di Institutu
Nasional di Studus i Piskiza, INEP
(R95) -. (INSTALASON). N.F. neol.
institutu
1.n., *estabelecimento. - institutu
nasional di studus i piskiza, INEP
(R95) -. (INSTITUTO).
2.n., *ordem religiosa; corporao
cientfica, literria ou artstica.
instrumentu
n., *o que serve para executar um
trabalho; pea de ferramenta. - No
na utiliza Kriolu komu un
instrumentu di aprindizajen (MR98) -
. (INSTRUMENTO). N.F. neol.
insufisienti
adj., *que no basta; escasso;
exguo. - kilis ke sta la e ta otca
kuma elis e insufisienti (R95) -.
(INSUFICIENTE). N.S. ant.
sufisienti.
intca
1.v.tr., *aumentar o volume de;
intumescer. - lubu pisadu ku ki iagu
tudu ki bibi, ki intcal bariga (P.B.) -.
(INCHAR).
2.v.intr., *tornar-se tumefacto. -
Sinalis di kau ku intca: kau ta intca, i
ta de, i ta burmedju, na kabantada i
ta forma materia (Igr.I.) -.
intcada
n., *utenslio de ferro para os
trabalhos agrcolas. - Dipus ku
kumida kaba, i pega si intcada i bai
orta (Ceef) -. (ENXADA). N.F.
intcadu
part., *inflamado. - si dunu sta
intcadu di orguliu (N.T.) - I staba li si
dianti un omi ku kurpu intcadu (N.T.)
-. (INCHADO).
intcasku
n., *aumento do volume de um
tecido; tumefaco. - Ora di
ndjeson, i ta odjadu ku intcasku na
kuru nunde ku barsina na dadu
(Men) -. (deriv. INCHAO;
INCHAO). N.S. sin. edema.
intcente
n., *subida das guas do mar; preia-
mar; mar cheia. - Si bu odja
pilikana da intcente kosta, bu ta sibi
ke ki pasa na basanti (L.A.) -.
(ENCHENTE). N.S. ant. basanti;
ant. basamar.
intci
1.v.tr., *tornar cheio. - i ka kuma bu
na intci djanan pratu bu dal djanan
ki dia (R95) -. (ENCHER). N.S. intci
tep.
233
2.v.intr., *tornar-se cheio; cobrir-se. -
Fontis intci, mar intci, putis tudu intci
(T.M.) -. (ENCHER-SE).
3.v.intr., iagu intci, *encher das
guas dos mares durante a mar. -
suma ki iagu intci bu sibi riba di
tarafe (C.P.) -. (deriv. AS GUAS
ENCHEM).
intci tep
coloc., *estar cheio at ao limite
mximo, bem visvel; cobrir-se
completamente. (deriv. ENCHER).
N.F. vd. tep; Mandinga tp. N.S.
V.A.
intcidu
part., *cheio; farto; abarrotado. -
festa popular intcidu di koris i di
manga di divirtimentu (P.dosS.) -.
(ENCHIDO). N.S. intcidu
hipnimo de ENCHIDO que designa
tambm carne ensacada, em
Guineense chorisu o longuisa.
intcinti
v.caus., - Intcintin garafa, di fabur -.
N.F. vd. intcisi. N.S. V.A.
intcisi
v.caus., *comear a preencher;
saciar; tornar repleto. - i na intcisin
kopu (L.Cat.) -. (deriv. ENCHER).
N.F. proparoxtona; intcinti.
intcisidu
part.caus., *saciado; repleto;
preenchido. - Tudu lugar fundu na
intcisidu (N.T.) -. (deriv. ENCHER).
intcon
n., *utenslio utilizados pelos
carpinteiros. (ENX). N.S. V.B.
inteletual
1.adj., *pessoa que tem gosto pelo
saber literrio ou cientfico. -
kapasidadi inteletual i fizika (R98) -.
(INTELECTUAL). N.F. neol.
2.n., *pessoa que pensa e que l
muito.
intelijensia
n., *habilidade; discernimento; juzo.
- i ta fasidu ku muita intelijensia
(R99) -. (INTELIGNCIA). N.F.
proparoxtona.
intelijenti
adj., *hbil; esperto. - Mundu propi
na sta trankilu, pabia bu dal un fidju
idukada, intelijenti i bonita i tudu
mas i tudu mas (R98) -
(INTELIGENTE).
intenson
n., *o fim que se tem em vista;
intento; desejo. - No ka tene
intenson di mata ninguin, nin di golpi
di Stadu (R98) -. (INTENO).
intentona
n., *conluio para motim ou revolta.
(INTENTONA). N.S. V.B., sin. golpi.
inter (inter-)
pref., *pseudoprefixo que indica
[entre]. - I ten un organizason ke ta
tcomadu SEAP, ki un komite inter-
afrikanu nde ki tudu komite nasional
di paizis afrikanus sta nel (R95) - I
ten un inter-ligason entri es
konseitus:djerason, juventudi i
bedjisa, tradisons (IN96) -. (INTER-
). N.F. neol.
interesa
1.v.tr., *cativar a ateno; agradar. -
konjuntu di Ilhas ki interesanu
analiza (MR98) -. (INTERESSAR).
N.F. neol., nteresa.
2.v.intr., *preocupar-se; tomar
interesse. - Ma elis e ka interesa
(N.T.) -. (INTERESSAR-SE).
interesadu
part., *preocupado; aquele que tem
interesse. - No sta interesadu na es
tera li (R98) -. (INTERESSADO).
N.F. neol., nteresadu.
interesanti
adj., *importante; que atrai a
ateno ou a curiosidade. - talves i
interesanti djubi (MR98) -.
(INTERESSANTE). N.F. neol.,
nteresanti.
intereseru
adj., *egosta; que age por
interesse. - Amor i ka intereseru
(N.T.) -. (INTERESSEIRO). N.F.
neol.
interesi
1.n., *convenincia; utilidade;
vantagem. - Tudu ta ba dipindi di
234
interesi ku tribunal o guvernu ten na
kada prusesu (R95) -.
(INTERESSE). N.F. neol., nteres.
2.n., *ganho. - Kal interesi ki ten pa
parti di povu distrui es pontus?
(R98) -.
3.n., *importncia. - Futibol ka ten
interesi (IN96) -.
4.n., *juro do capital depositado no
banco.
interna
v., *pr em hospital. - i ba interna na
ospital di Bolama -. (INTERNAR).
N.S. V.A.
internasional
adj., *relativo s relaes entre
naes. - apoius di komunidadi
internasional (MR98) -.
(INTERNACIONAL). N.F. neol.
internatu
n., *residncia dos alunos de um
colgio. - No internatu atakadu ku
kuatru jatu (C.P.) -. (INTERNATO).
N.F. neol.
interpelason
n., *acto ou efeito de pedir
explicaes. - interpelasons ki
fasidu pa diputadus (R95) -.
(INTERPELAO). N.F. neol.
interu
adj., *completo; que no est
dividido. - e ta pasa si dia interu
dentru di matu (C.P.) -. (INTEIRO).
N.F. neol., vd. intidu.
intervalu
n., *distncia entre dois objectos,
pontos, actos, tempos ou pocas. - I
fala kuma na dozi anus di intervalu,
populason guinensi i aumenta serka
di 181.410 djinti (R95) -.
(INTERVALO). N.F. neol.
intervenson
n., *aco de intervir; intercesso;
declarao. - intervenson di sinhora
Ministra i obrigan pa toma palavra
(R95) -. (INTERVENO). N.F.
neol.
intervista 1
v.tr., *colher declaraes de algum
para publicar. - No sta li ku sinhor
Saldanha ki no na intervista, i na bin
fala di tema konstruson i abitason
(IN96) -. (ENTREVISTAR). N.F.
intrivista 1.
intervista 2
n., *troca de impresses, palestra
com um jornalista para vir a ser
publicada. - porta-vos di kumandu
supremu na tisinu mensajens,
kumunikadu i algun intervista pa
pudi falanu di situason (R98) -.
(ENTREVISTA). N.F. intrivista 2.
intidu
1.adj., *completo; que no est
dividido; todo. - Runion kontinua dus
dia intidu (M.M.) -. (INTEIRO). N.F.
ntidu; interu.
2.adv., *totalmente. - Es i palabra ku
bo pudi fia nel, ku mersi pa setal
intidu, kuma Kristu Jesus bin mundu
pa salba kilis ku peka (N.T.) -.
(deriv. INTEIRAMENTE).
intindi
v., - maioria parti di populason
intindi diritu e sai e bin pa li (R98) -.
(ENTENDER). N.F. neol., vd. ntindi.
intindidur
adj., *entendido; conhecedor; hbil.
- N pensa fasi Banhus intindidur, di
kal manera n konta rekadu (JB97) -.
(ENTENDEDOR). N.F. neol.
intindimentu
n., - e tciga na un intindimentu (A.P.)
-. (ENTENDIMENTO). N.F. vd.
ntindimentu.
intirior
1.n., *a parte interna de um pas, em
oposio ao litoral. - manga di
sentrus di saudi ki sta na intirior i ka
tene mesmu kuadrus o infermeru
(IN96) -. (INTERIOR). N.S. sin. parti
di dentru;ant. esterior.
2.adj., *que est dentro; interno. -
Kamisola intirior (N.M.) -.
intirvi
v., *estar presente; ingerir-se. -
Polisia ta intirvi ora ki tcomadu
(R95) -. (INTERVIR).
intravi
n., - Na familia i ten sempri manga
235
di intravis, i ten sempri manga di
kontradison (IN96) -. (ENTRAVE).
N.F. neol., vd. ntravi.
intrivista 1
v., (ENTREVISTAR). N.F. vd.
intervista 1. N.S. V.A.
intrivista 2
n., - No na kontinua ku no intrivista
(IN96) -. (ENTREVISTA). N.F. vd.
intervista 2.
intrivistadu
part., *aquele que responde s
perguntas de um jornalista. - no
tene segundu intrivistadu ke na
fasinu purtantu algun pontu di
situason (R98) -.
(ENTREVISTADO).
introduson
1.n., *acto de introduzir; adopo. -
no pensa kuma kiston di introduson
di linguas maternas i
fundamentalmenti un kiston di
vontadi politika (MR98) -.
(INTRODUO). N.F. neol.
2.n., *parte inicial de um livro;
prlogo. - Introduson (L.S.) -.
introduzi
v., *fazer adoptar; importar. - dia ki
no ganha tera e politika no na
introduzil na agrikultura (IN96) -.
(INTRODUZIR). N.F. neol.
intruduzidu
part., *adoptado; inserido. - I garanti
pa utru ladu di kuma direson djeral
di adiministrason interna i na bin
intruduzidu i ka na tarda, na strutura
di si ministeriu (R95) -.
(INTRODUZIDO).
inu
1.n., *canto de louvor. - Ora ku inu
na kantadu, tudu djinti na firma
(Igr.I.) -. (HINO).
2.n., inu nasional, *canto em
exaltao de uma nao. (HINO
NACIONAL).
inusenti
adj., - n peka, n ntrega alguin
inusenti pa muri (N.T.) -.
(INOCENTE). N.F. neol., vd.
nosenti.
inventa
v.tr., - inusentis ku turturadu pa
inventa nomis di kil djintis ku pudi
staba na es trafiku di armas (R98) -.
(INVENTAR). N.F. neol., vd.
nventa.
investimentu
n., *criao de bens de produo;
banco de emprstimo de capitais a
fim de ajudar a produo. - i ka ten
bankus di investimentu na pais
(R95) -. (INVESTIMENTO). N.F.
neol.
invokason
n., *pedido de proteco divina. - no
roga Deus ku es invokason (L.Cat.)
-. (INVOCAO). N.F. neol.
involvi
v., - i ma baratu en termus di kustus
di dinheru ke ta involvil (R95) -.
(ENVOLVER). N.F. vd. nvolvi.
io
1.adv., *advrbio de afirmao que
significa [aceitar uma proposta] ou
[aprovar um acontecimento]; sim;
muito bem. - E guirta tudu: io! io!, i
sin propi (P.B.) -. N.F. io de. N.S.
sin. sin.
2.interj., *interjeio que exprime
[alegria; admirao] ou [aprovao].
- Io, alin li, n bin (L.S.) -. (OH!).
io de
loc. adv., *advrbio de afirmao;
muito bem! mereces o que te
aconteceu; assim mesmo; bem
feito. - Io de!, abo ku fala bu na bati
kasa di Deus na tris dia bu ta
kumpul mas (N.T.) -. N.F. vd. io.
iogoli
v. *estar largo; exceder a medida,
como, por exemplo, um par de
sapatos ou uma camisa. - kasaku i
ta perta o i ta iogoli (L.A.) -. N.F.
proparoxtona. N.S. sin. ioli.
iogolidu
part., *alentado. N.S. V.B.
ioi
v.tr., *separar do arroz limpo a
sujidade como, por exemplo, as
pedrinhas. - Ka bo diskisi ioi arus
236
antis di kusinhal, pabia i tciu pedras
(J.S.) -. N.F. paroxtona.
ioli
v., *diz-se de um vestido ou da
roupa em geral que excede a
medida. N.F. paroxtona. N.S. V.A.,
sin. iogoli.
iop
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de marcar a intensidade
mxima do estado ou do processo. -
Nhu udju ku si boka kaladu i na
darma iagu son, nha kara kila modja
iop (O.S.) -.
iorni
v., - e sta inda na iorni kargas (IN84)
-. N.F. paroxtona, vd. iurni;
Mandinga yronda.
ipidimia
n., *doena que ataca ao mesmo
tempo vrias pessoas de uma
mesma regio. - kila i un ipidimia ke
sta li, i sta na Bisau nan tudu na
Guine (R98) -. (EPIDEMIA). N.F.
paroxtona.
ipokrisia
n., *fingimento. (HIPOCRISIA). N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
ipokrita
adj., *fingido. (HIPCRITA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
ipotizi
n., *suposio; possibilidade. - ku
ipotizi inda di kuma Figo pudi bai
djunta na un klubi inglis (R95) -.
(HIPTESE). N.F. proparoxtona,
neol.
iran
n., *termo comum para indicar
vrios smbolos e seres da religio
tradicional africana, distintos do ser
supremo. - Iran di kaza lanta! (J.A.) -
Bu ka sibi kuma i ten iran di matu ku
sta na po i ta panha montiadur?
(C.V.) -. (IR). N.F. Bijag erande
que traduz fora sobre-humana ou
serpente. N.S. no que diz respeito
religio tradicional dos Bijags o
termo guineense iran hipernimo
de ernde e de orebok que
traduz alma de antepassado.
iran di fanadu
n., *esprito protector das
cerimnias de iniciao. (IR DO
FANADO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
iran-segu
1.n., *grande serpente da famlia
dos Bodeos; serpente boa; pito;
jibia africana. - Ba buskan tris kusa
na mundu: liti di lifanti, mel di
baguera ku iran-segu (P.B.) -. (IR
CEGO). N.M. lexia composta. N.S.
n.v. Pyton sebae, sin. djiboia.
2.n., *ser mitolgico representado
como um pito. - fugu lanta pa i ba
fala iran-segu mantenha (T.M.) -.
iritadu
part., *zangado. - N misti falal kuma
n ka sta iritadu (R95) -.
(IRRITADO).
irma
1.n.f., *diz-se de algum, de sexo
feminino, que partilha ambos o pai e
a me, ou um s destes, em relao
a outrem. - Un dia si irma falal pa i
bai tambi ospital djubi (Cecomes) -.
(IRM). N.F. oxtona.
2.n.f., *mulher que faz parte de uma
confraria; freira. - Bu mandanu
padris ku irmas na no metadi
(L.Cat.) -.
isa
v., *alar; levantar. - No isa no
bandera, bandera di povu (C.S.) -.
(IAR). N.F. neol.
isadu
part., *levantado; alado. (IADO).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. ialadu.
isemplu
n., *modelo; facto semelhante;
prova que esclarece. - Bo toma se
isemplu di pasensa na sufrimentu
(N.T.) -. (EXEMPLO). N.F. izemplu.
N.S. pa isemplu.
iska 1
v.tr., *pr a isca em; engodar.
(ISCAR). N.S. V.B.
iska 2
n., *substncia que se pe no anzol
237
durante a pesca. (ISCA). N.S. V.B.
iskentamentu
n., - Ami n pudi i tciu to ki pasa.
Iskentamentu, kada koldadi di
duensa, ke alguin tene, alguin ta
ndjenha na kural (IN99) -.
(ESQUENTAMENTO). N.F. vd.
skentamenti.
iskerdu
adj., - na ladu iskerdu (L.S.) -.
(ESQUERDO). N.F. neol., vd.
skerdu.
iskeru
n., *fuzil; acendedor. (ISQUEIRO).
N.S. V.B., sin. fuzil; sindidur.
iskesimentu
n., - tudu ki garandis projetus i bai
pa mar di iskesimentu (R98) -.
(ESQUECIMENTO). N.F. neol., vd.
diskisimentu.
Islam
n., *religio maometana. - Islam
komu guia pa ason sosiu-pulitiku
(R95) -. (ISLO). N.F. rabe islam
que significa submisso vontade
de Deus.
ispada
n., (ESPADA). N.F. neol., vd.
spada. N.S. V.B.
ispensol
n., *ala. (SUSPENSRIO). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
ispera
n., - ispera kila e ta bistil na kasa o
ora ke alguin na bai kau di tcur
(N.M.) -. (deriv. ESPERAR). N.F. vd.
spera 2.
ispertu 1
adj., *astuto; manhoso. - pa e ba
nkontra gora, pa mostra nutru mas
ispertu (L.S.) -. (ESPERTO). N.F.
neol., spertu. N.S. sin. djiru.
ispertu 2
adj., *experimentado; perito,
experiente. (EXPERTO). N.F
spertu.
isplika
v., - Mediku isplika elis tudu pirigu
ku Sida pudi tisi (Cecomes) -.
(EXPLICAR). N.F. neol., vd. splika.
isplora
v., - purke li son isplora nutru (IN99)
-. (EXPLORAR). N.F. neol., vd.
splora.
Israel
1.n., *pas do Mdio-Oriente,
chamado tambm Palestina, a
ptria do povo israelita e do povo
palestiniano. - nobus otoridadi
buska pas ku Israel (R95) -.
(ISRAEL).
2.n., *o povo dos Hebreus, como
chamado na Bblia. - I fasil rei riba di
tudu Israel (Igr.I.) -.
istadu
n., - no misti kontal kuma Istadu di
Guine-Bisau i laiku (R96) -.
(ESTADO). N.F. neol., vd. stadu.
istaleru-naval
n., *lugar onde se constroem e
reparam navios. (ESTALEIRO).
N.M. lexia composta. N.S. V.A.
istansia
n., *penso; lugar de frias. (deriv.
ESTNCIA). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.; istansia hipnimo de
ESTNCIA que significa tambm
[residncia fixa] e [armazm de
materiais vrios]; sin. otel.
istoria
n., - Es ki istoria ke no da pa
djumbai di aos pa tudu djintis (R98)
-. (HISTRIA). N.F. proparoxtona,
neol., vd. storia.
istrandjeru
adj., - Linda disidjaba bai kabanta
studa na kualker pais istrandjeru
(N.M.) -. (ESTRANGEIRO). N.F.
neol., vd. strandjeru.
istrumentu
n., *meio para executar ou alcanar
alguma coisa. - bo ta falal anos
antigu kombatenti no ka lei, bardadi
no ka lei, ma Amilcar Cabral i danu
istrumentu na kualker parti (R98) -.
(INSTRUMENTO). N.F. neol.
istruson
1.n., *conhecimentos alcanados
por meio do ensino escolar. - ami n
pudi tene skola, n ten istruson altu,
238
ma kamarada Sato, pa isemplu, ka
ten nada, ma i ten tciu purke i ten
spiriensia di luta (C.P.) -.
(INSTRUO). N.F. neol.
2.n., *qualquer conhecimento;
informao. - Duranti es tempu tudu
i da elis istrusons (L.Cat.) -.
Italia
n., *pas membro da Unio
Europeia. - no mbarka pa Italia
(N.T.) -. (ITLIA). N.F.
proparoxtona.
Italianu
1.adj., *relativo Itlia. - akordu
entri dus klubis italianus (R95) -.
(ITALIANO).
2.n., *habitante ou natural da Itlia;
lngua falada na Itlia. - Benfika na
djuga aos ku Italianus (R95) -.
iternu
adj., *de durao indefinida. - Bu
tene palabra di bida iternu (L.Cat.) -.
(ETERNO). N.F. neol.
iuli
v., *entrar dentro da gua ou do
mato; embrenhar-se. N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
iurni
v.tr., *reunir; juntar; fazer provises.
- Otca fereru kaba iurni lenha, i
djunta i pui fugu (A.P.) -. N.F.
paroxtona, iorni; Mandinga
yronda que significa transportar.
iurni-iurni
v., *juntar aos poucos; continuar a
juntar coisas. N.F. Mandinga
yronda. N.M. redobro. N.S. V.B.
iurumbu
v., *tirar o resto de arroz que ficou
com casca do arroz limpo.
iurumbudura
n., *resto de arroz com casca que
fica no meio do arroz limpo;
sujidade. - Arus di bu kaza, tudu feki
ku bu na feki, iurumbudura ka ta sai
(L.A.) -.
ivanjeliku
adj., *conforme ao Evangelho; que
diz respeito a uma comunidade
crist que tem como seu objectivo
principal a pregao do Evangelho.
- Igreja Ivanjeliku di Guine-Bisau i
un asosiason ku fasidu pa prega
Palabra di Deus (Igr.I.) -.
(EVANGLICO). N.F.
proparoxtona.
ivanjelista
n., *nome dado aos quatro autores
dos Evangelhos, Mateus, Marcos,
Lucas e Joo; pregador do
Evangelho. - bu fasi tarbadju di un
ivanjelista (N.T.) -.
(EVANGELISTA). N.F. vanjelista.
ivanjeliu
n., *cada um dos primeiros quatros
livros do Novo Testamento; a vida e
a pregao de Jesus Cristo durante
a sua permanncia na terra de
Palestina. - N ta gostaba tciu pa no
viraba mas pa ivanjeliu di San Lukas
(R98) -. (EVANGELHO). N.F.
proparoxtona, vanjeliu.
ivita
v., *fugir a; esquivar-se; desviar-se
de. - Pa ivita kila, liga na iziji pa
guvernu toma si risponsabilidadis
(R95) -. (EVITAR). N.F. neol., nvita.
ivitadu
part., *repelido; afastado. - anos no
kunsi mina, no sibi kuma ke no ta
ivitadu nel i kuma ki ta sinadu (R98)
-. (EVITADO).
ivuluson
n., *desenvolvimento progressivo;
transformao. - no manera di sedu
i di ivuluson (R95) -. (EVOLUO).
N.F. neol.
izajera
v., *falar com excesso; ampliar. - n
ka sibi si n na izajera (R95) -.
(EXAGERAR). N.F. neol.
izajeru
n., *coisa exagerada. - i ten tan
izajeru ke ta parsi (IN96) -.
(EXAGERO). N.F. neol.
izalta
v.tr., *celebrar; excitar. (EXALTAR).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. selebra.
izami
n., *prova. - E ba pasa izami (C.P.) -
239
. (EXAME). N.F. neol. N.S. sin.
proba 2.
izamina
v., *proceder a um exame;
inspeccionar; inquirir. - I purtantu ten
ku mandadu kil spesialistas pa bai
pa ba izamina, pa ba djubi (IN96) -.
(EXAMINAR). N.F. neol.
izemplu
n., - El ku manda n da es izemplu
(R98) -. (EXEMPLO). N.F. neol., vd.
isemplu.
izersisiu
1.n., *uso; actividade fsica. - na
izersisiu di si atividadi (R95) -.
(EXERCCIO). N.F. proparoxtona,
neol.
2.n., *trabalho escolar.
izersitu
n., *conjunto das foras militares de
um pas ou de um grupo. - no tene
un izersitu forti pa luta pa tira
inimigu dentru di no tera (C.P.) -.
(EXRCITO). N.F. proparoxtona.
N.S. sin. tropa.
izijensia
n., *reclamao; pretenso;
necessidade. - e ka ta kunsi kal ki
izijensia di lei sobri e materia li
(R95) -. (EXIGNCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
iziji
v.tr., *impor; pedir com insistncia;
precisar; ser exigente. - bu iziji elis
risponsabilidadi di tarbadju (IN96) -.
(EXIGIR). N.F. neol.
izistensia
1.n., *realidade. - Zito kontinua nega
izistensia di Sida, apezar di i sedu
un priokupason di mundu intidu
(Cecomes) -. (EXISTNCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *maneira de viver.
izisti
1.v.intr., *ser; haver. - i izisti
pusibilidadi pa rikunsa es
nogosiason? (R95) -. (EXISTIR).
N.F. neol.
2.v.intr., *viver. - Si kila i ka bali
pena no izisti (IN96) -.
izoladu
adj., *solitrio; separado. - Mansaba
tudu na fika izoladu (R95) -.
(ISOLADO).
240

J, j
*Dcima primeira letra ou grafema
do alfabeto que representa o
fonema [fricativa sonora pr-palatal].
(J). N.S. Este fonema bastante
frequente nas palavras modernas
derivadas do Portugus, mas pode
ter surgido, provavelmente, quando
a forma beju (BEIJO) foi utilizada
pelos falantes do Guineense, em
oposio forma bedju (VELHO).
Janeru
n., *primeiro ms do calendrio
gregoriano. - desdi trezi di Janeru di
es anu e kunsa ku se prumeru skola
na Orangozinhu (JB97) -.
(JANEIRO). N.F. neol.
jatu
n., *avio a jacto. - Nin si bu bati dus
jatu aos, parmanha di tardi, jatu na
bin mas (C.P.) -. (JACTO). N.F.
neol.
jeston
n., *administrao; gerncia. - no
konsigui tira kil kusas tudu tok ke no
numia no diretor ke ta fasi jeston di
unidadi di saudi (R95) -. (GESTO).
N.F. neol.
jiada
n., *orvalho congelado que se forma
no cho durante as noites que a
temperatura desce abaixo de zero
graus. (GEADA). N.F. neol. N.S.
V.A.
jiografia
n., *disciplina escolar que estuda os
fenmenos do planeta Terra e as
relaes com os seus habitantes.
(GEOGRAFIA). N.F. paroxtona,
neol. N.S. V.A.
jiometria
n., *disciplina escolar que estuda
linhas, superfcies e volumes.
(GEOMETRIA). N.F. paroxtona,
neol. N.S. V.A.
joia
n., *artefacto de matria preciosa;
pedra preciosa; propina de entrada.
- Kin ki pasensera, ku na kudan nha
joia di uru? (R.S.) -. (JIA). N.F.
proparoxtona, neol.
joven
1.adj., *novo. - Kanhokan i fazi mas
joven inda di ki Kabaru (N.M.) -.
(JOVEM). N.F. paroxtona, neol.,
djoben.
2.n., *pessoa nova, com pouca
idade. - Leitura papianu di un joven
ki rikuba dimas (L.S.) -.
Juliu
n., *stimo ms do calendrio
gregoriano. - dia vinti di Juliu di mil
novisentus i noventa i sinku (IN96) -.
(JULHO). N.F. proparoxtona, neol.
Junhu
n., *sexto ms do calendrio
gregoriano; o ms do comeo de
facto das verdadeiras chuvas. - Luta
ka na maina, no pintca! Bisau,
Junhu di 1984 (Dea) -. (JUNHO).
Jupiter
1.n., *conforme a mitologia dos
Romanos o pai dos deuses. -
Saserdoti di Jupiter i tisi turus ku
koroas di flur pa porton di prasa
(N.T.) -. (JPITER). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *planeta do sistema solar.
juventudi
n., *a idade juvenil. - juventudi di
Guine ku kauberdi (O.S.) -.
(JUVENTUDE). N.F. djubentudi.
241

K, k
*Dcima segunda letra ou grafema
do alfabeto que representa o
fonema [oclusiva surda velar]. N.S.
k representada em Portugus
pelas letras (C) e (Q).
ka 1
neg., *marca de negao das
formas verbais que precede sempre
o verbo, os outros auxiliares e os
semiauxiliares. - n ka na sedu tulu
(N.T.) - i sutadu pabia i pega na
kaminhu ku ka bali (P.dos S.) - si bu
bibi, ka bu guia (R95) -. (deriv.
NUNCA). N.F. ka tambm afixo
de negao em vrias lnguas
africanas da regio. N.M. na forma
do imperativo injuntivo ka precede o
pronome pessoal sujeito, o qual
sempre expresso. N.S. ka pudi.
ka 2 [ka-]
pref., *prefixo que entra na
formao de verbos ou nomes,
exprimindo a ideia contrria. -
kabalidu - kabalindadi - kapudi -.
(deriv. NUNCA). N.M. prefixo de
verbos e de nomes.
ka 3
con., *conjuno subordinativa que
introduz oraes temporais; apenas;
logo que. - I ka tciga kasa, i sukundi
(T.M.) -. N.S. sin. oki; sin. ora ke.
ka pudi
coloc., *estar doente. - Febri panhal,
i ka pudi (J.L.R.) -. (deriv. NO
PODER).
kaba
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o aspecto conclusivo da
aco. - kontra i kaba fala sin son, i
pirdi fala (T.M.) - sempri mininu ta
kaba fika ku mame (R95) - Otca i
kaba gastal tudu, i bin ten garandi
fomi na ki tera (N.T.) -. (ACABAR).
2.v., *esgotar; terminar. - e rikunhisi
terenu e kaba e riba e bin toma
Tuga e leba (C.P.) - pabia e ka ta
kume, e ka ten nada, e kaba santcu
na matu (C.P.) -. (ACABAR). N.S.
kaba kasamenti.
kaba kasamenti
coloc., *dissoluo do casamento
em vida dos cnjuges. - Na tcon di
Budjugu, si djintis kasa, e bin kaba
kasamenti, mindjer ku ta leba fidjus
(L.S.) -. (deriv. ACABAR O
CASAMENTO). N.S. sin. divorsiu.
kabadu
part., *terminado; eliminado. - skada
kabadu, ali n ka na tarda djanan
(T.M.) - E na kabadu ku el suma
limaria (N.T.) -. (ACABADO).
kabaka
v.tr., *tirar o invlucro esterno das
plantas; descascar; cascar. (deriv.
CABAA). N.S. V.B.
kabaku
n., *invlucro das plantas, qualquer
invlucro; casca. - Di li pa po sinti,
kabaku prumedu ku ta sinti (L.A.) -.
(deriv. CABAO; CABAA).
kabaku di naris
n., *sujidade do nariz; espcie de
muco crustceo do nariz. (deriv.
CABAO DE NARIZ). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A
kabala
n., (deriv. CAVALO). N.F. vd.
kabalu 2. N.S. V.B.
kabaleru
n., *pessoa que monta a cavalo. - N
ka ta seta unidadi di kabaleru ku
kabalu, nde ku kabaleru i ta monta
kabalu i kabalu ka ta montal (L.A.) -.
(CAVALEIRO). N.F. neol.
kabalidu
1.adj., *que no tem valor; que no
presta; ilegal. - Difinison di atividadis
subersivas, ku sedu atividadis
kabalidus (R96) -. (deriv. NO
VALIDO). N.S. ant. balidu.
2.n., *pessoa m; bandido. - kil
kabalidu ku mata presidenti arjelinu i
sta ku kalma (R95) -.
kabalindadi
n., *inutilidade; incapacidade;
maldade. - susu di sangui di bo
parentis ke, pabia di nveja ku
242
kabalindadi, bo djuda kastiga (A.S.)
-. (deriv. NO VALER).
kabalu 1
1.n., *quadrpede da famlia dos
Equidas, ungulado com um s dedo
ou perissodctilo, que tem servido,
ao homem, de animal de traco e
de sela desde pocas muito
remotas. - I kamba mas riba di
kabalu i pega kuri (L.S.) -.
(CAVALO). N.S. mbarka na kabalu;
monta na kabalu; pis-kabalu.
2.n., *o corpo humano. - Bu kabalu
ka sibi kuri, mindjor bu bindil! n na
bindil! (P.B.) -. N.F. fig.
kabalu 2
n., *doena venrea; sfilis. - Si bu
misti libra di duensas suma
iskentamentu, mula, kabalu ku Sida,
buskan na Cecomes ku farmasias
(Cecomes) -. (deriv. CAVALO). N.F.
kabala. N.S. sin. siflis.
kabamentu
n., *concluso. (ACABAMENTO).
N.S. V.B., sin. kabantada.
kabanta
1.v.caus., *fazer completar;
terminar; findar. - omi kunsa kumpu
kaza, i ka pudi kabantal (N.T.) -.
(deriv. ACABAR). N.S. kabanta
kasa.
2.v.caus., *concluir; chegar ao fim. -
pa kabanta, no na tisi bos noba di
Liga (R96) -.
kabanta kaza
coloc., *casar legalmente. (deriv.
CABAR DE CASAR-SE). N.S. V.B.
kabantada
1.n., *concluso; final; fim;
acabamento. - Ami i Alfa ku Omega,
kunsada ku kabantada (N.T.) -.
(deriv. ACABAR). N.S. sin. fin; sin.
konkluson; ant. kunsada.
2.coloc., na kabantada, *no fim; ao
fim; por fim; afinal. - Na kabantada,
mindjer muri tambi (N.T.) -.
kabantadu
part.caus., *completado. - Elis tudu
e na falaba: se mons e na larga ki
obra, i ka na kabantadu (Igr.I.) -.
(FEITO ACABAR).
kabantadur
n., *aquele que completa.
(ACABADOR). N.S. V.B.
kabaru
n., *nome dado aos jovens bijags
da classe de idade imediatamente
antes das cerimnias de iniciao. -
Kabaru, ora ki na badja, i ta pega un
po ki parsi bingala (N.M.) -.
(CABARO). N.F. Guin.
kabas
n., *recipiente muito comum para a
conservao e transporte de
lquidos ou para depsito de
objectos; serve tambm de prato
para as refeies colectivas ou de
recipiente para dar banho s
crianas pequenas. (CABAA). N.F.
oxtona. N.S. n.v. Lagenaria
siceraria; kabas di kubamba;
manda kabas.
kabas di kubamba
n., *prato de noiva, composto de
leo de palma com leite e milho
basil. - Kabas di kubamba, el ki
kumida di noiba (L.A.) -. (CABAA).
N.F. kubamba. N.M. lexia
complexa.
kabasera
1.n., *fruto da planta do baob com
polpa seca, cida e rica em clcio. -
sumu di kabasera (R97) -. (deriv.
CABACEIRA). N.S. o nome deriva
do formato caracterstico do seu
fruto, semelhante a cabaa ou
abbora pequena.
2.n., pe di kabasera, *rvore muito
comum, que vive nos stios secos;
baob; embondeiro; adansnia. -
Onsa tudu brabu ki brabu, nunka i
ka ta sibi pe di kabasera (L.A.) -.
(deriv. P DE CABACEIRA). N.S.
n.v. Adansonia digitata.
kabelera
n.f., *conjunto de cabelos compridos
de uma pessoa; cabelo postio;
peruca. (CABELEIRA). N.S. V.A.
kabelu
1.n., *cada um e o todo dos plos
243
que nascem na cabea do homem. -
Abo kabesa seku, nin kabelu bu
tene! (T.M.) - Badjuda dismantca
kabelu pa ba roga nhor Deus tisi, i
ka iangasa: palmera (Co.D.B.) -.
(CABELO; CABELOS). N.S.
CABELO emprega-se habitualmente
no plural; bitcu-kabelu; kabelu di
barba; kabelu di rasta; kabelu di
udju; kabelu dispintiadu; kabelu
djur-djuridu; kabelu fani-fanidu;
kabelu fiti-fitidu; kabelu kordiadu;
kabelu nhafi-nhafidu; kabelu
pintiadu; kabelu tisidu; kabelu
tuflidu; korta kabelu; tira kabelu;
rapa kabelu; tisidur di kabelu;
tiskia kabelu.
2.n., *o plo comprido de alguns
animais. - Karnel tambi i djukuta-
djukuta i sakudi kabelu (A.P.) -.
kabelu di barba
n., *plos da parte inferior do rosto
do homem; plos quer crescem no
focinho de certos animais. - Riba di
boka di matcu, bigodi ku kabelu di
barba (N.M.) -. (deriv. CABELO DA
BARBA). N.M. lexia complexa. N.S.
sin. barba 2.
kabelu di rasta
n., *as tranas ou madeixas de
cabelo vendidas nas lojas. (deriv.
CABELOS DE ARRASTAR). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
kabelu di udju
n., *clio; celha. (CABELO DOS
OLHOS). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A., sin. pistana.
kabelu dispintiadu
n., (CABELOS DESPENTEADOS).
N.F. neol. N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
kabelu djur-djuridu
n., *cabelos desgrenhados ou
despenteados. (deriv. CABELOS).
N.M. redobro, lexia complexa. N.S.
V.A.
kabelu fani-fanidu
1.n., *cabelos de mulher
despenteados. (deriv. CABELOS).
N.M. redobro, lexia complexa. N.S.
V.B., sin. kabelu fiti-fitidu; sin.
kabelu nhafi-nhafidu.
kabelu fiti-fitidu
2.n., *cabelos de mulher
despenteados e levantados. (deriv.
CABELOS). N.M. redobro, lexia
complexa. N.S. V.B., sin. kabelu
fani-fanidu; sin. kabelu nhafi-
nhafidu.
kabelu kordiadu
3.n., *cabelos entranados com
linha. (deriv. CABELOS
CORDEADOS). N.F. neol. N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
kabelu nhafi-nhafidu
n., *cabelos de mulher
despenteados. (deriv. CABELOS).
N.M. redobro, lexia complexa. N.S.
V.B., sin. kabelu fani-fanidu; sin.
kabelu fiti-fitidu.
kabelu pintiadu
n., *cabelos bem compostos.
(CABELOS PENTEADOS). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
kabelu tisidu
n., *cabelos compostos em tranas.
- Si abo i joven bu ta entra ku kil
lensu na kabesa, kabelu tisidu
(C.P.) -. (CABELOS TECIDOS).
N.M. lexia complexa.
kabelu tuflidu
n., *cabelos entranados em tufos.
(CABELOS TUFADOS). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
kaberdianu
n., *habitante das Ilhas de Cabo
Verde. (CABO-VERDIANO). N.F.
kabrianu. N.S. V.B.
kabesa
1.n., *parte do corpo; chefe;
inteligncia. - e kunfundi ku kabesa
di serpenti (T.M.) - Ora ki Gan-Bas
na pidi matcu, kabesa ka ta pensa
(J. Augusto) - kada kabesa di
moransa dibi di djunta si djintis
(C.V.) -. (CABEA). N.S. durba-
kabesa; kabesa-gros; kabesa-
seku; kansa kabesa; laba kabesa;
mata kabesa; mpina kabesa; omi
di kabesa; pagu di kabesa; rapa
244
kabesa; risu kabesa; sapa kabesa;
ten kabesa; tene kabesa.
2.n., *nome acrescentado aos
verbos transitivo ou causativos, s
vezes precedidos pelo adjectivo
possessivo, para formar o verbo
reflexivo ou pronominal. - i mata si
kabesa (J.L.R.) - e ta fasi mal e na
kondena se kabesa (N.T.) - e mata
kabesa - si alguin fala i fasil, si dunu
ngana si kabesa (IN96) - i odja kil
mindjer na lagua otca i na laba
(T.M.) -. N.M. s vezes, o termo
kabesa no expresso porque
redundante, enquanto no verbo est
j presente o trao do reflexo.
kabesa-gros
n., *indivduo de cabea grande;
cabeudo; cabeorra. (CABEA
GRANDE). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
kabesa-seku
n., *calvo; careca. - Abo kabesa
seku, nin kabelu bu tene! (T.M.) -.
(deriv. CABEA SECA). N.M. lexia
composta.
kabesada
n., *pancada com a cabea.
(CABEADA). N.S. V.B.
kabi 1
v., *poder ser contido nele;
competir. - i ta kabi djuis pa analiza
kusa la, kazu pur kazu (R95) -.
(CABER). N.F. paroxtona, neol.
kabi 2
1.n., *nome atribudo ao
combatente; chefe. - I pena nha
mon ka iangasa kosta, ami n lundju
di bo, Samba, Kabi (J.D.) -. (CAB).
N.F. oxtona; Balanta kab que
significa chefe.
2.n., *ttulo dado ao comandante
das tropas do PAIGC, Joo
Bernardo Vieira. - i pensa kuma i
prindi Kabi (C.P.) -.
kabidu
*mvel em que se penduram fatos
ou chapus. - I ta tira kil ropa di sai i
pindra na kabidu i toma si ropa di
kasa i bisti (N.M.) -. (CABIDE).
kabra
n., *mamfero ruminante. - Kabra
tene korda i ta rastal, baka misti i ka
ta odja (L.A.) -. (CABRA). N.S.
bakiadur di kabra.
kabra di matu
n., *espcie de gazela pequena. I
bistiba kuru di kabra di matu (L.S.) -.
(deriv. CABRA DE MATO). N.M.
lexia complexa. N.S. kabra di matu
burmedju, n.v. Cephalophus
dorsalis; kabra di matu garandi,
n.v. Cephalopus sylvicultor.
kabra-matcu
n.m., *bode. (deriv. CABRA
MACHO). N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
kabra-segu
n., *jogo de crianas. - Sukundi-
sukundi, kabra-segu, aos mininu ka
ta brinkal (T.Dj.) -. (CABRA-CEGA).
N.M. lexia composta. N.S. sin. podi-
ben; sin. sugundi-sugundi.
kabrianu
n., (CABO-VERDIANO). N.F. vd.
kaberdianu. N.S. V.B.
kabrisindadi
n., *infidelidade feminina. (deriv.
CABRA). N.S. V.M.
kabritu
n., *cria de cabra; cabra pequena. -
Ki utru bin padi te sinku kabritu
(T.M.) -. (CABRITO).
kabritu pe di rotca
n., *comida confeccionada com
carne de macaco. (deriv. CABRITO
P DE ROCHA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
kabron
n.aum., *cabra grande; bode.
(CABRO). N.S. V.B.
kabrondadi
n., *infidelidade masculina. (deriv.
CABRO). N.S. V.M.
kabu
1.n., *fim; extremidade. - Mon di
Timba ku ta da kabu di mi (J.D.) -.
(CABO). N.F. neol.
2.n., *feixe de fios metlicos. N.S.
kabu di asu.
245
kabu di asu
n., *corda metlica. (CABO DE
AO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
Kabu-Verdi
n., *Nao irm da Guin-Bissau
que ocupa o arquiplago de Cabo
Verde com os dois grupos de ilhas
de Barlavento (Boavista, Sal, Santa
Luzia, So Nicolau, So Vicente,
Santo Anto) e de Sotavento
(Santiago, com a capital Praia,
Fogo, Maio, Brava). - Anos li na
Junta Militar riba pa tras i ta signifika
trai mimoria di no ermons ku muri pa
djustu kauza di libertason di Guine-
Bisau ku Kabu-Verdi (R98) -. (CABO
VERDE). N.F. Kauberdi. N.S.
Depois do golpe militar de 14 de
Novembro de 1980 na Guin-Bissau
as duas naes Guin-Bissau e
Cabo Verde renunciaram o tratado
de estreita colaborao dos tempos
da luta de libertao e comearam a
seguir caminhos polticos diferentes.
kacha
1.n., *objecto de forma rectangular
ou quadrada; arca; cofre. - bu pudi
kumpu un kacha di blokus tras di
barajen (Igr.I.) -. (CAIXA). N.F. neol.
2.n., kacha postal, *caixa do
correio onde se coloca a
correspondncia de um indivduo. -
Na ultimu pajina des libru bu na odja
numeru di un kacha postal (Igr.I.) -.
(deriv. CAIXA POSTAL).
kacheru
n., *tesoureiro. (deriv. CAIXEIRO).
N.S. V.B.; CAIXEIRO designa o
vendedor a retalho.
Kacheu
n., *Regio da Guin-Bissau que
compreende os sectores
administrativos de Cacheu,
Canchungo, Bula, Cai, S.
Domingos e Bigene. A capital
Cacheu. - komandanti rejonal i
pulisia di Kacheu (R99) -.
(CACHEU). N.F. Guin., paroxtona.
N.S. Cacheu foi fundada em 1588:
foi a primeira capital da Guin-
Bissau entre os anos 1614 e 1859.
kachimbu
n., *objecto usado para fumar
tabaco. (CACHIMBO). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. kanhutu.
kachon
1.n.aum., *caixa grande; caixa de
munies. - Kachon sta bas di
polon, na lala (L.S.) -. (CAIXO).
N.F. neol. N.S. sin. kachoti.
2.n., *fretro; esquife; urna. - I tciga,
i toka na kachon, kilis ku na lebal e
para (N.T.) -.
kachoti
n., *caixa de dimenses medianas. -
I panha ki pumba i pui na kachoti
(T.M.) -. (CAIXOTE). N.S. sin.
kachon.
kada
quant., *adjectivo indefinido que
significa qualquer de entre dois ou
mais. - Kada bindidur kunsi si lugar -
bentu inda na lebanu pa kada ladu
di Mar Adriatiku (N.T.) -. (CADA).
kada alguin
quant., *pronome indefinido. - kada
alguin sta ku si pensamentu, pabia
bu ka pudi entra na kabesa di alguin
(IN96) -. (CADA ALGUM). N.F.
neol. N.S. sin. kadakin.
kada bias
loc.adv., *cada vez. - no ten ke sta
kada bias mas organizadu (R77) -.
N.S. sin. kadabes; bias
emprstimo por decalque das
lnguas africanas de substrato: o
termo que traduz [viagem]
normalmente hipernimo de
VIAGEM e de VEZ.
kada bias ke
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que indica
[temporalidade]; cada vez que. -
Asin kada bias ke polon pertu kai
lagartisa ta dal volta, polon ta torna
mas (L.S.) -.
kada dia
loc.adv., *todos os dias. - i na kume
kada dia un padas, i salga restu pa
246
dia di fomi (P.B.) -. (CADA DIA).
kada mis
loc.adv., *relativo cada ms; que
dura um ms. - arvuri ta padi frutu
dozi bias pa anu, un bias kada mis
(N.T.) -. (CADA MS). N.S. sin.
mensal.
kada ora
loc.adv., *cada momento. - Kada ora
di nha bida, kada imajen di nha
sunhu ala n na barsau (T.Dj.) -.
(CADA HORA).
kadabes
adv., *todas as vezes. (CADA VEZ).
N.F. arc. N.S. V.B., sin. kada bias.
kadakin
quant., *pronome indefinido que
significa cada um ou cada uma. - Si
dus pusua si barba pega fugu,
kadakin ta paga di sil (L.A.) -.
(CADA QUAL). N.S. sin. kada
alguin.
kadakual
quant., *qualquer pessoa. (CADA
QUAL). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
kadakin.
kadaun
quant., *pronome indefinido. -
Katcuru ka ta misti tarbadja, kadaun
delis ta misti manda nutru (L.S.) -.
(CADA UM).
kadaver
n., *corpo morto. - Anos, pa no
kultura, djintis ka ta seta pa no
maneja na kadaver (R95) -.
(CADVER). N.F. paroxtona, neol.
N.S. sin. dufuntu 1.
kadeia
n., *priso; calabouo; grilheta. -
Notisia bin di lundju, kuma n sta na
kadeia, notisia bin di Guine, nha tera
di mi, kuma n sta na kalabus (R.S.)
-. (CADEIA). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. sin. kalabus.
kadera 1
1.n., *assento com costas para uma
pessoa. - E toma gora un kadera
bunitu-bunitu e pui riba di koba
(T.M.) -. (CADEIRA). N.F. neol.
2.n., *disciplina ensinada por um
professor. N.F. neol.
kadera 2
n., *quadris e ancas; rabo; bunda. -
Kabalu bon, ridia na kadera: nabiu
(J.M.B.) -. (CADEIRA). N.F. fam.,
neol. N.S. findi kadera; ratca
kadera.
kaderneta
n., *carteira de apontamentos. - No
tene un kaderneta di pupansa na
nomi di kada mininu (R95) -.
(CADERNETA). N.F. neol.
kadernu
n., *conjunto de folhas de papel
sobrepostas em forma de livros, que
serve para apontamentos ou
exerccios. - Kil dinheru, la ku n ta
kumpra nel nha kadernus, nha livrus
pa ba skola (IN96) -. (CADERNO).
N.F. neol.
kadiadu
n., *fechadura mvel. - i konsigui
rebenta kil kadiadu to ke e konsigui
liberta Nino dentru di kil prizon
(C.P.) -. (CADEADO).
kadidju
n., *franja; filactrias; atacador. - e
ta ronka ku kadidju garandi na se
ropa (N.T.) -. (CADILHO).
kadjabrandadi
n., *comportamento de algum que
busca sempre novos parceiros
sexuais; m vida. - Pupas di saia
nobu kunfundiu kabesa, son gustu
di kadjabrandadi (J.D.) -. N.S. sin.
paka-paka.
kadjigui
n., *stio da floresta onde se extrai o
leo de palmeira dend; lugar de
encontro na floresta para beber
vinho de palma. - Ora ki sol mansi,
dunu di tceben i ta mandurga ku si
mindjeris pa kadjigui (F.M.) -. N.F.
oxtona; Bijags kadjigu que
designa esse stio.
kadjiki
n., punhado de comida. I pul di sil
un kadjiki djustadu, na pratu (R95) -.
N.S. sin. mundu di bianda.
kadju
247
1.n., *rvore da famlia das
Anacardiceas; acajueiro; cajueiro. -
No sibi kuma kadju gosi i na toma
konta di matu (R95) -. (deriv. CAJU).
N.F. oxtona. N.S. kadju o fruto;
kastanha di kaju ou kuku di kaju
a semente, pe di kadju a rvore:
n.v. Anacardion occidentalis.
2.n., *fruto do cajueiro; acaju. -
Mbruta di kadjus ke na pruduzi dja
(R95) -. (CAJU).
3.n., *bebida alcolica extrada do
fruto. I ta sinta i na bibi se kadju
(R98) -. N.S. iagu di kadju.
kafe
1.n., *bebida preparada com a
semente do cafeeiro;
estabelecimento onde se serve essa
bebida. - N ba tarbadju n fikau pa
dal kafe (J.D.) -. (CAF). N.F.
oxtona.
2.n., *fruto ou drupa do cafeeiro,
planta da famlia das Rubiceas.
N.S. n.v. Coffea arabica.
kafriela
n., *prato de frango assado
cafreal. - Ora ku bu na fasi kafriela
di galinha, bu na randja galinha, bu
randja limon, malgueta, sebola,
gustu, mantega o oliu di kusinha
(N.M.) -. (CAFRIELA). N.F.
paroxtona.
kafumban
n., *grande mentira. - Ka bu disa bu
pursor mitiu kafumban na kabesa
(Cecomes). N.S. konta kafumban;
sin. mintida.
kai
1.v.intr., *perder o equilbrio e ir ao
cho; dar queda; tombar. - baldu
kaplil i kai dentru di fonti (N.M.) -.
(CAIR). N.F. paroxtona. N.S. kai
guera; kai tcai; kai tcumblut; kai
tutc; kai uap; kainti.
2.v.intr., *acabar; cessar de existir;
decair. - Na Beljika i kabadu aos ku
lei di servisu militar obrigatoriu; i kai
asin un di mas antigu lei (R95) -.
kai guera
coloc., *atacar algum de surpresa;
agredir. - Sai, ba kai guera na rua
randjau kunfuson: kila ku manda
anos gosi no sta kontra kaza-dus
(IN96) -. (deriv. CAIR EM
GUERRA).
kai konhos
coloc., *cair desamparadamente,
batendo o traseiro no cho. (deriv.
CAIR). N.S. V.M.
kai rus
coloc., *cair desamparadamente de
barriga para baixo. (deriv. CAIR).
N.S. V.M.
kai tcai 1
1.coloc., *cometer ou praticar
adultrio; violar a fidelidade
conjugal. - Bo obi ke ku kontadu: ka
bu kai tcai (N.T.) -. (deriv. CAIR).
2.coloc., *corromper-se. - Si bu
tokan palmu, n na kai tcai (R95) -.
N.S. fasi kadjabrandadi.
kai tcai 2
n., *violao do compromisso
conjugal; adultrio. - dentru di
korson di alguin ku ta sai
pensamentu mau, furtu, matansa,
kai tcai (N.T.) -. (deriv. CAIR).
kai tcumblut
coloc., *cair em cheio. (deriv. CAIR).
N.F. vd. tcumblut. N.S. V.A.
kai tutc
coloc., *cair mesmo com rudo. - i ta
kapli i kai tutc (T.M.) -. (deriv. CAIR).
kai uap
coloc., *cair como o rudo dum
objecto entre os ramos. (deriv.
CAIR). N.F. vd. uap. N.S. V.A.
kaia
v.tr., *pintar com cal diluda em
gua. (CAIAR). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. V.B.
kaiadu
part., *revestido com cal;
branqueado. - Pabia bo parsi kaza
di nteru kaiadu (N.T.) -. (CAIADO).
N.F. neol.
kaiambra 1
v., ter brecas ou cambras. - Nha pe
kaiambra (G.D.) - (deriv. CIBRA).
N.S.V.D.
248
kaiambra 2
n., *contraco espasmdica de
certos msculos; breca. - Ku bu
mon di kaiambra, bu diskisi kuma es
mundu i son mangason (E.D.) -.
(CIBRA). N.F. paroxtona.
kaiason
n., *branqueao. (CAIAO). N.F.
neol. N.S. V.B.
kaida
n., *queda; runa. - raiu lumia
tapada, noti kunsa kaida (J.B.) -.
(CADA). N.F. paroxtona. N.S.
kaida di sol.
kaida di sol
1.n., *um do quatro ponto cardeais,
aquele onde o sol tem o seu ocaso;
poente; ocidente. - Manga di djinti
na bin di saida ku kaida di sol (N.T.)
-. (deriv. CADA DO SOL). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. oesti.
2.n., *o tempo do dia que
corresponde ao pr do sol. - N
disdja kaida di sol, n disdja djumbai
(O.S.) -.
kaidu
1.part., *feito cair; tombado. - i pa
kilis bumba ta bin kaidu na si kaza,
no na pidi pa i konsola (R98) -.
(CADO). N.F. paroxtona.
2.adj., *triste; abatido.
kaidur di tcai
n., *pessoa casada que tem
voluntariamente relaes sexuais
com um terceiro; adltero. - Kilis ku
ta fasi suma katcur e ten ku fika
fora, ku kaiduris di tcai, ku
mataduris, ku kilis ku gosta di konta
mintida (N.T.) -. (deriv. CAIR). N.M.
lexia composta.
kainti
v.caus., *fazer cair algum; fazer
com que algum se engane. (driv.
CAIR). N.S. V.A.
kaioia
n., *supurao entre o dente e o
alvolo; piorreia. N.F. proparoxtona.
N.S. V.M.
kakandja
n., *espcie de tainha estriada;
peixe fumado. - Ami i rasa kakandja:
si bu negan kuatru fresku pa un pes
bu na bin kumpran un son seku pa
un pes (T.M.) -. N.S. n.v. Liza
sumerili; sin. teinha.
kakre
n., *crustceo da ordem dos
decpodos, de tamanho menor que
o caranguejo. - kakre fala karanguis
pa i bai gueria ku sapu (T.M.) -.
(CANCRO). N.F. kakri. N.S. n.v.
Uca tangeri; CANCRO ou
CNCER designa o signo zodiacal
do Caranguejo.
kakri
n., - I bai larga suur na mar pa tisi
bagri o kakri, kil son ku seta ridia
(T.Tc.) -. (CANCRO). N.F. vd.
kakre. N.S. n.v. Uca tangeri.
kaku
1.n., *crnio; cabea. - bu na toma e
kaku di santcu bu ieki na iagu (R95)
-. (CACO).
2.n., *pedao de loua; coisa sem
valor.
kakuba
1.n., *variedade de serpente muito
venenosa. - mortu buli na moransa
ku malbadesa di kakuba (H.M.) -.
(CACUBA). N.F. Guin. N.S. kakuba
pretu; kakuba verdi.
2.n., *pessoa m. - Purtantu i ka
utru Partidu ke kunsa lanta aonti ke
na bin sinanu kuma ke no didi fasi
na PAIGC pa tira kakubas (R99) -.
kakuba pretu
n., * a serpente que normalmente
se encontra no cho. (CACUBA
PRETO). N.F. Guin. N.S. V.A.
kakuba verdi
n., *serpente de cor verde, muito
venenosa, que vive sobretudo nas
palmeiras e mal se distingue das
suas folhas. (CACUBA VERDE).
N.F. Guin. N.S. V.A., n.v.
Dendraspis viridis; sin. kobra di
palmera.
kal 1
1.con., *conector interrogativo que
introduz um frase interrogativa
249
directa. - ma kal ku mas gosta del?
(R95) -. (QUAL).
2.con., *conector interrogativo que
introduz um frase interrogativa
indirecta. - e ta fasi es dus festas sin
sibi kal ki objectivu di e festa (N.T.) -
.
kal 2
n., *substncia custica que se
obtm pela reduo dos carbonatos
calcrios; cal apagada. (CAL;
CALES; CAIS). N.S. V.B.
kal anu
con., *locuo interrogativa que
indica o tempo do processo ou da
aco; quando. - a partir di kal anu
ki ki pe di kadju na kunsa ba ta
furnisil? (IN96) -. (QUAL ANO).
kal dia
con., *locuo interrogativa que
indica o tempo do processo ou da
aco; quando. - Kal dia ku padja
djuntadu ku fugu si ka kema ki
misti? (L.A.) -. (QUAL DIA).
kal ora
1.con., *locuo interrogativa directa
que indica o tempo do processo ou
da aco; quando. - Rabi, kal ora ku
bu tciga li? (N.T.) -. (QUAL HORA).
2.con., *locuo interrogativa ou
adverbial que forma uma frase
interrogativa indirecta. - I punta elis
kal ora ki fika mindjor. (N.T.) - Bu ka
ta sibi kal ora ku n na bin (N.T.) -.
(QUAL HORA).
kal tempu
con, *locuo interrogativa que
indica o tempo do processo ou da
aco; quando. - Kontanu kal tempu
ku es kusas na kuntisi (N.T.) -.
(QUAL TEMPO).
kala 1
v., *estar em silncio. - n kala n ka
falal nada (N.M.) -. (CALAR). N.S.
kala boka; kau kala.
kala 2
n., *trana de cabelo. (deriv. CALA).
N.F. naut. N.S. V.B.; CALA designa
uma corda para arrastar redes.
kala 3
intens., *adjunto de intensidade que
acrescenta o sentido de nfase.
- Oh mama, borgonha mas morte,
kala (C.S.) -. (deriv. CALAR).
kala boka
coloc., *silenciar; silenciar-se, calar
o bico. - no na kala boka, no ka na
papia nada, pabia, si no na bin
papia, e na fala no na miti boka
(R99) -. (CALAR A BOCA).
kala-kaladu 1
coloc., *calar o bico; silenciar-se.
(CALAR CALADO ). N.S. V.A.
kala-kaladu 2
n., *silncio total; ausncia de rudo.
- E sinta tudu, tudu kala-kaladu
(T.M.) -. (deriv. CALA CALADO).
N.M. lexia composta.
kalabus
n., *priso; lugar de deteno
provisria. - No na kababa tudu pa
mitidu na kalabus, pa e fasi ke ke
misti (R98) -. (CALABOUO). N.F.
oxtona. N.S. sin. kadeia.
kalabuseru
n., *pessoa que est detida em
priso; prisioneiro. - dus mil i
kinhentus kalabuserus tambe e na
bai libertadu (R95) -. (deriv.
CALABOUO). N.S. sin. prizoneru.
kaladu!
interj., *interjeio que exprime
[silncio]; caluda! silncio!.
(CALADO). N.S. V.A.
kalanta
v.caus., *fazer calar algum;
acalentar; aplacar. - pa bo pudi
kalanta ki tulus ku ka sibi nada
(N.T.) -. (deriv. CALAR).
kalantadu
part.caus., *feito calar. - basofus
nan e na kalantadu dun bias (L.Cat.)
-. (deriv. CALAR).
kalda
1.n., *ingrediente base de polpa
de tomate concentrado, muito
utilizado na cozinha guineense. - bu
ta fasi arus branku o rafogadu
branku, si bu misti, bu ta rafoga ku
kalda (N.M.) -. (CALDA).
250
2.n., *mosto de cana sacarina.
kalderada
1.n., *guisado de peixes misturados
moda dos pescadores.
(CALDEIRADA).
2.n., *guisado de cabrito. -
kalderada di kabritu -. N.S. V.A.
kaldu
n., *gua fervida com carne, peixe,
hortalia, ou outra substncia
nutritiva; molho. - e torkia kil bianda
ku ka teneba kaldu (A.P.) -.
(CALDO). N.S. kaldu blufu; kaldu
di mankara; kaldu di pis; kaldu di
tceben.
kaldu blufu
n., *molho preparado s com limo
e malagueta. (CALDO BLUFO). N.F.
Guin. N.M. lexia composta. N.S.
V.A.
kaldu di mankara
n., *molho muito espesso preparado
a partir da pasta de amendoim. - N
kume suma bos, kaldu di mankara
(J.L.R.) -. (CALDO DE
MANCARRA). N.M. lexia complexa.
kaldu di pis
n., *molho feito com peixe. (deriv.
CALDO DE PEIXE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.P.
kaldu di tceben
n., *molho espesso feito com a
polpa do chabu cozida e triturada
em pilo. - kusinha kaldu di tceben
ku galinha (N.M.) -. (CALDO DE
CHABU). N.M. lexia complexa.
kalendariu
1.n., *publicao anual em forma de
livro ou de tabela que contm os
dias, as semanas e os meses com
as festas e as fases da lua;
almanaque. - Es kalendariu ta apoia
es kampanha atraves di sujestons di
manera kuma ku bo dibi di tarbadja
ku grupus (Cecomes) -.
(CALENDRIO). N.F.
proparoxtona.
2.n., *as tarefas que h a fazer. -
Asin, pa kumpri kalendariu di se
ajenda, un delegason di direson
pulitika nasional di Junta Militar fasi
un runion di sklarisimentu (R98) -.
kaleron
n., *caldeira de bordas altas onde se
cozinha. - bu toma kombe bu laba
bu largal dentru di kaleron (N.M.) -.
(CALDEIRO). N.S. katcu-kaleron;
mon di kaleron.
kaleronsinhu
n.dim., *diminutivo de caldeira. -
Logu kin ki ta ronia iran i ta lanta i
pega sangra di galinha i pega garafa
di kana ku kaleronsinhu i finka dianti
di iran i papia i pui kana na boka i
burfa na iran i panha bianda i uaga
dianti di iran (N.M.) -. (deriv.
CALDEIRO).
kalfata
v.tr., *vedar com estopa ou outra
substncia as fendas dos barcos.
(CALAFETAR). N.S. V.B.
kalfatadu
part., *vedado com estopa ou outra
substncia. (CALAFETADO). N.S.
V.B.
kalfatadur
1.n., *instrumento para calafetar.
(CALAFETADOR).
2.n., *a pessoa que calafeta.
(CALAFATE). N.S. V.B.
kalidadi
n., *caracterstica ou propriedade;
espcie; classe. - Sinema ki ten na
Bisau i di bachu kalidadi (P.dosS.) -.
(QUALIDADE).
kalise
n., *vaso sagrado, sob a forma de
um copo grande com p, usado na
celebrao da Missa. - I na toma
kalise, i sugural i ialsal un bokadu
(L.Cat.) -. (CLICE). N.F.
proparoxtona, neol.
kalka
1.v.tr., *pisar com os ps. - I pa
kalka tcon diritu tok i tesu kun (F.J.)
-. (CALCAR). N.S. sin. kumprimi.
2.v.tr., *desprezar. - Ka bo kalka
strandjeru, nin orfon nin viuva (Igr.I.)
-.
kalkanhada
251
n., *parte de trs do p. - Pes tene
pata di pe, pitu di pe, kalkanhada,
udjus di pe (N.M.) -. (CALCANHAR).
kalker
1.quant., *pronome indefinido. - Si
kalker di bos sibi di algun kusa, bo
konfesal gosi (Igr.I.) -. (QUALQUER;
QUAISQUER). N.F. vd. kualker.
2.quant., *adjectivo indefinido. - Bu
pudi fika li, bu mora na kalker kau ku
bu misti (Igr.I.) -.
kalkula
1.v.tr., *fazer a conta; avaliar. - I
metudu di Hondt ki uzadu pa kalkula
numeru di diputadus
(P.dosS.) -. (CALCULAR). N.F.
paroxtona, neol.
2.v.tr., *avaliar, estimar. - e ka ta
kalkula ke ku un funsionariu ta
ganha (IN96) -.
3.v.intr., *fazer clculos
matemticos. - No kunsa sina na
Kriol, skirbi, kalkula esetera na
prumera ku segunda klasi (MR98) -.
N.S. sin. fasi kalkulu.
kalkuladur
1.n., *mquina automtica para
fazer operaes de aritmtica;
calculadora. (CALCULADOR).
2.n., *pessoa que calcula.
(CALCULADOR). N.S. V.B.
kalkulu
1.n., *plano; conjectura. - Kadakin
fika i na fasi kalkulu di serka nutru
(A.P.) -. (CLCULO). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *aco de calcular; conta.
kalma 1
1.v.tr., *tranquilizar; serenar. - Asin
Levita e kalma tudu djintis (Igr.I.) -.
(CALMAR; ACALMAR).
2.v.intr., *ficar calmo. - Nha fidju,
kalma son (F.J.) -.
kalma 2
1.n., *tranquilidade. - tudu kuri na
ma garandi trankilidadi, na ma
garandi kalma (R95) -. (CALMA).
2.n., *calmaria; bonana. - Bardadi i
suma kalma na iagu, tudu manera
ku bu na murgudjal, i ta sai riba
(L.A.) -. N.F. naut.
kalma 3
n., *cabaa pequenina com asa que
se usa como medida, copo, ou
colher. - i bai buska un kalma di
nata (M.K.) -. N.F. Mandinga
klamaa que designa uma cabaa
pequenina utilizada como colher.
kalmanta
v.caus., *fazer tornar calmo. - i
kalmanta mar (L.S.) -. (deriv.
ACALMAR; CALMAR).
kalmon
n.aum., *colherzinha de abbora;
cabaozinho com asa. - I na buli
kaleron ku kalmon (J.L.R.) -. N.F.
Mandinga klamaa.
kalmu
adj., *tranquilo; sereno. - Di festa
kalmu i inofensivu, karnaval di Bisau
bida violensia (P.dosS.) -. (CALMO).
kaloteru
n., *mau pagador. (CALOTEIRO).
N.S. V.B.
kalsa 1
v.tr., *usar sapatos ou sandlias. - e
kalsa bon sapatus e tualeta bai
kontra ku se namoradus (N.M.) -.
(deriv. ENCALAR). N.S.
ENCALAR significa seguir as
peugadas de.
kalsa 2
n., *pea de roupa masculina e
feminina. - Omis bidjugu tambi ka ta
bisti kalsa nin kamisa, so panu ke e
ta mara na rabada (N.M.) -.
(CALAS).
kalsinha
n., *pea de vesturio interior das
mulheres. - Mininus femia na kasa e
ta sta son ku kalsinha (N.M.) -.
(CALCINHAS).
kalson
n., *calas curtas. - utrus gosta di
tcakual o kalson (N.M.) -.
(CALO). N.S. sin. tcakual.
kalu
n., *endurecimento da pele. - Bo ka
fiansa na ninguin si i ka sedu na bo
mons di kalu (G.F.) -. (CALO).
252
kalur
1.n., *qualidade do que quente;
suor. - sol i ta lanta, i ta iardi ku si
kalur (N.T.) -. (CALOR). N.S. sin.
kentura.
2.n., *suor; esforo. - bu ka sibi
kuma n kansa pa kumpu es orta, i
ku nha kalur (P.B.) -. (deriv.
CALOR). N.S. kalur hipernimo
de CALOR e de SUOR; sin. suur.
kalura
1.v.intr., *aquecer-se. - Pis i sta na
iagu, ma i kalura (L.A.) -.
(ACALORAR-SE).
2.v.intr., *fadigar-se; adquirir custa
de suor. - Kantu djinti ke kalura pa
bo, kantu djinti ke rapati pa bo (R.S.)
-. (deriv. ACALORAR-SE). N.S.
kalura hipernimo de
ACALORAR-SE e de SUAR.
kama
n., *mvel onde as pessoas se
deitam para dormir ou descansar;
leito; colcho. - E bai djanan e ba
kamba na kama e dita (T.M.) -.
(CAMA).
kamabi
n., *nome dado aos adultos bijags
da classe de idade que acaba de
sair das cerimnias de iniciao. -
Djintis tcomadu kamabi i djintis ke
bai dja fanadu e sai nelmalgosadu
(F.M.) -. (CAMABI). N.F. Guin.,
oxtona.
kamalion
n., *surio da famlia dos
Camaleontdeos, com a
caracterstica de mudar de cor
conforme o ambiente circundante. -
Kamalion bida i na ndjenha ku ianda
kinti-kinti ma i ka pudi (A.P.) -.
(CAMALEO). N.S. n.v.
Chamaleon; sin. nhoto.
kamara 1
n., *edifcio da cidade de Bissau
onde esto instalados os servios
administrativos. - funsionariu di
Kamara ku puntan es (R96) -.
(CMARA). N.F. proparoxtona.
kamara 2
n.f., *amiga; comadre. - Eh, nha
kamara! ke ki teneu? (Cecomes) -.
(CAMARADA). N.S. sin. kamarada.
kamarada
n., *tratamento entre militares ou
entre filiados de certos partidos
polticos, como o PAIGC;
companheiro; companheira. -
Kamarada iermons ku djintis ke na
sukutanu (R98) -. (CAMARADA).
N.S. sin. kamara.
kamaradia
n., *camaradagem; convivncia
amigvel entre camaradas;
amizade. - Kamaradia ta odjadu tan
entri biderus ku kumpraduris
(P.dosS.) -. (deriv.
CAMARADAGEM). N.F. paroxtona.
kamaron
n., *crustceo decpode. - Kamaron
i ka bon dichal firbi tciu (R96) -.
(CAMARO). N.S. n.v. Penaeus
setferus.
kamati
1.n., *fruto do tomateiro, muito
usado em culinria; tomateiro. -
Utrus ta fasi orta di kamati (N.M.) -.
(TOMATE). N.F. tomati.
2.n., pe di kamati, *tomateiro. N.S.
n.v. Licopersicum esculentum.
kamba
v.intr., *atravessar; mudar. - iagu
intci lagua, manera di kamba ka ten
(Dea) - alguin ta namora pa pasa
tempu, si i odja utru mindjor i kamba
i bai pa kila la (IN96) -. (deriv.
CAMBAR). N.S. CAMBAR, arc.
nut., significa [ mudar de um bordo
para outro as velas de uma
embarcao]; no Portugus
moderno houve uma mudana
semntica e CAMBAR significa
[andar com as pernas tortas].
kamba lua
coloc., *atrasar-se o perodo
menstrual. (deriv. CAMBAR A LUA).
N.S. V.M.
kambafugu
253
n., *calas curtas, a meio da perna.
(deriv. CAMBAR O FOGO). N.S.
V.M.
kambansa
n., *deslocao ou viagem outra
margem do rio; passagem. - Paskua
signifika kambansa di katiberasku
pa liberdadi (L.Cat.) -. (deriv.
CAMBAR).
kambanta
1.v.caus., *transportar de uma
margem para outra ou de um stio
para outro. - Si bu ka na ba konta
pasada, ami n na kambantau (T.M.)
-. (deriv. CAMBAR).
2.v.caus., *contagiar, no caso de
uma doena. - Lembra kuma, si
miskitu murdi alguin duenti, ku sta
ku paludismu, i ta bai murdi utru
alguin san, la i ta kambantal duensa
(Igr.I.) -.
3.v.caus., *dizer alguma coisa com
engano, fazer algo depressa para
enganar algum; aldrabar. N.S.
sentido fig.
kambantadu
1.part.caus., *transferido; feito
passar. (deriv. CAMBAR).
2.part.caus., *enganado. N.S. V.A.
kambantadur
n., *transportador. - I bin odja
kambantadur kambanta si
kumpanheris (T.M.) -. (deriv.
CAMBAR).
kambardar
n., *tubo de borracha, cheio de ar,
que se utiliza nas rodas dos
veculos, como as bicicletas, os
automveis. (CMARA-DE-AR).
N.S. V.A.
kambia
v., *passar lquidos de um vaso para
outro; transvasar. - bu ta kunsa
kambia gora ki iagu di ferba di
galinha na galinha djuntu ku ki iagu
di kamaron (R96) -. (CAMBIAR).
N.F. proparoxtona.
kambiadu
part., *transvasado; trocado;
entornado. (CAMBIADO). N.S. V.B.
kambiu
1.n., *troca de moedas e notas
nacionais por estrangeiras e vice-
versa. (CMBIO). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *troca de produtos. - Djinti ki ta
furta i ta fasi kambiu: i tene djinti di
Senegal, di Laguine, kil djinti la e ta
furta e ta tisi e na fasi kambiu (R95)
-.
kambletc
1n., *cabaa quebrada; coisa velha.
- Si bu misti kambletc, bu na kebra
kabas (L.A.) -.
2n., *varicela, varola. N.S.
Antigamente era costume ligar um
pedao de cabaa ao corpo do
doente para ele se tornar so.
kambota
n., *pea de motor que transforma o
movimento rectilneo em movimento
de rotao. (CAMBOTA). N.S. V.B.
kambraia
n., *tecido muito fino de algodo ou
de linho. (CAMBRAIA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
kambua
n., *cercado beira-mar para onde
entra o peixe durante a mar alta. -
Un pis ku ta dana kambua (L.A.) -.
(CAMBOA; GAMBOA). N.F.
paroxtona.
kamelu
n., *mamfero ruminante da famlia
dos Camlidas, adaptado a vida nos
desertos devido a sua capacidade
de armazenar gua no corpo;
dromedrio. - Djon ta bistiba ropa di
kamelu tisidu (N.T.) -. (CAMELO).
N.F. neol. N.S. n.v. Camelus.
kaminhu
1.n., *via de comunicao que vai
de um lugar a outro. - N bai te na
kaminhu, i kuntinua pega nha tras
(N.M.) -. (CAMINHO). N.S. kaminhu
iabri; mundu kaminhu; pega
kaminhu; pirdi kaminhu; pumba di
kaminhu; sin. strada.
2.n., *direco; rumo. - nin ku sol
noti, sukuru iabri si mantu, n na
254
lumiau kaminhu (T.Tc.) -.
kaminhu iabri
coloc., *ter sorte; ser afortunado;
facilitar, dando perspectivas novas. -
si kaminhu iabri, i pudi safau manga
di mistida (J.S.) -. (deriv. O
CAMINHO ABRIU-SE).
kamion
n., *viatura automvel pesada
destinada ao transporte de
mercadorias e pessoas; caminho. -
I fusi i bai Purtugal i manda dus
kamion (IN96) -. (CAMIO).
kamisa
n., *pea de vesturio para tronco e
braos. - Kamisa ku pertau i
kansadu bisti (L.A.) -. (CAMISA).
kamisa di punhu
n., *camisa de manga comprida.
(deriv. CAMISA DE PUNHO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
kamisa di soka
n., *vestido de renda branco
utilizado pelas mulheres durante as
cerimnias de choro. (deriv.
CAMISA DE SOCAR). N.M. lexia
complexa. N.S. V.M.
kamisinha 1
n., *camisa de Vnus ou
preservativo. - I sibidu kuma uzu di
kamisinha ta lantanda manga di
purblema na metadi di no populason
(Cecomes) -. (CAMISINHA). N.F.
fam. N.S. sin. prezervativu.
kamisinha 2
n.dim., *camisa pequena de
crianas. (CAMISINHA). N.S. V.A.
kamisola
n., *pea de vesturio. - E pui fiu na
garganti e bisti kamisola (N.M.) -.
(CAMISOLA).
kamisola di friu
n., *pea de vesturio de l ou de
outro material que se veste durante
o tempo de frio. (deriv. CAMISOLA
DE FRIO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
kamisoti
n.aum., *albornoz; vestido usado
normalmente pelo povo Fula e
Mandinga. - Utru chefis di familia da
ofertas pa tarbadju: sinkuenta
basias ku kinhentus i trinta kamisotis
di saserdotis (Igr.I.) -. (CAMISO).
kampa 1
v., *pr acampamento; armar
tendas. (ACAMPAR). N.F. akampa.
N.S. V.B.
kampa 2
n., *sepultura; pedra que cobre a
sepultura. (CAMPA). N.S. V.B.
kampada
n., *campo extenso e plano onde
cresce o colmo destinado
cobertura das palhotas; plancie. -
Kampada ku bu nega, la ku bu
padja di kume sta nel (L.A.) -. (deriv.
CAMPANHA).
kampadu
part., (ACAMPADO). N.S. V.B.
kampainha
n., *pequena sineta. - Kil po i ta
fiadu kampainha nel des di bas te
na riba, i ta sobra son nunde ki na
pega (N.M.) -. (CAMPAINHA). N.F.
paroxtona. N.S. sin. djaun.
kampamentu
n., *estacionamento com tendas ou
com barracas de campanha. - karni
di ki limaria i ta kemadu fora di
kampamentu (N.T.) -.
(ACAMPAMENTO).
kampana
n., *sino. (CAMPANA). N.S. V.B;
kampana hipernimo de
CAMPANA e de SINO; sin. sinu.
kampanha
n., *conjunto de operaes para um
determinado fim. - Tudu kriansa di
tabanka bai kampanha di vasina
(Minsap) -. (CAMPANHA).
kampionatu
n., *prova desportiva em que o
vencedor recebe o ttulo de
campeo. - No tciga un ora ku
kampionatu nasional ka pudi sedu
sin (IN96) -. (CAMPEONATO). N.S.
kampionatu di difezu.
kampionatu di difezu
n., *diz-se de um torneio de futebol
255
muito comum na Guin-Bissau,
praticado nos bairros. - nin ki tcuba
na tcubi djinti ta firma na lugar so pa
djubi djugu na kampionatu di difezu
(IN96) -. (deriv. CAMPEONATO DE
DEFESO). N.M. lexia complexa.
kampu
1.n., *espao livre; campina; terreno
lavrado ou destinado agricultura. -
Ora ke bai pa kampu, n ta leba elis
kusa, kumida pa ba djuda elis labur
(IN96) -. (CAMPO). N.F. kampu
kinti.
2.n., *arena; campo de jogo. -
Dembo ientra kampu i na sardia di
un ladu pa utru (Dea) -.
3.n., *conjunto de acontecimentos;
assunto. - Kampu kinti!, n medi, n
medi muri gosi (J.A.) -.
kampu di aviason
n., *aeroporto. - Si bu misti bai
kampu di aviason, ki ta faladu kuma
ala ki autorut, dus karu ka pudi
nkontra la (C.P.) -. (deriv. CAMPO
DE AVIAO). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. eroportu.
kampu kinti
coloc., *diz-se de um ambiente que
se tornou difcil por vrios motivos,
como, por exemplo, uma situao
de guerra, de discrdias, de
desordem; dificuldade. - Ma nin si
kampu kinti, ka bu disa djintis tculiu
dedu, sinta bu susega, mindjor dia i
na bin (T.T.) -. (deriv. CAMPO
QUENTE).
kampunes
n., *pessoa que vive ou trabalha no
campo. - un politika nde ke pudi
djuda no kampunes (IN96) -.
(CAMPONS). N.F. oxtona, neol.
N.S. sin. labradur.
kamufla
v., *dissimular; disfarar; esconder. -
N na kamufla pa ka Edjipsius
raparan (A.T.) -. (CAMUFLAR). N.F.
neol.
kan
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de marcar o grau
superlativo ou de especificar a fora
de uma aco. - Pabia si no bai to ki
no miti fugu na ki padja ku seku kan
i fugu lanta li, anos son no ka na
pudi pagal (C.V.) -. N.S. firma kan.
kana 1
1.n., *bebida alcolica feita atravs
da macerao e fermentao da
cana-de-acar; aguardente de
cana. - sinku litru di kana (N.M.) -.
(CANA). N.S. sin. grogu; sin. kana-
bordon; sin. nguli-bu-nhinhi.
2.n., *planta herbcea, originria do
Sudoeste asitico, muito apreciada
pelo valor da sacarose que fornece.
- N tene un orta di kana (F.M.) -.
(deriv. CANA-DE-ACAR). N.S.
n.v. Saccharum officinarum.
kana 2
1.n., *planta tropical da famlia das
Gramneas, de caule fistuloso e
longo; caule dessa planta; bambu. -
Kana seku ka ta dobradu. (L.A.) -
Lebri bai korta kana di bambu
kumpridu (L.S.) -. (CANA). N.S.
kana di palmera; sin. bambu.
2.n., *o caule do milho ou de outras
plantas compridas; bengala. - Alguin
dan un kana ku parsi suma regua
(N.T.) -. (CANA).
kana di palmera.
n., *ramo ou caule de uma espcie
de palmeira, que se utiliza no
fabrico de moblia. N.M. lexia
complexa. N.S. V.A., sin.
mantampa di sera.
kana di Purtugal
n., *aguardente; bagaeira. (deriv.
CANA DE PORTUGAL).
kana-bordon
n., (CANA-BORDO). N.F. vd.
bordon. N.M. lexia composta. N.S.
V.A.
kanafistra
n,, *planta da famlia das
Leguminosas. (CANAFSTULA).
N.S. V.B., n.v. Cassia sieberiana.
kanadja
n., *escria social; gente
desprezvel; patife. - E kanadja tene
256
forsa (F.J.) -. (CANALHA).
kanadjada
n., *canalhice. (CANALHADA). N.F.
neol. N.S. V.B.
kanal
n., *escavao natural ou artificial
por onde corre a gua; tubo; cano. -
bu pudi fasi un kanal ku dus ripas o
bu pudi findi bambu garandi na
metadi (Igr.I.) -. (CANAL).
kanaliza
v.tr., *dirigir, especialmente lquidos,
por tubos, canos ou canais. - Pa i
randja manera di kanaliza kil iagu
susu di fera (R98) -. (CANALIZAR).
N.F. neol.
kanalizason
n., *conjunto de canos para a
distribuio de gua ou gs. -
ikipamentus di kanalizasons pa
konstruson di kasas (R98) -.
(CANALIZAO). N.F. neol.
kanape
n., *termo genrico que designa um
assento sem braos e sem encosto
feito com fibras vegetais tecidas ou
com tiras de plstico; liteira. - e tisil
um omi ditadu na kanape ku duensi
(N.T.) -. (deriv. CANAP). N.F.
oxtona. N.S. CANAP designa um
assento com braos e encosto.
kandabu
n., *cinto de trepar s palmeiras. -
Palmera ta sibidu ku kandabu
(J.L.R.) -. N.F. arc. N.S. sin. korda
di sibi palmera.
kanderu
n., *instrumento para iluminar,
normalmente composto de pavio
embebido em petrleo ou gasleo;
candeia. - Ora ki djintis na djumbai
di noiti, e ta sinta djuntu na un kau
kadakin ku si banku, e sindi vela o
kanderu, kil ki alguin tene (N.M.) -.
(CANDEEIRO). N.S. sin. kandia.
kandia
n., *lmpada composta de torcida
embebida em petrleo ou gasleo;
candeeiro. - N ta sinti bu udju na lus
di kandia di kabesa di kama (F.S.) -.
(CANDEIA). N.F. paroxtona. N.S.
sin. kanderu.
kandidatu
n., *pretendente a um emprego ou
dignidade. - i ka konsigui nganha
kandidatu di guvernu (P.dosS.) -.
(CANDIDATO). N.F. neol.
kandja
n., *fruto do quiabeiro, arbusto da
famlia das Malvceas; quiabo. -
Kandja bedju nunka i ka ta
kusinhadu ku el (L.A.) -. (CANJA).
N.F. Guin.; Mandinga knja que
designa esse fruto. N.S. n.v.
Hibiscus abelmoschus esculentus.
kandjirba
n., *sedimento do leo de palma. -
Si no kua iagu di tceben, no ta fika
ku kandjirba, no ta tira karus, no ta
mundul, no ta sekal, i ta sirbi pa fasi
kaldu (J.L.R.) -. N.F. oxtona;
Bijags kandjirib que designa a
borra do leo de palma.
kandonga 1
1.n., *transporte misto de
mercadorias e de passageiros por
via terrestre. - Mandurgada Ntori
karga si autofolanti ku si kartas na
mon i na djanti pa bai panha
kandonga pa rejon (M.J.) -. (deriv.
CANDONGA).
2.n., *espcie de bebida,
normalmente alcolica, composta
com a mistura de vrios lquidos.
kandonga 2
n., *contrabando; negcio ilcito.
(CANDONGA). N.S. V.B., sin.
kontrabanu; klando.
kandongueru
n., *condutor ou proprietrio de
transporte misto; comerciante ilcito.
(CANDONGUEIRO). N.S. V.B.
kaneka
1.n., *pequeno vaso cilndrico, com
asa lateral, para servir lquidos. - E
pudi bibi na mesmu kaneka
(Cecomes) -. (CANECA).
2.n., *medida de arroz, cujo
contedo meio ou um quilograma,
conforme a tradio. - Bu na randja
257
siti-burmedju, un kilu di nhelen, ku
sedu dus kaneka di nhelen (R95) -.
kanela
n., *face anterior da perna, desde o
joelho at ao p. - Bu kebran kanela
(F.J.) -. (CANELA). N.F. neol.
kanelada
n., *pancada na canela da perna.
(CANELADA). N.S. V.B.
kaneta
n., *utenslio que serve para
escrever ou desenhar. - Kaneta ku
dan, na nha ajenda di mi, son bu
nomi ku n marka (R.S.) -.
(CANETA).
kanfurbat
n., *caldo de peixe, ou de carne,
com muito limo e piri-piri, usado
como refeio ou petisco. - Ora ku
tcami randja kanfurbat pa bu kumpu
boka (I.eI.) -. N.F. oxtona.
kanga
n., *alfaia agrcola utilizada para
prender os bois ao arado ou ao
carro; jugo. - Kumpu kanga suma kil
ku ta pudu na baka (Igr.I.) -.
(CANGA).
kangaluta
n., *pirueta; cabriola; cambalhota. -
Kangalutas di bida ma ka ta sintidu,
si fasidu ku kerensa (J.S.) -.
kanguru
n., *mamfero marsupial da famlia
dos Macropoddeos, que vive em
Austrlia. (CANGURU). N.S. V.B.
kanha
n, *bolo de farinha de arroz e de
farinha de mancarra. - Si bu manda
mininu pa ba kumpra kanha, si kai
na si mon, tudu panha ki na panhal,
i ten ku sobra restu na tcon (L.A.) -.
N.F. oxtona. N.S. kungutu diz-se
do mesmo bolo, quando for
composto com acar.
Kanhabaki
n., *Ilha do Arquiplago de Bijags,
cujos habitantes resistiram
dominao colonial recusando o
pagamento do imposto. - Anos
Bidjugu di Kanhabaki no ta fala:
Onoka, Orakuma, Oraga, Ominka
(IN94) -. (CANHABAQUE).
kanhaku
n., *arpo dos Bijags; lana com
haste comprida e com um ferro
pontiagudo na extremidade. -
Kamabi ta kunsa sai bistidu ku kuru,
e ta pega kanhaku ku djarga e na
kunsa ronda pa tabankas (F.M.) -.
(CANHACO). N.F. Bijag kanhko
que designa um tipo de lana com
haste comprida.
kanhenhu
1.n., *livrinho de apontamentos.
(CANHENHO). N.F. neol.
2.n., *apontamento enviado a um
colega para que possa copiar.
kanhenheru
adj., *que escreve ou manda
apontamentos. - Ami i un djidiu
kanhenheru, diputadu di korsons
sufridur (H.M.) -. N.F. neol.
kanhokan
n., *nome dado aos adolescentes
bijags da classe de idade antes da
dos cabaros. - Kanhokan, kadakin ta
fadja di manera ki e ta djamul, pabia
i un fazi ku ta buli tciu e ta ronka
forsa (N.M.) -. (CANHOCAN). N.F.
Guin., oxtona.
kanhon
n., *pea de artilharia; boca-de-fogo
fixa ou mvel. - Bu odja kanhon na
kamba bulanha (C.S.) -. (CANHO).
kanhotu
adj., *que usa o lado esquerdo.
(CANHOTO). N.S. V.B.
kanhutu
1.n., *aparelho para fumar com um
fornilho onde se queima o tabaco e
um tubo por onde se aspira o fumo;
cachimbo. - I fumal tok tabaku kaba
na kanhutu (L.S.) -.
2.n. pitu di kanhutu, *tubo de
cachimbo. (deriv. PEITO). N.M. lexia
complexa.
kaniveti
n., *pequena faca com lmina
dobrvel. - N na toma kaniveti n na
fidi kil bichiga na bu garganti, bu na
258
kai djanan na tcon (L.S.) -.
(CANIVETE).
kanja
n., *sopa leve; caldo feito com arroz
e outros ingredientes, como galinha,
ostra ou peixe escalado, malagueta
e caldo de galinha. - No ten ku fasi
kanja pa lebal: suma alguin kunsa
padi, i pirsisa kusa di kume (T.M.) -.
(CANJA). N.F. neol.; Malaiala kaji
que significa arroz com gua.
kankeliba
n., N.F. oxtona, vd. kinkiliba. N.S.
V.B.
kankolotci
n., *salincia na parte anterior do
pescoo do homem; pomo-de-ado.
N.S. V.A.
kankra
n., *madeiramento ou armao do
tecto. - I pega i mara kankra tudu i
finka firkidjas (A.P.) -. N.F.
Mandinga knkaran que designa o
tecto.
kankru
n., *tumor maligno. (CANCRO). N.S.
V.B.
kankuran
n., *mscara ou esprito guardio do
fanado. - Si kankuran pantau, tudu
kau ku bu odja djugu-djugu
burmedju, bu na kuri (L.A.) -. N.F.
Mandinga knkuran que significa
mscara.
kansa
1.v.tr., *causar cansao; importunar.
- E mininu kansan li mas (T.M.) -.
(CANSAR). N.S. kansanta.
2.v.intr., *fadigar-se, estar fraco ou
doente. - n kuri tok n kansa (N.M.) -
. (CANSAR-SE). N.S. kansa
kabesa; mutur kansa.
kansa kabesa
v.pron., *atormentar-se; afligir-se. -
Nhu para kansa kabesa di Nhu
(A.P.) -. (deriv. CANSAR A
CABEA).
kansadu
1.part., *difcil. - storias bonitu ku ka
kansadu lei (Dea) -. (CANSADO).
N.S. kansadu manera; kurpu
kansadu; mininu kansadu.
2.part., *fadigado; abatido; farto. -
Ali n kansadu, kansadu ku e limaria
(T.M.) -. N.S. kansadu hipernimo
de CANSADO, adj., que diz-se
somente de ser animado, e de
DIFCIL.
kansadu manera
coloc., *diz-se de uma pessoa difcil
de compreender ou de trabalhar
junto; pessoa esquisita. - Disanu,
riba dja bu ba sinta ku Nna na kasa.
Pabia bu kansadu manera son
(T.M.) -. (deriv. DE MANEIRAS
CANSADAS).
kansanta
v.caus., *fazer com que algum
fique cansado; dificultar a vida a
algum. (deriv. CANSAR). N.S. V.A.
kansera
1.n., *cansao; fadiga. - Ami n ta
odja manga di pis sin kansera
(Ceef) -. (CANSEIRA).
2.n., *trabalho. - Ami n sai di
kansera di matu, pa n bin pui
kabesa na fugu (T.M.) -.
3.n., *sofrimento; pena. - Dipus ke e
lebal kansera panti pa tudu alma
(A.S.) -.
kansuklai
n., *prato de arroz cozinhado no
mesmo lquido onde foi fervido
peixe ou carne. - kansuklai di pis -.
N.F. paroxtona. N.S. V.A.
kanta
1.v., *formar sons musicais com a
voz. - Mindjer lanta, i tcebeta palmu
i kanta. (O.S.) - Omi gora, i kunsa
na kanta mudu ki kantiga: aaa aa aa
(T.M.) -. (CANTAR). N.S. kanta na
sintidu.
2.v.tr., *celebrar; exaltar. - Nha boka
na bin kanta bu gloria (L.Cat.) -.
kanta na sintidu
coloc., *cantar para dentro; cantar
no pensamento. - Kil ora djanan
badjuda fitca boka i fika i na kanta
na sintidu (T.M.) -. (deriv. CANTAR
NO SENTIDO).
259
kanta-kanta
v., *continuar a celebrar, cantando;
continuar a cantar. - Oh! oh!, bu sabi
kanta oh! mindjer, kanta kanta (Dj.) -
. (deriv CANTAR). N.M. redobro.
kantadur
n., *pessoa que canta; cantor. -
Pastru kantadur (F.M.)-. (deriv.
CANTAR).
kanteru
n., *pequena poro de terreno
onde so cultivadas as plantas de
hortalia; viveiro. (CANTEIRO). N.S.
V.A.; kanteru hipnimo de
CANTEIRO que significa tambm
trabalhador de pedras de cantaria,
cujo equivalente pedreru; sin.
viveru.
kantia
n., (QUANTIA). N.F. paroxtona.
N.S. vd. kuantia. N.S. V.B.
kantiga
n., *canto; composio potica. -
mame para pila i na sukuta ki
kantiga kuma ki katcu na kanta
(T.M.) -. (CANTIGA).
kantiku
n., *hino. (CNTICO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
kantilia
n., *pequena vasilha de metal usada
pelos soldados para o transporte de
lquidos. (deriv. CANTIL). N.F.
proparoxtona. N.S. V.A.
kantil
n., *pequena vasilha de plstico
usada para o transporte de lquidos.
(CANTIL). N.S. V.A.
kantimbon
n., *deformao dos ps ou do
escroto, provocada pela filria
bancrofi; filariose; filarase;
elefantase. - i duenti i tenba
kantimbon tok i tene krosta suma di
tartaruga (N.M.) -. N.F. Mandinga
ktimban que significa sofrer de
elefantase.
kantina
n., *lugar onde se servem refeies
e bebidas nas escolas, fbricas ou
quarteis. (CANTINA). N.S. V.B.
kantu 1
1.con., *pronome ou adjectivo de
interrogao que indica
[quantidade]. - kantu ku bu dibi nha
patron? (N.T.) - Andre, kantu anu ku
ten? (R95) -. (QUANTO; QUANTA;
QUANTOS; QUANTAS).
2.con., *conjuno que introduz uma
correlao ou uma interrogao
indirecta. - pabia kantu mas matu
kema, menus tcuba na tcubi (C.V.) -
. (QUANTO).
3.adv., *advrbio que serve para
enfatizar uma quantidade ou uma
qualidade. - Kantu ku kai na mina,
kantu ku fika sin vista! (C.P.) -.
kantu 2
n., *abrigo; ngulo; pedra grande
para esquadra. - n na pui suma
prumeru pedra di kantu na Sion
(N.T.) -. (CANTO).
kantu 3
n., *cantiga. - No tene aula di
muzika koral i kantu ku flauta -.
(CANTO). N.F. neol. N.S. sin.
kantiga.
kanu
1.n., *o tubo das armas de fogo para
onde sai a carga. - i ta tcora Cabral
sin, ku bala na si kanu (C.P.) -.
(CANO).
2.n., *recipiente para conservar o
rap ou tabaco de cheirar. - E
teneba un kanu di tabaku di feru,
otca i sobraba dja kusasinhu dentru
(L.S.) -.
kanua
n., *nome genrico que designa um
tipo de embarcao, de porte
pequeno ou mdio; piroga. - E tciga
e ka odja kanua di kamba ku el pa
utru banda (L.S.) -. (CANOA). N.F.
paroxtona. N.S. kanua foga; kidja
di kanua; tconu di kanua.
kanua foga
coloc., *naufrgio; afogamento. -
kanua foga, ninguin ka sinti (L.A.) -.
(deriv. A CANOA AFOGOU). N.S.
sin. fogansa.
260
kanvas
n., *sapatilha de tnis de pano. N.F.
paroxtona. N.F. Ingls cnvas que
significa esse tipo de tecido. N.S.
V.M.
kaos
n., *desordem. - djintis entra nun
kaos total (R98) -. (CAOS). N.F.
paroxtona, neol.
kapa 1
v., *privar dos rgos reprodutores;
castrar. - i mas mindjor e bai
kabanta kapa se kurpu (N.T.) -.
(CAPAR).
kapa 2
n., *vestimento comprido sem
mangas, que se usa para proteger
da chuva ou do frio; manto. - E bistil
suma rei ku kapa burmedju (N.T.) -.
(CAPA).
kapadu
part., *castrado. - Nha Sofia no ka
odja nada, son kadju kapadu na si
pe (D.N.) -. (CAPADO).
kapadur
n., *castrador. (CAPADOR). N.S.
V.B.
kapas
adj., *que tem capacidade; hbil;
apto. - Kin ki kapas pa e tarbadju li ?
(N.T.) -. (CAPAZ). N.F. oxtona.
kapasidadi
1.n., *competncia; aptido;
possibilidade. - No misti pa djinti ten
mas konfiansa na si propi
kapasidadi (Igr.I.) -.
(CAPACIDADE). N.F. neol.
2.n., *volume; espao interior;
lugares disponveis. - no fala kuma
no kapasidadi rial i oitu mininu pa
kada kaza (R95) -.
kapasiti
n., *objecto que serve para proteger
a cabea de qualquer choque. -
kapasiti di bronzi, stilu pubis di djius,
suma Gregus ta puiba (A.T.) -.
(CAPACETE). N.F. neol.
kapatas
n., *chefe de um grupo. (CAPATAZ).
N.F. oxtona. N.S. V.B.
kapela
n., *igreja pequena. - Igrejas o
kapelas nde ke no ta rasa na kalker
dia di semana (L.Cat.) -. (CAPELA).
kapili
1.v., *fugir; escapar do poder de
algum. - kabra kapili i entra na
matu (L.S.) -. (ESCAPULIR-SE).
N.F. proparoxtona, kapli. N.S. sin.
da fuga; sin. fusi.
2.v., *escorregar; fugir das mos. - i
disa puti kapilil i kebra (M.K.) -.
kapilinti
v.caus., *fazer escapar; salvar;
livrar. - kil ku kapilintil di tropa di
regulu (L.S.) -. (deriv. ESCAPULIR).
kapina
v., *mondar; cortar o capim.
(CAPINAR). N.S. V.B., sin. farfari;
sin. monda.
kapital
1.n., *cidade principal de um estado.
- Jerusalen ku sedu kapital di Juda
(Igr.I.) -. (CAPITAL).
2.n., *dinheiro ou bens econmicos
de um indivduo ou empresa.
kapitalista
n., *pessoa rica; partidrio do
capitalismo, a doutrina econmica
que favorece sobretudo a
propriedade individual do capital. - i
parsi un burguezia kapitalista
nasional -. (CAPITALISTA). N.F.
neol.
kapitania
n., *administrao de porto.
(CAPITANIA). N.F. paroxtona. N.S.
V.B.
kapiton
n., *oficial do exrcito com posto
imediatamente superior ao de
tenente; comandante de navio;
chefe. - Kapiton di barku tciga
nunde el (Igr.I.) -. (CAPITO).
kapitulu
n., *diviso de um livro; assunto. - N
konsulta nha manual, kapitulu sinku
(F.J.) -. (CAPTULO). N.F.
proparoxtona, neol.
kapli
261
v., - Asin ku Lebri i fusi i kapli
(Ch.Mb.) -. (ESCAPULIR-SE). N.F.
vd. kapili.
kapon
n., *galo capado. (CAPO). N.S.
V.B.
kapota 1
v., *revirar; voltar-se. (CAPOTAR).
N.S. V.B.
kapota 2
v., *vestir sobretudo ou capote.
(deriv. CAPOTE). N.S. V.M.
kapota 3
n., *cobertura de certos veculos.
(CAPOTA). N.S. V.B.
kapoti
n., *casaco comprido, com capuz,
que desce quase at aos ps. - N
ba odja fugu bisti kapoti (A.P.).
(CAPOTE).
kapuera
n., *gaiola para aves; cubculo onde
se alojam as galinhas. - mindjer
garandi bai na kapuera i panha tris
ovu di galinha (M.K.) -.
(CAPOEIRA). N.F. paroxtona, neol.
kapus
n., *pea de vesturio que cobre a
cabea. (CAPUZ). N.F. oxtona.
N.S. V.B.
kara
1.n., *parte anterior da cabea;
rosto; face; aparncia. - Na djumbai
ninguin ka ta tene kara di raiba, i so
garasa (N.M.) -. (CARA). N.S. dosa
kara.
2.loc.adv., kara ku kara, *frente a
frente. - n misti vizita bos pa no
papia kara ku kara (N.T.) -. (CARA
A CARA).
karabina
n., *arma de fogo, parecida com a
espingarda, que normalmente utiliza
balas e no cartuchos. - un karabina
di kalibru 22 (R95) -. (CARABINA).
N.F. neol.
karada
n., *a carga que um carro pode
transportar de uma s vez. - Na
tcagas di strada, mon di labur na
podrisi karada-karada (F.S.) -.
(CARRADA).
karadju
n., *pnis. (CARALHO). N.F. fam.
N.S. V.B.
karakunda
n., *corcova. (CORCUNDA). N.S.
V.B.
karampia
v., *andar toa; andar sem destino.
N.F. paroxtona. N.S. sin. nai-nai.
N.S. V.A.
karanga
n., *piolho do corpo. - Bakas na lala,
mbe di nheme padja e ta nheme
reia: karanga (Co.D.B.) -.
(CARANGO). N.S. kata karanga.
karanguis
n., *crustceo decpode. -
Karanguis nunka i ka padi tainha
(L.A.) -. (CARANGUEJO). N.F.
oxtona. N.S. n.v. Carcinus
moenas; dinti di karanguis.
karasku
adj., *homem cruel; pessoa que
executa a pena capital. - Karaskus
suma bos ku ta fasi djustisa na no
tcon (C.V.) -. (CARRASCO). N.F.
neol.
karater
1.n., *o que prprio de uma coisa.
- n na bin fasi un splikason di
djumbai, n na bin da si karater
sosial (IN96) -. (CARCTER). N.F.
paroxtona, neol.
2.n., *maneira de ser de um
indivduo; firmeza.
karateristika
n., *aquilo que caracteriza uma
pessoa ou coisa; propriedade. -
Baris di Bisau tene un bokadu di
karateristikas di merkadus-feras
(P.dosS.) -. (CARACTERSTICA).
N.F. proparoxtona, neol.
karateriza
v., *distinguir; pr em evidncia. -
Bisti rialmenti ta karateriza pesoa
(IN96) -. (CARACTERIZAR). N.F.
neol.
karavana
262
1.n., *conjunto de pessoas que
fazem uma viagem; conjunto de
carros que viajam em fila. - mas
dianti staba un Padri katoliku ki
kumpanha karavana, ki fasi mas di
vinti anus na no Guine, na djuda
kumpu, na djuda dizinvolvimentu, na
forma kuadrus di tera (R98) -.
(CARAVANA). N.F. neol.
2.n., *tropa de camelos.
karbon
n., *madeira mal queimada at ficar
de cor preta. - Bu raparti karbon na
fugareru (R95) -. (CARVO).
karburanti
n., *combustvel para motores.
(CARBURANTE). N.S. V.B.
karda
v.tr., *pentear. - Odja e sia i djuda
mindjer garandi na karda algudon
(M.K.) -. (CARDAR).
kardumi
n., *multido de peixes.
(CARDUME). N.S. V.B.
kareka
n., *pessoa sem cabelo. - Kareka di
bala lembrantan fumu di ngangu
(R.N.) -. (CARECA).
karera
1.n., *ligao peridica entre dois
lugares estabelecida por tansportes
colectivos; percurso. - Kareras di
barku ta fasidu riba di tudu pa
Bolama, Bubaki, Katio (P.dosS.) -.
(CARREIRA).
2.n., *modo de vida em que pode
haver acesso a lugares mais
elevados; profisso. - no pasa sedu
difinitivamenti militar purki i kareras
ku no kudji (R98) -.
kareta
1.n., *carro pequeno, de duas rodas,
para transporte de objectos ou
pessoas; carro de bois ou de burro.
- djudan ku kareta di buru pa n ba
ta bai buska lenha na matu (M.M.) -.
(CARRETA).
2.n., *carro de mo. - I ten djintis ki
ta fasi di kareta si kau di ganha pon
di kada dia (P.dosS.) -. (deriv.
CARETA). N.S. kareta hipernimo
de CARRETA e de CARRO DE
MO.
kareteru
n., *o que conduz carro de mo ou
carreta. - Puku-puku es populason
di kareterus toma konta di feras di
Bisau (P.dosS.) -. (CARRETEIRO).
N.F. neol.
karga 1
1.v.tr., * meter-se carga em; pr-se
a carga sobre. - Kandongas e ta
karga pasajerus ku si bagajens i
limarias (P.dosS.) -. (deriv.
CARREGAR-SE). N.S. karga
djongagu; karga don.
2.v.tr., *transportar, carregando; dar
passagem a. - N ten dur di elis n
karga elis n tisi li (A.P.) -.
(CARREGAR).
3.v.tr., *suportar; apanhar. - Bu na
karga un duensa la (IN96) -.
karga 2
n., - E sta inda na iorni kargas
(IN84) -. (CARGA). N.F. neol., vd.
kargu.
karga djongagu
coloc., - N karga djongagu di
dufuntu ku n ka ntera (O.S.) -.
(deriv. CARGAR O JONGAGO).
karga don
coloc., *estar de luto; enlutar. -
Djustu di ba tcur ka ta tciga karga
don (L.A.) -. (deriv. CARREGAR A
D).
kargadu
part., *transportado. - Galinha
kargadu ka sibi si kaminhu i lundju
(L.A.) -. (CARREGADO).
kargadur
n., *pessoa que transporta
mercadorias ou outro. - Forsa di
kargaduris kaba dja (Igr.I.) -.
(CARREGADOR).
karganta
1.v.caus., *meter carga em; pr
carga sobre. - i karganta si fidju buli
(Ch.Mb.) -. (deriv. CARREGAR).
2.v.caus., *imputar. - e na bin
kargantau kulpa (L.S.) -.
263
kargu 1
n., *tudo o que se transporta;
carregamento; peso. - Ba ta bisian
es kargu li (A.P.) -. (CARGA). N.F.
karga. N.S. kargu hipernimo de
CARGA e de CARGO; rianta
kargu; ruma kargu.
kargu 2
n., *encargo; responsabilidade. -
Antis di no tene e kargu di governu,
anos i asistenti sosial (R95) -.
(CARGO). N.S. kargu hipernimo
de CARGA e de CARGO.
karidadi
1.n., *amor ao prximo; bondade. -
tudu kusas na bin pasa, ma karidadi
na bin fika pa sempri (L.S.) -.
(CARIDADE). N.F. neol.
2.n., *esmola.
karika
n., * rgo sexual feminino; vagina.
N.S. V.B., sin. kunu; sin.
mindjerndadi.
karil 1
n., *tempero picante indiano.
(CARIL). N.F. oxtona. N.S. V.B.
karil 2
n., *viga de ferro que serve para a
circulao dos veculos com rodas
especiais. (CARRIL). N.F. oxtona.
N.S. V.A.
karimba
v.tr., *timbrar. (CARIMBAR). N.S.
V.B.
karimbadu
part., *timbrado. (CARIMBADO).
N.S. V.B.
karimbadur
n., *pessoa que timbra.
(CARIMBADOR). N.S. V.B.
karimbason
n., *timbragem. (CARIMBAGEM).
N.S. V.B.
karimbu
n., *aparelho com letras ou sinais
que serve para marcar papeis; selo.
- no fasi un kontratu firmi, no skirbil,
no chefis e pui karimbu na el (Igr.I.)
-. (CARIMBO).
karinha 1
v.tr., *tratar com carinho. - Garandis
i pa rispita, pardeus mindjeris i pa
karinha (Dj.) -. (ACARINHAR).
karinha 2
n., *carro para transporte ligeiro de
pessoas e mercadorias; furgoneta. -
Bu ta odja un kareta ta karga
merkaduria ke nin un karinha ka ta
pudi leba (R95) -. (CARRINHA).
karinhu
n., *demonstrao de amor; carcia.
- duenti ka ta atindidu diritu ku
karinhu (N.M.) -. (CARINHO). N.F.
neol.
karisia
v., *fazer carcias a; tratar com
carinho. - bu boka ta matan nha
fomi di bejau, bin pa n karisiau
(T.Dj.) -. (ACARICIAR; CARICIAR).
N.F. proparoxtona, neol.
karistia
n., *falta de mantimentos ou vveres.
(CARESTIA). N.F. paroxtona. N.S.
V.B.
karmusa 1
v., *pavonear-se; vangloriar-se. - I
kunsa na badja, i na karmusa riba di
pedra (L.S.) -. (deriv.
ESCARAMUAR). N.F.
proparoxtona.
karmusa 2
n., *molusco gastrpode aqutico de
gua doce ou salgada.
(CARAMUJO). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
karna
n., - Lifanti kontal kal ki pres di karna
(F.M.) -. (CARNE). N.F. vd. karni.
karnadura
n., *carne; msculo. - Riba di
karnadura di ombra (Men) -. (deriv.
CARNE DURA). N.F. lexia
complexa.
karnaval
n., *os trs dias de brincadeira que
precedem a quarta-feira de Cinzas;
mascarada. - I na tciga dia di badja
karnaval (J.D.) -. (CARNAVAL). N.S.
sin. nturudu.
karnel
264
1.n., *mamfero ruminante; ovelha. -
El ku manda karnel kontinua fika na
kasa (A.P.) -. (CARNEIRO). N.F.
karneru. N.S. n.v. Ovis aries;
karnel hipernimo de CARNEIRO,
n.m., e de OVELHA, n.f.
2.n., *diz-se de pessoa mansa e
pacfica. - Ali n na manda bos suma
karnel na metadi di lubu (N.T.) -.
karneru
n., - e mata pa mi un karneru (P.B.)
-. (CARNEIRO). N.F. neol., vd.
karnel.
karni
1.n., *o tecido muscular dos animais
de que o homem se alimenta. -
Manga di karni, katcuru ku fomi
(J.M.B.) -. (CARNE). N.F. karna.
2.n., *o corpo; a matria; a natureza
animal. - i ka tudu karni ki djuntu: i
ten karni di omi, karni di limaria,
karni di pastru ku karni di pis (N.T.) -
.
karoka
n., *instrumento para tirar as
mangas das rvores. - karoka di tira
mangu -. N.S. V.A.; sin. nonino.
karolan
n., *ponche de cana ou rum, leite,
caf e gema de ovo. N.S. V.M.
karpatu
n., *parasita de animais; carraa. - I
bida karpatu pa djintis (R98) -.
(CARRAPATO).
karpinteria
n., *oficina de trabalhos de madeira.
(CARPINTARIA). N.F. paroxtona.
N.S. V.B.
karpinteru
n., *operrio que trabalha em
madeira. - no teneba skola teknika,
la na Bra, nde ke ta formaba
karpinterus (IN96) -.
(CARPINTEIRO).
karta
1.n., *escrito que se envia de uma
parte para outra; missiva. - N
mistiba skirbiu un karta (O.S.) -.
(CARTA).
2.n., *documento; despacho. - I ten
kil karta ki ta fasi kil futugrafia nde ki
ta pui djintis di prasa kuma ke ta
gordu la, djinti di matu kuma ke ta
magru (C.P.) -. N.S. karta di
konduson; karta-licha.
karta di konduson
n., *licena para conduzir veculos
automveis. - N tene dja karta di
konduson (V.D.) -. (CARTA DE
CONDUO). N.M. lexia complexa.
karta-licha
n., *folha de papel com uma
camada spera que se usa para
polir ou desgastar madeira ou metal;
lixa. (deriv. CARTA LIXA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
kartas
n., *papel grande com anncios que
se afixa em lugares pblicos. -
Mandurgada Ntori karga si
autofolanti ku si kartas na mon i na
djanti pa bai panha kandonga (M.J.)
-. (CARTAZ). N.F. oxtona, neol.
kartera
1.n., *mesa inclinada para escrever.
- n tciga skola n entra n sinta na
kartera (N.M.) -. (CARTEIRA).
2.n., *bolsa para guardar dinheiro ou
papeis. - Ka bo leba kartera nin
saku, nin sandalia (N.T.) -.
kartilia
n., *livrinho com as letras do
alfabeto para ensinar a ler na escola
pr-primria. - I tenba ki kartilias di
purmera letra (IN96) -. (CARTILHA).
N.F. proparoxtona.
karton
1.n., *papelo. (CARTO).
2.n., *bilhete de identificao. - Nde
karton di e mininu? (R95) -.
2.n., *caixa de carto, caixote. N.S.
karton hipernimo de CARTO e
de CAIXA DE CARTO.
kartus
n., *munio. (CARTUCHO). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
karu 1
n., *veculo com rodas para
transportar pessoas ou carga;
viatura; automvel. - kadakin ta para
265
karu konformu i intindi (R95) -.
(CARRO). N.S. karu foga; kurinti
karu; sin. viatura.
karu 2
1.adj., *que se vende por um preo
elevado; custoso. - Si sirbis mas ta
karu dus bias di ki kil di taxi
(P.dosS.) -. (CARO).
2.adj., *que pode ter consequncias
graves. - kualker kusa ke iangasa
nha fidju, bu na pagal karu (R95) -.
karu foga
coloc., *acidente de viatura. - Pirigu
di karu foga (R98) -. (deriv. O
CARRO AFOGOU). N.F. sin.
dizastri.
karus
1.n., *coconote ou palmiste. - e
kunsa tira bagus na karus (F.M.) -.
(CAROO). N.F. oxtona. N.S.
karus hipnimo de CAROO que
designa tambm a parte dura que
envolve a semente; siti di karus;
sin. kokonoti.
2.n., *inflamao dos gnglios
linfticos; ngua.
kasa 1
v., *perseguir animais bravos para
os matar ou apanhar vivos. - N
acha kuma kasa i ta verifikadu na
tudu parti di mundu, ma i muitu
riduzidu, purke e ta kontrola djintis ki
ta kasa (IN96) -. (CAAR). N.F.
neol. N.S. sin. montia.
kasa 2
n., *aco de caar; caada. - n pidi
pa riduzi kasa pabia limaria tambe e
tene diritu di vivi tan sosegadu na no
floresta pa pudi padi mindjor (IN96) -
. (CAA). N.F. neol.
kasa 3
1.n., *edifcio para habitao ou
moradia; apartamento; vivenda. -
Alguin ta sai di si kasa sin nada i bin
fika li sin nada di kume (N.M.) -.
(CASA). N.F. kaza 2. N.S.
donakasa; dona di kasa; kasa di
aranha; kasa di baguera; kasa di
banhu; kasa di feradia; kasa di
padja; kasa di taipu; kasa di tidja;
kasa di zinki; tarbadju pa kasa.
2.n., *famlia. - Ami n ten konta ku
dinheru di mafe pa tciganta kasa
(R95) -.
kasa 4
v., - kin ku sibi es i kuru di kal limaria
n ta dal nha fidju pa i kasa (A.P.) -.
(CASAR). N.F. vd. kaza 1.
kasa di aranha
n., *teia de aranha. - Aranha ta
kansa tciu na si tarbadju di kumpu si
kasa (L.Cat.) -. (deriv. CASA DE
ARANHA).
kasa di asinki
n., *casa coberta com folhas ou
chapas de zinco. (deriv. CASA DE
ZINCO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A.
kasa di baguera
n., *colmeia; cortio de abelhas.
N.S. V.B.; sin. kolmeia; sin. katcu
di mel 2; sin. kumbu di baguera.
kasa di banhu
n., *quarto de banho; retrete. - Kasa
sin kusinha, sin kasa di banhu, kila
la i kasa? (C.P.) -. (CASA DE
BANHO). N.F. neol. N.M. lexia
complexa. N.S. sin. kuartinhu.
kasa di padja
n., *casa coberta de palha. - Un
kasa di padja, dentru di kasa di
padja un kasa di tidja (J.M.B.) -.
(deriv. CASA DE PALHA). N.M.
lexia complexa.
kasa di taipu
n., *casa com parede de terra
amassada. (CASA DE TAIPA). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
kasa di tidja
n., *casa coberta de telhas. - Dentru
di kasa di tidja un padiru branku
(J.M.B.) -. (deriv. CASA DE
TELHAS). N.M. lexia complexa.
kasabi
n., *incmodo fsico ou moral; pena;
mal-estar. - Na kansera, na kasabi,
na diskansu, na sabura (A.B.) -.
(deriv. SBIO). N.S. ant. sabi.
kasadia
n., *bairro; conjunto de casas. -
266
utrus ta karga na kabesa e na
ianda-ianda ku el pa bindi na
kasadias (N.M.) -. (deriv. CASA).
N.F. paroxtona.
kasadur
n., (CAADOR). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. montiadur.
kasaku
1.n., *sobretudo. - kin ku tirau
kasaku, ka bu tudjil tambi kamisa
(N.T.) -. (CASACO).
2.n., *jaqueta.
Kasamansa
n., *regio do Senegal, parte do
territrio dos Rios de Guin e Cabo
Verde, que Portugal passou
Frana em 1885. - I fala kuma anos
Guinensi no bindi djintis di
Kasamansa armas, dipus no fasi no
kunfuson no ba toma fidjus di
Senegal no bin mata utru li (R99) -.
(CASAMANA).
kasamenti
n., - Storia di kasamenti di fidju di
Regulu (A.P.) -. (CASAMENTO).
N.F. vd. kazamentu. N.S kaba
kasamenti.
Kasanga
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Cassanga,
pertencente ao grupo lingustico
Norte Tanda-Jaad-Nun, da
subfamlia Oeste-atlntica.
(CASSANGA). N.S. V.A.
kasapai
n., *peixe guitarra ou peixe lira. -
Utrus na pidi pa ba ta prindi un
kalker piskadur ku na mata kaudu
ku kasapai i na botal, pa purbita son
si lemi (M.M.) -. N.F. paroxtona.
N.S. n.v. Ryncobatus lubberti.
kasarola
n., - Mame dibi di disinvita finka
kasarola ku iagu kinti nunde ku
mininus pudi lestu ku iangasal
(Igr.I.) -. (CAAROLA). N.F. neol.,
vd. kaselora.
kaseke
n., *diz-se do peixe que secado ao
sol para o conservar e vender no
interior; peixe seco. - Aos no lundju
nutru suma kaseke ku roda di mar
(Ceci) -. N.F. oxtona; Pepel issek
que designa o peixe seco.
kaselora
n., *caoula; tacho. - Djamanu, tiran
gora na kaselora (T.M.) -.
(CAAROLA). N.F. kasarola;
kasrola.
kasete
n., *pequena caixa com fita
magntica em que se registram
sons e imagens de maneira
analgica ou digital. - el ki kumpun
kil kasete (IN99) -. (CASSETE). N.F.
neol.
kasimba
n., *bruma; nevoeiro. N.S. V.M.
kasin
adv., *advrbio de negao que
exprime resposta negativa. -
Notisia bin di Guine, kuma n sta na
kalabus: nin i kasin mama ah (R.S.)
-. (deriv. NUNCA + SIM).
kasinana
n., *cobra pequeno de cor castanha.
N.S. V.M.
kasisa
n., *esprito mau que vagueia de
noite; fantasma nojento. - e kuda
kuma i seduba un kasisa (N.T.) -.
(deriv. CACHICHA!). N.S.
CACHICHA interj. arc. que
designa repugnncia.
kaska 1
v., *tirar a casca a; polir; descascar.
- bu ta kunsa toma gora ki sabola,
bu kaskal (R96) -. (CASCAR). N.S.
sin. diskaska.
kaska 2
n., *o invlucro externo dos frutos,
dos tubrculos, dos ovos; qualquer
invlucro; carapaa dos crustceos.
- Ora ku alguin bai koba nhambi na
matu, i tisil kasa i raspal ku kaska di
kombe pa kil kaska di riba sai, dipus
i ta korta-kortal (N.M.) -. (CASCA).
N.S. kaska di fison.
kaska di fison
n., *invlucro das sementes de
267
feijo; vagem. (deriv. CASCA DE
FEIJO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A.
kaskabelu
n., *esfera oca de metal com uma
ou mais bolas pequenas dentro;
guizo. - kaskabelu ku marau na
rabada (H.M.) -. (CASCAVEL).
kaskadju
n., *pedra mida; pedra britada. - bu
pui kaskadju riba del pa ka iagu
sinta pertu del (Igr.I.) -.
(CASCALHO).
kaskadora
n., *mquina que descasca;
debulhadora. (DESCASCADOR).
N.S. V.A.; DESCASCADOR
hipernimo de kaskadora e
kaskadur.
kaskadu
part., *tirado a casca; descascado.
(DESCASCADO). N.S. V.B.
kaskadur
n., *a pessoa que descasca.
(DESCASCADOR;
DESCASCADORA). N.S. V.B.;
DESCASCADOR hipernimo de
kaskadur e kaskadora.
kaskas
n., *doena da pele; sarna do co;
crosta. (deriv. CASCO). N.F.
oxtona. N.S. V.M.
kaskasi
v.caus., *ter uma doena da pele
como, por exemplo, a sarna. -
Katcur kaskasi -. (deriv. CASCAR).
N.F. proparoxtona. N.S. V.A.
kaskasidu
1.adj., *que tem uma doena da
pele. (deriv. CASCAR).
2.adj., *diz-se do pensamento
dividido ou do corao aflito. - I na
ianda korson fakiadu, sintidu
kaskasidu (R.N.) -. N.F. fig.
kaskidju
1.n., *pea mecnica.
(CASQUILHO).
2.n., *rosca da pea que faz a unio
de dois tubos. (CASQUILHO). N.S.
V.B.
kaspa
n., *pequenas partculas devidas a
uma descamao da pele do couro
cabeludo. (CASPA). N.S. V.M.
kasrola
n., - Torna finka kasrola riba di
pedra o lata (Igr.I.) -. (CAAROLA).
N.F. vd. kaselora.
kastanha
n., *nome dado forma particular de
alguns frutos. (CASTANHA). N.S.
V.B.
kastanhu
adj., *que tem a cor da castanha
madura. - su tene dur di udju
branku, dur di udju kastanhu, n ta
kural (IN99) -. (CASTANHO). N.F.
kor kastanhu. N.S. sin. kor di
tambakumba.
kastelu
n., *fortaleza. - Kumandanti di
kastelu (J.B.) -. (CASTELO).
kastidadi
n., *pureza. (CASTIDADE). N.S.
V.B.
kastiga
1.v.tr., *dar castigo a; punir ao fim
de corrigir. - I purpara manera di
kastiga elis (Ceef) -. (CASTIGAR).
2.v.intr., *encontrar castigo; sofrer. -
ali n na kastiga pa li (T.M.) -. (deriv.
CASTIGAR).
kastigadu
part., *punido. - e na kastigadu di
dia ku di noti (N.T.) -.
(CASTIGADO).
kastigadur
n., *pessoa que castiga. - i ntregal
na mon di kastigaduris te ora ki
paga tudu (N.T.) -. (CASTIGADOR).
N.F. neol.
kastigu
n., *sofrimento que se inflige a
algum; punio; pena. - Bu risibi
kastigu dja (L.S.) -. (CASTIGO).
kasukai
n., *homem bijag que j tem
completado todas as cerimnias de
iniciao. - Gosi i ientra dja na
mandjuandadi di kasukai, djintis
268
bidjugu ku plenu diretu na tabanka
(F.M.) -. (CASSUCAI). N.F. Guin.
paroxtona.
kata
v.tr., *procurar, tirar a gua da fonte.
- E tciga son na fonti e kunsa kata
(T.M.) -. (deriv. CATAR). N.S. P.arc.
catar, que significa procurar (Gil
Vicente, Auto da Alma); no
Portugus moderno CATAR
significa espiolhar ou procurar
parasitas; kata iagu; kata karanga.
kata iagu
coloc., *tirar gua de um poo;
recolher gua de uma fonte ou de
uma torneira. - mame mandal pa i
ba kata iagu (N.M.) -. (deriv. CATAR
GUA). N.S. neologia semntica de
kata, cujo equivalente CATAR
significa procurar parasitas.
kata karanga
coloc., *procurar piolhos. (deriv.
CATAR CARANGO). N.S. V.P.
katabentu
n., *aparelho que se usa para
bombear gua utilizando a fora do
vento. (CATA-VENTO). N.S. V.B.
katana
n., *terado. - Pa n fala di kreditu di
kampanha, no ta furnisi es katanas
(H.C.) -. (CATANA). N.F. neol. N.S.
sin. tarsadu; tersadu.
katandera
n., *rapariga que cuida da cabana
sagrada ou baloba. - No djunta mon
pa es tcuba ku tindji, pa i ka
modjanu, pa garasa di lamparan
libranu sinharinha katandera (O.S.) -
.
katar
n., *bronquite. - bo disa masiti ku si
bida, nin si pa i kuran son katar
(O.S.) -. (CATARRO). N.F. oxtona.
katarata
n., *opacidade total ou parcial do
cristalino ocular. - operason na
katarata (R95) -. (CATARATA). N.F.
neol. N.S. katarata hipnimo de
CATARATA, que designa tambm a
cascata ou queda de gua natural;
sin. bilina.
katcas
n., *parte posterior do pescoo.
(CACHAO). N.F. oxtona.
katcu 1
n., *passarinho; ave de pequena
porte. - Katcu tciga i firma lungu di
riu (T.M.) -. N.F. Mandinga ktca
que designa os pardais, como o
tecelo amarelo. N.S. katcu-
kaleron; katcu-martel; bisia katcu;
sin. pastru.
katcu 2
n., *grupo de flores ou frutos
suportados por pecolos;
inflorescncia ou infrutescncia;
racimo ou cacho de uvas. - i ka
korta nin un katcu pabia i ka sibi
mara korda (F.M.) -. (CACHO). N.S.
katcu di banana; katcu di tceben.
katcu di banana
n., *infrutescncia da bananeira.
(CACHO DE BANANA). N.M. lexia
composta. N.S. V.A.
katcu di mel 1
n., *tipo de pssaro que indica onde
h colmeia. N.F. Mandinga ktca.
N.M. lexia complexa. N.S. n.v.
Indicator indicator.
katcu di mel 2
n., *o conjunto dos favos de uma
colmeia. - Bagueras lanta e bara na
si kurpu suma otca ke staba na se
katcu di mel (F.M.) -. (deriv. CACHO
DE MEL). N.M. lexia complexa. N.S.
sin. kasa di baguera.
katcu di tceben
n., *infrutescncia da palmeira
dend. - e djintis propi e na fika e na
kume katcu di tceben (T.M.) -.
(CACHO DE CHABU). N.M. lexia
complexa.
katcu-kaleron
n., *pardal amarelo; pssaro
tecelo. - gos katcu kaleron ta
kamba pa la pa bai kume arus
(N.M.) -. (deriv. CACHO
CALDEIRO). N.F. Mandinga
ktca. N.M. lexia composta. N.S.
n.v. Ploceus cucullatus cucullatus;
269
o nome, se de origem portuguesa,
poderia ser interpretado com a
imagem criada pelos numerosos
ninhos construdos por estes
pardais, os quais, pendurados dos
ramos da palmeira, parecem um
verdadeiro cacho de caldeires.
katcu-martel
n., *ave trepadora; pica-pau ou
corta-pau. N.F. Mandinga ktca.
N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v.
Scopus umbretta umbretta.
katcupa
n., *iguaria caboverdiana, feito com
milho, feijo, carne de porco, frango
e couve. - Ki kusa sin tudu, suma
katcupa (R96) -. (CACHUPA).
katcur
n., *mamfero carnvoro, da famlia
dos Cnidas, domesticado desde a
pr-histria e tendo muitas raas;
co; cadela. - Katcur ki ta ladra ka ta
murdi (J.M.B.) - Un dia katcuris e
djunta pa ba laba kurpu na lagua
(L.S.) -. (deriv. CACHORRO). N.F.
katcuru. N.M. pl. katcuris. N.S.
katcur hipernimo de
CACHORRO e de CO; katcur di
djemiu; nheme pe di katcur; o
termo katcur deve-se ao facto que,
durante a viagem, os marinheiros
levavam habitualmente consigo
cachorros e no ces.
katcur di djemiu
n., *diz-se do filho nascido depois
dum parto gemelar. (deriv.
CACHORRO DE GMEO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
katcur di mangu
n., *espcie de mangusto, da famlia
dos Viverrdeos. - Katcur di mangu
kuma pa kadakin sibi di si kabesa
(L.A.) -. (CACHORRO-DE-MANGO).
N.M. lexia complexa. N.S. n.v.
Herpestes paludinisus.
katcureta
n., *espcie de peixe da famlia dos
Escombreos; cavala; sarda. N.S.
V.B.
katcurinhu
n.dim., *filho pequeno de co. -
katcurinhus tambi e ta kume restus
ku ta kai na mesa di se dunu (N.T.) -
. (deriv. CACHORRO).
katcuru
n., - Katcuru ku gatu (L.S.) -. (deriv.
CACHORRO). N.F. vd. katcur.
katekesi
n., *instruo religiosa. - Ke ke
lebau pa bu kunsa katekesi?
(L.Cat.) -. (CATEQUESE).
katekista
1.n., *pessoa que d catequese. -
Sukuta gosi un garandi katekista
afrikanu ke tcomadu Clemente
(L.Cat.) -. (CATEQUISTA).
2.n., *nas Misses Catlicas,
ajudante dos Padres e das Irms no
que diz respeito s actividades
pastorais. - Si Deus i no pape, anta i
djustu pa no papia ku el so atraves
di padri, diakunu, katekista? (L.S.) -.
katekumenu
n., *pessoa que se est preparando
cerimnia do Baptismo. -
katekumenus tene dja na testa sinal
di krus (L.Cat.) -. (CATECMENO).
N.F. proparoxtona, neol.
katesismu
n., *livro da doutrina crist. - Es i
katesismu pa katekumenus ku
kriston adultu di tcon di Bidjugu
(L.S.) -. (CATECISMO).
katiberasku
n., *o tempo que algum est cativo;
cativeiro; escravido. - te na dia ku
katiberasku na kaba (C.V.) -. (deriv.
CATIVO). N.S. sin. skrabidon.
katibu
1.n., *prisioneiro; escravo. - Sinhora
na djungu, katibu na rema (R95) -.
(CATIVO).
2.adj., *preso; prisioneiro de guerra.
- abo ku bu familia bo na prindidu,
bo lebadu katibu pa Babilonia (Igr.I.)
-.
katiguria
n., *classe social; srie. - mindjeris
di altu katiguria (N.T.) -.
(CATEGORIA). N.F. paroxtona.
270
Katio
n., *Capital da regio de Tombali. - i
kai prizoneru dentru sidadi di Katio
(C.P.) -. (CATI). N.F. oxtona.
katolika
adj.f., - Chefi di Igreja katolika (R95)
-. (CATLICA). N.F. proparoxtona,
neol., vd. katoliku.
katoliku
adj., *relativo Igreja Catlica; que
professa o catolicismo. - un Igreja
son, santu, katoliku, apostoliku
(L.Cat.) -. (CATLICO). N.F.
proparoxtona, katolika.
katore
n., *prato de peixe cozido misturado
com leo de palma. - Katore i un
kumida di budjugu ku ta fasidu ku
pis ku siti-burmedju limon malgueta
sal (N.M.) -. N.F. Bijag katre e
notre que designa esse tipo de
prato.
katorzi
quant., *nmero cardinal. - Bu ta
odjal na kil zona di katorzi di
Novembru (R95) -. (CATORZE;
QUATORZE). N.F. katursi.
katursi
quant., - i ten katursi Djorson di
Abraon te Davi (N.T.) -. (CATORZE;
QUATORZE). N.F. arc., vd. katorzi.
kau
n., * lugar; stio; habitao. - I ka ten
mindjor kau pa fasi kamaradia suma
na fera (P.dosS.) - N baiba na kau
di ba-Djon (J.S.) - Kau kunsa na
mansi pikininu-pikininu tok i bin klaru
(T.M.) -. (deriv. CABO). N.S. CABO
significa extremidade ou ponta de
terra que entra pelo mar; kau altu;
kau di badju; kau di kumpu; kau
di lama; kau di reia; kau di sinta;
kau di sugundi; kau di tcur; kau
fenhi; kau fria; kau kala; kau laga;
kau lalu.
kau-altu
n., *colina. - Dipus Diabu lebal pa un
kau altu (N.T.) -. (deriv. CABO
ALTO). N.M. lexia composta.
kau di badju
n., *recinto prprio para bailes;
salo. - Joia, ku bu kudji na kau di
badju, na kau di badju ki na bin pirdi
(L.A.) -. (deriv. CABO DE BAILE).
N.M. lexia complexa. N.S. sin.
salon.
kau di kumpu
n., *fbrica. (deriv. CABO PARA
COMPOR). N.M. lexia complexa.
N.S. V.M.
kau di lama
n., *lamaal; lodaal. (deriv. CABO
DE LAMA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
kau di reia
n., *praia; areal. - Mininu kuridur
lebal na kau di reia (L.A.) -. (deriv.
CABO DE AREIA). N.M. lexia
complexa.
kau di sinta
n., *termo genrico para indicar
qualquer assento. - E falal
mantenha, mininu da elis kau di
sinta (A.P.) -. (deriv. CABO DE
SENTAR-SE). N.M. lexia complexa.
kau di sugundi
n., *esconderijo; abrigo. (deriv.
CABO DE ESCONDER). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
kau di tcur
n., *lugar onde os parentes da
pessoa falecida recebem as
condolncias dos amigos. - djintis ta
bai fala mantenha na kau di tcur
(N.M.) -. (deriv. CABO DE CHORO).
N.M. lexia complexa.
kau fenhi
coloc., *o ambiente, ou a situao,
est confuso ou complicado. - Otca
ku Karnel odja propi kuma kau fenhi,
Karnel riba ku tras tok i sinti, i kunsa
rinka pa Onsa i madjal un mbuka
(A.P.) -. (deriv. CABO).
kau fria
coloc., *diz-se da temperatura que
est fria ou do ambiente j
aplacado; tornar-se frio e hmido. -
Matu na fria son, mindjor no sindi
fugu pa kenta (C.V.) -. (deriv. O
CABO ESFRIOU).
271
kau kala
coloc., *o local respondeu com o
silncio; frase que exprime o
silncio absoluto. - Otca ku Karnel
kebra selu di seti, kuas meia ora kau
kala iem na seu (N.T.) -. (deriv. O
CABO CALOU-SE).
kau laga
coloc., *diz-se de uma localidade ou
stio que est inundado. (deriv. O
CABO ALAGOU-SE). N.S. V.P.
kau lalu
coloc., *terreno escorregadio. -
Tcuba tarda otca kaminhu lalu (L.A.)
-. (deriv. CABO).
Kauberdi
n., - N na nega bedju pa kerensa ke
n ten na bo, Kauberdi (C.S.) -.
(CABO VERDE). N.F. vd. Kabu-
Verdi.
kaudu
n., *nome dado a vrias espcies de
peixes selquios de grande porte e
muito vorazes; tubaro. - Na djius di
Bidjugu, kurpu di kaudu patcali i na
fedi (M.M.) -. N.M. paroxtona.
kauia
n., *pssaro de asas azuis. N.F.
proparoxtona; Mandinga ia; vd.
uia. N.S. V.A.
kaurin
n., *pequeno bzio. (CAURIM). N.S.
V.B., n.v. Cypraea moneta; sin.
bus.
kausinhu
n.dim., *lugar ou stio pequeno. - Bu
ta pabiba un kausinhu antigamenti
bu tira arus manga del la (IN84) -.
(deriv. CABO).
kauza 1
v., *ser causa de; produzir. - Virus di
Sida i ta kauza manga di infeson
gravi (R95) -. (CAUSAR). N.F.
proparoxtona, neol.
kauza 2
n., *aquilo que faz com que uma
coisa exista ou acontea; motivo;
razo. - no sibi kuma un di kauzas di
imigrason i kauzas ikonomiku (IN96)
-. (CAUSA). N.F. proparoxtona,
neol.
kaza 1
1.v.tr., *unir pelo casamento; unir-se
a algum pelo casamento. - Na
mundu di gosi n ka na kaza mindjer
ki n sibi kuma i ka mistin (N.Tu.) -.
(CASAR). N.F. kasa 4.
2.v.intr., *unir-se pelo casamento. -
Jakob bin kaza i padi dozi fidjus
(L.S.) -. (CASAR).
kaza 2
n., - E ta bin konsentra na kaza di
Adimistradur (N.T.) -. (CASA). N.F.
neol., vd. kasa 3.
kaza-dus
n., *diz-se da segunda mulher ou
amante de um marido que segue as
tradies monogmicas da cultura
crioula; concubina. - Na kasamenti
kriston i fiu pa tene kasa-dus pabia i
ta dispreza kunsada di kasamenti ku
Deus fasi na kunsada di mundu
(Igr.I.) -. (deriv. DUAS CASAS).
N.M. lexia composta.
kazadu
1.part., *unido pelo casamento. -
ami ku el i ka kazadu (R95) -.
(CASADO).
2.n.pl., *os cnjuges. - Kama di
kazadu pa ka i mantcadu ku pekadu
(N.T.) -. (CASADOS).
kazal
1.n., *diz-se de animais, par
composto por um macho e uma
fmea. (CASAL). N.F. neol.
2.n., *diz-se de pessoas, par
composto por um homem e uma
mulher. - tudu ki seti kazal e muri e
ka disa fidju (N.T.) -.
kazamenta
v.caus., *induzir a casar-se.
(CASAMENTAR). N.S. V.B.
kazamentu
n., *unio de um homem e uma
mulher pela autoridade civil ou
religiosa. - Kazamentu i ntindimentu
entri dus djintis, kadakin ten ke tenta
fasi kil ki si kolega na kontenti ku el
(IN96) -. (CASAMENTO). N.F.
kasamenti.
272
kazu
n., *acontecimento; facto; motivo. -
Troku i kazu di diskuson permanenti
entri taxistas ku pasajerus (P.dosS.)
-. (CASO).
ke 1
1.con., *pronome relativo. - pabia di
stragu ke iagu di tcuba pudi fasi elis
(R95) - kansera ke e odja duranti
bombordiamentu (C.P.) -. (QUE;
QUEM). N.M. ke habitualmente
usado diante das palavras com
vogal inicial. N.S. ke, ku, ki so
utilizadas obedecendo mais a
regras como a harmonia voclica e
o hbito lingustico dos locutores do
que funo gramatical de sujeito
ou de complemento.
2.con., *pronome interrogativo que
indica [o que?]; como?. - Ma tudu kil
la i ke? I Cabral, kamarada! (C.P.) -.
(QU).
ke 2
contr., *crase do con. [ke] e do pron.
[e]. - I na kil altura ke kunsa miti
kuartel pa tudu parti (C.P.) -.
kebra 1
1.v., *cortar; danar; partir; infringir. -
kebra djaru pa iabril (N.T.)- i fala
kuma i na kebra e kaza di Deus li
(N.T.) - I tristi pa odja utru omis
krentis na kebra lei di kazamentu
(Igr.I.) -. (QUEBRAR). N.S. kebra
utiliza-se falando de materiais rijos,
como um vidro, e rumpi utiliza-se
falando de materiais no rijos, como
um tecido.
2.v., *ceifar; colher. - e ka ta sumia e
ka ta kebra, e ka ten bemba nin
armasen (N.T.) -. N.S. kebra
hipernimo de QUEBRAR e de
CEIFAR; processo de metfora,
talvez por influncia da filosofia dos
locutores guineenses que
consideram cada planta um ser vivo
e, por consequncia, ceifar significa
quebrar.
kebra 2
1.n., *acto ou efeito de quebrar;
rompimento; diminuio. - No da un
kebra sin pa no djubi kin ku no pudi
mara mon ku kirintin (R95) -.
(QUEBRA). N.F. vd. kebur.
2.n., *ceifa; colheita de arroz. - bo
ka ta fala kuma i ten kuatru mis pa
tempu di kebra tciga? (N.T.) -.
(deriv. QUEBRA). N.F. neol., vd.
kebur. N.S. kebra hipernimo de
QUEBRA e de CEIFA.
kebra-kebradu
part., *arrasado; desmoronado;
partido. - Montanhas ku staba la
sempri e kebra-kebradu (Igr.I.) -.
(deriv. QUEBRADO). N.M. redobro.
kebradu
1.part., *demolido; cortado. - Riba di
panu pui karbon kebradu, bu batil
tok karbon ka pudi bacha mas
(Igr.I.) -. (QUEBRADO).
2.part., *ceifado.
kebradur
1.n., *homem que ceifa; ceifeiro. -
Boaz tciga di Belen i fala kebraduris
(Igr.I.) -. (deriv. QUEBRAR).
2.n., *algum que viola ou rompe. -
si bu mata alguin bu sedu kebradur
di lei (N.T.) -.
kebrantadu
part.caus., *abatido; debilitado;
vencido. - N sta kebrantadu pabia
nha pobu i kebrantadu (A.T.) -.
(QUEBRANTADO). N.F. neol.
kebur
n., *ceifa; colheita de arroz. - Ora ke
djintis misti dja kebra, e ta tisi iran di
tabanka e na kunsa kebur (F.M.) -.
(deriv. QUEBRA). N.F. kebra. N.S.
sin. kolieta.
kecha
v., - Abakuk kecha pabia di falta di
djustisa (Igr.I.) -. (QUEIXAR-SE).
N.F. neol., vd. kesa 1.
keda
n., *tombo; erro. - entri un keda i un
kangaluta bu bai. (T.Tc.) -.
(QUEDA). N.F. neol.
kef-kef
intens., *adjunto de intensidade para
indicar uma coisa leve. N.M.
redobro. N.S. V.B.
273
keju
n., *alimento fabricado a partir do
leite. - Bu ta leba kapiton e des
kejus (Igr.I.) -. (QUEIJO).
kel
contr., *crase dos con. [ke; ki; ku] e
do pron. [el]. - E ka osa miti kel
(T.M.) -. (COM ELE; COM ELA).
kema
1.v.tr., *consumir pelo fogo;
incendiar; escaldar. - e ta kema
matu son ora ku sol na iardi (C.V.) -.
(QUEIMAR). N.S. padja di kema
pitu.
2.v.tr., *escaldar. - sol kema Jonas
na kabesa tok i pertu dismaia (Igr.I.)
-.
3.v.intr., *arder. - nha orta di kamati,
djakatu ku baguitc ku farfari, tudu
kema (C.V.) -.
4.v.intr., *fazer queimaduras. - kin ki
ten kudjer ka ta kema (J.M.B.) -.
kemada
n., *queima de mato; incndio. - Ma
anos, no pudi me kaba ku kemada?
(C.V.) -. (QUEIMADA). N.F. neol.
N.S. sin. kemansa.
kemadu
1.part., *incendiado; consumido pelo
fogo; reduzido a cinzas. - Matu ta
kemadu pabia no ka ten utru
manera (C.V.) -. (QUEIMADO).
2.n., *parte de arroz cozinhado e
mais rijo, que fica no fundo da
panela. - No kokoriba kemadu
djuntu otca no kume! (J.D.) -. (deriv.
QUEIMADO). N.S. sin. kokoroti.
kemadura
n., *leso provocada pelo fogo ou
qualquer outra fonte de calor. - bu ta
kubri kemadura ku panu limpu
modjadu na iagu firbintidu ku morna
dja (Igr.I.) -. (QUEIMADURA). N.F.
neol.
kemansa
n., *incndio; queimada. - Kemansa
ta tisinu manga di kansera na
tabanka! (C.V.) -. (QUEIMAO).
N.S. sin. kemada.
kempeli
v.intr., *desabrochar; abrir-se. - Flur
kempeli -. N.F. proparoxtona. N.S.
V.B.
kenkeren
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de acrescentar o
sentido [muito]. - san kenkeren -.
N.F. oxtona. N.S. V.A.
kenta
1.v.tr., *tornar quente; aquecer. -
Ora ke kaba, mindjer ta kenta iagu
(F.M.) -. (AQUENTAR).
2.v.intr., *adquirir calor; ficar quente;
aquecer. - Lebri kuri i bai sinta pertu
di fugareru suma kin ku na kenta
(A.P.) -. (AQUENTAR-SE).
kentadu
part., *aquecido. - I ta kunsa na
kanta, tokaduris na fasi koru,
inkuantu tambur kumpridu na
kentadu (N.M.) -. (AQUENTADO).
N.S. bianda kentadu.
kentci
1.v.tr., diz-se da aco do rato que
come o arroz em casca. - Ratu
kentci arus -. N.S. V.A.
2.v.intr., *o abrir-se dos ovos
quando nascem os pintainhos;
eclodir. - son ovu ku ka tene koba di
bunda, ma ora ki kentci, galinha ta
tene koba di bunda (L.S.) -. N.F. vd.
tcentci.
kentura
n., *muito calor; febre. - I son sodadi
di nha kabesa na kentura di bu pitu
(C.S.) -. (QUENTURA). N.S. sin.
kalur.
kep
n., *ponche de vinho e fruta. N.S.
V.M.
ker dizer
con., *locuo conjuntiva explicativa
do que foi dito antes; isto . - No ta
falaba sempri Balanta ke ta furta,
ker dizer brinkadera sin maldadi
(R95) -. (QUER DIZER). N.F. neol.
N.S. sin. ku sedu.
kerdita
v., *crer; dar credito a.
(ACREDITAR). N.F. kredita;
274
akredita. N.S. V.B.
kerensa
n., *namoro; amizade; amor. -
Kerensa di gosi ka ten rispitu,
kerensa di gosi ka ten balur (D.N.) -.
(QUERENA). N.F. neol. N.S. sin.
kirimentu.
kes
contr., *crase dos con. [ke; ki; ku] e
do det.dem. [es]. - kuma ki es mon
di timba na bin pagadu? (R98) -.
N.M. ku + es.
kesa 1
v., *denunciar; acusar; fazer queixa
de; reclamar. - No bai kesa del na
otridadi (Igr.I.) -. (QUEIXAR-SE).
N.F. kecha.
kesa 2
n., *acto de se queixar; revelao da
falta alheia. - si Demetriu ten algun
kesa kontra alguin, i ten tribunal, e
pudi bai akuza nutru (N.T.) -.
(QUEIXA). N.F. kecha. N.S. da
kesa; fasi kesa.
kesada
n., *mandbula; maxila inferior. - I
pui firminga na kesada di rei (T.M.) -
. (QUEIXADA). N.S. dinguinhu.
kesadu
1.part., *algum que foi denunciado;
acusado. (QUEIXADO). N.S. V.B.
2.adj., *algum que se mostra
ofendido ou ressentido.
kesadur
n., *acusador; denunciador. (deriv.
QUEIXAR-SE). N.S. V.B.
keta
1.v.tr., *pr quieto; tranquilizar;
sossegar. (AQUIETAR). N.S. ant.
disinketa.
2.v.intr., *calmar-se; tornar-se
quieto. - Djuana i odjal i ka pudi keta
(F.M.) -. (AQUETAR-SE).
ketu
adj., *calmo; sossegado; calado;
manso. - Dona, djubi bu netu, pa i
sinta ketu na nha korson (C.S.) -.
(QUIETO).
ki 1
1.con., *pronome relativo. - I
kamaradia ki ta garanti tambe nobas
fresku (P.dosS.) - Karnaval i festa ki
manga di djintis ta djunta pa mostra
kal ki balur di kultura di si pubis
(A.C.) -. (QUE; QUEM). N.S. ki, ku,
ke so utilizadas obedecendo mais
a regras como a harmonia voclica
e o hbito lingustico dos locutores
do que funo gramatical de
sujeito ou de complemento.
2.contr., *crase ki + i. - I tciga altura
ki nesesariu riorganiza kil milisias
armadu ki kunsa fasidu (C.P.) -.
ki 2
det.dem., - Ki mindjer gora el son ku
sta li na si kasa (T.M.) -. (AQUELE;
AQUELA; AQUELES; AQUELAS).
N.F. vd. kil.
ki 3
con., *conjuno que liga o redobro
de adjectivo ou de verbo para
formar o grau superlativo absoluto
do mesmo. - lebi-ki-lebi - sabi-ki-
sabi - kumpridu-ki-kumpridu -
bonitu-ki-bunitu - tudu sedu ki na
sedu -. (QUE).
kibi
v.intr., *poder ser contido em; ter
lugar dentro de. - I ka kibiba na si
kamasinhu (Igr.I.) -. (CABER).
kibini
v.caus., *fazer caber; alojar. - Bu
tciganta kurpu bu kibinin n sinta
(C.S.) -. (deriv. CABER). N.F.
oxtona. N.S. sin. kibininti.
kibinidu
part.caus., *hospedado; acolhido;
que tem lugar; que est contido num
recipiente. (deriv. CABER). N.S.
V.B., sin. kibinintidu.
kibininti
v.caus., *fazer caber; agasalhar;
hospedar. (deriv. CABER). N.S.
V.B., sin. kibini.
kibinintidu
part.caus., *acomodado;
agasalhado; feito caber. (deriv.
CABER). N.S. V.B., sin. kibinidu.
kidja
n., *carena; pea forte situada na
275
parte inferior do barco. - Nabiu ku
kidja pa riba: kasa (J.M.B.) -.
(QUILHA). N.F. nut. N.S. kidja di
kanua.
kidja di kanua
n., *parte central da carena da
canoa nhominca, normalmente
composta de trs partes. - Tabanka
kumpu dja kidja ku tconu -. (deriv.
CANOA DE NHOMINCA). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
kikia
n., *ave de rapina nocturna da
famlia dos Estrgidas; mocho;
coruja. - E diskisi kuma kikia ta odja
so di noti (P.B.) -. N.F. paroxtona;
Mandinga kikiya que designa essa
ave nocturna.
kil
1.det.dem., *adjectivo demonstrativo
que indica o espao longe do
locutor; esse; essa; esses; essas. -
kil ambienti pudi parsil un kunfuson
son (P.dosS.) - No sibi tan kuma ku
kil relason ta odjadu? (A.C.) - ki arus
kila ta danu as vez te pa dus anu
(IN96) -. (AQUELE; AQUELA;
AQUELES; AQUELAS). N.F. ki.
N.S. kil hipernimo de AQUELE e
de ESSE.
2.det.dem.sing., *pronome
demonstrativo; esse; essa; isso. - Kil
lala ka na atraza ninguin (C.P.) - kil
ki dibi di atua i ka na atua, enton mal
ta alastra (R95) -. (AQUELE;
AQUELA; AQUILO). N.M. pl. kilis.
N.S. kil hipernimo de AQUILO e
de ISSO.
kila
contr., *crase do det.dem. [kil] e do
adv. [la]. - Kila tudu i brinka
karnaval? (R95) -. N.S. fora di kila.
kilis
det.dem.pl., *pronome
demonstrativo; esses; essas. - kilis
ke tene e ta konsigui kusas mas
bonitu i mas karu (P.dosS.) -.
(AQUELES; AQUELAS). N.M. sing.
kil. N.S. kilis hipernimo de
AQUELES e de ESSES.
kilometru
n., *unidade de medida de
comprimento que vale 1.000 metros,
cujo smbolo [km]. - no staba
izoladu na ki kau la, un kilometru i
meiu pa sidadi (IN96) -.
(QUILMETRO). N.F.
proparoxtona.
kilu
n., *abreviao de quilograma,
unidade de medida de massa, que
vale 1.000 gramas e cujo smbolo
[kg]. - Un kilu di trigu na kusta
vensimentu di un dia (N.T.) -.
(QUILO).
kilutru
quant., (AQUELOUTRO). N.S. V.B.
kimika
n., *cincia das leis da composio
e decomposio dos corpos;
disciplina escolar. - No ten
Matmatika, Fizika, Kimika, Istoria,
Dizenhu, Jiografia (J.S.) -.
(QUMICA). N.F. proparoxtona.
kin
1.con., *pronome interrogativo. - I ka
nesesariu pa n konta dirijenti i kin
(R95) - ma iduka pa ke? I pa kin?
(R95) - Bu ka ta sibi kin ki kin (IN96)
- Bakin ku staba na sukuru? (C.V.) -.
(QUEM). N.M. pl. bakin.
2.det.dem., *pronome
demonstrativo; aquele; aquela;
aqueles; aquelas. - kin ki misti ta bai
kumpra (P.dosS.) - Garandis kuma
kin ku mandurga, urbadju ta modjal
(L.A.) -.
kin-ki-odja
loc.adv., *advrbio de dvida que
exprime a possibilidade que um
facto acontea, mas com algumas
incertezas; qui; se calhar; talvez;
quem sabe; possvel que. - kin ki
odja, n ta ba otca os na kaminhu -
kin-ki-odja e prindil, mama (C.V.) -.
(deriv. QUEM QUE OLHAR). N.M.
lexia composta.
kinankoi
n., - Kinankoi na garba ku baka,
mare na fika na basanti (R.N.) -.
276
N.F. Mandinga knankoyi, vd.
kunankoi.
Kinara
n., *Regio da Guin-Bissau que
compreende os sectores
administrativos de Fulacunda, Tite,
Buba, e Empada. A capital
Fulacunda. - aviza komite di
tabanka pa leba bala pa Kinara
(C.P.) -. (QUNARA). N.F.
proparoxtona.
kinguiti
v., *endurecer; enrijecer; tornar
insensvel ou duro. - E kinguiti na se
sintidu; e ntrega se kurpu pa visiu
(N.T.) -. N.F. proparoxtona.
kinguitidu
part., *endurecido; rijo. - Deus da
elis spiritu kinguitidu, udju pa ka
odja, oredjas pa ka obi (N.T.) -.
Kinhamel
n., *Capital da Regio de Biombo. - i
ka tene nada di mesinhu di kobra li
na Kinhamel (IN96) -.
(QUINHAMEL).
kinhentus
quant., *nmero cardinal. - un alguin
i sibi kuma i ka tene rason, i tciga i
botal la un kinhentus kontu, i na fasi
djustisa akontrariu (IN96) -.
(QUINHENTOS).
kinhon
n., *quota-parte; fraco. - Paga bu
kinhon na tarbadjus di kaza (Igr.I.) -.
(QUINHO).
kinhu ku
v.prep., *preocupar-se com uma
coisa; tratar bem algum; ser
cuidadoso com as suas coisas. -
nha orlodju bonitu dimas, ku manda
n kinhu ku el -. (deriv. QUINHOAR
COM). N.S. V.A.; QUINHOAR
significa compartilhar.
kininu
1.n., *nome vulgar do sulfato de
quinina, alcalide antimalrico. -
Indjeson di kininu i bon son si duenti
na ramasa (Igr.I.) -. (QUININA;
QUININO). N.S. sin. komprimidu.
2.n., *termo vulgar para indicar o
comprimido. - Nau, i mindjor bu dan
kininu, n ba nguli (C.P.) -. (deriv.
QUININO). N.S. kininu
hipernimo de QUININO e de
COMPRIMIDO.
kinkiliba
n., *termo francs que designa a
planta medicinal conhecida como
buco. N.F. oxtona, kankeliba. N.S.
V.A. sin. buko.
kinkirin
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de acrescentar o
sentido [como um bbedo]. N.F.
oxtona.
2.coloc., ianda kinkirin, *andar
como um bbedo. N.S. V.A.
kinkiti
v., - I bin kumpul kurpu, mon kinkiti,
pitu iabri (T.Tc.) -. N.F.
proparoxtona, vd. kinguiti.
kinta
n., *terreno de semeadura, com
horta e rvores, murado ou cercado
com sebes. - no dicha propi kil djinti
ke tene se kinta (IN96) -. (QUINTA).
N.F. neol. N.S. sin. orta; sin. ponta.
kinta-fera
n., *o quarto dia de trabalho da
semana. - Kinta-fera, dia vinti di
Juliu di mil novisentus i noventa i
sinku (IN96) -. (QUINTA-FEIRA).
kintal 1
n., *terreno, com horta e jardim,
prximo de uma casa de habitao;
pequena quinta. - Bu ka ta disa bu
kintal abertu pa bu ba tapa tapadu di
djinti (L.A.) -. (QUINTAL). N.S. sin.
orta.
kintal 2
n., *peso de cem quilos ou de
quatro arrobas. (QUINTAL). N.S.
V.B.
kinti
adj., *diz-se de algo com alguma
temperatura; diz-se de pessoa
fogosa, ardente, e com
temperamento vivo; que est com
febre. - Si kurpu kinti, uagal iagu friu
bu banal tok i seku (Igr.I.) -.
277
(QUENTE). N.F. Mandinga kndi
que significa quente. N.S. kampu
kinti; kintisi; sin. kinti sangui; ant.
friu; kinti uit.
kinti sangui
coloc., *fogoso; irascvel. (deriv.
SANGUE QUENTE). N.S. V.B.
kinti uit
coloc., *muito quente. - Moransa
kinti uit, kadakin na diskunfia di si
kumpanher (F.J.) -. (deriv.
QUENTE). N.F. vd. uit.
kinti-kinti
loc.adv., *muito depressa;
rapidamente. - I torna disi kinti-kinti
pa i ba sibi na ki utru palmera
burmedju uak (T.M.) -. (deriv.
QUENTE). N.F. Mandinga kndi.
N.M. redobro.
kintisi
v.caus., *pr alguma coisa a
aquecer; aquentar. (deriv.
QUENTE). N.F. proparoxtona. N.S.
V.A.
kintu
quant., *nmero ordinal. - djubi
kantu mil djintis ki fasi kintu anu
(IN96) -. (QUINTO).
kinzi
quant., *nmero cardinal. - Na anu
kinzi di renansa di rei Tiberiu (N.T.) -
. (QUINZE). N.F. des ku sinku.
kip
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de especificar o sentido
[sentir mesmo]. - Ma kil ora i ta fasi
tutc, pankada ku bu sinti, kip! (T.M.)
-.
kiredi!
interj., *interjeio que exprime
[admirao] ou [espanto]; algo muito
extraordinrio; ah! Por Deus!. -
Kiredi!, toki n panta (F.J.) -. N.F.
kredi!. N.S. sin. kolo!
kiri
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito de [tencionar;
procurar fazer uma aco]. - rostu
kiri tene inda garasa (R95) - Sin kiri
sibi dritu kin ki ki alguin (IN96) -.
(QUERER).
2.v., *desejar. - I ka pa bo fika tristi,
ma i pa bo pudi sibi ku n kiri bos
tciu dimas (N.T.) -. (QUERER).
3.v., *amar; estar apaixonado por. -
nin ki lagartu kiri si mame na iagu, i
ta sibidu (L.A.) - Ami n ka osaba kiri
pabia nha tia falanba kuma n tene
un sirmonia ku n dibi di fasi pa
dipus n kunsa tene rapas (N.M.) -.
kiri mal
coloc., *detestar. - E ka disa kirinu
mal (O.S.) -. (deriv. QUERER MAL).
kiria
v., - si no djunta no kiria un
asosiason, i ka mindjor? (M.M.) -.
(CRIAR). N.F. paroxtona, vd. kria
1.
kiridu
1.part., *amado. (QUERIDO)
2.adj., *estimado; caro. - Nha kiridu
ermons, no ama nutru (N.T.) -.
3.n. boi kiridu, *namorado de quem
se gosta. (deriv. BOY QUERIDO).
N.F. Ingls boy ou boyfriend que
significa namorado; fig. N.M. lexia
composta. N.S. ant. boi feradu.
kirimentu
n., *namoro; amizade; amor. - Si bu
tene badjuda, ka bu tudjil kirimentu
(T.M.) -. (deriv. QUERER). N.S. sin.
kerensa.
kirintin
n., *entrelaado de tiras de bambu
ou de folhas de palmeira utilizado
para vedar. - Li na fera di
Tambarina, ki fera di kirintin lungu di
Titininha, djintis ta so na fasi
diskarna (R98) -. N.F. Mandinga
krintin que significa entrelaado
de bambu. N.M. oxtona.
Kiriol
n., - Kiriol di Djiba ta fala (R98) -.
(CRIOULO). N.F. vd. Kriol.
kirsi
1.v.intr., *aumentar em nmero,
grandeza ou intensidade. - Bariga
pega kirsi tok i bin fika barigon
(F.M.) -. (CRESCER).
2.v.intr., *desenvolver-se. - Mininu
278
kirsi, i fika kada bias mas forti na
spiritu (N.T.) -.
kirsidu
part., *aumentado; desenvolvido. -
No sibi kuma kau ku matu kirsidu i
mas ta da arus di ke kualker utru
kau, fora di bulanha (F.M.) -.
(CRESCIDO).
kirsimentu
n., *aumento; desenvolvimento. - I
ten notadu kirsimentu di perdas di
vida umana (R95) -.
(CRESCIMENTO).
kirsinti
v.caus., *fazer aumentar;
desenvolver. - Manga di familia ma
misti tene fidju femia pabia i elis ki ta
kirsinti djorson (J.S.) -. (deriv.
CRESCER).
kirubin
n., *anjo da primeira jerarquia. -
Riba di arka i staba kirubins ku ta
mostra gloria di Deus (N.T.) -.
(QUERUBIM). N.F. neol.
kiskisi
v., *remexer a terra com as unhas;
esgaravatar. N.F. proparoxtona.
N.S. V.M., sin. gasali.
kiston
1.n., *ponto que deve ser discutido e
examinado; assunto. - Si bu koloka
un kolega kiston, i ta mostrau
kaminhu di ultrapasa sertus kistons
(IN96) -. (QUESTO).
2.n., *disputa; dissidncia. - ke ki tisi
djunda-djunda i kiston di pagamentu
(R95) -.
klakeru
n., *pessoa que aplaude ou apoia;
pessoa que faz parte de uma
claque; grupo de pessoas. - I ka
pudi fasi un tipu di kongresu di kila,
nunde ki djintis ka pudi papia, kria
grupu di klakeru (R98) -.
(CLAQUISTA).
klakia
v., *aplaudir; apoiar uma equipa ou
um grupo. - N na klakia pa Nijeria
(V.D.) -. (deriv. CLAQUE). N.F.
proparoxtona.
klandistinu
1.adj., *secreto; oculto. - abortus
klandistinus (P.dosS.) -.
(CLANDESTINO). N.F. neol.
2.n., *indivduo que entrou no pas
sem respeitar as leis da imigrao.
klando
1.n., *venda clandestina de
mercadorias. N.F. oxtona. N.S. sin.
kontrabanu.
2.n., *casa de pasto; tasca. N.S.
V.A.
klara
n., *albume de ovo. (CLARA). N.S.
V.B.
klaramenti
adv., *abertamente. - Anos no
falaba dja klaramenti (R98) -.
(CLARAMENTE).
klarensa
n., - Nunde ku sukuru ta kaba, la ku
klarensa ta soma (L.A.) -.
(CLAREZA). N.F. vd. klaresa.
klaresa
n., *qualidade do que claro;
limpidez; pureza. - Ora ki ten
klaresa, pa anos no komplementa
no ason (MR98) -. (CLAREZA). N.F.
klarensa. N.S. sin. klaridadi.
klaridadi
n., *o efeito da luz; a luz; esplendor.
- Abo bu sta na klaridadi, bu ka sibi
si utru sta na sukuru (L.A.) -.
(CLARIDADE). N.F. neol. N.S. sin.
klaresa.
klarineti
n., *instrumento musical.
(CLARINETE). N.S. V.B.
klaru
1.adj., *que recebe muita luz;
luminoso. - I fala: Lebri sai, bu djubi
na rua, pabia kau klaru dja (Ch.Mb.)
-. (CLARO).
2.adj., *evidente; fcil de entender;
transparente. - ileison fasidu di
manera djustu, livri i klaru (P.dosS.)
-.
3.adj., *de cor pouco carregada ou
pouco escura.
4.adv., *claramente; com clareza. -
279
tudu sibiba dja klaru kuma PAIGC
ten ke libertanu un dia (C.P.) -.
(CLARO).
klas
n., - i fasi kuarta klas i bai pa siklu
(N.M.) -. (CLASSE). N.F. vd. klasi.
klasi
n., *conjunto de alunos do mesmo
grau de ensino. - Abo i kal klasi?
Tersera (R95) -. (CLASSE). N.F.
klas.
klasifikason
1.n., *apreciao do mrito de
algum; nota escolar. - no djuis
konsigui tarbadja ben, e fasi un
klasifikason diritu (R95) -.
(CLASSIFICAO). N.F. neol.
2.n., *distribuio por classes. -
tacha di analfabetismu, sugundu
klasifikason di UNESCO, no sta
entri ki ultimu grupu (MR98) -.
klienti
n., *pessoa que compra de um
comerciante; pessoa que se dirige a
um banco ou a um profissional para
tratar assuntos de seu interesse;
fregus. - i parti klienti material di
informason sobri duensa ku ta
panhadu na relason sexual
(Cecomes) -. (CLIENTE). N.F. neol.
N.S. sin. fregues.
klima
n., *conjunto das condies
atmosfricas de uma regio;
ambiente; meio. - I ten djintis ke ta
sta na klima friu, i ten djintis ke ta
sta na klima kinti (IN96) -. (CLIMA).
N.F. neol.
klinika
n., *lugar onde so admitidos os
doentes para serem submetidos a
tratamento. - na un klinika privadu
bu ta pirdi klienti si bu komporta ku
duenti mal (IN96) -. (CLNICA). N.F.
proparoxtona, neol.
klorokina
n., *medicamento que cura o
paludismo. - Utrus ta sinti kosera si
e bibi klorokina (Igr.I.) -.
(CLOROQUINA).
klubi
n., - Akordu entri dus klubis italianus
(R95) -. (CLUBE). N.F. neol., vd.
klubu.
klubu
n., *associao ou sociedade
desportiva, recreativa ou cultural. -
klubu ka tene dinheru (IN96) -.
(CLUBE). N.F. klubi.
koba 1
v., *formar uma cavidade; escavar;
cavar. - utru koba tcon pa e pudi
sugundi si midalha nel (C.P.) -.
(deriv. COVA).
koba 2
v., *insultar. - kin ku koba si ermon, i
tcomal tulu, i na djulgadu na
Konsedju (N.T.) -. (deriv. CAVAR).
N.S. neologia semntica de koba,
cujo equivalente CAVAR significa
escavar o formar uma cavidade; sin.
koba mal; sin. tenhi.
koba 3
1.n., *abertura na terra; cavidade. - i
pega na koba-koba na kaminhu ku
sibi kuma Serpenti na bin (T.M.) -.
(COVA). N.S. koba di gudja; koba
di naris.
2.n., *sepultura; tumba; sepulcro. -
nunka pekadur ta koba-koba pa si
kabesa (C.P.) -. N.S. sin. supultura.
3.n., *buraco onde se abrigam os
animais; toca. - Lebri rikudji na un
koba (A.P.) -.
koba di gudja
n., *buraco de agulha. - i mas lestu
pa un kamelu pasa na koba di gudja
te pa un riku seta pa Deus rena riba
del (N.T.) -. (deriv. COVA DE
AGULHA). N.M. lexia complexa.
koba di naris
n., *fossa nasal; narina; venta.
(deriv. COVA DE NARIZ). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
koba mal
coloc., *falar mal de algum;
insultar. - kila lanta djanan ku
problema, koba Linda mal (N.M.) -.
(deriv. COVA). N.S. sin. koba 2.
kobadu 1
280
part., *escavado; cavado. - Nhambi
di matu ka ta kobadu kualker tempu,
son na tempu di seku, na mis di
Marsu ku Abril (N.M.) -. (deriv.
COVA).
kobadu 2
part., *insultado. - Utrora bo kobadu,
bo maltratadu dianti di tudu djinti
(N.T.) -. (deriv. CAVADO).
kobadur 1
1.n., *pessoa que escava;
escavador. - I ka prisis pa no pidi
kobadur di fonti pa bin djudanu
(P.B.) -. (CAVADOR).
2.n., *instrumento para escavar;
pequena enxada de cabo curto, tipo
sacho, de fabrico local. - E kudji
djanan kobadur i miti na barkafon
(T.M.) -. (ESCAVADOR). N.S.
(CAVADOR) uma pessoa,
(ESCAVADOR) pessoa e
instrumento.
kobadur 2
n., *injuriador. - e sedu ruiduris,
difamaduris, nfastiaduris di Deus,
kobaduris, konfiadus (N.T.) -. (deriv.
CAVA). N.S. neologia semntica de
kobadur, cujo equivalente
CAVADOR significa uma pessoa
que escava.
kobardisa
n., *timidez; cobardia. - Dimingu di
moda di no mininesa nde ke no ta
ba montiaba na kobardisa no
badjudas pa ratca tara (J.D.) -.
(COBARDICE).
kobardu
adj., *que no tem coragem;
pusilnime; covarde. - Lubu manera
ki kobardu, i sai na ladu di baraka
fat (L.S.) -. (COBARDE).
Kobiana
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Cobiana,
pertencente ao grupo lingustico
Norte Tanda-Jaad-Nun, da
subfamlia Oeste-atlntica;
Caboiana. (COBIANA). N.S. V.A.
koboi
n., *pessoa que lida com o gado
vacum; vaqueiro. - bu ta odja tudu
koldadi di djintis ku bisti di zoru,
utrus a koboi (R95) -. N.F.
paroxtona; Ingls cow-boy que
designa o vaqueiro.
kobon
n.aum., *grande cova. - Si bu na bibi
iagu di kobon o di riusinhus, bu dibi
di limpal (Igr.I.) -. (COVO). N.F.
neol.
kobra 1
v., *proceder cobrana de. - I ten
gora kil djintis di Kamara ku ta bai
na kobra elis fera sin kondison
(N.M.) -. (COBRAR).
kobra 2
n., *rptil da ordem dos Ofdios;
serpente. - na utru paizis ninguin
muri pa murdidura di kobra, purki i
ten vasinas (IN96) -. (COBRA). N.S.
kobra di palmera.
kobra di palmera
n., *serpente venenosa, muito
perigosa, que, muitas vezes se
abriga entre os ramos da palmeira;
mamba verde, cobra verde.
(COBRA DE PALMEIRA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.P.,
n.v.Dendraspis viridis; sin. kakuba
verdi.
kobradu
part., *pagado; recebido; exigido. -
si ami ki n ganha, mpustu ka na
kobradu ne tera li (R95) -.
(COBRADO).
kobradur
n., *pessoa que faz cobranas;
recebedor. - kobradur i sikidu lundju,
nin i ka misti ialsa udju pa seu (N.T.)
-. (COBRADOR).
kobransa
n., *acto de cobrar; recebimento de
uma dvida. - Taxista i puntadu: ke
ki na bazia nel pa fasi si kobransa?
(R95) -. (COBRANA).
kobri
n., *elemento metlico de cor
avermelhada, muito bom condutor
do calor e da electricidade, cujo
smbolo [Cu]. - tidjela di kobri
281
(N.T.) -. (COBRE).
kocha
v.intr., *andar manquejando.
(COXEAR). N.F. neol. N.S. V.A.,
sin. mankusa.
kochu
n., *claudicante. (COXO). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. manku.
kode
n., *o irmo mais novo de todos os
irmos; o ltimo filho. - Bu kunsi
fidju di Gomis? N kunsil, nha kode
kazal. Nta Gomis i bu kunhadu?
(J.L.R.) -. (CADETE). N.F. oxtona,
ermon-kode. N.S. kode hipnimo
de CADETE que designa todos os
filhos depois do primognito e no
s o ltimo.
kodigu
1.n., *compilao de leis; norma;
regra. - i ta konstitui diver siviku
kumpri dispozison di kodigu di
strada (R95) -. (CDIGO). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *linguagem secreta.
kodjon
n., *rgo copulador masculino;
pnis; testculo. - Matcu tene
kodjon, e nomi ka ta faladu kualker
manera, so ku bu kolega (N.M.) -.
(COLHO). N.F. fam. N.S. kodjon
hipernimo de COLHO que
designa o testculo e de PNIS que
designa o rgo copulador
masculino; sin. matcundadi.
kofri
n., *mvel em que se guardam
valores. - Kin ke na kontrola stadu?
Ate kofri di ripartisons di stadu i ta
tiradu i ta pudu dentru di kaza (R98)
-. (COFRE).
kofu
n., *cesto. (COFO). N.S. V.B.
koi-koi
v., *cair de maduro; estar doente;
enfraquecer. - Bu na koi-koi sin tras
nin dianti, bida iogoli ku bo (T.Tc.) -.
N.M. onomatopeia, redobro.
koitadesa
n., *pobreza; infelicidade; misria;
coita. - Koitadesa i sufrimentu na
mundu, e ta dau tudu nomi ke bu ka
ten nes mundu, abo i ladron, abo i
futseru (R.S.) -. (deriv. COITADO).
N.F. neol. N.S. P.arc. coita que
significa desgraa ou pena.
koitadi
adj., *que tem coita; pobre; msero;
infeliz. - Tudu koitadi ku n koitadi,
nunka n ka ba parau pratu (L.A.) -.
(COITADO).
koitadinhu
adj., *muito infeliz. (COITADINHO).
N.F. dim. N.S. V.B.
koitanda
v.caus., *tornar-se pobre ou aflito. -
Sortiadu i kilis ki koitanda dianti di
Deus, pabia e ta ten parti na renu di
seu (N.T.) -. (deriv. COITAR).
koki
1.v.tr., *bater na cabea com os ns
dos dedos; dar coque ou cocorote. -
Lifanti i na buska alguin pa e ba ta
koki nutru ku martel (L.S.) -. (deriv.
COQUE). N.F. Mandinga kki que
significa dar coque. N.S. COQUE,
n., significa [pancada com os ns
dos dedos] e tambm [carvo
poroso].
2.v.tr., *abusar de uma bebida
alcolica. - koki kadju -.
kokida
n., *pancada na cabea com os ns
dos dedos; cocorote. - Ku mati
bunda na risibi kokida dianti di
kabesa? (L.A.) -. (deriv. COQUE).
kokidu
part., *algum que recebeu coque.
(deriv. COQUE). N.S. V.B.
kokidur
n., *pessoa que d coque. (deriv.
KOKE). N.S. V.B.
kokin kokiu
coloc., *bates-me, bato-te. N.S. V.B.
koko 1
v., *expelir os excrementos; defecar.
- Panga-bariga ka ta sai ku laska di
bunda, pabia si sai ku laska di
bunda, si dunu ka ta koko mas
(L.A.) -. (deriv. COC). N.F.
282
oxtona.
koko 2
n., *excrementos; fezes. - Katcuris
tudu ta kume koko, ma kil ku murdi
koko na boka i tisi kasa, el ku si
nomi ta mas sai (L.A.) -. (COC).
N.F. oxtona.
kokonete
n., - Un kasa di padja, dentru di
kasa di tidja, dentru di kasa di tidja
un padiru branku, dentru di padiru
branku un fonti di iagu: kokonete
(J.M.B.) -. (deriv. COCO). N.F. neol.,
vd. kukunete.
kokonoti
n., *semente da palmeira dend.
(COCONOTE). N.S. V.B., sin.
karus.
kokori
v., *raspar o fundo da caldeira para
recuperar o resto da comida. - Mbe!,
ma aonti ku no sintaba, no kokoriba
kemadu djuntu (J.D.) -. N.F. oxtona.
kokoroko
n., *canto do galo. (COCOROC).
N.F. oxtona. N.S. V.B.
kokoroti
n., *a parte de arroz cozinhado e
mais rijo, que fica, tostado, no fundo
da panela. N.S. sin. kemadu.
kokri
adj., *muito velho; maduro; velhaco.
N.S. V.B.
kola 1
1.v.tr., *unir com cola; juntar. - -.
(COLAR).
2.v.intr., *aderir, encostar-se; pegar.
- Lubu ku si mindjer ku si fidjus e
magru tok os kola na pele (P.B.) -.
kola 2
n., *substncia viscosa, aderente;
visco. (COLA). N.S. V.B., fita-kola.
kola 3
1.n., *fruto da coleira, planta da
famlia das Esterculiceas; noz de
cola. - Utru rikesa ke anos tene i
propi kolas, o kola musulmanu
(R98) -. (COLA). N.S. o fruto muito
apreciado enquanto proporciona
uma certa resistncia ao organismo,
evitando o cansao e a fome.
2.n., pe di kola, *coleira; rvore-da-
cola. - Dia ku lanta, parmanha, bu
odja ramu di pe di kola ke sta na
kintal seku, bin buskan, n sta na
foronta (L.S.) -. N.S. n.v. Cola
acuminata.
kola-koberta
n., *espcie de peixe, que se cola a
outros peixes maiores. N.S. V.B.,
n.v. Mykteroperca rubra.
kolabora
v., *trabalhar em comum com
outrem; cooperar. - no ta tenta
kolabora ku tudu djinti (R95) -.
(COLABORAR). N.F. neol.,
kolobra. N.S. sin. kopera.
kolaboradur
n., *ajudante; coadjutor. - Paulu
tenba konfiansa tciu nes si
kolaboradur (L.S.) -.
(COLABORADOR). N.M. n.f.
kolaboradora.
kolaborason
n., *aco de colaborar;
cooperao. - Pa es i prisizu
kolaborason di tudu utentis,
prinsipalmenti di kondutoris (R95) -.
(COLABORAO). N.F. neol.
koladera
n., *canto humorstico do
Arquiplago de Cabo Verde; festa
organizada pelos Caboverdianos no
estrangeiros; estilo musical; dana.
(COLADEIRA). N.S. V.A.
koladu
part., *unido com cola. - i pudi
panha alguns kusa mal koladu
(MR98) -. (COLADO).
koldadi
n., *aquilo que caracteriza uma
pessoa ou coisa; classe; espcie;
caracterstica; valor. - Kal koldadi di
kaza ku bo na kumpun? (N.T.) - Nes
koldadi sosiedadi djintis bedju ku
duentis ka ta dadu se balur (L.S.) -.
(QUALIDADE). N.M. s vezes, a
slaba final [-di] sofre a crase com a
preposio [di].
kolega
283
1.n., *pessoa que pertence
mesma classe de idade. - Ki si
kolega tene bin na gozal (N.M.) -.
(COLEGA). N.F. neol. N.S. sin.
mandjua.
2.n., *pessoa que exerce a mesma
profisso. - n pensa nha kolega
diputadu sibil (R95) -.
kolegandadi
n., *relao entre colegas. (deriv.
COLEGA). N.S. V.M.
kolegason
n., *grupo de colegas ou de
coetneos; gerao. (deriv.
COLEGA). N.S. V.M., sin.
mandjuandadi.
kolera
n., *doena epidmica, contagiosa,
que provocada por um bacilo ou
vibrio. - Pa ka no panha kolera, no
dibi di ba ta laba mon sempri antis di
no kume, i pa no bibi iagu firbidu
(Cecomes) -. (CLERA). N.F.
proparoxtona.
kolieta
n., *aco de arrecadar os produtos
do solo; ceifa. - Agrikultor, so dipus
di kolieta, i ta bin paganu ki
materialis ku no furnisi elis (H.C.) -.
(COLHEITA) -. N.F. neol. N.S. sin.
kebur.
koligason
n., *aliana de vrias pessoas tendo
em vista um fim comum;
confederao de partidos polticos. -
akordu sinadu pa fasi koligason
(IN96) -. (COLIGAO). N.F. neol.
kolisensa!
interj., *interjeio que exprime uma
maneira delicada de pedir
autorizao de entrar ou de sair. -
Kareterus ora ke fala kolisensa, i
pa kaminhu fika livri logu (P.dosS.) -
. (COM LICENA!). N.F. neol.
koliti
n., *pea de vesturio sem mangas
que se veste por cima da camisa. -
Na e kampu di lutu n bisti kamisa n
pui koliti, n na buska sibi ku
kombersas ku ka pudi balin? (O.S.) -
. (COLETE).
kolmeia
n., *habitao artificial de abelhas;
cortio de abelha. - Rachide, panha
fugu, si ka sin kolmeia na pega fugu
(C.V.) -. (COLMEIA). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. V.A.; sin.
kasa di baguera; sin. kumbu di
baguera.
kolo
interj., *exclamao que exprime
espanto. N.F. oxtona; Manjaco
kolo que significa ah! N.S. V.M.,
sin. kiredi.
kolobra
v., - Nha gardisimentu na bai pa
amadu ermons ku kolobra ku mi ne
tarbadju (Igr.I.) -. (COLABORAR).
N.F. vd. kolabora.
koloka
v., *pr no devido lugar; apresentar.
- Fika tan abo son, bu ka na koloka
bu kistons ku ninguin, n pensa vida
ta pirdi interesi (IN96) -.
(COLOCAR). N.F. neol.
kolon
n., *colonizador. - Onzi anu djinti
pega arma pa tira kolon dentru di e
tera li (R98) -. (COLONIALISTA).
kolonia
n., *territrio ocupado por uma
nao distante. - Masedonia i un
kolonia di Roma (N.T.) -.
(COLNIA). N.F. proparoxtona.
kolonial
adj., *relativo a colnia. - Na tempu
kolonial n odjaba te djinti ta
sumiaba pe di bisilon (IN96) -.
(COLONIAL).
kolonialismu
n., *sistema poltico-econmico em
que uma potncia mantm
territrios sob o seu poder. - Si anos
i dunu di no naris, nta no diskisi
kolonialismu (IN96) -.
(COLONIALISMO).
koloniza
v., *estabelecer colnias, ocupando
militarmente e politicamente um
outro pas; habitar como colonos. -
284
no ka pudi sinta gosi pa koloniza
kolonialismu; no ten ke pensa na
utru aspetu (IN96) -. (COLONIZAR).
kolonizadu
part., *diz-se de um pas ocupado
militarmente e politicamente. - Edjitu
i purmeru pais ku kolonizadu (R95) -
. (COLONIZADO).
kolonizadur
n., *o que coloniza. - pubis di Guine
e iarda karnaval di si kolonizaduris
portuguis (A.C.) -.
(COLONIZADOR). N.M. pl.
kolonizaduris.
kolonizason
n., *aco de colonizar ou de
estabelecer colnias. - e ka na tciga
di seta pa es povu ribantadu mas
bas di katiberasku di kolonizason di
ninguin (R98) -. (COLONIZAO).
kolontci
1.v., *inchar; intumescer. - Kuma ku
bu pudi rapara panga-bariga si i
gravi? Purmeru udju ta kolontci
(Igr.I.) -. N.S. ant. diskolontci.
2.v., *encher uma garrafa at ao
gargalo.
kolontcidu
part., *diz-se duma garrafa cheia at
ao gargalo; enchido; inchado. N.S.
V.B.
kolosteru
n., *o primeiro leite da mulher aps
o parto, de cor amarela. - kolosteru
bon dimas pa bebe, pabia i ta djuda
na tadja bebe di infesons komuns
(R96) -. (COLOSTRO). N.F.
proparoxtona.
kolsensa
v.tr., *pedir permisso para entrar
ou sair. - Tataruga na fala son: bu
kolsensanu (T.M.) -. (deriv. COM
LICENA).
koltca
n., *coberta. (COLCHA). N.S. V.B.,
sin. kuberta.
koltcon
n., *pea, normalmente almofadada,
sobre a qual as pessoas se deitam.
- Nos bu misti kuartu di stera o di
koltcon? (T.M.) -. (COLCHO). N.S.
sin. ispuma.
koluna
n., (COLUNA). N.F. neol., vd.
kuluna. N.S. V.B.
komanda
v.tr., *dirigir uma fora militar ou um
navio. (COMANDAR). N.F. mil. N.S.
V.B.
komandanti
n., *pessoa que tem o comando
militar. - Junta Militar i sta bas di
orientason di si komandanti
supremu, Brigaderu Ansumane
Mane (R98) -. (COMANDANTE).
N.F. neol.
komandu
n., - Tudu no komandu i alimentadu
pa kumida di tabanka (C.P.) -.
(COMANDO). N.F. neol., vd.
kumandu.
kombatenti
n., *pessoa que combate ou est
pronto para o combate; soldado;
militar. - Nunka no kombatentis ka
luta kontra povu ke elis liberta ku se
kalur i sangui ke darma na tcon
(R98) -. (COMBATENTE).
kombati 1
v., *lutar; atacar o inimigo; aco de
guerra. - Kin ki na garanti elis kuma
no ka na bin kombati, no ka na bin
kontinua fuguia elis? (R98) -.
(COMBATER). N.F. neol. N.S. sin.
luta 1.
kombati
n., *luta; conflito; acto de guerra. -
Katorzi anu di kombati (R98) -.
(COMBATE). N.F. neol. N.S. sin.
luta 2.
kombe
n., *molusco bivalve e sua concha;
berbigo. - I na pui kombe na fugu
pa i firbi tok i abri boka tudu (N.M.) -.
(COMB). N.F. oxtona. N.S. n.v.
Cerastoderma edulis.
kombersa 1
v.intr., *falar; discorrer. - E entra na
sala e sinta e kombersa (IN98) -.
(CONVERSAR). N.F. konversa.
285
kombersa 2
n., *conversao; discurso. - Mindjer
garandi findji kuma i ka obi di
kombersa (M.K.) -. (CONVERSA).
N.S. kombersa di kunsada;
kumpu kombersa; pasa
kombersa; pucha kombersa.
kombersa di kunsada
n., *introduo; palavras iniciais;
editorial. - no tene kombersa di
kunsada, nde ke no na bin ba papia
di sidadania ku diretus umanus
(R95) -. (deriv. CONVERSA DE
COMEO). N.M. lexia complexa.
kombersa di oredja
n., *segredo. (deriv. CONVERSA
DE ORELHA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.M.
kombersadur
n., (CONVERSADOR). N.S. V.B.
kombina
v., - I kombina ku furadur kuma i ten
sirmonia i pagal i bai (A.P.) -.
(COMBINAR). N.F. neol., vd.
kumbina.
kombinason
1.n., *acordo; contrato; pacto.
(COMBINAO). N.F. neol.,
kumbinason.
2.n., *pea de vesturio interior
feminino. - i dipindi di ke ki misti
bisti, kombinason bas di ropa, si i ka
misti, i toma si ispera bisti, toma
lensu i mara kabesa i toma mas utru
panu legos i kubril na ombra o i
mara na rabada (N.M.) -. N.F.
kumbinason.
kombustivel
n., *material usado para produzir
calor; lquido que alimenta os
motores de combusto interna. -
Djintis di sentral e tciu diskulpa
suma mortu; gosi i storia di
kombustivel (C.V.) -.
(COMBUSTVEL). N.F. paroxtona,
neol.
komemorason
n., - Komemorason di Difuntus
(L.Cat.) -. (COMEMORAO). N.F.
neol., vd. kumumorason.
komenta
v., - aonti no komental (R98) -.
(COMENTAR). N.F. neol., vd.
kumenta.
komersianti
n., *negociante. - Un dia e bindil na
mon di komersianti ki na baiba pa
Edjitu (N.T.) -. (COMERCIANTE).
N.F. neol. N.S. sin. bindidur.
komersiu
n., *venda de mercadorias; negcio.
- Biderus i komersiu livri (IN96) -.
(COMRCIO). N.F. proparoxtona,
neol., kumersiu.
komisariu
n., - bu tcoma komisariu di kil
tabanka, bu kontal mison ke lebau la
(C.P.) -. (COMISSRIO). N.F.
proparoxtona, neol., vd. kumisariu.
komison
n., - I dadu kil komison parlamentar
pa i fasi si inkeritu (R98) -.
(COMISSO). N.F. neol., vd.
kumison.
komite
n., - I nesesariu kriaba un komite
nasional di luta kontra kusas ke no
kaba di fala (R95) -. (COMIT). N.F.
oxtona, neol., vd. kumite.
komoda 1
v.tr., *pr no seu lugar.
(ACOMODAR). N.S. V.B.
komoda 2
n., *mvel para roupa. (CMODA).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
komodadu
part., *alojado. (ACOMODADO).
N.S. V.B.
kompaichon
n., *d; piedade. (COMPAIXO).
N.S. V.B.
kompanhamentu
n., *seguimento.
(ACOMPANHAMENTO). N.F. neol.
N.S. V.B.
kompainha
n., - Kompainha Goveia -
(COMPANHIA). N.F. proparoxtona,
vd. kumpanhia.
kompara
286
v.tr., *examinar duas coisas,
tentando ver as diferenas e as
semelhanas; confrontar. - no
kompara rejon di Bolama-Bijagos ku
utru rejon (MR98) -. (COMPARAR).
N.F. neol.
komparadu
part., *confrontado. - E ku manda
renu di seu i pudi komparadu de
manera (N.T.) -. (COMPARADO).
N.F. neol.
komparanta
v.caus., *fazer comparar. - Elis e
tulu, e ta midi se kabesa pa
komparantal ku se midida propi
(N.T.) -. (deriv. COMPARAR).
komparason
n., *aco de comparar; confronto;
semelhana; paralelo. -
Komparason di mostarda ku di
fermentu (N.T.) -. (COMPARAO).
N.F. neol.
kompasu
1.n., *instrumento para traar
circunferncias. (COMPASSO).
2.n., *bssola. (COMPASSO). N.S.
V.A.
kompetidur
adj., *concorrente; adversrio.
(COMPETIDOR). N.S. V.B.
kompetison
n., *concorrncia. (COMPETIO).
N.S. V.B.
kompitensia
n., *capacidade de fazer alguma
coisa. - Bu spiriensia, bu
kompitensia ki na lebau te nde ku na
tciga (R98) -. (COMPETNCIA).
N.F. proparoxtona.
kompitenti
1.adj., *que tem competncia;
idneo; capaz. - Kin ki na da
informason kuma tal flanu i
kompitenti? (R98) -.
(COMPETENTE).
2.adj., *que lhe pertence. - no na
inkaminhal pa tribunal kompitenti
(R95) -.
komplementa
v., - N pensa kuma, si ten un
kordenason, un projetu
komplementa kil utru (MR98) -.
(COMPLEMENTAR). N.F. neol., vd.
kumplimenta.
kompleta
v., *tornar completo; preencher. - Si
mininu kompleta dintis tudu, i tciga
dja tempu di firma el son (F.M.) -.
(COMPLETAR). N.F. neol.
kompleta anu
coloc., *fazer anos; estar de
aniversrio. (deriv.. COMPLETAR O
ANO). N.S. V.M.
kompletamenti
adv., *na totalidade; absolutamente.
- Tuga odja kuma i sta
kompletamenti pirdidu na no tera
(C.P.) -. (COMPLETAMENTE). N.F.
neol.
kompletu
1.adj., *perfeito; acabado. - Liti
maternu i mindjor, kaba i mas
kompletu alimentu pa mininu duranti
si prumeru kuatru mis di vida (R96) -
. (COMPLETO). N.F. neol.
2.adj., *inteiro; cheio. - mininu toma
barsina kompletu (R95) -.
komplexu
1.adj., *que abrange muitos
aspectos; complicado. - i un
bokadinhu komplexu (R95) -.
(COMPLEXO). N.F. neol.
2.n., *conjunto de vrios elementos
com um fim comum; grupo de ideias
com fora emotiva, que se
produzem a nvel do inconsciente. -
disperta sintimentu di komplexus
(R95) -.
komplika
1.v.tr., *tornar complexo; dificultar. -
No falal pa i ka dana mas situason,
pa i ka komplika mas situason (R95)
-. (COMPLICAR). N.F.
proparoxtona, neol.
2.v.intr., *tornar-se difcil. -
Sosiedadi gosi komplika (IN96) -.
(COMPLICAR-SE).
komplikason
n., *acto ou efeito de complicar;
dificuldade. - N tene un
287
komplikason li ku Liopardu, no tciga
dja na tribunal (T.M.) -.
(COMPLICAO). N.F. neol.
komporta
1.v.tr., *conter; incluir. - Es planu i ta
komporta kuatru programa (R98) -.
(COMPORTAR). N.F. neol.
2.v.intr., *portar-se; agir de
determinada maneira. - I joven
simpatiku, i ta komporta ben ku tudu
djintis (N.M.) -. (COMPORTAR-SE).
komportamentu
n., *maneira de se comportar. - Pa
vira se komportamentu, pa vira se
manera di pensa (IN96) -.
(COMPORTAMENTO). N.F. neol.
kompota
n., *conserva de frutos com calda de
acar. - Fabrika di kompota ku
sumus (R98) -. (COMPOTA). N.F.
neol.
kompra
n., *acto de comprar; coisa
adquirida. - ki parki i sta, i somenti
pa viaturas ki na ba fasi kompra na
ki kau la (R95) -. (COMPRA). N.F.
neol.
komprenson
n., *atitude compreensiva e
indulgente; conhecimento completo
de uma coisa. - no na gardisi
komprenson di tudu djintis (R95) -.
(COMPREENSO). N.F. neol.
komprimidu
n., *medicamento com a forma de
pastilha. - pa ki ke n sibi, i ka ten
nin komprimidu (R95) -.
(COMPRIMIDO). N.F. neol. N.S. sin.
kininu.
kompromis
n., *promessa mtua;
responsabilidade; obrigao;
acordo; contrato. - ka bu toma
kompromis ku mosa, kusa ku sibi
kuma abo, dentru bo, bu ka na fasi
(IN96) -. (COMPROMISSO). N.F.
oxtona, kumprimisu.
komputador
n., *mquina que aceita e processa
dados; mquina que faz cmputos. -
i dibi di danu un komputador pa no
tarbadju (R95) -. (COMPUTADOR).
N.F. neol.
komu
con., *conjuno subordinativa que
introduz oraes comparativas. - pa
bin papia ku nos komu dus ermons,
komu familia (R98) -. (COMO). N.F.
neol. N.S. sin. suma.
komun
adj., *que pertence a muitos ou a
todos; ordinrio. - planu di difeza
komun (R95) -. (COMUM). N.F.
neol.
komunga
v., *na religio crist significa
receber a comunho. - Kadakin ke
na komunga na rispundi: Amen
(L.Cat.) -. (COMUNGAR). N.F. neol.
komunhon
1.n., *na religio crist designa o
sacramento da Eucaristia. - Ora ke
komunhon kaba dadu, padri na
limpa patena (L.Cat.) -.
(COMUNHO). N.F. kumunhon.
2.n., *comunidade de opinies ou de
crenas. - Pa vivi es komunhon ku
kontentamenti, pa raparti nutru
amizadi ku union (L.Cat.) -.
komunidadi
n., - lumia no komunidadi ku lus di
bu palabra (L.Cat.) -.
(COMUNIDADE). N.F. neol., vd.
kumunidadi.
kon
n., *espcie de macaco cinocfalo
ou seja com a cabea semelhante
ao co; macaco-co. - Ora ku bu
odja kon riba di montanha, i na
malkiria, ka bu pukenta, kon ku na
bin lanta i bai, montanha nunka
(G.F.) -. (deriv. CO). N.F.
makakon. N.S. n.v. Papio papio.
Konakri
n., *cidade capital da Guin-
Conakri, sede do PAIGC durante a
luta de libertao. - Dipus ke kil
karta tciga Konakri, manga di
kamarada ta fia (C.P.) -.
(CONAKRI).
288
kondena
v., *proferir sentena contra; rejeitar;
reprovar; censurar. - Ka bo
kondena, bo ka ta sedu kondenadu
(N.T.) -. (CONDENAR). N.F. neol.
kondenadu
part., *o que foi sentenciado como
criminoso; rejeitado. - Nobu
djerason sta kondenadu, djerason
ka misti skola (J.D.) -.
(CONDENADO). N.F. neol.
kondi
1.n., *ttulo de nobreza entre
visconde e marqus. (CONDE).
2.n., *valete no jogo de baralho.
(CONDE). N.S. V.B.
kondisiona
v., *por condies; limitar; fazer
depender. - I ten tan finansiaduris ke
ta kondisionau, programa ke misti
pa bu rializa el ki ta misti finansia
(R95) -. (CONDICIONAR). N.F.
neol.
kondisionadu
part., *limitado. - Ma bisti, pa
isemplu, na Guine-Bisau i sta
kondisionadu ku salariu (IN96) -.
(CONDICIONADO).
kondisional
1.adj., *dependente de uma
condio ou de uma maneira de ser.
(CONDICIONAL).
2.adj., *em gramtica, diz-se da
frase que depende de uma
conjuno condicional.
(CONDICIONAL). N.S. V.B.
kondisionamentu
n., (CONDICIONAMENTO). N.S.
V.B.
kondison
1.n., *conjunto das circunstncias;
situao. - I ka pul na skola pabia
kondison ka pirmitiba (N.M.) -.
(CONDIO). N.F. neol.
2.n., *clusula; obrigao. - Puntu
numeru tris i kondison ku Junta
Militar pidi (R98) -.
kondjeladur
n., *frigorfero com a propriedade de
congelar os alimentos.
(CONGELADOR). N.S. V.A.
kondon
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de especificar o
sentido [unicidade]; nico. N.F.
oxtona.
2.n., fidju kondon, *filho nico. N.S.
V.A.
konduson
1.n., *aco de conduzir. -
Kondutoris, ku pasa na un skola di
konduson, e sibi signifikadu di ki
plaka (R95) -. (CONDUO). N.F.
neol. N.S. karta di konduson.
kondutor
n., *que conduz um meio de
transporte. - Purki kondutor i na guia
kumboiu mal (R98) -.
(CONDUTOR). N.F. neol. N.M. pl.
kondutoris.
konduzi
1.v.tr., *guiar. - Si bu na guia, ka bu
bibi, konduzi ku atenson (R95) -.
(CONDUZIR). N.F. neol.
2.v.tr., *dirigir; levar; acompanhar. -
Ami n konduzi prumeru grupu di
mininas pa ba purpara di infermera
(C.P.) -.
konduzidu
part., *guiado; acompanhado. -
Tuga konsigui leba tudu kil munison,
ma konduzidu pa un afrikanu (C.P.)
-. (CONDUZIDO). N.F. neol.
konferensia
n., *reunio de vrias pessoas com
o fim de discutirem um determinado
assunto importante. - Es
konferensia i diskuti manga di kusas
(R95) -. (CONFERNCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
konfesa
1.v.tr., *revelar; manifestar; declarar.
- E konfesa kuma e ka na furta mas
(R95) -. (CONFESSAR).
2.v.tr., *declarar os pecados ao
confessor ou ao povo. - Pa mas tris
ora e konfesa se pekadus (Igr.I.) -.
konfesadu
1.part., *declarado.
(CONFESSADO).
289
2.part., *algum que se confessou
no sacramento da Confisso.
(CONFESSADO). N.S. V.B., termo
da liturgia crist.
konfesur
1.n., *sacerdote que confessa.
(CONFESSOR).
2.n., *pessoa que morreu pela f
crist. (CONFESSOR). N.S. V.B.,
termo da liturgia crist.
konfia
1.v.tr., *entregar alguma coisa ou
pessoa. - Deus, bu ta konfia na mon
di pekaduris bens tudu di kriason
(L.Cat.) -. (CONFIAR). N.F. neol.
N.S. ant. diskunfia.
2.v.intr., *ter confiana em;
acreditar. - Ke, bu ma konfia nan na
Iran di ke mediku? (R95) -.
konfiansa
1.n., *segurana; convico. - Tene
konfiansa ka implika kuma si dunu
ka tene Sida (R95) -.
(CONFIANA). N.F. neol. N.S. sin.
fiansa 2; ant. diskunfiansa.
2.n., *f. - pa no spadja na mundu
konfiansa ku alegria (L.Cat.) -.
konfiri
v., *verificar; confiar algo a algum.
(CONFERIR). N.S. V.B.
konfiridu
part., *verificado. (CONFERIDO).
N.S. V.B.
konfirma
v., *afirmar com certeza;
demonstrar. - Bo misti konfirma
dianti des tustumunhas? (Igr.I.) -.
(CONFIRMAR). N.F. neol.
konfirmason
n., *aco de confirmar. - Dipus ki
obi konfirmason di kapiton di
guarda, i da Jose lisensa di toma
kurpu (N.T.) -. (CONFIRMAO).
N.F. neol.
konflitu
n., *altercao entre duas pessoas;
luta; oposio. - konflitus na
kontinua i violensia na sedu sempri
tadjadera di kilis ku tene forsa na
mon (R95) -. (CONFLITO). N.F.
neol.
konformu
con., *conjuno que significa
[como]; segundo. - Konformu po na
ruma, sin ke na kumpu skada (T.M.)
-. (CONFORME). N.F. kunformu.
kongresu
n., *reunio dos representantes de
uma determinada classe para
discutir os assuntos a ela relativos;
encontro. - no Kongresu, na sesenta
i kuatru, fasidu na Kasaka (C.P.) -.
(CONGRESSO). N.F. neol.
Konhagui
1n., *nome dado aos habitantes da
ilha de Canhabaque, Arquiplago de
Bijags. (CONHAGUI). N.S. V.A.
2.n., *povo que vive na Guin-
Conakri e no Senegal.
konhaki
n., *aguardente da regio de
Conhaque, Frana. (CONHAQUE).
N.S. V.B.
konhos
adv., *advrbio que exprime a
posio do corpo de costas. -
Ku djitu konhos, ku djitu tras di
roson (F.S.) -. N.F. oxtona, vd. kai
konhos.
konjuga
1.v., *unir; ligar. - Kila i situason ke
ka ta pudi konjuga (IN96) -.
(CONJUGAR). N.F. neol.
2.v., *em gramtica, ordenar as
flexes de um verbo.
konjuntu
1.n., *unio das diferentes partes de
um todo. - Libru di Salmu i un
konjuntu di 150 salmus djuntadu na
un libru pa pudi sirbi di orason (L.S.)
-. (CONJUNTO). N.F. neol.
2.n., *equipa; grupo de msicos;
banda. - konjuntus muzikal i dansin
(IN96) -.
konki
1.v., *bater porta ou janela. - ora
ku na konki porta, bu ta konki bu ta
fala bumburdek, porta ta iabri
(Ch.Mb.) -.
2. coloc., konki porta.
290
konkista 1
v., *submeter pela fora das armas;
alcanar fora do trabalho. -
kombersa sabi pa konkista klientis
(P.dosS.) -. (CONQUISTAR). N.F.
neol.
konkista 2
n., *acto ou efeito de conquistar. -
konkista di indipendensia di
Republika di Guine-Bisau (R98) -.
(CONQUISTA). N.F. neol.
konkluson
n., *termo; resultado final; fecho. -
liturjia di konkluson (N.M.) -.
(CONCLUSO). N.F. neol. N.S. sin.
kabantada.
konko
n., *quarto pequeno anexado
casa. - Aonti bu ka lembra fitca
porta di bu konko, toma sintidu ku
ladrons (J.S.) -.
konkonhi
1.v.intr., *cair de maduro; cair. - I
suma ora ku alguin kudji mampatas,
i torna rabida i djubi riba pa sibi
nunde ki konkonhi (Igr.I.) -.
2.v., *aco de desprender-se e de
amontoar-se dos frutos do chabu. -
Mindjeris ta bai konkonhi nadji e pui
tceben na tanki (F.M.) -.
3.v., *reunir-se; amontoar-se. -
Djintis na konkonhi di tabankas
suma ku lan ta dispidi polon (Dea) -.
N.F. Mandinga knkun que
significa empilhar o amendoim.
konkorda
v.intr., *estar de acordo. - Asin n ka
na fasi nada si bu ka konkorda
(N.T.) -. (CONCORDAR). N.F. neol.
konkori
v., *competir com outras pessoas
para conseguir um determinado
objectivo. - oitu kandidatus ki
konkori (P.dosS.) -.
(CONCORRER). N.F. neol.
konkretamenti
adv., *de maneira concreta ou
objectiva. - Ami n ta fala
konkretamenti, nde ki ami propri n
ta tarbadja nel (IN96) -.
(CONCRETAMENTE). N.F. neol.
konkretu
adj., *que existe na realidade. - N
misti da un isemplu konkretu (R95) -
. (CONCRETO). N.F. neol.
konkursu
n., *aco de concorrer;
competio. - Konkursus tisi mas
kriatividadi (P.dosS.) -.
(CONCURSO). N.F. neol.
konosaba
n., *pano branco e curto feito de
bandas que as mulheres mandingas
utilizam como combinao. - I laba
si konosaba tok i branku (T.M.) -.
N.F. proparoxtona; Mandinga
knsaba que significa pano que
est debaixo.
konsagra
1.v.tr., *dedicar ao culto divino;
tornar sagrado. - Bu konsagra
Kristu, bu servu, ku oliu di
kontentamenti (L.Cat.) -.
(CONSAGRAR). N.F. neol.
2.v.tr., *na liturgia crist, transformar
o po e o vinho no corpo e sangue
de Cristo. - e kaba e ta finka djudju,
Padri konsagra ostia (L.Cat.) -.
konsagradu
part., *na religio crist, diz-se do
po e vinho convertido no corpo e
sangue de Cristo. - I mostra povu
ostia konsagradu (L.Cat.) -.
(CONSAGRADO). N.F. neol.
konsagradur
n., *aquele que torna sagrado;
consagrante. - Abo ki no
Konsoladur, prenda di Deus altisimu
fonti bibu, fugu, amor, abo ki no
Konsagradur (L.Cat.) -.
(CONSAGRADOR).
konsagrason
1.n., *acto de tornar sagrada uma
coisa. - Es leitura ta papianu di
konsagrason di Aron ku si fidjus pa
sedu padris (L.Cat.) -.
(CONSAGRAO). N.S. sin.
ordenason.
2.n., *na liturgia crist, aco de
converter o po e o vinho no corpo
291
e sangue de Cristo; mudana de
uma substncia; transubstanciao.
- Padri konsagra ostia, dipus di
konsagrason djintis ta firma e kanta
No Pape (N.M.) -.
konsebidu
1.part., *pensado; imaginado.
(CONCEBIDO).
2.part., *gerado. - i konsibidu sin
mantca di pekadu orijinal -.
(CONCEBIDO). N.F. neol. N.S. V.A.
konsedju
1.n., - Konsedju pa fika firmi (N.T.) -.
(CONSELHO). N.F. arc., vd.
konsidju.
2.n., *tribunal; reunio de
professores de uma Universidade
ou de outra escola; corpo colectivo.
- Otca ku sol mansi Konsedju
djunta, ku sedu garandis di pobu
(N.T.) -. N.F. arc., vd. konseliu.
konseitu
n., *ideia que se faz acerca de uma
coisa; entendimento; significado
principal. - Konseitu tradison bin di
palavra latinu ke signifika
transmison, ntrega (IN96) -.
(CONCEITO). N.F. proparoxtona.
konselieru
n., *membro de um conselho. - i
ribanta na Juliu di 72 vinti mil
konselius ku teknikus sovietikus
(R95) -. (CONSELHEIRO). N.F.
proparoxtona, neol.
konseliu
n., *corpo colectivo de deliberao
ou de consulta; tribunal. - Konseliu
di Ministru (R99) -. (CONSELHO).
N.F. proparoxtona, neol.,
konsedju.
konsensu
n., *assentimento geral;
consentimento. - Mindjor bo sinta bo
papia pa bo tciga na konsensu
(R98) -. (CONSENSO). N.F. neol.
konsentra
1.v.tr., *fazer convergir; juntar. - I ka
tene tan un politika nde ke pudi
djuda no kampunes konsentra se
mangu pa djubi kil mangus ki pudi
mandadu fora pa diviza pudi rikudji
(IN96) -. (CONCENTRAR). N.F.
neol.
2.v.intr., *reunir-se. - Aos, li no
konsentra li, Junta Militar pa splika
pupulason ke ki Junta Militar (R98) -
. (deriv. CONCENTRAR-SE). N.S.
CONCENTRAR-SE significa pensar
ou viver isolado.
konsentrason
n., *reunio num ponto;
centralizao. - Konsentrason di
studantis na kapital djuntu ku
purblema di falta di impregu ta
omenta bandidasku (P.dosS.) -.
(CONCENTRAO). N.F. neol.
konserba
v., (CONSERVAR). N.F. vd.
konserva. N.S. V.B.
konserta 1
v., *reparar; pr em ordem. - I mas
sinku anus pa es Partidu konserta
Guine-Bisau, ki ka konsigui firmanta
na 20 anus di governu (P.dosS.) -.
(CONSERTAR). N.F. neol. N.S. sin.
kumpu.
konserta 2
n., *conciliar; harmonizar;
concordar. (CONCERTAR). N.F.
neol. N.S. V.B.
konsertadu 1
part., *reparado; posto em ordem.
(CONSERTADO). N.S. V.B.
konsertadu 2
part., *concordado.
(CONCERTADO). N.S. V.B.
konsertadur 1
n., *aquele que conserta; mecnico.
(CONSERTADOR). N.S. V.B.
konsertadur 2
n., *aquele que concerta;
conciliador. (CONCERTADOR).
N.S. V.B.
konsertason
n., *conciliao; reunio. - Na kil
konsertason, na kil runion, sempri i
sta presenti kamarada Fransisku
(R95) -. (CONCERTAO). N.S.
sin. konsertu 2.
konsertu 1
292
n., *reparao. (CONSERTO). N.S.
V.B.
konsertu 2
1.n., *pacto. (CONCERTO). N.S.
sin. konsertason.
2.n., *consonncia de vrios
instrumentos musicas. N.S. V.B.
konserva
v.tr., *guardar cuidadosamente;
manter no mesmo estado. - No fala
kuma no konserva no matu, djinti
entra korta kada dia (IN96) -.
(CONSERVAR). N.F. neol.,
konserba.
konservason
n., *acto de conservar. - i un
problema di konservason, o di protiji
no matus (R95) -.
(CONSERVAO). N.F. neol.
konseson
1.n., *aco de conceber ou de ser
concebido; festa litrgica da Igreja
Catlica. - Imakulada Konseson di
Virjen Santa Maria (L.Cat.) -.
(CONCEPO). N.F. neol.
2.n., *conceito; imaginao;
fantasia. - No teneba utru konseson
sobri dizinvolvimentu di e tera li
(IN96) -.
konsibi
1.v.tr., *pensar; inventar.
(CONCEBER).
2.v.tr., *gerar. (CONCEBER).
3.v.intr., *estar grvida.
(CONCEBER). N.F. neol. N.S. V.B.
konsidera
v., *ponderar; julgar; imaginar;
pensar. - anos no ta konsidera bos
no amigu (R95) -. (CONSIDERAR).
N.F. neol.
konsiderason
n., *ateno; estima; ponderao;
reflexo. - un kazadu ki na pensa
diritu i tene konsiderason pa si propi
fidjus (IN96) -. (CONSIDERAO).
konsidi
v., *dar; permitir. - no konsidiu un
kreditu agrikula (IN96) -.
(CONCEDER). N.F. neol.
konsidja
v., *dar conselho; avisar. - i konsidja
elis kuma e ka pudi tene fidju, pabia
duensa pudi kamba pa mininu
(Cecomes) -. (ACONSELHAR). N.F.
kunsidja.
konsidjadur
n., *pessoa que aconselha;
conselheiro. - Kin ku sedu si
konsidjadur? (N.T.) -.
(ACONSELHADOR).
konsidju
n., *parecer; opinio. - I diskisi
konsidju di mindjer garandi (M.K.) -.
(CONSELHO). N.F. konsedju.
konsiensia
n., *sentimento do que se passa
dentro de ns; cuidado; convico
ntima. - komersianti pa e toma
konsiensia kuma kil utrus djintis ke
ta ba kumpra kusas na se mon i se
ermons (IN96) -. (CONSCINCIA).
N.F. proparoxtona, neol.
konsienti
adj., *que tem conscincia; que
sabe o que faz. - kila i ka djustu pa
un omi konsienti, un omi ke na
pensa diritu (IN96) -.
(CONSCIENTE). N.F. paroxtona,
neol.
konsigui
v.tr., *obter; alcanar o que se
pretende. - So di mandrugada ki no
konsigui diskubri nde ki karu staba
nel (R95) -. (CONSEGUIR). N.S.
sin. obti.
konsiguidu
part., *obtido; alcanado. - Linda
disidjaba bai kabanta studa na
kualker pais istrandjeru ki
konsiguidu bolsa nel (N.M.) -.
(CONSEGUIDO). N.F. neol.
konsiguinti
adj., *consequente.
(CONSEGUINTE). N.S. V.B.
konsikuensia
n., *resultado; efeito. - E ka sibi
kuma i ta bin tisi konsikuensia pa
fidju o pa pape (N.M.) -.
(CONSEQUNCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
293
konsiliason
n., *acordo; concordncia. - muitu
obrigadu pa es konsiliason ki na
tenta fasi (R95) -. (CONCILIAO).
N.F. neol.
konsoanti
n., *termo da lingustica que
significa o som ou fone produzido
pela passagem do ar encontrando
uma obstruo ou frico no
conduto vocal. (CONSOANTE). N.S.
V.A., ant. vogal; semivogal.
konsola
1.v.tr., *aliviar a aflio de algum;
confortar. - Nhu konsolan, Nhu fala
diritu ku mi (Igr.I.) -. (CONSOLAR).
N.F. neol.
2.v.intr., *esquecer a dor. - Dita bu
konsola, raiba na pasa (J.D.) -.
(CONSOLAR-SE).
konsoladu
part., *aliviado; confortado. - Felis
kilis ke tarda na tcora pabia e na bin
konsoladu (L.Cat.) -.
(CONSOLADO). N.F. neol.
konsoladur
1.n., *o que consola.
(CONSOLADOR).
2.n., *nome dado ao Esprito Santo
na religio crist. - Abo ki no
konsoladur, prenda di Deus
Altisimu, fonti bibu, fugu, amor
(L.Cat.) -.(CONSOLADOR).
konsolason
n., *conforto; alvio. - Simon i na
iandaba diritu i na peraba
konsolason di Israel (N.T.) -.
(CONSOLAO). N.F. neol.
konstituison
n., *lei fundamental que governa um
pas. - ordi dimokratiku ku formadu
dentru di konstituison (R98) -.
(CONSTITUIO). N.F. neol.
konstitusional
adj., *que regido pela constituio.
- Edjitu torna un monarkia
konstitusional (R95) -.
(CONSTITUCIONAL). N.F. neol.
konstruson
n., *aco ou efeito de construir;
estrutura; edifcio. - konstruson ku
na fasidu i konstruson son di okupa
terenu (IN96) -. (CONSTRUO).
N.F. neol.
konsuanti
con., *preposio que significa [em
harmonia com]; conforme; segundo.
- Kadakin ta fika nterpreta kusa
konsuanti i na odjal (IN96) -.
(CONSOANTE). N.F. neol. N.S. sin.
sugundu.
konsul
n., *pessoa encarregada de zelar
pelo interesse dos seus
compatriotas num pas estrangeiro.
- Opinion di antigu konsul
australianu (R95) -. (CNSUL). N.F.
paroxtona, neol.
konsulta 1
1.v.tr., *interrogar; pedir opinio a
algum; procurar ler em. - N
konsulta nha manual, kapitulu sinku
ta fala un bon lutadur ten di kume
pur dia un purku (F.J.) -.
(CONSULTAR). N.F. neol.
2.v., *dar ou fazer um exame
mdico. - Anta, bu konsulta? (C.P.) -
. N.S. sin. fasi konsulta.
konsulta 2
1.n., *aco de consultar; parecer;
deliberao. (CONSULTA). N.F.
neol.
2.n., *atendimento que um mdico
ou um advogado do aos seus
clientes. - Ba konsulta na mon di
dutur pa bu sibi ke ku teneu
(Cecomes) -. N.S. fasi konsulta;
sin. vizita 2.
konsultadu
part., (CONSULTADO). N.S. V.B.
konsultoriu
n., *lugar onde se fazem as
consultas; centro de sade. - Zito
sai di konsultoriu mediku tudu
tarpadjadu, i risolvi bai pa un bar pa
ba suta iagu pa pudi raparti kansera
di foronta ki i miti si kabesa nel
(Cecomes) -. (CONSULTRIO).
N.F. proparoxtona, neol. N.S. sin.
sentru di saudi.
294
konta 1
v.tr., *expor o que aconteceu; narrar
histrias. - entra dentru di un
tabanka, manda panha mindjeris,
panha omi, manda mara, suta
konta-konta (C.P.) - Alma-biafada
kontal si kansera (P.B.) -.
(CONTAR). N.S. konta-konta;
konta mintida; konta pasada;
konta storia.
konta 2
n., *histria; fbula; tradio ou
costume dos antigos. - Kila i konta
di antigu na Kriol (J.L.R.) -.
(CONTO). N.S. sin. fala; papia.
konta 3
v.tr., *calcular ou numerar coisas ou
pessoas. - na un minutu i pudi konta
pelumenus sinku taxis (P.dosS.) -.
(CONTAR). N.S. konta ku; sin. fasi
konta.
konta 4
1.n., *o acto ou efeito de fazer
clculos; dinheiro posto no banco. -
Ki utru sinkuenta pursentu no na pul
el na ki si konta (R95) -. (CONTA).
N.S. CONTAS, ao plural, designa as
quatro operaes aritmticas. N.S.
fasi konta.
2.n., *em lugar de. - pa e maral na si
konta (T.M.) -.
3.n., *diz-se de um colar e dos
gros do rosrio; missanga. -
Ninguin ka ta ronka ku konta na
garganti sin linha (L.A.) -. (CONTA).
N.S. sin. konta delgadu; fidju di
konta; fiu di konta; konta di
mampufa; konta di udju.
4.n., *a considerao, a estima, e
at a venerao de uma pessoa ou
coisa. - Djon ten garandi konta di si
mame -. (CONTA). N:S. V.A.
5.n., *a responsabilidade ou a
obrigao a respeito de uma coisa
ou pessoa. - populason di kareterus
toma konta di feras di Bisau
(P.dosS.) -. (CONTA). N.S. toma
konta.
konta di mampufa
n., *colar feito com sementes de
mampufa, utilizado pelas mulheres
recm-padidas durante o perodo de
amamentao. (deriv. CONTA DE
MAMPUFA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.M.
konta di udju
n., *espcie de conta colorida de
azul ou preto; colar usado volta
dos rins para afastar o mau olhado.
(deriv. CONTA DE OLHO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.M.
konta kafumban
coloc., *mentir; contar grande
mentira. - Garandis panha raiba
kuma n konta kafumban (N.Tu.) -.
N.S. sin. konta mintida.
konta ku
v.prep., *esperar o apoio, ajuda ou
presena de; prestar ateno. - i ka
pudi konta ku Banderinha ku
kastigadu ku dus djugu di
suspenson (R95) - e pudi konta ku
nha apoiu (R95) -. (CONTAR COM).
konta mintida
1.coloc., * dizer ou afirmar o
contrrio do que se cr ou pensa;
mentir. - No na djubi si bu na
kontinua konta mintida (C.V.) -.
(deriv. CONTAR MENTIRAS). N.S.
sin. foi.
2.coloc., * acusar falsamente. - E na
konta mintida kontra bos pabia di mi
(N.T.) -.
3.coloc., *enganar. - No na konta
mintida ku no boka, ku no manera di
ianda (N.T.) -.
konta pasada
coloc., *contar anedotas. - Si bu ka
na ba konta pasada, ami n na
kambantau (T.M.) -. (deriv.
CONTAR O PASSADO).
konta storia
coloc., *narrar historietas, fbulas ou
contos. - I ten un omi ki na konta
mesmu storia desdi 1986 (P.dosS.) -
. (CONTAR A HISTRIA DE).
konta-delgadu
n., *missanga; perolazinha. (deriv.
CONTA DELGADA). N.M. lexia
composta. N.S. sin. konta.
295
konta-konta
v., *continuar a dizer ou a expor. - E
konta-konta asin te i bin sedu ki ten
familia dentru di tabanka (T.M.) -.
(CONTAR). N.M. redobro.
kontadu 1
part., *narrado; avisado;
aconselhado. - Si bu kontadu bu ka
obi, bu ta bin odjal ku bu udju (L.A.)
-. (CONTADO).
kontadu 2
part., *numerado; calculado. - Un
multidon di andjus ke ka pudi
kontadu (L.Cat.) -. (CONTADO).
kontadur 1
n., *pessoa que narra; narrador. -
Ami i Ate Iadjoko, kontadur di
rekadu di djintis (JB97) -
.(CONTADOR). N.S. kontadur
hipernimo de NARRADOR e de
CONTADOR; kontadur di mintida;
kontadur di storia.
kontadur 2
1.n., *instrumento que faz clculos;
calculador. (CONTADOR). N.S. V.B.
2.n., *aparelho que serve para
verificar o consumo de gua e de
luz.
kontadur di mintida
n., *mentiroso. - Nunde ki kontadur
di mintida ten, djintis pudi kirsi na
ermondadi? (L.S.) -. (deriv.
CONTADOR DE MENTIRAS). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. foidur; sin.
muntrus.
kontadur di storia
n., *pessoa que narra historietas ou
fbulas; novelista; fabulista. - I ten
un omi, i kontadur di storia garandi
(T.M.) -. (deriv. CONTADOR DE
HISTRIAS). N.M. lexia complexa.
kontakta
v., *entrar em comunicao com. -
Sinhora bai i bin kontaktan (R99) -.
(CONTACTAR). N.F. neol.
kontaktu
n., *juno de dois condutores de
modo a permitir a passagem de
uma corrente; ligao; relao. - nin
un dia i ka na ten kontaktu ku nos
(R98) -. (CONTACTO). N.F. neol.
kontaminadu
part., *infectado; manchado; sujo. -
No ta panha kolera atraves di
alimentus kontaminadus (R97) -.
(CONTAMINADO). N.F. neol. N.S.
sin. susu.
kontaminason
n., *contgio; infeco. - i asin no ta
rapati tciu kazus di kontaminason di
kolera (R97) -. (CONTAMINAO).
N.F. neol.
kontcurbedja
n., *molusco grande univalve que
vive no fundo do mar. N.S. V.B., n.v.
Cymbium olla.
kontempla
v., *admirar; olhar. - e na kontempla
gloria di bu rostu (L.Cat.) -.
(CONTEMPLAR). N.F. neol.
kontemplason
n., *admirao intensa. - asin na
kontemplason di Deus vizivel dianti
di no udju, no ta sina ama ke ki
invizivel (L.Cat.) -.
(CONTEMPLAO). N.F. neol.
kontenta
1.v.tr., *satisfazer; tornar contente. -
Deus i ten manera i pudi kontenta kil
alguin (R98) -. (CONTENTAR). N.F.
neol.
2.v.intr., *ficar contente. - pekaduris
ta kontenta na tera intidu (L.Cat.) -.
(CONTENTAR-SE).
kontentadu
part., *satisfeito. (CONTENTADO).
N.S. V.B., sin. kontenti.
kontentamenti
n., *alegria; satisfao. - Rapas
garandi, kontentamenti mas el, i ten
dipresa son pa tciga kasa
(Cecomes) -. (CONTENTAMENTO).
N.F. neol. N.S. diskontentamenti.
kontenti
adj., *que manifesta contentamento;
alegre; satisfeito. - kil ora lagartu,
kontenti, i na badja (T.M.) -.
(CONTENTE).
kontentor
n., *grande caixa metlica destinada
296
ao transporte de mercadorias. -
Kadakin limpa si kau ki na bindi, ora
ki na lanta pa bai i kudji kil kukus di
mangu tudu i kaba pui dentru
kontentor (R98) -. (CONTENTOR).
N.F. neol.
kontinenti
n., *grande extenso ininterrupta da
superfcie slida do globo terrestre;
parte continental de qualquer pas. -
transporti entri kontinenti i ilha di
Bubaki (R95 -. (CONTINENTE).
N.F. neol.
kontinua
1.v.tr., *no interromper; prosseguir.
- Djintis lanta, utru ta kontinua
kabanta binhu ku kumida (F.M.) -.
(CONTINUAR). N.F. paroxtona,
kuntinua.
2.v.intr., *no sofrer interrupo. -
Lista kontinua (N.T.) -.
kontinuason
n., *prosseguimento; durao. - i
fasilita kontinuason di nogosiasons
(R98) -. (CONTINUAO). N.F.
neol.
kontra 1
v., *deparar; descobrir; encontrar-
se. - Tabanka tudu kontra na
bulanha (Dea) - Meiu-ambienti i un
kau ki anos tudu no ta ba kontra,
nde ku no ta ianda, no movimenta
(R95) - Lebri ka tciga di kontra ku
Pis-kabalu (P.B.) -. (ENCONTRAR).
N.F. nkontra.
kontra 2
1.con., *preposio que indica em
oposio a; de fronte a. - te gosi luta
kontra kolera o utrus duensas, ku ta
kansanu na no tera, ka para (R95) -
e konta mintida kontra el (N.T.) -.
(CONTRA). N.S. kontra-mare;
rimiti kontra.
2.adv., *advrbio que indica [de
facto]. - Asin i ta pirmiti klienti pa i
sibi si kontra kil salada ku na bindi, i
aos ku bu purparal o i mansi (R95) -.
(CONTRA).
kontra 3
con., *conjuno subordinativa que
indica [temporalidade]; quando. - kil
dia kontra sol na noti Midana ba
odja ku komite (Dea) - Kontranu
mininu no ta brinkaba tciu (J.S.) -.
(CONTRA). N.M. kontra e otca ke
utilizam-se com as frases que
exprimem um tempo passado, isto
anterior frase principal; kontra
seguido de pronome pessoal
complemento apresenta as
seguintes formas: kontran;
kontrau; kontral; kontranu; kontra
bos; kontrelis. N.S. sin. otca ke.
kontra-mare
n., *corrente oposta mar
ordinria. - Ka bu sedu kanua kontra
mare (L.A.) -. (CONTRAMAR).
N.M. lexia composta.
kontrabanu
n., *introduo clandestina de
mercadorias. (CONTRABANDO).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. klando.
kontrada
n., *encontro; confluncia. - N
pensa sai ianda mundu, n ka sibi
kal ki kontrada ku distinu di nha vida
(I.eI.) -. (deriv. ENCONTRAR). N.S.
da kontrada.
kontrada di os
n., *articulao. (deriv. ENCONTRO
DE OSSOS). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A., sin. artikulason.
kontradison
n., *acto ou efeito de contradizer;
oposio de opinies; incoerncia. -
Na familia i ten sempri manga di
kontradison, i ten sempri manga di
komplikason (IN96) -.
(CONTRADIO). N.F. neol.
kontramestri
n., *substituto do mestre.
(CONTRAMESTRE). N.S. V.B.
kontranda
1.v.caus., *fazer encontrar; reunir. - I
pidil pa i kontranda tabanka, pa fala
djintis i na ten kebur (Dea) -. (deriv.
ENCONTRAR).
2.v., *chocar; embater contra.
kontrariu
adj., *que contra; oposto. - El i
297
kontrariu del (Igr.I.) -.
(CONTRRIO). N.F. proparoxtona,
neol.
kontrata
v., *combinar. (CONTRATAR). N.S.
V.B.
kontratadu
part., *empregado.
(CONTRATADO). N.S. V.B.
kontratu
n., *acordo em que duas ou mais
pessoas assumem certas
obrigaes; conveno. - Kontratu i
seduba di parmanha te me-dia
(F.M.) -. (CONTRATO). N.F. neol.
kontribuson
n., *contributo para um despesa
comum. - I elis da si kontribuson,
desdi transporti te na purpara
kumida pa no kamarada (C.P.) -.
(CONTRIBUIO).
kontrison
n., *arrependimento. - Atu di
kontrison (L.Cat.) -. (CONTRIO).
kontrol
1.n., *verificao; fiscalizao. - Bu
lebal si kontrol, bu djubi si kontra si
barsina tudu sta en dia (R95) -.
(CONTROLE; CONTROLO). N.F.
neol., kontrolu.
2.n., *comando policial fronteirio. -
Ora ke tciga na kontrol, pa e para, e
da se identifikason (R95) -.
kontrola
v., *submeter ao controle; fiscalizar.
- Kin ke na kontrola Stadu? (R98) -.
(CONTROLAR). N.F. neol.
kontrolu
n., - Kasa na Guine i ka ten kontrolu,
kadakin ta bai i ba fasi montia
manera ki intindi (IN96) -.
(CONTROLE; CONTROLO). N.F.
vd. kontrol.
kontu
n., - Alguin ta fala pa bu dal suku di
bas, sinkuenta mil, sen mil kontu
(IN96) -. (CONTO). N.F. neol., vd.
kuntu.
konvensi
v.tr., *persuadir; demonstrar. -
Kolegas bai djubil e konvensil pa i
bai fasi analisi (Cecomes) -.
(CONVENCER). N.F. neol.
konvensidu
part., *persuadido. - Bu sta
konvensidu kuma familia i mindjor
kau nunde ki mininu pudi kirsi nel?
(L.S.) -. (CONVENCIDO). N.F. neol.
konvenson
n., *acordo entre duas ou mais
pessoas; pacto; convnio. -
konvenson sobri iliminason di tudu
forma di diskriminason kontra
mindjer (R95) -. (CONVENO).
N.F. neol.
konventu
n., *casa dos frades ou das freiras.
(CONVENTO). N.S. V.A.
konversa
v., - ora ku bu entra la, komisariu
politiku, pa bu ba konversa ku elis, e
ta dau mas korajen di kil ke bu sai
pa ba da elis (C.P.) -.
(CONVERSAR). N.F. neol., vd.
kombersa 1.
n., - djinti ripiti mesmu konversa
(R95) -. (CONVERSA). N.F. neol.,
vd. kombersa 2.
konverson
1.n., *passagem ao estado de maior
perfeio; mudana de
comportamento moral. - Jesus misti
pa pekaduris muda se vida:
konverson (L.S.) -. (CONVERSO).
N.F. neol.
2.n., *mudana de crena ou f
religiosa.
konverti
1.v.tr., *transformar.
(CONVERTER). N.F. neol.
2.v.intr., *abraar novo credo
religioso ou poltico; mudar. - e na
konta kuma ku djintius na konverti
(N.T.) -. (COVERTER-SE).
konvertidu
part., *pessoa que se converteu. -
elis i prumeru konvertidus na Akaia
(N.T.) -. (CONVERTIDO). N.F. neol.
konvison
n., *persuaso. - no na fasil ku
298
konvison (MR98) -. (CONVICO).
N.F. neol.
konviti
n., *acto de convidar. - Tudu relijon i
un risposta di kada povu dianti di
konviti di Deus pa aliansa ku El
(L.S.) -. (CONVITE). N.F. kumbiti.
konvoka
v., *convidar para uma reunio;
chamar. - Anta pera n bai konvoka
runion kinti-kinti (M.J.) -.
(CONVOCAR). N.F. neol.
kopera
v., *trabalhar em conjunto para
atingir um objectivo comum;
colaborar. - Abos omis, bo kopera
ku bo mindjeris na bon ntindimentu,
bo da elis rispitu, bo sibi pembi elis
diritu suma un garafa ku ta lestu ku
kebra (Igr.I.) -. (COOPERAR). N.S.
sin. kolabora.
koperanti
n., *pessoa que coopera; nome
dado ao pessoal estrangeiro que
tinha um contrato de cooperao
com o Governo da Guin-Bissau. - I
ten ke tene un statutu di koperanti
(IN96) -. (COOPERANTE). N.F.
neol.
koperason
n., *aco de cooperar; auxlio. -
Ministru di planu i koperason (R95) -
. (COOPERAO). N.F. neol.
koperativa
n., *associao de produtores ou de
consumidores que tem por fim a
reduo de preo de venda final. - n
na bin papia un bokadinhu di
Koperativa Agrikula, kal ki si forma
di finansiamentu (IN96) -.
(COOPERATIVA). N.F. neol.
kopia 1
v.tr., *reproduzir; imitar. (COPIAR).
N.F. paroxtona, neol. N.S. V.B.
kopia 2
n., *reproduo de uma obra;
imitao. - n ta fasi riskunhu di un
karta, n ta fala, abo fasi kopia pa no
skribi Cabral (C.P.) -. (CPIA). N.F.
proparoxtona, neol.
kopiadu
part., *reproduzido; imitado.
(COPIADO). N.S. V.B.
kopiadur
n., *copista. (COPIADOR). N.S. V.B.
kopoti
v., *sachar; remover
superficialmente a terra com a
enxada para tirar as ervas daninhas.
- nha orta di kamati, fidjon, djakatu
ku baguitc ku n farfari, n kopoti ku
nha mon i n struma ku koko di
baka, tudu kema (C.V.) -. N.F.
proparoxtona.
kopotidu
part., *sachado. N.S. V.B.
kopu
n., *recipiente de vidro ou de outro
material por onde se bebe; o
contedo de um copo. - E kopu ka
intci, Tia Constancia, kopu ka intci
(R.S.) -. (COPO).
kor
n., *colorao; matria corante;
aparncia. - Taxis di kor pretu ku
verdi (P.dosS.) -. (COR). N.F. kur.
N.M. o equivalente COR de
gnero feminino; pl. koris. N.S.
amarelu; branku; burmedju; kor di
tambakumba; kastanhu; klaru;
pretu; sinzentu.
kor di tambakumba
n., *a cor acastanhada semelhante
ao fruto de tambacumba. (COR DE
TAMBACUMBA). N.M. lexia
composta. N.S. V.A., sin. kastanhu.
kor-kor
n., *espcie de peixe da famlia dos
Hemuldeos; angelina ou xaputa.
N.M. redobro. N.S. V.B., n.v.
Haemulon sciurus.
kora 1
1.v., *dar cor; colorir. - bu toma
galinha bu ditandal na grelia bu fika
bu ta viral pa ka i pudi kema, ora ki
kora bu tiral bu torna na ki si mudju
(N.M.) -. (CORAR).
2.v.tr., *branquear. - no pui tagua di
laba la no sinta no laba di nos, si pa
koral no pui lichivia, no kora no
299
pega, no labal tok i branku fandan
(R98) -.
kora 2
n., *instrumento africano de cordas
usado sobretudo pelos cantadores
do povo Mandinga. - kusas kunsa
kai, kontentamenti, kora na kai,
muzika na kai (R98) -. (COR). N.F.
oxtona; Mandinga koraa que
designa esse instrumento musical.
koradjus
adj., *que manifesta ou tem
coragem; ousado. - ai, Rumon bu
ten tarbadju, ma Rumon bu ten
pontaria, ma Rumon, abo pulisia
koradjus (H.M.) -. (CORAJOSO).
N.F. oxtona, korajozu.
koradu
1.part., *colorido. (CORADO).
2.n., *diz-se de um prato feito
base de frango ou outra carne frita e
acompanhada de mandioca ou
batata tambm frita. N.S. V.A.
korajen
n., *energia moral frente ao perigo
ou ao sofrimento; ousadia; firmeza. -
El i teneba mas korajen di si pape
(F.M.) -. (CORAGEM). N.F.
paroxtona, neol.
korajozu
adj., - pabia el i korajozu, i ka medi
(R98) -. (CORAJOSO). N.F. neol.,
vd. koradjus.
koral
n., *cercado onde se recolhe o
gado. - Si dona falal pa i ba djubi na
koral (T.M.) -. (CURRAL).
koramenti
n., doena, causada pela filarase.
N.F. vd. koramentu. N.S. V.B.
koramentu
1.n., *inflamao da regio inguinal
do corpo ou virilha, causada pela
filarase. N.F. koramenti.
2.n., parte do corpo onde h a
juno da coxa ao abdomen; virilha.
- Na tronku i sta pitu ku tene mama,
pontada ku tene kostelas, bariga ku
tene biku, rabada, koramentu (N.M.)
-. N.S. sin. biridja.
korbu
n., (CORVO). N.F. vd. korvu. N.S.
V.B.
korda 1
1.v.tr., *despertar algum do sono. -
n ka osa kordau pabia n sinti kusa
ku n tarda ka ta sintil (T.M.) -.
(ACORDAR). N.S. korda kurpu.
2.v.intr., *acabar de dormir;
despertar. - bu ta korda bu bin
panhan, no ta bai (A.P.) -. N.S.
korda hipernimo de ACORDAR
que significa tambm concordar.
korda 2
n., *fio de cnhamo torcido, que
serve para prender ou apertar. - no
ta maral ku e korda (P.B.) -.
(CORDA). N.S. korda di bandera;
korda di batata; korda di sapatu;
korda di sibi palmera.
korda di bandera
n., *cabo para iar a bandeira;
adria. N.F. deriv. CORDA DE
BANDEIRA. N.M. lexia complexa.
korda di batata
n., *caule areo de batata doce
utilizado para plantao depois de
cortado em estacas ou pedaos de
30-40 cm de comprimento. (deriv.
CORDA DE BATATA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
korda di sapatu
n., *cordo para apertar os sapatos;
atacador. - i na bin kil ki mas mi
puder, ku n ka mersi dismantca si
korda di sapatu (N.T.) -. (deriv.
CORDA DE SAPATOS). N.M. lexia
complexa.
korda di sibi palmera
n., *instrumento, feito com o rquis
da folha de palmeira, utilizado para
trepar palmeira. - i manda elis pa
un djiu tcomadu Dja, pa e ba kumpu
kordas di sibi palmera (F.M.) -.
(deriv. CORDA PARA SUBIR
PALMEIRA). N.S. sin. kandabu.
korda kurpu
coloc., *adquirir novo vigor, tomando
uma bebida alcolica. (deriv.
ACORDAR O CORPO). N.S. V.P.
300
kordadu
part., *despertado; vigilante. - no
fika kordadu, ka no tcami (N.T.) -.
(ACORDADO).
kordena
v., *dispor com ordem; organizar;
orientar. - I ta sta un regulu o rainha
ki na kordena tudu tabanka, kila ta
rispitadu pa tabanka (N.M.) -.
(COORDENAR). N.F. neol.
kordenason
1.n., *acto ou efeito de dispor com
ordem. - ke ki ami n mistiba disa li,
ieraba pa i ten un kordenason, un
mindjor kordenason di kil meius ke
na utilizadu li (MR98) -.
(COORDENAO). N.F. neol.
2.n., *em gramtica, ligao de
palavras ou frases por meio de
conjunes coordenativas.
korderu
n., *termo utilizado na liturgia
catlica em vez de [karnel]. -
Korderu di Deus (L.Cat.) -.
(CORDEIRO). N.F. neol., vd.
karnel.
kordia kabelu
coloc., *pentear o cabelo a modo de
tranas, rodeando-o com fios ou
finas cordas que se prolongam para
alm do extremo dos cabelos.
(deriv. CORDEAR O CABELO).
N.S. V.M., sin. potika.
kordiadu
part., *diz-se dos cabelos
entranados com linha ou cordel.
(CORDEADO). N.F. neol. N.S. V.B.,
kabelu kordiadu.
kordion
n., *harmnica. (ACORDEO). N.S.
V.B.
kordon
1.n., *corda delgada; corda com que
os religiosos apertam o hbito. - Ka
bu kusin fundinhu ku ka ten kordon,
pabia i na kansadu mara (L.A.) -.
(CORDO).
2.n., *corrente de ouro.
koreia
n., *cinta; tira de couro; tira de
metal. (CORREIA). N.S. V.B.
koreiu
1.n., *servio de transporte e
distribuio de correspondncia;
estao postal. - merkadu prinsipal
la na prasa, tras di koreiu (R98) -.
(CORREIO). N.F. proparoxtona,
neol.
2.n., *correspondncia.
korenta
quant., *nmero cardinal. - La so
garandi ku ta sta la, djintis ku sta na
se idadi normal di dizoitu a korenta
anus (N.M.) -. (QUARENTA). N.F.
kuarenta.
korentasku
n., *fluxo de gua muito forte. -
Korentasku ke na kumpanha
makare di mar di fora (O.S.) -.
(deriv. CORRENTE).
korenti 1
n., *movimento das guas ou do ar;
curso de gua; correnteza. -
Korentis di iagu e kuri pa bai (Igr.I.) -
. (CORRENTE).
korenti 2
n., *cadeia de metal; algema. - Gosi
dja, maral ku korenti! (Igr.I.) -.
(CORRENTE).
koresma
n., *espao de tempo compreendido
entre a quarta-feira de Cinzas e o
domingo de Pscoa; tempo de
penitncia dos Cristos; situao de
cansao. - N pembiu to ku bu sedu
alguin, na koresma o kunfentu alau
na nha ladu (N.V.) -. (QUARESMA).
N.F. kuaresma.
korespondi
v., - salariu ka ta korespondi pa e
vivi (IN96) -. (CORRESPONDER).
N.F. neol., vd. kuruspundi.
koretu
adj., - i ka koretu, i ka koretu es
pratika (R95) -. (CORRECTO). N.F.
neol., vd. kuretu.
korimentu
n., *lquido ou humor que escorre de
alguma parte do corpo, como
secreo normal ou patolgica. -
301
Gunureia na omi: i ta sinti sensason
di ardor, ku sedu, i ta ardil ora ki na
orina i ta tene korimentu na si penis
(R95) -. (CORRIMENTO)
koris
n.pl., - Ora di tindji saia e ta pul koris
pretu ku burmedju (N.M.) -.
(CORES). N.F. paroxtona, vd. kor.
korneta
n., *instrumento musical metlico,
com embocadura e pavilho largo. -
Tokadur di korneta i staba lungu di
mi (Igr.I.) -. (CORNETA).
koroa 1
v., - E na koroa kilis ku baiba luta
(V.D.) -. (COROAR). N.F. vd. pui
koroa.
koroa 2
n., *ornamento para a cabea, como
smbolo da soberania de um rei;
distintivo de honra. - I tenba koroa di
uru na si kabesa (N.T.) -. (COROA).
N.F. paroxtona, neol.
koroadu
part., *pessoa com a coroa na
cabea. - Maria Santisima koroadu
Rainha di seu ku tera (L.Cat.) -.
(COROADO).
koronel
n., *posto do exrcito superior a
tenente-coronel e inferior a
brigadeiro. - Purke pa bu sedu
koronel na no tera, i pirsis pa bu
sedu kumandanti di Frentiba (R98) -
. (CORONEL). N.F. neol.
koronha
n., *parte posterior de uma
espingarda. (CORONHA). N.S. V.B.
koronhada
n., *pancada com a parte posterior
da espingarda. (CORONHADA).
N.S. V.B.
korporal
1.adj., *relativo ao corpo. - e virus ta
parsi na fluidus korporal (R95) -.
(CORPORAL). N.F. neol.
2.n., *na religio crist designa o
pano de linho branco sobre o qual o
sacerdote coloca o clice e a hstia
no altar. - I na mostra povu kalise, i
pul riba di korporal (L.Cat.) -.
korson
1.n., *rgo interno que envia o
sangue para todo o corpo. - Lebri ka
toka na korson ku pulmons, pabia i
sibi kuma si panga son nelis, baka
na kai kinti-kinti (F.M.) -.
(CORAO). N.F. kurason. N.S.
flema di korson; frianta korson;
korson findi; limpu korson; risu
korson.
2.n., *conjunto das faculdades
afectivas. - Suma korson i ka buru,
te aos i sinti, ai!, korson findi! (N.Tu.)
-.
3.n., *amor; afecto. - Bu odja si
korson fiel bu dianti (Igr.I.) -.
4.n., *centro; parte mais importante
de um lugar.
5.n. korson di po, *medula (deriv.
CORAO DE RVORE). N.M.
lexia complexa.
korson di palmera
n., *palmito de palmeira dend,
retirado das palmeiras mais jovens
e que serve de comida. - Tceben
pudi lofidu ku papaia amarelu,
mesmu manera ku korson di
palmera (N.M.) -. (deriv. CORAO
DE PALMEIRA). N.M. lexia
complexa.
korson findi
coloc., *diz-se quando uma pessoa
est com muita emoo ou que
parece estar com um mau
pressentimento. - ma suma korson i
ka buru, te aos i sinti. Ai! Korson
findi (N.Tu.) -. (deriv. O CORAO
FENDE-SE).
korsonudo
n., *algum que tem dinheiro e pede
emprestado; pessoa que quer tudo
s por si; ambicioso. N.S. V.B.
korta
1.v.tr., *dividir ou separar, servindo-
se de um instrumento cortante. - I
na tarbadja, korta po na matu, labra
o fasi utrus kusas (R95) -.
(CORTAR). N.S. korta kabelu;
korta linha; korta palabra; sin.
302
kortala.
2.v.tr., *interromper. - ke ku manda
tudu dia pulisia ka ta korta tranzitu?
(R95) -.
3.v.tr., *abreviar. - i ka ten kil ki na
sai i ka na kai na mina, ma i ta korta
viajen pa Kinara (C.P.) -.
4.v.intr., *interromper-se. - i ka ten
kusa kuma ora ku na kume bu na
murdi pedra: vontadi ta korta (R95) -
.
korta kabelu
coloc., *aco de diminuir o
comprimento dos cabelos. - Bu bisti
diritu, bu pintia diritu, bu korta bu
kabelu diritu (IN96) -. (CORTAR O
CABELO). N.F. neol. N.S. sin. tira
kabelu.
korta linha
coloc., *tirar a virgindade. - i korta
badjuda linha -. (deiv. CORTAR A
LINHA). N.S. V.A., sin. mara panu.
korta palabra
coloc., *impedir de falar; interromper
algum no uso da palavra. - aos ne
tema li n ka korta ninguin palabra
(R95) -. (CORTAR A PALAVRA).
korta-korta
v., *dividir completamente;
despedaar. - Mindjer garandi korta-
korta la tudu i kamba i bai (T.M.) -.
(CORTAR). N.M. redobro.
korta liti
coloc., *desmamar um filho e
reiniciar a vida sexual depois de um
parto. (deriv. CORTAR O LEITE).
N.S. V.M.
kortadu
part., *dividido; interrompido. -
Palmeras ka ta kortadu pabia di
tceben ku binhu (M.M.) -.
(CORTADO).
kortadur
n., *que corta; que interrompe. - n
ta odja kortaduris di lenha ku se
mantcadus na mon (O.S.) -.
(CORTADOR). N.M. pl. kortaduris.
kortala
1.v.tr., *encurtar o caminho;
atravessar, abreviando. - Kin delis ki
na kortala riu mas dipresa? (L.S.) -.
(deriv. CORTAR). N.F.
proparoxtona, kortola; kortela.
N.S. sin. korta.
2.v.tr., *interromper.
kortamenti
1.n., *anulamento. (deriv.
CORTAR). N.S. V.B.
2.n., *diarreia. N.S. sin. kortamenti
di bariga.
kortamenti di bariga
n., *diarreia. (deriv. CORTAR +
BARRIGA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B., sin. panga-bariga.
korte 1
n., *aco mgica praticada contra
algum. N.F. Mandinga krtee que
designa um veneno mgico ou a
aco de praticar essa magia contra
algum.
korte 2
n., *disciplina na escola de costura.
- aula di korte i kustura (R95) -.
(CORTE). N.F. neol., vd. korti.
kortel
n., *edifcio destinado a alojar
soldados. - No pensa kria na kada
kortel un grupu di formaduris
(Cecomes) -. (QUARTEL). N.F.
kuartel.
kortela
v., - Metadi di djintis ku ta kortela
frontera di si tera pa ba buska i
mindjeris (R96) -. (deriv. CORTAR).
N.F. vd. kortala.
kortezia
n., *polidez; cumprimento;
delicadeza. (CORTESIA). N.F. neol.
N.S. V.B.
korti
1.n., *aco de cortar ou de
interromper. - e kortis di lus ku
nunka mas ka na kaba! (C.V.) -.
(CORTE).
2.n., *modo de cortar peas de
fazenda; disciplina na escola de
costura. - Ma na aulas tudu, kal ku
mas gosta del nan propi? Korti i
kustura (R95) -. N.F. korte 2.
kortola
303
1.v., (deriv. CORTAR). N.F.
proparoxtona, vd. kortala.
2.kortola kombersa, *interromper
de maneira pouco apropriada a
conversa de algum. - Kolisensa de,
Braima, n ka kortolau kombersa
(C.V.) -.
koru
n., *grupo de pessoas que cantam
em conjunto; a msica executada
pelo coro. - utrus na fasi koru e na
badja tan na se lugaris, nunde ke
firma, e na toka (N.M.) -. (CORO).
N.F. neol.
korvu
n., *pssaro da famlia dos
Corvdeos, de bico comprido e forte,
e de plumagem preta e branca. - Bo
djubi pa korvus: e ka ta sumia,
kuntudu Deus na sustenta elis (N.T.)
-. (CORVO). N.F. korbu. N.S. n.v.
Corvus corax.
kosa
1.v.tr., *esfregar com as unhas para
parar a comicho. - Kau ku kosau
bu ta kosal; kau ku ka kosau ka bu
kosal, pabia si bu kosal i ta fola
(L.A.) -. (COAR).
2.v.intr., *sentir prurido; sentir
prurido; prurir. - e na djunta manga
di pursoris ku na konta elis kusas ku
se oredja na kosa pa obi (N.T.) -.
N.S. kosa hipernimo de COAR
e de PRURIR.
kosera
n., *acto de coar; coadura;
prurido. - utrus ta sinti kosera si e
bibi klorokina (Igr.I.) -. (COEIRA).
kosta
1.n., *dorso humano; parte posterior
dos objectos; reverso. - ora ki alguin
na buliu kosta, pa di fatu bu buli
bariga (R95) -. (COSTAS). N.S. di
kosta; COSTA, no singular, significa
o litoral e COSTAS, no plural,
significa o dorso.
2.n., *dorso; reverso parte das
terras emersas em contacto com o
mar; litoral; beira-mar; borda do
mar. - se barku ta fika lundju di
kosta (M.M.) -. (COSTA). N.F. neol.
N.S. sin. roda di mar.
kosta di mon
n., *parte posterior e convexa da
mo, entre o pulso e os dedos.
(COSTAS DA MO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A., ant. palmu di
mon.
kostela
n., *cada um dos ossos que formam
a cavidade do peito. - Pontada tene
kostelas (N.M.) -. (COSTELA). N.F.
neol. N.S. sin. os di pontada.
kostipason
n., *estado mrbido devido a uma
inflamao aguda das fossas
nasais. - Liti di mame ta djuda na
tadja bebes di duensas suma tursi,
kostipason (R96) -.
(CONSTIPAO). N.F. neol. N.S.
CONSTIPAO, em medicina,
designa a priso de ventre: em
Guineense ntanka significa ter
priso de ventre.
kostruson
n., *aco de edificar ou fabricar;
edifcio. - i sta kontempladu na
algun fazi di projetu kostruson di
skolas (MR98) -. (CONSTRUO).
N.F. neol.
kota
n., *quantia que cada pessoa deve
pagar para um determinado fim;
quota; prestao. - Asosiason tene
un tisoreru ki ta kobra ki kota
(Cenfa) -. (COTA). N.S. kota
hipnimo de COTA, que significa
tambm nota margem de um livro,
cujo equivalente nota 2.
kotc-kotcidu
part., *diz-se do estmago vazio;
ventre achatado. - E ta punu di
bariga kotc-kotcidu na mundu-
mundu bianda kru (C.V.) -. N.M.
redobro.
kotci
v., *pilar o milho, tirando a primeira
casca. - I midju verdi, i ka es midju
ku djinti ta kotci sin (R96) -. N.F.
Mandiga ktci que significa pilar
304
uma primeira vez para tirar a casca.
kutcidur
n., *o que pila o milho. - Si bu odja
galinha na fenti-fenti bu ta sibi kuma
kotcidur di midju ka pertu el (L.A.) -.
N.F. Mandinga ktci.
kotcotci
v., *apresentar sintomas de
desnutrio; ter a barriga inchada.
N.F. paroxtona. N.S. V.M.
kotcotcidu
part., *que apresenta sintoma de
desnutrio. - No na pera un kaneka
patidu, udju fomenti lampradu,
bariga kotcotcidu (J.C.) -.
kotedua
n., *abutre com aspecto de guia de
plumagem branca no peito e preta
no resto do corpo; abutre-das-
palmeiras. - kotedua odja tudu ku na
pasa bas (T.M.) -. (COTEDA). N.F.
Guin.; Mandinga dwa que
significa abutre; paroxtona. N.S.
n.v. Gypohierax angolensis.
koti-koti
v., - Trisia na koti-koti, i ka ku tcuba i
ka ku arus tidjela limpu pus nin
garan pa nina fomi (T.Tc.) -. N.F. vd.
kut-kuti. N.M. redobro.
kravu-aromatiku
n., *rvore aromtica da famlia das
Mirtceas; cravo-da-ndia. - utru
kusa sabi ku tcomadu kravu-
aromatiku (N.T.) -. (CRAVO-
AROMTICO). N.F. neol.
kredi!
interj., - Kredi! Nha mame ku padin
kredi! sakur! (C.deP.) -. N.F. vd.
kiredi!.
kredita
v., - n na kredita tciu na ONG
(MR98) -. (ACREDITAR). N.F. vd.
kerdita. N.S. sin. fia.
kreditu
n., *facilidade de obter um
emprstimo. - Nhu Furmos ka bin
pudi paga si kreditu pa Peskarti
(M.M.) -. (CRDITO). N.F.
proparoxtona.
krenti
n., *que tem f. - Krentis e ta rapati
kusa ke ten (N.T.) -. (CRENTE).
kria 1
1.v.tr., *dar vida a; fundar; instituir. -
Partidu fala pa no kria organizason
di mindjeris (C.P.) -. (CRIAR). N.F.
kiria.
2.v.tr., *alimentar; sustentar. - i ten
un mininu tcomadu Linda ku si tia
kria dedi pikininu tok i garandi (N.T.)
-.
3.v.tr., *causar. - Ki omis ku kria
tarpadjamentu na tudu parti e tciga li
tambi (N.T.) -.
4.v.intr., *crescer muito; ser grande.
kria 2
n., *animal recm-nascido. (CRIA).
N.F. neol. N.S. V.B.
kriada
n., *empregada domstica. - Nhu
fala diritu ku mi, mesmu ku n ka
sedu igual ku un di kriadas di Nhu
(Igr.I.) -. (CRIADA).
kriadu
1.part., *o que se criou; o que foi
institudo. - i kriadu un komison di
onzi kamarada (C.P.) -. (CRIADO).
2.n., *homem ou rapaz que est
encarregada de fazer servios
domsticos. - N ten un kriadu, pa i
djudan, son i mara panu na rabada:
basora (P.B.) -.
kriadu di deus
n., *insecto da famlia dos
Mantdeos; louva-a-Deus. (deriv.
CRIADO DE DEUS). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
kriadur
n., *nome dado a Deus. - Tudu
Guinensis ta fia na un Deus kriadur,
dunu di tudu kusa (L.S.) -.
(CRIADOR).
kriansa
n., *ser humano na infncia;
menino; menina. - Bu sibi kuma
kriansa tene diretu di brinka? (R95) -
. (CRIANA). N.F. neol. N.S. sin.
prentcentce.
kriason
1.n., *produo; inveno;
305
formao. - Dipus di kriason di no
Partidu no kunsa fasi kil luta
klandistinu dentru di sentru li (C.P.) -
. (CRIAO).
2.n., *educao. - Pa tudu ku n
pasau na kriason, bo disan n bai pa
nha djitu, n ba vivi manera ku n ta
pensa (J.D.) -. (deriv. CRIAO).
N.S. Costume entre alguns pais
pobres de entregar o filho ou a filha
a uma famlia mais rica para receber
uma educao mais adequada. s
vezes a vida na famlia de adopo
era muito dura, mininu di kriason.
3.n., *aco pela qual Deus causa
da existncia do Universo. - Kuma ki
Biblia ta splikanu kriason di mundu?
(L.S.) -.
kriatividadi
n., *capacidade de criar. -
Konkursus tisi mas kriatividadi
(P.dosS.) -. (CRIATIVIDADE). N.F.
neol.
krimi
n., *infraco grave lei; delito; acto
condenvel. - i ka fasi nin un krimi
ku mersi mortu o kalabus (N.T.) -.
(CRIME). N.F. neol.
kriminozu
adj., *facinoroso; delinquente. -
impunidadis ku manga di kriminozus
ta benefisia del bas di kapa di
guvernu (R95) -. (CRIMINOSO).
N.F. neol., vd. kriminus.
kriminus
adj., *facinoroso. (CRIMINOSO).
N.F. oxtona, kriminozu. N.S. V.B.
Kriol
n., *lngua formada de uma mistura
de lnguas em contacto, sendo uma
delas europeia. - Purke Kriol ta fala,
si bu misti bianda sabi bu ten ke
kansa (C.P.) -. (CRIOULO). N.F.
Kiriol; Kriolu. N.S. A lngua Kriol
mais antiga chamada Kriol fundu,
Kriol pisadu ou Kriol di garandi; a
mais moderna chamada Kriol lebi
ou Kriol di studanti.
kriolina
n., *substncia anti-sptica. - si bu
ten pusibilidadi, randja kriolina, bu
pasa panu djuntu ku kriolina, i ta
disinfeta (IN96) -. (CREOLINA).
Kriolu
n., - Purke Kriolu i lingua mas
faladu, i un lingua ke no pudi ntindi
nutru (R98) -. (CRIOULO). N.F. vd.
Kriol.
krisimentu
n., *aumento de volume;
desenvolvimento. - Na bardadi
krisimentu dimografiku, ku sedu di
numeru di djintis na mundu, i kauza
krisimentu di kilis ku sta na kondison
di tarbadja ativamenti (R96) -.
(CRESCIMENTO). N.F. neol. N.S.
sin. dizinvolvimentu.
krisma
1.n., *leo consagrado utilizado na
administrao de alguns
sacramentos da f crist. Bispu ta
unta mon ku sagradu krisma (L.Cat.)
-. (CRISMA).
2.n., *o sacramento da confirmao.
(CRISMA). N.S. sin. konfirmason.
krista
n., *excrescncia carnosa do galo
ou de outros animais. - Iar ora ku
galus purda nutru krista (H.M.) -.
(CRISTA). N.F. trista.
kristandadi
1.n., *conjunto de todos os cristos.
(CRISTANDADE).
2.n., *conjunto dos habitantes da
cidade ou praa. - Djintis pabia di
sapatus finu, kristandadi (C.C.) -.
kristel
n., *instilao pelo nus de lquido
medicamentoso. (CLISTER). N.F.
neol. N.S. V.B.
kriston
1.n., *pessoa baptizada; civilizado;
falante de Crioulo ou Guineense;
habitante da cidade ou praa. - aos i
festa garandi pa tudu kriston ke sta
na mundu (L.Cat.) -. (CRISTO).
2.adj., *relativo f crist. - Mas un
bokadu bu ta bidan kriston (N.T.) -
Na kasamenti kriston i fiu pa tene
kasa-dus (Igr.I.) -. (CRISTO). N.S.
306
kriston hipernimo de CRISTO
e de HABITANTE DA PRAA ou de
FALANTE DE CRIOULO-
GUINEENSE.
Kristu
n., *nome dado a Jesus no Novo
Testamento, o qual significa
[ungido]. - No ermondadi na Kristu i
tene balur, i ka ta kaba (Igr.I.) -.
(CRISTO).
kritika 1
v., *censurar; dizer mal de. -
pursoris di lei ku fariseus e kunsa na
kritikal ku forsa (N.T.) -.
(CRITICAR). N.F. paroxtona, neol.
kritika 2
n., *maledicncia; censura. - na no
tera omi i livri di fasi kritika (C.V.) -.
(CRTICA). N.F. proparoxtona.
kritikadu
part., *censurado. - Koitadi ku
kritikadu manga di bias (R98) -.
(CRITICADO). N.F. neol.
krizi
n., *situao difcil; perturbao. - i
bon tarbadja bu arus bu pul na
bemba, ora ki krizi tciga i ta kontra
bu tene bu arus (N.M.) -. (CRISE).
N.F. neol.
kru
adj., *que no est cozido ou
maduro. - Na tudu kau nunde ku
kusas di kume ta bindidu, i kru o
kusidu, i dibi di sedu limpu (R95) -.
(CRU). N.F. neol.
krus
n., *figura formada por duas hastes
que se interceptam na
perpendicular; smbolo do
Cristianismo. - sinal di krus di Kristu
(L.Cat.) -. (CRUZ).
krusifika
v.tr., *pregar na cruz. - E krusifika
tambi dus bandidu djuntu ku el
(N.T.) -. (CRUCIFICAR). N.F. neol.
krusifikadu
part., *pregado na cruz. - Ki ladrons
ku krusifikadu ku el e na kobal tambi
di mesmu manera (N.T.) -.
(CRUCIFICADO). N.F. neol.
krusifikason
n., *suplcio da cruz. - Tudu multidon
di djinti, ku djuntaba pa mati
krusifikason, e odja kil ku kuntisi
(N.T.) -. (CRUCIFICAO). N.F.
neol.
kruza mon
coloc., - Bo tciga bo kruza mon
(R95) -. (deriv. CRUZAR AS
MOS). N.F. neol., vd. kursa mon.
ksunde
n., *tipo de festa da sociedade
balanta, onde os vrios grupos de
jovens competem com cantigas,
danas e crticas aos mais velhos. -
Ksunde bin kudi, asin ke badja tok
sol mansi (Dea) -. N.F. kusunde;
Balanta kussunde que significa
instrumento musical de percusso.
ku 1
1.con., *preposio que indica
[companhia, instrumento, causa ou
modo]. - djintis ta djakasi ku nutru
(P.dosS.) - i ta kunsa ku un
kontradison (P.dosS.) - no internatu
atakadu ku kuatru jatu (C.P.) - i ten
baris ku kara di taberna (P.dosS.) -.
(COM). N.S. ten ku.
2.con., *preposio que
desempenha a funo do
equivalente da lngua portuguesa
[de]. - i muri ku fomi -. N.S. V.A.
ku 2
1.con., *pronome relativo. - i ten
djintis ku ta kunfundi divirtimentu
publiku ku bandidasku (P.dosS.) - i
ten tan kilis ku ta bai kumpra un
koldadi di bistidu ku ta kumpudu na
tcon di Bidjugus (A.C.) -. (QUE;
QUEM). N.M. ku habitualmente no
se encontra diante duma palavra
com vogal inicial. N.S. ku, ki, ke so
utilizadas obedecendo mais a
regras como a harmonia voclica e
o hbito lingustico dos locutores do
que funo gramatical de sujeito
ou de complemento.
2.contr., *crase ku + bu. - kuma ku
ta tcomadu? (J.L.R.) - Pa nunde ku
na bai? (J.L.R.) -.
307
ku 3
con., *conjuno coordenativa; e. -
Dipus di tcigada di indipendensia
frota di taxis ku di otokaru diminui
tciu (P.dosS.) -. (deriv. COM). N.S.
sin. i 3; COM, preposio, explica o
equivalente ku, conjuno, porque
nas lnguas africanas a
coordenao feita com uma
palavra que, muitas das vezes,
carregada dos semas [companhia;
instrumento]: uma forma de
emprstimo por decalque.
ku fadi
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que introduz a
segunda parte duma orao
comparativa: a primeira parte pode
ser introduzida pela conjuno dapi;
com mais razo; ainda mais. - Bo ka
kunsin, ku fadi nha pape (N.T.) -
Dapi pa bu da pre-primaria i
tarbadju, ku fadi pa ba da setimu
anu (IN96) -. N.F. dapi ku fadi.
ku sedu
con., *locuo conjuntiva explicativa
do que foi dito antes; isto . - Grupu
di tarbadju disidi tarbadja ku
alfabetu fonolojiku, ku sedu, pa un
son un letra, sempri ki mesmu son,
suma ki disididu pa Ministeriu di
Idukason na 1981 (Men) -. (deriv. O
QUE SEDO). N.S. sin. ker dizer.
kua
1.v.tr., *passar pelo coador; filtrar. -
Ora ki iagu kinti, i ta tiral i laba karus
i kua kil iagu propi i kental, e pul na
bagus e kunsa primi bagus (F.M.) -.
(COAR).
2.v.tr., *pr o vinho ou outra bebida
no copo para dar de beber; encher o
copo. - Ora ke na kume, un alguin
omi ta lanta na kua kana o binhu
palmu i na da djintis pa e bibi (N.M.)
-. N.S. kua hipernimo de COAR
e de PR BEBIDA NO COPO.
kuadera
n., *instrumento para filtrar lquidos.
- dipus di bu kaba labal bu na kua
ku kuadera (N.M.) -. (deriv.
COADOR). N.F. kuadur.
kuadju
n., *esperma; lquido seminal. (deriv.
COALHO). N.S. V.M., sin. spora 2.
kuadra 1
1.v., *dar forma quadrada a; ser
conveniente. (QUADRAR).
2.v., *em matemtica, calcular a
potncia de expoente dois, isto ,
multiplicar o nmero por si mesmo.
N.S. V.B.
kuadra 2
1.n., *estrofe de quatro versos.
(QUADRA). N.F. neol.
2.n., *poca; ocasio. - no aprosima
di no kuadra festiva ki Natal, Novu
Anu (R95) -.
kuadradu
1.n., *forma geomtrica com os
quatros lados iguais e formando
ngulos rectos; quadriltero. - prasa
tenba forma di kuadradu, si
kumprimentu ku si largura e djusta
(N.T.) -. N.F. QUADRADO. N.M.
neol.
2.n., *unidade de medida de
superfcie; produto de um nmero
multiplicado por si prprio. - bu dibi
di kumpu tambi un baleta na roda di
kada vinti metrus kuadradu (Igr.I.) -.
kuadru
1.n., *painel preto onde se escreve
com giz. - Profesor ta skribi na
kuadru, alunu ta falal, nau, profesor,
i ka sin, bu pui kil kusa la, kil letra
trokial (C.P.) -. (QUADRO). N.F.
paroxtona.
2.n., *diz-se de pessoal preparado
que desempenha servio de
direco na administrao pblica. -
no tenba kuadru purparadu pa kila
la (C.P.) -.
kuadur
n., (COADOR). N.F. neol., vd.
kuadera. N.S. V.B.
kualifikadu
part., *que recebeu preparao;
acreditado. - No apoia ki skolas pa e
tene pursoris kualifikadu (MR98) -.
(QUALIFICADO). N.F. neol.
308
kualker
1.quant., *pronome indefinido que
significa [no importa qual]; [um de
entre muitos]; um ou outro; este ou
aquele. - kualker ku sedu risposta,
es kiston i meresi atenson (R95) -.
(QUALQUER). N.F. kalker.
2.quant., adjectivo indefinido que
significa [um ou outro]. - kualker
kontribuson, un saku di arus, un litru
di oliu (R95) -.
kuandu
adv., *advrbio de interrogao que
indica o tempo do processo ou da
aco. - ma es i pa kuandu, data ka
ten o i kuma? (R95) - N ka sibi
kuandu ke na iabri porta (C.V.) -.
(QUANDO). N.F. neol. N.S. sin. kal
tempu.
kuantia
n., *um certo nmero; poro,
quantidade. - Ma i ka kuantia son ku
sedu importanti, koldadi di iagu i
importanti tambe (Igr.I.) -.
(QUANTIA). N.F. paroxtona, neol.
kantia. N.S. sin. kuantidadi.
kuantidadi
n., *um grande nmero; quantia. - N
tene kuantidadi di mesinhu, n ka
pudi tcoma elis li tudu (IN99) -.
(QUANTIDADE). N.F. paroxtona,
neol. N.S. sin. kuantia.
kuarenta
quant., - Otca ki kompleta kuarenta
anu di idadi i sinti na si korson pa ba
vizita si ermons (N.T.) -.
(QUARENTA). N.F. neol., vd.
korenta.
kuaresma
n., - Aleluia i ka ta faladu o
kantadu na tempu di Kuaresma
(L.Cat.) -. (QUARESMA). N.F. neol.;
vd. koresma.
kuarta-fera
n., *o terceiro dia de trabalho da
semana. - aonti, kuarta-fera, i
analizadu kistons ligadu ku djustisa
ku ten na Guine (R95) -. (QUARTA-
FEIRA).
kuartel
n., - Bai dipresa la na kuartel bu
konta tropa kuma ali kil djinti di
matu, ali un son na no tabanka
(C.P.) -. (QUARTEL). N.F. neol., vd.
kortel.
kuarti
n., - Kadakin bai dita na si kuarti
(M.K.) -. (QUARTO). N.F. vd.
kuartu.
kuartinhu
n., *latrina; retrete; casa de banho. -
Sin kau di dita, ku es fedura ki ta bin
des kuartinhus (C.V.) -. (deriv.
QUARTINHO). N.S. sin. kasa di
banhu; QUARTINHO significa
[quarto pequeno] e no [retrete].
kuartu 1
quant., *nmero ordinal. - na
segundu di si kuartu dia, ki sedu aos
(R95) -. (QUARTO).
kuartu 2
n., *compartimento destinado a
dormir. - Mortu entra me na kuartu, i
odja lebri ku na tcora suma mininu
(P.B.) -. (QUARTO). N.F. kuarti.
kuartu di banhu
n., *retrete; casa de banho. -
Pastrus fasi runion pa matal ku
kobra, ora ki entra na kuartu di
banhu (L.S.) -. (deriv. QUARTO DE
BANHO). N.F. neol. N.M. lexia
complexa. N.S. sin. kasa di banhu;
kuartinhu.
kuas
adv., *advrbio de quantidade que
indica [perto de]. - E no sta dja kuas
riba di ora (R95) -. (QUASE). N.F.
kuazi.
kuatru
quant., *nmero cardinal. - un
badjuda tene kuatru rapas (T.M.) - n
padi kuatru fidju, un matcu ku tris
femia (J.L.R.) -. (QUATRO).
kuatrusentus
quant., *nmero cardinal. - saku di
arus sta na volta di trizentus,
kuatrusentus i tal kontus (IN96) -.
(QUATROCENTOS).
kuazi
adv., - Kuazi tudu padidas pudi
309
pruduzi liti en kuantidadi sufisienti
pa mamanta se fidju (R96) -.
(QUASE). N.F. neol., vd. kuas.
kubaia
1.n., *pequeno mamfero roedor da
famlia dos Cavdeos, originrio do
Peru, muito usado nos
experimentos de laboratrio;
porquinho-da-ndia. (COBAIA). N.F.
proparoxtona. N.S. n.v. Cavia
Porcellus.
2.n., *diz-se de coisas ou pessoas
destinadas a ensaios cientficos. -
no ka na fasi somenti un laboratoriu
di kubaias li, ma no na fasi rialmenti
skolas partisipativu (MR98) -.
kubamba
n., N.F. vd. kabas di kubamba.
kuberta
n., *colcha. (COBERTA). N.S. V.B.,
sin. koltca.
kubi
n., *nome genrico de plantas
hortcolas da famlia das Crucferas,
couve-flor; couve-galega; couve-
lombarda; couve-nabia ou colza. -
Abo i kubi di nha orta, si n ka
reguau bu ka ta padi (L.A.) -.
(COUVE).
kubiku
n., *quarto interior; alcova; um
canto. - Paka mininus na skina, leba
elis kubiku (T.Dj.) -. (CUBCULO).
kubisa 1
1.v.tr., *desejar ardentemente. - N
ka kubisa ninguin, nin uru, nin prata,
nin ropa (N.T.) -. (COBIAR).
2.v.tr., *invejar. - Lebri bin fala kuma
i pudi nteral; ki utrus limarias tudu,
ke sinta la, ka kontenti e kubisa lebri
(P.B.) -.
kubisa 2
n., *desejo ardente; ambio de
riqueza. - Bo toma sintidu, bo libra di
tudu koldadi di kubisa, pabia vida di
alguin i ka sta na manga di kusas ki
tene (N.T.) -. (COBIA).
kubisadu
part., *desejado. - makare makare,
buskan nha Sareia kubisadu, kil di
boka pretu (D.N.) -. (COBIADO).
kubisus
adj., *ambicioso. (COBIOSO). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
kubri
1.v.tr., *pr algo sobre alguma coisa
para o ocultar ou o resguardar;
encobrir. - Ninguin ka ta pudi kubri
seu ku mon (L.A.) -. (COBRIR). N.S.
panu di kubri.
2.v.tr., *revestir; vestir. - I asin ki
skola di samba kaba di disfila, kil
badjuda ta kubri kurpu (P.dosS.) -.
3.v.tr., *abafar; esconder. - Sinsa
kubri fugu tudu kuas (A.P.) -.
4.v.intr., *abrigar-se; encobrir-se. -
lebri kubri ku fodja verdi di banana
(P.B.) -. (COBRIR-SE).
kubridu
part., *coberto; ocultado; protegido. -
I ka ten nada kubridu ku ka na bin
diskubridu (N.T.) -. (COBRIDO).
kuda
1.v.tr., *pensar; julgar. - Linda i ka
misti riba mas kasa di si tia i na
kuda nunde ki pudi bin fika nel
(N.M.) -. (CUIDAR).
2.v., *ter em considerao. - Si bu
tcomadu otcau katibu, ka bu kuda
kila (N.T.) -. N.F. kuida.
kuda na
v.prep., *preocupar-se em; ter
cuidado de; pensar em. - Omi ku ka
kasa i ta kuda na tarbadju di Sinhor
(N.T.) -. (CUIDAR DE).
kudadi
1.n., *preocupao. - Simenti ku kai
na metadi di fidida i mostra kilis ku
obi, mas dianti kudadis ku rikesa de
vida e ta perta elis, e ka ta padi frutu
diritu (N.T.) -. (CUIDADO).
kudi
1.v.intr., *responder; atender; ouvir.
- i kuri i nega ba kudi (N.M.) -.
(ACUDIR). N.S. bias kudi; tiru
kudi.
2.v.intr., *prestar socorro a; auxiliar.
- Si pape ku mame ta diskuda son
trata si fidju, pa kudil na ke ki misti,
amor di tudu dus ta mingua pa
310
nutru (Igr.I.) -.
kudjer
n., *utenslio com que se toma a
sopa ou outros lquidos. - I ta leba
kumida, ma i ka ta kumel: kudjer
(P.B.) -. (COLHER).
kudjerada
n., (COLHERADA). N.S. V.B.
kudjersinhu
n.dim., *colher de caf ou de ch. -
Pa tratamentu di panga-bariga, pui
dus kudjer di asukar na un litru di
iagu firbintidu ku un kudjersinhu i
meiu di sal (Igr.I.) -.
(COLHERZINHA).
kudji
1.v.tr., *tirar da planta frutos ou
flores; apanhar; recolher. - Nta bo
pudi kudji uvas na pe di spinhu?
(N.T.) -. (COLHER).
2.v.tr., *escolher; alcanar. - Fidju di
Guine i livri pa e kudji relijon ke misti
(R96) -.
3.v.tr., *receber; hospedar; acolher.
- abo i kansadu di fasiu diritu; si n
bin kudjiu li, n kurau, n fasiu
pekadur, bu na bin tornan mal!
(T.M.) -.
kudjidu
part., *apanhado; acolhido;
recolhido; escolhido. - restus ku
sobra e kudjidu, e intci seti balai
(N.T.) -. (COLHIDO).
kueka
n., *roupa interior, modelo cales
curtos. (CUECAS). N.F. neol. N.S.
V.B.
kufu
n., *cesto. - nha mame karga kufu, i
ianda oriki, i ka kume (D.N.) -.
(COFO).
kufuli
v., *esgaravatar procura de
alguma coisa, como dentro de um
cesto de roupa. (deriv. COFO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.M.
kugumelu
*fungo superior, de crescimento
muito rpido, sendo alguns
comestveis e outros venenosos. -
250 grama di kugumelus fresku, es
ku no ta fala sombrinha di sapu asin
(R96) -. (COGUMELO). N.F. neol.,
vd. guarda-tcuba di sapu.
kuida
v., *interessar-se; ter cuidado. -
Kuma ki no dibi di kuida di duenti di
Sida na no kaza? (R95) -.
(CUIDAR). N.F. paroxtona, neol.,
vd. kuda. N.S. sin. toma konta.
kuidadu
part., *cautela; ateno. - Kuidadu di
pekadur ki ka ta papia o di katcuru ki
ka ta ladra (J.M.B.) -. (CUIDADO).
N.F. neol. N.S. sin. sintidu.
kuidju
n., *mamfero roedor, da famlia dos
Lepordeos. (COELHO). N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
kukeru
n., *espcie de palmeira cujo fruto
o coco. (COQUEIRO). N.S. V.B.,
n.v. Cocos nucifera.
kuku 1
n., *fruto do coqueiro. - I tciga bas di
pe di kuku i odja elis i sinta (L.S.) -.
(COCO). N.F. neol. N.S. kuku
hipernimo de COCO e de
SEMENTE; sin. kukunete.
kuku 2
n., *semente; caroo; castanha;
gro. - kuku di kadju ku prudutus di
mar i prudutus ki mas ta sportadu
(P.dosS.) -. (deriv. COCO). N.F. vd.
kukunete. N.S. kuku hipernimo
de COCO e de SEMENTE.
kuku di sibi
n., *fruto da palmeira chamada cibe.
- Si bu odja lifanti na nguli kuku di
sibi, bu ta sibi kuma i fiansa na si
bunda (L.A.) -. (COCO DE CIBE).
N.M. lexia complexa. N.S. sin.
ankol.
kuku-baladu
n., *fruto ressequido do coqueiro.
(deriv. COCO). N.S. V.B.
kukula
1.v., *inchar; inflamar. - biku kukula -
. (deriv. COCO). N.F. proparoxtona.
N.S. V.A.
311
2.v., *estar saliente; mostrar
salincia. - Ke ki kukula la dentru na
saku? -.
kukunete
n., *fruto do coqueiro; coco. - No na
tira es kukunete no sutal na tcon
(L.S.) -. (deriv. COCO). N.F.
kokonete. N.S. sin. kuku 1.
kulinaria
n., *arte de cozinhar. - Kulinaria i un
prugrama di radiu difuson nasional
(R96) -. (CULINRIA). N.F.
proparoxtona, neol.
kulka
v., *pr num lugar para mostrar e
vender. - Bideras di siti-burmedju e
ta kumpra e bai na midi na garafa di
serveja e na kulka (N.M.) -.
(COLOCAR). N.F. proparoxtona.
N.S. kulka nomi.
kulka nomi
coloc., *difamar; caluniar. - kulka
nomi di alguin -. (deriv. COLOCAR
O NOME). N.S. V.A.
kulkadu
part., *posto a vender. - Kuma Bisau
na kumpudu, i ka fika di menda,
kuma Bisau na kulkadu, i ka fika di
ten pres (J.D.) -. (COLOCADO).
kulkadur
n., *vendedor ambulante.
(COLOCADOR). N.S. V.B.
kulpa 1
v.tr., *acusar; incriminar. - bu ten ku
ten bon palabra ku ninguin pudi
kulpau nel (N.T.) -. (CULPAR).
kulpa 2
1.n., *erro; pecado. - Kulpa ka ta kai
na tcon (J.M.B.) -. (CULPA).
2.n., *responsabilidade por um acto.
- No ka da elis kulpa, i pabia di
kansera ke odja, fomi ke odja ki
guera tisi (R98) -.
kulpadu
part., *que tem culpa; incriminado. -
N sibi kuma ami ki kulpadu di tudu
nha pekadus (L.Cat.) -.
(CULPADO).
kultu
n., *manifestao de uma religio;
cerimnias religiosas. - Levitiku i un
libru ki ta kontanu kuma ki kultu ta
fasidu na metadi di Ebreus (L.S.) -.
(CULTO). N.F. neol.
kultura
1.n., *a maneira de ser e de viver de
um povo; aplicao do esprito s
artes e letras. - Na tabanka e tene
se kultura (N.M.) -. (CULTURA).
N.F. neol.
2.n., *nvel de instruo escolar. -
fraku nivel di kultura na Afrika (IN96)
-.
kultural
adj., *relativo cultura. - Tudu
povus e ten inda utru diritus suma
diritu a dizinvolvimentu sosial ku
kultural (R96) -. (CULTURAL). N.F.
neol.
kuluna
1.n., *pilar; suporte. - igreja di Deus
bibu, kuluna ku firkidja di bardadi
(N.T.) -. (COLUNA). N.F. koluna.
N.S. sin. firkidja.
2.n., *parte do esqueleto que forma
a espinha dorsal; coluna vertebral.
3.n, *dispositivo que serve para
amplificar ondas sonoras.
kuma 1
1.adv., *advrbio que indica [o
modo]; de que maneira. - Interesanti
i di kuma nes kunfuson ki fera ta
fasidu nel (P.dosS.) - I sedu kuma
djintis ta padidu tciu na Guine, ma e
ta muri tambe tciu (P.dosS.) -.
(COMO).
2.adv., kuma?, *advrbio
interrogativo utilizado como forma
de saudao; como est?; ento,
como vai?. - Bon dia, kuma? Ali n li
(J.L.R.) -. N.S. sin. kuma di kurpu?.
kuma 2
con., *conjuno subordinativa, com
o trao semntico [falar], que
introduz uma frase interrogativa
indirecta. - Deus kuma pui mon n
djudau (L.A.) - santcu ka ta fala
kuma si rabu kumpridu (L.A.) - ami
n pensa kuma i asin (R95) -. N.F.
Mandinga kuma que significa falar.
312
N.M. kuma segue os verbos
declarativos e pa(r) segue os
verbos factitivos.
kuma di kurpu?
coloc., *maneira de cumprimentar
as pessoas; como ests?. - Bon dia
tiu! Kuma di kurpu? (Ceef) -. (deriv.
COMO DO CORPO?). N.S. sin.
kuma?.
kuma ke
con., *locuo interrogativa; de qual
maneira; como; o qu? disseste
que?; ento, o que foi?; que
aconteceu?. - kuma ke selesionadu,
alias kuma ke adimitidu? (R95) -
Kuma ke? Kuma ami ki mandal?
(P.B.) -. (deriv. COMO QUE).
kumadindadi
n., *amizade ntima; facto de ter
relaes sexuais. - si e na fasi mas
kumadindadi, pa i raspa fos pa i
odja si rostu (L.S.) -. (deriv.
COMADRE).
kumadri
1.n., *amiga ntima; amante. - Nha
kumadri: ka bu bai sedu de (T.M.) -.
(COMADRE). 2.n., *madrinha do
filho ou da filha.
kumanda
con., - suma kusa sta na
konhisimentu di Ministeriu, kumanda
anos komu diputadu di kil sirkulu, no
misti pa i ten un intervenson klara
(R95) -. (deriv. ISSO QUE MANDA).
N.F. vd. el ku manda.
kumandu
1.n., *diviso de tropas; direco e
governo de um exrcito. - Na nomi
di kumandu supremu di Junta Militar
(R98) -. N.F. komandu.
kumbida
v.tr., *convocar; solicitar. - Ora ku bu
fasi festa, kumbida djinti pobri ku
manku ku segu (N.T.) -.
(CONVIDAR). N.F. kunvida.
kumbidadu
part., *convocado; solicitado. - bu
kumbidadu sala bu entra kuartu
(L.A.) -. (CONVIDADO). N.F.
kunvidadu.
kumbina
v., *formar planos; dispor; calcular;
pactuar. - Ora ki Santcu pupa,
Katcur ta bai djubi si utru burakus
sobra inda pa tapa, suma ke
kumbinaba ku Santcu (F.M.) -.
(COMBINAR). N.F. kombina.
kumbinason
1.n., *acordo. - Lubu ki seduba
tustumunhu di kil kumbinason i bai
tcoma Lebri pa i bai ntera Lifanti
(F.M.) -. (COMBINAO). N.F. vd.
kombinason.
2.n., *pea de vesturio interior
feminino.
kumbiti
n., - Obrigadu, no sta kontenti pa
seta kumbiti (A.T.) -. (CONVITE).
N.F. vd. konviti.
kumboiu
n., *meio de transporte movido por
locomotiva em caminho de ferro. - n
na ria pa pera utru kumboiu (R98) -.
(COMBOIO). N.F. proparoxtona,
neol.
kumbosa
1.n., *designao atribuda s vrias
mulheres de um mesmo marido; co-
esposa; rival. - El ku manda, pa dus
kumbosa bu dibi di pega nutru diritu
(T.M.) -. (COMBORA).
2.n. kumbosas kontra, *penteado
com risco ao meio e um molho de
tranas em cada lado. N.S. V.M.
kumbosadia
n., *relao entre co-esposas;
rivalidade; cime. - Ka bu fasi nada
ku spiritu di kumbosadia (N.T.) -.
(COMBORARIA).
kumboseru
adj., *que mostra rivalidade ou
inveja; ciumento. - Kumboseru ka ta
keta ku kurpu (T.T.) -. (deriv.
COMBORA).
kumbu
1.n., *cavidade no tronco das
rvores antigas. - Lagartisa ta sai na
kumbu di po (T.M.) -. N.F. Mandinga
kmba que significa cavidade ou
colmeia. N.S. kumbu di baguera;
313
kumbu di polon.
kumbu di baguera
n., *colmeia; cortio de abelhas. -
Lebri mostral kaminhu di kumbu di
baguera (A.P.) -. N.F. Mandinga
kmba. N.M. lexia complexa.
kumbu di polon
n., *buraco no tronco do poilo. -
Onsa padi na kumbu di polon (L.S.)
-. N.F. Mandinga kmba. N.M.
lexia complexa.
kume
1.v.tr., *introduzir alimentos na boca,
mastig-los e engoli-los. - Dipus ke
kaba kume kil bianda kil djintis ku
binba mandadu e ta bai, ma tijela ta
fika (N.M.) -. (COMER). N.S. kume
dinheru; kume fep; kume moku;
kume mundu; kumenti.
2.v.tr., *gastar; despender. - kil
alguin kume dinheru (N.M.) -.
3.v.intr., *tomar uma refeio. - Se
ora di kume i tardi, e ta kume sinku
o seis ora (N.M.) -.
kume dinheru
coloc., *gastar o dinheiro alheio; ser
corrupto. - Un dirijenti pudi kume bu
dinheru i bu ka pudi kecha (R98) -.
(deriv. COMER DINHEIRO).
kume fep
coloc., *comer completamente. - kila
ka ten kansera; djustu di kila, si bu
misti, n ta djubi djitu n kumeu el fep
(P.B.) -. (deriv. COMER). N.S. sin.
fefi; sin. leli.
kume moku
coloc., *beber muito; embriagar-se. -
N tarda pa odjal. Asin ki ta kume
moku (C.V.) -. (deriv. COMER). N.S.
sin. ruti moku.
kume mundu
coloc., *viver muito; ter muitas
experincias; divertir-se. - N na
kume mundu, n na brinka sabi, n
na tcora pena (G.F.) -. (deriv.
COMER O MUNDO).
kumedu
part., *tomado como alimento. -
Arus i mas ta kumedu na Guine
(P.dosS.) -. (COMEDO).
kumedur
n., *o que come; gluto; comilo. -
Logu kumedur kunsa ku si dus saku
di fison i kumel i kaba (A.P.) -.
(COMEDOR).
kumelon
n., *gluto. (COMILO). N.S. V.A.
kumenda 1
v.tr., *mandar fazer; encarregar
algum de efectuar.
(ENCOMENDAR). N.S. V.B.
kumenda 2
n., (ENCOMENDA). N.F. vd.
inkomenda. N.S. V.B.
kumendadu
part., *encarregado.
(ENCOMENDADO). N.S. V.B.
kumenta
v., *explicar por meio de
comentrios; analisar; criticar. - i
tenba un grupu di sidadons ke na
kumentaba rilatoriu na un kau la
pertu di Chapa di Bisau (R99) -.
(COMENTAR). N.F. komenta.
kumentariu
n., *srie de observaes sobre um
assunto; crtica. - Kumentariu di
Radiu-Vos di Junta Militar (R98) -.
(COMENTRIO). N.F.
proparoxtona.
kumenti
1.v.caus., *obrigar algum a comer.
(deriv. COMER). N.S. V.A.
2.v.caus., *dar de comer em boca.
N.S. sin. nhukuni.
kumersiu
n., - miti mininu na ba fasi kumersiu
(IN96) -. (COMRCIO). N.F.
proparoxtona, neol., vd. komersiu.
kumida
1.n., *que prprio para comer;
alimento. - limarias ka tene kumida,
fomi na mata elis kada dia ku sol
mansi (P.B.) -. (COMIDA). N.S.
kumida sirbidu.
2.n., *refeio. - I sirbi dja kumida pa
bin kume (R95) -.
kumida sirbidu
coloc., *o almoo ou o jantar est na
mesa. (deriv. A COMIDA EST
314
SERVIDA). N.S. V.P.
kumisariu
n., *encarregado de uma misso;
agente do governo. - Nha kumisariu
pulitiku fala pa ditanda arma, n falal
n ka na ditanda (R98) -.
(COMISSRIO). N.F. proparoxtona,
komisariu.
kumisiu
n., *reunio de cidados para
discutir um assunto ou ouvir um
orador que faz propaganda. - so na
momentu ki ten un kumisiu pulitiku,
un kualker festa di karater pulitiku, la
ki konjuntu ta kunsa dadu si
impurtansia (IN96) -. (COMCIO).
N.F. proparoxtona, neol.
kumison
n., *conjunto de pessoas
encarregadas de tratar de
determinado assunto. - propi
bindiduris di arma, ki membrus di ki
kumison, na prindi djintis inusentis e
na turtura de (R98) -. (COMISSO).
N.F. neol., komison.
kumite
*junta governativa; chefe da
administrao. - Kumite! Djubinu e
omi, i panha bulanha i tadja, gosi nin
kau di kata iagu ka ten (M.M.) -.
(COMIT). N.F. oxtona, komite.
kumpadri
1.n., *amigo ntimo; amante. - I omi
o i mindjer, se ka pertu nutru, ala
elis na kaminhu di kumpadri o
kumadri (T.Dj.) -. (COMPADRE).
2.n., *padrinho do filho ou da filha.
kumpanha
v., *ir com; vir em companhia de
algum. - ora di bai pa kasa, se
rapazis ta kumpanha elis (N.M.) -.
(ACOMPANHAR).
kumpanhadu
part., *que anda junto; em
companhia de. - korenta i tris kazas
dana pabia di tcubas di mampasada
ku kumpanhadu ku ventus fortis
(R95) -. (ACOMPANHADO).
kumpanhadur
n., *acompanhante; guia. - n misti
sedu pekadur ma pa bu fala sedu
nha kumpanhadur, n misti sedu
metadi Deus, metadi pekadur pa n
pudi libra di tudu mufunesa ku bu
pudi tisin (O.S.) -.
(ACOMPANHADOR).
kumpanher
n., *colega; camarada; marido;
esposa. - I bardadi, el ki seduba nha
kumpanher di mininesa (J.S.) -.
(COMPANHEIRO;
COMPANHEIRA). N.F.
kumpanheru; kumpanhera.
kumpanhera
n.f., *esposa. (COMPANHEIRA).
N.F. neol., vd. kumpanher. N.S.
V.A.
kumpanherasku
n., *camaradagem;
companheirismo. - Mau
kumpanherasku i ta dana bon
manera di ianda di alguin (N.T.) -.
(deriv. COMPANHEIRO).
kumpanheru
n., *parceiro; scio. - No na sugundi,
kin ki odja si kumpanheru, ta sedu
limaria ma djiru ki ten (P.B.) -.
(COMPANHEIRO). N.F. neol., vd.
kumpanher.
kumpanhia
1.n., *acto de acompanhar. - Si
rapas ka bai ku si badjuda, i ta bai
pidi si parseru badjuda tan ku ka bai
ku rapas, pa i fasil kumpanhia
(N.M.) -. (COMPANHIA). N.F.
paroxtona, neol.
2.n., *subdiviso de um batalho,
comandada por um capito. - e
tcoma restu di kumpanhia di tropa
(N.T.) -. N.F. mil.
3.n, *explorao industrial ou
comercial; empresa; sociedade
fundada por accionistas. N.F.
kompainha.
kumplimenta
v., *completar; acabar. - ki ke un
mekaniku sibi, ki ke un ajenti sibi,
injinheru ta ba kumplimental el
(IN96) -. (COMPLEMENTAR). N.F.
komplementa.
315
kumpra
v.tr., *adquirir alguma coisa por um
preo convencionado. - Dipus e ta
kumpra se kontas, brinku, anel ku
mandidjas ku blusa (N.M.) -.
(COMPRAR).
kumpradu
part., *adquirido. - i difisil vivi na
prasa pabia tudu kusa ta kumpradu
(N.M.) -. (COMPRADO).
kumpradur
n., *aquele que compra; cliente. -
Djunta bideras, djilas, kareterus,
stivaduris di fera, pididuris ku
kumpraduris na un kau pertadu mal
organizadu, intcidu di susudadi bo
na fasi feras di Bisau (P.dosS.) -.
(COMPRADOR). N.M. pl.
kumpraduris.
kumpri
v.tr., *executar; satisfazer; levar a
efeito. - tudu bai pa ba kumpri se
mison (C.P.) -. (CUMPRIR). N.F.
neol.
kumpridu
1.adj., *extenso em sentido
horizontal e vertical; longo; alto. -
Pedru ma Djon kumpridu (J.L.R.) -
rabu di ki pumba i kumpridu (T.M.) -.
(COMPRIDO).
2.adj., *demorado. - e na fasi orason
kumpridu (N.T.) -. N.S. kumpridu
hipernimo de COMPRIDO e de
DEMORADO.
kumpridur
n., *observante. (CUMPRIDOR).
N.S. V.B.
kumprimenta
v., *dirigir cumprimentos a; saudar;
elogiar. - no kumprimenta nutru
(R98) -. (CUMPRIMENTAR). N.F.
neol.
kumprimentadu
part., *felicitado.
(CUMPRIMENTADO). N.S. V.B.
kumprimentu 1
1.n., *gesto de cortesia; saudao.
(CUMPRIMENTO). N.F. neol.
2.n., *acto de cumprir; observncia.
- risibi es anel suma sinal di
kumprimentu di nha prumesa (Igr.I.)
-. N.S. kumprimentu hipernimo
de CUMPRIMENTO e de
COMPRIMENTO.
kumprimentu 2
n., *extenso longitudinal de um
objecto; distncia. - Pa kumpu tanki,
bu na pirsisa mas o menus vinti pos
forti di dus metrus di kumprimentu
(Igr.I.) -. (COMPRIMENTO). N.S.
kumprimentu hipernimo de
CUMPRIMENTO e de
COMPRIMENTO.
kumprimi
v., *reduzir de volume; apertar.
(COMPRIMIR). N.S. V.B., sin.
kalka.
kumprimisu
n., - kumprimisu ku n toma, n na
toma na bo dianti tambe (R98) -.
(COMPROMISSO). N.F. neol., vd.
kompromis.
kumprimiti
1.v.tr., *expor a perigo; causar
perigo. - no ka misti bin kumprimiti
es akordu ki no sta kaba sinadu
(R98) -. (COMPROMETER). N.F.
neol.
2.v.intr., *obrigar-se por
compromisso; assumir a
responsabilidade. - no na kumprimiti
sedu omi amanha (R95) -.
(COMPROMETER-SE).
kumprimitidu
part., *embaraado. - i muitu
kumprimitidu pa djinti ba ta odjan
son ku un ropa tudu dia mesmu ku
na labal (IN96) -.
(COMPROMETIDO). N.F. neol.
kumpu
1.v.tr., *consertar; pr em ordem. -
Falta di karus nobus, karensia di
pesas pa kumpu kilis ki dana
(P.dosS.) -. (COMPOR). N.S. kau di
kumpu; kumpu fala; kumpu fiu di
linha; kumpu kombersa; sabi
kumpu; sin. konserta.
2.v.tr., *formar; construir; produzir. -
si familia kumpu kasa na prasa di
Bubaki (N.M.) -.
316
3.v.intr., *constar; fazer parte de. -
seti paizis ke ta kumpu CPLP (R98)
-. (COMPOR-SE).
kumpu fala
coloc., *concordar; fazer as pazes.
(deriv. COMPOR A FALA). N.S.
V.B.
kumpu fiu di linha
coloc., *reduzir a fio; fiar. (deriv.
COMPOR FIO DE LINHA). N.S.
V.A., FIAR hipernimo de kumpu
fiu di linha e de fia, que significa
dar crdito.
kumpu kombersa
coloc., *reconciliar; restabelecer a
paz; mediar. - Delegason di Gambia
bin kumpu kombersa (F.J.) -. (deriv.
COMPOR A CONVERSA). N.S. sin.
media 1.
kumpu tera
coloc., *desenvolver; fazer crescer. -
N na nega bedju, ka mon bin moli
pa tempu di kumpu tera (C.S.) -.
(deriv. COMPOR A TERRA). N.S.
sin. dizinvolvi.
kumpudu
part., *composto; formado;
arrumado; consertado. - Barajen ten
ku kumpudu na pedra (Igr.I.) -.
(deriv. COMPOR). N.S.
COMPOSTO o particpio pretrito
de COMPOR e kumpudu o
particpio de kumpu.
kumpudur
n., *aquele que compe; fabricador;
fabricante; compositor. - e kumpra
kampu di kumpudur di puti (N.T.) -.
(deriv. COMPOR). N.S. sin. fasidur.
kumumorason
n., * aco de recordar ou de
prestar homenagem a uma pessoa
ilustre. - kumumurason di dia
mondial di pupulason (R95) -.
(COMEMORAO). N.F. neol.,
komemorason.
kumunhon
n., - e tenba sempri kumunhon ku
nutru (N.T.) -. (COMUNHO). N.F.
vd. komunhon.
kumunidadi
1.n., *conjunto de pessoas de uma
aldeia. - i terenu ke ta pertensi tudu
komunidadi di Bachil (R95) -.
(COMUNIDADE). N.F. komunidadi.
2.n., *grupo de pessoas que tm os
mesmos ideais; comunidade crist. -
disipulus kunsa na forma
komunidadi ki ta lei palabra di Deus
(L.S.) -.
kumunika
v., *fazer saber; transmitir. - Logu rei
manda kumunika tabanka tudu
kuma i na fasi festa garandi pabia i
na kasa (L.S.) -. (COMUNICAR).
N.F. neol.
kumunikadu
n., *aviso; informao. - No fasi kil
kumunikadu, no pui na radiu (R98) -.
(COMUNICADO). N.F. neol.
kumunikason
1.n., *aco de comunicar;
informao. - idukason i
kumunikason sobri kolera (R97) -.
(COMUNICAO). N.F. neol.
2.n., meiu di kumunikason, *tudo o
que serve para comunicar, como os
correios, a televiso, a rdio, os
telefones. - meius di kumunikason
ten ke funsiona sin tene sensura
(IN96) -. (MEIOS DE
COMUNICAO).
kumunitariu
adj., *relativo a comunidade. -
dizinvolvimentu kumunitariu (R95) -.
(COMUNITRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
kun
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de marcar a intensidade
mxima do processo ou do estado. -
baleta intci muntudu kun (R95) - pa
iagu pudi darma ora ku dipozitu i
intci kun (Igr.I.) -. N.F. Balanta kun
que significa muito. N.S. sin.
kunkurun.
kunankoi
n., *ave pernalta, de cor branca, que
anda juntamente com os bovdeos;
gara boieira; boeira. - Bakia baka
di kunankoi sin liti sin nata (L.A.) -.
317
N.F. paroxtona, kinankoi;
Mandinga knankoyi que designa
essa ave. N.S. n.v. Bubulis ibis ou
Ardeola ibis; sin. garsa; o
provrbio exprime a iluso de tratar
as vacas como se fossem prprias,
quando, na realidade, so
propriedade de outrem.
Kunanti
n., *um dos cinco grupos lingusticos
principais do povo Balanta,
pertencente ao grupo lingustico Sul,
da subfamlia Oeste-atlntica, com
muitos emprstimo da lngua
mandinga. (CUNANTES). N.S. V.B.,
sin. Mansonka.
kundindin
n., *a parte traseira; nus. - bu na
tira puchu di galinha, i ten un parti
pikininu ku ta sta riba di kundindin,
bu ten ku lokoti kila tudu (R96) -.
kundumpai
n., *confuso; barulho; problema. -
N sibi kuma abos ke sta tras di es
kundumpai (F.J.) -. N.F. paroxtona.
kunfentu
n., *vento forte e frio. - Bu fala n fia,
toma di nos suma sol ku ta kamba
noti, turbada, kunfentu pa nansi tudu
dia (E.D.) -. (deriv. COM VENTO).
kunfiadesa
n., *orgulho; arrogncia. (deriv.
CONFIADO). N.S. V.M.
kunfiadu
adj., *esperanado; atrevido. Te
pa kunfiadu, mindjor diskunfiadu
(C.T.daM.) -. (CONFIADO). N.S. sin.
atrevidu; ant. diskunfiadu.
kunformu
con., - Kunformu i na papia, i na
sibinti i na rianta sangra (T.M.) -.
(CONFORME). N.F. vd. konformu.
kunfundi
1.v.tr., *no distinguir. - i ten djintis
ku ta kunfundi divirtimentu publiku
ku bandidasku (P.dosS.) -.
(CONFUNDIR). N.F. neol.
2.v.tr., *embaraar. - Paulu i ta
probaba kuma Jesus i Kristu, i ta
kunfundi Djudeus ku mora na
Damasku (N.T.) -.
kunfundidu
part., *posto em confuso;
perturbado. - E fika tudu kunfundidu,
pabia kadaun na obi ki djinti na fala
na lingu di si tera (N.T.) -.
(CONFUNDIDO). N.F. neol.
kunfuson
n., *perturbao; embarao;
desordem. - no na randja son
kunfuson na sosiedadi guinensi
(IN96) -. (CONFUSO). N.F. neol.
kungutu
n., *bolo composto de farinha de
arroz, farinha de mancarra e acar.
N.F. oxtona. N.S. V.B., sin. kanha.
kunha
v., - i bai montia i leba i ba kunha na
kuartel (IN96) -. (COZINHAR). N.F.
arc., vd. kusnha.
kunha kana
coloc., *destilar a aguardente de
cana de acar. (deriv. COZINHAR
A CANA). N.S. V.B.
kunhadadia
n., *relaes entre pessoas com
laos de parentesco. - Kazamentu
ta kaba ma kunhadadia ka ta kaba
(P.B.) -. (deriv. CUNHADO).N.S.
sin.kunhadundadi.
kunhadu
n., *parente por aliana que
compreende o cunhado, a cunhada,
o sogro, a sogra, o genro, e a nora.
- Mindjer ku trata diritu ku si
kunhadu i ta nganha si pensamentu
(Igr.I.) -. (CUNHADO). N.F. neol.
kunhadu kanua
n., *ave pernalta, piscvora, que
habita nos poiles. ( deriv.
CUNHADO DE CANOA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
kunsi udju
coloc., *ser bem educado; conhecer
as normas. - Djugude ka ba fanadu,
ma i kunsi udju (L.A.) -. (deriv.
CONHECER O OLHO).
kunhadundadi
n., *relaes entre cunhados, entre
sogros, e entre genro e nora, onde
318
se destaca a obrigatoriedade de
assistncia mtua. - Es tarbadju di
kunhadundadi ku no ta fala, ba
farfari matu, pabi matu, to ku sol
noti! (T.M.) -. (deriv. CUNHADO).
N.S. sin. kunhadadia.
kunhisidur
n., *sabedor; erudito. - Djintis ke sta
dianti di si tera, e dibi di sedu djintis
kunhisidur (IN96) -.
(CONHECEDOR). N.F. neol.
kunhisimentu
n., - Idukaduris dibi di tene
kunhisimentu na e materia (R95) -.
(CONHECIMENTO). N.F. neol., vd.
kunsimentu.
kunkulun
1.intens., - Kunkulun di bumbulun
(R.N.) -. N.F. oxtona, vd.
kunkurun.
kunkurun
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de marcar a
intensidade mxima do processo ou
do estado. N.F. oxtona. N.F.
kunkulun. N.S. sin. kun.
2.v., farta kunkurun, *estar farto
por demais. N.S. V.A.
kunsa
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o aspecto incoativo da
aco. - ora ki grava dja dritu, la ke
no kunsa ta ba intirvi i ta sedu tardi
(R95) - rostu di merkadus di Bisau
kunsa na muda ku forsa (P.dosS.) -
Kau kunsa na mansi pikininu-
pikininu (T.M.) -. (COMEAR). N.S.
o aspecto incoativo expresso
tambm sufixando [-si] a algumas
formas verbais ou adjectivais.
2.v., *dar incio a; principiar. - elis
propi ku ta kunsa festa na rua (A.C.)
- Ora ku frutu burmedju, i ta kunsa
kebur (N.T.) -. (COMEAR).
kunsada
n., *comeo; incio; princpio;
origem. - Tudu kusa i ten si kunsada
i asin ki ten si kabantada (R98) -.
(deriv. COMEAR). N.S. kombersa
di kunsada; na kunsada; ant.
kabantada.
kunsadu
part., *iniciado. - Na segunda parti i
kunsadu interpelason di diputadus
(R95) -. (COMEADO).
kunsi
1.v.tr., *ter conhecimento. - kadakin
kunsi si lugar (P.dosS.) -.
(CONHECER).
2.v.tr., *experimentar; passar por. -
no populason ka kunsi ospital (C.P.)
-.
3.v.tr., *ter relaes sexuais com. -
badjuda si ka kunsi omi, si i sedu
inda virjen i ta sedu selvajen pa omi
(N.M.) -.
kunsidja
v., - I seta sedu rei; i kudji tambe
garandis pa ba ta kunsidjal (P.B.) -.
(ACONSELHAR). N.F. vd. konsidja.
kunsidu
part., *que se conhece; distinto. -
Biblia i libru ki ma kunsidu na mundu
intidu (L.S.) -. (CONHECIDO). N.S.
ant. diskunsidu.
kunsimentu
1.n., *faculdade de conhecer;
erudio. - Abos bu dadu
kunsimentu di sigridu di Renu di
Deus (N.T.) -. (CONHECIMENTO).
N.F. kunhisimentu.
2.n., *informao. - no dibi di da elis
kunsimentu di ki programa (Igr.I.) -.
kunsinti
v., *aprovar; anuir. (CONSENTIR).
N.F. neol. N.S. V.B.
kunsintidu
part., *permitido; autorizado.
(CONSENTIDO). N.F. neol. N.S.
V.B.
kuntano
n., - Si bu odja nguintcu na kume
kuntano, bu sibi kuma djitu ka ten
(L.A.) -. N.F. vd. kuntangu;
kuntano; Bijag kuntano que
designa esse tipo de prato.
kuntangu
n., *arroz sem molho de peixe ou de
carne. - Ora ku Budjugu na bai ronia
baloba e leba binhu palmu o kana, e
319
ta kusnha bianda, kuntangu sin sal,
e ta pui siti e leba pa baloba ku
galinha (N.M.) -. N.F. kuntano;
Bijag kuntano.
kuntcur
n., *prato de arroz mole com molho
de mancarra, acar e leite
coalhado. N.S. V.B.
kuntinua
v., - n riba pa Bubaki pa bin
kuntinua studa (N.M.) -.
(CONTINUAR). N.F. paroxtona, vd.
kontinua.
kuntisi
v.intr., *dar-se por acaso; suceder;
realizar-se. - I konta djintis kusa ki
kuntisi (F.M.) -. (ACONTECER).
N.F. proparoxtona, akontisi.
kuntisimentu
n., *o facto que se realiza ou que
sucede. - No kuri pirigu di sedu
akuzadu di lanta kontra Stadu, pabia
de kuntisimentu di aos (N.T.) -.
(ACONTECIMENTO). N.F.
akontisimentu.
kuntu
n., *mil pesos da Guin; mil
escudos. - kadakin pa i paga sinku
kuntu (R95) -. (CONTO). N.F.
kontu.
kuntudu
con., *conjuno subordinativa que
indica [concesso]; no obstante. -
Nin un limaria ka seta kondison di
Morte, kuntudu me e odja kuma
baka bonitu te i gurdu dimas (P.B.) -
. (CONTUDO).
kuntudu manera
loc.adv., *de todos modos; de
qualquer maneira. - Kuntudu
manera, ami n pudi kura duensa na
kurpu di pekadur (IN99) -. (deriv.
CONTUDO MANEIRA).
kunu
n., *rgo sexual feminino; vagina. -
kunu i un nomi ki ka pudi tcomadu
dianti di garandi, alguin di rispitu
(N.M.) -. (CONA). N.F. fam. N.S.
V.B.; CONA utiliza-se somente no
falar calo; sin. mindjerndadi; sin.
karika.
kunvida
v., - Ma no na kunvida Ministra
(R95) -. (CONVIDAR). N.F. vd.
kumbida.
kunvidadu
part., (CONVIDADO). N.F. vd.
kumbidadu. N.S. V.A.
kupi
v., *golpear com a ponta do p. N.S.
V.B.; kupi especifica a maneira de
dar o pontap.
kupon
n., *balaio com tampa. N.S. V.B.
kur
n., - Nha preta fina di Bande, kada
ora ku n lembra di bo n ta sinti bu
sombra kur di mampatas (N.Me.) -.
(COR). N.F. vd. kor.
kura 1
1.v., *fazer recuperar a sade. - Es i
guera, guera di buska mesinhu pa
kura tcagas ku Tugas fikanu (C.S.) -
. (CURAR).
2.v.intr., *recuperar a sade. - Bu
kura bu san bu sai bu pera utru
entra (R95) -. (CURAR-SE).
kura 2
1.n., *recuperao da sade.
(CURA).
2.n., *tratamento; remdio. - Na nin
un parti di mundu inda i ka ten kura
(R95) -.
kuradu
part., *sarado. - Na ki ora omi fika
kuradu di mpintcu (N.T.) -.
(CURADO).
kuranderu
n., *pessoa que cura, utilizando
remdios empricos ou tradicionais.
- Djambakus bin na muri, i tcoma
omi i dal si puder di kuranderu
(N.M.) -. (CURANDEIRO). N.F. neol.
N.S. sin. djambakus.
kurasa
n., *armadura de ferros ou de ao
que protege as costas e o peito. - Si
pitu tadjadu ku un armadura suma
feru, ku tcomadu kurasa (N.T.) -.
(COURAA). N.F. neol.
320
kurason
n., - no sinta li na e kau li, no pensa
kuma no tene un mesmu sintidu, un
mesmu kurason (R98) -.
(CORAO). N.F. neol., vd.
korson.
kurativu
n., *aplicao de remdios. -
Servisus kurativus o diferensadu i
servisus ma karu (R95) -.
(CURATIVO). N.F. neol. N.S. sin.
medikamentu; sin. medikason.
kurba
v.intr., - anti di kurba i mbaransa ku
maradura di sapatu (E.D.) -.
(CURVAR). N.F. vd. kurva.
n., - Anti di suta kurba son, utru dal
tapona (T.M.) -. (CURVA).
kurbadu
adj., *que no recto. - lamina di
Kanaan, di lamina kurbadu (A.T.) -.
(CURVADO). N.S. sin. nkurbadu.
kurbina
n., *espcie de peixe. - Pis manga
del na mar, di tudu koldadi: tainha,
sinapa, kurbina, bika, sereia (M.M.) -
. (CORVINA). N.S. n.v.
Pseudotolithus epipercus.
kuretu
adj., *sem erros; irrepreensvel,
conforme ao dever. - djinti dibi di
kuridjin, di ba ta kuridjin des
mumentu ke sibi kuma es kusa ku n
na fasi i ka kuretu (IN96) -.
(CORRECTO). N.F. koretu.
kuri
1.v.intr., *andar com velocidade. -
No kuri tok no tciga na un tabanka
(N.M.) -. (CORRER). N.S. kuri
diritu; kuri ku alguin; kuri tras di;
rinka kuri.
2.v.intr., *fugir; escapar. - pulisia na
tcomal pa bai fitcal tan la, i kuri i
nega ba kudi (N.M.) -.
3.v.tr., *estar exposto a um risco. - e
ta kuri sertus riskus (R95) -.
kuri diritu
coloc., *correr bem. - tudu tarbadju
bin na kuri diritu, djintis kontenti
(F.M.) -. (deriv. CORRER DIREITO).
kuri ku alguin
v.prep., *afugentar algum. (deriv.
CORRER COM ALGUM). N.M.
colocao. N.S. V.B.
kuri tras di
v.prep., *perseguir; ir no encalo de.
- i obi turmenta ku parsil di lions,
lubus, ku utru koldadi di limarias ku
na kuri tras del (M.K.) -. (CORRER
ATRS DE). N.S. sin. pirsigui.
kurida
n., *acto de correr; competio
desportiva. - Limaria fasi kurida pa
un badjuda (L.S.) -. (CORRIDA).
kuridji
1.v.tr., *emendar; melhorar;
repreender. - Raprindi, bu kuridji, bu
anima, bu sina ku tudu pasensa
(N.T.) -. (CORRIGIR).
2.v.tr., *moderar; regularizar. - no
fala pa kuridji dizigualdadi entri
rejons (R95) -.
kuri-kuri
v., *continuar a correr ou a fugir. - i
kuri-kuri mas (T.M.) -. (deriv.
CORRER). N.F. kur-kuri. N.M.
redobro.
kurinti
v.caus., *fazer andar. (deriv.
CORRER). N.S. kurinti karu.
kurinti karu
coloc., *andar de carro; conduzir o
veculo; guiar. - Ai Fatu, n kansa
pabia n kurinti karu tciu (Cecomes)
-. (deriv. FAZER CORRER O
CARRO).
kurkunda
n, *salincia ou deformidade nas
costas ou no peito de algum;
bossa; giba. (CORCUNDA). N.S.
V.M.
kur-kuri
v., - anos no na kur-kuri
risponsabilidadi di kil alguin (R98) -.
(deriv. CORRER). N.F. vd. kuri-
kuri. N.M. redobro.
kurpinhu
n., *pea de vesturio feminino que
suporta os seios; suti; corpete. - I
kumpra kurpinhu na fera (V.D.) -.
321
(CORPINHO). N.F. neol. N.S. sin.
sution.
kurpu
1.n., *parte fsica dos seres
animados; organismo humano. - Te
fasi tatuajen na kurpu di pekadur ku
mesmu gudja i ta fasidu pa manga
di djinti, kila pudi tisi prublemas di
Sida! (R95) -. (CORPO). N.S. korda
kurpu; kurpu ka seta; kurpu
kansadu; larga kurpu; po di
kurpu; spindi kurpu; tursi kurpu.
2.n., *cadver. - pa ka kurpus fika
na krus, Djudeus pidi Pilatus pa e
tiradu na krus (N.T.) -.
kurpu ka seta
coloc., *no estar bem de sade;
estar doente. - kuma kabesa ku na
del, kabesa, kurpu ka seta (J.D.) -.
(deriv. O CORPO NO ACEITA).
kurpu kansadu
n., *corpo fraco ou adoentado. - i na
sinti si kurpu kansadu: frakesa taka,
duensa taka (Ceef) -. (deriv. O
CORPO FICA CANSADO). N.M.
lexia composta.
kursa mon
coloc., *ficar ocioso ou indiferente;
cruzar os braos. - Bo sibi kuma
Governu ki bulinu, pa no kursa
mon? (R98) -. (deriv. CRUZAR AS
MOS). N.F. kruza mon.
kursa pe
coloc., *estar de perna alada;
cruzar as pernas. (deriv. CRUZAR
OS PS). N.S. V.A.; pe
hipernimo de P e de PERNA.
kursu
n., *conjunto de lies; disciplina de
ensino; matrias ensinadas numa
Universidade. - No fasi kursu di
formason par elis (R95) -. (CURSO).
kurti
1.v.tr., *admirar; desfrutar. - Turista
na kurti iagu di praia, si mindjer gora
dita na reia i na tora na sol (M.M.) -.
(CURTIR).
2.v.intr., *gozar; divertir-se. - Pa no
kurti, pa no bibi, pa no badja (C.C.) -
. N.S. kurti hipnimo de CURTIR
que significa tambm preparar peles
de animais, cujo equivalente seka
1.
kurtina
1.n., *pano com que se cobrem as
janelas. (CORTINA).
2.n., *pea de pano suspensa para
resguardar. - Kurtina di kaza di
Deus i rumpi na metadi (N.T.) -.
kurti-ve
n., *tipo de vestido que deixa ver
atravs da roupa o contorno das
cuecas em forma de v. - Mininus,
bo kria nomi, kurti ve, eh, kurti ve
sta la (J.D.) -. (deriv. CURTIR O
V). N.M. lexia composta.
kurtu
1.adj., *que tem pouco
comprimento. - Tataruga kuma si pe
kurtu, ma i ta lebal tudu kau ki misti
(L.A.) -. (CURTO). N.F. neol. N.S.
sin. mutcu.
2.adj., *breve; rpido. - no speransa
di vida i kurtu (R95) -.
kurtu sintidu
1.coloc., *estpido. (deriv. DE
SENTIDO CURTO). N.S. V.B.
2.coloc., *pessoa que esquece a
ajuda recebida.
kuru
1.n., *pele dura de alguns animais;
pele. - i bisti kuru di lebri fresku
(A.P.) -. (COIRO; COURO). N.S.
sin. pele.
2.n., *pele curtida para usos
industriais. - Ora ke kaba, Kamabi ta
kunsa sai bistidu ku kuru (F.M.) -.
3.coloc. tene kuru, * expresso que
designa uma pessoa importante. -
Omi bali mas pa kil ki sedu di ki pa
kil ki tene, ma aos un dia no ta
rispita un alguin son pabia i tene
manga di dinheru o pabia i tene kuru
(L.S.) -. (deriv. TER COURO).
kuru nornoridu
coloc., *pele enrugada (deriv.
COURO). N.F. Balanta nornori.
N.S. V.M.
kurumpi
1.v.tr., *estragar; subornar.
322
(CORROMPER).
2.v.intr., *estragar-se; viciar-se. -
Ora ke mininus di onzi anu na bindi
mankara na rua, mininu femia, i ta
kaba di kurumpi na rua (IN96) -.
(CORROMPER-SE).
kurumpidu
part., *estragado; viciado, corrupto. -
sosiedadi sta un bokadinhu
kurumpidu (IN96) -.
(CORROMPIDO). N.S. sin.
kuruptu.
kurupson
1.n., *suborno. - kurupsons i intriga
ku garandi ambison di puder, el ku
leba no joven republika di Guine-
Bisau bida suma siti bidadu (R98) -.
(CORRUPO).
2.n., *vcio; depravao. - un familia
san, un familia sin kurupson, un
familia ku na pensa sempri na futuru
(IN96) -.
kuruptu
adj., *pervertido; viciado. - guvernu
propi i kuruptu (IN96) -.
(CORRUPTO). N.S. sin.
kurumpidu.
kuruspundi
v., *ser adequado; equivaler;
pertencer. - Kusa ku ka ta
kuruspundi, kuma kila i pura mintira
(R98) -. (CORRESPONDER). N.F.
korespondi.
kurva 1
v.intr., *descrever uma curva. - n na
kurva sin na un beku la (IN96) -.
(CURVAR). N.F. neol., kurba. N.S.
kurva hipnimo de CURVAR que
significa tambm abaixar, cujo
equivalente mpina.
kurva 2
n., *trao de estrada que no
recta; linha sinuosa; volta; arco. - bo
na toma pasajeru na ki kurva, i
pirigozu (R95) -. (CURVA). N.F.
neol., kurba.
kus
n., *fantasma que desvia o bbedo
para a floresta; ano que passeia de
noite. N.S. V.A.; sin. fenkoto.
kusa
1.n., *designao de algo
inanimado; qualquer objecto ou
assunto. - Bu ta manda un mininu
fera pa ba kumpra kusa, i ka na
kumpra ke ku mandal, i na firma ba
ta djubi (R95) -. (COISA).
2.n., *acontecimento; caso. - Alguin
lanta i na kombersa, i na papia kusa
ki na sedu (F.M.) -.
kusa di
con., *locuo prepositiva que
significa [substncia de]. - djintis ta
dal kusa di kume (F.M.) -. (COISA
DE).
kusa di mindjer
n., *menstruao. (deriv. COISAS
DE MULHERES). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
kusa ku ta bindidu
n., *mercadorias. - Libra di kume
kusas di kume ku ta bindidu na rua
ku ka sibi kuma ki kusinhadu (R95) -
. (AS COISAS QUE SO
VENDIDAS). N.M. lexia complexa.
N.S. emprstimo por decalque das
lnguas africanas de substrato; sin.
merkaduria.
kusa-meladu
n., *doce; bebida doce. - Bo bai
kume bon kumida, bo bibi kusa
meladu (Igr.I.) -. (deriv. COISA
MELADA). N.M. lexia composta.
kusasinhu
n.dim., *coisa pequena; coisinha. -
ami i un kusasinhu ku sta lundju, ku
ninguin ka pudi iangasa (O.S.) -.
(deriv. COISA).
kusi
v., *unir com uma linha atravs de
pontos, servendo-se de uma agulha
ou de uma mquina de coser. - Nha
Maria kusi bambaran, ma i ka tene
fidju (L.A.) -. (COSER). N.S. kusinti.
kusi na
v.prep., *guerrear. - E kusi na nutru
-. (deriv. COSER). N.S. V.A.
kusidu 1
1.part., *que se coseu. (COSIDO).
2.part., *concertado; composto. -
323
kabelu kusidu fandan (F.S.) -.
kusidu 2
1.part., *diz-se de qualquer alimento
preparado ao lume ou no fogo. -
kusas di kume, i kru o kusidu, i dibi
di sedu limpu (R95) -. (COZIDO).
N.F. neol. N.S. sin. kusinhadu.
2.adj., *maduro. - arus kusidu na
bulanha (Dea) -. (deriv. COZIDO).
N.S. sin. maduru; kusidu
hipernimo de COZIDO e de
MADURO.
kusinha
v., - Mindjer kusinha pa tudu djintis
(F.M.) -. (COZINHAR). N.F. vd.
kusnha.
kusinhadu
1.part., *diz-se de qualquer alimento
preparado ao lume ou no fogo. -
Kandja bedju nunka i ka ta
kusinhadu ku el (L.A.) -.
(COZINHADO). N.F. neol. N.S. sin.
kusidu.
2.n., *iguaria preparada ao lume ou
no fogo.
kusinhera
n.f., - Tiu, ali bianda ki no kusinhera
mandau (F.J.) -. (COZINHEIRA).
N.F. vd. kusnhera.
kusinheru
n., *pessoa que cozinha. - Un bon
kusinheru, ma i ka ta ngabadu
nunka: sal (P.B.) -. (COZINHEIRO).
kuskus
1.n., *bolo de arroz farinhado ou de
milho preparado. - Kuma pa ma sabi
ki kuskus sabi, ninguin ka fasi inda
si naris bindi (J.B.) -. (deriv.
CUSCUZ). N.F. oxtona.
2.n., *prato rabe, muito utilizado no
Senegal e na sub-regio, preparado
com grnulos de smola de trigo,
carne e legumes. (CUSCUZ). N.S.
CUSCUZ significa propriamente
este prato rabe.
3.n., *penteado em que todo o
cabelo apanhado no cimo da
cabea. N.S. V.M.
kusnha
v., *preparar os alimentos ao lume
ou no fogo. - E ba kusnha bianda,
e dal di kume (T.M.) -. (COZINHAR).
N.F. kusinha; kunha. N.S. kusnha
sabon; kusnha siti.
kusnha sabon
coloc., *fazer sabo. - Mindjer
kusnha sabon i kaba, rapas sinta i
na tcora (T.M.) -. (deriv. COZINHAR
SABO).
kusnha siti
coloc., *fazer leo de palma ou leo
de palmeira dend. (deriv.
COZINHAR AZEITE). N.S. V.A.
kusnhera
n.f., *mulher que cozinha. - Rapas
karga lenha, i ba tciga nunde ki
kusnhera di sabon sta nel (T.M.) -.
(COZINHEIRA). N.F. kusinhera.
kuspi
v.intr., *deitar fora o cuspo. - Nin kau
di kuspi ka ten (T.M.) -. (CUSPIR).
kuspidera
n., *serpente de cor preta, da famlia
dos colubrdeos, conhecida por
cobra-cuspideira, que lana o seu
veneno cuspindo. (CUSPIDEIRA).
N.S. V.A., sin. bida 3; n.v. Naia
nigricollis.
kuspinhu
n., *cuspo; saliva. - ku si kuspinhu i
fasi un lamasinhu, i untal na udju di
segu (N.T.) -. (CUSPINHA).
kusta 1
1.v.intr., *ter um certo preo ou
valor; valer. - Es kusta karu, nha
ermon, bu ka pudi kumpral (M.M.) -.
(CUSTAR). N.F. neol.
2.v.intr., *ser feito com dificuldade. -
si kasa e ka ta kustal tantu, Tuga
pudi dana aos ma amanha e na
kumpul mas (C.P.) -.
kusta 2
n., *despesa; trabalho; esforo. - N
ka na kume na bo kusta, pabia n ka
na buska kil ki di bos, ma abos propi
(N.T.) -. (CUSTA). N.F. neol.
kusta n muri
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que significa mesmo
que eu morrer. - N ka na setal,
324
mama, kusta n muri (N.Tu.) -.
(deriv. CUSTAR EU MORRER).
kustu
n., *valor em dinheiro; preo. -
kuidadus primarius di saudi i
tarbalhozu, i ten ku lebanu miti na
tabanka, ma i ma baratu en termus
di kustus di dinheru ke ta involvil
(R95) -. (CUSTO). N.F. neol.
kustuma
v.intr., *habituar-se. - e pumba
kustuma dja kaza (T.M.) -.
(ACOSTUMAR-SE). N.S. kustuma
o equivalente de ACOSTUMAR-
SE, v.intr., e kustumanta o
equivalente de ACOSTUMAR, v.tr.
kustumadu
part., *habituado; sedo normal. - Kil
tarpasa ku kustumadu na kil grupu i
son mata (R98) -. (ACOSTUMADO).
kustumanta
v.caus., *fazer contrair um hbito;
habituar algum. (deriv.
ACOSTUMAR). N.S. V.A.,
kustumanta o equivalente de
ACOSTUMAR, v.tr., e kustuma o
equivalente de ACOSTUMAR-SE,
v.intr.
kustumu
n., *prtica antiga e geral; uso;
hbito; o conhecer bem algum. - i
ka no kulpa, kustumu ku kansadu
(J.D.) -. (COSTUME). N.F. neol.
N.S. sin. us.
kustura
n., *arte de coser. - aula di korti i
kustura pa mininus (R95) -.
(COSTURA). N.F. neol.
kusturera
n.f., *mulher que exerce a arte de
fazer fatos. - Kin ki sibi si amanha
Elizabeti ka na bin sedu uma grandi
kusturera (R95) -. (COSTUREIRA).
N.S sin. alfaiati.
kustus
adj., *caro; difcil. (CUSTOSO). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
kusunde
n., - I kil un badju di kusunde o di
ngumbe (H.M.) -. N.F. vd. ksunde.
kut-kuti
v., *tentar fazer uma coisa, apesar
das dificuldades. - udju sta riba di si
mame ki na kut-kuti, pabia di bedjisa
ku foi (P.B.) -. N.F. koti-koti. N.M.
redobro. N.S. sin. noti-noti.
kuto
n., *espcie de surio. - Kuto fiu na
bida lagartu (L.A.) -. N.F. oxtona.
kutubel
n., *articulao do brao com o
antebrao. (COTOVELO). N.F.
kutuvelu.
kutubela
v., *acotovelar. (COTOVELAR). N.S.
V.B.
kutubelada
n., *pancada com o cotovelo.
(COTOVELADA).
kutula
v., *ferir com cutiladas; golpear. - kin
ki larga tarsadu i bin kutulan
fundinhu? (M.M.) -. (ACUTILAR).
N.F. proparoxtona.
kutula skola
coloc., *virar as costas escola; no
frequentar as aulas. (deriv.
ACUTILAR A ESCOLA). N.S. V.A.
kutulada
n., *facada. (CUTILADA). N.S. V.B.
kutuladu
part., *esfaqueado. - N fasi kasabi
panu di kubri pa i tapan borgonha
de nha kurpu kutuladu (O.S.) -.
(ACUTILADO).
kutundin
n., *lao; armadilha. - Si bu kuri di
binhali, kutundin ta perau dianti
(L.A.) -. N.S. sin. lastru.
kuturinu
n., *diz-se da regio das ancas,
especialmente falando do corpo de
mulher, para indicar a perfeio das
formas, como de uma viola; rabada.
N.S. V.B.
kutuvelu
n., - Omis ku mindjeris, kal un di nos
ku ma fola kutuvelu? (J.D.) -.
(COTOVELO). N.F. neol., vd.
kutubel. N.S. dur di kutuvelu; fola
325
kutuvelu.
L, l
*Dcima terceira letra ou grafema
do alfabeto que representa o
fonema [lquida lateral alveolar]. (L).
l 1 [-l]
pron.pess.compl.d., *forma encltica
do pronome pessoal complemento
directo 3sing.; o; a; lhe. - ora ku
Tuga bombordia, i kema tudu si
tabanka i ka disal ku nada (C.P.) -.
la
adv., *advrbio de lugar que
significa o stio afastado do locutor;
naquele lugar; acol; a; ali. - sai,
ala, bu la, ala bu sugundi bas di
padja, la (L.S.) -. (L). N.F. ala. N.S.
la hipernimo de L, ALI e A; ant.
li; ant. ali; pa la; bai la.
laba
1.v.tr., *limpar com gua ou outros
lquidos. - E manera tan di laba mon
limpu ku iagu ku sabon, no dibi di
sina no mininus el (R95) -. (LAVAR).
N.S. basia di laba rostu; laba
burgunhu; laba kabesa; laba
kurpu; laba lua; laba pe.
2.v.tr., *purificar. - No laba no
korson (L.Cat.) -.
laba badjudesa
coloc., *entre os Balantas significa
fazer a cerimnia de reparao por
ter engravidado uma rapariga que
nunca antes dera luz. (deriv.
LAVAR). N.S. V.M.
laba boka
coloc., *lavar os dentes. (deriv.
LAVAR A BOCA). N.S. V.M.
laba burgunhu
coloc., *reparar uma ofensa. (deriv.
LAVAR A VERGONHA). N.S. V.M.
laba kabesa
coloc., *baptizar deitando gua
sobre a cabea; administrar o
sacramento do baptismo; purificar. -
i tambe no ta intindi kuma tribunal,
la ke mindjoris baloberus sta nel pa
ba laba kabesa di kilis ke susu
(R99) -. (deriv. LAVAR A CABEA).
326
N.F. arc. N.S. sin. batiza; a
administrao do baptismo catlico
tem como cerimnia principal
derramar gua sobre a cabea do
baptizando.
laba kurpu
coloc., *lavar-se; tomar banho. - Bu
ka dibi di laba kurpu o ropas mas
pertu di fonti di ki vinti metru (Igr.I.) -
. (deriv. LAVAR O CORPO).
laba lua
coloc., *menstruar; ter as regras
menstruais. - i tarda pa laba lua
(R96) -. (deriv. LAVAR A LUA). N.S.
sin. odja lua; misturason (n.).
laba pe 1
coloc., *cumprimentar uma pessoa
que volta ao pas natal, oferendo-lhe
comida e bebida. - Bu pui na lista
son viuva di sesenta anu, ku
kunsidu kuma i ta fasi bon obras, ku
ta laba pe di pobu di Deus (N.T.) -.
(deriv. LAVAR OS PS).
laba pe 2
n., *cerimnia da quinta-feira da
Semana Santa, onde o sacerdote
lava os ps aos representantes dos
doze Apstolos. - laba pe di
disipulus (N.T.) -. (LAVA-PS). N.M.
lexia composta.
labadera
n.f., *mulher que lava roupa alheia
por profisso. - Si ropa bida branku
fandan, suma ku nin un labadera na
mundu ka pudi brankisil (N.T.) -.
(LAVADEIRA).
labadu
1.part., *limpado; purificado. - E
kopu dibi di ba ta labadu kada dia
(Igr.I.) -. (LAVADO).
2.adj., *limpo. - ma bo labadu, bo
santifikadu, bo otcadu djustu na
nomi di Kristu (N.T.) -.
labakrus
n, *chuva no incio de Novembro, na
festa dos fiis defuntos. (deriv.
LAVAR A CRUZ). N.M. lexia
composta. N.S. V.M.
labanka
n., *barra para levantar corpos
pesados. (ALAVANCA). N.S. V.B.
labanta
1.v.tr., *pr de p; alar. - I labanta
kabesa (T.M.) -. (LEVANTAR). N.S.
labanta stera; sin. lantanda.
2.v.tr., *tirar dinheiro no banco. -
Nhu Falkon konsigui labanta dinheru
(M.M.) -.
3.v.intr., *acordar; sair do leito; pr-
se em p. - Lebri labanta kinti-kinti i
firma suma nhara-sikidu (A.P.) -.
(LEVANTAR-SE). N.S. sin. lanta.
labanta stera
coloc., *cerimnia de arrumar a
esteira, no fim do choro - Distindi
stera, labanta stera, ialsa stera
(P.B.) -. (deriv. LEVANTAR A
ESTEIRA). N.S. sin. ialsa stera; sin.
lebia stera.
labantadu
part., *posto de p; apresentado. - E
kiston ku manga di bias i ta
labantadu i un kusa ku ka ten sintidu
(Cecomes) -. (LEVANTADO). N.S.
sin. labantandadu.
labantamentu
n., *rebelio; revolta. -
Labantamentu di Junta Militar (R98)
-. (LEVANTAMENTO).
labantandadu
part.caus., *feito surgir. - I ten
manga di prublema ku labantandadu
(R95) -. (deriv. LEVANTAR). N.S.
sin. labantadu.
labaremu
n., *gorjeta; gratificao. - N ta
djunta-djunta labaremus ki n otca,
pa manda nha djintis algun kusa
(J.S.) -. (deriv. LAVAR OS REMOS).
N.F. nut. N.M. lexia composta
[laba + remu], j lexicalizada, que
se escreve sem trao de unio. N.S.
em tempos antigos os marinheiros
costumavam pedir uma pequena
gratificao para lavar os remos
utilizados durante o servio de
passar as pessoas de uma margem
do rio para a outra.
labra
v.tr., *sulcar a terra com o arado ou
327
com a charrua; cultivar a terra. -
Fidalgu di tcon i kil ku ta labral pabia
saku limpu ka ta firma (Dea) -.
(LAVRAR).
labradu
1.part., *cultivado. (LAVRADO).
2.part., *que trabalhado; que tem
sinais de trabalho. - Nha sunhus ta
pantan, n ta odja traturis di mbruta
di dinti labradu, pabiduris di matu
(O.S.) -.
labradur
n., *que lavra; agricultor. - Son ora
ku labradur dadu si balur ku
kemansa na para (C.V.) -.
(LAVRADOR). N.S. sin. kampunes.
labur
n., *cultivo da terra; lavra. - Labur di
intcada ku radi i un labur ku pirsisa
di tciu djintis pabia un alguin son ka
na tciga (M.M.) -. (LAVOURA).
laburatoriu
n., *lugar onde se fazem
experincias cientficas ou anlises.
- Es bitcu ku ta fasi e duensa i so
atraves di laburatoriu ku no pudi sibi
kuma di fatu i sta dentru di kurpu di
alguin (R98) -. (LABORATRIO).
N.F. proparoxtona, neol.
ladainha
1.n., *orao a todos os santos e
Virgem Maria. - ladainhas di Santus
(l.Cat.) -. (LADAINHA). N.F.
paroxtona.
2.n., *enumerao ou splica
fastidiosa. - Un ladainha ku bida dja
mintida (P.dosS.) -.
ladra
v.intr., *dar latidos ou ladridos, como
faz o co; latir. - Katcuris tciga e
kunsa na ladra (L.S.) -. (LADRAR).
ladron
1.adj., *que furta; que rouba. - i
seduba ladron (N.T.) -. (LADRO).
N.S. sin. furtadur.
2.n., *gatuno. - Ki ladron leba pis, i
leba bianda, i leba arus (T.M.) -.
ladrondadi
n., *furto; ladroce; ladroeira. - I ten
manga di koldadi ladrondadi:
komersianti ki ta ngana djintis ku
balansu o ku midida i ladron suma
kil alguin ki ta romba kaza di djintis o
suma kil ki ta luga si kaza karu
dimas (L.S.) -. (deriv. LADRO).
N.S. sin. furtu.
ladu
1.n., *a parte direita ou esquerda de
qualquer objecto; face lateral. - E ta
firma na un ladu, mindjeris ku na
toka par elis e ta firma tan na un
ladu (N.M.) -. (LADO).
2.n., *aspecto. - Utru ladu no misti
fala no ta lova kamarada ministru
(R95) -.
3.n., *partido; grupo; faco. - suma
manera ku kil utru ladu manti na se
lugar asin ku no manti tambe na no
lugar pa no kabanta luta pa pui
djustisa dentru di no tera (R98) -.
laga
1.v.intr., *espalhar-se; ampliar-se;
aumentar. - Banhu Duensa torna
laga mas na Bairus (M.J.) -.
(ALAGAR-SE; ALARGAR-SE). N.S.
laga o equivalente de ALAGAR-
SE ou ALARGAR-SE, v.intr.,e
laganta o equivalente de
ALAGAR ou ALARGAR, v.tr.; kau
laga; sin. lagua 1.
lagadu
1.part., *coberto de gua.
(ALAGADO). N.S. V.B.
2.part, *alastrado. (ALARGADO).
lagansa
n., *cheia; inundao. (deriv.
ALAGAR). N.S. V.B.
laganta
v.caus., *fazer espalhar. - I laganta
noba di mininu ki padidu (J.S.) -.
(deriv. ALAGAR; ALARGAR). N.S.
laganta o equivalente de
ALAGAR ou ALARGAR, v.tr.,e laga
o equivalente de ALAGAR-SE ou
ALARGAR-SE, v.intr.
lagartisa
n., *nome comum de pequenos
Lacrtidas da famlia dos
Grecnidas, que se alimenta de
insectos. - Lagartisa ta bibi ku
328
galinha (L.A.) -. (LAGARTIXA). N.F.
neol.
lagartu
1.n., *grande hidrossurio carnvoro;
crocodilo. - Po, tudu tarda ki tarda
na iagu, i ka ta bida lagartu (L.A.) -.
(deriv. LAGARTO). N.S. n.v.
Crocodilus niloticus; lagartu
hipernimo de LAGARTO e de
CROCODILO. H neologia
semntica: os navegadores
portugueses do sec. XV
denominaram a nova realidade, o
crocodilo, com o termo,
semanticamente mais prximo, de
LAGARTO, um pequeno surio da
famlia dos Lacertdeos.
2.n., *a parte terminal ou superior do
tecto. N.S. mata lagartu.
lagasi
v.caus., *comear a espalhar-se ou
a difundir-se. - noba lagasi -. (deriv.
ALARGAR; ALAGAR). N.F.
proparoxtona. N.S. V.A.
lagosta
n., *crustceo da famlia dos
Palinurdeos. (LAGOSTA). N.S.
V.B., n.v. Palinurus vulgaris.
lagrima
n., *lquido segregado pelas
glndulas lacrimais. - Garandis
kuma si bu sibi kuma bu ka tene
lagrima na udju, bu ta kunsa tcora
desdi kampada di kaza, asin ora ku
na tciga udju ta modja (L.A.) -.
(LGRIMA). N.F. proparoxtona,
neol., vd. larma.
lagua 1
v.intr., *espalhar-se; inundar;
extravasar. - E ba tciga na un fonti
bonitu, iagu na lagua (T.M.) -. (deriv.
LAGOA). N.F. proparoxtona. N.S.
sin. laga 1.
lagua 2
n., *pequeno lago; pntano. - Na kil
lagua i tenba um lagartu ku ta ianda
la (L.S.) -. (LAGOA). N.F.
paroxtona.
laguanta
v.caus., *alagar. (deriv. LAGOA).
N.S. V.M.
laguasinhu
n.dim., *pequena lagoa. - e bai tok e
tciga un laguasinhu (Dea) -. (deriv.
LAGOA).
Laguine
n., *nome da Repblica da Guin-
Conakri. - n bai Laguine (IN99) -.
N.F. oxtona; Francs La Guine
que designa a Guin-Conakri.
laiku
adj., *diz-se de um dos princpios
que regulam a Repblica da Guin-
Bissau, estado independente de
qualquer condicionamento feito por
grupos religiosos por motivos que
dizem respeito a sua religio. - No
misti kontal kuma istadu di Guine-
Bisau i laiku (R96) -. (LAICO). N.F
proparoxtona, neol.
lakadia
v., (LAQUEAR). N.F. paroxtona, vd.
lakaria. N.S. V.A.
lakakon
n., *espcie de erva rastejante que
cresce na bolanha. - li na Guine,
anos i familia tudu, anos no ligason,
no parentasku i rasa lakakon (R95) -
. (LACACOM). N.F. oxtona. N.S
n.v. Ipomoca repens.
lakaran
n., *nome comum de vrios
artrpodes aracndeos, que se
alimentam de insectos e aranhas e
que tm um aguilho curvo com
duas glndulas venenosas;
escorpio. - Lakaran ruspundi elis
kuma lion ka fasi diritu (A.W.) -.
(LACRAU).
lakaria
v., *concatenar; fechar com
cadeado; encadear; lacrar.
(LAQUEAR). N.F. paroxtona,
lakadia. N.S. V.A., sin. pui
kadiadu.
lakati
v. diz-se da maneira de impedir um
acontecimento negativo ou frustrar
um sortilgio; limpar do mal. -
329
Djanfa ka lakati i djumbili tcon (R.N.)
-.N.F. proparoxtona.
lakia
1.v., *obstruir um vaso ou um
conduto orgnico; lacrar.
(LAQUEAR). N.F. proparoxtona.
N.S. V.A.
2.v., *diz-se do processo de
esterilizao permanente ou
transitria de uma mulher. N na
lakia pa n ka padi mas -.
lala
n., *plancie inculta; plancie
alagadia durante o tempo das
chuvas. - I ta baiba lala, kau ki
bakas ta maradu (L.S.) -. (LALA).
N.F. Guin.; Fula lala que designa a
savana.
lala kema
coloc., *o que no se sabia veio a
saber-se. - Lala kema, ala ladron na
bin (C.V.) -. (deriv. A LALA
QUEIMOU).
lalo
n., *folhas de baob que servem na
culinria; o molho preparado com
certas folhas que d ao arroz uma
consistncia gelatinosa e
escorregadia. (LALO). N.F. Guin.;
Wolof lalo que designa as folhas
do baob. N.S. V.B.
lalu
1.v.intr., *escorregar. - i fala
Anonsinhu kuma i lalu na reia, pa e
ba luta na lala (F.M.) -. N.F. Wolof
lalo.
2.v.intr., *ser escorregadio. - Tcuba
tcubi kaminhu lalu (C.V.) -. N.S. kau
lalu.
lalu-kaminhu
n., *espcie de erva rastejante. N.F.
Wolof lalo. N.M. lexia composta.
N.S. V.B., n.v. Ceratotheca
sesamoides.
laludu
part., *escorregadio; escorregadio.
- Kabas di garandi nunka i ka
chogadu ku mon laludu (L.A.) -. N.F.
Wolof lalo.
laludura
n., *aco ou resultado de
escorregar; escorregamento. -
kabasera nasi ku si laludura, i bin
padi nanhima (L.A.) -. N.F. Wolof
lalo.
lam-lam
n., *forma de celenterado com
aspecto de campnula; medusa.
N.F. Pepel (M.deBarros). N.S. V.B.,
n.v. Medusa pelagia.
lama
1.n., *mistura de gua e terra; argila.
- i iurni lama i pui na kuartu i kunsa
santa kuartu (A.P.) -. (LAMA). N.S.
sin. baru.
2.n., pntano. - I ba odja un lagartu
ditadu na lama pertu di un riu (M.K.)
lamasera
n., *lamaal; lamaceiro. - I ten un
mar garandi nunde ku iagu ta intci
tok i kubri na ki lamasera i ta torna
sai mas, i ta fika kil kau sin (T.M.) -.
(LAMACEIRA).
lambe
n., *pessoa que j participou nas
cerimnias de iniciao; o que d
instrues aos novos iniciados. -
Anos lambes tempu ka tenba dja pa
no durmi (N.M.) -. N.F. oxtona;
Mandinga lmbee que designa os
homens jovens que acompanham o
kankuran.
lambike
n., *lugar ou aparelho para fazer
destilaes, principalmente de cana
de acar. (ALAMBIQUE). N.S. V.A.
lambri
n., *resina fssil; mbar.
(ALAMBRE). N.S. V.B.
lambu
1.v.tr., *carregar; tomar; recolher;
levantar. - E lambu dja se kargu
mandurgada, e fusi e bai (T.M.) -.
2.v.tr., *furtar. - No na fala no
amigus, no ermon ke sta la, pa e
para lambu kusas di djintis na prasa
(R98) -.
lambudu
part., *levantado; transportado;
carregado. N.S. V.B.
330
lamentason
n., *queixa; canto triste. - bu obi es
lamentasons di kuma karnaval gosi i
ka karnaval di aontiba? (R95) -.
(LAMENTAO). N.F. neol.
lamia
v., *sujar de lama. (ENLAMEAR).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
lamiadu
part., *sujado de lama.
(ENLAMEADO). N.S. V.B.
lampada
n., *aparelho para iluminao;
ampola elctrica. - Dianti di tronu i
na iardiba seti lampada di fugu
(N.T.) -. (LMPADA). N.F.
proparoxtona, neol., vd. farol. N.S.
lampada di mon.
lampada di mon
n., *lmpada de bolso que funciona
por meio de pilhas. (deriv.
LMPADA DE MO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A., sin. lus di
mon.
lamparan
n., *instrumento que serve para
atirar pedras; funda; atiradeira. -
Konformu i na bai, asin ki na trena
pontaria na kaminhu ku si lamparan
(A.T.) -.
lampon di kama
n., *borda do leito; extremidades
laterais da cama.
lampra
v.intr., *brilhar; luzir; faiscar;
relampaguear; relampear;
relampejar. - E sinta, banku na
lampra, djintis tudu na lampra (T.M.)
-. (deriv. LMPADA). N.S.
lampranta.
lampranta
v.caus., *fazer brilhar. - Es sukuru ki
strelas na lampranta mas forti
(C.deP.) -. (deriv. LMPADA).
lan
n., *plo que cobre o corpo de
certos animais, como alguns
carneiros e os camelos; tecido feito
com esse plo. - Moises toma tambi
un padas di po ku tcomadu isopi, ku
lan burmedju, i uaga riba di libru di
lei (N.T.) -. (L).
Landuma
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Landuma,
pertencente ao grupo lingustico Sul,
da subfamlia oeste-atlntica.
(LANDUM). N.F. oxtona. N.S. V.A.
lanha
v.tr., *fazer lanhos em; golpear. - Si
na kaminhu bu lanha pe, bu sinti
dur, bu sufri tciu, pabia di ke, gora,
bu ka na rakua? (L.Cat.) -.
(ALANHAR).
lanhadu
part., *ferido; cortado. (LANHADO;
ALANHADO). N.S. V.B.
lanhu
n., *ferida. (LANHO). N.S. V.B.
lankon
n., *pano grande; manta para cobrir
o corpo de noite. - Djuis di lankon
(G.F.) -. N.F. oxtona.
lansa 1
1.v.tr., *atirar. - No lansa kil fuguetis
la, na iagu la, so pa tcomaduba
atenson pa algun kusa fasidu (R98)
-. (LANAR).
2.v.tr., *enviar; apresentar. - Un
apelu ku n ta lansa pa tudu jovens
pa e toma un noson di
risponsabilidadi (IN96) -.
lansa 2
n., *haste de madeira com um ferro
pontiagudo na extremidade.
(LANA). N.F. neol. N.S. V.B.; sin.
kanhaku.
lansol
n., - Lanta, pa no sakudi lansol
(T.M.) -. (LENOL). N.F. vd lensol.
lanta
1.v.intr., *pr-se em p. - Chefi lanta
i ba tira pinton na sangra (F.M.) -.
(LEVANTAR-SE). N.S. sin. labanta.
2.v.intr., *acordar. - E ta lanta sinku
ora di mandrugada e bai purtu pa
pera kanuas di piskaduris (N.M.) -.
3.v.intr., *diz-se do rgo copulador
masculino em ereco. N.S. sin.
reta.
331
lanta bibu
coloc., *ressurgir; tornar vivo;
ressuscitar. - No sibi kuma un dia no
na bin lanta bibu ku Jesus (L.Cat.) -.
(deriv. LEVANTAR-SE VIVO).
lantanda
1.v.caus., *fazer erguer; pr de p;
alar. - Bo lantanda bo udju, bo
djubi labur ku sta dja maduru pa
kebra (N.T.) -. (deriv. LEVANTAR).
N.S. sin. labanta.
2.v.caus., *causar. - uzu di
kamisinha ta lantanda manga di
purblema na metadi di no populason
(Cecomes) -.
lantandadu
part.caus., *posto de p;
apresentado. - Es dimokrasia ku
kunsa na lantandadu i dibi di sedu
mastru na izersisiu di sidadania
(R96) -. (deriv. LEVANTAR). N.S.
sin. labantadu.
lantca
n., *embarcao pequena. - Pa ke
ke lantca na burdia, si na riu gosi
iagu ka ten? (A.S.) -. (LANCHA).
lantce
n., *pequena refeio durante o
perodo da tarde, entre o almoo e o
jantar; merenda. (LANCHE). N.F.
neol. N.S. V.A., sin. merenda.
lantcon
n., *embarcao grande; lancha
grande. (LANCHO). N.F. oxtona.
N.S. V.B.
lanterna
n., *caixa de vidro contendo uma
torcida e combustvel para
iluminao. - I peganda lanterna
tudu i pui (T.M.) -. (LANTERNA).
N.F. neol. N.S. sin. lampada di
mon.
lapa
n., *doce de farinha de arroz e
acar. N.S. V.A.
lapis
n., *pauzinho de madeira,
envolvendo uma mina de grafite e
que serve para escrever ou
desenhar. - Pa kilis ku aos e labra si
lapis tok i gudu, no na disdja elis
bon tarbadju (Dea) -. (LPIS). N.F.
paroxtona.
lapisera
*lpis; tubo onde se metem bicos de
lpis para formar um utenslio de
escrever. (LAPISEIRA). N.S. V.B.;
lapisera hipernimo de
LAPISEIRA e de LPIS.
lapite
1.n., *bebedor. - Abo ki nha lapite na
mudju di tceben di aos (M.M.) -. N.F.
oxtona.
2.n., *bebida; bebedeira. - I karga si
lapite diritu -. N.S. sin. bibidera.
larandja
1.n., *fruto da laranjeira. - Vitamina
C i ta odjadu na larandja, limon, foli
(Igr.I.) -. (LARANJA).
2.n., *cor-de-laranja, entre amarelo
e vermelho. - ropas di koris fortis,
burmedju, amarelu, larandja
(P.dosS.) -. (deriv. LARANJA).
larandjada
n., *bebida feita com sumo de
laranja. (LARANJADA). N.S. V.B.,
sin. sumu.
larga
1.v.tr., *soltar; deixar cair. - Bo
kombersa ku elis, bo larga elis pa e
bai (R98) -. (LARGAR). N.S. larga
kurpu.
2.v.tr., *abandonar; deixar. - Utrus
larga funsionalismu publiku
(P.dosS.) -.
larga kurpu
1.coloc., *no reagir a uma doena;
ficar laxo. - bu ten di findji ku bu
muri, bu larga kurpu (P.B.) -. (deriv.
LARGAR O CORPO).
2.coloc., *abandonar-se; cair. - Ma
bu nobu asin pa larga kurpu na
bibida (C.V.) -.
largadu
1.part., *solto; livre. - Disan sukuta
bu vos na spuma di mar, largadu na
bentu (T.Tc.) -. (LARGADO).
2.part., *libertado. - Otridadi manda
fala pa bo largadu (N.T.) -.
largu
332
adj., *amplo; extenso. - Barajen ten
ku sedu mas largu di ki riu pa muru
sinta dentru di banku na tudu dus
ladu (Igr.I.) -. (LARGO). N.F. neol.
largura
n., *qualidade do que largo;
largueza. - Si kumprimentu ku si
largura ku si altura tudu djusta (N.T.)
-. (LARGURA). N.F. neol.
larma
n., *lquido segregado pelas
glndulas lacrimais; gota de humor
lacrimal. - Bo limpan larma, ka bo
disan n tcora (J.D.) -. (LGRIMA).
N.F. lagrima. N.S. sin. iagu na
udju.
laska 1
v., *fazer lascas; rachar. (LASCAR).
N.F. neol. N.S. V.B.
laska 2
n., *estilhao de madeira ou de
outro material. - Bariga ka ta kosadu
ku laska di kana (L.A.) -. (LASCA).
N.F. neol.
lastima 1
v., *lamentar. (LASTIMAR). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B. sin.
miskinha.
lastima 2
n., *compaixo; d. (LSTIMA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B., sin. pena
2.
lastra
1.v.intr., *espalhar-se; alargar-se. -
Fugu lastra na matu (C.deP.) -.
(ALASTRAR). N.F. alastra.
2.v.intr., *estirar-se. - kobra garandi
na lastra pa bin (R98) -.
lastra kurpu
coloc., *deitar-se de maneira
descontrada; espalhar o corpo.
(deriv. ALASTRAR O CORPO). N.S.
V.M.
lastradu
part., *espalhado. (ALASTRADO).
N.S. V.B.
lastru
n., *armadilha de caa; n corredio;
lao. - e ta panhadu na lastru di
manga di diseju tulu ku ta dana, ku
ta murgudja elis na stragu (N.T.) -.
(deriv. LASTRO). N.S. sin.
armadidja; sin kutundin; LASTRO
designa o peso posto no navio para
aumentar a estabilidade e tambm
qualquer comida com que se
prepara o estmago para ingerir
bebidas.
lastuma
n., *compaixo; d. (LSTIMA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B., sin. dur.
lat-latidu
part., *muito enfraquecido; muito
flcido ou fofo. - Nha bolsus rabes
na lendri suma mamas mames lat-
latidu (F.S.) -. (deriv. LATO). N.M.
redobro.
lata
1.n., *caneca; caixa metlica. -
Mesmu liti di baka, liti di lata ku
utrus papas i ka pudi torkiadu ku liti
di pitu di si mame (R96) -. (LATA).
N.S. masa lata.
2.n., *ferro em folha, batido e
laminado. - kasa di tcapa ki pui o di
lata, ngana populason, kila la i
lebsimenti pa no povu (C.P.) -. N.S.
sin. asinki.
lati
1.v., *estar sem fora; ficar fraco. - I
lati tudu e ka pudi lanta (M.M.) -.
(deriv. LATO).
2.v., *no estar fresco, como por
exemplo o peixe ou outro produto
alimentar.
latci
v., *cair ou deitar no cho. - Sin latci
... ah deus, n ten bu noti di fadiga
(F.S.) -. N.S. latci pe.
latci pe
coloc., *ficar de p, curvando as
pernas para trs. N.S. V.A.
lati-lati
v., *perder toda a fora at
desmaiar; estar sem nenhuma
energia. - Ke ke tene e mininu ku
sta sin. Es, e mininu ku sta sin, es ki
lati-lati sin tudu, tudu, djubi de!
(R95) -. (deriv. LATO). N.M.
redobro.
333
latidu
part., *debilitado; flcido; fofo. -
Guine ma brinkadera ma sabi la,
badjudasinhus ke tene mama latidu,
mindjer garandis ke tene mama firmi
(I.eI.) -. (deriv. LATO).
latin
n., *a lngua falada pelos antigos
Romanos. - Konseitu tradison bin di
palavra tradicio, na latin, ke
signifika ntrega (IN96) -. (LATIM).
latrina
n., *local para urinar ou defecar. -
Bo tapa tambe latrinas, bo randja
tampu pa tapa boka di retret (R97) -.
(LATRINA). N.F. neol. N.S. sin.
kuartinhu.
leal
adj., *sincero. - Pa kumpri es oitavu
mandamentu no ten ki sedu sinseru,
no sedu leal, no ka dibi di kalunia no
ermon (L.S.) -. (LEAL). N.F. neol.
N.S. sin. sinseru.
lealdadi
n., *sinceridade. - Es oitavu
mandamentu ta sinanu sinseridadi
ku lealdadi, es palabra misti fala
sedu verdaderu na korson (L.S.) -.
(LEALDADE). N.F. neol. N.S. sin.
fidelidadi.
leba
1.v.tr., *transportar. - Taxi pudi leba
pasajeru di distinu diferentis i kobra
kadaun delis (P.dosS.) -. (LEVAR).
N.S. leba bontadi.
2.v.tr., *guiar; conduzir. - Ora ki no
kaba fadja Dufuntus, no leba elis pa
tabanka (N.M.) -.
3.v.tr., *impelir; induzir; constranger.
- Falta di sibi ki leba bos tambi na
fasi bo puder de manera ki ka bali
(Ceef) -.
leba bontadi
coloc., *apetecer; ter vontade. - E
leba bontadi ma djitu ka ten (T.M.) -.
(deriv. LEVAR VONTADE).
lebadu
1.part., *transportado; conduzido. -
Sara i lebadu nunde rei pa i ba
pursenta (T.M.) -. (LEVADO).
2.part., *tomado; roubado. - djubi
kuma rikesa di Esau na lebadu tudu!
(Igr.I.) -.
lebantadu
part.caus., - Mininu ku ka tene nin
varsina, i suma kasa ke lebantadu
so paredi i ka kubridu; ora ku tcuba
tciga, i ta entra tudu ladu, i pudi bati
kasa (R95) -. (LEVANTADO). N.F.
neol., vd. labantadu.
lebi
1.adj., *que tem pouco peso; ligeiro.
- Nha ordidja propi, lebi dja na
kabesa (J.B.) -. (LEVE). N.S. bisti
lebi.
2.adj.,* diz- se do Crioulo moderno,
mais fcil de entender e
aportuguesado.
3.adj., *fcil, leviano. - Mindjer lebi n
ka pudi ku el (J.M.B.) -.
lebi boka
coloc., *diz-se de pessoa que fala
levianamente ou de maneira
irresponsvel; pessoa indiscreta ou
que no consegue guardar um
segredo. (deriv. DE BOCA LEVE).
N.S. V.M.
lebia
v.tr., *tornar ligeiro ou leve. - e bota
trigu na mar pa lebia barku (N.T.) -.
(deriv. LEVE). N.F. proparoxtona.
N.S. lebia don; lebia stera.
lebia don
coloc., *comear a tirar alguns
sinais de luto, usando, por exemplo
roupa de cor cinzenta, depois de ter
passado algum tempo da morte de
um parente; aliviar o luto. (deriv.
LEVE). N.F. proparoxtona. N.S.
V.A.
lebia stera
coloc., * cerimnia de arrumar a
esteira, no fim do choro. - Amanha i
dia di lebia stera -. (deriv. ALIVIAR
A ESTEIRA). N.S. V.A., sin. ialsa
stera; sin. labanta stera.
lebiandadi
n., *irreflexo; falta de juzo ou de
prudncia. - kasamenti i ka dibi di
fasidu ku lebiandadi (Igr.I.) -.
334
(LEVIANDADE).
lebisi
v.caus., - Si i riba, falal kuma pa ka i
lebisin, pabia ami i ka restu!
(Cecomes) -. (deriv.LEVE). N.F.
proparoxtona, vd. lebsi.
lebri
n., *mamfero roedor da famlia dos
lepordeos. - Lebri sai i vira so rostu
i odja kuma kasa di lubu ku na kema
(Ch.Mb.) -. (LEBRE). N.S. n.v.
Lepus senegalensis; tculi di lebri.
lebsi
v.tr., *apoucar; desprezar; desonrar.
- Ai!, nha fidjus, konsidju di bo pape
ka bo lebsi bo mame (J.D.) -. (deriv.
LEVE). N.F. lebisi.
lebsidu
part., *desprezado. - I lebsidu, i ka
fasidu djustisa (N.T.) -. (deriv.
LEVE).
lebsimenti
n., *falta de respeito, desprezo. - el
ku manda kualker lebsimenti pa no
papes ku no mames i un lebsimenti
pa Deus propi (L.S.) -. (deriv.
LEVE).
lefe
n., *tampa de palha de cabaa. -
lebi rabada suma lefe di Fula -. N.F.
oxtona. N.S. V.A.
legaliza
*tornar legal; fazer a legalizao;
autenticar. - Omi, ku na legalizal ki
kau, i pidil suku di bas pa kunsada
(M.M.) -. (LEGALIZAR). N.F. neol.
legalizadu
part., *reconhecido pela lei; tornado
legal; autenticado. - No konsigui un
terenu di seti ektar, i sta dja
legalizadu (R95) -. (LEGALIZADO).
N.F. neol.
legos
n., *tipo de pano, de fazenda leve,
fabricado nos pases com influncia
inglesa. - i toma mas utru panu
legos i kubril na ombra (N.M.) -.
(LEGOS). N.F. Guin., oxtona;
Ingls Lagos que designa a cidade
da Nigria.
lei 1
v., *interpretar por meio da leitura;
decifrar. - No lei, no tcomal asin,
pabia, ora ku no kabal, i ta otca no
sibi dja lei na Kiriol (Dea) -. (LER).
lei 2
1.n., *norma; preceito; norma. - lei
panha, si pa kondena i ta kondenal
(R98) -. (LEI). N.S. lei di tera.
2.n., *relao constante entre um
fenmeno e a sua causa. - i lei propi
di dizinvolvimentu (MR98) -.
lei di tera
1.n., *o direito tradicional no
escrito. - prumeru ke ten ku fasidu
pa kuarkel koperanti kunsa rispita lei
di tera, pa i ka introduzi sertu
korupson ku no na odja li (IN96) -.
2.n. lei que tem a ver com a
propriedade fundiria. - no na pidiba
e komison si ta fasi un bokadu mas
rapidu pa djubi es problema di lei di
tera (R95) -. (deriv. LEI DA TERRA).
N.M. lexia complexa.
leidu
part., *que foi lido. - lei di Moises i ta
leidu kada dia di diskansu na kaza
di djuntamentu (N.T.) -. (LIDO). N.F.
paroxtona.
leinti
v.caus., *dar aulas; ensinar a ler;
ensinar. (deriv. LER). N.F.
paroxtona. N.S. V.M.
leitor
1n., *pessoa que l. - leitor na lei
(L.Cat.) -. (LEITOR). N.F. neol.
leitura
1.n., *acto de ler. - Un alguin ta lanta
i bai fasi leitura (N.M.) -. (LEITURA).
2.n., *o que se l. - kil prumeru
leitura ke no na ba lei na e mumentu
(R98) -.
lejislason
n., *coleco de leis de um pas. - N
ka sibi fala kuma si ten algun
lejislason sobri kila, ma parsin kuma
i dibi di ten (R95) -. (LEGISLAO).
N.F. neol.
lejislatura
n., *prazo do mandato de uma
335
assembleia legislativa. - i na falta
tris dias pa tarbadjus kaba,
tarbadjus des tersera seson di kinta
lejislatura di asembleia nasional
popular (R95) -. (LEGISLATURA).
N.F. neol.
leli
v., *comer ou beber completamente.
- i leli bianda tudu i ka sobra nada -.
N.S. V.A., sin. fefi; sin. kume fep.
lema
n., *emblema; smbolo. - tantu asin
ki propi lema ta konta: pa promovi
kultura (R95) -. (LEMA). N.F. neol.
lembra
v.intr., *recordar; trazer memria. -
Djumbai ka ta kaba pabia kadakin i
ta fika i na lembra di sel i na konta
(N.M.) -. (LEMBRAR-SE).
lembransa
n., *recordao. - Bo fasi es na nha
lembransa (L.Cat.) -.
(LEMBRANA).
lembranta
1.v.caus., *fazer recordar. - N otca
kuma i bon pa lembranta bos de
kusas li (N.T.) -. (deriv. LEMBRAR).
2.v.caus., *notar; advertir; sugerir. - i
un di tius di mininu ki ma tene diritu
riba del, pa lembranta si pape ku si
mame kuma es mininu i ka par el
son, i ma sedu pa si djorson (J.S.) -.
lembrantadu
part.caus., *recordado; feito
recordar. (deriv. LEMBRAR). N.S.
V.B.
lembrensi
n., *trana fina. (deriv. LEMBRAR).
N.S. V.M.
lemi
1.n., *aparelho para dar direco a
barcos e avies; direco. - e larga
tambi maraduras di lemi (N.T.) -.
(LEME).
2.n., *barbatana de peixe. -
Kanhokan e ta pui lemi di pis na
kosta (N.M.) -. N.S. lemi di kaudu;
lemi hipernimo de LEME e de
BARBATANA.
lemi di kaudu
n., *rgo de natao dos tubares,
que, quando secos, so
comercializados com os pases do
Oriente. - Na ora di piska kaudu, bu
ka pudi mati spetakulu di korta se
lemi (M.M.) -. (deriv. LEME). N.M.
lexia complexa. N.S. sin.
barbatana.
lemisa
v., *tornar lama; encher o arrozal de
gua. - I so Deus ku pudi djudanu
pa tcuba tcubi tciu pa i lemisal (C.V.)
-. (deriv. LAMAAL). N.F.
proparoxtona.
lendri
1.v., *estar pendurado; enforcar-se.
- Padri na tcomal i ka kudi, logu i
romba porta odjal kontra i lendri
(N.M.) -. N.S. ant. dislendri.
v.prep. lendri na, *pendurar-se;
viver custa de.
lendri pe
coloc., *ficar com os ps suspensos.
N.S. V.M.
lendridu
1.part., *perdurado por um fio.
2.part., *que se encontra em
situao precria. N.F. fig. N.S. V.M.
lenga-lenga 1
v.intr., *ziguezaguear como o
bbedo; conversar longamente sem
nexo.N.M. redobro. N.S. V.B.
lenga-lenga 2
n., *discurso longo e montono;
palavreado; ladainha.
(LENGALENGA). N.M. redobro.
N.S. V.A., sin. nhemer-nhemer.
lenha
n., *ramos, troncos ou pedaos de
madeira prprios para arder. - Bu ta
finka lenha bu ka ta mati nunde ki
iardi (T.M.) -. (LENHA). N.S. ratca
di lenha.
lens
1.n., *quadrado de pano para cobrir
a cabea ou o pescoo. - Rapas
panha ki lensis tudu i bota na mar:
maron para (T.M.) -. (LENO). N.F.
lensu. N.M. pl. lensis.
2.n., *pedao de pano para uma
336
pessoa se assoar. N.S. sin. lens di
mon.
lens di mon
n., *pedao de pano para uma
pessoa se assoar. - Mindjeris pega
kadakin un lens di mon, e dal;
rapasinhu bai i tciga mas na purtu
(T.M.) -. (deriv. LENCO DE MO).
N.M. lexia complexa. N.S. sin. lens.
lensol
1.n., *pano que se pe sobre o
colcho. - i larga elis lensol i kuri
nun (N.T.) -. (LENOL). N.F.
oxtona, lansol. N.M. pl. lensolis,
paroxtona.
2.n., *mortalha. - i mbuldjal na un
lensol, i pul na un supultura (N.T.) -.
lensolis
n.pl., - i djimpini i odja lensolis ditaba
na un parti (N.T.) -. (LENIS). N.F.
paroxtona, vd. lensol.
lensu
n., - I djusta, ten pasensa, no pidiu,
anos padidas no tira lensu pa bo, no
finka djudju, no diskalsa pa bo (R98)
-. (LENO). N.F. neol., vd. lens.
lepra
n., *doena causada por um bacilo e
caracterizada por pstulas e
escamas superfcie da pele. -
Djinti ta serkal pabia i tenba lepra
tok i kiria krosta, suma tataruga sin
(T.M.) -. (LEPRA). N.F. neol. N.M.
lexia composta. N.S. sin. mpintcu-
burmedju.
lesti
n., *um dos quatro pontos cardeais,
aquele onde o sol nasce; levante. -
Deus manda un bentu kinti di lesti
(Igr.I.) -. (LESTE). N.F. neol. N.S.
sin. nasenti di sol; sin. orienti; sin.
ponta di sol; sin. saida di sol.
lestu
adj., *rpido; gil. - Kal ki mas lestu?
(N.T.) -. (LESTO). N.F. neol.
lestu di panha raiba
coloc., *irritvel; pessoa que se irrita
facilmente ou que se zanga
depressa. - bispu ku sedu nkargadu
di kaza di Deus i dibi di sedu sin
kulpa, i ka dibi di sedu kunfiadu nin
alguin ku ta lestu di panha raiba nin
ku ta bibi tciu (N.T.) -. (deriv. LESTO
DE APANHAR RAIVA).
leteti
1.v., *encher muito. - E mar gosi i ka
di nos, djubi si dunus e ta bin suma
bentu e intci kanua pis i leteti (M.M.)
-. N.F. proparoxtona.
2.v., *comer muito at se fartar,
ficando num estado de sonolncia;
comer tripa-forra. - n fiansa na
radi di tinta pa limpsa fomi di no
moransa mbes tok n leteti (R.N.) -.
letivu
adj., *que se refere ao ano escolar
ou ao perodo de tempo em que h
aulas. - utru serkadu e pirdi anu
letivu (IN96) -. (LECTIVO).
letra
n., *cada um dos caracteres do
abecedrio. - alfabetu fonolojiku, ku
sedu pa un son un letra (Men) -.
(LETRA).
letra-garandi
n., *letra maiscula. - Nomi propri na
kiriol i ta skirbidu suma ku e sedu,
nunde ku purmeru letra i sempri
letra-garandi (Men) -. (deriv. LETRA
GRANDE). N.M. lexia composta.
letra-pikininu
n., *letra minscula; letra pequena. -
Palabras kompostus na tudu koldadi
di sintidu, e ta leba trasu di djunta;
tambe e ta skirbidu ku letra-pikininu
(Men) -. (deriv. LETRA
PEQUENINA). N.M. lexia composta.
li
adv., *advrbio de lugar que
significa o stio perto do locutor;
aqui. - kantu propaganda ke Tuga ta
fasi li, muskitu na mata, dabi na
murdi djinti, karanga manga del,
djinti na muri di fomi (C.P.)-. (deriv.
ALI). N.F. ali. N.S. li traduz AQUI e
la traduz ALI; sin. ali; ant. la; ant.
ala; pa li; bin li.
liberal
adj., *que favorvel liberdade
civil e poltica. - filosofia liberal (R95)
337
-. (LIBERAL). N.F. neol.
liberdadi
1.n., *faculdade de cada um decidir
ou agir segundo a sua prpria
determinao. - prinsipius di
igualdadi i liberdadi na rispitu pa
manera di sedu o pensa di kadakin
(R96) -. (LIBERDADE).
2.n., *independncia. - kombatenti di
liberdadi di patria (R98) -.
3.n., *condio do que livre. - Da
bu fidju liberdadi di i kiri kin ki misti
(N.M.) -.
liberta
v.tr., *tornar independente; dar
liberdade a; soltar. - Un dia korson
dati i findil otca radiu konta kuma
PAIGC liberta si tera (A.S.) -.
(LIBERTAR). N.S. sin. libra.
libertadu
part., *tornado livre. - populason fika
na zona libertadu (C.P.) -.
(LIBERTADO). N.S. sin. libradu.
libertadur
n., *pessoa que liberta da
escravido ou da dependncia de
outrem. - Libertadur na bin di Sion
(N.T.) -. (LIBERTADUR).
libertason
n., *acto de tornar livre. - pabia no
libertason sta mas pertu gosi (N.T.) -
luta di libertason nasional fasi
manga di limarias fusi di no floresta
(IN96) -. (LIBERTAO). N.F. neol.
N.S. sin. libramentu.
libra
1.v.tr., *tornar livre; dar liberdade;
liberar; salvar. - Ami n sta ku bos, n
na libra bos di si mon (Igr.I.) -.
(LIVRAR). N.S. sin. liberta.
2.v.intr., *defender-se; escapar. - ke
ku no dibi di fasi pa libra di danus di
fugu? (C.V.) -. (LIVRAR-SE).
libradu
part., *libertado. - N libradu di boka
di lion (N.T.) -. (LIVRADO). N.S. sin.
libertadu.
libramentu
n., *libertao; resgate. - Monti Sion
na sedu sagradu; i na ten libramentu
la (Igr.I.) -. (LIVRAMENTO). N.S.
sin. libertason.
libri
1.adj., *que goza de liberdade. -
Alguin pudi fala kuma i sta libri pa
fasi tudu kusa; i bardadi, ma i ka
tudu kusa ki bon pa fasi (N.T.) -.
(LIVRE). N.F. livri.
2.adj., *solto; curado. - Bu sta libri di
ki duensa (N.T.) -.
libru
n., *conforme a definio da
Unesco, qualquer publicao no
peridica, impressa, com, pelo
menos 48 pginas, excluda a capa.
- Biblia i ka un libru di siensia, nin i
ka un libru di storia, ma i un libru di
fe (L.S.) -. (LIVRO).
librusinhu
n.dim., *pequeno livro. - n pidil pa i
dan ki librusinhu (N.T.) -. (deriv.
LIVRO).
licha
1.v.tr., *polir com lixa. (LIXAR).
2.v.tr., *deixar ficar mal algum. -
Ma pera, tiu Barsina na licha elis
(M.J.) -.
lichu
n., *varredura; monturo; sujidade. -
tudu lichu ku parsi na kaza o tudu
lichus ke no fasi, no ten ke kema
elis (R97) -. (LIXO).
lida
1.v., *trabalhar; afadigar-se. - Tudu
manera ke lida son, e koitadi (T.M.)
-. (LIDAR). N.F. neol.
2.v.prep., lida ku, *conviver. - e ta
kontempla serbenti ke el na lida dia
a dia ku elis (R95) -.
lider
n., *chefe; orientador. - un lider ku
gosta di si povu, un lider ke tene ki
ambison koletiva i ta tisi tudu ki di
mindjor di fora pa si kasa (R98) -.
(LDER). N.F. paroxtona, neol.
lideradu
part., *dirigido; orientado. - i forma
novu governu lideradu pa Manuel
Saturnino (P.dosS.) -. (LIDERADO).
N.F. neol.
338
lifanti
n., *mamfero paquiderme da famlia
dos Elefntidas, o maior mamfero
terrestre actual. - I ka tarda, i odja
kau ki lifanti sinta, i na mamanta si
fidju (P.B.) -. (ELEFANTE). N.S. n.v.
Elephantidae loxodonta; fidi
lifanti.
liga 1
1.v.tr., *atar; unir. - asin i ta sedu
suma un pontu ki ta liga seu ku tera
(L.Cat.) -. (LIGAR).
2.v.tr., *pr em comunicao. -
kadakin ta sinta na si kasa i liga si
televizon i na djubi ku si familia
(N.M.) -.
3.v.intr., *aderir, combinar-se bem. -
Subinti na minimu di 300 milimetrus
na tudu ladus, pa tcon ku paredi, i
liga diritu (Igr.I.) -.
liga 2
n., *aliana; confederao. - Liga
guinensi di diretus umanus (R95) -.
(LIGA).
ligadu
part., *unido; vinculado. - Un mindjer
kasadu sta ligadu ku si omi pabia di
lei nkuantu omi sta bibu (N.T.) -.
(LIGADO).
ligadura
1.n., *faixa; cinto. (LIGADURA).
2.n., *tira de gaze que se enrola em
volta de uma parte traumatizada. - I
bai par el i untal ferida ku siti ku
binhu, i pul ligadura i montal riba di
si buru i lebal pa un penson (N.T.) -.
ligason
1.n., *aco ou efeito de ligar; unio.
- fasi ligasons na dus bandas di rius
(P.dosS.) -. (LIGAO).
2.n., *lao de amizade; vnculo. -
anos i familia tudu, anos no ligason,
no parentasku i rasa lakakon (R95) -
.
lijeru
adj., *leve; pequeno; suave. - Se
atividadi alarga kinti-kinti na
industrias lijeras (R95) -. (LIGEIRO).
N.F. neol.
likidu
n., *aquilo que flui ou corre. - Kada
pekadur pirsisa di bibi mas o menus
4 litrus di likidu kada dia (Igr.I.) -.
(LQUIDO). N.F. proparoxtona,
neol.
lima 1
v.tr., *raspar ou polir com lima.
(LIMAR). N.S. V.B.
lima 2
n., *instrumento de ao ou ferro,
com uma ou mais faces speras,
para polir ou desbastar. (LIMA).
N.S. V.B.
limadu
part., *polido com lima. (LIMADO).
N.S. V.B.
limaria
1.n., *ser organizado, com
sensibilidade e faculdade de
executar movimentos
voluntariamente; animal; besta. - Ki
kau gora i kintal garandi, tudu
limarias sta dentru di ki kintal (N.M.)
-. (ALIMRIA). N.F. proparoxtona.
2.n., limaria di riba, *as aves que
voam. (ALIMRIA DE RIBA).
3.n., limaria di bas, *os animais
que andam no cho. (ALIMRIA DE
BAIXO).
4.n., limaria di mar, *os animais
que vivem no mar. - Tudu koldadi di
limaria ku pastru ku limaria di mar,
djintis mansa elis dja (N.T.) -.
(ALIMRIA DO MAR).
limbi
v.tr., *passar a lngua sobre alguma
coisa. - Lubu ku presa, na limbi dja
bis (P.B.) -. (LAMBER).
limbida
n., *lambedela. - Mbachadur di
Fransa toma un limbida ku pedra na
kosta (F.J.) -. (LAMBIDA).
limbriga
n., *parasita nematode ascardeo. -
limbriga ta bida pupu (R.N.) -.
(LOMBRIGA).
limbu
*lugar onde, segundo a crena dos
catlicos estavam as almas dos
antepassados antes da morte e
339
ressurreio de Cristo. (LIMBO).
N.S. V.B.
limita
1.v., *pr limites; reduzir. - N ta fasi
apelu pa tudu mame pa i tenta limita
manera di miti kombersa di fidju ku
si omi o enton di fidju ku si mindjer
(Igr.I.) -. (LIMITAR). N.F. neol.
2.v.tr., *fixar; marcar. - elis propi ke
ta limita linha (R98) -.
limiti
n., *tudo o que marca o termo das
dimenses de qualquer coisa;
fronteira. - Pasiensia tene limiti
(R98) -. (LIMITE). N.F. neol.
limon
n., *fruto do limoeiro, rvore da
famliadas auranciceas. - Limon,
kortal bu primil na un litru di iagu, i
sta bon pa bibi (R98) -. (LIMO).
limon-fransis
n., *fruto da espcie de limo.
(deriv. LIMO FRANCS). N.F.
oxtona. N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
limpa
v.tr., *tornar limpo; varrer. - kadakin
limpa si kau ki na bindi (R98) -.
(LIMPAR). N.S. limpa palmera.
limpa palmera
coloc., *preparar a palmeira,
cortando as folhas secas, para tirar
o vinho. - Prumeru, alguin ta limpa
palmera, dipus, parmanha, ora ki sol
mansi, i ba lanha si udju (F.M.) -.
(LIMPAR A PALMEIRA).
limpa-bidru
n., *limpa pra-brisas. (deriv.
LIMPAR O VIDRO). N.M. lexia
composta. N.S. V.A.; LIMPA-VIDRO
designa o utenslio para limpar
qualquer vidro.
limpesa
n., *acto de limpar; higiene; nitidez. -
Bari kau kada dia, pabia limpesa ta
rapati moskas (Igr.I.) -. (LIMPEZA).
limpsa
v.caus., *polir ou purificar
completamente; esclarecer. - Kontra
i diskaska arus i limpsa tudu i bai
pidi mindjer garandi nata (M.K.) -.
(deriv. LIMPO).
limpsa kombersa
coloc., *pr as coisas claras. - Gosi
pa pudi limpsa kombersa tudu e
tcoma djambakus di kada moransa
pa diskubri kin ki sta mitidu na kil
furtu (F.J.) -. (deriv. LIMPAR A
CONVERSA).
limpsa sintidu
coloc., *esclarecer; ficar esclarecido
(deriv. LIMPAR O SENTIDO). N.S.
V.M.
limpu
1.adj., *livre de manchas ou
sujidade; puro. - No sibi kuma ku
iagu inda no pudi laba no ropa limpu
(R95) -. (LIMPO). N.F. neol. N.S.
limpu boka; limpu korson.
2.adj., *diz-se de algum para
reafirmar a paternidade fsica de
algum; parecido. - i si pape limpu -.
N.S. V.P.
3.adj., *diz-se do arroz pilado,
pronto para cozinhar. - Otca arus i
limpu i ba da si mame (F.M.) -.
4.adj., *deserto; despovoado. -
populason ritira, i fika elis kampu
limpu (C.P.) -.
limpu boka
coloc., *diz-se duma criancinha que
j fala bem e se faz entender; dizer
as coisas com verdade. - Ka bu bin
ku limpu boka li na es kau li, pabia
abo bu na konta son mintida na e
kau li (T.M.) -. (deriv. BOCA LIMPA).
limpu kabesa
coloc., *diz-se de uma pessoa
honesta ou sincera. (deriv. DE
CABEA LIMPA). N.S. V.M., ant.
susu kabesa.
limpu korson
coloc., *diz-se de uma pessoa
sincera ou que se comporta com
sinceridade e autenticidade;
bondoso. - bo fasil ku limpu korson
(N.T.) -. (deriv. CORACO LIMPO).
N.S. sin. sinseridadi; ant. susu
korson.
lingron
340
n., *molusco lamelibrnquio da
famlia dos Solendeos, cuja concha
alongada lembra um cabo de
navalha; navalha. - Lingron pa
Bidjugus i suma pis prumera (N.M.)
-. (LINGUEIRO; LONGUEIRO).
N.S. n.v. Cultellus tenuis.
lingu
1.n., *linguagem; idioma; etnia. - Na
kal lingu ke n na skirbi storias ke n
kontadu? (O.S.) -.(LNGUA). N.F.
lingua.
2.n., *rgo que serve para a
gustao e a fala. - i tokal na lingu, i
fala iabri, si lingu disingata (N.T.) -.
lingua
1.n., - Portuguis i lingua ofisial, ma
menus di 10% ki ta papial (P.dosS.)
-. (LNGUA). N.F. proparoxtona,
neol., vd. lingu.
2.n., - Omis di kareta e tene
splikason na ponta di lingua: no
tarbadju mas duru di kil di taxi
(P.dosS.) -.
linguadu
n., *peixe da famlia dos
pleuronctidas, que vive no fundo,
deitado sobre o lado que no tem
olho. - na purtu piskaduris ta tisi
linguadu (J.L.R.) -. (LINGUADO).
N.F. paroxtona. N.S. n.v. Solea
senegalensis.
linguana
n., *espcie de surio. (IGUANA).
N.S. V.B., linguana di tera, n.v.
Varanus niloticus; linguana di
iagu, n.v. Varanus
exanthematicus.
linha
1.n., *fio de fibras sintticas ou
naturais, preparado para trabalhos
de costura; fio de linho; cordel; fio
de pesca. - tisidur di panu fala kuma
i na lansa un linha i riba di kil linha i
na kortala riu (L.S.) -. (LINHA). N.S.
fiu di linha; korta linha; alinha
verbo e linha nome.
2.n., *circuito de comunicao; linha
telefnica. - No tene mas un ovinti
na linha (R95) -.
3.n., *trao que marca um limite. -
Pikenu Moskovu, nunde ki gosi no
tene nel no linha di frenti (R98) -.
4.n., *risco traado num papel.
linhadu
part., *posto em linha recta.
(ALINHADO). N.S. V.B.
linhasa
n., *semente de linho. (LINHAA).
N.S. V.B.
linhu
1.n., *planta da famlia das linceas,
de cujas hastes fibrosas se extrai
uma matria txtil. (LINHO).
2.n., *pano ou fazenda de linho. - I
dadu bistidu di linhu finu (N.T.) -.
lion
n., *mamfero carnvoro, da famlia
dos Feldeos, animal feroz por
excelncia, com hbitos de caador
nocturno. - I grita ku garandi vos
suma ora ku un lion pupa (N.T.) -.
(LEO). N.S. n.v. Felis leo; P.arc.
liom ou leom.
liopardu
n., *mamfero carnvoro, da famlia
dos Feldeos, que tem pele
mosqueada, com manchas simples
ou compostas. - Gosi Liopardu ka
torna osa mas ba punta Lion di si
kabritus (T.M.) -. (LEOPARDO).
N.S. n.v Felis pardus.
lisa
v.tr., *passar a ferro a roupa. - Di
tardi i lisa ropa -. (deriv. ALISAR).
N.S. ALISAR significa [tornar liso]
qualquer objecto; feru di lisa; sin.
lisa.
lisadu
part., *passado a ferro. - Ma aos,
ora ki n na limpadu, n na labadu
kalsinha, n lisadu el tudu, n ria i
purki algun kusa ten (R98) -. (deriv.
ALISADO).
Lisboa
n., *capital de Portugal. - N bin bai
Lisboa pa ba toka, ma toku sain
kansadu (J.D.) -. (LISBOA).
lisensa
n., *autorizao; permisso;
341
concesso. - Es omi ka pudi paga
lisensa di un kanua pa konta di
sinku (M.M.) -. (LICENA). N.S. sin.
otrizason; sin. pirmison.
liseu
n., *estabelecimento de ensino
secundrio. - i ta daba aulas na
Liseu Nasional, na dekada di 70
(P.dosS.) -. (LICEU). N.F.
paroxtona.
lisivia
n., *soluo base de soda, usada
para branquear a roupa. - i ten
tambi utru kusa ku ka bon, ku sedu
bibi gasolina, lisivia, pitroliu: ora ki
sedu sin da si dunu liti (Igr.I.) -.
(LIXVIA). N.F. proparoxtona, neol.
lison
1.n., *exposio didctica de uma
matria feita pelo professor aos
alunos; aula; matria a prender. -
Kada lison tene un spasu pa
katekista skribi utru apontamentu
(L.S.) -. (LIO). N.S. Ssin. aula.
2.n., *exemplo; experincia. -
Purtantu anos tudu pa no tene lison
di es kusa li (R98) -.
lista
n., *catlogo; ndice. - Ali lista ku
numerus di omis di Israel (Igr.I.) -.
(LISTA).
liti
n., *lquido branco segregado pelas
glndulas mamrias das fmeas
dos mamferos e destinado
alimentao dos filhos. - I na bin fala
di liti di pitu di mame (R96) -.
(LEITE). N.S. ama di liti; liti-
durmidu.
liti di po
n., *seiva quando branca como o
ltex. (deriv. LEITE DE PAU). N.M.
lexia complexa. N.S. V.M.
liti-durmidu
n., *coalhada; leite coalhado. - pui
nhelen pa i moli pa bin pui liti
durmidu (R95) -. (deriv. LEITE
DORMIDO). N.M. lexia composta.
liton
n., *bcoro; porco pequeno. - Aos,
pa kunsa, e ten pa dan un liton
(F.J.) -. (LEITO).
litru
n., *unidade das medidas de
capacidade, equivalente ao volume
de um decmetro cbico. - n tira un
litru di binhu tintu n da elis (N.M.) -.
(LITRO).
liturjia
n., *cincia da teologia crist que
estuda e regulamenta o culto;
conjunto das cerimnias religiosas. -
Komison di Liturjia (L.Cat.) -.
(LITURGIA). N.F. paroxtona, neol.
liturjiku
adj., *relativo Liturgia. - tempu
liturjiku (L.Cat.) -. (LITRGICO).
N.F. proparoxtona, neol.
livri
adj., - Deus misti pa tudu omi sedu
livri (L.S.) -. (LIVRE). N.F. neol., vd.
libri.
lofi
1.v.tr., *espetar; enterrar; cravar;
pungir. - Iran toma fiu di padja i lofil
na tcon, polon lanta mas i firma
(L.S.) -.
2.v.tr., *pilar sobretudo substncias
moles, como as nozes do chabu
ou a abbora. - I ta kontra tceben
kusidu bu ta tiral bu pul na pilon bu
lofil toki moku (N.M.) -. N.S. lofi
tceben.
lofi tceben
coloc., *triturar os frutos do chabu
em pilo de madeira ou outro
recipiente com um bocado de gua
quente. - Ora ku alguin na lofi
tceben, sempri omi ku ta lofi i ka
mindjer (N.M.) -.
lofidu
1.part., *pilado. - Tceben pudi lofidu
ku papaia amarelu (N.M.) -.
2.part,, *cravado; pungido. - di si
pontada ke lofidu i fasi pa sangui ku
iagu sai (L.Cat.) -.
logu
1.adv., *advrbio de tempo; em
seguida; prontamente. - Logu lebri
sai i falal kuma: inda bu djiru (L.S.) -.
342
(LOGO).
2.con., *conjuno subordinativa
que indica [consequncia];
consequentemente; portanto. - Ai di
badjuda ki nega rapas, vingansa
logu ta tciga na karnaval, nde ke
rapas o si amigu ta sukundi na
maskara pa pudi mostra kil badjuda
kuma el i matcu P.dosS.) - Lebri tira
djanan mantcadu logu Purku di
Matu fika djanan prezu (T.M.) -.
(LOGO).
logu ke
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que indica
[temporalidade]; quando; no
momento que. - Logu ke largadu e
bai pa se kumpanheris (N.T.) -.
(LOGO QUE).
loibe
n., *profissional de madeira;
fabricante de canoas; carpinteiro. -
rei kil ora tcoma tudu loibes (T.M.) -.
N.F. oxtona; Mandinga lylbe que
significa carpinteiro fula.
loja
n., - No pui sintidu na tarbadju, pa
no para sukuta arus di loja (IN96) -.
(LOJA). N.F. neol., vd. losa.
lojika
n., *cincia que estuda as leis do
pensamento e as regras do
raciocnio. - No ta odja kuma se
pensamentu, se lojika i se konduta i
ka lundju di nos (IN96) -. (LGICA).
N.F. proparoxtona, neol.
lokal
adj., *que se refere a um
determinado lugar. - Insinu basiku i
dizinvolvimentu lokal na Arquipelagu
Bidjugu (MR98) -. (LOCAL). N.F.
neol.
lokoti
v., *desprender os frutos, como as
drupas de chabu, com os dedos;
tirar de um stio apertado, como, por
exemplo, a rolha de garrafa. - I sibi i
kunsa korta un katcu biata, i pega
lokotil tudu pa i nusi (F.M.) -. N.F.
proparoxtona. N.S. lokoti tceben
significa tirar os frutos do chabu
com o dedo.
lokoti naris
coloc., *esgaravatar o nariz. N.F.
proparoxtona. N.S. V.M.
lona
n., *tecido grosso usado para a
confeco de toldos, velas, tendas. -
pista un lona garandi pa pui riba di
tudu (Igr.I.) -. (LONA). N.F. neol.
londre
n., *mamfero carnvoro da famlia
dos Musteldeos, que se alimenta
sobretudo de peixes e muito gil
dentro da gua. (LONTRA). N.S.
V.A., n.v. Lontra lutra.
longa
n., *espingarda antiga, de cano
comprido, carregvel pela boca. -
Santcu bin, omi bai ku longa i
fuguial djanan (T.M.) -. (LONGA).
N.F. Guin.; Mandinga lnka que
designa uma espingarda de
fabricao artesanal. N.S. P.arc.
longa que designava esse tipo de
arma.
longanta
1.v.caus., *estender. - Lubu i
longanta mon i pega rins i rinkal i pul
na boka (L.S.) -. (deriv. ALONGAR).
2.v.caus., *oferecer. - Logu regulu
longantal si fidju pa i kasa (A.P.) -.
longuisa
n., *espcie de chourio muito
delgado. - Fulanu i mara longuisa na
garganti di gatu (L.A.) -.
(LINGUIA).
lonti-lonti
v., *balanar; balancear. - Garandis
kuma: bu bambu bu fidju ku ratadju
di bambaran, si pe ta lonti-lonti
(L.A.) -.
lope
n., *pano que substitui as cuecas;
pea de couro com que se
envolvem as pernas e as ndegas;
cobre-sexo. - Guine ka bu tirmi,
Guine ka bu flaka, ma ka lope kapliu
ku matcundadi (H.M.) -. (LOP).
N.F. oxtona.
343
loru
n., *louro ou loureiro, planta da
famlia das Laurceas. (LOURO).
N.F. neol., vd. lur. N.S. V.B.
losa 1
n., *estabelecimento para venda de
produtos ao pblico. - Bu misti orta
o misti taberna o misti losa? (T.M.) -.
(LOJA). N.F. loja.
losa 2
n., *utenslios para cozinhar ou para
servio de mesa. - Si mindjer
kusnha bianda, omi dibi di laba losa
(Igr.I.) -. (LOUA).
lova
v.tr., *elogiar; exaltar. - n ta lova
inisiativa muitu garandi dimas (R95)
-. (LOUVAR). N.F. neol. N.S. sin.
ngaba.
lua
n., *satlite natural da terra; espao
de um ms. - Si no pertu lua no ka
ta kema, lua, oi, ki di nos (C.S.) -.
(LUA). N.F. neol., luna. N.S. laba
lua; odja lua.
Luanda
n., *cidade capital da Angola. -
delegason na bin dicha Luanda
(R95) -. (LUANDA).
lubu
n., *mamfero carnvoro da famlia
dos Hinidas, de pelagem parda ou
cinzenta manchada de castanho,
que normalmente leva vida nocturna
e se alimenta de carnes em
decomposio; hiena rajada. - Lubu
kunsa na rapati dja fugu (T.M.)
(L.Cat.) -. (deriv. LOBO). N.S. n.v.
Hyaena sriata ou Crocuta
crocuta; LOBO designa o mamfero
carnvoro da famlia dos Candeos.
lucha
v., *ostentar pompa ou riqueza. - i
misti lucha, i misti sai suma si
kolega (IN96) -. (deriv. LUXO). N.F.
neol.
luchu
n., *ostentao; magnificncia;
pompa. - E tene se bon karu di
luchu e na ianda kel (IN96) -.
(LUXO). N.F. neol.
lufa-lufa
v., *ter o rosto inchado e
transparente como, por exemplo, os
que bebem muitas bebidas
alcolicas; estar balofo. N.M.
redobro. N.S. V.A.
luga
1.v.tr., *arrendar, dar de aluguer. - i
na luga orta pa utru labraduris ku ta
dal si parti di frutu na si tempu (N.T.)
-. (ALUGAR). N.S. renda 1.
2.v.tr., *tomar de aluguer; ter
emprestado, em troco de dinheiro. -
Mauritanianus e ta bin so e luga e
bai e ka na kumpu nada (IN96) -.
lugadu
part., *dado ou tomado de aluguer. -
kamion ki ta lugadu (R95) -.
(ALUGADO).
lugar
1.n., *stio; local. - avion di jatu
bombordia kil lugar ku no sintaba
nel (C.P.) -. (LUGAR). N.S. na lugar
di.
2.n., *campo de cultivo; terreno. -
Mininu ta bisia lugar di fijon pabia di
pastru (F.M.) -.
3.n., *posio. - I na dadu prumeru,
sugundu ku terseru lugar (R95) -.
lugason
n., *locao; aluguer. (ALUGAO).
N.S. V.A., sin. aluguer.
lukisa
n., *loucura. (LOUQUICE). N.S.
V.B., sin. dudesa.
lukra
v., *ganhar; tirar vantagem com. -
kusa ku kustal onzi kuntu i ta ba
lukra balur di trinta i novi kuntu
(IN96) -. (LUCRAR). N.F. neol.
lukru
n., *ganho; proveito. - Ki nogos ta da
garandi lukru (N.T.) -. (LUCRO).
N.F. neol.
luku
adj., *doido. - E guera li i luku:
manga di djinti na fala kuma ah!, e
kusa i dibi di sintaduba i
kombersadu (R98) -. (LOUCO). N.S.
344
sin. dudu.
lukutor
n., *encarregado de falar nos postos
rdio-emissores. - lukutor, ku sedu
kamarada ke ta papia la, i ta papia
dritu dimas (R77) -. (LOCUTOR).
N.F. neol.
lula
n., *espcie de molusco da famlia
dos Loligindeos. (LULA). N.S. V.B.
lumbinhu
n., *lombelo. (LOMBINHO). N.S.
V.B.
lumbu
n., (LOMBO). N.S. V.B.
lumi
n., *luz; chama. (LUME). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. fugu di kanderu.
lumia
1.v.tr., *iluminar; dar luz a. - Lus
lumia si rostu, si udjus mostran
foronta (C.S.) -. (ALUMIAR;
LUMIAR). N.F. proparoxtona,
numia 2.
2.v.tr., *guiar; instruir.
lumiadu
part., *que recebe luz; instrudo;
iluminado. - Apostolus e lumiadu na
dia di risureson -. (ALUMIADO).
lumiason
n., *iluminao. (ALUMIAO). N.S.
V.B.
lumu
n., *nome dado feira popular
itinerante; grande mercado pblico
que se realiza num lugar
determinado conforme o dia da
semana. - Kinta-fera i dia di lumu na
Mansoa -. N.S. V.A.
luna
n., *satlite natural da terra. - ora ke
luna na ronka si bonitasku di noti,
djuntadu suma ke no djunta sin, pa
no ntindi nutru (O.S.) -. (LUA). N.F.
vd. lua.
lunada
n., *luz solar reflectida pela lua;
noite de lua cheia com muita
claridade; luar. - Un dia di lunada,
Kumpo sai bonitu na tabanka
(N.Me.) -. (deriv. LUA).
lundjisi
v.caus., - i pidil pa i lundjisil un
bokadu di praia (N.T.) -. (deriv.
LONGE). N.F. proparoxtona, vd.
lundjusi.
lundju 1
adv., *advrbio de lugar que indica
um espao ou um tempo distante. -
dia ta lundju-lundju, ma i ta bin tciga
(R95) - Leban ma lundju, ten
pasensa (P.B.) -. (LONGE). N.S.
ant. pertu.
lundju 2
adj., *distante; longnquo. - Galinha
kargadu ka sibi si kaminhu i lundju
(L.A.) -. (LONGE).
lundju di
1.loc.adv., *locuo adverbial que
exprime uma negao ou afirmao
do contrrio. - e sta lundju di sedu
restauranti (P.dosS.) -. (LONGE
DE). N.S. ant. pertu di.
2.con., *locuo prepositiva que
significa [lugar ou tempo afastado]. -
i sta lundju di tabanka (T.M.) -.
lundjusi
v.caus., *distanciar; afastar. - Otca
ku e lundjusi, odjadur fala: Ala
serpenti na bin ku seti kabesa (A.P.)
-. (deriv. LONGE). N.F.
proparoxtona, lundjisi.
luneta
n., *lente. (LUNETA). N.F. neol., vd.
vidru di okulu. N.S. V.B.
lungu di
1.con., *locuo prepositiva que
significa [perto de] ou [junto a]. - I
toma buli di mel i pui lungu di porta
(T.M.) -. (AO LONGO DE).
2.con., *locuo prepositiva que
significa [ao correr de] ou [no
percurso de]. - Otca ki na uagal, utru
kai lungu di kaminhu (N.T.) -.
lupi-lupi
v., *andar desorientado, sem rumo e
sem sossego. - Bu na lupi-lupi suma
kin ki rabu na kapili -. N.M. redobro.
N.S. V.A.
lur
345
n., *planta da famlia das Laurceas;
loureiro ou louro. - adju na tisidu,
padja di lur na tisidu (IN96) -.
(LOURO). N.F. loru. N.S. n. v.
Laurus nobilis; padja-lur significa
as folhas utilizadas na culinria.
lus
n., *claridade; brilho. - Deus fala
mas: i misti lus garandi ku na lumia
tera (L.S.) -. (LUZ). N.S. lus di mon.
lus di mon
n., *lmpada de bolso que funciona
por meio de pilhas. (deriv. LUZ DE
MO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A., sin. lampada di mon.
lusuria
n., *desejo desordenado de
prazeres sensuais; libertinagem;
lascvia. (LUXRIA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
luta 1
1.v.intr., *combater. - Si bu na luta
pa liberta povu, bu ten ke dal tudu
rispitu (C.P.) -. (LUTAR). N.S. sin.
gueria; sin. kombati 1.
2.v.intr., *esforar-se. - sempri i na
luta pa kabanta si skola (N.M.) -.
luta 2
1.n., *combate entre dois indivduos,
brao a brao. - Kontra e kaba luta
kil ku nganha i fika i na sardia na
metadi di badjudas (Dea) -. (LUTA).
N.S. LUTA traduz luta e lutu.
2.n., *luta para a Independncia;
combate. - Es luta i un luta duru,
sagradu i di sakrifisiu (C.P.) -. N.S.
sin. kombati 2.
lutadur
n., *o que luta; atleta. - I falan kuma
n na bati kil lutadur suma saku di
midju (F.J.) -. (LUTADOR).
luteranu
n., *seguidor de Lutero; membro da
igreja luterana. (LUTERANO). N.S.
V.B.
lutu
n., *jogo de combate. - Omi, ka bu
turmentan, lutu i ka sin (F.J.) -.
(deriv. LUTA). N.S. pega lutu;
LUTA traduz lutu e luta.
luva
n., *pea de vesturio que cobre as
mos. (LUVA). N.F. neol. N.S. V.B.
luvor
n., *elogio; glorificao. - No na dal
tudu luvor, tudu gloria ku
gardisimentu (L.Cat.) -. (LOUVOR).
N.F. neol.
346

LH, lh
*Dcima quarta letra dupla ou
grafema do alfabeto que representa
o fonema [lquida lateral palatal].
(LH). N.S. O fonema, que no
muito frequente, presente nos
neologismos derivados do
Portugus; muitas vezes o som [lh]
realizado [li].

M, m
*Dcima quinta letra ou grafema do
alfabeto que representa o fonema
[nasal bilabial]. (M).
ma 1
adv., - E ma ta bisti saia ku blusa
normal, kalsas normal o bistidu
(N.M.) -. (MAIS). N.F. vd. mas.
ma 2
con., *conjuno coordenativa
adversativa; porm; todavia; por
cima; pelo contrrio. - I ka son di
kabalindadi ki feras ta vivi nel
(P.dosS.) - disfili ku puku ropa na
kurpu tciga ku televizon (P.dosS.) -
polisias i sidadons, ma e na
disimpenha funsons la, e ten ke
kumpri se obrigasons (R95) -.
(MAS).
ma garandi
1.adj.comp., *comparativo de
grande; mais velho. - Demba i ma
garandi, Sara ma nobu (T.M.) -.
(deriv. MAIS GRANDE). N.S. sin.
maior; no que diz respeito idade o
portugus utiliza as formas MAIS
VELHO e MAIS NOVO.
2.adj.comp., *maior; mais
importante; mais forte. - Nomi i kusa
ma garandi ki no tene, pabia i ta
identifikanu (L.S.) -. (deriv. MAIS
GRANDE). N.S. o Portugus utiliza
somente a forma MAIOR.
ma ka
loc. adv., *locuo adverbial de
quantidade utilizada na formao do
comparativo de inferioridade;
menos. - Fransisku ma ka kume
aonti di ki unturdia (J.S.) - Matarniba
men bu ma ka moli mon nes
tabanka (J.S.) -. N.F. neol. N.M.
deriv. mas + ka. N.S. O
comparativo de inferioridade do
Guineense normalmente faz-se
trocando os dois termos de
comparao e transformando assim
a frase num comparativo de
superioridade; sin. menus.
347
ma pikininu
adj.comp., *comparativo de
pequeno; menor. - I atraves di
djumbai ke kil ma garandis ta insina
ki ma pikininu (IN96) -. (MAIS
PEQUENO).
ma-fe
n., *falsidade. (M-F). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
machuka
v., - biku di mama di mame pudi
ratca, o i machuka (R96) -.
(AMACHUCAR; MACHUCAR). N.F.
neol., vd. matcuka.
madan
n., *senhora; dona. - Madan Kinta,
bin sinta li (T.M.) -. (MADAMA).
madera
1.n., *a parte lenhosa das plantas,
proveniente do tronco e que se
pode transformar em vrios
objectos; tbua. - N pidi tambi karta
pa guarda di floresta di rei, pa i pudi
dan madera pa vigas di portas di
fortalesa di templu (Igr.I.) -.
(MADEIRA).
2.n., *tronco de madeira. - i ta
pruduzidu tambe madera (P.dosS.) -
. (MADEIRO). N.S. madera
hipernimo de MADEIRA e de
MADEIRO.
maderamentu
n., *armao do telhado. - Pedras di
paredi na grita kontra bo, tagua di
maderamentu i na kudil (Igr.I.) -.
(MADEIRAMENTO).
maderia
v., *pr armao de madeira. - e
kumpu porton bedju e maderial e pui
se portas tudu ku fitcaduras ku
ntrankus (Igr.I.) -. (MADEIRAR).
N.F. proparoxtona.
madja
1.v.tr., *bater com malho; espancar;
bater. - i pega na pikareta i madja
rotca, faiska sai (F.M.) -. (MALHAR).
2.v.intr., *embater; colidir. - Ku medu
pa ka madja na pedra, e bota kuatru
feru di fundia na popa (N.T.) -.
madjadera
1.n., *acto de malhar; embate.
(MALHADELA). N.S. V.B.,
MALHADEIRA significa debulhadora
de cereais.
2.n., *grupo de pedras no mar. N.F.
naut. N.S. V.B.
madjadu
part., *batido; marrado.
(MALHADO). N.S. V.B.
madjiku
adj., *encantador. (MGICO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
madrasa
n., *tipo de escola privada
alcornica. N.F. Mandinga
mdarasa que designa essa
escola. N.S. V.A.
madrasta
n.f., *me pouco carinhosa; me
dos filhos que o marido tem com
outras esposas. - No mame bida
madrasta pa nos, oh no Guine-
Bisau (J.D.) -. (MADRASTA). N.F.
maidras. N.S. sin. mamesinhu.
madri
n., *rgo genital feminino dos
animais, onde se originam os
vulos; ovrio; tero. (MADRE).
N.S. madri hipernimo de
MADRE e de OVRIO.
madrinha
n.f., *mulher testemunha em
baptizado, crisma ou casamento. -
Kuma ke bu na kudji bu padrinhu o
bu madrinha? (L.Cat.) -.
(MADRINHA).
madronha
n., *planta vermfuga das famlia das
Rutceas. N.S. V.B., n.v.
Sarcocephalus latifolius.
maduru
1.adj., *diz-se do fruto que
completou o seu desenvolvimento. -
Ora ki maduru, arus kusidu na
bulanha no ta ba kebra (IN96) -.
(MADURO). N.F. neol. N.S. sin.
kusidu.
2.adj., *pessoa com experincia de
vida. - No na bin sedu djinti maduru
(N.T.) -.
348
mafe
n., *acompanhamento do alimento
base, normalmente arroz ou milho;
molho de peixe ou carne. -
Iranbaiba mar pa bai piska mafe ki
na kusnha kel kil dia (L.S.) -.
(MAF). N.F. Guin., Mandinga
mafee que significa molho, e por
extenso, tambm a carne ou o
peixe que entram no molho.
mafia 1
v., * pr molho no prato de arroz ou
de milho. (deriv. MAF). N.F.
paroxtona, Mandinga mafee.
N.S. V.A.
mafia 2
n., *sociedade secreta fundada na
Itlia, e precisamente em Siclia,
com o objectivo de defender os
seus cidados, que pouco a pouco
tornou-se internacional e vida de
lucros. - Anos no sibi, na djugu di
mafia, sempri ora ki bai tok i lundju,
kusas kunsa lastra e ten ku ilimina
nutru (R99) -. (MFIA). N.F.
proparoxtona, neol.
magresa
n., (MAGREZA). N.S. V.B.
magrisi
v., *tornar-se magro. - Suma sintidu
ka sinta, kurpu ten ku magrisi (T.T.)
-. (EMAGRECER). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. bida
magru.
magrisidu
part., (EMAGRECIDO). N.S. V.B.
magru
adj., *que tem pouca gordura;
chupado de cara. - djinti di matu
kuma ke ta magru son ku os (C.P.) -
. (MAGRO). N.S. bida magru.
magua 1
v., *desgostar. - E luta kansavel i
magua (R98) -. (MAGOAR). N.F.
proparoxtona.
magua 2
n., *desgosto. (MGOA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
maguadu
part., *ferido. (MAGOADO). N.S.
V.B.
mai
n.f., - Fomi ki da kabu di n kudji nha
djinti, kuma i nega si pai ku si mai
(J.D.) -. (ME). N.F. neol., vd.
mame.
mai di iagu
n., *nascente; reservatrio dgua.
(ME DGUA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
maidras
n.f., - i tciga i odja si mame, si
maidras (T.M.) -. (MADRASTA).
N.F. oxtona, vd. madrasta.
maina
1.v.intr., *adiar; deixar para outro
dia. - dia kinzi nogosiason ka na
maina (R98) -. (AMAINAR). N.F.
proparoxtona. N.S. AMAINAR
significa abaixar ou arriar as velas.
2.v.intr., *enfraquecer; abrandar. -
Luta ka na maina, no pintca! (Dea) -
bentu maina tambe un bokadinhu
(A.S.) -.
mainadu
part., *adiado; procrastinado. (deriv.
AMAINADO). N.F. nut. N.S. V.B.,
mainadu deriva de AMAINADO que
significa [ter arriado ou colhido as
velas], quer dizer [ter procrastinado
a viagem].
mainanta
v.caus., *fazer adiar; fazer tornar
fraco. - lei ka pudi dana ki kontratu,
nin pa mainanta prumesa (N.T.) -.
(deriv. AMAINAR).
maines
n., *molho frio feito de azeite,
vinagre, gemas de ovos, e sal. - es
sandis ta purparadu ku alfasi,
tomati, ovu ku maines (R95) -.
(MAIONESE). N.F. oxtona.
maioria
1.n., *a maior parte; o maior
nmero. - pres seduba karu dimas
pa maioria di pupulason (P.dosS.) -.
(MAIORIA). N.F. paroxtona, neol.
2.n., *numa eleio significa a
pluralidade de votos. - PAIGC
konsigui maioria i, pabia di kila, i
349
forma novu governu (A.C.) -.
Maiu
n., *quinto ms do calendrio
gregoriano. - Maiu, mis di
tarbadjaduris: no sibi kuma tarbadju
ta kria rikesa ku dizinvolvimentu
(Cecomes) -. (MAIO). N.F.
proparoxtona.
majestadi
n., *grandeza suprema. - Djuis di
storia na bin bin, riba di nuvens,
fadjadu di puder ku majestadi
(L.Cat.) -. (MAJESTADE). N.F. neol.
majina
v., *supor; fazer ideia de. - Majina
de, un purku kada dia ku un bidon di
kadju (F.J.) -. (IMAGINAR). N.F.
imajina.
major
n., - te la Spinola odja kuma i ka
pudi fasi nada, i tenta fasi
mobilizason, mobiliza djinti: i na
lebau, i na ba dau galon di major,
abo bu nha kolega (C.P.) -.
(MAJOR). N.F. mil., neol., vd.
mandjor.
maka
1.n., *cama de lona ou de rede que
suspensa. (MACA).
2.n., *padiola para transportar os
doentes. N.S. V.A.
makakon
n., * macaco cinocfalo. (MACACO
CO). N.F. vd. kon. N.S. V.B.; n.v.
Papio papio.
makaku
1.n., *termo genrico do grupo de
alguns mamferos primatas. - Ami
makaku bedju, si n falau Sida ka
ten, fia! Karni ku karni, kila disna di
tempu di no tuturdonas (Cecomes) -
. (MACACO). N.F. neol. N.S. sin.
santcu.
2.n., *termo depreciativo que indica
falta de inteligncia ou de coragem,
caracterstica da espcie dos
macacos. - Makakus! Bo pun na
foronta, bo kunsa kuri, bo bin sinta
pa li, no na kontra (F.J.) -.
makare
n., *fenmeno da mar nos rios que
causa o deslocamento de um
grande volume de gua contra a
mar. (MACARU). - Makare ku na
ronka si forsa na mar (O.S.) -. N.F.
oxtona.
makina
n., *utenslio formado de peas
mveis que facilita o trabalho e
aumenta a produo. - Ami i rasa
makina, si n finka gudja, tementi n
ka odja fin di linha, n ka ta para
(L.A.) -. (MQUINA). N.F.
proparoxtona. N.S. makina di
pirmi.
makina di pirmi
n., *mquina para espremer frutos
ou sementes; prensa. (deriv.
MQUINA DE PREMER). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
mal
1.n., *tudo o que contrrio ao bem;
desgraa; doena. - Dun di mal ka
ta obi si mal (L.A.) -. (MAL). N.M. pl.
malis, paroxtona. N.S. mal di
volta.
2.adv., *advrbio que significa [de
modo mau]; incorrectamente. - No
ten pa djubi manera de! Si ka sin,
karnaval na pasanu mal (R95) -.
N.S. fala mal; ruspundi mal.
3.intens., *adjunto de intensidade
que acrescenta ao verbo ou ao
adjectivo o sema [muito]; em
extremo. - tudu dia nha mame ta
dan kusas sabi ma aos i sutan mal
(F.M.) -. N.S. koba mal.
mal di volta
n., *ataque epilptico; epilepsia.
(deriv. MAL DE VOLTA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A., sin. epilepsia;
durba-kabesa.
mala
1.n., *caixa para transportar roupas
e objectos em viagem. - Mindjer
lambu djanan mala i pui dentru di
kasa (T.M.) -. (MALA).
2.n., *ba; caixa para guardar
roupas e outras coisas. - Mala ka ta
iabridu di noti (P.B.) -.
350
malandrisa
n., *acto de ser malandro. - I odja
djanan malandrisa ki kil utru fasi
(L.S.) -. (MALANDRICE).
malandru
1.adj., *que pratica actos vis;
preguioso. - Bu malandru, bu ta bin
konta mintida, bu ta nganan (P.B.) -.
(MALANDRO).
2.n., *gatuno. - ladrons ku
malandrus bin pa furta di noti (Igr.I.)
-.
malaria
n., *doena, caracterizada por febre
intermitente, provocada por
plasmdios e transmitida pelo
mosquito anfele. - Malaria i mas ta
mata afrikanus di ki utru duensas
(Igr.I.) -. (MALRIA). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. paludismu;
sin. sison.
malbadesa
n., *perversidade; crueldade;
malvadez. - Malbadesa kontra si
dunu (F.M.) -. (MALVADEZA;
MALVADEZ). N.F. malvadesa. N.S.
sin. maldadi.
malbadu
adj., *mau; criminoso. (MALVADO).
N.F. malvadu. N.S. V.B.
maldadi
1.n., *malvadez. - Omi mau i ta tira
kusa mau di maldadi ku sta nel
(N.T.) -. (MALDADE). N.S. sin.
malbadesa; sin. maundadi.
2.n., *pus; matria. N.S. sin.
materia; sin. pus.
maldison
n., *praga; imprecao. - maldison
sta riba delis (N.T.) -. (MALDIO).
N.F. neol. N.S. sin. praga.
maldisua
v., *praguejar; rogar pragas. - Bo
bensua elis, ka bo maldisua elis
(N.T.) -. (AMALDIOAR). N.F.
paroxtona, neol. N.S. sin. da praga.
maldisuadu
part., *maldito; desprezado. - e
multidon ku ka kunsi lei i maldisuadu
(N.T.) -. (AMALDIOADO). N.F.
neol.
maledukadu
adj., *malcriado. (MAL-EDUCADO).
N.S. V.B., sin. malkriadu.
maleta
n., *mala pequena. - I staba na
maletasinhu, es maleta mitidu
dentru di utru mas garandi (L.S.) -.
(MALETA).
malfitu
n., *praga; maldio; sortilgio. - I
mufunesa? I praga? I malfitu?
(H.M.) -. (MALEFCIO). N.S. sin.
praga.
malgos
1.adj., *amargo. - fel si rebenta na
pis i ta malgos (R96) -.
(AMARGOSO). N.F. oxtona. N.S.
siti-malgos; ant. dos 1.
2.adj., *sagrado; consagrado e por
isso tabu; protegido. - Matu Malgos
(M.M.) -.
malgosa
v., *tornar tabu ou sagrado;
consagrar. - Pa malgosa elis i pirsis
algun kusa suma limaria, ropa,
azeitI (L.S.) -. (deriv. AMARGOSO).
N.F. proparoxtona. N.S.
AMARGOSO significa que amarga
ou que tem sabor amargo; ant.
dosa.
malgosadu
part., *pessoa ou coisa tabu;
sagrado; consagrado. - Djintis
tcomadu Kamabi i djintis ke bai dja
fanadu e sai nel malgosadu (F.M.) -.
(deriv. AMARGOSO). N.S. ant.
dosadu.
malgosura
n., *angstia; sabor amargo;
amargura; amargor. - Kada mar ku
si malgosura ma boti ka ta maina di
singa, kada fonti ku si fundura ma
ninguin ka ta durmi na si sedi (C.S.)
-. (deriv. AMARGOSO).
malguberna
v.tr., *desgovernar.
(MALGOVERNAR). N.S. V.B.
malgubernu
n., *desgoverno. (deriv. MAU
351
GOVERNO). N.S. V.B.
malgueta
n., *espcie de pimenta muito
picante da Guin, Madagascar e
Ceilo; malagueta de Guin. - i pui
si limon ku malgueta la (R96) -.
(MALAGUETA). N.S. n.v.
Capsicum frutescens.
malgueta-pretu
n., *rvore de grande porte, muito
comum na Guin-Bissau, cujos
frutos em vagem so de cor preta e
tm muitos usos na medicina
tradicional. - Po ku staba na metadi
di baraka i eraba di malgueta pretu
(L.S.) -. (deriv. MALAGUETA
PRETA). N.M. lexia composta. N.S.
n.v. Xilopia aethiopica.
malgueton
n., *pimenta; pimenta-preta. - i ka
son malgueton pretu ke na priminu
(C.V.) -. (deriv. MALAGUETA). N.S.
sin. pimenta; sin. pobar.
malila
n., *espcie de liana, parasita, que
produz ltex. - N odja Sol na distindi
si mon di malila pa ndianta sukuru
(O.S.) -. (MALILA). N.S. n.v.
Strophantus sarmentosus.
malis
n.pl., - Tudu e malis ta sai di dentru
di alguin (N.T.) -. (MALES). N.F.
paroxtona, vd. mal.
malkerensa
n., *inimizade. (MALQUERENA).
N.S. V.B.
malkriadesa
n., - Kil tcora ki ta tcoraba i ka di
malkriadesa, ma pabia i na sinti falta
di si mame (F.M.) -.
(MALCRIADEZ). N.F. vd.
markardesa. N.S. ronka
malkriadesa.
malkriadu
adj., *incivil; mal-educado. - N kuda
asin ki abos mininus di gos bo
malkriadus! (F.M.) -. (MALCRIADO).
N.F. paroxtona, neol.
malsortiadu
adj., *infeliz. (MALSORTEADO).
N.S. V.B.
maltomadu
adj., *mal-educado. - Bardadi di
Partidu ka ta pirdi, si ka na boka di
maltomadus (C.S.) -. (deriv. MAL
TOMADO).
maltrata
1.v.tr., *ofender; tratar mal. -
Kumbosa i fika i ta maltrata fidju di
kil ki muri (T.M.) -. (MALTRATAR).
N.F. neol.
2.v.tr., *espancar; ferir. - Utrus
panha kriadus e maltrata elis, e
mata elis (N.T.) -.
malukesa
n., *doena de maluco; maluqueira.
- malukesa di krus (L.Cat.) -.
(MALUQUICE). N.F. neol.
maluku
adj., *extravagante; tonto; doido. - I
tristi un siatuason des, purki, ora ku
na bin pa konta ki kusas pratikus, bu
ta tomadu komu un maluku (IN96) -.
(MALUCO).
malvadesa
n., - Bu malvadesa na mi ki na kaba
nel (A.P.) -. (MALVADEZA). N.F.
neol., vd. malbadesa.
malvadu
1.adj., *que pensa ou procede com
m inteno; perverso. - I tenba un
rei malvadu, di si koldadi i ka ten
(F.M.) -. (MALVADO). N.F. neol., vd.
malbadu.
2.n., *pessoa perversa. - Ma na si
tempu ki malvadu i na parsi (N.T.) -.
mama 1
1.v.intr., *chupar o leite no seio ou
na mamadeira; alimentar-se com o
leite materno. - mininu na kunsa
djanan na mama (F.M.) -. (MAMAR).
N.S. tcupa mama.
2.v.intr., *ser irmos; dar-se bem. -
Bu odja, didime no mama (J.S.) -.
3.v., *desviar ou utilizar dinheiro.
mama 2
n., *rgo de secreo de leite nas
fmeas dos mamferos; teta; seio. -
bebe ta tcupa mama manera ki misti
tantu di dia suma di noti (R96) -.
352
(MAMA). N.S. biku di mama;
mama di bunda; padida di un
mama; tira na mama.
mama 3
n., *me. - mama limpan nan bu
larma, pegan na bu korson (I.eI.) -.
(MAM). N.F. oxtona.
mama bis
coloc., *beijar na boca. ( deriv.
MAMAR O BEIO). N.S. V.M., sin.
da bokinha.
mama di bunda
n., *ndegas. - Sinta ka ta kaba
mama di bunda (L.A.) -. (deriv.
MAMAS DE BUNDA). N.F. fam.
N.M. lexia complexa.
mamadera
n., *instrumento para amamentar as
crianas. - Uzu di chucha ku sedu
mamadera di buracha, pudi pui
mininu pa i panha manga di
duensas (R96) -. (MAMADEIRA).
N.S. sin. bibiron.
mamadu
1.part., *chupado. (MAMADO). N.S.
V.B.
2.part., *diz-se do dinheiro desviado
ou utilizado.
mamanta
v.caus., *amamentar; dar de mamar;
alimentar com leite. - Padida dibi di
kunsa mamanta logu dipus di partu
pa pudi stimula pruduson di liti (R96)
-. (deriv. MAMAR).
mamantadu
part., *alimentado. - Mininu dibi di
mamantadu imidiatamenti dipus ki
padidu (R96) -. (AMAMENTADO).
mamberet
n., *gua de arroz cozido. - Ora ke
alguin tene duenti di kolera na kaza,
i dibi di dal iagu tciu: iagu limpu,
sumu ku puku asukar, sumu di
limon, sumu di kabasera, cha, iagu
di arus o mamberet, ki ke no ta fala
mamberet (R97) -. N.F. oxtona.
mame
n.f., *mulher que tem um ou mais
filhos; mam; diz-se tambm de
fmea de animal que tem um ou
mais filhos. - Mame mas ta priokupa
ku mininu di ki pape (N.M.) -. (deriv.
ME). N.F. oxtona, mai. N.S.
djunta mame.
mamesinhu
n.dim., *madrasta. (MEZINHA).
N.S. sin. madrasta.
mampasada
loc.adv., vd. di mampasada.
mampatas
n., *rvore de grande porte que
produz um fruto de cor vermelha
acastanhada, consumado ao natural
ou fermentado com gua, sob a
forma de vinho; sorva. - Si bu na
kudji mampatas, bu ta djubi riba
prumedu, pa ka utru kai na bu
kabesa (L.A.) -. (MAMPATAS). N.F.
oxtona, Mandinga mmpata que
designa essa rvore. N.S. n.v.
Parinari excelsa.
mampufa
n., *espcie de junco que se usa
para tecer esteiras. (MAMPUFA).
N.F. Guin. N.S. V.B., n.v. Cyperus
articulatus; konta di mampufa;
stera di mampufa.
mampusma
n., *micose. - Son mampusma pa
kin ku trata ku Nhu (N.Me.) -.
mana 1
n., *irm mais velha; cunhada. - Aos
i sabi papia mana Sara (J.D.) -.
(MANA).
mana 2
1.n., *espcie de rvore que produz
ltex. (MANA). N.F. Mandinga
mna que designa uma substncia
viscosa. N.S. n.v. Faxinus ornus.
2.n., *o ltex extrado da rvore. -
Utru ora no ta fasi bola di mana
(J.S.) -. N.S. bola di mana.
mana 3
n., *a comida cada dos cus para
os Hebreus durante a viagem no
deserto para a terra prometida;
coisa muito boa. - bu ka para di da
elis mana di kume (Igr.I.) -. (MAN).
N.F. oxtona.
manda
353
1.v.tr., *enviar; remeter;
encomendar. - kusa di kume kaba,
manera di manda kumpra ka ten
(N.T.) -. (MANDAR). N.S. manda
bola; manda kabas.
2.v.intr., *governar; dar ordens. -
gosi i ten manga di Partidu, kadakin
misti manda (N.M.) -.
manda bola
coloc., *atirar a bola. - Balimba bu
ka mandan bola (N.V.) -. (deriv.
MANDAR A BOLA).
manda kabas
coloc., *enviar aos pais um cabao
cheio de dons para pedir a filha em
casamento; cerimnia de proposta
de casamento. - pa bu kasa bu toma
bu noiba bu leba pa bu kasa,
purmeru bu ta manda kabas (R98) -.
(deriv. MANDAR A CABAA).
mandadu
1.part., *enviado. - kazu gravi i ta
mandadu pa ospital (C.P.) -.
(MANDADO).
2.n., *ordem; recado. - mandadu ta
frianta pe, ma i ka ta frianta korson
(L.A.) -.
mandamentu
n., *cada um dos preceitos do
declogo e da igreja. - Segundu
mandamentu i es: ama ki ke bu
pertu ku el, suma abo mesmu (R98)
-. (MANDAMENTO).
mandatu
n., *encargo; delegao. - no odja
konkretamenti ke ki na pasa na
dentru mandatu di Nino Vieira (R98)
-. (MANDATO). N.F. neol.
mandidja
n., *argola de metal para adornar os
braos; bracelete; pulseira. - i puiba
mandidja na mon di si fidju (L.S.) -.
(MANILHA).
Mandinga
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Mandinga,
pertencente ao grupo lingustico
Mande Tan ou Norte, da subfamlia
Mande. - Si abo i Fula o Mandinga,
Biafada o Pepel, rasa gosi ka ten na
Guine (N.Tu.) -. (MANDINGA).
mandinheru
n., - Lok Pas dizimbarka dipus di un
anu i meiu komu mandinheru na
barku di peska (Cecomes) -.
(MARINHEIRO). N.F. arc., vd.
marinheru.
mandinti
adj., *algum que est sempre
doente. - Bu na odja propi kuma ami
i mandinti, el ku manda n sta pertu
di fugareru n na kenta (A.P.) -.
(MALDOENTE).
mandioka
n., *tubrculo ou raiz comestvel da
planta da famlia das Euforbiceas,
originria do Brasil e muito cultivada
em frica. - Bas di tcon n ten bistidu
di dus kuru: Mandioka (J.M.B.) -.
(MANDIOCA). N.F. paroxtona. N.S.
n.v. da planta Manihot esculenta;
sin. po di mandioka.
mandipli
n., *planta que produz frutos de cor
amarela, oblongos e cidos,
semelhantes ao limo galego. -
Santcu staba pertu nun pe di
mandipli, i na kume mandipli (P.B.) -
. (MANDIPLE). N.F. Guin. N.S. n.v.
Spondias monbin.
mandita
n., *abcesso; inchao; furnculo. -
Amor i suma mandita: kau ki misti
nel i ta sai (J.M.B.) -. (deriv.
MALDITA). N.S. mandita-fidalgu.
mandita-fidalgu
n., *furnculo muito pequeno. (deriv.
MALDITA FIDALGA). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
Mandjaku
*termo comum para indicar os
membros do povo Manjaco,
pertencente ao grupo lingustico
Norte Bak da subfamlia Oeste-
atlntica. - Mandjaku kuma
montiadur i ka djuntu de (C.V.) -.
(MANJACO).
mandji
v., *interdizer; proibir, utilizando
feitiaria, a recolha dos frutos de
354
uma rvore at a sua madurao. -
Utrus pidi pa e mandji tudu djiu
kontra piskadur malfitus (M.M.) -.
mandjidu
part., *proibido; interdito;
consagrado. - I fala djintis kuma e
na mandjidu (L.S.) -.
mandjidura
n., *proibio; interdio;
consagrao. - Otca mininu i
garandi dja, nin ki si pape ku si
mame i sta na nunde, e ba tira
mandjidura na kabelu di mininu: kau
ke mandjilba, la ke na kunsa rapal
(F.M.) -.
mandjor
n., *patente entre a de capito e a
de tenente-coronel. - i numia ki
djintis pustu ma garandi, ba koronel,
tenenti-koronel, mandjor (R98) -.
(MAJOR). N.F. mil., major.
mandjua
n., *indivduo da mesma idade;
colega; companheiro. - Ma ali
bardadi fenhi, mandjuas gosi ka ten,
mininus ku garandi di aos,
brinkadera i un son (J.D.) -.
(MANJUA). N.F. paroxtona, Guin.,
mandjuna. N.S. sin. kolega;
provavelmente da L.Franca
mangiar que significa comer ou
comer juntos.
mandjuandadi
1.n., *agrupamento de mulheres ou
de homens do mesmo grupo de
idade; pessoas que participaram ao
mesmo fanado. - Mandjuandadi
tcomadu Atrangonh, mandjuandadi
di Apuduta, mandjuandadi di
Nhominka (IN84) -. (deriv.
MANJUA). N.S. kolegason.
2.n., *associao.
mandjuna
n., - Bu kuda kuma abo i nha
mandjuna (P.B.) -. (MANJUA). N.F.
Guin., vd. mandjua.
mandril
n., *instrumento de mecnica.
(MANDRIL). N.F. neol. N.S. V.A.
mandrion
adj., *preguioso; indolente.
(MANDRIO). N.S. V.B., sin.
priguisozu.
mandrugada
n., - Mandrugada, anti di sol mansi,
Sane i staba dja na polon di Bra i na
peral (F.J.) -. (MADRUGADA). N.F.
vd. mandurgada.
mandukada
n., *pancada com manduco ou
cacete. - lebri torna dal un
mandukada, kila kuri djanan (F.M.) -
. (deriv. MANDUCO).
mandukia
v.caus., *espancar. (deriv.
MANDUCO). N.F. paroxtona. N.S.
V.B.
manduku
n., *pau de extremidade
arredondada e mais grossa,
utilizado como arma; cacete;
bordo; bengala. - Omis garandi ku
mindjeris, tudu, sai ku se manduku
ku tarsadu pa tira Tuga (C.P.) -.
(MANDUCO). N.F. Guin.; Beafada
ndoko, cujo plural ma-ndoko
que traduz bordo (J.L.Roug). N.S.
manduku di futuseru.
manduku di
loc.adv., *locuo adverbial com a
funo de acrescentar ao nome o
grau superlativo; enorme; muito
grande. - Kil katcu garandi na bin
nan pa mi, o i pa kil manduku di pis-
kobra? (M.M.) -. N.F. Beafada
ndoko. N.S. manduku di omi.
manduku di futuseru
n., *planta medicinal da famlia das
Binhoniceas. (MANDUCO DE
FEITICEIRO). N.F. Guin. N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., n.v.
Newbouldia laevis.
manduku di omi
n., *homenzarro. (deriv.
MANDUCO DE HOMEM). N.M.
lexia complexa. N.F. Guin., Beafada
ndoko. N.S. V.B.
mandurga
v.intr., *levantar-se muito cedo. -
Mansi di kil dia Rosa mandurga
355
prasa pa ba kumpra kusas (Dea) -.
(MADRUGAR).
mandurgada
n., *perodo que precede o nascer
do sol; aurora; antemanh. -
Mandurgada ora ku galu kanta no
na bai (Ch.Mb.) -. (MADRUGADA).
N.F. mandrugada.
manel-fugon
n., *insecto da famlia dos
libeluldeos; liblula; libelinha. (deriv.
MANUEL FOGO). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
manera
1.n., *modo de ser, de agir e de
pensar de uma pessoa. - i pirsis bon
manera pa nganha amizadi di
bindiduris (P.dosS.) -. (MANEIRA).
N.S. kansadu manera; sin. fitu.
2.n., *o modo e forma com que se
executa alguma coisa. - Manera di
bisti di Budjugus (N.M.) -.
manera ke
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que indica
[consequncia];uma vez que; como.
(DE MANEIRA QUE). - manera ke i
ten kantu dia i ka durmi, i rabida i ba
dita ku si spada ku tudu (T.M.) -.
maneta
1.n., *pessoa com a mo ou o brao
decepado. (MANETA). N.S. V.B.
2.coloc., ba pa maneta, *vai-te
embora!. N.F. fam. N.S. V.P.
manfafa
n., *espcie de tbero. - Manfafa na
firbintidu (C.deP.) -. N.F. Pepel
(M.deBarros). N.S. n.v. Colocasia
esculenta.
manga 1
v.tr., *escarnecer. (MANGAR). N.S.
V.B.
manga 2
n., *a parte de vesturio que cobre o
brao. (MANGA). N.S. V.B.
manga di
quant., *adjectivo indefinido que
significa [muito]. - Manga di djinti ta
djuntaba pa obil (N.T.) - Bindiduris
ta fala kuma koperantis tene manga
di dinheru (P.dosS.) -. (deriv.
MANGA). N.S. manga di tem como
equivalente MANGA que significa
[grupo de gente].
manga di bias
loc.adv., *muitas vezes. - sensura
ka ten la, tantu ki manga di bias
bardadi ta djuntadu ku mintida
(P.dosS.) -. (deriv. MANGA DE
VIAGENS).
mangafulanu
n., *a pessoa de quem estamos a
falar. - Kusin kasaku suma
mangafulanu: si bu ombra ka djusta
i ka ta pudi sedu (L.A.) -.
manganas
n., *arbusto de pequeno porte, de
frutos vermelhos aveludados. - I bin
ba padi gora la tras di manganas
(T.M.) -. (MANGANS). N.F., Guin.,
oxtona, manganasa. N.S. n.v.
Icacina senegalensis.
manganasa
n., - Manganasa, si ka ulilidu, i ka ta
padi (L.A.) -. (MANGANS). N.F.
Guin., vd. manganas.
mangason
n., *acto ou efeito de mangar; troa;
escrnio. - Ki impustu di mangason
ke ta fala kuma i pa kumpra
mesinhu, n ka sibi nunde ke ta mitil
(C.V.) -. (MANGAO). N.F. neol.
N.S. fasi mangason.
mangu
1.n., *fruto da mangueira, da famlia
das Anacardiceas; manga. - Ami
dividi ku bontadi nha mangu ku bo,
n sinti so pena pabia di bu kansera
(Ceef) -. (MANGA). N.S. mangu di
faka; mangu di tera; mangu
fernandina.
2.n., mangu di India, *manga da
ndia. - Mindjer i suma mangu di
India, na kunsada i ta mela, si kuku
pertu i ta malgos (C.S.) -. (MANGA
DA NDIA). N.S. n.v. Mangifera
indica.
3.n., mangu di Sera Lioa,
*variedade de manga importada da
Serra Leoa e Guin Conakri.
356
(MANGA DA SERRA LEOA).
manguera
n., *tubo de borracha ou plstico por
onde sai a gua da torneira ou da
bomba. - Ora ki iagu intci puti
garandi, i na sai di utru manguera
(Igr.I.) -. (MANGUEIRA).
manha 1
n., *o tempo que decorre desde o
amanhecer at ao meio-dia;
primeiras horas do dia. - E prindil e
tenel prezu pa pera di manha pa
komunika pa Bisau (C.P.) -.
(MANH). N.F. oxtona.
manha 2
1.n., *destreza; habilidade;
artimanha; hbito. - Pis-kabalu ka
mistiba kambantal pabia i kunsi
manha di Lubu (P.B.) -. (MANHA).
N.F. paroxtona.
2.n., *hbito; costumes. - Galinha
tenba manha di bai na roda di mar
(T.M.) -.
manhenti
adj., *estar com manha ou mau
carcter. - Ai, oh, i fitera, ma i
manhenti, Zanda misti sedu modelu
(J.D.) -. (MANHOSO). N.S. sin. fiu
manha.
manhoka
n., *espcie de verme aneldeo da
famlia dos Lumbricdeos.
(MINHOCA). N.F. minhoka. N.S.
V.B.
manhoti
n., *ave de rapina diurna, da famlia
dos Falcnidas, de voo rpido e
asas compridas; falco. - N ka ten
pinton, manhoti ka na bin obi pa mi
(L.A.) -. (MANHOTE).
manhus
adj., *hbil; astuto. - N obi fala di
iagu na nina pastrus, N sinti un
bentu manhus na susegan (E.D.) -.
(MANHOSO). N.F. oxtona.
maniaku
adj., *extravagante; difcil;
inconstante. (MANACO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
manifesta
v.tr., *tornar pblico; dar a conhecer;
mostrar. - I manifesta si garandi
alegria (R98) -. (MANIFESTAR).
N.F. neol.
manifestason
n., *aparecimento; testemunho;
expresso pblica e colectiva. - Es
milagri i sinal di manifestason di
sigridu di Deus (L.S.) -.
(MANIFESTAO). N.F. neol.
manka
v., *espancar; dar empurros a
algum. - I manka kil fulanu -. (deriv.
MANCAR). N.S. V.A.
Mankanha
n., - Mindjeris Mankanha tene orta
bunitu (J.L.R.) -. (MANCANHA).
N.F. vd. Mankanhi.
Mankanhi
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Mancanha,
pertencente ao grupo lingustico
Norte Bak, da subfamlia Oeste-
atlntica. - Kil ku Mankanhi pensa
pa lingron, lingron tarda sibilba
dentru di iagu (L.A.) -.
(MANCANHA). N.F. Mankanha.
N.S. sin. Bramu.
mankara
n., *planta americana da famlia das
Leguminosas, que produz frutos
subterrneos e cujas sementes
fornecem leo; amendoim. -
Saninhu dana lugar di mankara, ma
i ka sinti kansera di regua (L.A.) -.
(MANCARRA). N.S. n.v. Arachis
hypogea; kaldu di mankara; siti di
mankara; o termo mankara deriva
da outra espcie, designada
mankara bidjugu, pelo facto de
possuir os mesmos hbitos de
frutificao subterrnea.
mankara bidjugu
n., *espcie de amendoim
designado como mancarra
bambara. - no bai kusinha kusas di
saida, bianda, fison, mankara
bidjugu (N.M.) -. (MANCARRA-DE-
BIJAG). N.F. Guin. N.M. lexia
complexa. N.S. n.v. Voandzea
357
subterranea.
mankisi
v.caus., - Bo kumpu kaminhu diritu
pa bo ianda nel, pa pe manku ka
kabanta mankisi (N.T.) -. (deriv.
MANCO). N.F. proparoxtona, vd.
mankusa.
mankone
n., *espcie de rvore, cuja madeira
muito rija. (MANCONE). N.S. V.B.,
n.v. Erythophleum guineensis.
manku
1.adj., *coxo; aleijado. - Ali nha
mestra djurmenta kuma nin si
manku pe pa bai djubi karnaval i ka
na falta (J.D.) -. (MANCO). N.S. sin.
kochu.
2.n., *pessoa aleijada. - Segu ku
manku (L.S.) -.
mankuba
n., *rvore que d um fruto de cor
amarela, semelhante nspera. -
Un bias Kabra i odja imajen di un
mankuba dentru di iagu (L.S.) -.
(MANCUBA). N.F. Guin.
mankusa
1.v.caus., *tornar manco (deriv.
MANCO). N.F. proparoxtona,
mankisi.
2.v.inco., *estar manco; manquejar.
N.S. sin. kocha 1.
manobra
n., *modo de proceder; maquinao;
artimanha. - Bo pudi fasi tudu
manobra pa sukundi bardadi, ma
nada bo ka na konsigui pabia
bardadi ka ta muri (C.V.) -.
(MANOBRA). N.F. neol.
manobrenti
n., *manobrador. (deriv.
MANOBRAR). N.S. V.M.
mansa
v.tr., *tornar manso; domar;
sossegar. - nin un laguin ka pudi
mansa lingu (N.T.) -. (AMANSAR).
mansariku
1.n., espcie de ave pernalta da
famlia dos Caradrideos, de mdio
porte com um bico comprido e
curvado para baixo. - Otca iagu na
bacha, mansariku pega si tras, ora
ki ria, mansariku ta ria tambi (L.S.) -.
(MAARICO). N.S. n.v. Numenius
phaeopus.
2.n., *pequena ave que vive perto
das praias, dos bancos de areias e
dos mangais; tarambola-cinzenta.
N.S. n.v. Pluvialis squatarola.
3.n., *pequena ave com bico
relativamente curto e direito, que
vive perto das praias; pilrito-das-
praias. N.S. n.v. Calidris alba
mansaroka
n., *espiga de milho; infrutescncia.
(MAAROCA). N.S. V.B.
mansasa
n., *arma que serve para lanar
flechas ou setas; arco. - Bu pruntia
bu mansasa, bu tene manga di
flechas (A.T.) -.
mansebu
1.adj., *mulherengo. (MANCEBO).
2.n., *jovem mulherengo. - Kil
mansebu garandi kaba pa muri,
vitima di kil duensa ku ka ten kura
(Cecomes) -.
mansebundadi
n., *maneira de ser mulherengo;
mancebia. (deriv. MANCEBO). N.S.
V.M.
mansi
1.v.intr., *acordar de manh;
despertar do sono. - N mansi
parmanha n buska transporti pa
riba n ka konsigui (N.M.) -.
(AMANHECER). N.S. sol mansi 1;
sol-mansi 2.
2.v.intr., *passar a noite.
3.loc.adv. mansi del, *locuo
adverbial que significa [no dia
seguinte]. - Mansi del, kau sukuru
inda, Lubu ba konki na porta di Lebri
(P.B.) -. (AO AMANHECER DE).
mansia
v.intr., *ser desigual; diferenciar-se.
- No mansia suma sinku dedu di
mon (T.Dj.) -. N.F. proparoxtona.
mansianta
v.caus., *diferenciar; tornar desigual.
- Deus sibi ke ki manda i
358
mansiantanu suma dedus di mon, si
no djustaba, mundu ka na sabi djubi
(J.S.) -.
mansida
1.n., *o acto de acordar;
madrugada. - Mansida es
mandrugada kinti, mininu sinta na
turpesa (C.deP.) -. (AMANHECIDA).
N.S. mansida di sol.
2.n., * celebrao festiva em honra
do defunto que obriga os
participantes a passar a noite
acordados; noitada. - Na mansida
djintis na bibi vinhu di kadju tok e
tcami, utru dia sol mansi e mata
purku (N.M.) -.
mansida di sol
1.n., *madrugada; aurora.
(AMANHECIDA DO SOL). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
2.n., *leste; oriente. N.S. sin. saida
di sol.
mansidon
n., *ndole pacfica; serenidade. - Pa
mansidon ku amor ten na metadi di
tudu djintis (L.Cat.) -. (MANSIDO).
N.F. neol.
mansir di sol
n., *aurora. (AMANHECER DO
SOL). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
mansirka
v., *ir buscar comida ou bebida em
casa de amigos; andar volta do
comer dos outros sem ser
convidado; manifestar desejo no
que os outros tm para comer. - I
tciga na kaminhu i panti mansirka
binhu (L.S.) -.
mansirkadur
1.n., *pessoa que anda busca de
bebida ou comida em casa de
amigos. N.M. pl. mansirkaduris.
2.n., *parasita; papa-jantares. -
Mansirkaduris di bida (C.V.) -.
Mansonka
n., *termo para indicar um dos cinco
grupos lingusticos principais do
povo Balanta; Cunantes.
(MANSONCA). N.S. V.A., sin.
Kunanti.
mansu
adj., *pacfico; domesticado. -
Sortiadu i kilis ki mansu, pabia e na
bin iarda tera (N.T.) -. (MANSO).
N.F. neol.
manta
n., *pano grosso de l ou de
algodo que serve para cobrir o
corpo. - e ditanda se mantas riba del
(N.T.) -. (MANTA).
mantampa
n., *verga delgada e flexvel;
chicote. - E toma mantampa e sutal
e sutal i kuri i riba (T.M.) -. N.F.
Temne na-thamp. N.S. mantampa
di sera.
mantampa di sera
1.n., *espcie de palmeira, cujos
ramos se utilizam no fabrico de
vrios tipos de moblia, como
assentos, mesas e camas. N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
2.n., *ramo ou caule dessa espcie
de palmeira. N.S. sin. kana di
palmera.
mantampada
n., *vergastada; chibatada. - Sen
mantampadas i ka sabi toma, ma i
sabi konta (L.A.) -. N.F. Temne na-
thamp.
mantca 1
v.tr., *sujar; enodoar. - kil ku sai
dentru di omi, el ku ta mantcal (N.T.)
-. (MANCHAR).
mantca 2
n., *ndoa; mcula, imperfeio. - I
pabia des ki manda aos un dia, i ta
odjadu mantca sukuru na lua (L.S.) -
. (MANCHA).
mantcadu 1
part., *enodoado; sujo. - kama di
kazadu pa ka i mantcadu ku pekadu
(N.T.) -. (MANCHADO).
mantcadu 2
n., *instrumento cortante de ferro
com cabo de madeira. - Mantcadu
sta dja prontu pa korta pos (N.T.) -.
(MACHADO).
mantceti
359
n., *grande faca. (MACHETE). N.S.
V.B.; (MANCHETE) significa ttulo
ou artigo em grandes letras na
primeira pgina do jornal.
mantcukut
n., *gua suja. - I Obulun ku ta leba
mantcukut di bida (H.M.) -. N.F.
oxtona.
mantega
n., *substncia que se obtm da
nata do leite batida ou de alguns
vegetais. - e tene se pon ku
mantega tudu (R95) -. (MANTEIGA).
mantenha
1.n., *saudao; cumprimento. -
antis di no kombersa, mantenha di
muitu bon dia (R95) -. (deriv. QUE
DEUS TE MANTENHA).
2.n., *apelido; cognome. - kuma ki
bu nomi ku bu mantenha (J.L.R.) -.
N.F. decalque semntico das
lnguas de substrato. N.S.
mantenha tem os dois semas
[apelido] e [saudao] porque a
saudao africana feita
normalmente chamando a pessoa
pelo nome.
manti
1.v.tr., *conservar; sustentar;
guardar. - No na pidi elis pa e
kontinua manti ordi (R95) -.
(MANTER).
2.v.intr., *continuar; resistir com
xito. - grupus ke rialmenti misti
manti na puder (R98) -. (MANTER-
SE).
mantimenti
n., *tempero para preparar o molho,
como, por exemplo, limo, folhas de
louro, pimenta-preta e malagueta de
Guin. (deriv. MANTIMENTO). N.S.
V.A., sin. temperu.
manu
n., *irmo mais velho; cunhado.
(MANO).
manual
n., *livro pequeno que contm as
noes de uma cincia ou arte;
compndio. - Kuri bu bai dan nha
manual, bas di kama di bu mame
(F.J.) -. (MANUAL). N.F. neol.
manutenson
n., *conservao; amparo;
reparao. - strada i na pidi un
manutenson (R95) -.
(MANUTENO). N.F. neol.
maoista
adj., *discpulo de Mao Ts-Tung.
(MAOSTA). N.F. paroxtona. N.S.
V.B.
map
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de especificar o sentido
[em cheio]. - I madja pitu map -.
N.S. V.A.
mapa
n., *representao plana e escala
de um objecto; carta geogrfica ou
celeste. - mapas di kurpu umanu
(Cecomes) -. (MAPA). N.F. neol.
mar
n., *massa extensa de gua
salgada; oceano. - E ku manda
sapu fusi di mar i ba sinta na fonti
(T.M.) -. (MAR). N.S. aguia di mar;
mar-fria; mar-kalma; roda di mar.
Mar Burmedju
n., *o mar que separa a frica da
Arbia. - I e Moises ku tira pobu
fora, ku fasi milagris na tera di
Edjitu, na Mar Burmedju, pa
kuarenta anu (N.T.) -. (MAR
VERMELHO). N.M. lexia composta.
mar-fria
n., *bonana. (deriv. O MAR
ESFRIA). N.F. nut. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
mar-kalma
n., *bonana. (deriv. O MAR
ACALMA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
mara
1.v.tr., *ligar; atar com cordas. -
Matu ku bu ka fiansa nel, la ku bu ta
otca korda di mara lenha (L.A.) -.
(AMARRAR). N.S. mara don; mara
panu; mara tesu.
2.v.tr., *envolver; embrulhar; pr. - i
toma lensu i mara kabesa (N.M.) -.
N.S. mara tcifri.
360
3.v.tr., *capturar; aprisionar. - Tuga
manda panha mindjeris, panha omi,
manda mara, suta konta-konta
(C.P.) -.
4.v.tr., *segurar. - Negado mara
korajen, obi ke ku n na bin kontau
(Cecomes) -.
mara don
coloc., *vestir luto; pr luto.
(AMARRAR O D). N.S. V.M.
mara no
coloc., *fazer um n. (deriv. MARAR
UM N). N.S. V.M.
mara panu
coloc., *vestir a prpria namorada
com um pano comprido como sinal
de desfloramento; tirar a virgindade.
- N maradu panu (P.B.) -. (deriv.
AMARRAR O PANO). N.S. sin. bisti
badjuda; sin. korta linha; as
donzelas da Guin vestiam um pano
curto, acima dos joelhos, como
smbolo da virgindade e
comeavam a vestir um pano
comprido s depois do matrimnio
(P.Bull).
mara tcifri
coloc., *preparar um amuleto
fabricado com corno de animal. - I
ka ten di mara tcifri ku ka tene masiti
(L.S.) -. (deriv. AMARRAR UM
CHIFRE).
mara tesu
coloc., *atar ou segurar com fora. -
Lebri i maral tesu nin i ka pudi fala
nada (R95) -. (deriv. AMARRAR
TESO).
marabu
n., *asceta muulmano.
(MARABUTO). N.F. oxtona. N.S.
V.B.
maradu
part., *ligado; aprisionado. - bo na
odja un burusinhu maradu (N.T.) -.
(AMARRADO).
maradura
1.n., *feixe; conjunto de coisas
ligadas. - maradura di lenha (T.M.) -.
(AMARRADURA).
2.n., *atacador de sapatos; cordo. -
i mbaransa ku maradura di sapatu
(E.D.) -.
marakudja
n., *fruto do arbusto trepador da
famlia das Passiflorceas.
(MARACUJ). N.F. oxtona. N.S.
V.B., n.v. da planta: Passiflora
quadrangularis.
maranha
n., *intriga; assunto pouco claro. -
Anton pa mata elis i fasi tudu kil
maranhas i ka konsigui (A.P.) -.
(MARANHA). N.F. neol.
marcha 1
v.intr., *andar; caminhar a passo de
marcha; progredir. - Bu marcha na
mar ku kabalus: maron lanta ku
forsa, iagu na sukuma (Igr.I.) -.
(MARCHAR). N.F. neol.
marcha 2
n., *aco de marchar; progresso. -
Ma kila tudu ka para marcha di no
luta (C.P.) -. (MARCHA). N.F. neol.
marcha a re
1.n., *mudana na caixa de
velocidade que permite ao veculo
de recuar; marcha atrs. (MARCHA
R). N.F. neol. N.M. lexia complexa.
N.S. R indica a parte do navio que
vai da popa ao mastro principal.
2.loc.adv., *atrs; na retaguarda.
N.S. V.B.
mare
n., *fluxo e refluxo peridico das
guas do mar. - Manera ke
piskaduris ta pera mare, asin tambe
ke n ta pera dia di riba (C.S.) -.
(MAR). N.F. oxtona. N.S. kontra-
mare.
marfin
n., *substncia rija que entra na
formao dos dentes; dente de
elefante, de hipoptamo e de alguns
outros animais. - tudu kusa di marfin
ku di madera karu (N.T.) -.
(MARFIM).
maridu
n., *esposo. - Maridu ku si mindjer
(N.T.) -. (MARIDO). N.F. neol.
marinheru
361
n., *homem do mar que serve nas
manobras das embarcaes;
martimo; soldado de armada. - Si e
marinherus ka fika na barku, bo ka
na pudi salba (N.T.) -.
(MARINHEIRO). N.F. mandinheru.
marisku
n., *todos os crustceos e moluscos
marinhos comestveis. (MARISCO).
N.S. V.B.
marka 1
1.v.tr., *pr marca em; ser marcante
por. - no ka pudi ka mensiona nomis
di djintis ki marka istoria (R98) -.
(MARCAR).
2.v.tr., *fixar; notar; anotar. - rapas
marka dia di kasamenti (F.M.) -.
marka 2
n., *trao; sinal; vestgio. - no pui
marka di selus na testa di servus di
no Deus (N.T.) -. (MARCA).
markadu
1.part., *assinalado com marca;
fixado; anotado. - terenu sta
markadu (P.dosS.) -. (MARCADO).
2.part., *ferido; determinado. -
Ezudu i fin di sufrimentu di un povu,
markadu pa katiberasku na Edjitu
(L.S.) -.
markardesa
1.n., **qualidade de malcriado; m
educao; acto de malcriado. - No
mininus ka sibi ke ki liberdadi e ta
kunfundil ku markardesa (C.V.) -.
(MALCRIADEZ). N.F. malkriadesa.
2.n., *termo usado para indicar o
acto sexual.
marlota 1
v., *ter aspecto rugoso; estar
amarrotado; ter dobras ou vincos. -
Ropa marlota -. (MARLOTAR). N.S.
V.A.
marlota 2
n., *dobra; ruga; vinco. - Sin mantca,
sin marlota, nin kalker utru difeitu
(N.T.) -. (deriv. MARLOTA). N.S.
MARLOTA designa um capote curto
com capuz, usado entre os Mouros.
marmita
n., *panela; tubo de escape do
automvel. (MARMITA). N.S. V.B.
marmori
n., *pedra calcria muito dura, que
se usa em construo. - kusas di
feru ku di marmori (N.T.) -.
(MRMORE). N.F. proparoxtona,
neol.
marmulanu
*pau-ferro; madeira de dureza
semelhante ao ferro e ao mrmore.
- i odja un po seku ku ten nomi di
marmulanu (T.M.) -. (deriv.
MRMORE). N.S. n.v. Sideroxilon
marmulano.
maron
n., *elevao que forma a superfcie
da gua agitada; mar agitado; onda
grande; vaga. - Maron na sutal
pabia bentu staba kontra (N.T.) -.
(deriv. MAR). N.S. sin. onda.
marotu
adj., *malicioso; traioeiro; diz-se
tambm de algum que ofende com
palavras. - Abo marotu na boka -.
(MAROTO). N.S. V.A.
Marsu
n., *terceiro ms do calendrio
gregoriano. - n bin li dia seti di
Marsu (IN96) -. (MARO).
martel
1.n., *instrumento que se usa para
cravar pregos ou bater. - I sutal ku
martel (L.S.) -. (MARTELO).
2.n., *vinho de caju novo, ao terceiro
dia de fermentao.
martir
n., *pessoa que sofre ou morre por
algum ideal. - Apostolus ku martiris
e ntergal tudu se vida (L.Cat.) -.
(MRTIR). N.F. proparoxtona, neol.
N.M. pl. martiris.
mas
1.adv., *advrbio de quantidade que
significa [em maior quantidade]. - no
ten ku pera inda ki mininus kirsi, pa
no pudi iabri mas (R95) -. (MAIS).
N.F. ma. N.S. fala mas; mas gosta
di; mas tardi; nunka mas.
2.adv., *advrbio de quantidade
utilizado na formao do superlativo
362
relativo. - Si konsentrason mas
garandi sta na fera di Bande
(P.dosS.) -. (MAIS).
3.adv., *advrbio de quantidade
utilizado na formao do
comparativo de superioridade. - Kin
ku mas djiru na tudu limarias? (L.S.)
-. (MAIS).
4.n., *na Aritmtica significa o sinal
de adio [+]. (MAIS).
mas gosta di
coloc., *preferir. - Dona mas gosta di
Linda di ki si primus pabia i ta
djudalba tciu (N.M.) -. (GOSTAR
MAIS DE).
mas mindjor
adj.comp., *comparativo de bom;
que de qualidade superior;
prefervel; mais vantajoso. - I mas
mindjor pa pui un bokadu di iagu
kada dia (Igr.I.) -. (deriv. MAIS +
MELHOR). N.S. sin. mindjor.
mas pior
adj.comp., *comparativo de mau;
que de qualidade inferior; menos
vantajoso. - Bu tornan mas pior
kuma ku n staba (T.M.) -. (deriv.
MAIS + PIOR). N.S. sin. pior.
mas tardi
loc.adv., *depois. (MAIS TARDE). -
Si bu nota mas tardi kuma simentu
na findi, bu robokal mas un bias
(Igr.I.) -. N.F. neol.
masa 1
1.v.tr., *reduzir a massa, misturando
farinha ou outro p com gua;
misturar. - masa simentu: uza 3
baldi di reia pa kada baldi di simentu
ku un bokadu mas di metadi di baldi
di iagu (Igr.I.) -. (AMASSAR). N.S.
masa lata; masa pe.
2.v.tr., *pisar; calcar. - bu na ba
masa mina, purke Tuga ta sumia
mina suma ora ku bu na sumia
midju na entrada di tcuba (C.P.) -.
3.v.tr., *bater os cereais para tirar a
palha, ficando o grau com a casca;
debulhar. - Ka bu mara boka di turu
ku sta na tarbadju di masa arus
(N.T.) -. N.S. masa hipernimo de
AMASSAR e de PISAR.
masa 2
1.n., *pasta formada por forinha e
gua; mistura; argamassa. - alanu
riba di ndaimi no na iangasa masa
(J.D.) -. (MASSA).
2.n., *multido de povo. - garandi
masa di populason ka ta domina
Purtuguis (MR98) -.
3.n., *dinheiro.
masa 3
n., *matria sinttica muito malevel
com a qual se fazem vrios
objectos; plstico.
masa arus
coloc., *tirar a palha do arroz na eira
ou no campo, batendo com
pauzinhos, at ficar os gros com a
casca. - I sta skritu pa ka mara boka
di turu ku na masa arus (N.T.) -.
(deriv AMASSAR O ARROZ).
masa lata
coloc., *insistir; teimar. - Binhu misti
manda, sexu masan lata faran na
tera di Keia, salariu bindi borgonha
(J.D.) -. (deriv. AMASSAR UMA
LATA).
masa pe
coloc., *pisar; pr o p em; entrar na
casa de algum. - Ninguin ka osaba
masa pe na kil djiu, pabia nel i
moraba manga di lubus (F.M.) -.
(deriv. MAAR O P).
masadu
1.part., *misturado; pisado;
debulhado. - Si Nha ka misti
masadu, Nha ta fikaba na kasa
(C.V.) -. (AMASSADO).
2.part., *desprezado; desrespeitado.
- Guine-Bisau pasa un indjustisa
nde ke pekaduris na masadu (R98) -
. N.S. masadu hipernimo de
AMASSADO e de PISADO.
masadur
n., *pessoa que amassa.
(AMASSADOR). N.S. V.B.
masakra
v.tr., *chacinar. - Aos un dia no na
masakra no antigu kombatenti (R98)
-. (MASSACRAR). N.F. neol.
363
masakradu
1.part., *matado. (MASSACRADO).
N.F. neol.
2.part., *oprimido. - No povu
masakradu (R98) -. N.F. fig.
masakri
n., *carnificina. - Dipus di kil la no
odja kil masakri di Pidjiguiti (C.P.) -.
(MASSACRE). N.F. neol.
masan
n., *fruto da macieira, planta da
famlia das Rosceas. (MA). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
masapon
n., *pessoa que fabrica po;
padeiro. (deriv. AMASSAR O PO).
N.S. V.B., sin. paderu.
masariku
n., *instrumento para produzir uma
chama de elevada temperatura.
(MAARICO). N.S. V.A.
masia
v., *emagrecer. (EMACIAR). N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
masiadu
part., *emagrecido. (EMACIADO).
N.S. V.B.
masimu
adj.superl., *superlativo absoluto de
grande; grandssimo, que est
acima de todos. - kin ki chefi
masimu di suguransa di Stadu?
(R99) -. (MXIMO). N.F.
proparoxtona, neol.
masiti
n., *planta medicinal. - El ku manda i
ka ten di mara iran di tcifri ku ka
tene masiti (L.S.) -. (MASITI). N.F.
Guin. N.S. n.v. Terminalia
macroptera.
maska
v., *mastigar sem engolir. - maska
tabaku - maska arus -. (MASCAR).
N.F. neol. N.S. V.A.
maskaba
1.v.tr., *castigar; maltratar;
depreciar; menoscavar. - I maskaba
mininu di kriason -. (MASCAVAR).
N.F. oxtona. N.S. V.A.; P.arc.
mascabar que significa deteriorar.
2.v.intr., *ferir-se.
maskara
1.v.intr., (MASCARAR-SE). N.F.
proparoxtona, vd. maskra 1. N.S.
V.A.
2.n., - Utrus badjudas ta uza tambe
maskaras pa suta rapazis, tempu di
vingansa femininu (P.dosS.) -.
(MSCARA). N.F. proparoxtona,
vd. maskra 2.
maskarada
n., *cortejo de mscaras.
(MASCARADA). N.S. V.B.
maskaradu
1.part., *vestido com traje
carnavalesco. (deriv. MASCARAR-
SE).
2.n., *pessoa coberto com mscara.
- maskaradus na ronka si forsa riba
di mininus i di badjudas (P.dosS.) -.
maskoti
n., *pulseira, com uma pequena
chapa em que se grava o nome. -
Es nha maskoti di uru, i nha rikesa
oh (R.S.) -. (deriv. MASCOTE). N.S.
MASCOTE significa pessoa, animal
ou figura que traz sorte.
maskra 1
v.intr., *vestir-se de mscara. - N
pensa tisi ki kasaku garandi ki ta
maskra kel oki i bida futseru (T.M.) -.
(MASCARAR-SE). N.F. maskara 1.
maskra 2
n., *cara de papelo ou de pano;
fato de entrudo. - Nunde kumpudur
di maskra bunitu? (G.F.) -.
(MSCARA). N.F. maskara 2.
maskulinu
adj.m., *em Gramtica, qualificativo
do gnero que indica os seres de
sexo masculino. (MASCULINO).
N.F. neol. N.S. V.A.
mastika
v., *triturar com os dentes.
(MASTIGAR). N.S. V.B.
mastikadur
*pessoa que mastiga.
(MASTIGADOR). N.S. V.B.
mastikason
n., *triturao. (MASTIGAO).
364
N.S. V.B.
mastru
n., *haste comprida dos veleiros. -
Pumba bua ku Ratu bas di si asa i
bai largal na mastru di barku (F.M.) -
. (MASTRO). N.F. nut.
mata
v., *causar a morte; tirar a vida. -
sarampu ta fasi danu, i pudi te mata
mininu (R95) -. (MATAR). N.S.
mata-mata; mata-muskitu; mata
kabesa; mata lagartu; mata fomi;
sin. asasina.
mata bariga
coloc., *esterilizar. (deriv. MATAR A
BARRIGA). N.S. V.M.
mata fomi
coloc., *acabar com a fome,
comendo qualquer coisa. - sol ku
noti, no ta ndjenha bida di no
andjus, son pa mata fomi (N.Me.) -.
(MATAR A FOME). N.S. MATAR A
FOME significa acabar com a fome
e MATAR FOME significa matar
algum dando-lhe pouco de comer.
mata kabesa
v.pron., *suicidar-se. - si mame
lambu faka kuma i na mata kabesa
(N.M.) -. (deriv. MATAR A PRPRIA
CABEA).
mata lagartu
coloc., *cobrir a parte terminal do
tecto. - n na paga pa mata lagartu
di no labur (H.M.) -.
mata-muskitu
n., *planta da famlia das Labiadas,
muito aromtica; manjerona. (deriv.
MATAR OS MOSQUITO). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
matabitca
v., *tomar o pequeno almoo. - Bo
pupara, n na bin matabitca ku bos
la (F.J.) -. (MATA-BICHAR).
matabitcu
n., *pequena refeio que se toma
de manh; pequeno-almoo. - Tudu
dia ku n lanta, n ta toma un
matabitcu (Igr.i.) -. (MATA-BICHO).
N.S. sin. pequenu-almosu.
matadu
part., *morto; assassinado. - Bo
jovens na matadu na guera, bo
mininus na muri di fomi! (Igr.I.) -.
(deriv. MATAR).
matadur
n., *pessoa que mata; autor de
morte; assassino. - I sin ki matadur i
matadu (F.M.) -. (MATADOR). N.F.
neol.
mataduru
n., *lugar destinado matana de
animais que servem para a
alimentao. (MATADOURO). N.S.
V.B.
matakanha
*pulga penetrante; ngua.
(MATACANHA). N.S. V.B., sin.
djigan.
matansa
n., *acto de matar; mortandade;
massacre. - Pastru garandi bin ku si
obus di matansa (C.S.) -.
(MATANA). N.F. neol.
matarni
1.v., *estar melhor; melhorar-se. -
matarniba bu obi Kriol! (N.Me.) -.
2.v.prep., matarni na, *valer um
pouco mais do que. - i matarni na si
ermon (P.B.) -. N.S. V.P.
matcon
n.aum., *aumentativo de macho. -
Pabia Golias di Gati seduba un
matcon (A.T.) -. (MACHO).
matcu
1.n.m., *termo que se acrescenta ao
nome de pessoa ou de animal para
designar o sexo masculino. - Ki dus
fidju matcu e kirsi (T.M.) -.
(MACHO). N.S. ermon-matcu;
fidju-matcu; matcu-mindjer.
2.adj., *forte; corajoso. - Dispus di
Djon dal pasada tudu, Nhu fereru
falal: Abo propi ku i matcu (A.P.) -.
matcu-mindjer
1.n., *homem ou mulher
homossexual. (deriv. MACHO
MULHER). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
2.n., * homem efeminado.
matcuka
365
v., *esmagar; triturar; castigar.
(AMACHUCAR; MACHUCAR). N.F.
machuka. N.S. V.A.
matcukadu
part., *triturado; esmagado;
castigado. - kurpu matcukadu -.
(MACHUCADO). N.S. V.A.
matcundadi
1.n., *valentia; coragem. (deriv.
MACHO). N.S. fasi matcundadi;
mostra matcundadi.
2.n., *genitais masculinos. - Zito i
korda i nota maldadi na si
matcundadi (Cecomes) -. N.S. ant.
mindjerndadi.
materia 1
n., *as coisas materiais; assunto. -
Idukaduris dibi di tene kunhisimentu
na e materia (R95) -. (MATRIA).
N.F. proparoxtona, neol.
materia 2
n., *pus. - Kura oredja ke ta fika i na
sai materia (IN99) -. (MATRIA).
N.F. proparoxtona. N.S. sin.
maldadi; sin. pus.
material
1.adj., *que diz respeito matria;
formado de matria. - Si no sumia
pa bos kusa spiritual, i ta sedu mal
si no risibi di bos kusas material?
(N.T.) -. (MATERIAL). N.F. neol.
2.n., *conjunto dos objectos
necessrios para um trabalho. - ke
ki ta falta elis i material, no governu
na ba pensa na kila, pa randja elis
material di trabadju (R95) -. N.M. pl.
materialis.
materialis
n.pl., * conjuntos de objectos. - No
kema si tanki no roba utrus
materialis (R98) - (MATERIAIS).
N.F. material.
materialista
*pessoa partidria da doutrina que
ensina o materialismo.
(MATERIALISTA). N.S. V.B.
maternu
adj., *referente me. - Kuidadu di
saudi maternu infantil (Igr.I.) -.
(MATERNO). N.F. neol.
mati
1.v.tr., *ser um participante activo
de; presenciar; acompanhar. - tudu
djinti bai mati kil festa (A.P.) -. N.S.
P.arc. martere que significa
testemunha, derivado do latim
martyr.
2.v., *conhecer; testemunhar; ver. - I
pudu la kuma e mati na bindi arma
(R99) -.
matimatika
n., *cincia dos nmeros, valores e
quantidades. - Kal ki disiplina ku ma
gosta del na skola? Matimatika
(R95) -. (MATEMTICA). N.F.
proparoxtona, matmatika.
matimatiku
1.adj., *relativo matemtica;
exacto. (MATEMTICO). N.F.
proparoxtona.
2.n., *pessoa versada em
matemtica. - Nei, tudu manera, i na
pensa sedu un garandi matimatiku
(R95) -.
matmatika
n., - No ten Matmatika, Fizika,
Kimika, Portuguis (J.S.) -.
(MATEMTICA). N.F.
proparoxtona, vd. matimatika.
matradora
n., (METRALHADORA). N.F. vd.
mitralhadora. N.S. V.A.
matrikula 1
1.v.tr., *inscrever nos registos de
matrcula. - i lebal pa Bisau i ba
matrikulal na skola privadu (N.M.) -.
(MATRICULAR). N.F.
proparoxtona, neol.
2.v.intr., *inscrever-se nos registos
de matrcula. - i dibi di dadu diritu pa
mininus ke ka ten pusibilidadi pa e
matrikula nel (R95) -.
(MATRICULAR-SE).
matrikula 2
1.n., *inscrio numa escola. -
Kuma ku matrikula ta kaba antis di i
fasidu? (R96) -. (MATRCULA). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *cdigo de registo dos veculos
automveis; chapa de matrcula. - E
366
fala karu madja, i ka tene matrikula,
alguin muri (R95) -. N.S. sin. tcapa.
matrikuladu
part., *registado. - na dia dozi ki bin
matrikuladu dozi mininus di tris anus
di idadi (R96) -. (MATRICULADO).
matrona
n., *parteira. - Mindjer ta sta gravida,
i ka ten kin ki kumpanhal, nin un
infermeru, nin un matrona (R95) -.
(deriv. MATRONA). N.S. sin.
partera; MATRONA designa a
mulher respeitvel e matrona
designa a mulher-parteira.
matu
1.n., *terreno inculto coberto por
rvores; floresta onde crescem as
palmeiras e outras plantas
exploradas pelos habitantes. - e bai
matu e bai korta po di saia (N.M.) -.
(MATO). N.S. bai matu; galinha di
matu; kabra di matu; matu-
fitcadu; miti matu; nhambi di
matu; pumba di matu; purku di
matu.
2.n., *vasto terreno cheio de rvores
silvestres; floresta; bosque. - i ba
kontra ku onsa na matu (T.M.) -.
(MATA). N.S. matu hipernimo de
MATO e de MATA; sin. matu-
fitcadu.
matu-fitcadu
n., *mato cerrado; floresta; mata. -
tcuba ta bin tciu son ora ki ten matu
fitcadu tciu (C.V.) -. (deriv. MATO
FECHADO). N.M. lexia composta.
matusinhu
n.dim., *terreno inculto coberto por
rvores isolados; mato pequeno. -
Djintis ku sta na tcon fika na un
kampu largu ki ka ten niun
matusinhu (T.M.) -. (deriv. MATO).
mau
1.adj., *malvado; perigoso; nocivo. -
i es un kusa muitu mau (R98) -.
(MAU).
2.adj., *medocre; lamentvel. - i
tambe kumunikason i di mau
kondison (R95) -.
3.n., *pessoa de m ndole; o mal. -
Ke ki di bon ke ki di mau o ke di
pior, tudu n na sublinha (R98) -.
mau gustu
adj., *desgostoso; que no tem
graa nenhuma. (MAU GOSTO).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
mau tceru
n., *fedor. (MAU CHEIRO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
maundadi
n., *malvadez; maldade (deriv.
MAU). N.S. V.M., sin. maldadi.
maxi
n., *moda de saia comprida. N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
mbachada
1.n., *misso junto de um governo
estrangeiro. - Union Nasional di
artistas santumensi apoiada pa
mbachada di Israel na kil pais (R95)
-. (EMBAIXADA). N.F. imbachada.
2.n., *edifcio onde o embaixador
exerce as suas funes.
mbachadur
n., *representante de um Estado
junto de outro Estado. - Mbachadur
di Fransa toma un limbida ku pedra
na kosta (F.J.) -. (EMBAIXADOR).
N.F. imbachadur.
mbala
1.v., *adormecer; acalentar. - Bibi,
abo tambi, tok bu mbala (A.T.) -.
(EMBALAR).
2.v.intr., *ficar concentrado a mais
numa determinada coisa, perdendo
a noo da realidade. - Mesmu na
kau di servisu, alguin pudi mbala: si
ten un interupson kualker, djinti ta
pucha logu i kunsa na djumbai
(IN96)
mbaransa
1.v.tr., *fazer perder o equilbrio;
fazer vacilar. - santamaria di krizi
ikonomika ku finanseru ku
mbaransa pes di Guine (R95) -.
(BALANAR).
2.v.intr., *vacilar; hesitar; oscilar. - E
ta mbaransa pabia e ka obidisi
palabra (N.T.) -. N.F.
EMBALANAR; BALANAR. N.S.
367
mbaransa hipernimo de
BALANAR e de EMBALANAR.
mbaria
v.intr.,
*
sofrer estragos - Motor
mbaria son, mekaniku ku panhal i
pegal na mon un bias son, i sta
prontu (T.M.) -. (AVARIAR-SE). N.F.
paroxtona.
2.v., *endoidecer; desorientar; estar
ansioso. - Kumpadi, anton bu
mbaria nan? (M.K.) -. (AVARIAR).
mbariadu
part., *endoidecido; desorientado.
(AVARIADO). N.S. V.B.
mbarianta
v.caus., *fazer endoidecer;
desorientar. - Kil prumeru mbuka
mbarianta lubu to ki i ka na odja
manera ku karnel na sakudi pe pa
bin riba del (M.M.) -. (AVARIAR).
mbarka
1.v.tr., *pr no barco; meter a bordo
da embarcao. - I ka torna fia disal
na Bisau i mbarkal na barku i
mandal pa Bubaki (N.M.) -.
(EMBARCAR). N.F. naut. N.S.
mbarka na barku; mbarka na
kabalu, ant. disimbarka.
2.v.intr., *entrar no barco; entrar a
bordo. - iI disa elis i torna mbarka i
bai pa utru banda (N.T.) -.
3.v.intr., *entrar no carro; subir no
avio ou a uma rvore; - muitu
pirigozu pa djinti propi ki na mbarka
na karu (R95) -.
mbarka na barku
v.prep., *embarcar; entrar a bordo.
(deriv. EMBARCAR NO BARCO).
N.M. colocao. N.S. ant. ria di
barku.
mbarka na kabalu
coloc., *cavalgar. - I tomal, i bai sin
fora di tabanka, i mbarka son,
kabalu ba ta kuri, ba ta kuri (T.M.) -.
(deriv. EMBARCAR EM CIMA DO
CAVALO). N.S. sin. monta na
kabalu.
mbarkadu
part., *posto no barco. - Paulu
mbarkadu pa Roma (N.T.) -.
(EMBARCADO).
mbe!
interj., *interjeio que exprime
[surpresa e dvida] ou [espanto];
ah!. - Mbe!, es un farfana, tris
tabanka? (T.M.) -.
mbedja
v., - gosi ninguin ka na mbedjal,
pabia el ku panhal, el ku na kasa
nha fidju (T.M.) -. (INVEJA). N.F.
arc., vd. nveja.
mbenha
v., *dobrar e coser a extremidade de
um vestido ou de um pano;
abainhar. - Alfaiati mbenha nha
panu -. (EMBAINHAR). N.F. benha.
N.S. V.A.
mbes
con., *preposio que significa [em
lugar de]. - mbes di limpa padja n
korta nan kana tudu (F.M.) -. (EM
VEZ DE). N.F. nves. N.S. na lugar
di.
mbita
v., *apertar com corda; atar.
(ABITAR) - Karnel mbita Lubu korda
tok i na nhinhi (A.P.) -. N.S. ABITA
designa a pea que serve para fixar
a amarra da ncora ao navio.
mboia
v., - I na mboia: otca sol pertu mansi
dja, un tera staba pertu di kil kau
(L.S.) -. (BOIAR). N.F.
proparoxtona, vd. boia 1.
mbokadinhu
contr., *crase do det.art. [un] e do n.
[bokadinhu]. - Mbokadinhu son,
kanua tciga na purtu (F.J.) -. (UM
BOCADINHO).
mbokadu
1.contr., *crase det.art. [un] e do n.
[bokadu]. - Kadakin ruma si
mbokadu di lichu ke i tene si diante i
pui dentru di kontentor(R98) -. (UM
BOCADO).
2.adv., - Ora ke na bisti e ta bisti tris
saia e ta filanta ki dus di riba parsidu
e ta djusta, di bas, pretu, ta mas
kumpridu mbokadu: el ke e na mara
bas prumeru, dipus e mara di
368
metadi e mara di riba (N.M.) -.
mbon!
1.interj., *interjeio que designa
[aprovao]. - Tudu kusa ku konki
porta di noti, tcoman; i falal: mbon!
(T.M.) -. (BOM!). N.F. bon!.
2.con., *palavra que se repete
inconscientemente na conversa ou
escrita e tem como efeito chamar a
ateno para a frase seguinte;
bordo. - Prontu, mbon, es i manera
di divirti di Belanafa (R98) -. (BOM).
N.F. bon.
mbora
con., *conjuno subordinativa que
introduz oraes concessivas;
apesar de; se bem que. - I ten
manga di omis ku ta pensa te gosi
suma no tuturdonas, mbora
sivilizason tciga kuas tudu parti di
mundu (Igr.I.) -. (EMBORA). N.F.
neol.
mborka
1.v.intr., *virar de fundo para o ar;
cair de borco ou de boca para baixo.
- I bai dianti un bokadu i mborka ku
rostu na tcon (N.T.) -.
(EMBORCAR). N.S. sin. vira.
2.v.intr., *manter os ovos a uma
temperatura adequada; chocar;
incubar. - Didime na ki polon, Ganga
staba la, i bota si tris obu i mborka la
riba (T.M.) -. N.S. mborka
hipernimo de EMBORCAR e de
INCUBAR.
mborkadu
part., *virado de boca para baixo. - i
kai mborkadu na tcon (N.T.) -.
(EMBORCADO). N.S. sin. viradu.
mborla
v., *enganar. - Bu bin, bardadi
kaladu, ku fitu di mborla (C.S.) -.
(BURLAR).
mbosa
1.v., *espreitar; espiar; proteger,
escondendo. (EMBUAR). N.S.
V.B.
2.v., *envolver-se num pano ou
manta.
mbosadu
part., *escondido; envolvido. -
Mbosadu na koliti di Nhu Onor
(R.N.) -. (EMBUADO).
mbosa-mbosa
v., *ficar a um canto, tentando
passar despercebido; estar
suspeitoso. - Kinta fika mbosa-
mbosa (T.M.) -. (deriv. EMBUAR).
N.M. redobro.
mboskada
n., *pequena operao ofensiva
realizada de surpresa. - kantus ku
kai na mboskada i panha tiru i fika la
(C.P.) -. (EMBOSCADA). N.F. mil.,
imboskada.
mbuka 1
v., *dar uma cabeada. - Kil ora omi
mbuka na mindjer (T.M.) -. N.F.
Francs bouc que significa bode
ou macho de cabra.
mbuka 2
n., *pancada com a cabea;
cabeada. - Un mbuka son ki forti
sin, ku fadi mas sinku ku na falta, i
kuma? (M.M.) -. N.F. Francs
bouc.
mbuldja
1.v.tr., *envolver em tecido ou papel;
empacotar. - Otca ki tiral na krus, i
mbuldjal na un lensol (V.N.) -.
(EMBRULHAR). N.F. mbuludja.
2.v.intr., *cobrir-se com um pano. -
Lubu mbuldja na ratadjus i dita pertu
di fugu (A.P.) -. (EMBRULHAR-SE).
mbuludja
v., (EMBRULHAR). N.F. vd.
mbuldja. N.S. V.A.
mbuludju
n., *pacote. - Ka bu diskisi kuma
mon di mbuludju flaka dja de! (J.B.)
-. (EMBRULHO).
mburta di
loc. adv., - Nhu Falkon na ronka
bariga pa bai banku ku si mburta di
dona di pasta na mon (M.M.) -.
(deriv. BRUTA). N.F. mburuta di,
vd. burta di.
mburuta di
loc.adv., - Kil ora djanan mburuta di
tcuba kai i na tcubi, i modja djintis
369
(N.M.) -. (deriv. BURTA). N.F.
mburta di, vd. burta di.
me 1
adj., *adjectivo que entra na
composio de lexias compostas e
que significa [metade de um todo]. -
Na kada me-ora di djumbai bu ta
sibi un kusas ki abo nunka bu ka
sibiba (IN96) -. (MEIO). N.S. sin.
meiu.
me 2
1.adj., *prprio. - Io, i ami me ki n
misti partisipa nes dibati ku bo sta
nel (R95) -. (deriv. MESMO).
2.adv., *propriamente; apesar de
tudo. - E kustuma me kil manera di
dividi pa rena (R96) -.
me 3
intens., - Si kontra bo bin ba ki
guera, na ki teras ke bo ka kunsi, bo
na bin riba me? (A.S.) -. N.F. vd.
men.
me-dia
1.n., *doze horas; a hora que separa
a manh da tarde. - n mbarka na
praia di skadinha parti di me-dia na
kanua di remu (N.M.) -. (MEIO-DIA).
N.M. lexia composta. N.S. ant. me-
noti.
2.coloc. me-dia toka, * meio-dia.
me-noti
n., o momento que determina o fim
de um dia e o comeo do outro.-
badja karnaval, disna kuatru ora di
tardi te me-noti (A.C.) -. (MEIA-
NOITE). N.M. lexia composta. N.S.
ant. me-dia.
medi
v.intr., *temer; ter medo. - e ta medi
kontau bardadi (R98) -. (deriv.
MEDO).
media 1
v.tr., *ser mediador; servir de
intermedirio. - e djunta sforsu pa
pudi media no konflitu (R98) -.
(MEDIAR). N.F. paroxtona, neol.
N.S. sin. kumpu kombersa.
media 2
n., *valor mediano. - media nasional
i trinta alunus pa un pursor (MR98) -
. (MDIA). N.F. proparoxtona, neol.
mediadur
n., *rbitro; intermedirio;
medianeiro. - I fasidu mediadur entri
Deus ku omis (L.Cat.) -.
(MEDIADOR). N.F. neol. N.S. sin.
midianeru.
medianti
con., *preposio que significa [por
meio de]; atendendo a. - Omi dibi di
tene priokupason di bisti medianti si
pusibilidadis (IN96) -. (MEDIANTE).
N.F. neol.
medianu
adj., *o que est no meio.
(MEDIANO). N.S. V.B.
medika
n.f., - Junta Medika (R95) -.
(MDICA). N.F. proparoxtona, vd.
mediku.
medikamentu
n., *curativo; remdio. - I ka ten
medikamentu ku pudi kaba ku kil
tcaga la, purke mas bu pui kualker
medikamentu, fosforu na penetra
son (C.P.) -. (MEDICAMENTO).
N.F. neol. N.S. sin. kurativu; sin.
mesinhu.
medikason
n., *curativo. (MEDICAO). N.S.
V.B., sin. kuratibu.
mediku
n., *que exerce a medicina. - Ba
ospital bu lebal, mediku i ba djubiu
mininu (R95) -. (MDICO). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. dutur.
medisina
n., *cincia que estuda os meios de
curar e prevenir as doenas. - i na
funsiona na Bisau un skola di
medisina (P.dosS.) -. (MEDICINA).
N.F. neol.
medita
v., *reflectir profundamente;
estabelecer mentalmente uma
relao com Deus. - komunidadi ki
ta medita palabra di Deus (L.S.) -.
(MEDITAR). N.F. neol.
meditason
n., *concentrao mental e reflexo;
370
contemplao. - Djubi tan kantigas
di meditason (L.Cat.) -.
(MEDITAO).
mediteraniu
n., *que est no meio de terras; mar
continental. - Mar Mediteraniu (R95)
-. (MEDITERRNEO). N.F.
proparoxtona.
mediu
adj., *que est no meio; mediano. -
e panha bolsa pa tira kursu mediu
(IN96) -. (MDIO). N.F.
proparoxtona, neol.
medu
n., *sentimento de grande
inquietao; susto; receio. - N ta
sinti medu di bu negan (Dj.) -.
(MEDO). N.F. neol. N.S. miti medu.
medunhu
adj., *que causa medo; terrvel. -
Sida i un duensa medunhu ku ten
na Guine-Bisau (Cecomes) -.
(MEDONHO).
megafoni
n., *instrumento para amplificar e
dirigir o som; altifalante. - megafoni
ki no teneba i iera dus megafoni
(R95) -. (MEGAFONE). N.S. sin.
altufalanti.
meia
n., *pea de vesturio que cobre o
p e a perna; pega. - e kalsa meia
ku sapatu (N.M.) -. (MEIA). N.S.
bola di meia.
meiu
1.adj., *que significa metade. - Maria
toma meiu kilu di pomada karu, di
nardu puru, i unta Jesus na pe
(N.T.) -. (MEIO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. sin. me 1; meiu-
ambienti.
2.n., *metade. - i eraba un pes i
meiu (IN84) -. N.S. sin. metadi.
3.n., *recursos; fortuna. - Bu ten ku
dal meiu di transporti (C.P.) -. con.,
pur meiu di, (POR MEIO DE). N.F.
vd. pur meiu di.
meiu-ambienti
n., *natureza e tudo e todos aqueles
que nos rodeiam. - Meiu-ambienti i
un kau ki anos tudu no ta ba
nkontra, nde ku no ta anda, i
ambienti ta favurisinu kondisons ku
saudi (R95) -. N.F. neol. N.M. lexia
composta. N.S. sin. ambienti.
mekaniku
n., *perito em mecnica. - No tene
manga di mekaniku li na Guine
(IN96) -. (MECNICO). N.F.
proparoxtona, neol.
mekanismu
n., *processo; combinao de
meios. - mekanismus di atuason,
sedu manera di tarbadja di governu,
i dibi di dimokratizadu (R96) -.
(MECANISMO). N.F. neol.
mel
n., *substncia que as abelhas
produzem. - Un dia e ruma pa e bai
tira mel ki staba na kumbu di un
palmera ki kai (F.M.) -. (MEL).
mela
v.intr., *ser doce. - na bu boka i na
mela suma mel (N.T.) -. (MELAR).
N.S. mela tcut; mela o
equivalente de MELAR, v.intr., e
melanta o equivalente de MELAR,
v.tr.
mela tcut
coloc., *ser muito doce. (deriv.
MELAR). N.F. vd. tcut. N.S. V.A.
meladu
part., *que doce como o mel. - bo
bibi kusa meladu (Igr.I.) -.
(MELADO).
melansia
n., *fruto da melancia ou melancieira
da famlia das Cucurbitceas.
(MELANCIA). N.F. paroxtona. N.S.
V.B., n.v. Cucumis citrullus.
melanta
v.caus., *adoar; aucarar. (deriv.
MELAR). N.S. V.A., melanta o
equivalente de MELAR, v.tr., e mela
o equivalente de MELAR, v.intr.
melga
n., *espcie de mosquito, muito
pequeno. (MELGA). N.S. V.B.
melmelada
n., *doce de marmelo.
371
(MARMELADA). N.S. V.A.
melmelu
n., *fruto do marmeleiro da famlia
das Rosceas. (MARMELO). N.S.
V.A,; n.v. da planta: Cydonia
oblonga.
melon
n., *fruto do meloeiro da famlia das
Cucurbitceas. (MELO). N.S. V.B.,
n.v. Cucumis melo.
membru
1.n., *parte do corpo dos
vertebrados que serve para a
locomoo. - Kurpu umanu sta
divididu na tris partis: kabesa,
tronku, membru (N.M.) -.
(MEMBRO).
2.n., *pessoa que faz parte de uma
corporao; militante. - un membru
di guvernu falau kuma es kusa asin
ku ten ku fasil (IN96) -.
memoria
n., *faculdade de conservar a
lembrana das coisas passadas ou
ausentes. - Sugundu statistika di
noventa i sinku, si nha memoria i
bon, i ta faladu kuma Bolama tene
sesenta i sinku pursentu di
analfabetus (MR98) -. (MEMRIA).
N.F. proparoxtona.
memu
adj., - Rapas tan ta fasi memu kusa
(N.M.) -. N.F. vd. mesmu.
men
1.intens., *adjunto de intensidade
que acrescenta ao verbo de frase
interrogativa o sema [dvida]. - Anta
algun delis ta bota men? (J.S.) -.
N.F. me 3.
2.intens., *adjunto de intensidade s
frases no interrogativas para
exprimir uma escolha onde no
existe outra alternativa. - Ami men n
ka na maina (J.S.) -. N.S. contr. de.
menda 1
1.v.tr., *corrigir; modificar; remendar.
(EMENDAR).
2.v.tr., *acrescentar; juntar. - Fidju di
Deus, si bu djudan menda pon
(J.D.) -. N.S. sin. ndjudja.
menda 2
n., *aco de emendar; remendo;
correco; acrscimo. - menda ka ta
fila ku ki bistidu bedju (N.T.) -.
(EMENDA). N.S. pui menda; sin.
remendu.
mendadu
part., *corrigido; reparado.
(EMENDADO). N.S. V.B.
mendadur
n., *reparador. (EMENDADOR).
N.S. V.B.
mensajen
n., *comunicao escrita ou verbal;
recado. - n pensa kuma n tciganta
es mensajen diritu pa oredja di
djintis: djintis manda kabas inda,
kabas ku mandadu inda de, pa ba
konta kuma e misti sinta kombersa
(R98) -. (MENSAGEM). N.F.
paroxtona, neol. N.S. sin. rekadu.
mensajeru
n., *portador de mensagem. - Anos
tambi no tcomadu pa sedu
mensajeru di Bon-Noba di salbason
(L.S.) -. (MENSAGEIRO). N.F. neol.
mensal
adj., *relativo cada ms; que dura
um ms. - kin ki ganha dus milion
aos i kin ki na vivi un nivel mas
bachu di kin ki ganhaba un trizentus
pes tempu di Tuga, mensal (IN96) -.
(MENSAL). N.F. neol. N.S. sin.
kada mis.
mensalidadi
n., *penso ou ordenado que se
paga cada ms; mesada. - Djintis
paganu mensalidadis skolar pa no
pudi kompensa (R95) -.
(MENSALIDADE). N.F. neol.
menti 1 [-menti]
suf.nom., *sufixo nominal que entra
na formao de substantivos,
exprimindo a ideia de aco ou
resultado, qualidade ou estado. -
apontamenti - iaramenti - kasamenti
- kontentamenti - lebsimenti -. (-
MENTO). N.F. mentu. N.M. sufixo
de verbos.
menti 2 [-menti]
372
suf.adv., *sufixo adverbial que entra
na formao de advrbios de modo.
- antigamenti - infelismenti -
pratikamenti - prinsipalmenti -
rapidamenti -. (-MENTE). N.M.
sufixo de adjectivos.
menti 3
n., *poder intelectual de algum;
pensamento. - i ta ngana menti di
djintis nosenti (N.T.) -. (MENTE).
N.F. neol.
mentolatu
n., *espcie de pomada preparada
com mentol. (MENTOLADO). N.S.
V.B.
mentu [-mentu]
suf.nom., - dizinvolvimentu -
kunhisimentu - mindjoramentu -
molisimentu - nasimentu -. (-
MENTO). N:F: neol. vd. menti 1.
menus
1.adv., *advrbio de quantidade que
indica [em menor quantidade]. - Ami
ki menus di tudu pobu di Deus
(N.T.) - Portuguis i lingua ofisial, ma
menus di 10% ki ta papial (P.dosS.)
-. (MENOS). N.F. paroxtona. N.S.
sin. ma ka.
2.con., *preposio que indica
[excepto]. - Tudu djinti ku sta na tera
e adoral, menus kilis ku se nomi sta
skritu desdi kunsada na libru di
Karnel (N.T.) -. (MENOS).
3.n., *na Aritmtica significa o sinal
de subtraco [-]. (MENOS).
menusa
1.v.tr., *fazer diminuir; reduzir; tornar
menor. - Kaba ku moska, asin ku ta
menusa panga-bariga (Igr.I.) -.
(deriv. MENOS). N.F. proparoxtona.
2.v.intr., *diminuir; perder a
importncia. - I pirsis pa el i kirsi,
ami pa n menusa (N.T.) -.
menusadu
part., *desprezado; feito menos.
(deriv. MENOS). N.S. V.B.
merda
n., *porcaria. - Ai droga, o bin,
nunde ki sai pa es mininu merda
garandi (J.D.) -. (MERDA). N.F. fam.
merdia
v.caus., *sujar com merda; fazer
asneira. (deriv. MERDA). N.F.
paroxtona, fam. N.S. V.B.
merdus
adj., *nojento. (MERDOSO). N.F.
oxtona, fam. N.S. V.B.
merenda
n., *refeio leve da tarde.
(MERENDA). N.S. V.B., sin. lantce.
merengue,
n., dana originria do Haiti.
(MERENGUE). N.S. V.A.
merengui
*bolo de clara de ovo e recheio.
(MERENGUE). N.S. V.B.
meresi
v., - es kiston i meresi atenson
(R95) -. (MERECER). N.F.
proparoxtona, neol., vd. mersi.
meridional
adj., *austral. (MERIDIONAL). N.S.
V.B.
merkadu
1.n., *lugar pblico onde se vendem
coisas; centro de comrcio; feira. -
Pa isemplu, no ta bai na merkadu di
Bande, no ta odja lichu (IN96) -.
(MERCADO). N.F. neol. N.S. sin.
fera.
2.n., *comrcio. - merkadu livri
(IN96) -.
merkaduria
n., *tudo o que se compra e se
vende; objecto de comrcio. -
Merkadurias importadus ta djakasi
ku produtus di tera (P.dosS.) -.
(MERCADORIA). N.F. paroxtona,
neol. N.S. sin. kusa ku ta bindidu.
merkuriu 1
n., *metal prateado e lquido a
temperatura ordinria, cujo smbolo
[Hg]. - e na kumpra merkuriu
(IN96) -. (MERCRIO). N.F.
proparoxtona.
merkuriu 2
n., - Djensianu azul o merkuriu i bon
pa ba ta limpa tcaga ku el (Igr.I.) -.
(deriv. MERCRIO). N.F. vd.
merkuru.
373
merkuru
n., *lquido anti-sptico de uso
externo; mercurocromo. (deriv.
MERCRIO). N.F. merkuriu 2. N.S.
V.A.
merma
v., *no crescer; ficar de tamanho
curto. - Mininu merma -.
(MERMAR). N.S. V.A.
mermadu
part., *que ficou de tamanho curto. -
Bedjisa fasin dobra, ami ke i ka
mermadu (O.S.) -. (MERMADO).
mermeri
v., *queixar-se; atrever-se, reagir em
circunstncias que possam causar
uma reaco contrria negativa;
refilar. - Nha blanha bida lala di
nhara-sikidu, nin pa mermeri boka
ka ten (O.S.) -. (deriv.
MURMURAR). N.F. proparoxtona.
N.S. sin. rafila.
mersenariu
n., *pessoa que trabalha por
interesse; soldado profissional que
serve qualquer exrcito a troco de
dinheiro. - No pudi sta sertu di kuma
i ka mersenariu di Senegal o di
Guine Konakri ku sta bas di ordis di
Nhu Nino Vieira, ku ka tene dja nin
un koldadi rispitu des povu li, ku
pudi bin difindi es no tera ku sedu
tcon di Cabral (R98) -.
(MERCENRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
mersi
1.v.tr., *ser digno de. - Es omi i
mersi pa bu fasil e fabur pabia i ama
no nason (N.T.) -. (MERECER). N.F.
meresi.
2.v.tr., *ter direito a. - Asin propi ku
bu mersi, abo traidur! (Igr.I.) -.
mersidur
n., *digno. - Abo i mersidur di toma
libru, pa kebra si selus (N.T.) -.
(MERECEDOR).
mesa
1.n., *mvel onde se comem as
refeies, se escreve, se joga;
banca. - Pa kabantada, i parsi pa ki
onzi, otca i staba na mesa (N.T.) -
Kuntangu ke dan oh, tok n ndjua,
ma se mesa mafe ta sobra (C.S.) -.
(MESA). N.S. mesa-rodondu; pui
mesa; sopa mesa; tira mesa.
2.n., *rgo que dirige uma
assembleia. - Obrigadu presidenti di
mesa (R95) -.
mesa-rodondu
n., *debate entre especialistas, cada
um com a possibilidade de intervir
sobre o assunto estabelecido. - no
na fasi un mesa rodondu (R95) -.
(MESA-REDONDA). N.M. lexia
composta.
mesinhu
1.n., *medicamento; remdio. - n
bin findi lenha pa n ta firbi mesinhu
(T.M.) -. (MEZINHA). N.S.
MEZINHA designa lquido para
clster ou remdio caseiro. N.S. sin.
medikamentu.
2.n., *amuleto; talism. - i tene
mesinhu di fasi disperta djinti ku
muri (F.M.) -. N.S. mesinhu
hipernimo de MEZINHA, de
MEDICAMENTO, e de FEITIO.
mesis
n., *caro que parasita as aves de
capoeira; piolho das galinhas. N.F.
oxtona. N.S V.M.
mesmu
1.adj., *idntico; inaltervel; igual. - I
ten un omi ki na konta mesmu storia
dedi 1986 (P.dosS.) -. (MESMO).
N.F. neol., memu.
2.adv., *exactamente; e at. - O ki
no disidi gueria no na gueria mesmu
(R98) -. (MESMO).
Mesopotamia
n., *regio que se encontra entre
rios; antiga regio dos tempos da
Bblia do Antigo Testamento,
situada entre os Tigre e Eufrtes. -
Deus parsi dianti di no pape Abraon
otca ki staba inda na Mesopotamia
(N.T.) -. (MESOPOTMIA). N.F.
proparoxtona.
mestre
1.n., *chefe no trabalho; mestre
374
carpinteiro; mestre pedreiro.
(MESTRE).
2.n., *professor; patro. - Abos,
mestres, bo trata bo katibus na
manera djustu i bon (N.T.) - i ka bon
pa manga di bos sedu mestres
(N.T.) - El ki mestre di tudu bardadi
(N.T.) -.
metadi
n., *uma das duas partes iguais ou
quase iguais em que se divide o
todo. - i ka ten metadi ermondadi, o i
sedu o i ka sedu (J.S.) -. (METADE).
N.S. na metadi di; sin. meiu.
metal
n., *substncia simples, dotada de
brilho prprio e boa condutora de
calor. - pe suma metal ku na lampra
(N.T.) -. (METAL). N.F. neol.
metru
n., *unidade de comprimento. - Ridia
di duzentus metrus i tadja riu te na
roda di mar (M.M.) -. (METRO).
metudu
n., *modo de proceder; processo;
tctica. - mamanta i ka un metudu
ku pudi tudji mindjer pa i prenha
(R96) -. (MTODO). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. sin.
manera.
mi
pron.pess.compl.o., *forma do
pronome pessoal complemento
oblquo 1sing.; comigo. - Fugu falal:
Bu gosta di mi? (T.M.) -. (MIM).
midalha
n., *chapa de metal que serve como
condecorao; prmio. - Djinti ke
nganha midalhas ne kau li, nunde
elis? (IN96) -. (MEDALHA). N.F.
neol.
midi
1.v.tr., *determinar uma quantidade
por meio de uma medida; calcular
as medidas. - I midi prasa ku kana
(N.T.) -. (MEDIR).
2.v.tr., *moderar; avaliar refrear. -
anos i opozison risponsavel, no ta
midi ke ke no na papia (R95) -.
midianeru
n., *intermedirio; intercessor;
mediador. - Andjus ntrega lei na
mon di un midianeru (N.T.) -.
(MEDIANEIRO). N.F. neol. N.S. sin.
mediadur; sin. nogosiadur.
midida
1.n., *grandeza que serve de padro
para avaliar outras do mesmo
gnero. - Midida ku bo midi ku el, el
ku djinti na midi bos (N.T.) -.
(MEDIDA).
2.n., *deciso; precauo. - Midida
di proteson, ker dizer, midida di
siguransa (R98) -.
mididu
part., *mesurado. - dizinvolvimentu
di un tera ta mididu pa
dizinvolvimentu di si sistema di
idukason na kil tera (R98) -.
(MEDIDO).
midison
n., *avaliao. (MEDIO). N.S.
V.B.
midji
v., *ajudar algum no trabalho de
pilar. - I nega midji -. N.S. V.A.
midju
n., *nome comum de vrias plantas
da famlia das graminceas. -
Purmeru n ta dal papa di midju, n
pui gustu ku mantega (R96) -.
(MILHO). N.S. midju-basil; midju-
kabalu; midju-pretu; soka di
midju; MILHO significa midju-basil.
midju-basil
n., *planta da famlia das
graminceas, denominado tambm
milho americano ou milho-rei. - papa
pa mininu ku midju pretu o midju
basil (H.C.) -. (MILHO BASIL). N.M.
lexia composta. N.F. guin. N.S. n.v.
Zea mays; o termo basil indica a
sua possvel introduo a partir do
Brasil.
midju-kabalu
n., *planta da famlia das
graminceas, denominado tambm
sorgo. (MILHO CAVALO). N.F. guin.
N.M. lexia composta. N.S. V.A., n.v.
Sorgum vulgaris.
375
midju-pretu
n., *planta da famlia das
graminceas, denominada tambm
milhete. - Es ku pui ki no labra ki
midju pretu ku tarda pa kusidu
(C.V.) -. (MILHO PRETO). N.F.
Guin. N.M. lexia composta. N.S. n.v.
Pennisetum typhoides.
migra
v., *deixar o pas de origem para se
ir estabelecer noutro. - Si alguin
migra pa no tera pa bin buska
mindjoris kondison di tarbadju, pa i
buskal di utru manera (R95) -.
(EMIGRAR). N.F. imigra. N.S. sin.
sai di tera.
migrason
n., *sada voluntria do pas natal. -
Tudu es kusas i iabri kaminhus pa
migrason, ku sedu sai di bu tera pa
ba buska (R96) -. (EMIGRAO).
N.F. imigrason.
migu
v., *gostar; frequentar. - Karnel bai
pa un lugar ku lubu ta migu di sta
nel (A.P.) -. (deriv. AMIGO).
mikrobiu
n., *ser vivo, animal ou vegetal, no
visvel vista desarmada;
microorganismo. - panga-bariga ta
bin pabia di susidadi, mikrobius ta
ientra atraves di bianda, iagu o mon
susu (Igr.I.) -. (MICRBIO). N.F.
proparoxtona, neol.
mikrofoni
n., *aparelho que permite a
amplificao ou a gravao de sons.
- no na da dutur Nelson mas un bias
no mikrofoni (R95) -.
(MICROFONE). N.F. neol.
mil
quant., *nmero cardinal. - Tacha di
mortalidadi di mininus, ku menus di
un anu di bida, i di 140 na kada mil
nasimentus (P.dosS.) -. (MIL). N.S.
mil i un.
mil i un
quant., *nmero cardinal que
significa uma grande quantidade. -
Si palabras di guera i kolisensa
pronunsiadu di mil i un manera,
konformu orijen di kin ki pronunsial
(P.dosS.) -. (MIL E UM).
milagri
n., *acontecimento admirvel;
mistrio; prodgio. - Es milagri i sinal
di manifestason di sigridu di Deus
(L.S.) -. (MILAGRE). N.F. neol.
miliaris
quant., *nmero cardinal que
significa grande quantidade. - Na
Afrika miliaris di mininus ta pirdi vida
nosentimenti pabia di guera (R96) -.
(MILHAR; MILHARES). N.F.
paroxtona, neol.
mililitru
n., *milsima parte do litro.
(MILILITRO). N.S. V.A.
milion
quant., *nmero cardinal; mil vezes
mil; grande quantia. - un fiskal na
ganha un trizentus kuntu, valur di si
kustu di vida i un milion (IN96) -.
(MILHO).
milionariu
adj., *que possui milhes. - alguin ta
pega un vinti mil dolar i tciga i
dipozital na banku, el na Guine-
Bisau, el ki milionariu (IN96) -.
(MILIONRIO). N.F. proparoxtona,
neol.
milisia
n., *tropa colonial; tropa de segunda
linha. - i bin tciga altura ki nesesariu
riorganiza milisias armadu (C.P.) -.
(MILCIA). N.F. proparoxtona.
militanti
n., *partidrio activo; combatente. -
utrus ntindi kuma elis e tene
militantis tciu, purtantu e ka pudi
toma parti na koligason (IN96) -.
(MILITANTE). N.F. neol.
militar
1.adj., *relativo guerra, milcia,
s tropas. - lei di sirvisu militar
obrigatoriu (R95) -. (MILITAR). N.F.
neol.
2.n., *indivduo que faz parte das
foras armadas. - militar ki ka ten
saida ke ki dibi di fasi ku arma?
376
(R98) -.
mima
v., *acarinhar; dar mimos; amimar. -
Mama, n didja ki tempu, ku ta
mimanba pa n kume (J.D.) -
(MIMAR). N.S. mima hipnimo de
MIMAR, que significa tambm
representar por gestos.
mimadu
part., *representado por gestos. -
Netus ta mimadu pa se dona suma
kodes pa se papes (J.S.) -.
(MIMADO).
mimosa
n., *rvore da famlia das
Minosceas. (MIMOSA). N.S. V.B.,
n.v. Mimosa pudica senegalensis.
mimu
n., *carinho. - suma mame ku ta kria
si fidju ku mimu (N.T.) -. (MIMO).
N.F. neol.
mina 1
1.v., *pr material explosivo ou
minas. - N falaba dja kuma kin ke
na mina kau i ten ki farta guera
(R98) -. (MINAR).
2.n., *desaparecer subitamente. -
tabanka disaparsi, baka disaparsi,
pekaduris: el omi, kila mina, i ka
odjadu djanan mas! (T.M.) -.
mina 2
1.n., *cavidade subterrnea de onde
se extraem metais ou gua. (MINA).
2.n., *dispositivo com carga
explosiva e mecanismo detonador. -
kantu ku kai na mina, kantu
mutiladu, kantu ku fika sin vista,
kantu ku fika sin naris! (C.P.) -.
mina kau
1.coloc., *pr material explosiva ou
minas. - Kin ke na mina kau i ten ki
farta guera (R98) -. (deriv. MINAR O
CABO). 2.coloc., *pr obstculos.
(MINAR O CABO). N.F. fig.
minadu
part., *diz-se de um territrio com
minas. - No fala elis pa e toma muitu
kuidadu ku areas ke sibi kuma
militaris sta li, i area ke normalmenti
kunsa minadu (R98) -. (MINADO).
minajen
n., *aco ou efeito de espalhar
minas. - ali utru minajen ku fasidu
na aria li di Bisau (R98) -. (deriv.
MINAR). N.F. paroxtona, neol.
minanta
v.caus., *fazer desaparecer. (deriv.
MINAR). N.S. V.M.
mindjer
1.n.f., *pessoa de sexo feminino. -
N odja un mindjer bonitu i bisti saia
budjugu bonitu i karga mbuludju i
firma i na furta djubin (N.M.) -.
(MULHER).
2.n.f., *esposa; companheira. - omi
ta pabi son lugar pa si mindjer, kila
ta tarbadja kil lugar, ki arus e ta
dividil (N.M.) -.
mindjer-garandi
n., *mulher velha; minha velha;
matriarca. - I falal: bin kudi un
mindjer garandi na rua! (R95) -.
(deriv. GRANDE MULHER). N.M.
lexia composta. N.S. mindjer-
garandi hipnimo de GRANDE
MULHER que designa tambm a
mulher famosa; garandi mindjer
designa a mulher famosa e mindjer
kumpridu designa a mulher alta.
mindjerenti
n., *algum que gosta muito de
mulheres. (MULHERENGO). N.S.
V.B., sin. mansebu.
mindjerndadi
1.n., *rgo sexual feminino; vagina.
- no na pidi bos pa bo ivita di fasi
korti garandi na mindjerndadi di
badjudas, pabia i pudi provoka
molostrus garandi, pirdi sangui o
purblema garandi na ora di padi
(Cecomes) -. (deriv. MULHER). N.S.
sin. femiandadi.
2.n. pitu di mindjerndadi,
*proeminncia na regio plvica da
mulher; monte de Vnus. (deriv.
PEITO). N.M. lexia complexa.
mindjor
1.adj.comp., *comparativo de bom;
que de qualidade superior. -
kumpra mas baratu i produtu
377
mindjor (P.dosS.) -. (MELHOR).
2.adv., *comparativo de bem; de
modo mais perfeito. - no tera pudiba
dja mindjor pasa na buska un utru
rumu (R98) -. N.S. sin. mas
mindjor.
mindjora
v.tr., *tornar mais prspero;
aperfeioar. - manera ku bu pudi
mindjora fonti di iagu na bu tabanka
(igr.I.) -. (MELHORAR). N.F. vd.
mindjoria 1.
mindjoramentu
n., *aperfeioamento; progresso. -
projetu di mindjoramentu di bairus
(R95) -. (MELHORAMENTO).
mindjoria 1
1.v.tr., *tornar mais prspero;
aperfeioar. - I un kaminhu ki na
buskadu pa mindjoria idukason na
Guine (P.dosS.) -. (MELHORAR).
N.F. mindjora. N.S. ant. pioranta.
2.v.intr., *sentir alvio de sade;
tornar-se mais prspero. - ka bu
priokupa ku mi, n na mindjoria
(Cecomes) -. N.S. ant. piora.
mindjoria 2
n., *acto ou efeito de melhorar;
diminuio de doena. - Bon
mindjoria, ami lundju di bo, i pena
nha mon ka iangasa kosta pa n
didjau (J.D.) -. (MELHORA). N.F.
paroxtona.
mindjoriadu
part., *mais perfeito; corrigido. - Seti
mindjeris di es tabanka tene dja
fugon mindjoriadu e ka ta gasta
lenha suma ami (M.M.) -.
(MELHORADO).
mineru
n., *pessoa que trabalha nas minas.
(MINEIRO). N.S. V.B.
mingua
v.intr., *tornar-se menor; diminuir;
decrescer. - kurpu fika i na mingua
son (Cecomes) -. (MINGUAR). N.F.
proparoxtona, neol.
minguadu
part., *diminuido. (MINGUADO).
N.S. V.B.
minhoka
n., (MINHOCA). N.F. neol., vd.
manhoka. N.S. V.B.
mini
adj., *elemento de formao de
palavras que significa pequenez. - e
badjuda di mini-saia nganan, i falan
kuma ami son ki i misti, didime i
foranu kuatru. (A.B.) - mini-karnaval
(R95) -. (MINI-).
minimu
1.adj.superl., *superlativo absoluto
de pequeno; mais pequeno; mais
baixo. - salariu minimu (R95) -.
(MNIMO). N.F. proparoxtona, neol.
2.n., *a mais pequena quantidade
de uma coisa. - bu ten ke dal un
minimu di kunhisimentu (R99) -.
minina
n.f., *criana de sexo feminino;
mulher nova ou adulta solteira. - i
ten un tera ke teneba kuadrus di si
tera, minina di kintu anu, minina di
kuartu anu di Liseu (C.P.) -.
(MENINA). N.F. mininu.
mininesa
n., *meninice; infncia. - No
mininesa ku mininesa di aos i ka
djuntu (J.S.) -. (MENINEZ).
mininjite
n., *doena que afecta as
membranas do crebro,
denominadas meninges. - I ten beju
tambe pa ivita nes momentu di
duenti ku bu sibi kuma i tene es
duensa di mininjite (R98) -.
(MENINGITE). N.F. neol.
mininu
n., *criana. - Otca mininu i grandi
un bokadu, si pape i ta toma siti i ba
djubi di fidju (F.M.) -. (MENINO).
N.S. mininu hipernimo de
MENINO e de MENINA; mininu di
kriason; mininu kansadu.
mininu di kriason
n., *filho ou filha entregue a uma
famlia para receber uma educao.
- n ta lanta n dobra nha stera,
mininu di kriason pega trabadju
(C.S.) -. (deriv. MININO DE
378
CRIAO). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. kriason.
mininu kansadu
n., *diz-se de um mido chato ou
aborrecido, que est a importunar.
(deriv. O MENINO CANSA). N.M.
lexia composta. N.S. V.M.
mininusinhu
n.dim., *criana pequena. - No sibi
kuma kasamenti di mininusinhu ku
ka tene kurpu inda di padi, si bu dal
kasamenti tambe na un omi ku pudi
sedu si dona, kila tambi ka bali
(R95) -. (MENINOZINHO). N.S.
mininusinhu hipernimo de
MENINOZINHO e de
MENINOZINHA.
ministeriu
n., *cada um dos departamentos em
que se divide o poder executivo. -
ministeriu di promoson feminina
(R95) -. (MINISTRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
ministra
n.f., *membro de sexo feminino do
Conselho de Ministros. - pa sinhora
ministra informanu (R95) -.
(MINISTRA).
ministru
1.n., *membro do poder executivo
que dirige um ministrio. - Ami so pa
lembranta ministru kiston di strada
di Mansaba-Bafata (R95) -.
(MINISTRO). N.F. neol.
2.n., *aquele que tem um cargo ou
est encarregado duma funo; na
liturgia crist, designa a pessoa que
exerce certas funes sagradas. -
Ora ki tudu fasidu, padri ku ministrus
e na sai (L.Cat.) -.
ministrundadi
n., *cargo ou funes de ministro;
ministrado. - Pulitikus faima par el,
ke sedu ministrundadi o utru kuru
dentru di guvernu (R98) -. (deriv.
MINISTRO).
minoria
n., *a parte menor; pequeno nmero
em relao a um conjunto. - nes
momentu i minoria ki ta benefisia ku
kil koldadi di situason (IN96) -.
(MINORIA). N.F. paroxtona, neol.
minsa
v., (MIJAR). N.F. vd. misa 2. N.S.
V.B.
mintida
n., *afirmao contrria verdade;
engano. - ka bu konta mintida nin ka
bu da tustumunhu falsu (L.S.) -.
(MENTIRA). N.F. mintira. N.S.
kontadur di mintida; sin.
kafumban; ant. bardadi.
mintira
n., - nunka mas i ka torna konta
mintira na si vida (L.S.) -.
(MENTIRA). N.F. neol., vd. mintida.
minutu
1.n., *medida de tempo, que
corresponde sexagsima parte da
hora. - Si aos sabura i so pa alguns
minutus, amanha i pudi sedu kasabi
pa restu di bu vida (Cecomes) -.
(MINUTO).
2.n., *medida de ngulo, que
corresponde sexagsima parte do
grau.
miol
1.n., *crebro; medula. (MIOLO).
N.F. miolu.
2.n., *inteligncia; juzo. (MIOLO).
3.n., *parte interior de certos frutos.
(MIOLO). N.S. V.A.; miol
hipernimo de CREBRO, de
MEDULA e de MIOLO; sin. totona.
miolu
n., - Fidju di no tera ku tene miolu
dentru di kabesa pa tarbadja dritu
(R98) -. (MIOLO). N.F. neol., vd.
miol.
mip
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de especificar o sentido
[intenso]. - sukuru mip -. N.S. V.A.
mira 1
v.tr., *fazer mira ou pontaria. - I ba
murdil na pe, otca i na miraba dja
Pumba (L.S.) -. (MIRAR). N.F. neol.
mira 2
n., *perfume produzido com a planta
homnima, da famlia das
379
Burserceas. - e pursenta kusas ke
tisi pa patil, uru ku insensu ku mira
(N.T.) -. (MIRRA).
mis
n., *cada uma das doze partes em
que se divide o ano. - Speransa di
un pes pa kada fin di mis, pa kil
mininus na moransa pa ka e tcora
fomi (T.Dj.) -. (MS). N.M. pl. mizis.
Misa 1
n., *cerimnia eucarstica com que
as comunidades crists
comemoram o sacrifcio de Cristo. -
Sugunda-fera e rasa Misa di alma di
Okandi, pa si alma bai diskansa na
utru mundu (N.M.) -. (MISSA). N.F.
a vogal [i] alta anterior-palatal,
longa.
misa 2
n., *urinar. - Kabra nunka i ka ta
misa dianti di Lubu (L.A.) -. (MIJAR).
N.F. a vogal [i] alta mdia-central,
muito breve; minsa.
misadu
part., *urinado. (MIJADO). N.S. V.B.
misadura
n., *jacto de urina; mancha de urina;
mijadela. - Bai darma misadura di
mininu -. (deriv. MIJAR). N.S. V.A.
misal
n., *livro litrgico com as oraes da
Missa. - Misal festivu di kada anu
(L.Cat.) -. (MISSAL).
miserikordia
n., *compaixo; bondade; piedade;
perdo. - Sortiadu i kilis ku na trata
utrus ku miserikordia, pabia e na bin
odja miserikordia tambi (N.T.) -.
(MISERICRDIA). N.F.
proparoxtona, neol.
miserikordiozu
adj., *clemente; compassivo. - N na
sedu miserikordiozu ku se maldadi
(N.T.) -. (MISERICORDIOSO). N.F.
paroxtona, neol.
misionariu
1.n., *pessoa enviada por uma
comunidade crist ou por outro
grupo religioso com o objectivo de
pregar e de testemunhar a f. - No
na rogau pa misionarius pa e
nguenta tudu kanseras, pa e guarda
sempri se fe (L.Cat.) -.
(MISSIONRIO). N.F.
proparoxtona.
2.adj., *relativo missionrio. - vida
misionariu (L.S.) -.
miskinha
1.v.tr., *lamentar. - Bo sinti padida e
na miskinha se kansera (C.V.) -.
(AMESQUINHAR).
2.v.intr., *queixar-se. - ke ku manda
bu na miskinha, bo na fala kuma bo
ka tene pon? (N.T.) -.
(AMESQUINAR.SE).
miskita
n., *edifcio de culto islmico. - No ta
odja e na kumpu miskitas (IN96) -.
(MESQUITA).
miskitu
n., *insecto dptero, cuja picada
muito dolorosa e, s vezes, causa
de doenas infecciosas como o
paludismo ou a febre amarela. -
Miskitu gosta di kau sukuru ku tene
iagu sintadu (Igr.I.) -. (MOSQUITO).
N.F. muskitu.
mison
1.n., *expedio; encargo;
incumbncia. - ami n tene ke lanta
pa djubi si tudu mison i na kumpridu
(C.P.) -. (MISSO).
2.n., *comisso diplomtica;
estabelecimento de Missionrios. -
Mison katolika (N.M.) -.
3.n., mison di sonu, *durante o
tempo colonial, estabelecimento e
pessoal responsvel pelo
tratamento e combate contra as
doenas infecciosas. - antigu mison
di sonu (R98) -. (MISSO DO
SONO).
mistadi
n., (AMIZADE). N.F. arc., vd.
amizadi. N.S. V.B.
misteriu
n., *segredo; verdade de uma
religio e de seu culto. - misteriu di
Santisima Trindadi (L.Cat.) -.
(MISTRIO). N.F. proparoxtona.
380
misti
1.v.s.saux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito de [desejo];
desejar; querer. - kin ki misti ta bai
kumpra (P.dosS.) - n ka misti
tokalba purke i ka ten nada ofisial
(R95) - I misti kontal nomi di
badjuda (T.M.) -. (deriv. MISTER;
MESTER).
2.v., *desejar; ter necessidade. -
Anos no misti pa no bai pa votason
(R95) - anos no misti pa legalidadi
ten (R95) -. N.S. P.arc. mester,
que significa profisso ou
necessidade: poss conprar as
cousas que ouuer mester (Afonso
X, Foro Real).
3.v.tr., *desejar sexualmente. - Nau,
nau, nau ka bu pega nha rabada, si
bu mistin bu na konta nha mame
(I.eI.) -.
mistida
1.n., *tudo o que uma pessoa
deseja ou necessita; necessidade,
desejo. - Arus ki ta kuradu mistida
ku el (IN84) -. (deriv. MISTER). N.S.
safa mistida.
2.n., *querena; cobia. - Mistida ta
pui n ka sibi si sol kinti nin si
kaminhu lundju (L.A.) -.
mistidu
part., *desejado; necessitado. -
Karnaval ku sedu festa ku ma
mistidu pa tudu pubis di tcon di
Guine (A.C.) -. (deriv. MISTER).
mistisu
n., *indivduo que descende de pais
de raas diferentes; mulato. -
Strandjerus nin ki pretu o mistisu e
ta dadu presu altu: es splorason ta
odjadu na tudu feras di Bisau
(P.dosS.) -. (MESTIO). N.S. sin.
mulatu.
mistura 1
v.tr., *juntar coisas diferentes.
(MISTURAR). N.S. V.B., sin.
djagasi.
mistura 2
n., *composio; mescla. - tudu dia
bu dibi di modjal pa mistura pudi
pega nutru (M.M.) -. (MISTURA).
misturadu
part., *mesclado. (MISTURADO).
N.S. V.B.
misturason
n., *mnstruo; menorreia; regras
menstruais. - Mamanta tudu ora,
tantu di dia suma di noti, ta atraza
misturason, ku sedu i ta pui mindjer
ki padida pa i tarda pa laba lua
(R96) -. (MENSTRUAO). N.F.
neol. N.S. sin. laba lua (v.); odja
lua (v.).
miti
1.v.tr., *pr; colocar. - N na miti nan
malgueta ku limon tok i tciga (R95) -
. (METER). N.S. miti iagu; miti
medu.
2.v.intr., *envolver-se; intrometer-se.
- Kal dia ki garafa miti na djugu di
pedra si ka kebra ki ba buska? (I.eI.)
-. (METER-SE). N.S. miti matu.
miti boka
coloc., *intrometer-se ou ingerir-se
nos negcios alheios; criticar. -
Okupason di no tera i grandi
violason di prinsipiu ki ka miti boka
na prublema ki ka di bu kasa (R98) -
. (METER A BOCA). N.S. sin.
furanta boka.
miti iagu
coloc., *deixar entrar gua; mostrar
fraqueza. - es kanua ta miti iagu
tciu, no ten ke sibintil riba -. (METER
GUA). N.S. V.A.
miti matu
coloc., *esconder-se ou entrar na
floresta. - Katcuris di tabanka kunsa
ku ladra, i kuri i miti matu (A.P.) -.
(deriv. METER-SE POR DENTRO
DO MATO).
miti medu
coloc., *causar terror; espantar. -
Manera ke kil la i ta mitiba dja
manga di djintis medu (C.P.) -.
(METER MEDO).
mitidu
1.part., *colocado; posto. - No na
kababa tudu pa mitidu na kalabus,
pa e fasi ke ke misti (R98) -.
381
(METIDO).
2.part., *intrometido. - Guvernu ka
tene kompitensia, purke Guvernu
propi sta mitidu la (IN96) -.
mitradja
v., *disparar com uma metralhadora.
(METRALHAR). N.S. V.B.
mitralhadora
n., *arma que dispara muitos
projcteis num espao de tempo
brevssimo. - Pasiensia tene limiti, i
obidu tirus gosi, duranti serka di
sinku minutus, di un mitralhadora
(R98) -. (METRALHADORA). N.F.
neol., matradora.
miuda
n.f., *criana pequena; moa. - utru
tene mindjer na kaza, e tene un
miuda ke na ianda ku el (IN96) -.
(MIDA). N.S. sin. miudu.
miudu
1.n., *criana. (MIDO).
2.adj., *muito pequeno. (MIDO).
N.F. paroxtona. N.S. V.B.
mobiliza
v., *pr em aco; envolver,
organizar tropas para aces
militares. - I ba pega mobiliza djintis
di utrus tabanka i fasi guera kontra
si djintis (F.M.) -. (MOBILIZAR). N.F.
neol.
mobilizason
n., *aco de mobilizar;
envolvimento; conjunto de
preparativos para pr um exrcito
movimento. - I ten manga di papel
ku no mindjer pudi toma parti nel, na
mobilizason, na saudi, na insinu
(C.P.) -. (MOBILIZAO). N.F. neol.
moda
n., *uso corrente; forma actual do
vesturio; voga. - Aos son boneka ki
sta na moda, mininus ka kunsi dja
mas fidju dos (J.S.) -. (MODA). N.F.
neol.
modelu
n., - Zanda misti sedu modelu (J.D.)
-. (MODELO). N.F. neol., vd.
mudelu.
modernu
adj., - mundu modernu (R95) -.
(MODERNO). N.F. neol., vd.
mudernu.
modja
1.v.tr., *banhar; embeber em lquido.
- kin ku misti pis i ta modja rabada
na iagu (L.A.) -. (MOLHAR). N.S.
modja boka.
2.v.intr., *estar humedecido; receber
lquido sobre si. - Utru parti kai riba
di pedra, i nasi i seka pabia kau ka
modja (N.T.) -. (MOLHAR-SE).
modja boka
coloc., *tomar ou oferecer uma
pequena bebida alcolica ou
aperitivo. - si bu misti, bu ta burin kil
di modja boka (M.M.) -. (deriv.
MOLHAR A BOCA).
modjadu
part., *humedecido; banhado;
coberto de gua. - Bibu kala, mortu
na papia: padja modjadu ku padja
seku (Co.D.B.) -. (MOLHADO).
modu
n., *forma e uso particular de fazer
alguma coisa; maneira. - un omi
asin i un omi bandidu, un omi ku ka
tene modus di vivi ku un mindjer
(IN96) -. (MODO). N.F. neol.
moka 1
v.tr., *copular; ter relaes sexuais.
(MOCAR). N.F. fam. N.S. V.B.
moka 2
n., *mquina tpica para ferver o
caf. (deriv. MOCA). N.S. V.B.;
MOCA designa uma cidade da
Arbia.
moka-tcon
n., *nome de um pssaro de cor
branca e cinzenta. (deriv. MOCAR
O CHO). N.M. lexia composta.
N.S. V.A.; o nome deriva do hbito
desse pssaro de movimentar a
cauda no cho; sin. deus ka dan
mindjer
mokisi
v.caus., N.F. proparoxtona, vd.
moksi. N.S. V.A.
mokoto
382
n., *prato feito com vsceras, fgado,
cabea e p de cabra. N.F. oxtona.
N.S. V.M.
moksi
v.caus., *fazer que algum se
embriague. - bu na moksin -. N.F.
mokisi. N.S. V.A.
moku
1.adj., *diz-se do arroz ou outro
cereal bem triturado; pilado; modo;
esfarinhado. - ki kabesa di kamaron
bu pilal to ki moku (R96) -.
2.adj., *que tem a ponta quebrada
ou gasta; que no agudo; coisa
mal afiada; rombo. - Bardadi me
faka di atorna ka ta moku, ma na
manera di molal, bu pudi lanha bu
dedu! (A.P.) -.
3.adj., *bbedo; estonteado;
desorientado.
4.n., *bebedeira. N.S. kume moku;
ruti moku.
mola 1
v., *afiar; tornar cortante; aguar. -
Sol mansi, e mola tarsadus e bai
farfari arus di Lubu tudu (F.M.) -.
(AMOLAR).
mola 2
1.n., *pedra que serve para amolar
objectos cortantes; pequena m;
rebolo. (deriv. M; MOLA).
2.n., *lmina metlica dotada de
elasticidade. - Kama di mola (J.D.) -.
N.F. neol. N.S. mola hipernimo
de M e de MOLA.
moladu
part., *afiado; aguado. - i tenba
tambi un faka moladu (N.T.) -.
(AMOLADO). N.S. sin. fiadu 2.
molera
n., *poro membranosa entre os
ossos do crnio dos bebs;
fontanela frontoparietal; moleirinha
das crianas. - Kuma ku bu pudi
rapara panga-bariga si i gravi?
Molera ta kai, boka ta seku, misa ta
puku (Igr.I.) -. (MOLEIRA).
molestra
v., - Ka bu mata nin molestra, bu
kabesa o utrus, nin na kurpu nin na
alma (L.Cat.) -. (MOLESTAR). N.F
vd. molostra.
molga
v., *modelar. (MOLDAR). N.F. neol.
N.S. V.B.
moli
adj., *que cede menor presso;
indolente; preguioso. - pis ki tene
os moli, suma pis-reia, kaudu, pis-
berga, kasapai (N.M.) -. (MOLE).
N.S. moli potok.
moli mon
coloc., *ser inconstante. - Djubin
nan Djon Djon, i amonton! moli mon
(C.S.) -. (deriv. MO MOLE).
moli potok
adj.superl., *ser muito amolecido,
como a lama. N.S. V.A.
molinti kurpu
coloc., (deriv. AMOLECER O
CORPO). N.F. vd. molisi kurpu.
N.S. V.M.
molisi
v.caus., *tornar mole; abrandar. - Bu
ta molisi korson di omi (L.Cat.) -.
(AMOLECER). N.F. proparoxtona,
neol.
molisi kurpu
coloc., *descontrair o corpo. (deriv.
AMOLECER O CORPO). N.F.
proparoxtona, molinti kurpu. N.S.
V.M.
molisimentu
n., *falta de foras fsicas;
enfraquecimento. - i ten duensa di
molisimentu (N.T.) -.
(AMOLECIMENTO).
molongu
adj., *diz-se de pessoa preguiosa
ou indolente; molengo.
(MOLENGA). N.S. V.B.
molosta
v.tr., - para, bu na molostan (J.D.) -.
(MOLESTAR). N.F. proparoxtona,
vd. molostra.
molostra
1.v.tr., *causar dano fsico ou moral;
ferir; maltratar. (MOLESTAR). N.F.
paroxtona, molestra; molosta.
N.S. molostra risu.
383
2.v.intr., *ferir-se. - djintis panta mal,
djintis kuri, utrus molostra, utrus e
ka pudi kuri (R98) -. (MOLESTAR-
SE).
molostra risu
coloc., *causar muito dano;
maltratar gravemente. - E fural tetu
di si bar, pedras di un tamanhus si
panha pekadur, klaru bu na
molostra risu (R95) -. (deriv.
MOLESTAR RIJO).
molostru
n., *sofrimento fsico; incmodo. - i
pudi provoka molostrus garandi
(Cecomes) -. (deriv. MOLSTIA).
momentu
n., - e na rasa na silensiu alguns
momentus (L.Cat.) -. (MOMENTO).
N.F. neol., vd. mumentu.
mon
1.n., *parte do corpo humano na
extremidade do brao. - bu na odja
mindjer ku si fidju pikininu na mon
(C.P.) -. (MO). N.S. djunta mon;
dobra mon; ialsa mon; lampada di
mon; lens di mon; lus di mon;
moli mon; mon direta; mon di
kaleron; mon skerda; palmu di
mon; pasa ku mon; pui mon; ridia
di mon; risu mon; sana mon; tapa
rostu ku mon; tcabi di mon.
2.n., *extremidade dos membros
das reses de talho, depois de
cortada; membro anterior dos
quadrpedes. N.S. mon di baka;
mon di timba.
3.n., *parte de um utenslio por onde
este se empunha com a mo.
mon di baka
n., *prato tpico. (MO-DE-VACA).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
mon di kaleron
n., *asa de caldeiro. (deriv. MO
DE CALDEIRO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
mon di timba
1.n., *acto do caloteiro, ou seja de
uma pessoa que pede emprestado
sem a inteno de restituir;. - i ba da
elis santa maria di mon di timba
nunde ki toma televizons ku
djeraduris, kusas ku sta na balur di
sesenta milions di franku CFA (R98)
-. (deriv. A MO DO TIMBA). N.F.
Mandinga tmpa ou tmba que
designa o mamfero Timba.
2.n., *arma secreta ou feitio feito
com um membro, a pata dianteira
esquerda, do urso formigueiro.
mon direta
n., *o lado direito; dextra ou destra. -
i ta bati ki po na mon direta, kila ta
fika i na somna (N.M.) -. (MO
DIREITA). N.M. lexia composta.
mon skerda
n., *o lado da sinistra. - na si mon
skerda i staba Zakarias ku Mesulan
(A.T.) -. (MO ESQUERDA). N.M.
lexia composta.
mona
1.n., *espcie de macaco; macaco
mona; mono. (MONA). N.S. n.v.
Cercopithecus mona campbelli.
2.adj., *pessoa feia. N.S. V.B.
monarkia
n., *forma de governo em que o
poder detido por um monarca. -
Edjitu torna un monarkia
kostitusional (R95) -.
(MONARQUIA). N.F. paroxtona.
monda
v., *arrancar manualmente a erva
daninha; capinar; limpar. - tempu di
monda tciga, djintis tudu ta baiba
monda (L.S.) -. (MONDAR).
mondadu
part., *limpo; capinado.
(MONDADO). N.S. V.B.
monetariu
adj., *relativo moeda. - Fundu
Monetariu Internasional (R95) -.
(MONETRIO). N.F. proparoxtona,
neol.
monhe
n., *pulseira de borracha. N.S. V.M.
monho
n., *peixe mido utilizado na
culinria dos Balantas. - E teneba
tambi un bokadu di monho (N.T.) -.
N.F. oxtona.
384
moni
n., *papa de bolinha de arroz
farinado e edulcorado, consumida
especialmente no ms de Ramado
para cortar o jejum. N.F. Mandinga
mni que designa esse tipo de
comida; muni 2. N.S. V.B.
monoteista
adj., *partidrio do monotesmo ou
religio que admite um nico Deus.
- I ten kil rilijons tantu monoteistas
purtantu ku tene un deus mas
dizinvolvidu (IN96) -.
(MONOTESTA). N.F. paroxtona,
neol.
monta
1.v.tr., *colocar sobre; cavalgar. -
Lebri monta Lion, i pega korda, i
pega ramu (A.P.) -. (MONTAR).
N.S. monta na kabalu.
2.v.tr., *preparar por peas; aprontar
para funcionar. - Gosi li na Bisau n
monta dja nha siguransa tudu ladu
(M.J.) -.
monta na kabalu
coloc., *cavalgar. - e djuntadu pa
fasi guera pa kil ku montaba na
kabalu ku si tropas (N.T.) -.
(MONTAR A CAVALO). N.S. sin.
mbarka na kabalu.
montadu
1.part., *preparado; aprontado. - Kil
la i un bon programa i ta montadu
dritu, i ta trata di bon asuntus (R77)
-. (MONTADO).
2.part., *que cavalga; posto sobre. -
Ali bu rei na bin pa bo, mansu,
montadu na fidjusinhu di buru (N.T.)
-.
montanha
n., *monte; serra. - Dia ki nha baka
preta ka subi montanha mundu ka
sabi: kaleron (J.M.B.) -.
(MONTANHA). N.F. neol. N.S. sin.
monti.
monti
n., *grande elevao de terreno
acima do solo circunjacente. - i sibi
na un monti i sinta la (N.T.) -.
(MONTE). N.F. neol. N.S. sin.
montanha.
montia
v., *caar; ir caa no monte. -
Gatu fartu ka ta montia (D.G.C.) -.
(MONTEAR). N.F. paroxtona.
montiadu
part., *caado. - Limaria i ka son na
Guine ki ta kasadu nel, i ta montiadu
na Europa, na Amerika, na Asia, na
Oseania (IN96) -. (MONTEADO).
montiadur
n., *caador. - I bin sai un montiadur
ku bin bai montia na matu (T.M.) -.
(MONTEADOR).
mopi
1.v., *amolgar; mossar; amachucar.
N.F. Pepel (M.deBarros). 2.v.,
*achatar. - I mopi kabesa -. N.S.
V.A.
mopi-mopi
1.v.tr., *amachucar. N.M. redobro.
2.v.intr., *ter muitas mossas. N.S.
V.A.
mora
v.intr., *habitar; residir. - bu ka na
mora na kasa di alguin sin paga
renda (N.M.) -. (MORAR).
mora djuntu
coloc., *coabitar. - e mora djuntu
suma djintis ke mama (F.M.) -.
(MORAR JUNTOS).
morada
n., *casa de habitao; alojamento;
domiclio. - Gosi dja Deus ten si
morada na metadi di djinti (N.T.) -.
(MORADA). N.F. neol. N.S. sin.
moradia.
moradia
n., *lugar onde se habita; vivenda. -
Kaza di nha pape ten manga di
moradias (N.T.) -. (MORADIA). N.F.
paroxtona. N.S. sin. morada.
moradur
n., *habitante. - Toka-tokas i
salbason pa manga di moraduris di
Bisau (P.dosS.) -. (MORADOR).
N.F. neol. N.S. sin. abitanti.
moral
1.n., *cincia dos bons costumes;
conjunto dos costumes e opinies
385
de um indivduo ou grupo
respeitantes o comportamento. - Bu
ta distrui propri moral di bu fidjus ke
na pasa ka na ta odjau na kasa
(IN96) -. (MORAL). N.F. neol.
2.adj., *referente moral ou tica. -
bon komportamentu moral (Igr.I.) -.
morangu
n., *fruto de morangueiro, da famlia
das Rosceas. (MORANGO). N.S.
V.B., n.v. da planta: Fragaria
vesca.
moransa
n., *unidade habitacional; conjunto
de casas pertencente a um
agregado familiar. - Na kil moransa i
ten un kasa ku dingui (A.P.) -. (deriv.
MORAR).
moranta
v.caus., *fazer habitar; hospedar;
domiciliar. - Nin si bu morantal na
seti sobradis, buli na balansa son
(J.A.) -. (deriv. MORAR).
morenu
adj., *de cor um bocado escura.
(MORENO). N.S. V.B.
morera
n., *rvore da famlia das Morceas
que produz amoras e cujas folhas
so utilizadas na alimentao do
bicho-da-seda. (AMOREIRA). N.S.
V.B.; n.v. Morus alba (AMOREIRA
BRANCA); Morus nigra
(AMOREIRA NEGRA).
moringu
n., *bilha de barro para conservar a
gua fresca; moringa; moringue. -
Badjuda mitil anel na dedu i kaba i
darmal iagu di si moringu, i fikal la
(A.P.) -. (MORINGO).
morna 1
1.v.tr., *tornar morno. (MORNAR).
2.v.intr., *tornar-se morno. - iagu
firbintidu ku morna dja (Igr.I.) -.
(AMORNAR).
morna 2
n., *cantiga; dana tpica de Cabo-
Verde, de carcter dolente. - Si bu
misti obi morna, suta fidju di
kantadera (L.A.) -. (MORNA).
mornu
adj., *tpido. - Tudu kusa ku no na
kume dibi di kusinhadu tok i kusidu,
no kumel djanan kil ora kinti o
mornu (R95) -. (MORNO). N.F. neol.
mortadja
n., *lenol ou roupa fnebre; panos
e outras coisas que acompanham o
cadver ou defunto. - djunta bu
mortadjas bu bin djudanu (J.D.) -.
(MORTALHA). N.F. murtadja.
mortal
1.adj., *sujeito morte. - kurpu
mortal (N.T.) -. (MORTAL). N.F.
neol.
2.adj., *que causa morte. - kuazi un
dia sin, un dia nau, i ta ten asidenti
mortal (R95) -.
mortandadi
n., - baka tisidu di kau di tcur, di
algun sirmonia o di mortandadi di
limarias (P.dosS.) -. (deriv.
MORTE). N.F. vd. mortundadi.
morte
n., - Otca ke rei bin sibi di morte di si
fidju, i manda ordi pa e prindi kil dus
ermons (L.S.) -. (MORTE). N.F.
neol., vd. mortu.
mortu 1
1.n., *pessoa que morreu; cadver;
defunto. - e ta fala kuma kil avion ka
ta da firidu, el tudu bomba ke larga i
son mortu ki ta fasi (C.P.) -.
(MORTO). N.S. sin dufuntu.
2.part., *que deixou de viver; que
est sem movimento; inerte. - i bibi
toki kansa, i kai i fika sin suma
mortu (T.M.) -. N.F. muridu.
mortu 2
n., *acto de morrer; falecimento. -
Dipus di sabura mortu i ka nada
(J.S.) -. (MORTE). N.F. morte.
mortundadi
n., *nmero de mortes ocorridas
num espao de tempo; mortalidade.
- mortundadis na teras mas pobris i
na rastanu dja pa un mundu di
kasabi sin kumpanher (R96) -.
(deriv. MORTE). N.F. mortandadi.
mos
386
n.m., *rapaz jovem. - So pa n kuri, e
mos nganan nan (F.J.) -. (MOO).
N.F. mosu.
mosa
n.f., *rapariga; mulher ainda nova;
namorada. - i ten manga di rapazis
ke ka tene noson di risponsabilidadi
i ta djulga ianda ku un, dus, tris,
kuatru mosas: kila ki fama (IN96) -.
(MOA). N.F. neol. N.S. sin.
badjuda.
Mosambikanu
1.n., *habitante de Moambique, um
dos pases membro do CPLP.
(MOAMBICANO). N.F. neol.
2.adj., *relativo a Moambique. -
presidenti mosambikanu (R95) -.
Mosambiki
n., *um dos pases da lusofonia,
situado no hemisfrio sudeste do
continente africano. - Ospital Tris di
Agosto ta risibiba tudu firidus di
guera di Angola ku di Mosambiki
(IN96) -. (MOAMBIQUE).
moska
n., *insecto dptero que tem por tipo
a mosca domstica e que tem
numerosas espcies. - Kil moska, o
ke sinta na susudadi, e ta sai mas e
bin sinta na ki mesmu kumida (R95)
-. (MOSCA). N.S. n.v. Musca
domestica; bana-moska; moska di
seguera.
moska-brabu
n., *a mosca ts-ts que causa a
doena-do-sono; tavo. - si
ermonsinhu ta bida moska brabu i
pega si tras (T.M.) -. (deriv. MOSCA
BRAVA). N.M. lexia composta.
moska di seguera
n., *mosca cuja picada causa a
doena oncocercose. (MOSCA DA
CEGUEIRA). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. uansire.
moskia
v., *diz-se das moscas que voam
sobre um objecto; esvoaar; zumbir.
- Si bu seka un pratu na un kau ki ka
apropriadu pa pui ki pratu, si tempu
di tcuba, moska ke na moskia ki
susudadi (IN96) -. (deriv. MOSCA).
N.F. proparoxtona.
mostarda
1.n., *semente da mostardeira,
planta da famlia das crucferas. -
Un omi toma simenti di mostarda i
sumial na orta (N.T.) -.
(MOSTARDA). N.F. neol.
2.n., *molho que se prepara com
farinha obtidas das sementes de
mostarda.
mostas
n., *bigode. N.F. oxtona; Francs
moustache. N.S. V.B., sin. bigodi.
mostra
1.v.tr., *pr vista: exibir. - Elis
tambi e ta tcoma badjuda e mostra
ke ki si rapas manda (N.M.) -.
(MOSTRAR). N.F. neol. N.S.
mostra matcundadi.
2.v.tr., *demonstrar; provar. - No ten
ke mostra Spinola kuma i ka Cabral
ke i PAIGC (C.P.) -.
3.v.intr., *revelar-se. - Populason ta
mostra muitu priokupadu ku kustu di
vida (R95) -. (MOSTRAR-SE).
mostra matcundadi
coloc., *exibir a prpria valentia; ser
corajoso. - Kadakin na mostra
matcundadi (Dea) -. N:S: neol. N.S.
sin. fasi matcundadi.
mostradu
1.part., *exposto; revelado. - suma
ki mostradu na figura (Igr.I.) -.
(MOSTRADO). N.F. neol.
2.part., *provado. - manera ki lanta
di mortu, i mostradu ku puder kuma
el i fidju di Deus (N.T.) -.
mostru
n., *pessoa muito feia; indivduo
anormal. (MONSTRO). N.S. V.B.
mosu
n., - i normal pa un mosu ianda ku
un mosa (IN96) -. (MOO). N.F.
neol., vd. Mos.
mota
n., *veculo de duas rodas com
motor; motocicleta. - i kamba riba di
mota i bai pa kil badjuda (L.S.) -.
(MOTA). N.F. neol.
387
motivu
1.n., *causa; razo. - Tambi i konta
kal ki motivu di labantamentu (R98)
-. (MOTIVO). N.F. neol.
2.n., *ocasio; pretexto. - I ka ten
nin un motivu ku no pudi da pa
djustifika e barudju (N.T.) -.
motor
n., - I ten tambi transporti di mar ki
ta fasidu pa kanuas ku motor i sin
motor (P.dosS.) -. (MOTOR). N.F.
neol., vd. mutur.
motorista
n., *pessoa que dirige um motor.
(MOTORISTA). N.S. V.B.
movel
1.n., *pea de moblia. (MVEL).
N.F. paroxtona.
2.adj., *volvel. (MVEL). N.S. V.B.
movimenta
v., - Na Bo no ta vivi, no ta
movimenta, no izisti (L.Cat.) -.
(MOVIMENTAR). N.F. neol., vd.
muvimenta.
movimentu
n., - Bu dibi di sta sempri na
movimentu (C.P.) -. (MOVIMENTO).
N.F. neol., vd. muvimentu.
mpadjadu
part., *enchido de palha; revestido
de palha. (EMPALHADO). N.S. V.B.
mpakota
v.tr., *fazer pacotes.
(EMPACOTAR). N.S. V.B.
mpakotadu
part., *enfardado; posto em pacote.
(EMPACOTADO). N.S. V.B.
mparia
n., *placenta; cordo umbilical. -
Madri rapati kal ki mparia, kal ki fidju
(R.N.) -. (deriv. PARIR). N.F.
proparoxtona.
mpasma
v., *espantar; ficar pasmado ou
admirado. - tubaron ta pasma ora ku
Sareia sai na mar (D.N.) -.
(PASMAR).
mpasmadu
part., *espantado; admirado. - djintis
tudu rabida e na djubi mpasmadu
manera ku Lebri monta riba di Lion
(A.P.) -. (PASMADO).
mpata
v., *igualar; acabar um desafio sem
vencedores. (EMPATAR). N.F.
impata. N.S. V.B.
mpatadu
1.part., *igualado. (EMPATADO).
2.part., *parado. - No fika mpatadu
ne tera li (IN96) -.
mpati
n., *igualdade. (EMPATE). N.S. V.B.
mpenhu
n., *ardor; interesse. - I un kusa ku
n buska fasi ku mpenhu (N.T.) -.
(EMPENHO). N.F. impenhu.
mpeta
v., *corromper com ddivas;
subornar. - nin i ka kunsi propi
manera di mpeta (L.Cat.) -.
(PEITAR).
mpidi
v., - ninguin ka pudi mpidi izistensia
di bideras (IN96) -. (IMPEDIR). N.F.
vd. impidi.
mpididu
part., *impossibilitado. (IMPEDIDO).
N.S. V.B., sin. tudjidu.
mpidimentu
n., *obstculo; dificuldade. - no
saporta tudu pa ka no pui
mpidimentu na Bon Noba di Kristu
(N.T.) -. (IMPEDIMENTO).
mpina
v., *inclinar-se; entortar. - Otca i na
tcora, i mpina, i djimpini na koba, i
odja dus andjus bistidu di branku
(N.T.) -. (EMPENAR). N.S. mpina
hipnimo de EMPENAR, que
significa tambm cobrir de penas,
cujo equivalente bisti pena; o
outro verbo EMPINAR significa
erguer-se, como, por exemplo, a
maneira de o cavalo se levantar
sobre as patas traseiras; mpina
kabesa; sin. unhi.
mpina kabesa
coloc., *baixar a testa; gesto ritual
que significa reconhecer o prprio
erro ou sentir vergonha. - N na
388
mpina kabesa n pega kuri (L.S.) -.
(deriv. EMPENAR A CABEA).
mpinadu
part., *inclinado; entortado. - E fika
mpinadu ku kabesa na mon (F.M.) -.
(EMPENADO). N.S. o outro part.
EMPINADO significa erguido a pino.
mpinha
v., *dar em penhor; interessar;
obrigar. - No na mpinha no lugaris,
no ortas di uva ku no kasas pa no
pudi randja arus ne tempu di fomi
(A.T.) -. (EMPENHAR). N.F.
impinha.
mpinhu
n., *penhor; garantia; promessa. -
no tene desdi gosi mpinhu di vida ke
na bin (L.Cat.) -. (deriv. EMPENHO).
mpintcu
n., *espcie de doena da pele. -
mankus na ianda, djinti ku ten
mpintcu na kuradu, surdus na obi
(N.T.) -. (IMPIGEM). N.F. impintcu.
N.S. impintcu-burmedju;
impintcu-pretu.
mpintcu-burmedju
n., *lepra. - es sarna sin, mpintcu
pretu ku es mpintcu burmedju, n ta
kural ma so ku mesinhu di po (IN99)
-. (deriv. IMPIGEM VERMELHA ).
N.M. lexia composta. N.S. sin.
lepra.
mpintcu-pretu
n., *herpes. - Mesinhu ku n ta kura
ku mininu mpintcu pretu ku mpintcu
burmedju, tudu sta na matu (IN99) -.
(deriv. IMPIGEM PRETA). N.M.
lexia composta.
mpolma
v., *estar inflamado; inchar. - si bu
tcutci baguera, kurpu ta mpolma
(R.N.) -. (deriv. EMPOLMAR).
mpolmadura
n., *bolha; empola. (deriv.
EMPOLMAR). N.S. V.M.
mporta
1.v., *comprar um produto ou
mercadoria no estrangeiro e traz-lo
no prprio pas. (IMPORTAR). N.F.
importa. N.S. ant. sporta.
2.v.intr., *interessar; valer; convir;
dar valor. - Mpregadu ta kuri pabia
el i mpregadu son, i ka ta mporta ku
karnel (N.T.) -.
mposta
v.tr., *empenhar; fazer aposta de.
(APOSTAR). N.S. V.B.
mpostadu
part., *colocado. (APOSTADO). N.S.
V.B.
mprega
v., - alguin bin ku vinti mil dolar i
mpregal i konsigui sai ku oitusentus
mil dolar (IN96) -. (EMPREGAR).
N.F. vd. imprega.
mpregadu
n., *servente; funcionrio de uma
loja; criado. - Ki nogos ta da garandi
lukru pa mpregadus (N.T.) -.
(EMPREGADO).
mpregadur
n., *patro. (EMPREGADOR). N.S.
V.B.
mpulma
v., *fazer o inqurito; furtar
informaes com destreza. - Bo na
mpulma anti di bos aserka de kusa
ku n fala bos (N.T.) -. (deriv.
EMPALMAR).
mpulma-mpulma
n., *continuar a fazer inquritos ou
pedir informaes por todos os
lados. - Garandis di bairu bedju na
mpulma-mpulma (G.F.) -. (deriv.
EMPALMAR). N.M. redobro.
mpura
v., *impelir com violncia.
(EMPURRAR). N.S. V.B., sin.
pintca.
mpustu
n., *contribuio monetria ao
estado sobre rendimentos; taxa;
tributo. - Tomal, bu paga mpustu pa
mi ku bo (N.T.) -. (IMPOSTO). N.F.
impustu.
mpustur
1.adj., *atrevido; arrogante.
(IMPOSTOR). N.F. impustur. N.S.
V.A.
2.adj., *vaidoso.
389
mpusturasku
n., *impostura; bazfia; vaidade;
presuno. - Dipus di kil dia ki pis
fasi mpusturasku dianti di Deus, pa
mostra kuma i pudi, omi pasa i ta
piska elis (L.S.) -. (IMPOSTURICE).
mubilia
n., *objectos mveis com que se
adornam e guarnecem as casas;
mobilirio. - I na mostra bos un sala
garandi ku mubilia na purmeru
andar (N.T.) -. (MOBLIA). N.F.
proparoxtona, neol.
muchila
n., *saco que se transporta s
costas; alforge. - bu lambu bu
muchila suma kil tropa lambu si
muchila, bu pega si tras (C.P.) -.
(MOCHILA).
muchu
n., *assento, redondo ou quadrado,
sem encosto. (MOCHO). N.S. V.A.,
sin. banku.
muda
1.v.tr., - tenta muda linha di frenti
(R98) -. (MUDAR). N.F. neol. vd.
mundanta.
2.v.intr., *deslocar-se. - I muda es
anu pa djiu di Orangu (M.M.) -.
(MUDAR). N.F. neol., vd. munda.
mudadu
part., - kantu bias ku parajen ta
mudadu? (R95) -. (MUDADO). N.F.
neol., vd. mundantadu.
mudansa
n., *deslocao; alterao. - na
spasu di oitu o novi anu i ka ten
grandi mudansas (MR98) -.
(MUDANA). N.F. neol.
mudelu
n., *exemplo; norma. - Si resureson i
mudelu di no resureson na
kabantada di mundu (L.S.) -.
(MODELO). N.F. modelu.
mudernu
adj., *actual; recente. - na tempus
mudernus (R95) -. (MODERNO).
N.F. modernu.
mudju
n., *condimento lquido com carne,
peixe ou outras substncias, que
serve como acompanhamento do
alimento base, arroz ou milho. - Un
dia kil tarbadjaduris kusinha bon
rasa di bianda ku mudju (F.M.) -.
(MOLHO). N.S. MOLHO [o] fechada
o equivalente de mudju e MOLHO
[o] aberta significa feixe.
mudu
1.adj., *o que no fala. - I na papia
ku elis ku sinal ma i fika mudu (N.T.)
-. (MUDO).
2.n., *indivduo que, por defeito
orgnico, no pode falar. - Multidon
di djinti e fika dimiradu pa odja
mudus na papia (N.T.) -.
mueda
n., *pea de dinheiro, geralmente
metlica. - I ruma pa paga elis un
mueda di prata pa un dia di tarbadju
(N.T.) -. (MOEDA). N.F. paroxtona,
neol.
muela
n., *a primeira parte do estmago
das aves; proventrculo. - bu ta suta
muela purke i ta riju (R96) -.
(MOELA).
mufuna
1.v.tr., *causar desgraa. - bu kontal
pa i para e kusa, pabia un dia i na
bin mufunanu (T.M.) -.
(AMOFINAR). N.F. proparoxtona.
2.v.intr., *encontrar desgraa;
arruinar-se. - Santcu i tciga i ka
sugura dja, i mufuna (T.M.) -.
(AMOFINAR-SE).
mufunadu
part., *indivduo que causa o
encontra desgraa; desgraado;
azarento. - Tiu, ki mufunadus torna
riba mas (M.J.) -. (AMOFINADO).
mufunesa
n., *m sorte; desgosto; azar;
desastre; infelicidade. - asin ninguin
mas ka na sta na kasabi, nin na
duensa, nin na mufunesa (L.Cat.) -.
(MOFINA).
mui
1.v.tr., *triturar. (MOER).
2.v.intr., *diluir; derreter. - I na toma
390
sal i pui dentru di iagu di tceben i
michil tok sal mui tudu (N.M.) -.
muidu
part., *triturado; diludo. (MODO).
N.F. paroxtona. N.S. V.A.
muinhu
n., *engenho de moer. - i ialsa un
pedra, garandi suma di muinhu, i
botal na mar (N.T.) -. (MOINHO).
N.F. paroxtona, neol.
muita
adj.f., - un abrasu di muita korajen
pabia djustisa pertu dja dentru di no
tera (R98) -. (MUITA). N.F.
proparoxtona, vd. muitu.
muitu
1.adv., *advrbio de quantidade que
indica [em excesso], utilizado
tambm na formao do superlativo
absoluto; com intensidade. - I muitu
bonitu ora ki no obi kriansas na
kanta - Ratu risibil muitu kontenti
(L.S.)- muitu ben (R95) -. (MUITO).
N.F. mutu.
2.quant., *adjectivo indefinido que
significa [em grande quantidade]. -
purke no floresta na sufri muitu, i na
sufri muitu splorason (IN96) -.
(MUITO). N.F. muita, adj.f.
muitu bon!
loc.interj., *interjeio que exprime
[aplauso]; bem!. (deriv. MUITO
BEM). N.S. V.A.
muitu-muitu
adj., *superlativo absoluto de muito;
muitssimo. - i un figura muitu-muitu
ingrasadu (R95) -. (deiv. MUITO).
N.M. redobro.
muku
n., *secreo das mucosas.
(MUCO). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
ranhu.
mukur-mukur
loc.adv., *em segredo; sem que se
saiba. - Aos i dia di mukur-mukur pa
tok sol mansi (O.S.) -. N.M. redobro.
mukutia
v., *bater algum. N.F. paroxtona.
N.S. V.M.
mula
n., *doena venrea; adenite
inguinal venrea. - mula, kila ami, si
n odja si dunu, n pudi kural pa i san
(IN99) -. (MULA). N.F. neol. N.S.
MULA, que designa a doena
venrea, faz parte da linguagem
gria ou calo.
mulata
n.f., *mestia. (MULATA). N.S. V.B.
mulatu
n., *indivduo que descende de pai
branco e me negra e vice-versa;
mestio. (MULATO). N.S. V.B., sin.
mistisu.
multa 1
v., *aplicar uma pena pecuniria ou
de outro gnero. (MULTAR). N.S.
V.A.
multa 2
n., *pena pecuniria; castigo; coima.
- i na aplikadu si multa, konsuanti
artigu desimu kuartu di kodigu di
strada ta fala (R95) -. (MULTA).
multadu
part., *castigado com multa. - nha
karu multadu, nha karta robadu na
brinkadera (R95) -. (MULTADO).
multidon
n., *grande nmero de pessoas ou
de coisas. - Garandi multidon na bai
si tras (N.T.) -. (MULTIDO). N.F.
neol.
multilateral
adj., *que diz respeito ao
envolvimento de vrias partes. -
koperason bilateral, multilateral
(R95) -. (MULTILATERAL). N.F.
neol.
multiplika
1.v.tr., *aumentar o nmero;
ampliar. - vontadi di multiplika frutus
di bu amor (L.Cat.) -.
(MULTIPLICAR). N.F. neol.
2.v.intr., *aumentar em nmero;
reproduzir-se. - no bin pa mundu pa
no kaza no multiplika (IN96) -.
(MULTIPLICAR-SE).
3.v.intr., *efectuar a operao de
multiplicao. N.S. sin. dobra kantu
bias.
391
multiplikason
1.n., *acto ou efeito de multiplicar;
aumento. - milagri di multiplikason di
pons (L.S.) -. (MULTIPLICAO).
2.n., *uma das quatro operaes
aritmticas de base.
mulu
n., *mamfero ungulado
perissodctilo, resultante do
cruzamento de burro com gua ou
de cavalo com burra; muar. - E
teneba 736 kabalu, 245 mulu, 435
kamelu ku 6.720 buru (A.T.) -.
(MULO). N.F. neol.
mumentu
1.n., *instante; pouca durao. - Na
un mumentu li, kabesa na durba,
kila tudu no pudi kura (IN99) -.
(MOMENTO). N.F. momentu.
2.n., *tempo ou ocasio. - so na
mumentu ki ten un komisiu pulitiku,
la ki konjuntu kunsa dadu si
importansia (IN96) -.
munda
1.v.intr., *deslocar-se. - i munda pa
utru ladu di kil tera (L.S.) -.
(MUDAR). N.F. muda.
2.v.intr., *transformar-se.
mundanta
1.v.caus., *levar de um lugar para
outro; deslocar. - Kontra e djanta, e
bai ba mundanta elis tudu e da elis
iagu (T.M.) -. (deriv. MUDAR). N.F.
muda.
2.v.caus., *transformar. - I na
mundanta kustumus ku Moises
danu (N.T.) -.
mundantadu
1.part.caus., *deslocado. - iardansa
di saserdoti mundantadu pa utru
djorson (N.T.) -. (deriv. MUDAR).
2.part.caus., *transformado. - lei ten
ku mundantadu tambi (N.T.) -.
mundial
adj., *universal; internacional. -
Banku mundial (R95) -. (MUNDIAL).
N.F. neol.
mundu 1
1.v., *pegar com fora; comear a
executar; juntar-se; reunir-se. -
amigu di onsa su bin odja na badja
ku un pe, mundul tambe djuntu ku
nos (J.D.) -. N.F. Mandinga mndi
que significa fazer presso, neste
caso, com os ps que andam
depressa. N.S. mundu kaminhu.
2.v., *modelar em forma de bola. - i
pui nhambi di matu na pilon i pilal
tok i moku, ora ki moku i tiral i
mundul (N.M.) -. N.F. Mandinga
mndi que significa espremer ou
fazer presso.
mundu 2
n., *comida ou outra substncia
modelada em forma de bola;
punhado. - i pui nhambi di matu na
pilon i pilal tok i moku, ora ki moku i
tiral i mundul, mundus djustadu
(N.M.) -. N.F. Mandinga mndo
que significa punhado de comida.
N.S. mundu di bianda.
mundu 3
n., *tudo o que existe; Universo;
todas as pessoas. - Cabral ta
falanuba kuma pekadur ma buru ku
ten na mundu, i kil ku pensa kuma i
pudi sibi sin i ka sina (C.P.) -.
(MUNDO). N.S. mundu di aos; utru
mundu; sin. universu.
mundu di aos
n., *hoje; o mundo em que estamos;
neste momento. - Na mundu di aos,
kin ki ten kabesa ta safa, pabia di si
djiresa (J.S.) -. (O MUNDO DE
HOJE). N.S. sin. aos.
mundu di bianda
n., *punhado de comida. (deriv.
MONDO DE VIANDA). N.F. vd.
mundu 2. N.S. V.A., sin. kadjiki.
mundu kaminhu
coloc., *seguir resolutamente o
caminho; partir com pressa, quase
abalando o solo; lanar-se a
caminho. - ora ku ora di kume tciga,
i ta mundu kaminhu i bai kume
nunde si kumpanheris (A.P.) -. N.F.
Mandinga mndi. N.S. e mond
caminho (M.deBarros).
mundu suku
coloc., *juntar os dedos; fechar o
392
punho para dar socos. N.F.
Mandinga mndi. N.S. V.A.
munduntu
v.caus., *modelar na mo em forma
de bola. - I munduntun un mon di
bianda -. N.F. Mandinga mndi.
N.S. V.A.
mungut
n., *pedao de madeira; o resto de
uma rvore. N.F. oxtona, Mandinga
mruntee. N.S. V.A., sin. dungut.
munguti
v., *faltar; ter a menos uma
extremidade do corpo. - Ami nha
omi munguti dedus tudu (T.M.) -.
N.F. proparoxtona, Mandinga
mruntee que significa mutilado.
munhungu
1.v., *pilar os gros de milho; moer.
N.S. V.A.
2.v., *mascar; remoer. - Munhungu
boka -.
muni 1
v.tr., *vencer manhosamente;
chegar primeiro; antecipar;
surpreender; vencer. - i ka ta
purveita pa muni utru djintis (L.Cat.)
-.
muni 2
n., - tceru di bon muni (C.deP.) -.
N.F. Mandinga mni, vd. moni.
munison
n., *cartuchos; projcteis. - I Tuga
konsigui leba tudu kil munison ke no
teneba na kil rakadason la (C.P.) -.
(MUNIO). N.F. neol.
muntrundadi
n., *acto de mentiroso; intriga. - fasi
muntrundadi -. (deriv.
MENTIROSO). N.F.
muntrusundadi. N.S. V.A.
muntrus
1.n., *pessoa que mente ou tem o
hbito de mentir; impostor; hipcrita.
- Mas fasil panha muntrus di ki
panha pe kebradu (J.M.B.) -.
(MENTIROSO). N.F. oxtona;
munturus. N.S. sin. kontadur di
mintida; sin.tcibatu.
2.adj., *falso.
muntrusia
v., *fazer intriga. (deriv.
MENTIROSO). N.F. proparoxtona.
N.S. V.M., sin. tciba.
muntrusundadi
n., * - fasi muntrusundadi -. (deriv.
MENTIROSO). N.F. vd.
muntrundadi. N.S. V.A.
muntu
n., *monto de coisas. - Bo na
randja djorontci, des kuntu, ku sedu
dus muntu (R95) -. (MONTE).
muntu di baguera
n., *enxame de abelhas. - Na kil
polon i ten muntu di baguera -
(deriv. MONTE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
muntu di bagabaga
n., *termiteiro; morro de trmites. -
Kabra ta bai tudu dia, Santcu ta
sinal sibi muntu di bagabaga (L.S.) -
. (MONTE DE BAGABAGA). N.S.
sin. djugu-djugu.
muntudu
n., *monte de lixo; lixo. - Ku pekadu
omi dana mundu: bota muntudu ki
tene benenu nunde ki ka dibi di
botadu (L.S.) -. (MONTURO).
munturus
n., - Munturus na perta son (L.A.) -.
(MENTIROSO). N.F. oxtona, vd.
muntrus.
mura
n., (MURO). N.F. vd. muru 2.
muradu
part., *vedado; fortificado.
(MURADO). N.S. V.B.
murdi
1.v.tr., *picar; apertar ou ferir com os
dentes. - dabi na murdi djinti (C.P.) -
. (MORDER).
2.v.intr., *dar dentadas. - Fulanu i
tene boka di sambasuga, i ta murdi i
ta supra (L.A.) -.
murdidu
part., *ferido com mordedura.
(MORDIDO). N.S. V.B.
murdidura
n., *acto ou efeito de morder;
dentada. - Murdidura di pekadur ta
393
lestu ku fasi mandita (Igr.I.) -.
(MORDEDURA).
murgudja
1.v.tr., *meter na gua; submergir;
afundar. - Kilis ke misti sedu riku e
ta kai na tentason e ta panhadu na
lastru di manga di disedju tulu ku ta
dana, ku ta murgudja elis na stragu
(N.T.) -. (MERGULHAR). N.F. neol.,
vd. murgudjanta.
2.v.intr., *meter-se debaixo da gua.
- Lebri murgudja na iagu i na bibi
iagu (L.S.) -. N.S. murgudjanta.
murgudjadur
n., *pessoa ou animal que
mergulha. (MERGULHADOR). N.S.
V.B.
murgudjanta
v.caus., *fazer afundar; meter na
gua. - Pis-kabalu panhal i ta
murgudjantal (T.M.) -. (deriv.
MERGULHAR). N.F. murgudja.
muri
v., *deixar de viver; extinguir-se;
falecer. - Djintis muri tciu na Bubaki,
rifujiadus ku propi populason lokal,
pabia di fomi, duensa, pantadura
(N.M.) -. (MORRER).
muridu
part., - Futibol sta muridu na e tera li
(IN96) -. (deriv. MORRER). N.F. vd.
mortu.
murnhengu
1.adj., *doentio; deprimido. - Duensa
na pasia manenti na kurpus
murnhengus di bedjotis (F.S.) -.
2.adj., * diz-se de algum que no
cresceu e ficou com corpo pequeno.
N.S. sin. nhengu.
mursegu
n., *mamfero quirptero, frugvoro
ou insectvoro, dotado de
membrana alar e membros
anteriores apropriados para a
sustentarem. - Santcu ku mursegu e
ta tene duensa di raiba tambi (Igr.I.)
-. (MORCEGO).
murtadja
n., - Fugu sindi na nha korson,
larma rola i barsan pitu, murtadja di
nha sintimentu (T.Tc.) -.
(MORTALHA). N.F. vd. mortadja.
murtca
v.intr., *perder o vio ou vigor;
secar. - Arus murtca i seka kan
(T.Tc.) -. (MURCHAR).
muru 1
n., *curandeiro muulmano. - Si
mame gasta dinheru tras di murus
ku djambakusis, pa kural (Cecomes)
-. (MOURO). N.S. bida muru.
muru 2
n., *parede; vedao; muralha. -
Otca ku muru kaba kumpudu, n
koloka portas na portons (A.T.) -.
(MURO). N.F. mura. N.S. sin.
muru.
murundadi
n., *costumes de Mouros; arte
relativa medicina tradicional
praticada pelos curandeiros
muulmanos. - ami n ka sina dentru
di Guine, i ka li ki n sina murundadi
(IN99) -. (deriv. MOURO).
mus
intens., *adjunto de intensidade com
a funo [grau superlativo] e com o
sema [gordo]. - i taka mus -. N.S.
V.A.
muskiteru
n., *cortinado veda-mosquitos.
(MOSQUITEIRO). N.S. V.B., sin.
tenda.
muskitu
n., - Muskitu panha raiba, i bai entra
dentru i sinta (L.S.) -. (MOSQUITO).
N.F. vd. miskitu.
muskulu
n., *rgo constitudo por tecido
muscular. (MSCULO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
Musulmanu
n., *seguidor da religio muulmana
pregada por Maom. - festa di
musulmanu ki sedu Ramadon (R95)
-. (MUULMANO).
mutcu
adj., *diz-se de coisa de tamanho
reduzido; curto. - Saia mutcu -. N.S.
sin. kurtu.
394
mutila
v., *cortar um membro. (MUTILAR).
N.S. V.B.
mutiladu
part., *privado de um membro. -
Kantu ku kai na mina, kantu
mutiladu! (C.P.) -. (MUTILADO).
N.F. neol.
mutilason
n., *amputao. (MUTILAO).
N.S. V.B.
mutu
adv., - No bai, omi, bu mutu tciu
kusa di punta dimas! (C.V.) -.
(MUITO). N.F. vd. muitu.
mutur
n., *tudo o que produz movimento;
mquina; aparelho. - Si kanua tene
mutur, e ta bai piska lundju e ta
panha pis garandi (M.M.) -.
(MOTOR). N.F. motor. N.S. mutur
kansa.
mutur kansa
coloc., *diz-se do motor que se
avariou. (deriv. O MOTOR
CANSOU-SE). N.S. V.M.
muvimenta
v., *dar animao a; deslocar ou
deslocar-se. - jovens kapazis di ten
un flexibilidadi pa muvimenta i pa
inkontra soluson (IN96) -.
(MOVIMENTAR). N.F. movimenta.
muvimentu
1.n., *mudana de lugar; animao;
agitao. - Dizembru i mis di
muvimentus, na nunde ke pions ta
tranzita tciu, viaturas ta tranzita tciu
(R95) -. (MOVIMENTO). N.F.
movimentu.
2.n., *partido poltico; grupo de
pessoas com um fim comum. -
diputadu di Movimentu Bafata (R95)
-.
muzaiku 1
n., *conjunto de ladrilhos
variegados. (MOSAICO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
muzaiku 2
adj., *relativo a Moiss, heri do
povo dos Hebreus que viveu no sc.
XIII A.C. (MOSAICO; MOISAICO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
muzika
n., *cincia que trata da combinao
harmnica dos sons; composio
musical. - Ora ki e obi un muzika
bonitu e ta lanta e bai badja na pista
(N.M.) -. (MSICA). N.F.
proparoxtona. N.S. toka muzika.
muziku
n., *artista que toca ou compe. - I
ta fasidu un seleson di muzikus
(IN96) -. (MSICO).
395

N, n
*Dcima sexta letra ou grafema do
alfabeto que representa o fonema
[nasal alveolar]. (N).
n [-n]
pron.pess.compl.d., *forma encltica
do pronome pessoal complemento
directo 1sing.; me. - kil ku kuran, el
propi ku falan pa n toma nha kama
pa n ianda (N.T.) -.
na 1
1.v.aux., *verbo auxiliar que indica o
aspecto imperfectivo dos verbos. -
n na kume mundu, n na brinka sabi
(G.F.) - N tciga si kasa kontra i na
tarbadjaba na kampu (J.L.R.) -.
2.v.aux., *verbo auxiliar que indica o
aspecto contnuo dos verbos. - i na
buska-buska si amigu na fera (L.S.)-
. N.F. Mandinga na que significa
vir. N.S. sin. sta na.
na 2
1.con., *preposio com o trao de
[interioridade]; significa o lugar onde
acontece alguma coisa ou o tempo;
em. - no fala del na kunsada
(P.dosS.) - E sta na tudu ladus di
fera (P.dosS.) -. (NO; NA; NOS;
NAS ). N.S. na nunde; rimiti na.
2.con., *preposio com o trao de
[superioridade]; sobre; em cima de.
- i pui na ombra i na bai (T.M.) -.
3.con., *preposio com vrios
significados que traduz as
equivalentes da lngua portuguesa
como de, para, por, a, com. - fera
grandi i garandi na nomi ki dadu ma
pikininu na tamanhu (P.dosS.) - na
tradison ki bin di Senegal (P.dosS.) -
i sinta na mesa (N.T.) - bo sai na
matu (C.P.) - no misti pidi pa tudu
djintis pa e djudanu na es obra
(R95) -. N.F. en 1.
na bardadi
loc.adv., *francamente;
sinceramente; na realidade. - Na
bardadi, i odjadu dja sforsus na
manga di tera pa mindjoria
kondisons, proteson i
dizinvolvimentu di mininu (R96) -.
(NA VERDADE). N.F. vd. bardadi.
na fin
loc.adv., *locuo adverbial de
tempo que significa [finalmente];
enfim; por fim. - Na fin, Erodias odja
manera (N.T.) -. (deriv. NA FIM).
N.S. sin. finalmenti.
na kunsada
loc.adv., * locuo adverbial que
significa [no princpio]; inicialmente;
primeiramente - Na kunsada di
tarbadju, rei falal: ka bu kume mel,
pabia si ka sin, no kasa na kai (A.P.)
-. (NO COMEO). N.S. sin.
purmedu.
na kazu ke
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que indica [condio];
no caso de. - si no kazu ke parsi ki
djinti ki na splora no pupulason, no
ten diretu di pega mas armas (R98)
-. (deriv. EM CASO DE).
na ladu di
con., *locuo prepositiva. - Lubu
manera ki kobardu, i sai na ladu di
baraka fat (L.S.) -. (AO LADO DE).
N.F. neol. N.S. filadu ku.
na lugar di
con., *locuo prepositiva; em vez
de. - Femia no dibi di pul na
konsiderason, no dibi di pul na lugar
di no mame (IN96) -. (EM LUGAR
DE). N.S. mbes.
na meiu di
con., *locuo prepositiva que
significa [entre]; dentro de. - ki
kareta ta fika na meiu di kaminhu i
na difikulta tranzitu di viaturas (R95)
-. (NO MEIO DE). N.F. neol. N.S.
sin. na metadi di.
na metadi di
con., *locuo prepositiva que
significa [entre]; no meio de. - i misti
sibi ke ku pasa na metadi di ki
badjudas (T.M.) -. (deriv. NA
METADE DE). N.S. sin. entri; sin.
na meiu di.
na nunde
396
1.con., *locuo adverbial de
interrogao que introduz oraes
interrogativas directas e significa
[em que lugar?]. - I na nunde? (R99)
-. (ONDE; POR ONDE). N.S. sin.
nunde.
2.con., *locuo adverbial de lugar,
s vezes com a funo de conector
relativo, que significa [o lugar em
que] ou [em qualquer lugar]. - I
rianta si kargus i riba i bin te na
nunde ku n firma. (N.M.) - Pa tudu
parti i fasil odja djintis kuspi na tcon,
na kualker kau: na ospital, na
transportis publikus, na fera, i ka
importa na nunde (R95) -. (ONDE;
POR ONDE). N.S. sin. nunde.
na roda di
con., *locuo prepositiva que
significa [ao redor de; cerca de]. -
Na roda di mar no ta odja ostras
(J.L.R.) - na roda di bu mesa
(L.Cat.) -. ( RODA DE).
na sintidu
loc.adv., *mentalmente; em esprito.
- Anos no tene kila la i ka son na
sintidu, ma skritu na papel (MR98) -.
(deriv. NO SENTIDO).
na un bias
loc.adv., *ao mesmo tempo;
simultaneamente. - Ora ke no tene
dus fidjus na un bias, kila i djemias
(J.L.R.) -. (deriv. NUMA VIAGEM).
nabiu
n., *meio de transporte martimo. -
Nabiu ku kidja pa riba: kasa (J.M.B.)
-. (NAVIO). N.F. paroxtona, naviu.
nabu
n., *planta herbcea da famlia das
Brassicceas. (NABO). N.S. V.B.,
n.v. Brassica napus.
nada 1
v.intr., *mover-se superfcie ou no
seio de um lquido; boiar; flutuar. - I
ka kuma ntola, no ta nada nan (R95)
- baleta intci muntudu kun, purkus ta
nada la (R95) -. (NADAR).
nada 2
quant., *pronome indefinido que
exprime ausncia ou negao de
qualquer coisa; coisa mnima. - N
ka tene nada na nha bolsu (J.L.R.) -
Ninguin ka kumpu nada la (R95) -
Garandis kuma nada i ka kansadu
pa kin ku ten bon vontadi (L.A.) -.
(NADA). N.S. sin. nin pliu.
nada 3
adv., *de maneira nenhuma. - omi ki
na papia li i ka na papia nada diritu
(R95) -. (NADA).
nadadur
n., *pessoa que nada. (NADADOR).
N.S. V.B.
nalgun
contr., *crase da prep. [na] e do
quant. [algun]. - i pudi odjadu baris
finus nalguns puntus di Bisau
(P.dosS.) -. (EM ALGUM).
nali
v., *parecer com; assumir os
mesmos hbitos, vcios ou
sentimentos. - no na rogau: nalinu
na forsa di bu Spiritu, pa no konsigui
seta nutru ku korson bon (L.Cat.) -.
nalidu
part., *parecido no aspecto;
semelhante. - no ta da tudu djintis
prova di kil speransa ke no nalidu ku
el (L.Cat.) -.
Nalu
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Nal, pertencente
ao grupo lingustico Norte Nal, da
subfamlia Oeste-atlntica. - nes
momentu ku n kunsa sai di tcon
Nalu, n ba otca inda populason ke
na midi kaneka (C.P.) -. (NAL).
namora
v., *cortejar; seduzir; fazer namoro. -
alguin ta buska badjuda i na namora
ku el, dipus i ten ku fasi sibi
familiaris na kaza (IN96) -.
(NAMORAR). N.F. neol. N.S. sin.
ratca tara.
namorada
n.f., *amante; apaixonada. - e ka ta
setalba pa i bai djubi si namorada
(R95) -. (NAMORADA).
namoradu
n., *amante; apaixonado. - Fevereru
397
i mis di karnaval ku di namoradus
(Cecomes) -. (NAMORADO).
namoru
n., *acto de namorar; conversao
amorosa. - Namoru di gosi i ka
djuntu ku kil di purmeru pabia kil di
purmeru bu ten pa rispita familia
(IN96) -. (NAMORO). N.F. neol.
nan
adv., *advrbio de afirmao que
no admite dvida nenhuma e
significa [com certeza] ou
[realmente]. - kusa ten nan na
rialidadi (R95) -.
nanani
v., *perder o controlo; avariar-se. - i
bida nanani so tras di binhu - si bu
misti nanani suma utrus, pega tras
di droga -. N.S. V.A.
nan tan
loc. adv., *locuo adverbial de
afirmao que exprime a admirao
do locutor e significa [com certeza]
ou [realmente]; realmente. N.S. V.A.
nan te
loc.adv., *locuo adverbial de
afirmao que no admite dvida
nenhuma e significa [com certeza]
ou [realmente]. - Ntoni mansebu nan
te, mininus manga del, Damas
patcari pa tudu ladu (T.Dj.) -.
nana
n., *hortel. N.S. n.v. Mentha
cordifolia; N.S. V.M., sin. ortelon.
nansi
v., - I fala na tera e misti pa e nansi
planta di fruta (L.S.) -. (NASCER).
N.F. vd. nasi. N.S. nansi uma
variante do dialecto de Bolama-
Bijags.
Nar
n., *nome dado aos comerciantes
originrios da Mauritnia. - Naris
toma konta (J.D.) -. N.F. Mandinga
nari que designa uma pessoa de
pele escura. N.M. pl. Naris.
nardu
n., *preparado aromtico feito das
folhas e espigas do nardo, planta da
famlia das Gramneas; perfume. -
Maria toma meiu kilu di un pomada
karu, di nardu puru, ku ta tcera sabi,
i unta Jesus na pe (N.T.) -.
(NARDO).
naris
n., *parte saliente do rosto, entre a
boca e os olhos, que o rgo do
olfacto. - I toma mesinhu i pul na
naris di badjuda (N.T.) -. (NARIZ).
N.F. oxtona. N.S. kabaku di naris.
narkotrafikanti
n., *pessoa que negoceia em
narcticos ou drogas
estupefacientes. - kil tris
narkotrafikanti e staba bas di
vijilansia pulisial (R95) -.
(NARCOTRAFICANTE). N.F. neol.
nas
n., *medicamento que serve para
untar o corpo com o objectivo de ter
sorte. N.S. V.M.
nasensa
n., *nascimento; origem; comeo. -
abos ku sedu djintius di nasensa
(N.T.) -. (NASCENA). N.F. neol.
nasenti
n., *ponto da superfcie onde brota
gua; fonte. - Es nasentis, es fontis
dibi di fasidu manera ke limarias ka
pudi bin entra la (R97) -.
(NASCENTE). N.S. nasenti
hipnimo de NASCENTE, que
significa tambm o ponto cardeal
onde o sol nasce, cujo equivalente
nasenti di sol.
nasenti di sol
n., *um dos quatro pontos cardeais,
aquele onde o sol nasce; levante;
oriente; nascer do sol; nascente. -
Ladu di nasenti di sol (N.T.) -. (deriv.
NASCENTE DO SOL). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. lesti; sin. saida
di sol.
nasi
1.v.intr., *sair do ventre materno;
sair do ovo; vir ao mundo. - i nasi na
dia novi di Abril (IN96) -. (NASCER).
N.F. nansi.
2.v.intr., *rebentar; brotar. - Tudu kil
ku bu sumia el ku ta nasi (L.A.) -.
398
3.v.intr., *surgir; despontar. - N odja
utru andju sibi di ladu ku sol ta nasi
(N.T.) -.
nasidu
part., *que nasceu; que tem origem
em; germinado; nado. (NASCIDO).
N.S. V.B.
nasimentu
n., *nascena; origem; comeo. -
Anos i Djudeu di nasimentu (N.T.) -.
(NASCIMENTO).
nasinhu
n., *a casca de uma planta utilizada
como corda para amarrar a palha de
cobrir as palhotas. N.S. V.B., n.v.
Sterculia tragacanta
nasional
adj., *prprio de uma nao; natural
de um pas. - i importanti pa
Ministeriu adota orientasons ku dibi
di fasilita tarbadju di kilis ku misti
utiliza linguas nasional na insinu
(MR98) -. (NACIONAL). N.F. neol.
nasionalidadi
n., *grupo de indivduos unidos por
uma tradio histrica e aspiraes
comuns; nao. - fundadur di
nasionalidadi di Guine-Bisau ku di
Kabu-Verdi, ku sedu Amilcar Cabral
(R98) -. (NACIONALIDADE). N.F.
neol.
nasionalismu
n., *doutrina poltica que faz da
nao um absoluto; patriotismo. -
Nasionalismu ganha forsa (R95) -.
(NACIONALISMO). N.F. neol.
nasionalista
1.n., *que apoia os interesses da
nao; patritico. - Pulitika
nasionalista (R95) -.
(NACIONALISTA). N.F. neol.
2.n., *pessoa partidria do
nacionalismo.
nasionalizason
n., *apropriao pelo estado das
estruturas produtivas de um pas. -
Pabia di novas nasionalizasons ku
lansamentus di grandis planus di
sinku anu, istadu reforsa si mon
sobri ikonomia (R95) -.
(NACIONALIZAO). N.F. neol.
nason
n., *circunscrio poltica
independente; pas; estado. - E disa
di sedu un nason ku vivi na si propi
tera (Igr.I.) -. (NAO). N.S. sin.
pais.
nata
n., *creme do leite. - gatu ku farta
nata i ta lestu di diskunfia; bu ta
odjal i na limbi boka (L.A.) -.
(NATA).
Natal
n., *festa crist do 25 de Dezembro,
o dia em que se comemora o
nascimento de Jesus Cristo. - Ke ku
misti fasi dia di Natal? (R95) -.
(NATAL).
natalidadi
n., *nmero de nascimentos
ocorridos em determinado pas num
perodo de tempo. - tacha di
natalidadi i di 4,36% (P.dosS.) -.
(NATALIDADE).
natibu
n., (NATIVO). N.F. vd. nativu. N.S.
V.B.
natinha
v.intr., *andar de gatinhas; andar de
gatas. (GATINHAR). N.S. V.B.
nativu
n., *indgena. - Anos ke nativu de
tera li (R98) -. (NATIVO). N.F. neol.,
natibu.
natural
1.adj., *que pertence a natureza. -
kudji un fonti natural ku ta da iagu
kuas sempri (Igr.I.) -. (NATURAL).
N.F. neol.
2.n., *pessoa nascida numa regio;
indgena; nativo. - un Djudeu ku
tcomadu Akila, natural di Pontu
(N.T.) -.
naturesa
1.n., *propenso natural. - Kil ku no
naturesa umanu misti i kontra kil ku
Spiritu misti (N.T.) -. (NATUREZA).
N.S. naturesa umanu.
2.n., *rgos genitais; sexo.
naturesa umanu
399
n., *humanidade. - no ta iandaba
konformu no naturesa umanu (N.T.)
-. (NATUREZA HUMANA). N.M.
lexia composta.
nau
adv., *advrbio de negao que
indica resposta negativa. - di la ku
pudi sibi si kontra kila i un mindjer di
bu stilu o nau (IN96) - Bu ka bai
fera? Sin, n ka bai (L.S.) - Bu ka bai
fera? Nau, n bai (L.S.) -. (NO).
N.S. ant. sin; nas respostas s
frases interrogativas negativas, o
locutor guineense responde em
harmonia com a interrogao e no
com o sentido real da resposta.
navegason
n., *viagem ou transporte sobre as
guas. - i kiriadu um impresa di
navegason (P.dosS.) -.
(NAVEGAO). N.F. neol.
naviu
n., (NAVIO). N.F. neol., vd. nabiu.
N.S. V.A.
nda [-nda]
suf.v.caus.ind., *sufixo acrescentado
a verbos para formar os verbos do
causativo indirecto cujo agente
causa indirectamente a aco. -
finkanda - peganda - peganta -
sintanda - tciganta -. N.F. -ndi; -nta;
-nti. N.M. na formao destes
verbos h duas regras fonolgicas:
a harmonia voclica entre a vogal
final do verbo e do formante [-a~-a;
-i/-u~-i] e a dissimilao ou
alternncia consonntica [t~d] nos
casos em que a consoante da
slaba final /t/.
ndadi [-ndadi]
suf.nom., *sufixo que entra na
formao de substantivos,
exprimindo a ideia de estado,
qualidade e propriedade. -
amigundadi - amontondadi -
djintiundadi - ermondadi -
kabalindadi - mandjuandadi -
matcundadi - osprindadi -. (-DADE).
N.M. sufixo de nomes, adjectivos e
verbos.
ndaimi
n., *armao que serve para fazer
os trabalhos mais altos. - Riba di
ndaimi -. (ANDAIME; ANDAIMO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.A.
nde
con., - Nde Guine mindjor? Nada i
so trosa son (C.P.) - la riba nde ki
sta nel, i ka pudi fasin nada pa li
(C.P.) -. (ONDE; POR ONDE). N.F.
vd. nunde.
ndesan
interj., *exclamao que exprime
compaixo ou admirao;
minha me! - Guine oh, ndesan, ia
ia, oh oh, mamma (C.S.) -. N.F.
Wolof ndesan que significa minha
me.
ndi [-ndi]
suf.v.caus.ind., N.F. vd. nda [-nda].
ndianta
1.v., *caminhar junto com algum. -
n ka pudi ten medu di nada pabia
sempri i na ndianta nha pertu
(L.Cat.) -. (ANDAR).
2.v., *viver juntos. - Ki mindjer ki omi
ndianta ku el i fala: ke ku na ri, nves
di bu tcora? (N.M.) -.
ndiantadu
part., *que vai junto; que caminham
juntos. (deriv. ANDAR). N.S. V.A.
ndireta
v., - Po seku ka ta ndireta (J.M.B.) -.
(ENDIREITAR). N.F. vd. ndirita.
ndirita
v., *corrigir; pr direito. - Bo purpara
kaminhu pa Sinhor; bo ndirital
strada (N.T.) -. (ENDIREITAR). N.F.
ndireta.
ndiritadu
part., *posto direito; corrigido.
(ENDIREITADO). N.S. V.A.
ndjarga
v., *buscar refgio; abrigar-se ou
esconder-se; amparar-se como
atrs do escudo ou adarga. - Nino i
bai ndjarga tras di prokuradoria
djeral (R99) -. (ADARGAR). N.F.
ndjerga.
ndjata
400
1.v., *bazofiar; tomar atitudes de
arrogncia; ter jactncia; atrever-se.
- Si bu na ndjata, lembra kuma i ka
abo ku nguenta rais, ma rais ku
nguentau (N.T.) -. (JACTAR-SE).
2.v., *desrespeitar como sem valor;
recusar; desprezar. - I panha raiba i
ndjata kasa di si pape i bai mora ku
Lok Pas (Cecomes) -. (ENJEITAR).
N.S. ndjata hipernimo de
JACTAR-SE e de ENJEITAR.
ndjatamentu
n., *bazfia; arrogncia; jactncia. -
E ta fala palabras di ndjatamentu ku
ka tene balur (N.T.) -. (deriv.
JACTAR-SE).
ndjenha
v., *fazer o possvel; inventar para
sair de uma situao difcil; ajeitar-
se. - E pega suta-sutal na kaminhu,
omi na ndjenha son (T.M.) -.
(ENGENHAR). N.F. nguenha.
ndjerga
v., - I rabida i ndjerga i na djubi
(T.M.) -. (ADARGAR). N.F. vd.
ndjarga.
ndjergadu
part., *protegido; defeso com
escudo. (ADARGADO). N.S. V.B.
ndjeson
n., *lquido que se injecta; acto de
injectar. - gudja dibi di tiradu i
ndjeson ta kunsadu utru bias (Dea) -
. (INJECO). N.F. indjeson.
ndjita
v., *consertar provisoriamente; pr a
jeito. - Aos no na kuri pa li pa la, na
randja djitu di ndjita bida (A.H.) -.
(AJEITAR). N.S. sin. fasi djitu.
ndjua
v., *causar nusea ou enjoo; enojar;
aborrecer. - I ta ndjuan suma bosta
(F.S.) -. (ENJOAR). N.F. paroxtona.
ndjuadu
(ENJOADO). N.S. V.B.
ndjudja
v., *pr juntos; unir; acrescentar. -
Deus ta ndjudja elis pabia i ten
puder di torna ndjudja elis (N.T.)-.
(JUNTAR). N.F. djudja. N.S. sin.
menda 1.
ndjudja kombersa
coloc., *ligar conversas diferentes.
(deriv. JUNTAR CONVERSAS).
N.S. V.M.
ndjudjadu
part., *unido; enxertado. - Ramus
kebradu pa n pudi ndjudjadu na se
lugar (N.T.) -. (JUNTADO).
ndjuria 1
v.tr., *insultar; ofender. - kuntudu na
tempu pasadu n fala mal kontra el,
n pirsiguil, ndjurial (N.T.) -.
(INJURIAR). N.F. proparoxtona.
ndjuria 2
n., *insulto. - Ndjurias di kilis ku na
ndjuriau e kai riba di mi (N.T.) -.
(INJRIA). N.F. proparoxtona,
indjuria.
ndjuriadu
part., *insultado. (INJURIADO). N.S.
V.B.
ndjuti
v.tr., *subestimar; subvalorizar;
achar pouco. - No ka ta ndjuti nada
(R95) -. N.F. Mandinga jtu, que
significa subestimar, djuti.
ndjutidu
part., *desprezado; humilhado;
subestimado. - No sedu ndjutidu;
abos bo sedu rispitadu (N.T.) -. N.F.
Mandinga jtu.
ndjutidur
n., *pessoa que apouca;
desprezador. - Ndjutidur muri,
ferferidur bibu (L.A.) -. N.F.
Mandinga jtu.
ndule
n., *tipo de brincadeira de crianas;
palavreado an-do-li-ta ou un-do-li-
ta. - Ndule, i seduba un brinkadera
mas famus ki Etudja sina si kolegas
(F.M.) -. N.F. oxtona.
ndurisimentu
n., *dureza; obstinao;
insensibilidade. - ndurisimentu bin
riba di Israel pa un tempu markadu
(N.T.) -. (ENDURECIMENTO). N.F.
neol.
ne
401
contr., *crase da prep. [na] e do
det.dem. [e 2]. - Ne tabanka ku n
padidu nel (C.V.) -. (NESTE;
NESTA; NESTES; NESTAS).
nega
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito de [negao]. - e
ta nega fika bas di otridadi (N.T.) -
N tarda kontau Kotcenga, bu nega
obi mama, oh! (N.Tu.) -. (NEGAR).
N.S. ant. seta.
2.v., *dizer que no; rejeitar. - nega
simola di parmanha i dana nogos di
kil dia (P.dosS.) - televizon o djornal
e pudi nega notisia di algun
akontisimentu, ma i na papiadu na
fera (P.dosS.) -. (NEGAR). N.S. sin.
dita di kosta; sin. fitca kurpu; sin.
rekusa 1.
nega bedju
coloc., *manter-se novo; no querer
envelhecer. - Bu tene djintis ki ta
nega bedju na es kasa, e kaba e
bonitu (J.S.) -. (deriv. NEGAR O
VELHO).
nega fala
coloc., *calar. (deriv. NEGAR A
FALA). N.S. V.B.
negadu
part., *rejeitado; no reconhecido. -
Kil pedra ke negadu pa
tarbadjaduris i torna bin sedu
purmeru ke bali (L.Cat.) -.
(NEGADO).
negason
n., *acto ou efeito de negar;
desconhecimento. - negason di
planu di difeza komun anglo-
amerikanu (R95) -. (NEGAO).
N.S. sin. rekusa 2.
negativu
adj., *que exprime negao; nulo;
contraproducente. - Purtantu i kusas
negativu pa nos (R95) -.
(NEGATIVO).
neglijensia
n., *qualidade de negligente;
desleixo; preguia. - Neglijensia
kontinua, klaru! (R95) -.
(NEGLIGNCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
negos
n., - E fitca negos (P.B.) -.
(NEGCIO). N.F. oxtona, vd.
nogos.
negosia
v., - randja kondison pa sinta
negosia (R98) -. (NEGOCIAR). N.F.
proparoxtona, vd. nogosia.
negra
adj.f., *preta. - Afrika negra (R95) -.
(NEGRA). N.S. sin. negru.
negru
adj., *preto; escuro. - bo ndjita, abos
dus, udju finkadu na ki strela negru
(C.S.) -. (NEGRO). N.S. sin. negra.
nel
contr., *crase da prep. [na] e do
pron. [el]. - Sin, prublema i lokal nde
ke e ta fasil nel -. (NELE; NELA).
nelis
contr., *crase da prep. [na] e do
pron. [el]. - Te bentu ku iagu, i ta
manda nelis (N.T.) -. (NELES;
NELAS). N.F. paroxtona.
neni
v., *dar as boas vindas;
cumprimentar; abraar; acariciar. -
Si n lembra di bo, iagu ta intcin
boka; pa n sedu mininu na bu ragas
pa bu nenin (N.M.) -. (NINAR).
nenon
interj., *cumprimento de boas
vindas, que significa benvindo,
dado ao hospede recm-chegado, o
qual responde com a palavra
nenton, ou seja obrigado. - E
karga panu e fala mantenha e tcora
e kansa, e da nenon e da nenton
(G.F.) -.
nenton
interj., *palavra de resposta, que
significa obrigado, do hospede ao
cumprimento do seu anfitrio. - E da
nenon e da nenton e tcora alegria
(G.F.) -. N.F. vd. nenon.
nerva
v., *irritar; causar enervamento a. -
Nhu Barsina nerva djanan (M.J.) -.
(ENERVAR).
402
nervozu
adj., *irritvel; excitado. - sinhora
ministra bin un bokadu nervozu
(R95) -. (NERVOSO). N.F. nervus.
N.S. sin. raibus.
nervu
1.n., *filamento que estabelece a
comunicao do crebro e da
medula espinal com a parte
perifrica do corpo e que se destina
transmisso de impulsos
nervosos. - I pega djunda kil nervus
(L.S.) -. (NERVO).
2.n., *excitao nervosa. - I ten
manga di mindjeris ku ta komporta
mal ku si omis na kaza tok omi ta
bin tene manga di nervus (Igr.I.) -.
(NERVOS).
nervus
adj., (NERVOSO). N.F. vd.
nervozu. N.S. V.A.
nes
contr., *crase da prep. [na] e do
det.dem. [es]. - Anos tudu no
partisipa nes karnaval 1995, un
karnaval ku kontinua na sedu festa
di diretu (R95) -. (NESTE; NESTA;
NESTES; NESTAS).
nesesariu
adj., *indispensvel; til. - djumbai i
nessesariu purki i un forma di liberta
preson ku na ta sufri duranti dia
(IN96) -. (NECESSRIO). N.F.
proparoxtona.
nesesidadi
n., *aquilo que faz falta; exigncia. -
Kal ki nesesidadi di fasi guera ku
nos? (R98) -. (NECESSIDADE).
nesesita
1.v.tr., *precisar; ter necessidade
de. - no nesesitaba djanan no
indipendensia (C.P.) -.
(NECESSITAR).
2.v.intr., *carecer; padecer
privaes. - Utrora, si e risibi vizita
di un alguin ku nesesita, omi ta pati
kusa sin fasi mindjer sibi (Igr.I.) -.
neta
n.f., *filha de filho ou de filha em
relao ao av ou av. (NETA).
N.S. V.B.
netetu
n., *caroos de alfarroba pilados e
moldados em forma de bola,
utilizados em culinria. N.F. oxtona.
N.S. V.M.
netu
n., *filho ou filha de filho ou de filha
em relao ao av ou av. - Si un
viuva ten fidju o netu, ki fidjus dibi di
sina purmeru fasi si diver (N.T.) -.
(NETO). N.S. sin. neta.
nfastia
1.v.tr., *aborrecer; cansar. - Kil ku
nfastia si ermon sta na sukuru (N.T.)
-. (ENFASTIAR). N.F. paroxtona.
2.v.intr., *cansar-se. - djugude bida
e nfastia (M.M.) -. (ENFASTIAR-
SE).
nfermeru
n., *pessoa que trata os doentes;
auxiliar de mdico. - Ai dutur,
nfermeru, nha kamara, djudan!
(R95) -. (ENFERMEIRO). N.F.
infermeru; nfurmeru.
nfernu
n., *segundo a religio, o lugar
destinado ao suplcio das almas dos
condenados. - Forsa di nfernu ka na
bin pudi kontra el (N.T.) -.
(INFERNO). N.F. infernu.
nforka
v., - Kil alguin ke kumpri palabra di
Deus i ka na nforka djintis si pista
dinheru (L.Cat.) -. (ENFORCAR).
N.F. vd. forka.
nforma
v., - E fika la te parmanha, te duas
ora, te tris ora i bin nforma
kumandanti, kumandanti bin
nforman (R98) -. (INFORMAR). N.F.
vd. informa.
nfrenta
v.tr., *fazer face a; atacar de frente.
- Sol mansi, Djon djugadur nfrenta
serpenti (A.P.) -. (ENFRENTAR).
nfurmeru
n., - Nfurmeru na barsinaba mininus
kontra sarampa (Dea) -.
(ENFERMEIRO). N.F. vd.
403
nfermeru.
ngaba
v.tr., *elogiar; louvar; exaltar. - djintis
tudu fika e na ngaba Galinha di
Matu (T.M.) -. (GABAR).
ngabadu
part., *elogiado; exaltado; louvado. -
Estin ngabadu, matcundadi di iaiboi
(N.Me.) -. (GABADO).
ngabason
n., *elogio; louvor. (GABAO).
N.S. V.B.
ngana
1.v.tr., *iludir; explorar; seduzir; trair.
- Politika di ngana djinti (C.P.) -.
(ENGANAR). N.F. ingana. N.S. sin.
trai.
2.v.pron., *cair em erro. - Ka bo
ngana bo kabesa (N.T.) -.
(ENGANAR-SE).
nganadu
part., *iludido; seduzido. - Si elis ki
bo fiansa, bo sta nganadu (C.V.) -.
(ENGANADO).
nganadur
n., *mentiroso; sedutor. - no lembra
kuma ki nganadur, otcalba inda
bibu, i fala kuma dipus di tris dia i na
lanta di mortu (N.T.) -.
(ENGANADOR).
nganamininu
n., *tipo de pssaro. (deriv.
ENGANAR O MENINO). N.S. V.B.;
esta ave canta to bem que atrai as
crianas, as quais comeam a
seguir o seu voo de ramo em ramo,
at eles entrarem na floresta e
perderem o caminho (P.Bull).
nganha
1.v.tr., *conseguir; obter dinheiro. - i
kau di nganha pon di tudu dia
(P.dosS.) -. (GANHAR). N.F. ganha.
2.v., *vencer. - i pega na djuga
dama; ma tudu ora ku nganha i ta
pagal (A.P.) -. N.S. sin. vensi.
nganhadu
part., *vencido; lucrado. - Mortu
ngulidu, vitoria nganhadu! (N.T.) -.
(GANHADO).
nganhu
n., *lucro. (GANHO).
nganu
n., *mentira; seduo; iluso. - E ta
kuda kuma rilijon i fonti di nganu
(N.T.) -. (ENGANO). N.S. sin.
tarpasa.
ngata
v.intr., *ficar ligado ou preso. - Ansol
ngata na pedra (L.S.) -.
(ENGATAR). N.S. ant. disingata.
ngatadu
part., *ligado; preso. - kadjiki di
kuntangu ngatadu na garganti (R.N.)
-. (ENGATADO).
ngoda
v.tr., *solicitar o servio de algum
com promessas ou outro engodo;
animar; acalmar; adular. - Disa elis
pa e bai, n ngoda elis n kansa
(T.M.) -. (ENGODAR). N.S.
ngodanta.
ngodanta
v.caus., *adular. (deriv. ENGODAR).
N.S. V.A.
ngodu
n., *o que serve para atrair;
chamariz; isca. - Otca ke tciga
nunde Jesus, e pidi ku ngodu, e
falal: es omi mersi pa bu fasil e
fabur pabia i ama no nason (N.T.) -.
(ENGODO).
ngonoransa
n., (IGNORNCIA). N.F. vd.
ignoransa. N.S. V.M.
ngor-ngor
n., *vespa grande que se alimenta
do mel das abelhas; vespo. N.M.
lexia composta. N.S. V.B.
ngorda
1.v.tr., *tornar gordo. - Bo ngorda bo
korson suma limaria ku na matadu
(N.T.) -. (ENGORDAR).
2.v.intr., *criar gordura; engrossar.
(ENGODAR-SE).
ngordadu
part., *tornado gordo.
(ENGORDADO). N.S. V.B.
ngosta
v., - Ki disipulu ngosta riba di pitu di
Jesus (N.T.) -. (ENCOSTAR). N.F.
404
vd. nkosta.
ngoti
v., *andar de brao dado. - djinti ta
ngoti nutru -. N.S. V.A., sin. barsa.
ngotidu
part., *que anda de brao dado.
N.S. V.M., sin. barsadu.
ngracha
v.tr., *polir. (ENGRACHAR). N.S.
V.B.
ngratesa
n., *ingratido. - Ngratesa di tcon
pubis ka kunsi (C.S.) -. (deriv.
INGRATO). N.S. sin. ingratidon.
ngratu
adj., - No tera, no ka pudi ngratu pa
no tera (IN96) -. (INGRATO). N.F.
vd. ingratu.
nguenha
v., *fazer esforo para conseguir. -
Ali n na ndjenha suma ki Deus misti
(J.S.) -. (ENGENHAR). N.F. vd.
ndjenha.
nguenta
v., *estar firmes apesar das
dificuldades; sustentar; suportar. -
Kuma gora ki si renu pudi nguenta?
(N.T.) -. (AGUENTAR). N.F.
aguenta.
nguintcu
n., *espcie de ave de rapina, da
famlia dos falcondeos, predadora
de crias. - Un dia Lubu ku Nguintcu
e bin djusia (T.M.) -. (GUINCHO).
N.S. n.v. Circaetus.
nguispa
v., *doer; estar aborrecido; zangar-
se. - kal boka nguispa o nguispa
afuan (F.S.) -. N.S. sin. panha
raiba.
nguli
v.tr., *fazer passar da boca para o
estmago; absorver. - N ka ta nguli
pis pa rabu (L.A.) -. (ENGOLIR).
nguli-malgueta
n., *ave pequena com plumagem
cinzenta acastanhada, com bico
preto e com uma crista de penas
curtas na cabea. - I pertusi dedu di
naris, nguli-malgueta sai fat i entra
na si naris (L.S.) -. (ENGOLE-
MALAGUETA). N.M. lexia
composta. N.S. n.v. Pycnonotus
barbatus inornatus.
nguli-bu-nhinhi
n., *um dos nomes da aguardente
de cana-de-acar, que significa
[engolir e rir mostrando os dentes].
(deriv. ENGOLIR). N.M. lexia
composta. N.S. V.A., sin. kana 1.
nguli alma
coloc., *segregar muita saliva;
desejar algo que alm do prprio
alcance. - Puntcu Matcu djubi Mana
manera ki djunda, manera ki sta nan
bon, i nguli alma (R.N.) -. (deriv.
ENGOLIR A ALMA). N.S. ENGOLIR
SALIVA significa no se atrever a
dizer palavra.
ngumbe
n., *tambor grande; dana; estilo
musical. - I kil un badju di kusunde o
di ngumbe, bu fidjus tudu i
buruntuma, Guine (H.M.) -.
(GUMBE). N.F. gumbe.
nibel
n., - Libru di terseru nibel (Cenfa) -.
(NVEL). N.F. vd. nivel.
nika
v., *poupar; economizar. - E tio li
nika muitu, n na fial (F.J.) -. N.S.
sin. nika kurpu.
nika bianda
coloc., *comer aos poucos. N.S.
V.M.
nika kurpu
coloc., *poupar o corpo. N.S. V.M.
nin
1.adv., *advrbio de negao; no. -
ma kila nin i ka es anu noventa i
seis, talves so noventa i seti (R95) -
Lebri maral tesu nin i ka pudi fala
nada (R95) -. (NEM).
2.con., *conjuno negativa. - i ka
pudi pintca kareta pa direta, nin pa
skerda nin pa frenti (R95) -. (NEM).
nin ki
*locuo conjuntiva subordinativa
que introduz oraes concessivas;
mesmo que; posto que. - nin ki
405
tcuba na tcubi, djinti ta firma na
lugar son pa djubi djugu (IN96) -
Abos mininus nin ki bo kume na
tabanka tok bo farta, bo ta bin ianda
tras di kumida na matu (C.V.) -.
(NEM QUE).
nin pliu
quant., *pronome indefinido que
significa nada; nem p. - Dinheru
nin pliu (T.Tc.) -. N.S. sin. nada 2.
nin tus
quant., *pronome indefinido que
significa nada. - Akordu di Antula,
nin tus (F.J.) -. N.F. tus. N.S. sin.
nada 2; sin. nin pliu.
nin un
quant., *adjectivo indefinido;
nenhum. - Nin un omi ka pudi fasi
tudu kusa diritu (IN96) -. (NEM UM).
N.S. sin. niun.
nina
v., *acalentar; adormecer; acariciar.
- Bin toman, bu leban bu na ninan
(C.S.) -. (NINAR).
ninadu
part., *acalentado; acariciado. -
Garandis kuma kau ki bu sinta nel i
bu kau, nunde ki bu ninadu bu
pembidu diritu nel, i bu familia (J.S.)
-. (NINADO).
ninguin
quant., *pronome indefinido que
significa nenhuma pessoa. - E
kumida ta sta na matu, ninguin ka ta
sumial (N.M.) -. (NINGUM).
ninhu
n., *abrigo feito pelas aves para
postura dos ovos e criao dos
filhos. - Pastrus fasi ninhu na si
ramu (N.T.) -. (NINHO).
ninkau
adv., *advrbio de lugar que indica
em nenhum lugar; nenhures. - Nau,
i bon pa bu sinta pa obi purki bu
papia no ka baiba ninkau (R95) -.
(deriv. NEM UM CABO). N.F.
paroxtona.
niun
quant., *adjectivo indefinido; nem
um. - No ka bai niun kau me (T.M.) -
. (NENHUM). N.S. sin. nin un.
nivel
1.n., *plano horizontal; altura. - na
nivel di tcon (Igr.I.) -. (NVEL). N.F.
paroxtona, neol., nibel.
2.n., *qualidade; valor; grau. - nivel
di kultura di komunidadi (L.S.) -.
nkacha
1.v., *meter umas coisas dentro das
outras. - e djunta kil dias tudu di
ferias e ba nkachal na ferias di
Paskua (MR98) -. (ENCAIXAR).
N.F. proparoxtona, neol.
2.v., *entender; perceber.
nkachadu
part., *metido dentro.
(ENCAIXADO). N.S. V.A.
nkadja
v.intr., *tocar num banco de areia;
dar em seco. - Na basamar di Djiba
bapur ka na nkadja (L.A.) -.
(ENCALHAR). N.F. nut. N.S.
ENCALHAR hipernimo de
nkadjanta e de nkadja.
nkadjanta
v.caus., *fazer dar em seco. - E leba
barkus e nkadjanta elis na praia
(N.T.) -. (ENCALHAR). N.F. nut.
N.S. ENCALHAR hipernimo de
nkadjanta e de nkadja.
nkanta
v.tr., *seduzir. (ENCANTAR).
nkantua
v., *pr num canto. - Mal gardisidus
mal bensidus, pa nkantuau son
(F.S.) -. (ENCANTOAR). N.F.
proparoxtona.
nkara
v., *enfrentar. - propi presidenti di
Asembleia nkara situason komu i
dibi di nkaral (R99) -. (ENCARAR).
N.F. neol.
nkarga
v.tr., *dar encargo ou
responsabilidade a; incumbir. - I
tcoma si tarbadjaduris, i nkarga elis
di si rikesa (N.T.) -. (ENCARGAR;
ENCARREGAR).
nkargadu
1.part., *que tem algum encargo;
406
incumbido. - anos no nkargadu pa
kontinua tarbadju di Jesus nes
mundu (Igr.I.) -. (ENCARREGADO;
ENCARGADO).
2.n., *pessoa que dirige um servio.
- N pui nkargadus riba di armasens
(Igr.I.) -.
nklina
1.v.intr., *pender. - Santcu ta sina
kabra sibi muntu di bagabaga na kil
po ku ta nklina sin (L.S.) -.
(INCLINAR). N.F. inklina.
2.v.intr., * ser favorvel; concordar.
nklinadu
1.part., *pendente; curvado.
(INCLINADO). N.F. neol. N.S. V.B.
2.part., *que favorvel.
nklinason
1.n., *posio oblqua.
(INCLINAO). N.F. inklinason.
N.S. V.B.
2.n., *simpatia; tendncia.
nkomoda
v.tr., *importunar. - Ka bu nkomodan
pabia porta fitca dja, n sta na kama
ku nha fidju (N.T.) -.
(INCOMODAR). N.F. neol.
nkomodadu
part., *importunado; aflito.
(INCOMODADO). N.S. V.A.
nkontra
v., - E fala, mbon, pa e ba nkontra
gora pa mostra nutru mas ispertu
(L.S.) -. (ENCONTRAR). N.F. vd.
kontra.
nkontru
n., - Davi bai gueria ku Golias na ki
nkontru ku fasil eroi di nason (A.T.) -
. (ENCONTRO). N.F. vd. inkontru.
nkoradja
v.tr., *dar coragem a; animar;
estimular. - Anos no ta nkoradja ki
asons i no sta tambe na fasil en
kolaborason ku UNICEF (MR98) -.
(ENCORAJAR). N.F. inkoradja.
N.S. ant. diskoradja.
nkosta
1.v.tr., *pr de lado; apoiar ou
colocar contra alguma coisa. - I
tciga i odja onsa sinta i nkosta na pe
di mampatas (L.S.) -. (ENCOSTAR-
SE). N.F. ngosta. N.S. sin. nkunha.
2.v.intr., *apoiar-se. - I tciga i odja
onsa sinta i nkosta na pe di
mampatas (L.S.) -. (ENCOSTAR-
SE).
3.v.intr., *parar o veculo junto a um
passeio. - Bo tciga bo nkosta, bo tira
roda fora di alkatron, pasajeru tciga i
entra ku kondisons di siguransa
(R95) -.
nkotca
1.v.intr., *diminuir; encurtar-se. -
kamisa nkotca -. (ENCOLHER-SE).
N.S. V.A.
2.v.intr., *esconder-se na concha;
perder a coragem.
nkotcadu
part., *que revela timidez; oprimido;
rebaixado; apertado. - I pertusi di
djintis nkotcadus ku aflitus (L.Cat.) -.
(ENCOLHIDO).
nkuantu
con., *conjuno subordinativa que
introduz oraes temporais; ao
mesmo tempo que. - Djon lanta
nkuantu Djuana na durmiba inda
(F.M.) -. (ENQUANTO). N.F.
inkuantu.
nkunha
1.v.tr., *apoiar; encostar. - Si bu ten
bu djanela, bu iabril, nkunhal dritu,
ka bu disa bentu fitcal (L.A.) -.
(deriv. CUNHA). N.S. sin. nkosta.
2.v.intr., *apoiar-se; procurar a
proteco de algum. - djintis
garandis sibi kuma no lundjusi di
Deus, pa kila e ta nkunha na no
antipasadus pa pudi iangasal (L.S.)
-.
nkunhu
n., *pequena ajuda ou
recomendao em favor de algum;
apoio; suporte. (CUNHA). N.S. V.B.;
CUNHA significa a pea de ferro
utilizada para rachar a lenha ou
fender as pedras; sin. suku di bas.
nkurba
v., *dobrar. (ENCURVAR). N.S. V.B.
nkurbadu
407
1.part., *torto; difcil; diz-se de uma
situao insanvel. - N ta kura
tcaga nkurbadu, tcaga ke nega san
(IN99) -. (ENCURVADO). N.S. sin.
kurbadu.
2.adj., *diz-se de uma pessoa que
no se pode mudar; viciado. - Tris
Nkurbadus: lutadur di Bandjul (F.J.)
-.
nkurta
v., *diminuir. (ENCURTAR). N.S.
V.B.
nna
n., *designao carinhosa dada
me entre Fulas, Mandingas e
Beafadas; mezinha. - Un dia Djon
Bulidur fala si mame: Nna, ami n na
ba ianda mundu (T.M.) -. N.F.
Mandinga na que significa me.
no 1
pron.pess.suj., *forma principal do
pronome pessoal sujeito 2pl. -
purke no sibi kuma kil la i
propaganda (C.P.) -. (NS).
no 2
det.poss., *adjectivo possessivo 1
pl. - bomba i mas karu di kil lama di
no tera (C.P.) - suma ke un di no
kombatenti fala (C.P.) -. (NOSSO;
NOSSA; NOSSOS; NOSSAS).
no pintca!
1.loc.interj., *interjeio que exprime
[animao]; avante!; vamos! para
frente!. - No pintca! Es palabra ta
danu korajen (R77) -. (deriv.
PINCHAR). N.M. colocao.
2.n., N Pintcha, *ttulo do
trissemanrio da Guin-Bissau,
rgo do P.A.I.G.C., cujo primeiro
nmero saiu em 1975.
noba
n., *notcia; novidade. - Baris di
Bisau i bantaba di noba, disna di
kombersas di tabanka o di bairu te
di postus mas garandis di puder
(P.dosS.) -. (NOVA). N.S. sin.
notisia.
nobelu
n., *bola de fio enrolado. - N tira
korda, n panha nobelu: bobra
(J.M.B.) -. (NOVELO). N.F. novelu.
nobi
quant., (NOVE). N.F. vd. novi. N.S.
V.B.
nobresa
n., *juventude. - gosi nobresa,
amizadi kuri pa seu (J.D.) -. (deriv.
NOBREZA). N.S. fidalguia o
equivalente de NOBREZA.
nobu
1.adj., *recente; que existe h pouco
tempo. - lugar sagradu di regulu
nobu (IN84) -. (NOVO). N.F. novu.
2.adj., *jovem. - djintis ta padidu tciu
na Guine, ma e ta muri tambe tciu; i
pior, e ta muri nobu dimas (P.dosS.)
-.
noda 1
1.v.tr., *manchar; pr ndoas em.
(ENODOAR).
2.v.intr., *estar com ndoas; estar
sujo. - tcon ku noda ka ta laba, djuis
ku susu ka ta limpu (H.M.) -.
(ENODOAR-SE).
noda 2
n., *mancha; sujidade. - Noda di
binhu ka ta sai (J.L.R.) -. (NDOA).
nogos
1.n., *comrcio. - Kil ku risibi sinku
saku di uru i kunsa na fasi nogos, i
nganha mas sinku saku (N.T.) -.
(NEGCIO). N.F. oxtona, negos.
2.n., *contrato. - Nogos fasidu logu
djanan (M.M.) -. N.S. sin.
nogosiason.
nogosia
1.v., *fazer negcios; comerciar. -
no na fika la un anu pa nogosia, pa
no nganha (N.T.) -. (NEGOCIAR).
N.F. proparoxtona, negosia.
2.v., *pactuar. - i es partidu ku
nogosia modalidadis di
indipendensia di Edjitu (R95) -.
nogosiadu
part., *comprado; vendido; trocado. -
Na Osidenti merkadu ta ntindidu
suma kau nde ki ta nogosiadu nel
kusas di kume i tudu utrus koldadis
di merkadurias (P.dosS.) -.
(NEGOCIADO).
408
nogosiadur
n., *encarregado de negociaes.
(NEGOCIADOR). N.S. V.A., sin.
midianeru.
nogosianti
n., *comerciante; traficante. - Un
nogosianti, ku ta buska bon rasa di
perolas, i odja un perola di garandi
balur (N.T.) -. (NEGOCIANTE).
nogosiason
1.n., *conversaes diplomticas
entre Estados. - no Stadu staba na
nogosiason ku Portugal (C.P.) -.
(NEGOCIAES). N.F. neol.
2.n., *contrato; ajuste.
(NEGOCIAO). N.S. sin. nogos.
noiba
n.f., *mulher que vai casar ou casou
recentemente; mulher jovem. -
noiba na ba kasamenti ku kara
alegri, tudu kontenti (G.F.) -.
(NOIVA). N.F. proparoxtona, noiva.
N.S. sara noiba.
noibu
n., *homem que vai casar ou casou
recentemente. - Moska torna tciga
mas i fala noibus: ka bu kume
bianda ku tene kaldu! (A.P.) -.
(NOIVO). N.F. proparoxtona,
noivu.
noiti
n., - noiti ku dia, bo ngaba Sinhor
(L.Cat.) -. (NOITE). N.F.
proparoxtona, neol., vd. noti.
noiva
n.f., - Si noiva pruntia dja (N.T.) -.
(NOIVA). N.F. neol., vd. noiba.
noivadu
n., *festa de casamento.
(NOIVADO). N.F. neol. N.S. V.B.
noivu
n., - Suma ku noivu tarda pa tciga, e
djungu tudu tok e durmi (N.T.) -.
(NOIVO). N.F. neol., vd. noibu.
nok
intens., *adjunto de intensidade ao
adjectivo preto para indicar o grau
mximo de pretido. - sol bida pretu
nok suma un lona pretu (N.T.) -.
nomboli
v., *ter p torto; ser cambaio com os
joelhos que metem por dentro. N.F.
proparoxtona. N.S. V.B., ant.
uenkeli.
nombolidu
part., *com p torto, com os joelhos
que metem por dentro. N.S. V.B.
nomi
1.n., *palavra com que se distingue
uma pessoa, animal ou coisa. - Djiu
sin nomi (O.S.) -. (NOME). N.S.
dana nomi; kulka nomi.
2.n., *apelido. - Si ka kunsi si nomi
nunka, i na fala, amiga n misti
odjau, o, fasin fabur (N.M.) -.
3.n., *fama; reputao. - Si bu bon
nomi djumna bu mau nomi, bu ta
pasa sabi; ma si bu mau nomi
djumna bu bon nomi, bu ta pasa mal
(L.A.) -.
nonu
quant., *nmero ordinal. - Nonu
dimingu di tempu komun (L.Cat.) -.
(NONO).
nordesti
n., *rumo equidistante do norte e do
leste; noroeste. - nordesti di Afrika
(R95) -. (NORDESTE). N.F. neol.
normal
adj., *conforme a regra ou norma;
regular. - no fasi no vizita, no
tarbadju normal ku un diputadu dibi
di fasi (R95) -. (NORMAL). N.F.
neol.
normalmenti
adv., *de modo normal; geralmente.
- Badju di dansin normalmenti i ta
fasidu so fin di simana (N.M.) -.
(NORMALMENTE). N.F. neol.
nornori
1.v., *murchar; ter rugas;
emagrecer; desanimar. - Garandis
tudu nornori (I.eI.) -. N.F. nornori;
Balanta nornori. N.M. redobro.
2.v., *emagrecer; desanimar. - Ze
Carlos rainiba dja bos kuma si
garandi di kasa ta tcami, fidjus tudu
ta nornori (N.V.) -.
nornoridu
part., *murcho; magro; com rugas;
409
desanimado. - kara nornoridu -. N.F.
Balanta nornori. N.S. V.A.
norostia
v., *circular volta de algo sem
mostrar a prpria inteno. - Inha,
kumadri Inha, disa norostia dentru,
ora pertu dja (C.V.) -. N.F.
proparoxtona. (deriv.
NOROESTEAR). N.S.
NOROESTEAR significa navegar na
direco de noroeste ou nordeste.
norti
n., *um dos quatro pontos cardeais,
aquele oposto ao sul; a estrela
polar. - Djinti na bin di orienti ku
osidenti, di norti ku sul (N.T.) -.
(NORTE).
nortia
v., *dirigir para o norte; guiar. - no
konta kal ki na sedu regulamentu,
ke ki na bin bai nortiaba tudu es
konkursus (R95) -. (NORTEAR).
N.F. paroxtona.
nos 1
pron.pess.compl.o., *forma do
pronome pessoal complemento
oblquo 1pl.; connosco. - kila i un
obra di nos tudu (R95) -. (NS).
nos 2
con., *conjuno interrogativa;
talvez; por acaso; qui. - i rinka n
ka sibi nos kantu mil pe di kadju
(R95) - nos Titu splora bos? (N.T.) -.
nos tambi
loc.adv., *advrbio de dvida; por
acaso; quem sabe; talvez. N.S. V.A.
nosensia
n., *ingenuidade; pureza. - Eh
nosenti, nosenti bin de, Eh
nosensia, nosensia ka bali (J.D.) -.
(INOCNCIA). N.F. proparoxtona,
vd. nosentasku.
nosentasku
1.n., *ingenuidade. - Na nha
nosentasku di mi, ami nha oredja
dan sinal (R.S.) -. (INOCNCIA).
N.F. nosensia.
2.n., *ignorncia; desconhecimento.
N.S. falta di sibi.
nosenti
adj., *que no culpado; que
ignora; simples. - kabesa ten dur di
es kriansas nosenti ke na lanta pa
djubi mundu (J.D.) -. (INOCENTE).
N.F. inusenti.
noson
n., *conhecimento, ideia. - i falta di
noson di risponsabilidadi, i falta di
idukason (IN96) -. (NOO). N.F.
nuson.
nota 1
1.v., *reparar; advertir. - Padjiga
rostu; si bu findji nhinhi so, i na nota
(R95) -. (NOTAR).
2.v., *pr nota em; marcar.
nota 2
n., *apontamento. - i toma nota de
kusa (R95) -. (NOTA).
noti 1
v.intr., *anoitecer; fazer-se noite. -
Otca sol kunsa noti, si ermons na
kunsa bin (T.M.) -. (deriv. NOITE).
N.S. sin. notsi; sin. sol noti 1; sol-
noti 2.
noti 2
n., *o perodo de tempo que decorre
do pr ao nascer do sol. - Si e bai
pabi na utru djiu, dia di tciga purtu di
tabanka djintis ta durmi la algun noti
(F.M.) -. (NOITE). N.F. noiti. N.S.
bo noti!; bos noti; di noti.
noti di aonti
loc.adv., *ontem noite. (deriv. A
NOITE DE ONTEM). N.S. V.M.
notisia
n., *nova; novidade; informao;
conhecimento. - Notisia bin di
lundju, kuma n sta na kadeia (R.S.)
-. (NOTCIA). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. sin. noba.
notisiariu
n., *emisso radiofnica ou
televisiva sobre actualidades. - no
kombersaba ku el na notisiariu di un
ora (R95) -. (NOTICIRIO). N.F.
proparoxtona.
notsi
1.v.caus., *passar o dia em casa de
pessoas amigas, at chegar a noite.
- Aonti n ka bin ba otca nha
410
kumpanheris la, pabia e ba notsi na
tarbadju la e ka bin bin pudi bin
(T.M.) -. (deriv. NOITE).
2.v.intr., *fazer-se noite.
(ANOITECER). N.S. sin. noti 1.
novamenti
adj., *de novo; outra vez. - Es tema
na abordadu novamenti (IN96) -.
(NOVAMENTE). N.F. neol. N.S. sin.
utru bias.
novelu
n., (NOVELO). N.F. neol., vd.
nobelu. N.S. V.A.
Novembru
n., *dcimo primeiro ms do
calendrio gregoriano. - Parsin
kuma, talves i na Novembru (R99) -.
(NOVEMBRO).
noventa
quant., *nmero cardinal. - abo na
ganha vensimentu minimu noventa
kontu (IN96) -. (NOVENTA).
novesentus
quant., *nmero cardinal. - So na
Bisau no tene oitu mil i novesentus
kazus di kolera i setenta i dus
mortus (R97) -. (NOVECENTOS).
N.F. neol., vd. novisentu.
novi
quant., *nmero cardinal. - Novi
djintis prindidu aos na Bilbao - I ka
era des ku kuradu? nunde ku novi
sta? (N.T.) -. (NOVE). N.F. nobi.
novidadi
n., *inovao; notcia; nova. - djinti
di Atenas e ka ta pasa tempu na
utru kusa, son konta ku obi novidadi
(N.T.) -. (NOVIDADE). N.F. neol.
novisentu
quant., *nmero cardinal. - Dia tris di
Dizembru di mil novisentu i noventa
i sinku (R95) -. (NOVESENTOS).
N.F. novesentus.
novu
adj., - Novu Anu tciga (R95) -.
(NOVO). N.F. neol., vd. nobu.
nsa [-nsa]
suf.nom., *sufixo que entra na
formao de substantivos,
exprimindo a ideia de estado, aco
ou resultado da aco. - fiansa -
kambansa - matansa - moransa -
mudansa - pupansa - suguransa -
vingansa -. (-ANA). N.M. sufixo de
verbos.
nsensu
n., *substncia resinosa que quando
queimada d um cheiro aromtico. -
Fumu di nsensu ku orason di pobu
di Deus i sibi di mon di andju te
dianti di Deus (N.T.) -. (INCENSO).
nsina
v., - i kunsa na nsina elis (N.T.) -.
(ENSINAR). N.F. neol., vd. sina.
nsinadu
part., - I ka asin ku bo nsinadu
aserka di Kristu (N.T.) -.
(ENSINADO). N.F. neol. vd. sinadu.
nsinamentu
n., *ensino; instruo; exemplo. -
Djintis obi e palabra, e fika dimiradu
ku si nsinamentu (N.T.) -.
(ENSINAMENTO).
nsinu
n., *instruo; maneira de transmitir
conhecimentos nas escolas. - Chef
di saserdoti punta Jesus aserka di si
disipulus ku si nsinu (N.T.) -.
(ENSINO). N.F. insinu. N.S. sin.
idukason.
nsinu baziku
n., *ensino primrio; primeiro ciclo
do ensino, da primeira classe at
sexta classe. - Nsinu baziku di
kualidadi (MR98) -. (ENSINO
BSICO). N.M. lexia composta.
nsinu sekundariu
n., *ensino intermdio entra o bsico
e o superior, da stima classe at
dcima segunda. - No na bin
dizinvolvi linguas maternas purtantu
te kinta, sesta klasi o te nsinu
sekundariu (MR98) -. (ENSINO
SECUNDRIO). N.M. lexia
composta.
nsisti
v., *teimar; perseverar; persistir;
repetir. - Lubu nsisti kuma i misti sibi
pres (M.M.) -. (INSISTIR). N.F.
insisti. N.S. sin. ntema.
411
nsofri
n., *elemento qumico, cujo smbolo
[S], de cor amarela, insolvel na
gua e combustvel. - i tcubi fugu ku
nsofri di seu (N.T.) -. (ENXOFRE).
nsoga
v., *passar por gua limpa; tirar o
sabo. (ENXAGUAR). N.S. V.A.
nsomba-nsomba
v., *agir de maneira jeitosa e um
bocado fingida para obter favores
de algum. - N odja i na nsomba-
nsomba, i na bin ku djitu pa ngoda -.
N.M. redobro. N.S. V.A.
nsomba-nsombadu
part., * que age com jeitinho e de
maneira fingida; fingido. - Bu bin
nsomba-nsombadu ku djitu di
ngoda, bardadi kaladu (C.S.) -.
(deriv. ENSOMBRAR). N.M.
redobro.
nstala
v., - si disimbarki i fasidu i kema bos
bazi, bo nstala pa utru bazi (C.P.) -.
(INSTALAR). N.F. vd. instala.
nsum-nsum
n., *bebida alcolica feita atravs da
destilao do vinho de caju. N.M.
redobro. N.S. V.A.
nta 1 [-nta]
suf.v.caus.ind., - bidanta - firmanta -
ntolanta - paranta - prenhanta -.
N.F. vd. nda [-nda].
nta 2
1.adv., *advrbio de ligao que
exprime uma relao de
consequncia; nesse caso;
portanto. - Nta abos bo ka mas bali
ki katcus? (N.T.) -. (ENTO). N.F.
anta. N.S. sin. nton.
2.interj., *interjeio que indica
[surpresa]; esta forma utilizada no
incio da frase para chamar a
ateno. - Kiredi!, nta ami i katcur
pa bu bin gueria ku mi ku po? (Igr.I.)
-.
ntala
1.v., *ficar preso; pr em lugar
apertado;. - Nha pe ntala na porta -
(ENTALAR-SE). N.S. V.A.
2.v., * comprometer-se. N.F. fig.
ntanka
v., *estagnar; represar como num
tanque; ter priso de ventre. -
Pulitika i bidjaku, kil ku ka kume, el
ku ta ntankau (R.N.) -.
(ENTANCAR).
ntaranta
v., *atrapalhar-se; perder o sangue
frio. - Otca Zakarias odja andju, i
ntaranta i fika ku medu (N.T.) -.
(ATARANTAR-SE).
ntegra
v.tr., *completar; incluir. - Tropas e
ntegra forsa di seis teras (R95) -.
(INTEGRAR). N.F. neol.
ntema
v., *insistir; porfiar; obstinar-se. -
Suma rapas i na ntemaba son,
mindjer bin seta si pididu (F.M.) -.
(TEIMAR). N.S. sin. nsisti.
ntembembe
n., *inflamao das glndulas
salivares; parotidite; papeira. N.F.
paroxtona. N.S. V.M.
ntemus
adj., - Abos tudu bo ntemus (Igr.I.) -.
(TEIMOSO). N.F. oxtona, vd.
temos.
ntera
v., *meter debaixo da terra; sepultar.
- Siguin, bu disa mortus ntera se
mortus (N.T.) -. (ENTERRAR).
nteradu
part., *sepultado. - I ka li ki no bikus
nteradu! (N.Me.) -. (ENTERRADO).
nteres
n., - Pape ta djuda son na momentu
ki mininu sta dja mal, ma, si sta
normal, pape ka ta leba nteres
(N.M.) -. (INTERESSE). N.F.
oxtona, vd. interesi.
nteresa
v., - Mindjer di gosi ta nteresa son di
kurpu di omi; omi di gosi ta nteresa
so di kurpu di mindjer (J.D.) -.
(INTERESSAR). N.F. vd. interesa.
nteresadu
part., - elis e ka sta nteresadu pa
manda (R98) -. (INTERESSADO).
412
N.F. vd. interesadu.
nteresanti
adj., - N spera kuma un kusa
nteresanti na kuntisi aos (A.T.) -.
(INTERESSANTE). N.F. vd.
interesanti.
nterga
1.v.tr., *passar qualquer coisa a
algum; dar; devolver; restituir. -
kilis ku pirdi se bida pa nterga no
pubis liberdadi (R98) -.
(ENTREGAR). N.F. ntrega.
2.v.tr., *trair; denunciar.
3.v.intr., *submeter-se; render-se. -
si no tudjidu arus no ta sai fora di
matu, no ta bin nterga (C.P.) -.
(ENTREGAR-SE).
ntergadu
1.part., *restitudo; confiado;
entregue. - Kal dia ku lubu ntergadu
fumer? (L.A.) -. (ENTREGADO).
N.F. ntregadu.
2.part., *trado. - Na noiti ki ntergadu
i toma pon, i gardisiu, i bensil, i
sapal, i dal si disipulus (L.Cat.) -.
nterpreta
v.tr., - Garandis nterpreta djanan ke
ki iran fala (F.M.) -.
(INTERPRETAR). N.F. neol. vd.
ntrepreta.
nteru
n., *inumao; enterramento. - nteru
na fasidu aos banda di tris ora di
tardi (R95) -. (ENTERRO). N.S. sin.
tcur.
ntesa
v., (ENTESAR; TESAR). N.F. vd.
tesa. N.S. V.B.
ntesanta
v.caus., - Nhu Kumbitu ntesanta si
pitu, i randja si djitu (C.S.) -. (deriv.
ENTESAR). N.F. vd. tesanta.
ntetet
n., *doena causada por fungos,
que ataca especialmente o couro
cabeludo; tinha. N.S. V.M.
nti [-nti]
suf.v.caus.ind., - firbinti - intcinti -
ntindinti - nonkinti - parsinti -. N.F.
vd. nda [-nda].
ntiba
v., *calcar; compactar; comprimir. -
Malditu sorti i na kaban gustu, n ta
fika n na ntiba son (J.A.) -.
(ESTIVAR).
ntidu
adj., - polon di Bande kai, pubis
ntidu, alinu li sin gasadju (H.M.) -.
(INTEIRO). N.F. vd. intidu.
ntindi
1.v., *perceber; compreender, ser
entendedor. - No ntindi kuma i
nesesariu un intervenson (MR98) -.
(ENTENDER). N.F. intindi.
2.v.pron.rec., *estar de acordo;
simpatizar com. - Djuntadu suma ke
no djunta sin, kuma ke no na ntindi
nutru? (O.S.) -. (ENTENDER-SE).
ntindimentu
n., *acordo; compreenso;
conhecimento. - Un diskursu ku ta
ntindidu pa utru djintis suma un
pididu pa pas ku ntindimentu (R98) -
. (ENTENDIMENTO). N.F.
intindimentu. N.S. ant.
disintindimentu.
ntindinti
v.caus., *fazer entender; fazer
compreender. - Pa pudi ntindinti no
populason ke ku pui antigus
kombatentis lanta e pega na arma
pa terseru bias (R98) -. (deriv.
ENTENDER).
ntindintidu
part.caus., *feito entender;
aconselhado. - e dus namoradus
ntindintidu kuma e ka dibi di lundjisi
di se amigus (Cecomes) -. (deriv.
ENTENDER).
ntola
v.intr., *parar em stio pantanoso;
encharcar-se; atascar-se. - si bu bai
na metadi di kaminhu, bu ka na
ntola (R95) -. (ATOLAR-SE). N.S.
ntola o equivalente de ATOLAR,
v.intr., e ntolanta o equivalente de
ATOLAR, v.tr.
ntoladu
part., *parado em terreno
lamacento; submergido.
413
(ATOLADO). N.S. V.B.
ntolanta
v.caus., *meter em atoleiro; fazer
ficar enterrado no lamaal;
submerger. - ora ku bu konkonhil
tudu i fika limpu bu na ntolantal na
metadi di nhelen na fugu, ku sedu,
bu na toma po di buli bu iabri nhelen
na metadi, bu miti ki padas di
skalada (R95) -. (ATOLAR). N.S.
ntolanta o equivalente de
ATOLAR, v.tr., e ntola o
equivalente de ATOLAR, v.intr.
nton
adv., - Nton, kin ku ta kema matu i
ta konta dunu di orta? (C.V.) -.
(ENTO). N.F. neol., vd. enton.
ntranka
1.v.tr., *segurar com tranca; fechar.
- Ora ki dunu di kaza lanta i ntranka
porta (N.T.) -. (TRANCAR).
2.v.intr., *segurar-se no porto;
ancorar; fundear. - Otca e kamba e
bai pa purtu di Djenesare e ntranka
la (N.T.) -. N.S. ntranka
hipernimo de TRANCAR e de
ANCORAR.
ntrankadu
part., *fechado; segurado com
tranca. - Bo lanta, no kuri, no sta na
foronta! Portas ntrankaduba tudu
(L.S.) -. (TRANCADO).
ntranku
n., *barra de ferro para fechar a
porta ou a janela; tranca pequena. -
i pui portas ku fitcaduras ku
ntrankus na se lugar (A.T.) -.
(TRANCO). N.S. ntranku
hipernimo de TRANCA e de
TRANCO.
ntrava
v., *fazer cessar; refrear. - Stadu
dibi di kunsa na pensa randja un
alternativa pa ntrava es situason di
komersiu di mininus (IN96) -.
(TRAVAR). N.F. neol.
ntravi
n., *obstculo; travo. - I ten
tradison ki ka ten nada ku rialidadi,
tradisons ke ta sedu ate ntravi pa
dizinvolvimentu di pais (IN96) -.
(ENTRAVE). N.F. neol., intravi.
ntrega
v., - N ntrega bos no irma Febe, pa
bo risibil suma ku krenti dibi di risibi
nutru (N.T.) -. (ENTREGAR). N.F.
vd. nterga.
ntregadu
part., - kil ku ntregadu tciu i na
pididu mas tciu (N.T.) -.
(ENTREGADO). N.F. vd. ntergadu.
ntrepreta
v., *explicar o sentido de;
esclarecer; traduzir. - djumbai no
pudi ntrepretal di manga di manera
(IN96) -. (INTERPRETAR). N.F.
nterpreta.
ntronkamentu
n., *lugar onde se encontram dois
ou mais caminhos; encruzilhada. -
Bu ka dibi di fikaba na
ntronkamentus di kaminhu (A.T.) -.
(ENTRONCAMENTO). N.F. neol.
ntrudu
n., - ntrudus na mostra kapasidadi
artistiku di kriaduris di maskaras
(P.dosS.) -. (ENTRUDO). N.F. vd.
nturudu.
ntrumpi
v., - Pa ke ku bo ntrumpi? (N.T.) -.
(INTERROMPER). N.F. vd.
nturumpi.
ntudja
v., *construir o tecto de uma casa;
cobrir uma fossa com entulho.
(ENTULHAR). N.S. V.B.
ntudjadu
part., *forrado; diz-se de um quarto
da casa com tecto. (ENTULHADO).
N.S. V.B.
ntudju
n., *face superior interna de um
espao coberto; tecto. - Ala dunu di
kasa tciga, gosi son pa no kuri no
sugundi na ntudju (Ch.Mb.) -.
(ENTULHO). N.S. ntudju
hipernimo de TECTO e de
ENTULHO; sin. tetu.
ntupi
1.v.tr., *tapar; obstruir. - Si bitcus e
414
tciu, e ta ntupi tripa di mininus tok i
ta prisis fasil operason (Igr.I.) -.
(ENTUPIR).
2.v.intr., *obstruir-se. - Djuru, pa nha
naris ntupi (M.J.) -. (ENTUPIR-SE).
nturdja
v.tr., *prender nas malhas das
redes; enganar; entalar; meter em
dificuldades. - Toma sintidu, ka bu
disa e nturdjau (D.N.) -.
(INTRUJAR).
nturdjisa
n., *entralhao; engano. - Deus ta
panha djiru na se nturdjisa (N.T.) -.
(INTRUJICE).
nturdjon
n., *enganador. - nturdjon ta dana
kasamenti (Igr.I.) -. (INTRUJO).
nturudu
n., *Carnaval; os trs dias que
precedem a entrada no tempo de
Quaresma; mscara de Carnaval. -
Si karnaval pertu tciga dja, djintis ta
kunsa kumpu nturudus (A.C.) -.
(ENTRUDO). N.F. ntrudu. N.S.
bisti nturudu; sin. karnaval.
nturumpi
1.v.tr., *cortar a continuidade de;
suspender; cortar a palavra a
algum. - Purtantu kila la i no
priokupason di fatu pa Asembleia
riuni pa e kumpri si mandatu ku
nturumpi (R98) -. (INTERROMPER).
N.F. ntrumpi.
2.v.intr., *parar momentaneamente;
estar confuso. - un dia i korda i nota
maldadi na si matcundadi, sintidu
nturumpi ku rapas garandi
(Cecomes) -. (INTERROMPER-SE).
nturumpidu
part., *cortado; impedido. - Logu
konversa nturumpidu pa un mosa:
Zito tarda dja ki sai (Cecomes) -.
(INTERROMPIDO).
nu 1 [-nu]
pron.pess.compl.d., *forma encltica
do pronome pessoal complemento
directo 1pl. - gosi mininus ki sinanu
brinka karnaval (R95) -. (NOS).
nu 2
adj., - e rapara na se kurpu e sta nu,
e panta tciu, e kuri e sugundi (L.S.) -
. (NU; NUA). N.F. neol., vd. nun.
nubdadi
n., - Es nubdadi di mininusinhus ba
ta pidi-pidi na feras, kusa ki ka
kunsiduba na Guine (P.dosS.) -.
(NOVIDADE). N.F. vd. nudadi.
nudadi
1.n., *o que novo e suscita
estranheza; anormalidade;
desgraa; nulidade. - Ne nudadi di
mininu femia ba ta mansi na rua,
kasamenti ka pudi ten aos un dia
(J.S.) -. (NOVIDADE). N.F.
nubdadi.
2.interj., *interjeio que exprime
surpresa ou admirao.
nudjenti
adj., *que causa nojo; repugnante;
asqueroso. - kil ku omi ta garandisi
pa Deus i nudjenti (N.T.) -.
(NOJENTO).
nudju 1
v., *sentir enojo ou desprezo; sofrer
de enjoo; enjoar-se. - I ta nudjuba
tciu es kusas (L.S.) -. (ENOJAR-
SE).
nudju 2
n., *nusea; enjoo; enojo;
repugnncia. - Mindjer garandi kuspi
na tcon, badjuda salta di nudju pa
tras (M.K.) -. (NODJO).
nukliar
adj., *que utiliza a energia nuclear
ou atmica. - meius tekinikus di no
tempu nukliar (R95) -. (NUCLEAR).
N.F. neol.
numeru
1.n., - Mininus ku kunsi numeru
(R95) -. (NMERO). N.F.
proparoxtona, neol., vd. numuru.
2.n., *quantidade. - i ten limiti di
numeru di pididus ku no pudi trata
(Igr.I.) -.
numia 1
v.tr., *eleger; escolher. - i numia ki
djintis pustu ma garandi, ba koronel,
tenenti-koronel, mandjor (R98) -.
(NOMEAR). N.F. proparoxtona,
415
neol.
numia 2
v.tr., *dar luz a; iluminar; esclarecer.
- Kamabis e ta toma konta di randja
padja pa sindi fugu pa ba ta numia
elis (N.M.) -. (ALUMIAR).
numiason
n., *designao; escolha; eleio. -
un belu dia des ora di noti, no ta obi
na radiu nomiason di Umbertu pa
kargu di Chefi di Stadu Maior (R98)
-. (NOMEAO). N.F. neol.
numuru
1.n., *smbolo que define uma
unidade. - I importanti pa no sta na
e numuru (R98) -. (NMERO). N.F.
proparoxtona, numeru.
2.n. numuru kardinal, *termo que
designa os nmeros ordinrios ou
um conjunto finido de coisas. - Tris i
numuru kardinal -. (NMERO
CARDINAL). N.M. lexia composta.
3.n. numuru ordinal, *nmero que
designa o lugar ou a posio numa
srie numrica. - Sugundu i numuru
ordinal -. (NMERO ORDINAL).
N.M. lexia composta.
nun 1
contr., *crase da prep. [na] e do
det.art. [un]. - Djintis entra nun
negosiu susu, djintis entra nun kaos
total (R98) -. (NUM; NUMA).
nun 2
adj., *que no est coberto por
nenhuma pea de roupa; despido. -
n staba nun bu dan di bisti (N.T.) -.
(NU; NUA). N.F. nu.
nun pritu
coloc., *diz-se de uma pessoa
completamente nua. - Lambe sin
lope, nutridu nun pritu (F.S.) -.
(deriv. NU PRETO).
nunde
1.con., *advrbio de interrogao
que introduz oraes interrogativas
directas e significa o lugar do
processo ou aco; em que lugar?
para que lugar? de que lugar?. -
Nunde ku mora nel? (R95) - Nha,
nunde ki e sai, elis i di kal tera?
(J.S.) -. (deriv. ONDE?; POR
ONDE?). N.F. nde. N.S. na nunde.
2.con., *advrbio de lugar, s vezes
com a funo de conector relativo,
que significa [o lugar em que] ou [ao
lugar de]. - Bu ka ta ba buska
mindjer nunde ku dus iermons na
kasa nutru (L.A.) - Sara i lebadu
nunde rei pa i ba pursenta (T.M.) -.
(ONDE; POR ONDE). N.F. nde.
nunka
adv., *advrbio de negao;
nenhuma vez; jamais. - si bu ka
kansa, bu ka kema dedu, bu ka na
kume sabi nunka (C.P.) - nunka n
ka papia ku Lebri e kombersa (P.B.)
-. (NUNCA). N.M. diferentemente do
Portugus, no Guineense o fonema
de negao ka deve sempre ser
expresso na presena da forma
verbal. N.S. sin. nunka mas; ant.
sempri.
nunka mas
loc.adv., *advrbio de negao;
jamais. - Disna di kil dia, nunka mas
i ka torna konta mintira na si vida
(L.S.) - nin nunka mas i ka na ten
(N.T.) -. (NUNCA MAIS).
nuson
n., - Kal nuson ki ten di Stadu?
(R98) -. (NOO). N.F. vd. noson.
nutri
v., *dar de comer; alimentar. - no
tene mininus pa nutri (R95) -.
(NUTRIR). N.F. neol.
nutrison
n., *alimentao; sustento;
nutrimento. - saudi, nutrison ku
idukason (R95) -. (NUTRIO).
N.F. neol.
nuven
n., *agregado de vapores na
atmosfera. - Ora ku bo odja nuven i
na sibi di osidenti, bo ta fala logu
tcuba na bin (N.T.) -. (NUVEM). N.F.
paroxtona, neol.
nvadi
v., *entrar forca em; ocupar. - kil
populason nvadi kau (R95) -.
(INVADIR). N.F. neol. N.S. sin.
416
okupa.
nvadidu
part., *ocupado. - Gabu aos i
nvadidu pa no vizinhus li di LaGuine
(IN96) -. (INVADIDO). N.F. neol.
nveja 1
v., *cobiar. - Ka no sedu
garandiosu pa ba ta provoka nutru,
pa nveja nutru (N.T.) -. (INVEJAR).
N.F. mbedja; imbedja.
nveja 2
n., *cobia. - Kil no papes, suma ke
tenba nveja di se ermon Jose, e
bindil (N.T.) -. (INVEJA). N.F.
mbedja; imbedja.
nventa
1.v.tr., *descobrir; idear. - No djubi
na karu ku avion: kin ki nventa es
kusa tudu? (L.S.) -. (INVENTAR).
N.F. inventa.
2.v.tr., *tramar.
nventadu
part., *descoberto; tramado. -
manga di djintis ta fala kuma Sida i
kusa ke nventadu (Cecomes) -.
(INVENTADO).
nves
con., - Ke ku na ri, nves di bu tcora?
(N.M.) -. (EM VEZ DE). N.F. neol.,
vd. mbes.

nvita
v., - bu ten ku nvita pa bu ka fasi
mindjer tan ka sinti ben (IN96) -.
(EVITAR). N.F. vd. ivita.
nvoka
v.tr., *suplicar; pedir auxlio. -
Tcolonanu po, no ta fika no djubi
djitu nin si pa ba nvoka spiritu, pa
pidi almas di kilis pa e kontal (J.B.) -.
(INVOCAR).
nvolvi
1.v.tr., *abarcar; abranger;
comprometer. (ENVOLVER). N.F.
involvi.
2.v.intr., *comprometer-se; intrigar-
se. - presidenti di komison tciga
intindimentu kuma militaris ku nvolvi
nes insidenti (R95) -. (ENVOLVER-
SE).
nvolvidu
part., *abrangido; comprometido. -
es i un aria ki n sta muitu nvolvidu
nel, sobritudu ora ki faladu di lingua
di nsinu (M.R.) -. (ENVOLVIDO).
417

NH, nh
*Dcima stima letra dupla ou
grafema do alfabeto que representa
o fonema [nasal palatal]. (NH).
nha 1
det.poss., *adjectivo possessivo 1
sing. - nha ermons o nha fidjus ka
na mati pabia di si koitadesa (A.C.) -
I son kila ki nha kombersa (R95) -.
(MEU; MINHA; MEUS; MINHAS).
Nha 2
n.f., *forma de respeito do pronome
pessoal 3sing. feminino; dona;
patroa; av. - n ten un purgunta ku
n misti fasi Nha (R95) - N misti
punta Nha si kontra moraduris misti
luta kontra kolera? (R95) -. (deriv.
SENHORA). N.M. n.m. Nhu; pl.
banhas. N.S. sin. nhara.
nhabi 1
v.tr., *fazer massagens; massajar. -
Modja panu limpu na iagu kinti, bu
pui riba di mandita, disal tok i fria; ba
ta ripiti nhabil sempri (Igr.I.) -. N.F.
Mandinga nhbi que significa
amontoar ou massajar.
nhabi 2
v.intr., *estragar-se; corromper-se;
estar azedo. - nhabi i ta faladu di
kumida ki mansi ku mau tceru -.
N.F. Mandinga nhbi. N.S. V.A.
nhafi
1.v.tr., *puxar os cabelos.
2.v., *agarrar; pegar energicamente.
- I nhafi ladron na mon -. N.F.
Mandinga nhfu que significa
agarrar; nhifi. N:S: V.A.
nhafi-nhafidu
part., *diz-se dos cabelos
despenteados. N.F. Mandinga
nhfu. N.M. redobro. N.S. V.B.,
kabelu nhafi-nhafidu.
nhafini
v.tr., *agarrar com os dentes ou com
as unhas; morder; unhar. - Kobra, si
kontra bu krial dentru di kasa, i ta
bin rabida i nhafiniu (C.T.daM.) -.
N.F. Mandinga nhafu que significa
agarrar; proparoxtona.
nhamberere
n., *pirilampo. - na sukuru i ta sta
suma kil kusa la, nhamberere (C.P.)
-. N.S. sin. djamborere.
nhambi
1.n., *tubrculo comestvel de polpa
feculenta; inhame da Guin. -
Nhambi mas ta kumedu na tempu di
tcuba ora ku arus kaba (N.M.) -.
(INHAME). N.F. Mandinga nhmbi
que significa mandioca. N.S. n.v.
Dioscorea spuria; nhambi di
matu.
2.n., nhambi di kintal, *espcie de
inhame que cultivada. (deriv.
INHAME DE QUINTAL).
nhambi di matu
n., *tubrculo silvestre que no
cultivado e se encontra na floresta. -
Nhambi di matu ta sta na matu, el
ku ta nansi ku si kabesa (N.M.) -.
(deriv. INHAME DE MATO). N.F.
Mandinga nhmbi. N.M. lexia
complexa. N.S. n.v. Dioscorea
bulbifera.
nhanha
n., *carolo; sabugo da espiga de
milho. - Kada ora ku n na papia ku
bo bu ta falan: nhanha ku padi forel
(L.A.) -. N.S. sin. tutulu.
nhanheru
1.n., *cantor de lengalenga.
2.n., *instrumento musical
monocorde do cantor de
lengalenga. - Aos si bu disan n na
sedu bombolon, kora, tagara,
nhanheru, balafon (T.Tc.) -.
nhani
v., *lutar inutilmente; sofrer
privaes; estar em aflio. - Bu ka
ta sibi propi ke ki mindjor: si bu fika
na tera, bu pudi nhani, si bu sai
ianda, bu pudi mufna (J.S.) -. N.S.
sin. utani.
nhara
n.f., *ttulo de respeito dado a
pessoa de sexo feminino. - Ba
nharas oh, bo disa sin kombersa
bonitu i di boka (N.Me.) -. (deriv.
418
SENHORA). N.M. pl. banharas.
N.S. sin. Nha.
nhara-sikidu
n., *planta da famlia das
Zigofilceas, espinhosa, de ponta
agudas e penetrantes; abrolho. -
Kombosas di bida bo largan, bo
disan n miti matu pa nhara-sikidu
ranhan (O.S.) -. N.F. Fula nhara
que designa o abrolho e significa
arranhar e Guineense sikidu que
significa de p. N.M. lexia
composta. N.S. V.B., n.v.
Poligonium acuminatum.
nhati 1
v., *ser inflexvel; ser resistente. - Kil
alguin i nhati na konta bardadi
(L.Cat.) -.
nhati 2
n., *tecido leve e forte. N.S. V.B.
nhelen
n., *arroz quebrado e mido. - no
sibi kuma nhelen i sabi kume, ma i
kansadu kudji (R95) -. (NHELEN).
N.F. Mandinga nhelen que
significa cuscuz grosso.
nheme
v., *comer; mastigar; devorar. - Lebri
pega nheme pedra di sal, mininus
falal: Lebri patinu asukar (L.S.) -.
N.F. Mandinga nhmi que significa
mastigar ou trincar. N.S. nheme pe
di katcur.
nheme dinti
coloc., *ranger os dentes. - Bo na
tcora la, bo na nheme dinti (N.T.) -.
N.S. sin. nheme dinti.
nheme pe di katcur
coloc., *caminhar muito, como um
co; ser vagabundo. - Purmeruba
no garandis ka ta sai tciu, ma aos
no nheme pe di katcur (J.S.) -.
nhemedu
part., *comido; rodo. N.F. Mandinga
nhmi. N.S. V.A.
nhemer-nhemer
n., *palavreado; lengalenga. N.M.
redobro. N.S. V.M., sin. lenga-lenga
2.
nhengu
adj., diz-se de algum que no tem
estatura conforme a idade; atrfico.
- Mininu nhengu -. N.S. V.A., sin.
murnhengu.
nheret
n., *pedacinho de coc. N.S. V.M.
nhereti
v., *sujar-se, borrar-se. N.S. V.M.
nhereti trus
coloc., *borrar as cuecas. N.S. V.M.
nhifi
v., - bu nhifin -. N.F. vd. nhafi. N.S.
V.A.
nhifidu
part., *agarrado. N.S. V.B.
nhiki
v., *processo de desprender os
frutos da palmeira dend ligados
sua infrutescncia. - ora ki tisi
tceben, i ta pantcil tudu i nhikil
(N.M.) -.
nhikidu
part., *diz-se da infrutescncia da
palmeira dend ou chabu com os
frutos desprendidos. N.S. V.A.
nhinhi
v., *rir mostrando os dentes; sorrir. -
Bu kuri di kil ki nhinhi, bu kontra ku
kil ki iabri boka (T.M.) -. N.F.
Mandinga nhn que designa o
dente.
nhoki
v., *comer com gula. N.F. vd. nhuki.
N.S. V.M.
Nhominka
n., *termo para indicar os membros
do povo Serere, do grupo lingustico
Norte do Senegal; Serere. - I sin ke
no na boia tambi, suma Nhominka
na mar (J.D.) -. (NHOMINCA). N.F.
Mandinga nhominka que significa
habitante de Niomi e designa esse
povo. N.S. sin. Serere.
nhongoli
v., *emagrecer; perder fora no
corpo por causa de desnutrio ou
de doena. - mininus, ku ta
alimentadu ku liti di si mame, i difisil
pa i nhongoli (R96) -. N.F.
proparoxtona.
419
nhongolidura
n., *desnutrio; denutrio; falta de
fora no corpo. - Es i mal nutrison
ke ta faladu nhongolidura ke tenel
(R96) -.
nhopoti
v., *apertar a pele com as unhas
dos dedos polegar e indicador;
beliscar. N.F. proparoxtona;
Mandinga nhpoti que significa
beliscar. N.S. V.B.
Nhor
n., *forma de truncamento da
palavra Senhor. - Nhor Deus ki ka
da buru tcifri el i sibi pabia di ke
(J.M.B.) -. (SENHOR). N.F. vd.
sinhor.
nhoto
n., *camaleo. N.F. oxtona, vd.
kamalion. N.S. V.B.
Nhu
n.m., *forma de respeito do
pronome pessoal 3sing. masculino;
patro; dono; av. - Nhu rei rabida i
fala (T.M.) - Nhu, randjan arus
(C.V.) - I suma ku Nhu fala (N.T.) -.
(deriv. SENHOR). N.F. Anhu. N.M.
n.f. Nha; pl. banhus.
nhuki
1.v., *calcar para pr a mais; fazer
presso. - nhuki mankara na saku -.
N.F. Mandinga nhuka que
significa encher. N.F. nhuki. N.S.
V.A., sin. struki bianda; sin. tcoki.
2.v., * comer muito; atulhar-se.
nhukuni
v.tr., *dar de comer com as prprias
mos; dar de comer aos bebs. N.F.
proparoxtona. N.F. Mandinga
nhuka. N.S. V.A., sin. kumenti.
nhula
n., *tinta para cabelos. N.S. V.B.
nhuti
v., *tornar-se magro; ser magro. -
Pontada nhuti -. N.S. V.A.

N, n
*Dcima oitava [letra ou grafema +
apstrofo] do alfabeto que
representa o fonema [nasal velar].
N.S. Som derivado das lnguas
africanas de substrato.
n
pron.pess.suj., *forma secundria
do pronome pessoal sujeito 1sing.;
eu. - n kunsa sai di ospital (P.dosS.)
- N sta lungu di fonti, n ka tene
baldu pa kata, sedi na matan (L.A.) -
. N.F. Mandinga n que significa eu.
N.S. n, consoante silbica e lexema
que representa o pronome sujeito
1sing., muito comum nas lnguas
africanas de substrato.
nadji
n., *receptculo ou cpula do fruto
da palmeira de leo. - nadji i mame
di tceben -. N.F. Bijags nadji que
designa esse receptculo do fruto.
N.S. V.A.
nai-nai
v., *vaguear; andar sem destino fixo.
N.M. redobro. N.S. sin. karampia.
N.S. V.M.
nalu
n., *cova pequena; falta de dente.
N.S. V.B.
namane
n., *pessoa que dirige as cerimnias
de iniciao ou fanado. - Si bu
ngana namane, bu na bin padi buluf
(L.A.) -. N.F. paroxtona. N.S. sin.
botadur di fanadu.
nanhi-nanhi
v., *criar desordem; revolver. -
galinha na nanhi-nanhi -. N.F.
Mandinga nnhaa que significa
esgaravatar ou gratear ou esfregar.
N.M. redobro. N.S. V.A.
nanhima
n., *arbusto com folhas que causam
comicho. - Kanua na rema pa mar
di fora, sintidu kaskasidu puku mas
o menus, suma tera di nanhima
(R.N.) -. N.F. Mandinga nnhaa.
420
napati
v.intr., *quebrar-se; partir-se; perder
uma pequena parte por causa de
uma rotura. (REPARTIR). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
napati nalu
coloc., *perder os dentes de leite.
N.S. V.M.
napatidu
part., *diz-se de um objecto, como o
copo ou o dente, que, por uma
rotura, perde uma pequena parte.
(REPARTIDO). N.S. V.A.
natinha
v., *andar de gatas. (GATINHAR).
N.S. V.A.
nomoni
v., N.F. oxtona, vd. numuni. N.S.
V.A.
nonino
n., *vara para colher as mangas;
hasta para varejar uma rvore
frutfera. N.F. oxtona. N.S. V.B.; sin.
karoka.
nonki
v., *estar inclinado; curvar-se;
dobrar sem quebrar. - I ami po feru,
n ka ta nonki n ka ta distindi (A.P.)
-. N.F. Mandinga nhnki que
significa pr-se de joelhos. N.S.
nonkinti.
nonkidu
part., *inclinado; curvado. - El ku
manda Kabra sibi subi so pos
nonkidu (F.M.) -. N.F. Mandinga
nhnki.
nonkinti
v.caus., *fazer que algum se
incline. N.F. Mandinga nhnki.
N.S. V.A.
nornori
v., - kuma ku pudi rapara panga-
bariga si i gravi? boka ta seku,
kurpu ta nornori (Igr.I.) -. N.F.
Balanta nornori; vd. nornori. N.M.
redobro.
noroti
v., *arranhar; raspar. N.F.
proparoxtona; Mandinga nrooti
que significa ferir com a garra ou
cortar com as unhas. N.S. V.A.
noroto
n., *instrumento agrcola para ceifar;
foice; podo. - Bai nha ermon, mola
bu noroto (Dea) -. N.F. Mandinga
nrooti.
noti-noti
v., *esforar-se; tentar fazer uma
coisa encontrando dificuldades. -
Serpenti na noti-noti kuma ki na
ianda na ki matu, sin ki na kai, i na
rola na ki fididas (T.M.) -. N.M.
redobro. N.S. sin. kut-kuti.
nuli
1.v., *olhar obliquamente ou de
esguelha; olhar de travs. - i na
djimpinin i na nulin ku rabu di udju
(G.F.) -. N.F. Mandinga nlu que
significa olhar de travs.
2.v., *olhar de maneira cobiosa. -
Papa, kuma ku es i ta fika oki na
pasa, i ta fika i na nulin sin? (T.M.) -
.
nulidura
n., *a maneira de olhar de travs. -
Nulidura di lagartu ka ta tudji barku
pasa (L.A.) -. N.F. Mandinga n lu.
numuni
v., anuir fazendo sinais especiais,
por exemplo, piscando o olho. N.F.
oxtona, nomoni. N.S. V.A.
nunha
n., - Santcu bai pertu di mel i kunsa
na tira: ma kil ki tira i ka pudi intci
nin nunha (F.M.) -. (UNHA). N.F.
vd. unha.
nunhi
v., *inclinar-se. - Mininu nunhi na
fonti pa kata iagu (L.S.) -. N.F. vd.
unhi.
nunhi bunda
coloc., *inclinar-se apontando o
traseiro na direco de algum,
como sinal de desprezo. N.S. V.M.
nuni-nuni
v., *estar sempre a murmurar;
queixar-se continuamente. - Otca e
risibil, e na nuni-nuni kontra dunu di
orta (N.T.) -. N.F. Mandinga
nnununu que significa
421
murmurar. N.M. redobro.
nuni-nunidu
part., *que falado, murmurando;
criticado. - Tudu kil ki nuni-nunidu
na fera i tene sempri si fundu di
bardadi (P.dosS.) -. N.F. Mandinga
nnununu.
nuri
v.tr., *tomar o resto; juntar os
sobejos da comida; ancinhar. - nuri
bianda na tidjela -. N.F. Mandinga
nrooti. N.S. V.A.
nuri-nuri
v., *continuar a juntar os sobejos da
comida; ancinhar a palha. N.F.
Mandinga nrooti. N.M. redobro.
N.S. V.A.
nuridur
n., *instrumento de ferro, com
dentes, utilizado nos trabalhos
hortcolas para limpar o terreno;
rastelo ou restelo. N.F. Madinga
nrooti. N.S. V.B., sin. ansinhu.
nursi dinti
coloc., *ranger os dentes. N.S. V.M.,
sin. nursi dinti
nusi
v.tr., *comer o fruto cru do chabu. -
Otca Pumba kansaba dja korta i ba
mara si amigu korda, kila sibi i
kunsa korta un katcu biata i pega
lokotil tudu pa i nusi (F.M.) -. N.F.
Mandinga nroosi que significa
unhar.
nutru
pron.pess.compl., *forma do
recproco utilizada com os
pronomes pessoais sujeito pl.
quando os actantes so, ao mesmo
tempo, os autores e os destinatrios
da aco. - no para kume nutru,
pabia i ka bali na djintis ku mama
(N.Tu.) - E firma e papia inda na
Fula tok e intindi nutru (R95) -.
(UNS AOS OUTROS). N.M. nutru
pode derivar tambm da forma
guineense n + OUTRO que
significa eu e o outro ou eu e
os outros. N.S. a forma un utru
no tem significado como forma do
recproco e normalmente um
adjectivo.
nuu!
interj., *interjeio que exprime
[admirao]; ah!. - i Bubaki, i Buba, i
Bula, ah!, nuu!, kusa sta la (R95) -.
N.S. sin. ah!.
422

O, o
*Dcima nona letra ou grafema do
alfabeto que representa os fonemas
[vogal mdia posterior-velar] e
[vogal baixa posterior-velar]. (O).
o 1
con., *conjuno alternativa. -
barkus garandi di pasajerus o di
karga (P.dosS.) -. (OU).
o 2 [-o]
suf.verb., *uma das cinco vogais
temticas que formam alguns raros
verbos. N.S. V.A.; -o o sufixo dos
dois verbos: koko; popo.
obdiensia
n., *acto de obedecer; submisso. - i
ianda sempri na obdiensia te mortu
(N.T.) -. (OBEDINCIA). N.F.
proparoxtona.
obdisi
1.v.tr., *sujeitar-se s ordens de
algum; seguir. - kil ki obdisi lei, i
nsina djinti pa e fasi asin, i na
tcomadu garandi na renu di seu
(N.T.) -. (OBEDECER A). N.F.
proparoxtona.
2.v.intr., *cumprir; observar. - E da
kosta, e ntema, e nega obdisi (Igr.I.)
-. (OBEDECER).
obdisidur
n., *que obedece; obediente; dcil. -
Si bu na djulga lei, bu ka sedu
obdisidur di lei, ma si djuis (N.T.) -.
(deriv. OBEDECER).
obi
1.v., *escutar. - Nton, des ki no obi
kil kumunikadu, anos no purpara no
bai okupa kau, no pera elis (R98) -.
(OUVIR).
2.v.tr., *entender; perceber. - manga
delis ka obi Kriol nin Portuguis
(P.dosS.) -.
3.v.tr., *prestar ateno; ligar a. -
Ermon, ke ku no fasiu! No sutau, no
papia ku bo, no fasiu tudu, bu ka
obi! (T.M.) -.
obidu
part., *escutado; entendido. - es noti
i obidu alguns disparus (R98) -.
(OUVIDO).
obidur
n., *o que ouve; ouvinte. - No risibi
un karta di un obidur (R96) -.
(OUVIDOR). N.S. sin. ovinti; sin.
sukutadur.
objetivu
n., *fim; finalidade. - Es atelier tene
suma objetivu prinsipal fasi troka di
spiriensias (R95) -. (OBJECTIVO).
N.F. neol. N.S. sin. fin.
obra
n., *resultado de um trabalho;
produto; aco. - Ka bo toma parti
na obras di sukuru ku ka ten purbitu,
ma bo pui ki obras na lus (N.T.) -.
(OBRA). N.F. neol. N.S. sin.
tarbadju.
obriga
v.tr., *impor; forar; constrangir. -
Kila ke obriga djintis pega arma
(C.P.) -. (OBRIGAR). N.F. neol.
obrigadu
1.part., *forado; constrangido. - n
obrigadu firma na kaminhu n na
pera elis pa e bin no ba djuntu
(N.M.) -. (OBRIGADO). N.F. neol.
2.interj., *forma de agradecimento
empregada para agradecer a
algum. - Muitu obrigadu, un
garandi abrasu pa bos tudu (R95) -.
obrigason
n., *dever; encargo. - Na no
moransas no tene obrigason di
djuda nutru (L.S.) -. (OBRIGAO).
N.F. neol.
obrigatoriamenti
adv., *advrbio de maneira que
significa [com obrigatoriedade]
forosamente. - algun dia no ten
tambi kumprimisu, si na kazu ku un
bandidu asalta puder, pa n bin
obrigatoriamenti pa prutejil? (R98) -.
(OBRIGATORIAMENTE). N.F. neol.
obrigatoriu
adj., *que obriga; foroso. - N ka
tciga di sibi kuma i ka obrigatoriu
(IN96) -. (OBRIGATRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
423
observadur
n., *aquele que observa; pessoa
que assiste a um evento como
testemunho oficial. - dus tera ke sta
na djumbulmani e seta presensa di
observaduris pa fiskaliza es para-
fuguia (R95) -. (OBSERVADOR).
N.F. neol.
observason
n., *reparo; conselho. - I pudi sedu
un observason di un forma parsial
(IN96) -. (OBSERVAO). N.F.
neol.
obstakulu
n., *o que impede; barreira;
impedimento; dificuldade. - e misti
miti obstakulu na nogosiason ke na
bai fasidu (R98) -. (OBSTCULO).
N.F. proparoxtona, neol.
obti
v., *alcanar; adquirir; conseguir. -
Mindjer pudi obti kreditus i negosia
kontratus na si nomi propi (R95) -.
(OBTER). N.F. neol. N.S. sin.
konsigui.
obtidu
part., *alcanado; conseguido. - I na
midida ke na prugridi no pudi ba ta
avansa, pasu a pasu en funson di
rizultadu ke na obtidu, di konsiensia
ke djinti na ten di importansia di
introduson di linguas maternas na
sistema (MR98) -. (OBTIDO). N.F.
neol.
obu
1.n., *corpo mais o menos
arredondado que encerra o embrio
e as substncias nutritivas,
produzido pelas fmeas. - i otca
lebri i na firbinti obu ki ba furtaba na
kasa di iran-segu (Ch.Mb.) -. (OVO).
N.F. ovu.
2.n., kuku di obu, *os testculos dos
mamferos de sexo masculino. - I ta
pulba dur di kuku di obu (L.S.) -.
(deriv. COCO DE OVO). N.F.
paroxtona. N.S. sin. garan di
matcundadi.
odia
v., *ter dio a; detestar; aborrecer. -
Bu ama kil ki bon, bu odia kil ki mal
(N.T.) -. (ODIAR). N.F.
proparoxtona.
odja
v., *ver; conseguir; reencontrar;
perceber. - Suma ku no na odja sin
(A.C.) - i ta odja populason i vakua
tudu e ritira (C.P.) - Bu odja, ami n
ka misti palabra (T.M.) - Gazela
gora i odja kuma i dibiba di pati un
kabritu pikininu (T.M.) - Garandi
kuma, otca i na pasa i odja Sira na
kotci midju; bin ki na bin i odja midju
na kotci Sira (L.A.) -. (OLHAR). N.S.
sin. otca.
odja lua
coloc., *menstruar; ter as regras
menstruais. - Da mininu mama i ta
fasi pa padida tarda pa odja lua
(R96) -. (deriv. OLHAR A LUA). N.S.
sin. laba lua; misturason (n.).
odjada
1.n., *olhar; viso; olhadela. -
Kumpo di Gan-Para djuda no
mininus pa e mpinha se odjadas
nosenti pa e kustuma kuntangu di
se padiduris (N.Me.) -. (OLHADA).
2.n., *algo que chama a ateno
das pessoas ou que d nas vistas.
odjadu
part., *visto; conseguido. - I pudi
odjadu tris koldadi di baris - i pirdiba
i odjadu (N.T.) -. (OLHADO). N.S.
sin. otcadu.
odjadur
n., *guardador. - Odjadur mostral ku
dedu kau ku djantidur dita nel (A.P.)
-. (OLHADOR).
oesti
n., *um dos quatro pontos cardeais,
onde o sol se pe; poente. - kila ka
tudji pa djintis kontinua na imigra di
lesti pa oesti di Afrika (R95) -.
(OESTE). N.F. neol. N.S. sin. kaida
di sol; sin. osidenti.
ofensa
n., *acto ou efeito de ofender; leso;
injria. - Si bo purda alguin algun
ofensa, ami tambi n purdal (N.T.) -.
(OFENSA). N.F. neol.
424
oferesi
v., - anos no ta ndjita pa pudi oferesi
milior sirvisu (R95) -. (OFERECER).
N.F. proparoxtona, vd. ofrisi.
oferesidu
part., - bens ku oferesidu (R95) -.
(OFERECIDO). N.F. vd. ofrisidu.
oferta
n., *coisa que se oferece; oferenda;
ddiva; presente; donativo. - e
manda oferta pa garandis di igreja
(N.T.) -. (OFERTA). N.F. neol. N.S.
sin. don 1.
ofertoriu
n., *na religio crist, parte da Missa
em que se oferece a hstia e o
clice e as ofertas dos presentes. -
E fasi ofertoriu, djintis na pati smola
(N.M.) -. (OFERTRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
ofindi
v.tr., *injuriar; desconsiderar;
desgostar. - ora ku bu na fala asin,
bu na ofindinu tambi (N.T.) -.
(OFENDER). N.F. neol. N.S. sin.
koba 2.
ofindidu
part., *injuriado. - Bu sibi kuma
Fariseus obi es palabras, e fika
ofindidu? (N.T.) -. (OFENDIDO).
N.F. neol.
ofis
n., *profisso. - Bo ta risibi dus
kabas di bianda bo sina ofis di
piskadur (M.M.) -. (OFCIO). N.F.
oxtona.
ofisial
1.n., *membro das foras armadas
que tem um grau na hierarquia
militar. - Kil koldadi ofisial i ka na
pudi diriji guera (R98) -. (OFICIAL).
N.F. mil., neol.
2.adj., *que conforme com as
regras burocrticas; diz-se da lngua
ou das lnguas duma nao
propostas para escrever os
documentos pblicos; de domnio
pblico. - Portuguis i lingua ofisial,
ma menus di 10% ki ta papial
(P.dosS.) -. (OFICIAL).
ofisialmenti
adv., *de modo oficial. - no fasi un
ntrega di premiu ofisialmenti (R95) -.
(OFICIALMENTE). N.F. neol.
ofisina
n., *local equipado com mquinas
ou instrumentos, onde se fabricam
ou se consertam objectos. - Karu
bai pa ofisina, mekaniku sin
otrizason di kin ki leba karu la, i
pega karu i madja kil sinhora (R95) -
. (OFICINA). N.F. neol.
ofisiu
n., *qualquer arte manual; emprego
pblico. - Kiston di ofisius i profisons
(IN96) -. (OFCIO). N.F.
proparoxtona, neol.
ofrisi
v.tr., *dar como oferta; prometer. - e
saserdoti tambi e ten ku ten un kusa
pa ofrisi (N.T.) -. (OFERECER). N.F.
proparoxtona, oferesi.
ofrisidu
part., *dado como oferta. - e kusas
ta ofrisidu konformu lei (N.T.) -.
(OFERECIDO). N.F. oferesidu.
oi!
interj., *interjeio que exprime
[dor]; ui!. - Oi oi oi! ka bu djunta! Ka
bu djunta! (T.M.) -. N.F. paroxtona.
Oinka
n., *membro do povo da Guin-
Bissau, habitante da regio de io.
(OINKA). N.F. paroxtona. N.S. V.B.
Oio
n., *Regio da Guin-Bissau que
compreende os sectores
administrativos de Farim, Mansoa,
Mansab, Nhacra e Bissor. A
capital Farim. - rijon di Oio (IN96) -
. (OIO). N.F. proparoxtona.
oitavu
quant., *nmero ordinal. - Oitavu
dimingu di tempu komun (L.Cat.) -.
(OITAVO).
oitenta
quant., *nmero cardinal. - kada puti
leba oitenta o te sentu i vinti litru
(N.T.) -. (OITENTA).
oitu
425
quant., *nmero cardinal. - Otca oitu
dia pasaba dja (N.T.) - i sirkunsidal
na dia di oitu (N.T.) -. (OITO).
oitusentus
quant., *nmero cardinal. - i konsigui
sai ku oitusentus mil dolar (IN96) -.
(OITOSENTOS).
oi-oi
v., *falar baixo; conversar em
segredo. - Kin ki na oi-oi na nha
konko? (J.S.) -. N.M. redobro.
okaleru
adj., *maldizente; que conta mentira
sobre a vida alheia. - Di fabur, bo
tira boka na mi, nha inimigus oh,
okalerus (R.S.) -.
okazion
n., *circunstncia; ocorrncia;
oportunidade. - na okazion i ngaba
kil inisiativa (R95) -. (OCASIO).
N.F. neol.
okei!
interj., *interjeio que exprime
[aprovao]; bem!. - Okei, Zito, no
disa e diskuson (Cecomes) -. N.F.
Ingls okay!.
oki
1.con., *conjuno subordinativa
que introduz oraes temporais;
apenas; logo que. - Oki kanta, utru
ta kai (T.M.) -. (deriv. NA HORA
QUE). N.F. ora ke. N.M. oki e ora
ke utilizam-se com as frases que
exprimem tempo simultneo ou
futuro-posterior. N.S. sin. ka 3.
2.adv., *advrbio de tempo; apenas;
somente; quando. - E bin ruma tudu
pa pera oki guera na kunsa (T.M.) -.
N.F. ora ke.
oklu
n., *instrumento ptico formado por
lentes com que se auxilia a vista. -
Burta di oklu ki ta pui sin, pa panta
djinti (T.M.) -. (CULO). N.F. okulu.
okulu
n., - Kuri, bu bai te kampu, bu bai
djubin nha okulu, la (F.J.) -.
(CULO). N.F. proparoxtona, neol.,
vd. oklu.
okupa
1.v., *estar na posse de; preencher.
- karnel tciga i okupa un parti, sala
ku kuarti (A.P.) -. (OCUPAR).
2.v.tr., *invadir; conquistar. - elis ki
binba okupa Guine de (R98) -. N.S.
sin. nvadi.
3.v.intr., *dedicar-se; consumir
tempo. - Diretor fala kuma elis e ta
okupa di kriansa ate na idadi ki na
ba kazamentu (R95) -. (OCUPAR-
SE).
okupadu
part., *preenchido; invadido. - lokal
ku sta dja okupadu pa Junta Militar
(R98) -. (OCUPADO).
okupason
1.n., *posse; emprego. - randja un
okupason (R95) -. (OCUPAO).
2.n., *invaso. - Si okupason i era
so militar (R95) -.
okuri
v., *suceder; acontecer. - un asidenti
ku okuri dia sinku (R95) -.
(OCORRER). N.F. neol. N.S. sin.
kuntisi.
Olandes
n., *membro do povo holands,
habitante da Holanda.
(HOLANDS). N.F. oxtona. N.S.
V.B.
oliadu
n., *saco de plstico. (deriv.
OLEADO). N.S. V.A., sin. saku di
plastiku.
olimpiku
adj., *relativo s Olimpadas. - djugu
olimpiku (R95) -. (OLMPICO). N.F.
proparoxtona, neol.
oliu
1.n., *gordura lquida animal ou
vegetal. - bu pui oliu tok i tempra bu
pui sebola (N.M.) -. (LEO). N.F.
proparoxtona.
2.n., *substncia mineral utilizada
nos motores.
olivera
n., *rvore da famlia das
oleaginosas que tem como fruto a
azeitona. - orta di pe di uva ku di
olivera (igr.I.) -. (OLIVEIRA). N.F.
426
neol. N.S. azeiti di olivera.
olodji
v., *aco do beb de expelir pela
boca o leite. - Mininu na olodji -.
N.S. V.A.
ololo
1.n., *sangue causado pela ruptura
do hmen; hmen. N.F. oxtona.
2.n., *baile das raparigas bijags
durante o fanadozinho, quer dizer
as cerimnias antes do grande
fanado do Defuntu. N.S. V.B.
olonko
n., *molusco gastrpode da famlia
dos Helicdeos; caracol. N.F.
paroxtona. N.S. V.B., n.v. Helix
pomatia hortensis.
ombra
n., *parte superior do brao, onde o
mero se articula com a omoplata;
espdua. - I pui si barkafon na
ombra, ku si kumida, i pega
kaminhu (P.B.) -. (OMBRO).
omega
n., *ltima letra do alfabeto grego e
termo da liturgia crist para indicar o
fim. - Ami i alfa ku omega, ku sedu
kunsada ku kabantada (N.T.) -.
(MEGA).
omelia
n., *breve exposio, durante a
Missa, sobre o Evangelho ou outro
assunto; prdica; sermo. - padri
fasi omelia (splikason di palavra di
Deus), dipus di omelia e na lanta e
firma e fasi profison di fe (N.M.) -.
(HOMILIA; HOMLIA). N.F.
paroxtona, neol.
omenta
1.v.tr., *tornar maior; acrescentar. -
omi ku mindjer e dibi di kunsi ideia
di nutru, e diskutil e omental (Igr.I.) -
. (AUMENTAR). N.F. aumenta.
2.v.intr., *crescer; progredir. - Gosi
kunfuson omenta (P.dosS.) -.
omi
1.n., *ser humano de sexo
masculino. - Ala ka ten diferensa di
omi, la ka ten di mindjer (C.P.) -.
(HOMEM). N.S. omi di djinti.
2.n., *marido; companheiro. - ora ku
mindjer misti un omi, i ta kusinha
bon rasa di bianda i roga garandis si
vizinhus pa e lebal pa familia di
rapas (N.M.) -.
omi di djinti
n., *diz-se de uma pessoa presente
e respeitvel, de quem no se
pronuncia o nome; pessoa ausente
de quem ou sobre quem se est a
falar. - Kil omi di djinti i dizintindi
kompletamenti ku tudu djintis (R98)
-. (deriv. HOMEM DE GENTE). N.M.
lexia complexa.
omi di kabesa
n., *pessoa sria e que tem um bom
senso; algum inteligente. (deriv.
HOMEM DE CABEA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
omi kumpridu
coloc., *homem grande; homem que
tem estatura superior a mdia;
homem alto. - Ami ki kurtu? Anton
bu ka odja kuma ku n kumpridu?
(T.M.) -. (deriv. HOMEM
COMPRIDO). N.S. COMPRIDO diz-
se de coisa que tem comprimento;
falando de pessoas o equivalente
ALTO.
omi-garandi
n., *patriarca; homem velho; meu
velho. - Augusto, es ki no omi-
garandi di tabanka (C.V.) -.
(GRANDE HOMEM). N.M. lexia
composta; neste caso a posio do
adjectivo grandi no segue a
mesma posio na cadeira
sintagmtica do equivalente
GRANDE, porque na lngua
portuguesa o adjectivo que precede
o nome tem, geralmente, sentido
figurado. N.S. omi-garandi
hipnimo de GRANDE HOMEM que
designa tambm o homem famoso;
garandi omi designa o homem
famoso e omi kumpridu designa o
homem grande.
omi-mindjer
n., *indivduo com tendncias
homossexuais. (deriv. HOMEM
427
MULHER). N.S. V.A., sin.
homosexual.
omolete
n., *fritura de ovos batidos.
(OMELETA; OMELETE). N.S. V.B.
omologa
v.tr., *aprovar; ratificar. - djubi si
tudu kusa bati sertu pa no pudi
omologa (R95) -. (HOMOLOGAR).
N.F. proparoxtona, neol.
omologason
n., *aprovao; confirmao. - logu
oitu ora i na fasidu omologason
(R95) -. (HOMOLOGAO). N.F.
neol.
omosexual
1.adj., *que sente atraco sexual
por indivduos do mesmo sexo. -
kilis ki omosexual (N.T.) -.
(HOMOSSEXUAL). N.F. neol. N.S.
sin. omi-mindjer.
2.n., *indivduo com tendncias
homossexuais.
on [-on]
suf.nom., *sufixo que entra na
formao de substantivos, com
sentido aumentativo. - porton -
kalmon - kaleron - maron -. (-O).
N.M. sufixo de nomes.
ona [-ona]
suf.nom., *sufixo que entra na
formao de substantivos, com
sentido aumentativo. - barigona -
rabadona - tapona -. (-ONA). N.M.
sufixo de nomes.
onda
1.n., *elevao que forma a
superfcie da gua agitada; vaga. -
korenti di iagu rodian, tudu bu ondas
ku maron e pasa riba di mi (L.Cat.) -
. (ONDA). N.F. neol. N.S. sin.
maron.
2.n., *grande quantidade; agitao. -
es onda di kriminalidadi ke na entra
no tera, i tisidu par elis (R95) -.
ONG
sigla, *sigla que designa uma
Organizao No-Governamental. -
i fasi troka di spiriensias entri ONG
nasional ku strandjerus (R95) -.
(O.N.G.). N.F. neol.
onhinhu
n., *diz-se de uma pessoa que tem
sempre os dentes de fora. N.F.
oxtona. N.S V.M.
onkoi
n., *doena infecciosa que pode
causar a cegueira.
(ONCOCERCOSE). N.F.
paroxtona, vd. uansire. N.S. V.A.
onra 1
v.tr., *dignificar; exaltar. - Si alguin
sirbin, nha Pape onral (N.T.) -.
(HONRAR). N.F. neol.
onra 2
n., *venerao; respeito. - ku korson
abertu Noemi, na si kansera, da
onra pa Deus (Igr.I.) -. (HONRA).
N.F. neol.
onradu
part., *respeitado. (HONRADO).
N.S. V.B.
onsa
n., *animal da famlia dos Feldeos;
leopardo. - Onsa tudu brabu ki
brabu, nunka i ka ta sibi pe di
kabasera (L.A.) -. (ONA). N.S. n.v.
Pantera pardus leopardus.
ontcinhi
n, *pequeno osso que termina a
coluna vertebral; cccix. - Ontcinhi
na den mal -. N.F. oxtona.
ontordia
adv., *anteontem. - si dus parti pudi
kontinua ku ki mesmu fe ki mostradu
aos o aonti, disna di ontordia, n
acha djintis pudi volta pa se kasas
(R98) -. (deriv. OUTRO DIA). N.F.
paroxtona, vd. aontordia.
ONU
sigla, *sigla que designa a
Organizao das Naes Unidas. -
Konseliu di Siguransa di ONU i kria
na Novembru un tribunal
internasional (R95) -. (ONU).
onzi
quant., *nmero cardinal. - Jesus
parsi pa si onzi disipulu (N.T.) -.
(ONZE). N.F. des ku un.
opera
428
1.v., *produzir um efeito; actuar. -
Mudansa ki es sestu mandamentu
misti opera na no sosiedadi i
garandi dimas (L.S.) -. (OPERAR).
N.F. neol.
2.v., *fazer uma interveno
cirrgica numa pessoa doente. -
manera ku dutur operan, n ka tene
dinheru di pagal, n tisi es pa n bin
pagal ku el (C.P.) -.
operariu
n., *o que trabalha na execuo de
uma obra; trabalhador. - Operarius,
ka bo da brasu sedu (I.eI.) -.
(OPERRIO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. sin. tarbadjadur.
operason
1.n., *conjunto dos meios para
obteno de um resultado. - N
pensa kuma i ten ki sedu operasons
konjuntas (R95) -. (OPERAO).
N.F. neol.
2.n., *manobra militar. - Operason i
purparadu duranti manga di mis, i
pirmiti pa i prindidu armas di guera
ku balas (R95) -.
3.n., *interveno cirrgica. - no fasi
operason di erna la (C.P.) -.
opinion
1.n., *parecer. - N mistiba da tambe
nha opinion (R95) -. (OPINIO).
N.F. neol.
2.n., *maneira de ver; ideia;
pensamento. - Bu tene ideia o
opinion kuma ke ki pirsis fasiba pa
muda es koldadi situason? (R95) -.
N.S. sin. ideia.
oportunidadi
n., - E djerason pirdi oportunidadi
(J.D.) -. (OPORTUNIDADE). N.F.
neol., vd. opurtunidadi.
opozison
1.n., *grupo de pessoas que
realizam actividades contrrias
quelas do governo; partido de
oposio. - kada opozison dibi di
manti nde ke sta (R98) -.
(OPOSIO). N.F. neol.
2.n., *impedimento; obstculo.
oprimidu
part., *perseguido; vexado. - Karta
ta da povus diritu di uza armas, ku
sedu e povus oprimidu, pa e pudi
liberta di dominason strandjeru
(R96) -. (OPRIMIDO). N.F. neol.
opson
n., *tomada de posio; optao;
livre escolha. - es opson no sibi
kuma i diskutivel (MR98) -.
(OPO). N.F. neol.
opta
v., *decidir-se por uma coisa entre
duas ou mais; fazer escolha. - Kin
ku opta pa pintca kareta i ta pintca
kareta (R98) -. (OPTAR). N.F. neol.
N.S. sin. kudji.
opurtunidadi
n., *ocasio prpria; ensejo. - Ki
fidju ka dadu opurtunidadi (IN96) -.
(OPORTUNIDADE). N.F. neol.,
oportunidadi.
ora 1
v., *rezar; pregar. - No na ora: Deus
ku ka ten fin: manda bu benson riba
di bu servu (Igr.I.) -. (ORAR). N.F.
neol. N.S. sin. raza 1.
ora 2
1.n., *vigsima quarta parte do dia. -
tudu djintis ta bisti djanan pa sai na
rua pa badja karnaval, disna di
kuatru ora di tardi te me-noti (A.C.) -
. (HORA).
2.n., *momento determinado. -
Mandurgada, ora di riba moransa,
Djokin ku Bisenti ndjenha, e lambu
gazela, e bai tok e tciga un
laguasinhu (Dea) -. N.S. V.A.
3.n., *relgio. N.S. V.A., sin.
orlodju; ora hipernimo de HORA
e de RELGIO.
ora ke
1.adv., *locuo adverbial de tempo;
quando; no momento em que. - Ora
ke misti e ta kumpra (P.dosS.) -.
(deriv. NA HORA QUE). N.F. neol.,
vd. oki.
2.con., *locuo conjuntiva
subordinativa que introduz oraes
temporais; apenas; logo que. - Ora
ke i misti pa pumba kanta i ta da na
429
kachoti i ta obi (T.M.) - ora ke kunsa
tene fidju, si amor tudu ta nklina pa
ki fidju (Igr.I.) -. (deriv. NA HORA
QUE). N.F. neol., vd. oki. N.M. ora
ke e oki utilizam-se em frases que
exprimem tempo simultneo ou
futuro-posterior. N.S. sin. ka 3.
oranu
adv., *advrbio de tempo que
significa [h dois anos]. - N ka sibi
si anu pasadu o oranu e djugu no
kunsa no odjal (R95) -. (deriv.
OUTRO ANO). N.S. OUTRO ANO
significa nos timos anos; oranu
pasadu.
oranu pasadu
loc.adv., *locuo adverbial de
tempo que significa [h trs anos]. -
Disna di oranu pasadu ki tcuba nega
tcubi na ladu di Gabu (P.B.) -. (deriv.
OUTRO ANO PASSADO). N.M.
lexia complexa. N.S. OUTRO ANO
PASSADO significa nos ltimos
anos.
orariu
n., *tabelas com determinadas
horas marcadas. - e sibi kal ki orariu
ku indikadu na kil plaka (R95) -.
(HORRIO). N.F. proparoxtona,
neol.
orason
n., *reza; prece; meditao; colquio
com Deus. - Un dia di orason i di
djundjun na tudu igreja (R98) -.
(ORAO).
ordenadu
n., *salrio de um empregado ou
funcionrio. (ORDENADO). N.F.
neol. N.S. V.B.
ordenason
n., *cerimnia litrgica que confere o
sacramento da ordem sacra a
algum. - Liturjia di ordenason di
Padri (L.Cat.) -. (ORDENAO).
N.S. sin. konsagrason.
ordi
1.n., *mandado; mando; preceito. -
Deus da Moizes ordi pa malgosa
elis (L.S.) -. (ORDEM). N.S. fuma
ordi; palabra di ordi.
2.n., *colocao das coisas no seu
lugar.
ordidja
n., *rosca de pano sobre a qual se
assenta uma carga na cabea. -
Nha ordidja propi, lebi dja na kabesa
(J.B.) -. (RODILHA). N.F. urdidja.
ordinariu
adj., *habitual; vulgar; comum;
regular. - na un runion ordinariu di
Liga i djubidu kistons ligadu ku
djustisa ku ten na Guine (R95) -.
(ORDINRIO). N.F. proparoxtona,
neol.
oredja
1.n., *aparelho de audio, ouvido. -
Oredja, nunde ku ka mandal, la ki ta
obi (L.A.) -. (ORELHA).
2.n., *pavilho auricular. - I pui
brinku na oredja (N.M.) -.
orfa
v., *dilatar o corpo; aumentar de
volume. - Un mindjer toma fermentu,
i djagasil na tris midida di forinha,
tok i orfa tudu (N.T.) -. (deriv.
UFANAR-SE).
orfanta pitu
coloc., *inspirar profundamente.
(deriv. UFANAR + PEITO). N.S.
V.M.
orfon
n., *que perdeu pai e me ou algum
deles. - orfons ku no tene la, i
setenta i sinku (R95) -. (ORFO).
N.F. paroxtona, neol.
organismu
n., *ser vivo; conjunto de partes
dispostas para funcionamento. -
Sida i un gravi duensa ke ta impidi
organismu di luta kontra infesons
(R95) -. (ORGANISMO). N.F. neol.
organiza
v., *arranjar; dispor para funcionar. -
kin ku sta dianti di no agrikultura ku
dibi organiza no labraduris (C.V.) -.
(ORGANIZAR). N.F. neol.
organizadu
part., *planificado; arrumado;
arranjado. - Tudu seduba
organizadu diritu (P.dosS.) -.
430
(ORGANIZADO). N.F. neol.
organizason
1.n., *acto ou efeito de organizar;
estruturao; disposio. - mindjoria
organizason di tudu festa di
karnaval (A.C.) -. (ORGANIZAO).
N.F. neol.
2.n., *grupo de pessoas que
partilham objectivos; agrupamento;
sociedade. - UNICEF, ku sedu kil
organizason ku ta djuda mames ku
mininus na tudu mundu (R96) -.
orgon
1.n., *parte organizada do corpo que
serve para qualquer funo vital.
(RGO). N.F. paroxtona, neol.
2.n., *meio; instrumento. - orgon di
kumunikason sosial (R98) -.
orgulha
v., *encher de orgulho;
ensoberbecer. - Ma n ka na orgulha
i n na disa es palabra li (IN96) -.
(ORGULHAR). N.F. neol.
orguliozu
adj., *que tem orgulho; soberbo. -
No papes bida orguliozu i temos, e
ka obdisi bu ordis (Igr.I.) -.
(ORGULHOSO). N.F. neol.
orguliu
1.n., *elevado conceito que algum
faz de si prprio; soberba. - Na se
orguliu e ta fasi se propi lei (Igr.I.) -.
(ORGULHO). N.F. proparoxtona,
neol.
2.n., *sentimento de dignidade
pessoal. - Bu mindjer na odja kuma
bu na ianda ben, i na sinti orguliu ku
bo komu si omi (IN96) -.
ori
1.n., *jogo muito popular na Guin-
Bissau, disputado por dois
adversrios que utilizam um
tabuleiro com 12 buracos e 48
gros. - n ta djugaba tambi ori ku
doli, na reia (J.S.) -. N.S. banku di
ori.
2.n., *caroo do fruto duma planta
que serve para o jogo homnimo.
N.S. n.v. da planta Caesalpina
bonduco.
orienta
1.v.tr., *guiar; mostrar o rumo certo.
- megafoni ke na orientaba disfili
(R95) -. (ORIENTAR). N.F. neol.
2.v.intr., *reconhecer o espao onde
se encontra; informar-se. - djuda
imigrantis orienta na nova rialidadi
ke na bin bin nfrenta li na pais
(IN96) -. (ORIENTAR-SE).
oriental
adj., *relativo ao Oriente; que vive
ou est situado no Oriente. - Boe
oriental (IN96) -. (ORIENTAL). N.F.
neol.
orientason
1.n., *determinao, no local onde
estamos, da posio dos pontos
cardeais. (ORIENTAO). N.F.
neol.
2.n., *direco; rumo; tendncia. -
No ka misti pa es orientason tratadu
suma lei (Igr.I.) -.
orienti
n., *um dos quatro pontos cardeais,
aquele onde o sol nasce; leste. -
omis djiru di Orienti (N.T.) -.
(ORIENTE). N.F. neol. N.S. sin.
lesti.
orijen
n., *primeira causa determinante;
comeo. - no bin pa bin sklarisi bos
kal ki orijen di labantamentu militar
na Bisau (R98) -. (ORIGEM). N.F.
paroxtona, neol.
oriki
n., *construo destinada a represar
ou estagnar as guas correntes;
barragem. - bulanhas ientra tudu sal
pabia oriki dana (C.V.) -. (DIQUE).
N.F. Pepel orik que designa a
barragem de bolanha. N.F. uriki.
N.S. sin. barajen.
orina 1
v., *mijar. - Na omi sintoma di
gunureia i ta ardil ora ki na orina
(R95) -. (URINAR). N.S. sin. misa.
orina 2
n., *mijo; mijina. - Bu ta sinti tceru di
orina (IN96) -. (URINA).
orinadu
431
part., *mijado. (URINADO). N.S.
V.B., sin. misadu.
orinol
n., *mictrio; bispote. (URINOL).
N.F. oxtona. N.S. V.B., sin. basia di
kama.
orlampu
n., - I ta fertca spada, kau ke i kai
son, bu ta odja orlampu (T.M.) -.
(RELMPAGO). N.F. arc., vd.
rilampagu.
orlodjeru
n., *pessoa que vende ou conserta
relgios. (RELOJOEIRO;
RELOJEIRO). N.S. V.B.
orlodju
n., *instrumento que marca as
horas, minutos e segundos;
despertador. - prumeru galu bo
lanta, kil la ki orlodjuba di no luta
(C.P.) -. (RELGIO). N.F. neol. N.S.
sin. ora.
Oropa
n., *nome dado a um dos seis
continentes da terra: os nomes dos
outros so Europa, frica, Amrica,
Ocenia e Austrlia e Antrctida. -
Nhu urdinha suur di sangui di Guine
pa fidju di Nhu pudi studa na Oropa
(N.Me.) -. (EUROPA). N.F. Europa.
orsa 1
v., *calcular. (ORAR). N.S. V.B.
orsa 2
n., *clculo. (ORA). N.S. V.B.
orsadu
part., *calculado. (ORADO). N.S.
V.B.
orsamentu
n., *clculo das receitas e das
despesas de uma empresa; clculo
das despesas para executar uma
obra. - orsamentu i pikininuba (R95)
-. (ORAMENTO). N.F. neol.
orta
1.n., *terreno onde se produzem
produtos alimentares, sobretudo
legumes e hortalias. - Mindjeris
mankanha tene orta bunitu (J.L.R.) -
. (HORTA). N.S. sin. ponta di orta.
2.n., *quintal; quinta. - e tciga na un
orta garandi ku tene manga di frutas
(A.P.) -. N.S. orta hipernimo de
HORTA, de PONTA, de QUINTAL,
e de QUINTA; sin. kintal; sin. kinta;
sin. ponta.
ortalisa
n., *designao geral dos vegetais
que se utilizam na alimentao;
verdura. - Kil ku na kume so ortalisa
pa ka i djulga ki ku ta kume tudu
kusa (N.T.) -. (HORTALIA).
ortelon
n., *planta aromtica da famlia das
labiadas, muito utilizada em
culinria; menta. - Bo ta da Deus
desimu parti di ortelon ku aruda ku
tudu ortalisa, ma bo ka ta importa ku
amor di Deus (N.T.) -. (HORTEL).
N.S. n.v. Mentha cordifolia; sin.
nana.
orteru
n., *lavrador de horta; hortelo. - iI
pensa kuma i orteru (N.T.) -. (deriv.
HORTA).
ortifrutigranjeru
n., *produto de horticultura. - pres di
merkadurias mas ta karu, riba di
tudu pres di ortifrutigranjerus
(P.dosS.) -.
(HORTIFRUTIGRANJEIRO). N.F.
neol.
ortikultura
n., *ramo da agricultura que se
ocupa do cultivo de legumes, flores
e frutos. - ortikultura di sabola, di
batata (IN96) -. (HORTICULTURA).
N.F. neol.
ortugrafia
n., *parte da gramtica que ensina a
escrever corectamente. - no na
diskuti kiston di ortugrafia, pa
pelumenus i ten un ortugrafia ke
anos, a nivel di insinu, no na rispita
(MR98) -. (ORTOGRAFIA). N.F.
paroxtona.
os
n., *a parte dura e slida do corpo
dos vertebrados. - Prenhadas,
mininus o jovens e dibi di alimenta si
kurpu pa e pudi tene os, bon sangui,
432
bon karni ku kabelu (Igr.I.) -.
(OSSO). N.M. pl. osis. N.S. fidju
dos; os di pontada; os di pis.
os di djudju
n, *rtula. (deriv. OSSO DE
JOELHO). N.M. lexia complexa. N.S
V.M.
os di pis
n., *formao esqueltica dos
peixes. (deriv. OSSO DE PEIXE).
N.M. lexia complexa. N.S. sin.
spinha di pis.
os di pontada
*cada um dos ossos que se
prolonga de ambos os lados da
espinha; costela. - Deus tira padas
di os di si pontada ku padas di karni
i kumpu prumeru mulher (L.A.M.) -.
(deriv. OSSO DA PONTADA). N.S.
sin. kostela.
os di rabada
n., *cccix. (deriv. OSSO DE
RABADA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.M., sin. ontcinhi.
osa
v.tr., *atrever-se a; ter a coragem ou
ousadia de. - I ta fala kuma Guine
osa, ma no ka ta osa bardadi (R99)
-. (OUSAR).
osanti
adj., *ousado; corajoso. - Ankaguin i
era tabanka garandi, osanti ki ka ta
pirdi guera (L.S.) -. (deriv. OUSAR).
Oseania
n., *nome dado a um dos seis
continentes da terra: os nomes dos
outros so Europa, frica, sia
Amrica, e Antrctida. - i ta
montiadu na Amerika, na Asia, na
Oseania i por ai fora (IN96) -.
(OCENIA). N.F. proparoxtona.
osga
n., *pequeno surio nocturno.
(OSGA). N.S. V.B., n.v.
Hemidactylus mabovia.
osianu
n., *grande extenso de gua
salgada que rodeia os continentes. -
I sin ke no na boia tambi suma
Nhominka na mar, suma
mandinheru na osianu (J.D.) -.
(OCEANO).
osidental
adj., *situado no lado do Ocidente. -
no ta konsideraba Guine na Afrika
osidental un pais ma limpu (IN96) -.
(OCIDENTAL). N.F. neol.
osidenti
1.n., *um dos quatro pontos
cardeais, aquele onde o sol tem o
seu ocaso. - nuven i na sibi di
osidenti (N.T.) -. (OCIDENTE). N.F.
neol. N.S. sin. oesti.
2.n., *grupo dos pases mais ricos
do planeta; os pases da Europa e
da Amrica do Norte. - paizis di
Osidenti (IN96) -.
oson
n., *doena da pele; espcie de
micose. - Purtuguis ta fala mikozi,
ma pretu ta fala oson, n ta kural
tambe (IN99) -.
ospital
n., *estabelecimento onde se tratam
doentes. - N ka pudi lebal ospital;
kuma ke n na fasi nha klientis?
(R95) -. (HOSPITAL). N.S. basa
ospital.
ospri
1.n., *indivduo que vive
temporariamente em casa alheia;
aquele que vem de fora. - n na tene
ospri, n misti pa bu djudan na binhu
(A.P.) -. (HSPEDE). N.S. Nas
lnguas e culturas africanas a
hospitalidade constitui um dever e
um prazer, sagrada, por isso o
estrangeiro sempre considerado
um hspede que traz e leva notcias
e presentes.
2.n., *visitante; estrangeiro;
peregrino. - pa i kumpanha ospris ku
kilis ke sta izoladu (L.Cat.) -.
osprindadi
n., *bom acolhimento; hospedagem.
- Branku kuma el i bin na osprindadi,
bo pegal diritu (IN96) -.
(HOSPITALIDADE).
ostia
n., *na liturgia crist, partcula de
433
massa de farinha de trigo que se
consagra na Missa. - i na mostra
povu ostia konsagradu (L.Cat.) -.
(HSTIA). N.F. proparoxtona.
ostra
n., *molusco bivalve da famlia dos
Ostredeos, de alto valor nutritivo. -
Na baris, fora di kana, binhus di
tera, suma kadju i palma, i alguns
bafatorius, ostras, kamaron, pis,
karni i galinha, tudu ta bin di fora
(P.dosS.) -. (OSTRA). N.S. n.v.
Ostrea edulis.
otarkia
n., *sistema administrativo pelo qual
as regies tm certas autonomias
em relao ao poder central. - trinta
o korenta pursentu di prublemas di e
pais pudi fika risolvidu a partir di
otarkias (R95) -. (AUTARQUIA).
N.F. paroxtona, neol.
otca 1
1.v., *encontrar; receber. - pa tenta
otca solusons - no ka ta otca nada
(T.M.) - lubu kontenti pabia i otca
iagu di bibi (P.B.) - Kabra tene korda
i ta rastal, baka misti i ka ta otca
(L.A.) -. (ACHAR). N.S. sin. odja.
2.v., *pensar duma determinada
maneira. - n otca kuma kansa
kabesa ki no sta nel, pabia anos ki
koitadi di pubi ki si nomi ta sirbidu
del pa tudu kusa (C.V.) -.
otca 2
con., *conjuno subordinativa que
introduz oraes temporais; quando;
no momento em que. - kil i studu ke
e dan otca n bai la (L.A.M.) - otca i
tciga, i kuradu diritu (Dea) -. (deriv.
ACHAR). N.M. otca e kontra
utilizam-se em frases que exprimem
tempo passado-anterior; otca
seguido de pronome pessoal
complemento apresenta as
seguintes formas: otcan; otcau;
otcal; otcanu; otca abos; otca elis.
N.S. sin. kontra.
otca ke
con., *locuo conjuntiva que
introduz oraes temporais; quando;
no momento em que. - Otca ke i
tciga na kaminhu, i rabida i fala
(T.M.) - Otca ke obi e palabra, e
raiba na se korson (N.T.) -. (deriv.
ACHAR). N.M. otca ke e kontra
utilizam-se em frases que exprimem
tempo passado-anterior. N.S. sin.
kontra.
otcadu
part., *achado; julgado; encontrado.
- e ka konsigui otcadu na kil ora
(L.S.) - i ka otcadu ninguin ku
meresi iabri libru (N.T.) -.
(ACHADO).
otel
n., *estabelecimento onde se
alugam quartos com ou sem as
refeies includas, estncia. - Nhu
findji diskisi kil otel, un di otelis ma
garandi ki sta na Purtugal (R98) -.
(HOTEL). N.F. neol. N.M. pl. otelis.
N.S. sin. istansia.
otokaru
n., *veculo automvel para
transporte colectivo de passageiros,
especialmente nos meios urbanos;
camioneta. - Otokarus e ka tciu i
kuas e ka ta sai tambe di alkatron
(P.dosS.) -. (AUTOCARRO). N.F.
neol.
otoridadi
n., - Otoridadis adiministrativa di
pruvinsia norti (R95) -.
(AUTORIDADE). N.F. neol., vd.
otridadi.
otranu
adv., - No pape muri otranu (J.L.R.)
-. (deriv. OUTRO ANO). N.F. vd.
utranu.
otridadi
n., *direito de mandar; agente do
poder pblico. - Bin no toma midida
kontra omi, no bai kesa del na
otridadi (Igr.I.) -. (AUTORIDADE).
N.F. neol., otoridadi.
otriza
v.tr., *conceder autorizao a;
permitir. - i pidi Pilatus pa otrizal pa i
tira kurpu di Jesus (N.T.) -.
(AUTORIZAR). N.F. neol.
434
otrizadu
part., *permitido. (AUTORIZADO).
N.S. V.B.
otrizason
n., *licena ou poder de fazer
alguma coisa; permisso. -
Asembleia Nasional Popular ka
tciga di da ninguin otrizason di da
diklarason (R98) -.
(AUTORIZAO). N.F. neol. N.S.
sin. lisensa; sin. pirmison.
Otubru
n., *dcimo ms do calendrio
gregoriano. - Otubru: tudu kriansa di
tabanka bai kampanha di vasina
(Minsap) -. (OUTUBRO).
OUA
sigla, *sigla que designa a
Organizao para a Unidade
Africana. - governu di Nijeria ku
apoiu di OUA na da FIFA novu
oportunidadi (R95) -. (OUA).
ovidu
n., *sentido da audio. - si alguin
tene dur di ovidu, oredja, n ta kural
(IN99) -. (OUVIDO). N.F. neol.
ovinti
n., *pessoa que escuta. - N tene
mas un ovinti na linha (R95) -.
(OUVINTE). N.F. neol. N.S. sin.
obidur; sin. sukutadur.
ovu
n., - Iran-segu bota si ovu dentru di
kumbu di un polon (A.P.) -. (OVO).
N.F. vd. obu.

P, p
*Vigsima letra ou grafema do
alfabeto que representa o fonema
[oclusiva surda bilabial]. (P).
pa 1
1.con., *preposio que significa
[em direco a; a fim de; em
proveito de]. - i ta leba merkaduria
pa si kasa (P.dosS.) - pruntu pa
nogos (P.dosS.) - Kusa ki bon pa
bindiduris i mau pa kumpraduris
(P.dosS.) - i tisidu par elis (R95) -.
(PARA). N.F. par. N.M. par
utilizado diante das formas el; elis.
N.S. pa bas; pa dentru; pa fora; pa
isemplu; rimiti pa; toma pa.
2.con., *preposio que
desempenha as funes de tempo,
causa, meio como a equivalente da
lngua portuguesa [por]. - dipus di
setenta i seis pali (IN96) - pa entra
pa frontera pa Senegal (IN96) - un
mediku pa 7.711 abitantis (P.dosS:)
- n ta fasi apelu pa tudu mame
(IN96) -. N.F. par.
3.con., *conjuno subordinativa
que introduz oraes finais; a fim de
que; para que. - i tenba un o dus
omis pruntus pa djuda (P.dosS.) - ka
bu tarda pa fasi kontaktu (Igr.I.) -.
(PARA). N.F. par. N.M. pa(r) segue
os verbos factitivos e kuma segue
os verbos declarativos.
pa 2
1.n., *utenslio de ferro para
remover terra ou trabalhar com
argamassa. (P). N.S. V.B.
2.n., *escpula; omoplata.
pa bas
loc. adv., *locuo adverbial que
significa [por debaixo]; abaixo;
inferior a. - namoradus di disaseti pa
bas, kilas ta namora na djardins, na
rua, na paseius. (N.M.) - Padja di
kaza, tudu kumpridu ku kumpridu, i
ka ta tciga di asna pa bas (L.A.) -.
(PARA BAIXO; POR BAIXO).
pa bas di
435
con., *locuo prepositiva. - Mininu i
kudi djanan na skada tak, tak, i na
ria pa bas di tcon (L.S.) -. (PARA
BAIXO DE).
pa dentru
loc. adv., *locuo adverbial de
lugar que significa [para o interior]. -
lubu entra ku mininu pa dentru
(F.M.) -. (PARA DENTRO; POR
DENTRO).
pa fin
loc.adv., *afinal; em concluso. - Pa
fin n ka ten ku ke n na pagau (T.M.)
-. (POR FIM). N.S. sin. afinal.
pa fora
loc. adv., *locuo adverbial de
lugar que significa [para o exterior]. -
i na rastal pa fora (L.S.) -. (PARA
FORA; POR FORA).
pa isemplu
coloc., *expresso intercalada que
significa [entre outros]. - alguin ta
kudji un kusa i fala el i ki kusa, suma
pa isemplu, utru ta fala el i baka,
utru ta fala el i pis-berga (N.M.) -.
(POR EXEMPLO). N.F. neol.
pa la
loc. adv., *locuo adverbial de
lugar que significa [lugar afastado
do locutor]. - Leban pa la, ten
pasensa, nha subrinhu (F.M.) -.
(PARA L; POR L).
pa li
loc.adv., *locuo adverbial de lugar
que significa [stio perto do locutor].
- Kau ku bu sta nel pa li inda, sinta
diritu bu susega (R98) -. (PARA
AQUI).
pa ultimu
loc.adv., *locuo adverbial de
tempo que significa finalmente ou
em ltimo lugar. - Pa ultimu i kua un
kopu di binhu i da galinha (A.P.) -.
(POR LTIMO).
pabi 1
v., *derrubar e queimar a floresta
para preparar, geralmente, o campo
de cultivo de arroz; desbravar um
terreno; roar. - Purmeru dia i ta ba
pabi kau pikininu, sol mansi i ba
pega kau garandi (F.M.) -. (deriv.
PAVEJAR). N.S. PAVEJAR significa
desbravar o mato e fazer montculos
de palha ou de ramos.
pabi 2
n., *aco ou resultado de derrubar
e queimar a floresta para preparar,
geralmente, o campo de cultivo de
arroz. - tempu di pabi pasa (N.M.) -.
(deriv. PAVEJAR). N.F. Pepel
(M.deBarros). N.S. sin. pabidura.
pabia
1.adv., *advrbio de interrogao
que indica a causa de um processo
ou estado; porque. - Bu sibi pabia?
Pabia ku bu mas mi? (T.M.) -. (deriv.
POR VIA).
2.con., *conjuno subordinativa de
causalidade; pois que; porque. -
Pabia es i un pirigu pa tabanka
(C.V.) - Si bu odja antigamenti
kemansa ka ten tciu, i pabia ninguin
ka osaba ulili matu sin pidi dunu
tcon lisensa (C.V.) -.
pabia di
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que indica
[causalidade]; por causa de. - pabia
di atrazus i vensimentu di miseria,
manga di funsionarius ta tarbadja na
dus o tris kaus (P.dosS.)-. (deriv.
POR VIA DE).
pabia di ke ku
con., - Adeus ermon, konta nha
djintis pabia di ke ku ami n muri
(C.V.) -. (deriv. POR VIA DE ISSO
QUE). N.F. vd. pabia di ke ku
manda.
pabia di ke ku manda
con., *locuo adverbial
interrogativa que significa [porque];
a razo pela qual; por que razo. -
Tcur ku bu sibi kuma bu na leba
baka, pabia di ke ku manda bu na
findji? (L.A.) -. (deriv. POR VIA DE
ISSO QUE MANDA). N.F. pabia di
ke ku.
pabia di pabia
436
loc.adv., *o porqu do porqu; a
razo ltima. (deriv. POR VIA). N.S.
V.M.
pabidu
part., *roado; diz-se do mato
preparado e desbravado para o
cultivo. (deriv. PAVEJAR).
pabidur
n., *a pessoa que prepara a floresta
para o cultivo. (deriv. PAVEJAR).
pabidura
n., *aco e resultado de derrubar e
queimar a floresta para preparar,
geralmente, o campo de cultivo de
arroz. - Sin ke i mola si tersadu,
kada ora ke i da un bias, po ta kai;
po kai sin, pabidura kaba tudu (A.P.)
-. (deriv. PAVEIA). N.F. Veneziano
pavon que designa um feixe de
cereal; Pepel (M.deBarros). N.S.
PAVEIA designa um feixe de feno
ou um montculo de mato roado;
sin. pabi 2.
pabiu
n., *torcida comprida e fina que
serve para iluminar. (PAVIO). N.F.
paroxtona; paviu. N.S. V.B.
padaria
n., *local onde se fabrica ou se
vende po. - no na pidi biderus di
pon ku ta sinta na ki padaria e na
bindi, pa e ba ta pui si nogos dentru
di saku di oliadu (R95) -.
(PADARIA). N.F. paroxtona.
padas
n., *bocado; poro; parte. - N larga
la gora un padas di gustu, nin n ka
na pui nteru (R95) -. (PEDAO).
N.F. oxtona.
padasa
v., *cortar em pedaos; fragmentar;
despedaar. - I pega padasa karni
(L.S.) -. (deriv. PEDAO).
padasa-padasa
v., *continuar a estraalhar;
continuar a despedaar ou reduzir a
pedacinhos com fria. Onsa panha
Lubu djanan i padasa-padasal tudu i
botal (L.S.) -. (deriv. PEDAO).
N.M. redobro.
padasinhu
n.dim., *bocadinho; migalha. - I kai
na tcon i bida padasinhu (M.K.) -.
(PEDACINHO).
paderu
n., *aquele que fabrica ou vende
po. (PADEIRO). N.F. neol. N.S.
V.B., sin. masapon.
padi
1.v., *dar luz filhos; gerar; parturir.
- i padi un fidju, un mininu bunitu
(T.M.) - Ki utru bin padi te sinku
kabritu (T.M.) -. (PARIR).
2.v., *dar frutos; produzir. - Fidju di
tarafi ta tene si tempu, pabia i ka
tudu tempu ki tarafi ta padi (N.M.) -.
(deriv. PARIR).
padi di lifanti
n., *chuva com sol. (deriv. PARIR
DE ELEFANTE). N.M. lexia
complexa. N.S. V.M.
padida
1.n.f., *mulher que acaba de dar
luz; parturiente; purpera. -
Pratikamenti tudu padida pudi
mamanta si fidju (R96) -. (PARIDA).
N.S. PARIDA termo calo; padida
di un mama.
2.n.f., *mulher com filhos. - Ten
pasensa, disanu fidjus: anos
padidas no kansa, no kansa ku no
omis pa no kansa ku no fidjus (R98)
-.
padida di un mama
coloc., *me que tem uma mama,
quer dizer a me que faz diferena
entre o filho gerado e os filhos das
co-esposas; me egosta que olha
s pelos seus filhos. - N misti bida
mindjer ma n ka misti sedu padida
di un mama (O.S.) -. (deriv. PARIDA
DE UMA MAMA).
padidu
part., *dado luz; gerado; nascido. -
mininu pudi padidu tras di si pape,
ma nunka tras di si mame (J.S.) -.
(PARIDO).
padidur
437
n., *o pai ou a me; progenitor.
(deriv. PARIR). N.M. n.pl.
padiduris. N.S. V.A.
padiduris
n.pl., *os pais; progenitores. - Pa e
kustuma kuntangu di se padiduris
(N.Me.) -. (deriv. PARIR). N.F.
paroxtona, padidur.
padindera
n.f., *muito fecunda; que est para
parir. (PARIDEIRA). N.S. V.B.
padinti
v.caus., *tornar prenhe; engravidar.
- N tene un kabra la i tciga dja padi,
te gos n ka tene matcu pa padintil
(T.M.) -. (deriv. PARIR).
padiru
n., *muro. - Dentru di kasa di tidja un
padiru branku (J.M.B.) -. (PAREDE).
N.S. sin. muru.
padisi
v., *sofrer; tolerar. - Abo bu sta sabi,
bu ka sibi si utru na padisi (L.A.) -.
(PADECER). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. sin. sufri.
padja
1.n., *designao genrica para
designar a relva, os legumes e ao
colmo das plantas graminceas,
quando seco. - Kabaru e ta fika e na
kema padja (N.M.) -. (PALHA). N.S.
padja-brabu; padja-lur; padja-
santa; bari padja; baridur di padja;
kasa di padja; padja di asu; padja
di branku; padja di kankra; padja
di kema pitu; padja nobu; tcepen
di padja.
2.n., *as folhas duma rvore;
folhagem; folha. - Si bu foga na
iagu, nin ki padja di tarafe ke na
pasa bu ta pega nel, bu ta kuda
kuma i pudi salbau (C.P.) -. N.S. sin.
fodja; padja di palmera.
padja di asu
n., *esfrego para lavar os pratos.
(PALHA-DE-AO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
padja di branku
n., *tudo o que semelhante
alface e que os europeus comem
como legumes crus. (deriv. PALHA
DE BRANCO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
padja di kankra
n., *a palha usada para cobrir a
palhota. - Mindjer i padja di kankra,
si busidu, i ka ta pudi tornadu la mas
(L.A.) -. (deriv. PALHA). N.M. lexia
complexa.
padja di kema pitu
n., *tabaco. (deriv. PALHA PARA
QUEIMAR O PEITO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.M.; sin. fodja di
tcera; sin. tabaku.
padja di palmera
n., *folha de palmeira. - I ditanda
padja di palmera na entrada (L.S.) -.
(deriv. PALHA DE PALMEIRA).
N.M. lexia complexa.
padja-brabu
n., *palha gigante; palha daninha
que cresce com o arroz. - E serka
pumba, e serka pumba na padja
brabu (T.M.) -. (deriv. PALHA
BRAVA). N.M. lexia composta.
Padjadinka
n., (PAJADINCA). N.F. vd.
Badjaranka. N.S. V.A.
padja-lur
n., *folhas de louro, muito utilizadas
em cozinhados. - Bu toma padja lur
ku adju ku sal bu pila tok i moku
(N.M.) -. (deriv. PALHA DE
LOURO). N.M. lexia composta.
padja-modjadu
1.n., *erva. - Lembra kuma i ten dus
kaminhu, kil di padja seku ku kil di
padja modjadu (T.M.) -.(deriv.
PALHA MOLHADA). N.M. lexia
composta. N.S. sin. padja-verdi.
2.n., *folha de planta ainda no
seca.
padja-nobu
n., *a erva que cresce ao comear
as chuvas; erva verde. (deriv.
PALHA NOVA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., sin. padja-
verdi.
padja-santa
n., *planta utilizada na medicina
438
tradicional como febrfugo; os gros,
torrados, servem como sucedneo
do caf. (PALHA SANTA). N.M.
lexia composta. N.S. V.B.; n.v.
Cassia occidentalis.
padja-seku
n., *palha. - Bibu kala, mortu na
papia: padja modjadu ku padja seku
(Co.D.B.) -. (deriv. PALHA SECA).
N.M. lexia composta.
padjasinhu
n.dim., *argueiro. (PALHINHA). N.S.
V.B.
padja-verdi
n., *erva. - Tersa parti di tera
kemadu ku tersa parti di pos ku tudu
padja verdi (N.T.) -. (deriv. PALHA
VERDE). N.M. lexia composta. N.S.
sin. padja-modjadu; sin. padja-
nobu.
padjiga
1.v.tr., *separar; dispersar. - Si bu
odja galinha na padjiga reia, i kusa
di kume ki misti (L.A.) -.
(ESPALHAR). N.F. proparoxtona.
2.v.tr., *divulgar; difundir; tornar
pblico. - rei padjiga noba na tudu
ladu di si tera (T.M.) -.
3.v.intr., *separar-se; dispersar-se. -
Ali no na padjiga pabia, skola ki
djuntanu li, sta dja na si kabantada
(J.S.) -. (ESPALHAR-SE).
4.v.intr., *cair. - Tudu djius pirdi;
montis padjiga (N.T.) -.
padjigada
n., *corrida; confuso; afastamento.
- Padjigada kudi, kilis di bas e na
kuri e na miti na matu pa sukundi na
koba (T.M.) -. (ESPALHADA).
padjigadu
part., *separado; dispersado;
divulgado. - Si bu matadu, tudu e
djinti di Juda ku sta ku bo e na
padjigadu (Igr.I.) -. (ESPALHADO).
padrastu
n., *o marido em relao aos filhos
do matrimnio anterior. - Nes
manera di ntindi familia, padrastu ku
madrasta, tiu ku tia ka ten, elis tudu i
papesinhus ku mamesinhu (J.S.) -.
(PADRASTO). N.F. neol. N.S. sin.
papesinhu.
padri
1.n., *sacerdote catlico. - Padri da
kumunhon, djintis ta risibi kurpu ku
sangui di Jesus (N.M.) -. (PADRE).
2.n., *diz-se tambm dos
responsveis de outras religies. -
padri musulmanu -.
padrinha
v.tr., (APADRINHAR). N.F. vd.
apadrinha. N.S. V.A.
padrinhu
1.n., *testemunha de baptismo,
crisma, casamento. (PADRINHO).
2.n., *aquele que acolhe, protege ou
ajuda algum. - E tene padrinhus na
Paizis Baichu, padrinhus e ta dati e
manda dinheru (R95) -.
padroeiru
n., *patrono; protector. - santu di dia
o padroeiru (L.Cat.) -.
(PADROEIRO). N.F. proparoxtona,
neol.
paf
intens., *adjunto de intensidade que
especifica o rumor de um objecto
quando cai em lugar mole. N.S. V.B.
paga 1
v.tr., *reembolsar algum; fazer um
pagamento. - Bu ta paga dispeza pa
elis pa e pudi rapa kabesa (N.T.) -.
(PAGAR).
paga 2
1.v.tr., *fazer cessar a aco do
fogo; extinguir; diminuir. - si kil
polvora iardi, bu sibi sertu kuma
Cabral na bin paga kil polvora (C.P.)
-. (APAGAR).
2.v.intr., *extinguir-se; acabar. -
Lebri forontal la, pa pudi sibi ke ki
manda i ta paga fugu, o si otca fugu
ta pagaba tambi el son (Ch.Mb.) -.
(APAGAR-SE).
paga garandesa
coloc., *respeitar os mais velhos;
apresentar os dons nas cerimnias
de iniciao; pagar bebidas ou outra
coisa aos mais velhos depois de
uma boa notcia. - Asin ke ta fika e
439
na paga garandesa na mons di
garandi (F.M.) -. (deriv. PAGAR A
GRANDEZA). N.S. paga
garandesa o conjunto de
donativos ou impostos que os mais
jovens so obrigados a dar classe
etria superior para alcanar os
mesmos direitos na sociedade.
paga-kabesa
n., *imposto de capitao durante o
tempo colonial. - N tene nha
kabesa, sin paga-kabesa, sin sipaiu
(N.Me.) -. (deriv. PAGAR A
CABEA). N.M. lexia composta.
N.S. sin. dasa; sin. mpustu.
pagadu 1
part., *reembolsado; retribudo. -
Mpustu ka na pagadu (R95) -.
(PAGADO).
pagadu 2
part., *extinguido; diminudo. -
kreditu ta pudi pagadu en tris o
kuatru anus (H.C.) -. (APAGADO).
N.F. apagadu.
pagadur
n., *pessoa que paga. - Pa Nhu
purpara kil dukumentus ku Nhu tene
suma bon pagadur ku Nhu
seduba(R98) -. (PAGADOR).
pagamentu
1.n., *satisfao de dvida. - Si Nha
ka fia, Nha ta punta pa data di
pagamentu (J.D.) -. (PAGAMENTO).
N.S. sin. pagu.
2.n., *recompensa; remunerao. - i
na risibi pagamentu suma un djustu
(N.T.) -.
pagu
n., *pagamento; recompensa. -
tarbadjadur mersi si pagu (N.T.) -.
(PAGO). N.S. sin. pagamentu.
pai
n., - Entri pai i ermon ka bu miti bu
mon (J.M.B.) -. (PAI). N.F. neol., vd.
pape.
paichon
1.n., *sentimento forte como o amor.
- n pasa na Prasa di Imperio, forti
amizadi, bonitu paichon, bonitu
amor (J.D.) -. (PAIXO). N.F. neol.
2.n., *na religio crist, os tormentos
sofridos por Cristo. - no na fasi
lembransa di Paichon di bu Fidju
(L.Cat.) -.
PAIGC
sigla, *sigla que designa o Partido
Africano para a Independncia da
Guin e Cabo-Verde. - tudu sibiba
dja klaru kuma PAIGC ten ke
libertanu un dia (C.P.) -. (PAIGC).
paiol
n., - faltas di armas na paiol (R99) -.
(PAIOL). N.F. neol., vd. paion.
paion
n., *depsito de plvora e de
munies. - no denunsia ate
matrikula di karus ke lebadu, ki
munisons ke karegadu na paions pa
ba bindi (R99) -. (PAIOL). N.F.
paiol.
pais
n., *nao; estado. - Guine-Bisau i
ka un pais pobri suma manga di
djintis ta fala (R98) -. (PAS). N.F.
oxtona, neol. N.M. pl. paizis,
paroxtona. N.S. sin. nason; sin.
tera.
paizis
n.pl., - imigrantis ke no tene dja na
paizis strandjerus (IN96) -.
(PASES). N.F. paroxtona, vd. pais.
pajina
n., *qualquer dos lados duma folha
de papel. - Kada dus pajinas ta trata
di un asuntu (Cecomes) -.
(PGINA). N.F. proparoxtona, neol.
N.S. sin. fodja.
pak
intens., *adjunto de intensidade que
especifica o significado de choque
ou embate. N.S. V.B.
paka
1.v., *buscar uma companhia para
ter relaes sexuais. - Paka mininus
na skina leba elis kubiku (T.Dj.) -.
(deriv. PACA).
2.v., *bater nas mos de algum
que traz qualquer coisa, fazendo
cair esse objecto. - E sibi kuma,
prontu si i bin kontra ku alguin kila
440
na pakal, enton i ten ke ianda ku el
tambe na bolsu (R95) -. N.S. paka
deriva de PACA, que significa
embrulho ou pacote, que, neste
caso, partilhado com os amigos.
paka-paka
v., *diz-se do comportamento de
pessoas que, de noite, passam de
um stio para o outro em busca de
bebidas e de companhia. - el i fala
kuma el i di ki djinti ki ta paka-paka,
n pensa kuma kil kusas di paka-
paka no dibi di rapartil tciu (R95) -.
(deriv. PACA). N.M. redobro. N.S.
sin. kadjabrandadi.
paki
v., *bater para tirar a casca ou
crtex. - e bin filantal tudu e raspal e
pakil: paki i manera ke ta fasil pa i
pudi sai na po (N.M.) -.
pakoti
n., *pequeno embrulho; fardo
pequeno. - un pakoti di nata (R96) -.
(PACOTE). N.F. neol. N.S. pakoti
di sigaru.
pakoti di sigaru
n., *macho de cigarros. - N misti un
pakoti di sigaru (J.L.R.) -. (deriv.
PACOTE DE CIGARROS). N.S.
PACOTE designa uma embalagem
de 10 machos de cigarros.
pala
n., *pea para cobrir o clice
durante a celebrao da Santa
Missa. (PALA). N.F. rel. N.S. V.B.
pala di tcepen
n., *parte do bon ou barretina que
cai sobre os olhos. (deriv. PALA DO
CHAPU). N.S. V.A.
palabra
1.n., *som articulado que tem um
sentido; vocbulo. - Na kabantada di
palabra, konsoanti nasal [n] ta
skirbidu sin kualker sinal, suma:
[korson], [iermon] (Men) -.
(PALAVRA). N.F. palavra.
2.n., *frase; discurso. - Palabra di
magru ka ta obidu na kau di fola
baka (L.A.) -. N.S. korta palabra;
palabra di ordi; toma palabra.
3.n., *acordo. N.S. ruma palabra.
4.n., *discusso; disputa. - E bin
tene palabra garandi entri elis (T.M.)
-. N.S. buska palabra.
palabra di ordi
n., *palavra-chave ou frase que um
chefe de Partido d aos seus
militantes para cumprir melhor as
prprias responsabilidades. - manga
di dirijentis ka ntindi inda palavras di
ordi di Amilcar Cabral (R98) -.
(PALAVRA DE ORDEM). N.M. lexia
complexa.
palasiu
n., *edifcio grandioso. - E fuguia
palasiu (R98) -. (PALCIO). N.F.
proparoxtona, neol.
palavra
n., - Mbon, papia, n dau palavra
(R95) -. (PALAVRA). N.F. neol., vd.
palabra.
palerma
n., *estpido. - Djubi tambe ki
palermas, kuma ami ke e na goza
(M.M.) -. (PALERMA). N.S. sin.
parvu.
Palestinianu
n., *natural ou habitante da
Palestina. - disaseti Palestinianu
(R95) -. (PALESTINIANO).
palhota
n., *cabana; senzala. (PALHOTA).
N.F. neol. N.S. V.B., impustu di
palhota.
paliasu
n., *personagem cmica de circo;
arlequim. - Paliasu i paliasu, i un
kusa ke tudu kriansas gosta di odja
(R95) -. (PALHAO). N.F. neol.
palmada
*pancada com a palma da mo.
(PALMADA). N.S. V.B.
palmatoria
n., *instrumento para bater os
alunos na palma da mo; castigo
muito comum durante o tempo
colonial. - Kin ki iara i para mon i
toma palmatoria i sinta i rikunhisi, pa
e ka volta iara mas (R98) -.
(PALMATRIA). N.F.
441
proparoxtona.
palmera
n., *designao comum a todas as
rvores da famlia das palmceas,
que crescem sobretudo nas regies
quentes. - N tenba un badjuda ku
nunka ka ta tisi kabelu: Palmera
(Co.D.B.) -. (PALMEIRA). N.F.
palmu 2. N.S. disi palmera; kana
di palmera; kobra di palmera;
korda di sibi palmera; korson di
palmera; limpa palmera; padja di
palmera; palmera di granja;
palmera di tceben; sibi palmera.
palmera di granja
n., *espcie melhorada de palmeira
dend; palmeira de Sumatra.
(PALMEIRA-DE-GRANJA). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
palmera di tceben
n., *rvore da famlia das
palmceas, muito comum na Guin-
Bissau, que produz os frutos do
chabu; palmeira-do-azeite;
dendezeiro. (PALMEIRA DE
CHABU). N.S. V.B.
palmu 1
1.n., *parte anterior e cncava da
mo, entre o pulso e os dedos. -
Otca ki tciga nde ku badjuda sinta
nel palmu na kudi (P.B.) -. (PALMA).
N.S. sin. palmu di mon; rapika
palmu; tcebeta palmu; toka
palmu.
2.n., *extenso da ponto do polegar
ao dedo mnimo, com a mo aberta.
(PALMO). N.S. palmu hipernimo
de PALMA, PALMO, PALMEIRA e
VINHO DE PALMA.
palmu 2
1.n., *palmeira; folha de palmeira.
(PALMA). N.F. arc., vd. palmera.
N.S. palmu deriva de PALMA
enquanto a folha da palmeira
como uma mo com os dedos
abertos; binhu di palmu; binhu
palmu.
2.n., *vinho de palma. - Kabaru
djuda ku palmu, kasa ka pudi mansi
(I.eI.) -. (deriv. PALMA). N.S. palmu
hipernimo de PALMA, PALMO,
PALMEIRA e VINHO DE PALMA.
palmu di mon
1.n., - membrus superioris ki brasu
di mon, bas di sabaku, palmu di
mon, dedus di mon, ku unhas (N.M.)
-. (PALMA DA MO). N.F. vd.
palmu 1. N.M. lexia complexa. N.S.
ant. kosta di mon.
2.n., *antiga unidade de medida de
22 centmetros de comprimento. -
buska un pedra o lata di altura di bu
palmu di mon (M.M.) -. (deriv.
PALMO).
palpa
v.tr., *tocar com a mo. - Omi palpa
i sinti fundinhu rumpi (M.M.) -.
(PALPAR; APALPAR).
palpa-palpa
v.tr., *continuar a examinar; sondar
profundamente. - Talves e pudi otca
Deus si e palpa-palpa, ma kuntudu i
ka sta lundju di kadaun di nos, pabia
nel ku no na vivi, no na bulbuli i no
sta nel (N.T.) -. (deriv. APALPAR).
N.M. redobro.
palpita
v., *comover-se. (PALPITAR). N.S.
V.B.
paludismu
n., *doena, caracterizada por febre
intermitente, transmitida pelo
mosquito anfele que se reproduz
na gua estagnante. - Lembra
kuma, si miskitu murdi alguin duenti
ku sta ku paludismu, i ta bai murdi
utru alguin san, la i ta kambantal
duensa (Igr.I.) -. (PALUDISMO).
N.S. sin. malaria; sin. sison.
pam-pam 1
n., *espcie de arroz que cresce nas
terras altas no alagadas. - Si bo
odja no ta fasi pam-pam, i pabia
bulanhas ientra tudu sal, pabia oriki
dana (C.V.) -. (PAM-PAM). N.F.
arus pam-pam. N.M. redobro. N.S.
sin. arus di sekeru; ant. arus di
bulanha.
pam-pam 2
n., *parcela de floresta desbastada
442
e queimada, para o cultivo. - no ta
miti fugu na matu seku pa no labra
pam-pam, kume, fasi karbon,
montia, tira mel (C.V.) -. (deriv.
PAM-PAM). N.F. redobro.
pampana
n., *rgo sexual feminino. - femia
tene kunu, i ta tcomadu tan
pampana (N.M.) -. N.S. sin.
mindjerndadi.
pandiga
n., *brincadeira ou divertimento em
excesso; extravagncia. - Pandiga
ka pudi ten (R.N.) -. (PNDEGA).
N.F. proparoxtona. N.S. sin.
ramboiada.
panela
n., *vaso de barro ou de metal em
que se coze a comida. - Sami tira un
bokadu di arus na panela (Ceef) -.
(PANELA).
panelasinhu
n.dim., *diminutivo de panela. - i
odja un panelasinhu finka ku nata i
lambul i bai pui na kumida (M.K.) -.
(deriv. PANELA).
panga
1.v.tr., *tocar; bater uma coisa para
esta se tornar mole; remexer. -
Andju panga Pedru na ombra, i
korda, i falal: lanta dipresa (N.T.) -.
(ESPANCAR). N.S. panga-bariga;
panga baguitc; panga udju.
2.v.intr., *sofrer de diarreia. -
Mesinhu pudi dadu son si alguin ku
na panga tene febri, si i panga mas
di dus bias o i na ramasa (Igr.I.) -.
(deriv. ESPANCAR).
3.coloc., panga puti, *fazer potes.
4.coloc., panga kasa, *construir
uma casa.
panga baguitc
coloc., *preparar o esparregado,
batendo folhas de baguixe, quiabo e
beringela amarga. - baguitc ka ta
kunhadu, i ta piladu, i ta pangadu
(J.L.R.) -. (deriv. ESPANCAR O
BAGUICHE).
panga udju
coloc., *piscar o olho; dar sinal
piscando o olho; baixar as
plpebras. - kabesa tan dita la i na
panga udju (T.M.) -. (deriv.
ESPANCAR O OLHO).
panga-bariga
n., *evacuaes frequentes,
liquefeitas, acompanhadas ou no
de dores abdominais; diarreia. -
panga-bariga ka ta kontra ku bunda
largu (L.A.) -. (deriv. ESPANCAR A
BARRIGA). N.M. lexia composta.
N.S. sin. diareia.
pangadu
part., *tocado; remexido. - Badjiki ka
ta kunhadu, i ta piladu, i ta pangadu
(J.L.R.) -. (ESPANCADO).
pangadur
1.n., *pessoa que bate uma coisa
para que esta se torne mole. (deriv.
ESPANCAR). N.S. V.A.
2.n., *pedreiro. N.F. arc. N.S. sin.
pedreru.
panha
1.v.tr., *pegar com a mo; agarrar;
tomar; pescar. - Otca ke panha
manga di pis, Lebri fala Lubu: gosi
no bai kasa (A.P.) -. (APANHAR).
N.S. lestu panha raiba; panha
bariga; panha pe; panha raiba.
2.v.tr., *surpreender em flagrante
delito. - Si badjuda panha si rapas
ku utru badjuda, e ta kaba, pabia i
ka misti odjal ku utru (N.M.) -.
3.v.tr., *deter; ter em priso. - Tuga
kunsa manda panha mindjeris,
panha omi, manda mara, suta
konta-konta (C.P.) -.
panha bariga
coloc., *ficar grvida; engravidar. -
Otca i bin panha bariga, i fika i ta
ianda bas di polon (A.P.) -. (deriv.
APANHAR UMA BARRIGA).
panha pe
coloc., *compreender bem um
assunto; perceber; inteirar-se de
algo; tomar p. - n punta tok n
panha pe di tudu e kuntisimentus
disna di kunsada (N.T.) -. (deriv.
APANHAR P).
panha raiba
443
coloc., *irritar-se; zangar-se. - Tcoka
i panha raiba, i bua, i ba fika na
matu (A.P.) -. (deriv. APANHAR
RAIVA). N.S. sin. nguispa.
panha tcai
coloc., *apanhar em flagrante
adultrio. - Sukundi, sukundi,
Nharas na panhadas tcai (D.N.) -.
(deriv. APANHAR).
panhadu
1.part., *agarrado; pescado; detido.
- Kume pis o kusas ku panhadu na
mar so si kusinhadu tok i kusidu
(R95) -. (APANHADO).
2.part., *surpreendido em flagrante
delito. - Si panhadu tcai ka bu fasil
pas, pabia abo i mindjer, bu pudi
sedu kumadri di utru (N.Tu.) -.
panka
v.tr., *agredir com um pau.
(ESPANCAR). N.S. V.B.; sin. da
pankada.
pankada
n., *golpe dado com panca, com
pau, ou com a mo; choque. - Si n
ka muri di flema, di pankada n na
muri (G.F.) -. (PANCADA).
pankadaria
n., *grande quantidade de
pancadas. - mininu na bindi na rua;
ora ke kusa ka tciga, si tciga kasa, i
pankadaria (IN96) -.
(PANCADARIA). N.F. paroxtona,
neol.
pankadia
v., *dar pancadas. - Jesus
pankadiaduba, kuntudu nunka i ka
molesta ninguin (A.T.) -. (deriv.
PANCADA).
panket
n., *variedade de doce; polme. -
Tambe dentru di un saku di plastiku,
pa djintis pudi kume kusa limpu:
panket ku e batatas ke ta firbinti
(R97) -. (PANQUECA). N.F.
pankete; Mandinga pnkeeti que
significa filh.
pankete
n., (PANQUECA). N.F. vd. panket.
N.S. V.B.
panta
1.v.tr., *provocar medo; assustar. -
atu di intimidason, ku sedu panta
djintis, kastiga djintis (R95) -.
(ESPANTAR).
2.v.intr., *sentir medo; assustar-se. -
Galinha panta kontra i sibi kuma i
Gatu-Lagaria (A.P.) -. (ESPANTAR-
SE). N.S. pantanda.
pantadu
1.part., *assustado; que sentiu
medo. (ESPANTADO).
2.part., *admirado. - Pedru kontinua
na konki; otca ke iabri porta e odjal,
e fika pantadu (N.T.) -.
pantadur
n., *aquele que espanta.
(ESPANTADOR). N.S. V.B.
pantadura
n., *espanto; medo; susto; ameaa.
- Na kaminhu i odja si kumpanher
bala panhal i kai i muri, i ta panta i
ka ta pudi nada, ora ki tciga Bubaki i
ta muri di pantadura (N.M.) -. (deriv.
ESPANTAR). N.S. sin. spantu.
pantanda
v.caus., *ameaar; fazer com que
algum se espante. (deriv.
ESPANTAR). N.S. V.A.
pantci
v., *cortar; cortar o chabu da
palmeira dend em fraces; tirar as
nozes da infrutescncia. - ora ki tisi
tceben, i ta pantcil tudu (N.M.) -.
pantcidu
part., *diz-se do chabu cortado em
fraces antes de desprender as
suas nozes. - si katcu ta kortadu, i ta
pantcidu (J.L.R.) -.
panti
v.intr., *aproximar-se, fazendo um
desvio no prprio caminho; passar
perto e cumprimentar algum. - n
mistiba panti n vizita bos (N.T.) -.
N.S. panti bo djubi.
panti bo djubi
coloc., *passem por aqui e vejam;
parem para olhar. - Panti bo djubi e
pumba li! (N.M.) -.
panu
444
n., *pea de tecido de forma regular,
utilizado como vestido ou para
cobrir-se durante a noite. - I toma
panu i pindra na ombra i miti matu
pirdi (N.M.) -. (PANO). N.S. mara
panu; panu-branku; panu-kru;
panu di kubri; panu di pinti;
tisidur di panu.
panu di kubri
n., *pea de fazenda que serve de
vestido. - Un dia si kolegas na bai
mas, i lanta tan i toma si panu di
kubri i mara na garganti i bai se tras
pa skola: si pursor ka serkal i pul
nomi (N.M.) -. (deriv. PANO DE
COBRIR). N.M. lexia complexa.
panu di pinti
n., *pea de pano tecida com o tear
tradicional. - i nin i ka pera pa i
distindidu panu di pinti pa i kamba
na avion (C.P.) -. (deriv. PANO DE
PENTE). N.M. lexia complexa.
panu-branku
n., *variedade de dermatose. -
Mesinhu di panu-branku i un padja
ke sta tan na matu (IN99) -. (deriv.
PANO BRANCO). N.M. lexia
composta.
panu-kru
n., *variedade de tecido de algodo
ainda no corado. (PANO-CRU).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
panu-lampradu
n., *pano com linha brilhante,
dourada ou prateada. (deriv. PANO
DE LMPADA). N.M. lexia
composta. N.S. V.M.
papa 1
v.tr., *comer. (PAPAR). N.S. V.A.
papa 2
n., *comida mole; comida de
menino. - Mesmu si kontra bu na
mamantal, bu na pui un utru
alimentu, suma papa sin, bu dibi di
ba ta dal el puku-puku (R95) -.
(PAPA).
Papa 3
n., *nome do chefe da Igreja
Catlica; Sumo Pontfice. - Pa bu
buri na Papa bu Spiritu Santu
(L.Cat.) -. (PAPA).
papa 4
n., *maneira carinhosa de chamar o
pai. - Sorti di pape bin dja, nansi bin
dja, tisi sorti di papa (J.D.) -.
(PAP). N.F. oxtona, neol. N.S. sin.
pape.
papadu
part., *comido; ingerido. (PAPADO).
N.S. V.B.
papagaiu
1.n., *ave trepadora da famlia dos
Psitacdeos, que se caracteriza pela
facilidade com que imita a voz
humana. (PAPAGAIO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
2.n., papagaiu bijago, *papagaio
cinzento com cauda vermelha;
jack; papagaio cinzento.
(PAPAGAIO BIJAG). N.S. n.v.
Psittachus erithacus timneh.
papaia
1.n., *planta tropical da famlia das
Caricceas; papaleira. - N tene
badjuda tras di kasa ku manga di
mama na pitu: Papaia (Co.D.B.) -.
(PAPAIA). N.F. proparoxtona. N.S.
n.v. Carica papaya.
2.n., *o fruto da papaia. - Tceben
pudi tan lofidu ku papaia amarelu
(N.M.) -. N.S. n.v. Carica papaya.
3.n., papaia amarelu, *o fruto
maduro. (PAPAIA AMARELA).
4.n., papaia verdi, *o fruto antes de
amarelecer, utilizado na confeio
de algumas iguarias, como o doce
de papaia. - Korta papaia verdi, bu
tira si liti bu pui na kudjer (Igr.I.) -.
(PAPAIA VERDE).
papamel
n., *formiga vermelha. - papamel
muri pabia di gustu di asukar (J.D.) -
. (deriv. PAPAR O MEL). N.M. lexia
composta. N.S. PAPA-MEL significa
irara, um mamfero da Amrica do
sul.
pape
1.n., *ser de sexo masculino que
gerou outro ser; progenitor. - Nha
pape ku nha mame falan pa ka n ba
445
ta obi ke ku bu na falan (T.M.) -.
(PAPAI; PAI). N.F. oxtona, pai.
N.S. djunta pape.
2.n.pl., papes, *os antigos. - Asin ki
purda no papes, pabia i lembra di si
santu aliansa (L.Cat.) -.
papel 1
n., *funo; responsabilidade;
importncia. - I ten manga di papel
ku no mindjer pudi toma parti nel
(C.P.) -. (PAPEL).
papel 2
n., *massa feita de matrias
vegetais que, reduzida a folhas
muito finas, serve para escrever;
folha; documento. - Anos no tene
kila, i ka son na sintidu, ma skritu na
papel (MR98) -. (PAPEL). N.S.
papel seladu.
papel seladu
n., *tipo de papel, com selos, usado
para os documentos de carcter
administrativo. (PAPEL SELADO).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
papelada
n., *documentos; papis.
(PAPELADA). N.S. V.B.
papelaria
n., *loja de venda de materiais
escolares e de escritrio e, s
vezes, de jornais. (PAPELARIA).
N.S. V.B.
papelon
n.aum., *carto. (PAPELO). N.S.
V.B.
papesinhu
n.dim., *padrasto. - Jose i papesinhu
di Jesus (N.T.) -. (deriv. PAP). N.S.
sin. padrastu.
papia
1.v., *falar; dizer; discursar. - Otca i
kaba papia, i tcoma utru alguin pa i
bin sapa kabesa di galinha (F.M.) -.
(deriv. PAPEAR). N.F. paroxtona.
N.S. PAPEAR significa papaguear,
sin. fala.
2.v.tr., *contar. - i papia kil ki misti
(R98) -.
3.v.tr., *falar uma lngua. - teras
afrikanus ku ta papia Portuguis
(R95) -.
papia ngregu
coloc., *falar uma linguagem
codificada invertendo a ordem das
slabas. (deriv. PAPEAR GREGO).
N.S. V.M.
papia risu
coloc., *levantar a voz. - Ka bu
papia risu ku omis bedju, ma
konsidja elis suma bu pape (N.T.) -.
(deriv. PAPEAR RIJO).
papia tras di
v.prep., *caluniar na ausncia de
algum. (deriv. PAPEAR ATRS
DE). N.S. V.B.
papiadu
part., *falado; contado; dito. - I
kunsa na papiadu anti di ermons e
kombersa kuma ki disipulu ka na
muriba (N.T.) -. (PAPEADO). N.S.
sin. faladu.
papiadur
n., *pessoa que fala; locutor. - Nin
ku n ka sedu garandi papiadur, ma
n tene kunsimentu (N.T.) -. (deriv.
PAPEAR). N.S. sin. faladur.
papu
1.n., *primeiro estmago das aves. -
Un garan-garan ku ta intci papu di
galinha (L.A.) -. (PAPO).
2.n., *desenvolvimento da pele por
baixo do queixo; papada. - Kamalion
intci si papu ku benenu i na purpara
pa burfal el (M.K.) -.
par 1
n., *conjunto de duas coisas iguais
ou diferentes; dois; duas; casal. - N
kumpra sinku par di turu (N.T.) -.
(PAR).
par 2
con., *preposio. - anos, i kila ki no
bin par el (R95) -. (PARA). N.F. vd.
pa 1. N.M. par utlizado diante das
formas el; elis.
para
1.v.tr., *cessar um movimento ou
aco; suspender. - i ka para kil
manobra di Tuga, kil manobra di
tenta para luta (C.P.) -. (PARAR).
N.S. para-fuguia; para-lapis.
446
2.v.intr., *terminar; deixar de andar.
- i ta falal pa i para papia sin (N.M.) -
.
3.v.intr., *estacionar. - Karus, te
volvo na para la (R95) -.
para rabada
coloc., *agachar-se; dobrar-se para
receber uma injeco. (deriv.
PARAR A RABADA). N.S. V.M.
para-fuguia
n., *cessao das hostilidades;
trgua; armistcio; cessar-fogo. - i
anunsiaba para-fuguia (R95) -.
(deriv. PARAR O FOGO). N.M. lexia
composta.
para-lapis
n., *afiadeira. (APARA-LPIS). N.F.
paroxtona, apara-lapis. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
parabens
n., *felicitaes; congratulaes. -
Deus ta djudan, fidjus di mi
parabens, pa i sedu un bon simola
(N.Me.) -. (PARABNS). N.F. neol.
N.S. da parabens.
parabola
n., *narrao alegrica.
(PARBOLA).
parabresa
n., *chapa de vidro ou outra
substncia que protege o condutor
do carro do ar. (PRA-BRISAS).
N.S. V.B.
parachoki
n., *dispositivo que serve para
atenuar o efeito das colises.
(PRA-CHOQUES). N.S. V.B.
paradu
part., *que no est em movimento.
- I ta fika paradu ku el na metadi
strada (R95) -. (PARADO).
parafusa
v., *apertar com parafusos.
(PARAFUSAR). N.S. V.B.
parafusu
n., *rosca; tarraxa. (PARAFUSO).
N.S. V.B.
paraizu
n., *lugar de delcias; den; Cu. -
aos propi bu na sta la ku mi na
Paraizu (N.T.) -. (PARASO). N.F.
paroxtona. N.S. sin. utru mundu.
parajen
n., *lugar onde param regularmente
os veculos de transporte pblico. - I
tenba un parajen ke staba na
Karakol (R95) -. (PARAGEM). N.F.
paroxtona, neol.
parakata
n., *calas justas, largas em baixo.
(deriv. PARA CATAR). N.F. oxtona.
N.S. V.M.
parakeda
n., *aparelho que ajuda a descer de
grande altura. (PRA-QUEDAS).
N.F. neol. N.S. V.B.
parakidista
n., *pessoa que se lana de pra-
quedas. - e kunsa fasi desembarku
di tropas parakidista na Sul di no
tera (C.P.) -. (PRA-QUEDISTA).
N.F. neol.
paralan
n., *proteco; dispositivo que cobre
a roda dos veculos. (PRA-
LAMAS). N.F. oxtona. N.S. V.B.
paralitiku
adj., *pessoa atacada pela paralisia,
uma doena que afecta a
capacidade de contraco dos
msculos voluntrios. - no ta odja
djintis ta lambu si duentis, ta lambu
si paralitikus, pa un omi bai fala
lanta, kuma i na lanta i ka na lanta: i
tristi e sena (IN96) -. (PARALTICO).
N.F. proparoxtona, neol.
paraliza
1.v.tr., *tornar paraltico; suspender.
(PARALISAR). N.F. neol.
2.v.intr., *parar; no progredir. - e
paraliza e sinta na tabanka, tarbadju
ka ten par elis, pabia di ke? (IN96) -.
paralizadu
1.part., *parado; entravado. -
sistema di kontrolu finanseru i sta
paralizadu (R98) -. (PARALIZADO).
N.F. neol.
2.part., *atacado pela doena
denominada paralisia.
paransa Deus!
447
loc.interj., *interjeio que exprime
[desejo]; esperamos em Deus;
queira Deus. - I bardadi me?
paransa Deus!, n kansa dja (C.V.) -.
(deriv. ESPERAR A DEUS). N.F.
spransa Deus!. N.M. colocao.
N.S. (PARANA) significa o acto de
parar ou o descanso.
paranta 1
v.caus., *impedir de andar; fazer
parar. - Guvernu fitca e rabida e
torna manda paranta tarbadju di
diretu di liberdadi (R98) -. (deriv.
PARAR).
paranta 2
v.tr., *transplantar; cultivar. - Ami n
paranta, Apolu regua, ma Deus ku
fasil kirsi (N.T.) -. (PLANTAR). N.F.
pranta; planta 1.
parantadu 1
part.caus., *impedido; feito parar. -
tementi mortus na parantadu na
matus, kebur i di fomi na Barela
(H.M.) -. (deriv. PARAR).
parantadu 2
part., *transplantado; cultivado. - I
ten un omi ku tenba un figuera
parantadu na si kintal (N.T.) -.
(PLANTADO). N.F. prantadu.
paranu
adv., *para o prximo ano. - Paranu,
ora ku n bin, si dunu ta pagan (A.P.)
-. (deriv. PARA O ANO).
parasita
1.n., *animal que vive custa da
substncia de outro. (PARASITA).
N.F. neol.
2.n., *pessoa preguiosa que come
custa alheia. - e ba ta sustentadu
purke i un parasita (C.P.) -.
parbisa
n., *estado ou qualidade de parvo;
parvalhice; parvoiada. - Ka bu fasi
parbisa (J.L.R.) -. (PARVOCE).
parbu
adj., *pouco inteligente; pateta; tolo;
palerma. - Abo bu parbu dimas
(T.M.) -. (PARVO). N.F. parvu. N.S.
sin. palerma; sin. tulu.
pardos!
interj., *interjeio que exprime
[surpresa] ou [splica]; a srio.
(POR DEUS). N.F. oxtona. N.S.
V.B.
pardu
adj., *cor cinzenta. (PARDO). N.S.
V.B.
paredi
n., *parte vertical que constitui cada
um dos lados da casa, suporta os
tectos e divide os vrios aposentos;
muro. - Masa mas simentu pa
roboka paredis (Igr.I.) -. (PAREDE).
N.S. sin. muru.
parel
contr., *crase da prep. [par] e do
pron. [el]. - E ba labra parel (T.M.) -.
(PARA ELE; PARA ELA).
parentasku
n., *qualidade de ser parente;
consanguinidade; afinidade. - Kuma
ki parentasku ta vividu na tabanka?
(L.S.) -. (PARENTESCO).
parenti
n., *pessoa que pertence mesma
famlia. - Si lifanti djubi tapada sin
entra, i pabia si parenti ka sta la
(J.S.) -. (PARENTE).
parki
1.n., *terreno muito arborizado,
destinado a passeios. - no na fasi
un parki publiku la, di diverson, pa
kriansa (R95) -. (PARQUE). N.F.
neol.
2.n., parki di stasionamentu,
*lugar destinado ao estacionamento
dos veculos. - bo ba para na ki
parki di stasionamentu di Titina
(R95) -. (PARQUE DE
ESTACIONAMENTO). N.M. lexia
complexa.
Parlamentu
n., *assembleia poltica onde os
deputados discutem os negcios de
Estado. - I anos i kontra koba mal
na Parlamentu (R99) -.
(PARLAMENTO). N.F. neol. N.S.
sin. ANP.
parmanha
1.adv., *advrbio de tempo que
448
designa a primeira parte do dia. - e
ta pasa la sesta-fera di parmanha
(R95) - inkontru ku kunsa es
parmanha na no kapital (R95) -.
(PELA MANH). N.F. oxtona. N.S.
parmanha-sedu.
2.adv., amanha-parmanha, - i pa
amanha-parmanha i kunsadu ku
rispostas di ministru (R95) -.
(AMANH DE MANH).
parmanha-sedu
loc.adv., *muito cedo. - no sai
parmanha sedu, no ka tene nada di
kume (Ceef) -. (DE MANH CEDO).
parokia
n., *subdiviso administrativa duma
Diocese; igreja. - Bo dibi di mati na
kaminhu di krus ke ta fasidu na
parokia na dia di sesta-fera (L.Cat.)
-. (PARQUIA). N.F. proparoxtona.
parsensa
n., *semelhana; analogia. -
parsensa di si rostu rabida, si ropa
bida branku fandan (N.T.) -.
(PARECENA).
parseria
n., *associao cujos scios s so
responsveis pela parte com que
entraram; unio de pessoas com
objectivos comuns. - kil ke no tcoma
parseria o na Kriol no tcomal djunta
mon (MR98) -. (PARCERIA). N.F.
paroxtona, neol.
parseru
n., *pessoa que compartilha alguma
coisa com outra ou outros; scio. -
Kordenason entri Ministeriu di
idukason i utrus parserus ku n
mensionaba dja (MR98) -.
(PARCEIRO). N.F. neol. N.S. sin.
sos.
parsi 1
v.intr., *tornar-se visvel; mostrar-se.
- Di repenti un andju di Sinhor parsi
(N.T.) -. (APARECER).
parsi 2
v.intr., *ter ar de; ter parecena com;
levar a crer. - I bin i odjan na un kau,
ki kau parsi praia i parsi tambi
djardin (N.M.) -. (PARECER). N.S.
parsi ku.
parsi 3
adv., *advrbio de dvida;
possivelmente. - Parsi gosi no tene
kondisons pa papia ku es ovinti, alo!
Bon dia (R95) - Parsi i ka bai djubi
inda na tcon di Bidjugu de! (R95) -.
(AO QUE PARECE).
parsi ku
v.prep., *ser semelhante a. - i tene
dja manga di utrus kusas ku ka ta
parsi ku kil karnaval di tempu antigu
(A.C.) -. (PARECER-SE COM).
parsi ku djuntu
coloc., *parecer igual; assemelhar-
se. (deriv. PARECER SER JUNTO).
N.S. V.B.
parsidu
part., *smile; semelhante. - Deus
kria omi parsidu ku el (L.S.) -.
(PARECIDO).
parsinti
v.caus., *fazer parecer; comparar;
confrontar; achar semelhante. - Ke
ku n na parsinti Renu di Deus ku
el? (N.T.) -. (deriv. PARECER).
parsintidu
part.caus., *feito parecer;
comparado; achado semelhante. - e
bistil un ropa ku si bonitasku ta
parsintidu suma di rei (N.T.) -.
(deriv. PARECIDO).
partera
n., *mulher que assiste aos partos. -
Formason ku apoiu di parteras
(Cecomes) -. (PARTEIRA). N.S. sin.
matrona.
parti 1
1.v.tr., *oferecer. - governu ta parti
dinheru ku utrus kusa pa pudi djuda
mindjoria organizason di karnaval
(A.C.) -. (PARTIR). N.F. neol., vd.
pati.
2.v.intr., *ter comeo; principiar. - No
parti di puntu zeru (IN96) -. N.F.
neol. N.S. sin. kunsa.
parti 2
1.n., *poro de um todo; quinho. -
Kada bairu ta dedika parti di si
tempu pa purpara si partisipason na
449
karnaval (P.dosS.) -. (PARTE).
2.n., *stio; lugar. - Pa tudu parti i
muitu fasil odja djintis kuspi na tcon,
na kualker kau (R95) -.
3.n., *grupo de pessoas que se
opem num litgio; outorgante num
contrato. - Soluson di prublema di
Timor ten di sedu un kusa ku na
setadu a tudu partis (R95) -.
parti di dentru
n., *interior. (deriv. A PARTE DE
DENTRO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A., sin. intirior.
parti di fora
n., *exterior. - Purmeru, limpa dentru
di kopu ku pratu, asin parti di fora ta
limpu tambi (N.T.) -. (deriv. A
PARTE DE FORA). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. esterior.
parti di tras
n., *posterior; nas traseiras. - Bairu
ki ta fika na parti di tras di no ospital
di Bisau, Simon Mendes (R95) -.
(deriv. A PARTE DETRS). N.M.
lexia complexa.
parti gudu di rotca
n., *pico. (deriv. A PARTE AGUDA
DA ROCHA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
partidu
n., *unio de muitas pessoas para
um determinado fim. - sempri no
Partidu fala kuma anos, no luta, i un
luta politika (C.P.) -. (PARTIDO).
partikular
1.adj., *privado; pertencente apenas
a certas pessoas ou coisas. - i skola
partikular (IN96) -. (PARTICULAR).
N.F. neol.
2.adj., *excepcional. - i prisis da un
atenson partikular a insinu basiku
(MR98) -.
partisipa
v.intr., *fazer parte; tomar parte. - n
misti partisipa na bu programa (R95)
-. (PARTICIPAR). N.F. neol. N.S.
partisipa hipernimo de
PARTICIPAR, que significa tambm
fazer saber.
partisipanti
n., *pessoa que toma parte. - Na
seson di e parmanha 25
partisipantis e dividi na tris grupus
(R95) -. (PARTICIPANTE). N.F.
neol.
partisipason
n., *acto ou efeito de tomar parte. -
promovi partisipason ativa di omi
(R95) -. (PARTICIPAO). N.F.
neol. N.S. partisipason
hipernimo de PARTICIPAO,
que significa tambm aviso.
partu
n., *acto de dar luz ou de parir. - i
staba ku dur di partu tok i na grita ku
dur di padi (N.T.) -. (PARTO). N.F.
neol.
parvu
adj., - No ka parvu nau, samba i ka
di nos, son gumbe (I.eI.) -.
(PARVO). N.F. neol., vd. parbu.
pas
n., *estado oposto ao de guerra;
sossego; boa harmonia. - n na pidi
pas ku trankilidadi (R98) -. (PAZ).
pasa
v.intr., *ir de um lugar para outro;
atravessar; percorrer;
transitar;desaparecer; fugir. - I
djinguin diritu i pasa i bai (N.M.) -.
(PASSAR). N.S. PASSAR
hipernimo de pasa e de pasanta;
pasa burgunhu; pasa fit; pasa
foronta; pasa kombersa; pasa ku
mon; pasa ku raiba; pasa ku
sonu; pasa sabi; pasa val.
pasa burgunhu
coloc., *envergonhar-se. (deriv.
PASSAR VERGONHA). N.S. V.B.
pasa fit
coloc., *ultrapassar com velocidade.
- Iran dati i odja un kusa pasal na
rostu fit, i pega djanan si tras (L.S.) -
. (PASSAR). N.S. V.A.
pasa foronta
coloc., *estar em dificuldades.
(deriv. PASSAR UMA AFRONTA).
N.S. V.B.
pasa kombersa
coloc., *transmitir o que foi dito;
450
comunicar. - rei pasa elis kombersa
fep, tudu ke ku Sara fala (T.M.) -.
(deriv. PASSAR A CONVERSA).
pasa ku mon
v.prep., *abusar; exagerar. (deriv.
PASSAR COM A MO). N.M.
colocao. N.S. V.B.
pasa ku raiba
coloc., *enfurecer-se. - Omi pasa
djanan ku ki raiba, i lambu kabesa
mas i miti na fugu (T.M.) -.
(PASSAR COM A RAIVA).
pasa ku sonu
coloc., *adormecer. - Kontra djintis
pasa ku sonu, Sara lanta (T.M.) -.
(deriv. PASSAR COM O SONO).
pasa sabi
coloc., *passar bem; estar bem de
sade; divertir-se. - Anta ami n na
pasa sabi dja gos (T.M.) -. (deriv.
PASSAR SBIAMENTE).
pasa val
v., *emprestar ou pedir em
emprstimo, normalmente uma
quantia de dinheiro, por meio de um
recibo. (deriv. PASSAR UM VALE).
pasada
1.n., *lembranas; coisas que
aconteceram; recordao. - Si bu
misti obi pasada di badjudesa di bu
mame, suta fidju di donakasa (T.M.)
-. (deriv. PASSAR). N.S. PASSADA
significa passo; da pasada; konta
pasada.
2.n., *notcia; anedota; conversa. -
Si bu ka na ba konta pasada, ami n
na kambantau (T.M.) -.
pasadjeru 1
n., (PASSAGEIRO). N.F. vd.
pasajeru. N.S. V.B.
pasadjeru 2
adj., *transitrio; de pouca
importncia. - kontentamenti
pasadjeru di kada omi na bu udju
(H.M.) -. (PASSAGEIRO). N.F. neol.
pasadju
1.n., *acto de passar; local onde se
passa; preo do bilhete de
transporte. - I paga si pasadju i
mbarka (L.S.) -. (PASSAGEM). N.F.
pasajen.
2.n., *passagem de graa; boleia. -
Noba ka ta pidi pasadju (L.A.) -.
N.S. sin. buleia.
pasadu
1.part., *que passou; decorrido;
transitado. - I anos tudu, te na mis
pasadu, i di familia di PAIGC, purke
si kusas bai i tciga son nde ki
tciganu tudu no na seta ki kota di
risponsabilidadi (R98) -.
(PASSADO). N.S. oranu pasadu.
2.n., *o tempo decorrido. - i kunsa
konta Ratu si pasadu (L.S.) -.
pasajen
n., - l ta riprizenta un lugar di
pasajen di Europa pa Asia (R95) -.
(PASSAGEM). N.F. paroxtona,
neol., vd. pasadju.
pasajeru
n., *indivduo que transportado em
automvel, barco ou avio. - e ta
karga pasajerus ku si bagajens i
limaria (P.dosS.) -. (PASSAGEIRO).
N.F. neol., pasadjeru 1.
pasanta
1.v.caus., *fazer passar; entregar;
transmitir. - N pasanta pa bos kil ku
n risibi (N.T.) -. (deriv. PASSAR).
2.v.caus., *ultrapassar. - Ka bu
pasanta mas di kil ku sta skritu
(N.T.) -.
pasaporti
n., *documento que permite de
abandonar o prprio pas para
entrar noutros. - i ten subsidiu ke
ministeriu ta benefisiaba na parti di
pasaporti (R95) -. (PASSAPORTE).
N.F. neol.
paseiu
1.n., *acto de passear. - I falanu
kuma i na bai da un paseiu, ma te
gosi i ka riba (Cecomes) -.
(PASSEIO). N.F. proparoxtona,
neol.
2.n., *parte lateral da rua para os
pees. - Kamara ki ten pa fala djintis
kuma pa e para djuga na paseiu
(R95) -.
pasensa
451
n., *capacidade de esperar; virtude
que consiste em suportar as
contrariedades da vida de forma
calma. - Abron pera ku pasensa kil
ku Deus purmiti (N.T.) -.
(PACINIA).
pasenseru
n., *que espera pacientemente; que
sofre sem murmurar; paciente. - Bo
sedu tambi pasenseru (N.T.) -.
(deriv. PACINCIA).
pasia
v.intr., *percorrer a p, ou num meio
de transporte, certa distncia para
distrair-se; divagar. - i bai pasia pa i
bibi un kopu (R95) -. (PASSEAR).
N.F. paroxtona.
pasianta sintidu
coloc., *deixar vaguear o
pensamento. (deriv. FAZER
PASSEAR O SENTIDO). N.S. V.M.
pasia-pasia
v.intr., *continuar a passear. - I fika
na pasia-pasia (T.M.) -. (deriv.
PASSEAR). N.M. redobro.
pasivu
1.adj., *que no age nem reage. - i
ta fika pasivu (R95) -. (PASSIVO).
N.F. neol.
2.adj., *em gramtica, diz-se dos
verbos e das frases em que o
sujeito sofre a aco.
paskal
adj., *referente Pscoa. - Na si
misteriu paskal i rializa obra
adimiradu (L.Cat.) -. (PASCAL). N.F.
neol.
Paskua
n., *festa dos Judeus que
comemoram a sada do Egipto;
festa dos Cristos que celebram a
Ressurreio de Jesus Cristo. -
Povu ta selebra Paskua pabia e
rapara kuma libertason bin di Deus
(L.S.) -. (PSCOA). N.F.
proparoxtona.
pasma
v.intr., *sentir espanto ou
admirao; ficar estupefacto. - Otca
n odjal, n pasma ku garandi
dimirason (N.T.) -. (PASMAR).
pasmadu
part., *espantado; que fica
estupefacto. (PASMADO). N.F.
neol. N.S. V.B.
pastor
1.n., *o que guarda e apascenta o
gado. - bon pastor sta pruntu pa
muri pa si karnel (N.T.) -.
(PASTOR). N.F. neol.
2.n., *sacerdote protestante. -
Pregason di pastor Domingos (R98)
-.
pastor di baka
1.n., *pssaro que segue as vacas.
(deriv. PASTOR DE VACAS). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. kunankoi.
2.n., *pessoa que acompanha as
vacas na pastagem. N.S. V.A.
pastru
n., *termo comum que indica as
aves, geralmente de um certo
tamanho. - Mininu bai odja un pastru
na kanta sabi na un po ki staba riba
di fonti, i pega badja (F.M.) -. (deriv.
PSSARO). N.S. pastru
hipernimo de AVE e de PSSARO;
sin. katcu.
pasu
n., *acto de avanar ou recuar um
p para andar; andamento. - Pabia
ke n ta sinti, na pasu firmi di djopoti
di ki bedju ke na terbesa rua, si
dingui ki dingui ku falta di fiansa?
(O.S.) -. (PASSO).
pata di pe
1.n., *pegada; vestgio de p dos
seres humanos ou de pata dos
animais. - Bu odja, ali pata di pe di
nha fidju (T.M.) -. (deriv. PATA DE
P). N.M. lexia complexa. N.S.
PATA designa o p e a perna dos
animais, enquanto pata di pe indica
tambm a pegada deixada no solo
pelo ser humano.
2.n., *planta de p do animal ou do
ser humano. - pes ku tene pata di
pe, pitu di pe (N.M.) -.
patakon
n., *moeda antiga. - bo djuda mata
452
pa odja ki un sinku patakon (A.S.) -.
(PATACO).
patcali
v., - Na djius Bidjugu kurpu di kaudu
patcali i na fedi (M.M.) -. N.F. vd.
patcari.
patcanga 1
n., *tipo de pistola metralhadora. -
na un grupu, ku bu ta odjaba di kinzi
kamaradas, bu na odjaba tris
pistola, dus patcanga, pa nfrenta un
kuartel (C.P.) -.
patcanga 2
n., *tipo de msica ou dana
originria da Amrica Latina. - I
parsi ki konjuntu ki ta tokau
diferentis stilus: toka Rumba, toka
Kusunde, toka Patcanga IN96) -.
patcari
v., *espalhar-se em grande
quantidade e por todos os lados. -
duensa tciu na mundu, kau stanu
kansadu, duensa patcari (J.D.) -.
N.F. patcali.
patci di fugu
*tocha; archote; tocha; luzeiro; tudo
o que serve para esclarecer; facho.
- pega patci di fugu, lumia kaminhu
pa bu fidjus ianda (N.Me.) -. (deriv.
FACHO DE FOGO). N.F. patcu di
fugu. N.M. lexia complexa.
patcu di fugu
n., - I bai la ku elis, ku lanternas ku
patcu di fugu ku armas (N.T.) -.
(deriv. FACHO DE FOGO). N.F. vd.
patci di fugu. N.M. lexia complexa.
patena
n., *na liturgia crist, prato metlico
onde o sacerdote coloca a hstia
quando celebra a Missa. - ora di
limpa patena ku kalise, padri na
rasa na silensiu (L.Cat.) -.
(PATENA). N.F. neol.
patenti
n., *graduao de um militar. - Aos
no djagasi, kumpanheris di djintis
sin patenti, ninguin ka sibi el i kin
(O.S.) -. (PATENTE). N.F. neol.
pateta
n., *parvo. (PATETA). N.S. V.B., sin.
parbu; palerma.
pati
v.tr., *dar; oferecer; distribuir. - e bin
patil ropas ku sapatus ku kadernu
(N.M.) -. (PARTIR). N.F. parti. N.S.
pati hipnimo de PARTIR, que
significa tambm ausentar-se.
pati-pati
1.v., *chafurdar; escorregar;
deslizar; (PATINAR). N.F. oxtona.
N.M. redobro. N.S. V.A.
2. *diz-se de um lugar sujo de gua
e lama. - kau pati-pati tudu -.
pati-pati ku
v.prep., , * fazer tentativas; lutar
para fazer um trabalho que no da
prpria competncia; no ser capaz
de acabar um trabalho a tempo. - i
pati-pati ku tarbadju -. N.F. oxtona
N.M. redobro. N.S. V.A.
patidu
part., *oferecido; dado; distribudo. -
Un alguin ku na tarbadja, si
pagamentu i ka sedu suma i patidu
nan, ma i ta risibi ki ki mersi (N.T.) -.
(PARTIDO). N.S. patidu hipnimo
de PARTIDO, que significa tambm
que se ausentou.
patina
v.intr., *deslizar com patins de
rodas. - Na bu manera di sinan
patina na bu kabelus bonitu di loiru
(J.D.) -. (PATINAR).
pativu
n., *velhaco; maroto. (PATIFE). N.S.
V.B.
patris
n., *compatriota; conterrneo;
fidalgo. - apelu ku n tene pa lansa
nha patris, pa e toma konsiensia di
kuma limaria, no ta konsideral un
parti di no vida (IN96) -.
(PATRCIO). N.F. oxtona, neol.
patron
1.n., *dono de casa ou de empresa.
- Si patron sinti garandi pena del i
largal, i purdal tudu ki dibiba (N.T.) -.
(PATRO).
2.n., *patrono; protector. - Bo bai, bo
salba bo patron (L.S.) -.
453
patu
n., *nome comum de vrias aves
palmpedes, quer da famlia dos
Anatdeos, quer da famlia dos
Anserdeos, mais corpulentas dos
patos. - Bu ka sibi kuma patu i ta sta
na iagu, i ta bota obu suma manera
ku no ta bota? (T.M.) -. (PATO).
N.S. patu hipernimo de PATO e
de GANSO; patu-feron; patu-
gansu; patu-mareku; patu-
murgudjon.
patu-feron
n., *ave palmpede da famlia dos
Anserdeos, que possui um
aguilho, designado ferro, em cada
asa. (PATO-FERRO). N.M. lexia
composta. N.S. V.B., n.v.
Plectropterus gambensis.
patu-gansu
n., *ave palmpede da famlia dos
Anserdeos; ganso do Egipto. (deriv.
PATO GANSO). N.M. lexia
composta. N.S. V.A.; n.v.
Alopochen aegyptiacus.
patu-mareku
n., *espcie de ave palmpede da
famlia dos Anatdeos; marreco;
marreca. (PATO-MARRECO). N.M.
lexia composta. N.S. V.B., n.v.
Anas querquedula crecca.
patu-murgudjon
n., *espcie de ave palmpede da
famlia dos Colombdeos, capaz de
mergulhar e de permanecer,
durante algum tempo, submersa.
(MERGULHO). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
pauta 1
v., *deslocar-se em esprito
abandonando o corpo; utilizar fora
mgica. - Si kurpu bai, i fika si kaska
la, i na pauta (T.M.) -. (deriv.
PAUTAR). N.F. proparoxtona. N.S.
PAUTAR significa riscar maneira
de pauta; talvez a derivao
guineense tem a ver com as
faculdades paranormais obtidas
depois de ter feito o pacto ou pauta
com o diabo.
pauta 2
n., *fora mgica prpria dos
feiticeiros. - i na bua son ku un ladu,
pauta staba tok kuas na fin (T.M.) -.
(deriv. PAUTA). N.F. proparoxtona.
N.S. PAUTA significa tabela ou lista
dos alunos de um curso; talvez a
derivao guineense tem a ver com
as faculdades paranormais obtidas
depois de ter feito o pacto ou pauta
com o diabo.
pauteru
n., *pessoa dotada de faculdades
telepticas; pessoa com faculdades
paranormais que lhe permitem
conhecer coisas distantes ou
deslocar-se em esprito; vidente;
telepata. - Kil pauteru djubi na spidju
i odja kuma tal badjuda falsia (F.M.)
-. (deriv. PAUTAR). N.S. PAUTAR
significa riscar maneira de pauta;
talvez a derivao guineense tem a
ver com as faculdades paranormais
obtidas depois de ter feito o pacto
ou pauta com o diabo.
paviu
n., - i ka na paga paviu ku na fuma
(N.T.) -. (PAVIO). N.F. paroxtona;
vd. pabiu.
pavon
n., *ave da Guin-Bissau, de
tamanho modesto com bico largo e
forte; turaco; pavo-cinzento. (deriv.
PAVO). N.S. V.B., (PAVO) a
ave caracterstica da sia que se
encontra, domesticada, em
Portugal; n.v. Crinifer piscator.
pe
1.n., *a parte do membro inferior do
corpo humano que assenta no cho;
a mesma parte, junto com a perna. -
E pegal e maral korda na pe ku mon
(N.M.) -. (P). N.S. finka pe;
kabritu pe di rotca; laba pe; masa
pe; panha pe; pata di pe; pui pe;.
2.n., *a parte do membro inferior do
corpo humano, entre o joelho e o
tornozelo; perna. N.S. bariga di pe;
butcu di pe; distindi pe; kursa pe;
latci pe; udju di pe.
454
3.n., *cada um dos membros dos
animais ou a sua extremidade; pata.
- i tira saku bas di sabaku i pindral
na pe di tcoka (F.M.) -. (deriv. P).
N.S. pe hipernimo de P, de
PERNA, e de PATA. N.S. nheme
pe di katcur; pe-di-purku.
4.n., *rebento; rvore ou planta. -
duzentus i tal pekadur ba rinka-rinka
pe di kadju (R95) -. N.M. pe di +
[nome da rvore ou do fruto]. N.S.
[pe di] designa o rebento ou a
planta e [po di] designa o tronco ou
a rvore depois do abate; pe di
banana; pe di mangu.
pe na tcon
coloc., *diz-se de uma pessoa
descala. - Omi garandi pe na tcon
oi, i medunhu (J.D.) -. (deriv. PS
NO CHO).
pe teptepidu
coloc., *p chato. (deriv. P). N.S.
V.M.
pe-di-purku
n., *utenslio de ferro que se usa
como alavanca; p-de-cabra. (deriv.
P DE PORCO ). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
pedra
n., *substncia dura que forma as
rochas; rocha. - kolon kastiga no
povu, kastiga no omis garandis,
karga pedra, karga tudu kusa (R98)
-. (PEDRA). N.S. duensa di pedra;
pedra di fugon; tcuba di pedra.
pedra di fugon
n., *uma das trs pedras que
formam o fogo tradicional
guineense mais simples. - Tris
pedra di fugon i malgosadu, pa ka
bianda falta na kasa (M.M.) -.
(PEDRA DE FOGO). N.M. lexia
complexa.
pedrada
n., *ferimento com pedra.
(PEDRADA). N.S. V.B.
pedrera
n., *mina de pedras. (PEDREIRA).
N.S. V.B.
pedreru
n., *pessoa que executa trabalhos
em alvenaria e materiais de
revestimento; construtor de casas. -
si pedreru ka kumpu, nde ki labradur
na mora? (L.S.) -. (PEDREIRO).
N.S. sin. pangadur.
pega
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime a ideia de [tornar contnuo
uma aco ou estado]. - mame bota
po na mon i pega djanan na tcora
(T.M.) - Omi pega badja djanan
(T.M.) - Lebri pega fala; sinhora na
djungu, katibu na rema (R95) - E
pega na lanta na kumpu skada
(T.M.) -. (PEGAR).
2.v., *unir; tomar; agarrar; aderir. - i
sutadu pabia i pega na kaminhu ku
ka bali (P.dosS.) - Lubu pega na
kuatru buli di binhu i dal (T.M.) -
kadakin pega di sil (T.M.) -.
(PEGAR). N.S. pega biku; pega
boka; pega kaminhu; pega lutu;
pega tesu.
pega biku
coloc., *pedir em casamento a filha
recm-nascida. - kasamenti ta dadu
forsadu: si alguin padi, omi ta fala i
pega biku parel o pa si fidju (R95) -.
(deriv. PEGAR O UMBIGO). N.S.
costume de pegar nas mos, no
sentido prprio, antes dos outros, o
cordo umbilical como acto de pedir
a mo da recm-nascida (P.Bull).
pega boka
coloc., *levar a mo boca em sinal
de espanto. - Omi pega boka, pega
boka, i fala: abo ku na bimba ta
kontan e kusa, kusa ku na den
(T.M.) -. (deriv. PEGAR A BOCA).
pega kaminhu
coloc., *partir; ir. - I rabida i pega
kaminhu (T.M.) -. (deriv. PEGAR O
CAMINHO).
pega lutu
coloc., *travar luta; lutar; fazer jogo
de combate. - e pega un bruta di
lutu e ta kai e ta lanta i ka pudi kapli
(N.M.) -. (deriv. PEGAR A LUTA).
pega nutru
455
1.coloc., *ajudar-se; ser unidos. -
Mame ka falta fala: bo pega nutru
(I.eI.) -. (deriv. PEGAR UNS AOS
OUTROS).
2.coloc., *brigar corpo a corpo.
Mininus ba pega nutru e gueria
(T.M.) -.
pega tesu
coloc., *perseverar; segurar;
empenhar-se; esforar-se. - e pega-
tesu tok e kaba kebur - pega tesu na
lei Skritura dianti di djinti (N.T.) -.
(deriv. PEGAR TESO).
pegadu
1.part., *unido, colado. - Na
purnomis pusual ku komplementus
sta skirbidu tudu pegadu ku verbu,
suma: [i diskisil] (Men) -.
(PEGADO).
2.part., *segurado; agarrado. - Pratu
di vidru ka ta pegadu ku mon di
kandja, pabia i ta lalu (L.A.) -.
peganda
1.v.caus., *acender o fogo ou a
lanterna; acender. - I peganda
lanterna tudu i pui (T.M.) -. (deriv.
PEGAR). N.S. peganda significa
ACENDER e peganta significa
PEGAR.
2.coloc. peganda fugu, *acender o
fogo. - Kamabis peganda dja fugu
na bantaba (N.M.) -. (deriv. PEGAR
O FOGO).
3.coloc. peganda kanhutu,
*acender o cachimbo. - Patin de
fugu pa n peganda kanhutu (A.P.) -.
peganta
v.caus., *fazer pegar; unir; segurar. -
I bon djintis ntindi es kusa, purki
algun grupu delis, ke sta la aos,
peganta arma e na fuguia? (R98) -.
(deriv. PEGAR). N.S. peganda
significa ACENDER e peganta
significa UNIR.
peka
v.intr., *cometer pecado; errar;
transgredir um preceito ou regra. -
Rabi, kin ki peka pa es alguin
padidu segu? nos i el propi o si
papes? (N.T.) -. (PECAR).
pekadu
1.n., *transgresso de preceito
religioso ou moral. - Pai, n peka
kontra bo (L.Cat.) -. (PECADO).
N.S. fasi pekadu.
2.n., *falta; culpa. - Basta, n kanta
Kriol pa n sinti sin pekadu (J.D.) -.
pekadur
1.n., *nome que designa a pessoa
humana; gente; algum. - no buska
nobu rumus ku pensamentu di
nobresa, kapas di da tudu pekadur
balur ki tene (R95) -. (deriv.
PECADOR). N.F. oxtona; pl.
pekaduris. N.S. PECADOR designa
o penitente.
2.n., *pessoa que peca; penitente.
(PECADOR). N.S. pekadur
hipernimo de PECADOR e de SER
HUMANO.
pekadur-matadu
n., *assassnio; homicdio. (deriv.
PECADOR MATADO). N.M. lexia
composta. N.S. V.B., sin. krimi.
pekenu-almosu
n., *pequena refeio que se toma
de manh. - Tambe i prisis pa bu
tene bu losas ku bu ta utiliza na
mumentu di almosu o djanta o
pekenu almosu (IN96) -.
(PEQUENO ALMOO). N.F. neol.
N.M. lexia composta. N.S. V.A, sin.
matabitcu.
pela
1.v.tr, *tirar o plo. - Aos bu na
kontan ke ke pela djugude (F.J.) -.
(PELAR).
2.v.intr., *perder o plo ou o cabelo.
(PELAR-SE).
peladu 1
part., *sem plo. (PELADO). N.S.
V.B.
peladu 2
n., *os tomates enlatados. (deriv.
PELADO). N.F. italiano pelati. N.S.
V.A.
pele
n., *membrana que forma a
superfcie externa do corpo de
muitos animais; epiderme. - si no
456
misti fasi un komparason, lingua
materna i suma pele di pekadur,
lingua sugundu o terseru i suma si
bistidu (L.S.) -. (PELE). N.F. neol.
N.S. sin. kuru.
pelmenus
loc.adv., - I pelmenus n ta odja
guintis (F.S.) -. (PELO MENOS).
N.F. vd. pelumenus.
pelumenus
loc.adv., *exprime a condio
mnima e indispensvel para que
algo se faa; no mnimo. - Si no na
pui sentru di saudi, pelumenus no
ten ke tene medikus (IN96) - O
pelumenus pa no miliora situason
(R95) -. (PELO MENOS). N.F.
pelmenus.
pembi
1.v.tr., *ter no regao; andar com
algum ou levar algum ao colo. - n
pembi mininu tok n kansa (C.S.) -.
2.v.tr., *ajudar a crescer. - N
pembiu to ku bu sedu alguin (N.V.) -
.
pena 1
v.tr., *tirar as penas a; deplumar. -
bu na pui iagu di pena galinha
purmeru (N.M.) -. (DEPENAR).
pena 2
1.n., *cada um dos rgos que
cobrem o corpo das aves; pluma. -
lebri toma djugude, i penal i fuma
(L.S.) -. (PENA).
2.n., *tubo de pena de algumas
aves que se usava para escrever;
caneta.
pena 3
n., *dor; d; aflio; compaixo. - n
sinti son pena pabia di bu kansera
(Ceef) -. (PENA). N.S. pena
hipnimo de PENA, que significa
tambm punio, cujo equivalente
kastigu; bali pena; sinti pena; sin.
dur.
penadu
part., *deplumado. (DEPENADO).
N.S. V.B.; PENADO significa
algum que est aflito.
penaliza
v.tr., *castigar; aplicar penalidade. -
n fala kuma pa ka kondena so pa
kondena o enton pa ka penaliza so
pa penaliza, ma tambe pa randja
soluson (R95) -. (PENALIZAR). N.F.
neol. N.S. penaliza hipnimo de
PENALIZAR, que significa tambm
causar dor.
penisilina
n., *antibitico extrado de um fungo
do gnero Penislio, da famlia das
Aspergilceas. - Si bu kura ki kau
tris dias, i kunsa ku intca, bu ta toma
antibiotiku ku penisilina (Igr.I.) -.
(PENICILINA).
penitensa
n., *arrependimento e sacrifcios
para expiao dos pecados. - fasi
penitensa di kuaresma (L.Cat.) -.
(PENITNCIA). N.F. neol.
pensa
1.v.tr., *considerar; supor; imaginar.
- bu ta pensa fidju bai skola, o fidju
bai mandadu ku bu mandal, bu ka ta
sibi kuma i ba panti i na adikiri dja
un visiu (R95) -. (PENSAR). N.F.
neol.
2.v.intr., *reflectir; formar ideias; ter
uma opinio. - Ma ke ki n pensa ne
Guine li: i ka duvida pa ninguin, i ka
ten roson ki obriga aos un dia no sta
ne situason (R98) -. N.S. pensa
hipnimo de PENSAR, que significa
tambm cuidar, cujo equivalente
kuda.
pensamentu
n., *ideia; reflexo; considerao;
projecto. - Kada alguin sta ku si
pensamentu, pabia bu ka pudi entra
na kabesa di alguin, nin sibi kusa ki
tene na kabesa (IN96) -.
(PENSAMENTO). N.F. neol.
penson
1.n., *hotel familiar e modesto; casa
de hspedes; casa que vende
comida. - i montal riba di si buru i
lebal pa un penson (N.T.) -.
(PENSO).
2.n., *renda vitalcia ou temporria.
pensu
457
1.n., *curativo. (PENSO). N.S. V.A.;
sin. pensu-rapidu; adezivu.
2.n., *faixa de material absorvente
utilizada pelas mulheres durante o
perodo menstrual; penso higinico.
pensu-rapidu
n., *curativo; adesivo e penso
preparados para cobrir uma ferida.
(deriv. PENSO RPIDO). N.F.
proparoxtona. N.M. lexia composta.
N.S. V.A., sin. pensu; adezivu.
Pentekostis
1.n., *na religio crist, festa que
decorre no quinquagsimo dia
depois da Pscoa e que comemora
a descida do Esprito Santo sobre
os Apstolos. - n na fika na Efesu te
Pentekostis (N.T.) -.
(PENTECOSTES). N.F. paroxtona,
neol.
2.n., *no Antigo Testamento, festa
dos Judeus que comemora a
entrega das tbuas da Lei a Moiss,
no monte Sinai. - Otca dia di
Pentekostis tciga, e staba tudu
djuntadu na mesmu lugar (N.T.) -.
Pepel
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Pepel,
pertencente ao grupo lingustico
Norte Bak, da subfamlia Oeste-
atlntica; Papel. - Si abo i Fula o
Mandinga, Biafada o Pepel, rasa
gos ka ten na Guine (N.Tu.) -.
(PEPEL; PAPEL).
pera 1
1.v., *atender; aguardar. - Bu subi
riba di tarafe bu ba sinta la, pa bu
pera ora ku iagu bacha pa bu pudi
disi (C.P.) - (ESPERAR). N.F. a
vogal [e] do verbo pera aberta,
isto [anterior-baixa], e distingue-se
da correspondente do substantivo
pera, que fechada, isto [anterior-
mdia]. N.S. sin. salga.
2.v., *esperar; confiar. - Bisau na
peraba kuma setor privadu na ba da
un ma garandi dinamismu na
dizinvolvimentu di industria (R95) -
Anos no na peraba kuma el ku na
liberta Israel (N.T.) -. N.F. spera.
N.S. ant. disispera.
pera 2
n., *fruto da pereira, planta da
famlia das Rosceas. (PERA). N.F.
a vogal [e] do substantivo pera
fechada, isto [anterior-mdia], e
distingue-se da correspondente do
verbo pera, que aberta, isto
[anterior-baixa]. N.S. V.B.
pera-bakati
n., *abacate, fruto do abacateiro, da
famlia das laurceas. (PERA
ABACATE; ABACATE). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.; n.v. da planta:
Laurus persea; sin. abakati.
peranti
con., *preposio que indica [diante
de]; na presena de; em face de. -
Peranti manobra di rei Faruk,
partidu reforsa inda mas (R95) -.
(PERANTE). N.F. neol. N.S. sin.
dianti di.
perda
n., *privao de uma coisa que se
possua; carncia; perca. - Perda di
pezu ku kunsa na bu kurpu, diareia
ku mas utrus komplikason na bu
saudi, i ta signifika kuma bu sta
infetadu ku Sida (Cecomes) -.
(PERDA). N.F. neol., perka.
peregrinason
1.n., *viagem a algum lugar santo;
romaria. (PEREGRINAO). N.F.
neol.
2.n., *viagem por terras distantes; a
vida terrena em comparao vida
depois da morte. - na kabantada di
no peregrinason na tera (L.Cat.) -.
peregrinu
1.adj., *que anda em peregrinao. -
ami ku bos, abos ku mi almas
peregrinus na Meka, kantu tempu
dja n ka odja bos (J.D.) -.
(PEREGRINO). N.F. neol.
2.n., *pessoa que se desloca a um
lugar santo por devoo; romeiro.
perfetu
adj., - Na no mundu, no ka na odja
ninguin ku pudi fasi kusa di un
458
manera perfetu (L.S.) -.
(PERFEITO). N.F. neol., vd. pirfitu.
perga 1
v.tr., *fixar ou segurar com pregos. -
Lebri panha kil po, i perga na
kabesa di Lubu to ki entra (L.S.) -.
(PREGAR). N.F. prega 1.
perga 2
v., *fazer sermes; predicar;
aconselhar. (PREGAR). N.F. prega
2. N.S. V.B.
pergadu
part., - Pa nos, i pergadu na krus
(L.Cat.) -. (PREGADO). N.F. vd.
pregadu.
pergunta
1.v., - E djintis ta pergunta: i ten o
nau manera di trata lichus di
ospital? (R95) -. (PERGUNTAR).
N.F. neol., vd. punta.
2.n., - No na disa e pergunta pa i
fika sin (R98) -. (PERGUNTA). N.F.
neol., vd. purgunta 2.
perka
n., - Amigus, bo dibi di obiba nha
konsidju pa ka sai di Creta, pa
libraba di danu ku perka (N.T.) -.
(PERCA). N.F. vd. perda.
perla
n., *prola. (PERLA). N.S. V.B.
permanenti
adj., *constante; duradouro;
imutvel. - Troku i kazu di diskuson
permanenti (P.dosS.) -.
(PERMANENTE). N.F. neol.
perna
1.n., *parte do membro inferior do
corpo humano entre o quadril e o
joelho; coxa. - Nten seta ku kabesa,
i rabida i pui kutubel riba di si perna
pa i pudi pembi kabesa na mon pa
sukuta si mame (J.S.) -. (PERNA).
N.S. no corpo humano, perna
traduz COXA e o equivalente de
PERNA, que designa a parte entre o
joelho e o tornozelo, pe.
2.n., *a parte mais desenvolvida dos
membros dos animais vertebrados.
perola
n., *concreo calcria que se forma
nas conchas de alguns moluscos,
em especial a ostra; pessoa
bondosa. - Un nogosianti i odja un
perola di garandi balur (N.T.) -.
(PROLA). N.F. proparoxtona.
perta
1.v.tr., *estreitar com fora; afrontar;
perseguir; magoar; diminuir. - E
rodian, e perta-pertan, na nomi di
Sinhor n bin moni elis; e suma
baguera ke pertan (L.Cat.) -.
(APERTAR).
2.v.intr., - Sinhor bu kaminhu perta
(L.Cat.) -. (tornar-se estreito).
pertadu
part., *estreito; perseguido;
comprimido. - kumpraduris na un
kau pertadu mal organizadu
(P.dosS.) -. (APERTADO).
pertensi
v.intr., *fazer parte de; ser
propriedade de. - Purtantu i pertensi
tudu komunidadi di Bachil (R95) -.
(PERTENCER). N.F. neol.
pertu 1
adj., *a pouca distncia; prximo;
confinante. - no prokura sirvisus di
saudi ma pertu (R97) -. (PERTO).
pertu 2
adv., *advrbio de lugar que indica
um espao ou um tempo prximo. -
Ali fonti li pertu! (P.B.) -. (PERTO).
N.S. ant. lundju.
pertu di
con., *locuo prepositiva que
significa [prximo de]. - bindiduris ki
ta fasi nogos pertu di nutru
(P.dosS.) - Pertu di me-dia i torna
sai (N.T.) -. (PERTO DE). N.S. ant.
lundju di.
pertusi
v.caus., *fazer-se perto; aproximar-
se; avizinhar-se. - Tcoka pertusi di
kil bagabaga son, bagabaga iabri
djanan na metadi (L.S.) -. (deriv.
PERTO). N.F. proparoxtona.
Peruanu
n., *membro do povo peruviano ou
peruano, habitante do Peru.
(PERUVIANO; PERUANO). N.S.
459
V.B.
pes 1
n., *unidade monetria da Guin-
Bissau depois da independncia
desde o ano 1976 at o ano 1996;
moeda. - i ten taxistas ki ta prifiri
pega sinku mil pes ora ki tenba pa
risibi, pa isemplu, seti mil pes
(P.dosS.) -. (PESO). N.F. pezu.
pes 2
n.pl., - Tcoka ba sugundi, i ba buli
sinsa i lanta, i ialsa pes riba (F.M.) -.
(PS). N.F. vd. pe.
pesa
n., *cada uma das partes de uma
mquina; parte de um todo. - Falta
di karus nobus, karensia di pesas pa
kumpu kilis ki dana (P.dosS.) -.
(PEA). N.F. neol.
pesa-suselenti
n., *pea de substituio. (PEA
SOBRESSELENTE). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
pesegu
n., *fruto do pessegueiro, da famlia
das Rosceas. (PSSEGO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
peska
n., *pescaria. - Agrikultura ku peska
e ka ta da fartura pa tudu populason
P.dosS.) -. (PESCA).
pesoa
n., - Fanadu ta djuda tciu na
modifika pesoa propi di alguin
(IN96) -. (PESSOA). N.F.
paroxtona, neol., vd. pusua.
peste
n., *doena infecciosa de origem
asitica. (PESTE). N.S. V.B.
peta
n., *mentira. (PETA). N.S. V.B.
petcu
n., *termo calo que designa uma
bebida alcolica. - Petcu ka pudi
lebisinu (C.V.) -. N.F. fam.
peteli
v., *abrir muito; abrir os olhos. - Nhu
Sergio ka peteli (J.D.) -. N.F.
proparoxtona. N.S. peteli bunda.
peteli bunda
coloc., *abrir o traseiro com as mos
na direco de algum para lhe dar
azar ou como sinal de desprezo.
N.M. proparoxtona. N.S. V.M.
peteli-peteli
v., *abrir os olhos com mais fora;
estar sempre a abrir ou arregalar os
olhos. - fomi na peteli-peteli udju na
barigas di prentcentces ki e nudju
(F.S.) -. N.M. redobro.
peza
1.v.tr., *avaliar; determinar o peso
de. - Djintis garandi e pesa es
kombersas na se kabesa i bin kaba
pa da mindjer roson (L.S.) -.
(PESAR).
2.v.intr., * ter o peso de; afligir;
tornar-se incmodo. - I kiston di
Viriato Pan i na pezau na bu
konsiensia tciu (R95) -.
pezu 1
n., *gravidade inerente aos corpos;
carga. - kil ki staba bas kansa i ka
pudiba sufri mas pezu di kil utrus,
enton i busi bas delis, e kunsa na
kai un son un son (L.S.) -. (PESO).
N.F. neol.
pezu 2
n., *moeda. - Oitenta mil pezu (R95)
-. (PESO). N.F. vd. pes. N.S. pezu,
antigamente, era a moeda de cinco
francos franceses.
pia
1.n., *recipiente para pr lquidos.
(PIA).
2.n., *sanita. - fora di kriansas no
dibi di pul dentru di pia (R97) -.
piada
n., *dito engraado. - Reis ka tene
piada -. (PIADA). N.S. bota piada.
pidi 1
v.tr., *solicitar alguma coisa de
algum; rogar; suplicar. - i pidi un
kopu di binhu (A.P.) -. (PEDIR). N.F.
a vogal [i] alta mdia-central,
muito breve. N.S. pidi hipernimo
de PEDIR, que significa tambm
mendigar, cujo equivalente pidi-
pidi; pidi diskulpa; pidi purdon;
pidi simola.
460
pidi 2
n., *gases, geralmente ruidosos,
expelidos pelo nus; traque. - Si bu
tira pidi, mundu ta sinti (L.A.) -.
(PEIDO). N.F. a vogal [i] alta
anterior-palatal, longa. N.S. tira
pidi.
Pidi 3
1.n., *nome da polcia secreta do
tempo colonial, cuja sigla era PIDE,
Polcia Internacional de Defesa de
Estado. - no kamarada sibi rispundil,
nde ku fasi kauza mortu di kil ofisial
di Tuga ku kil maus di Pidi ku ba
muri na Norti (C.P.) -. (PIDE).
2.n., *termo normalmente usado
quando se refere a uma pessoa que
tem atitudes de polcia secreta;
algum que no guarda segredos,
que denuncia os outros ou,
politicamente, com ideias diferentes.
pidi diskulpa
coloc., *apresentar desculpas. -
Mininus medi e kunsa na pidi
diskulpa (F.M.) -. (deriv. PEDIR
DESCULPAS).
pidi purdon
coloc., *apresentar desculpas. - Nha
mame, nha mame n na pidi purdon,
oh nha mame bu ta purdan dja
(A.B.) -. (PEDIR PERDO).
pidi simola
coloc., *esmolar; mendigar. - mininu
ku si latasinhus na pidi simola di
baraka pa baraka (P.dosS.) -.
(PEDIR ESMOLA).
pidi-pidi
v.intr., *mendigar; esmolar. - Es
abitu di pidi-pidi na fera i forti na
Senegal, suma tambe na paizis
vizinhus (P.dosS.) -. (deriv. PEDIR).
N.M. redobro.
pididu
1.part., *solicitado; rogado;
suplicado. - Kil ku dadu tciu i ta
pididu tciu (N.T.) -. (PEDIDO).
2.n., *o que se pediu; splica;
petio. - Es i ultimu pididu ku n na
fasiu (F.J.) -.
piedadi
n., *compaixo. (PIEDADE). N.S.
V.B.
pika
1.v.tr., *ferir ou furar com objecto
pontiagudo; ferir com bico. - bu na
pika karni pikininu (R95) -. (PICAR).
N.S. pika-boi.
2.v.tr., *morder dos insectos. - ora
ku ten un iagu paradu na un kau,
muskitu e na bai na ki susidadi, e na
bin pika alguin (IN96) -.
3.v.tr., *partir em pequenos bocados
carne ou peixe. - bu na pika karni
pikininu (R96) -.
4.v.intr., *cair no anzol, tentando de
comer a isca.
pika-boi
n., *nome dado a um pssaro que
anda na costa dos bovinos,
comendo insectos e parasitas. Pika-
boi i mau ku firida di baka -.(PICA-
BOI). N.F. neol. N.S. V.A.,
n.v.Buphaga africana.
pika pa
v.prep., atirar-se a pique. - Alma-
biafada lanta i bua riba i pika pa pis
na iagu (T.M.) -. (deriv. A PIQUE).
pikada
n., *mordedura de insecto, marca ou
ferida feita com objecto pontiagudo.
- atraves di pikada di insetu (R95) -.
(PICADA).
pikadu
part., *mordido; ferido. (PICADO).
N.S. V.B.
pikareta
n., *utenslio de ferro para escavar
terrenos duros. - I na odja dja tudu
soldadi ku si pikareta na mon (C.P.)
-. (PICARETA).
pikininu
1.adj.dim., *que de tamanho muito
reduzido; pequeno. - i ten son un
avion pikininu ki ta fasi karera pa
Senegal (P.dosS.) -. (deriv.
PEQUENINO).
2.adj., *que de tenra idade;
pequenito. - nha fidjus pikininu inda,
bo disan n kria elis (J.A.) -. N.S.
pikininu hipernimo de
461
PEQUENO e de PEQUENINO.
pila
1.v.tr., *pisar no gral com o pilo,
quer para descascar, quer para
moer. - Tudu dia i ta kusnha bianda,
i pila forinha, i lebal (T.M.) -.
(PILAR).
2.coloc., pila arus, *descascar o
arroz. - i ten ke pila kil arus kinti-kinti
(C.P.) -.
3.coloc., pila forinha, *moer a
farinha.
piladu
part., *descascado; modo. - bu ta
toma ki tempras ki piladu dja bu
kambia riba di galinha (N.M.) -.
(PILADO).
piladur
n., *instrumento para pilar; pessoa
que pila. (PILADOR). N.S. V.B.
pilar
n., *coluna simples que serve de
apoio a um edifcio ou a uma ponte.
- si pe i suma pilar di fugu (N.T.) -.
(PILAR). N.F. neol.
pilia
n., *instrumento que d energia
elctrica. (PILHA). Radiu di dozi pilia
-. N.F. proparoxtona. N.S. V.A.
pilikana
n., *ave palmpede aqutica da
famlia dos Pelicnidas, com um
bico muito grande e uma bolsa
membranosa por baixo da
mandbula inferior. - Pilikana bin
sinta na boka di Pis-kabalu (T.M.) -.
(PELICANO). N.F. pilikanu. N.S.
n.v. Pelicanus onocrotalus.
pilikanu
n., - ora ku Sareia sai na mar, sai pa
ronka si bonitasku, gargadjadas di
pilikanu ta bin tcolonan (D.N.) -.
(PELICANO). N.F. neol., vd.
pilikana.
pilon
n., *almofariz de madeira onde os
cereais so descascados; gral. - E
ta pui tceben na pilon e kunsa pila
(F.M.) -. (deriv. PILO). N.S. PILO
significa po di pila.
pilotu
1.n., *o que governa o barco ou o
avio; aviador. - parsin kuma bon
pilotu ki sta gosi na lemi (C.V.) -.
(PILOTO).
2.adj., *diz-se do que serve de
modelo. - skola pilotu forma dja
kuadrus (C.P.) -.
pimenta
n., *fruto da planta homnima da
famlia das Piperceas. - Utru ta fasi
orta di kamati, pimenta, kandja
(N.M.) -. (PIMENTA). N.F. pimenta-
pretu. N.S. n.v. Piper nigrum; sin.
malgueton; sin. pobar.
pimenta-pretu
n., (PIMENTA-PRETA). N.F. neol.,
vd. pimenta. N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
pimenton
n., *fruto da planta homnima da
famlia das Solanceas; pimento.
(deriv. PIMENTO). N.S. V.B., n.v.
Capsicum annuum; pimenton
hipernimo de PIMENTO, que
designa o fruto, e de PIMENTO ou
PIMENTEIRO, que designa a
planta.
pimpinhi
v., *ter a barriga flatulenta ou
inchada, devido acumulao de
gases; ter dor de barriga ou priso
de ventre. - bariga pimpinhi -. N.F.
oxtona. N.S. V.A.
pimpinhidu
part., *diz-se da reaco de barriga
flatulenta, devido acumulao de
gases. - kurpus fungulidu, barigas
pimpinhidu (O.S.) -. (deriv.
PIMPONEAR).
pimpini
v., *murmurar; rosnar. N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
Pindjikiti
n., *nome do porto de Bissau no
qual aconteceu o massacre de
vrios marinheiros no dia 3 de
Agosto de 1959. - fera i no Pindjikiti,
si bu fasi diskarna la, bu na bin
prisisa del tudu manera (R95) -.
462
(PIJIKITI). N.F. oxtona.
pindra
1.v.tr., *suspender; colocar alto. -
Utru dia i ba tira bumba bedju, i pui
nobu, i kunsa pindra bulis (F.M.) -.
(PENDURAR). N.F. prinda.
2.v.intr., *estar suspenso. - tudu
povus e ten diritu pa se atmosfera,
ku sedu seu ku pindra riba delis, pa
ka i puluidu (R96) -. (PENDURAR-
SE).
pindra-pindradu
part., *suspenso. - No ropa ta fika
pindra-pindradu (T.M.) -. (deriv.
PENDURADO). N.M. redobro.
pindradu
part., *suspenso; colocado alto. -
Iagu pindradu: koko (Co.D.B.) -.
(PENDURADO). N.F. prindadu.
pineria 1
v., *passar a farinha pelo crivo;
joeirar. (PENEIRAR). N.F.
proparoxtona. N.S. V.A.
pineria 2
n., *instrumento que serve para
joeirar. (PENEIRA). N.F.
proparoxtona. N.S. V.A.
pinga
1.v.tr., *deixar cair gota a gota;
gotejar. - Su misti, no ta pinga
iagusinhu la (R96) -. (PINGAR).
2.v.intr., *chover pouco; deixar cair
de si um lquido aos pingos. - Si bu
odja kuma karna na pinga, bu ta sibi
kuma i gurdu (L.A.) -.
pinga-pinga
v., *continuar a deixar cair de si um
lquido aos pingos. - I bisti un ropa
ku pinga-pinga sangui (N.T.) -.
(deriv. PINGAR). N.M. redobro.
pingadu
part., *coberto de pingos.
(PINGADO). N.S. V.B.
pingu
n., *gota; pinga. - I santcu ku
dispindral i bibi tudu, i kaba i ka
sobran nin un pingu (A.P.) -.
(PINGO).
pinha 1
v., *juntar; aglomerar. - Fasi un ladu
kinti, bu pinha tudu dus ladus pa e
djunta (Igr.I.) -. (APINHAR).
pinha 2
1.n., *fruto do pinheiro, da famlia
das Pinceas. (PINHA).
2.n., *anona; fruto da Anona ou
Anoneira da famlia das Anonceas.
N.S. V.B., n.v. anona muricata; sin.
anona.
pinhor
n., *empenho; garantia. (PENHOR).
N.S. V.B.
pinhora
v., *dar ou apreender como
garantia. (PENHORAR). N.S. V.B.
pinsel
n., *instrumento para pintar; broxa.
(PINCEL). N.S. V.B.
pinta
v., *aplicar cores; colorir. - pinta
unhas, pinta boka (N.M.) -.
(PINTAR). N.S. sin. tinta.
pinta-pinta
v., *colorir de vrias cores.
(PINTAR). N.M. redobro. N.S. V.B.
pinta-pintadu
part., *de vrias cores; polcromo.
(deriv. PINTADO). N.M. redobro.
N.S. V.B.
pintada
n., *galinha-da-Guin; galinha-da-
ndia; galinha dAngola. (PINTADA).
N.F. neol. N.S. V.B., sin. galinha-
pintadu; galinha di matu.
pintadu
part., *caiado; corado; envernizado.
- Nin rostu pintadu o di bonitasku ka
ta fasin diskisi aonti, pa kerensa ku
n ten na bo (Dj.) -. (PINTADO).
pintainhu
n.dim., - Falkon ku Pintainhus (L.S.)
-. (PINTAINHO). N.F. paroxtona,
neol., vd. pinton.
pintca
1.v.tr., *empurrar, dar impulsos. - kin
ku opta pa pintca kareta e ta pintca
kareta (R98) -. (PINCHAR).
2.v.intr., *lanar-se com energia. -
Kadakin na pintca pa bai (T.M.) -.
pintca-pintca
463
v., *continuar a dar empurros;
esforar-se de ir por diante ou para
diante. - No kustuma dja ku e no
liberdadi, pintca-pintca medu na
kaba (J.D.) -. (deriv. PINCHAR).
N.M. redobro.
pintcadu
part., *empurrado; dado impulso. -
Governu ta konsidera di kuma no
pintcadu pa tras (R98) -.
(PINCHADO).
pinti
1.n., *instrumento para pentear os
cabelos. (PENTE). N.S. pinti di po.
2.n., *instrumento de tear do
tecelo. - Na djanela nde ke nha
udju ta pasa, na pinti di nha fisial
(O.S.) -. N.S. panu di pinti.
pinti di po
n., *pente africano de madeiro com
os dentes compridos. (deriv.PENTE
DE PAU). N.F. pinti. N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
pintia
1.v., *compor o cabelo com pente. -
kunformu i pintia uru na konkonhi
(L.S.) -. (PENTEAR). N.F.
paroxtona.
2.coloc., pintia kabelu, *alisar o
cabelo com pente. - ora ku bu
djundjuna, laba bu rostu, bu pintia
kabelu (N.T.) -.
pintiadu
part., *diz-se de cabelos bem
compostos. (PENTEADO). N.S.
V.B., kabelu pintiadu.
pintiadur
n., *aquele que penteia.
(PENTEADOR). N.S. V.B.
pintidju
n., (PINTELHOS). N.F. arc., vd.
pintinhu. N.S. V.A.
pintinhu
n., *conjunto dos cabelos da pube.
(PINTELHOS). N.F. pintidju. N.S.
V.A.; PINTELHOS palavra calo e
na Madeira chama-se PINTINHO.
pinton
n., *dim. de pinto; cria de galinha;
pintainho - i ba tira pinton na sangra
(F.M.) -. (deriv. PINTO). N.F.
pintainhu.
pintor
n., *artista que pinta. (PINTOR).
N.S. V.B.
pintu
n., *cria de galinha; franguinho.
(PINTO). N.S. V.B.
pintura
n., *desenho; quadro. (PINTURA).
N.S. V.B.
pion 1
n., *pessoa que anda a p. - i prisizu
kolaborason di tudu kondutoris,
tambe di pions ki na sirkula na via
publika (R95) -. (PEO). N.F. neol.
pion 2
n., *brinquedo em forma de pra
que roda em torno de um eixo. - no
na badja suma pion riba di pitu di
sabura (T.Tc.) -. (PIO). N.F. neol.
pioneru
n., *precursor. (PIONEIRO). N.S.
V.B.
pior
adj.comp., *comparativo de mau;
que de qualidade inferior; menos
vantajoso. - Asin, ultimu mintida i ta
sedu pior di ki purmeru (N.T.) -.
(PIOR). N.S. sin. mas pior.
piora
v.intr., *mudar para pior; deteriorar. -
sirbis di taxi kunsa na piora
(P.dosS.) -. (PIORAR). N.F. neol.
N.S. piora hipnimo de PIORAR
que significa tambm pejorar, cujo
equivalente pioranta; ant.
mindjoria 1.
pioranta
v.caus., *fazer tornar pior. - mesinhu
piorantan -. (deriv. PIORAR). N.S.
V.A., ant. mindjoria 1.
pipi
n., *urina de crianas. N.F. oxtona;
Italiano e Francs pipi. N.S. V.A.
pipichu
n., *rgo copulador masculino;
pnis; falo. - Es i ke na nha pipichu?
(Cecomes) -. (deriv. PIPI). N.S. sin.
matcundadi.
464
pipinu
n., *fruto do pepineiro, planta
herbcea da famlia das
Cocurbitceas. - no laba tudu kusa
ke no na kume, no laba pipinu (R97)
-. (PEPINO). N.S. n.v. da planta:
Cucumis sativus.
pirbita
n., - Uniku manera di pirbita pis i pa
fumal (M.M.) -. (APROVEITAR).
N.F. vd. purbita.
pirdi
1.v.tr., *ficar sem; deixar de ter. - no
ta pirdi manga di tempu (R95) -.
(PERDER).
2.v.intr., *ser derrotado; ficar em
desvantagem no jogo. - logu kin ku
dibi di ganha i ta pirdi (R95) -.
3.v.intr., *desaparecer; corromper-
se; ficar desnorteado. - bon pastor i
bai na buska kil ke pirdi, un son!
(L.Cat.) -. (PERDER-SE).
pirdi kaminhu
coloc., *desnortear-se. (deriv.
PERDER O CAMINHO). N.S. V.B.
pirdi sintidu
coloc., *desmaiar. - Si i pirdi sintidu,
bu ka pudi nin bibintil nada (Igr.I.) -.
(PERDER OS SENTIDOS).
pirdidu
1.part., *que se perdeu. - kazu
pirdidu (R99) -. (PERDIDO).
2.part., *desnorteado; extraviado;
errante. - Ami n sta un bokadu
pirdidu (R95) -.
pirdinti
1.v.caus., *causar a perda de. - No
na pirdinti lei pabia di fe? (N.T.) -.
(deriv. PERDER).
2.v.caus., *fazer desnortear;
corromper. - Aos fama pirdintiu
sintidu, pupas di saias nobu
kunfundiu kabesa (D.N.) -.
pirdintidu
1.part.caus., *corrupto; perdido.
(deriv. PERDIDO).
2.part.caus., *feito desaparecer
voluntria ou involuntariamente.
N.S. V.A.
pirdintidur
n., *corruptor. N.S. V.B.
pirdison
n., *desgraa; runa; irreligiosidade.
- kaminhu i garandi ku ta bai pa
pirdison (N.T.) -. (PERDIO).
pirfiri
v.tr., *escolher; gostar mais de; dar
preferncia a. - No ta pirfiri fontis
simplis ku kumunidadi pudi djuda
kumpu di ki fontis ku na pirsisa di
bomba ku ikipamentu tciu (Igr.I.) -.
(PREFERIR). N.F. prifiri.
pirfitu
adj., *que no tem defeito;
exemplar. - I ka pirsis pa bo sedu
pirfitu pa pudi tciga pertu di Deus; el
i gosta di nos mas di ki no pudi
pensa (Igr.I.) -. (PERFEITO). N.F.
perfetu.
pirguisa 1
v., *dar-se preguia; agir de
maneira indolente; no prestar
ateno. - Lifanti ka pirguisa ku si
dinti (L.A.) -. (PREGUIAR). N.S.
ant. dispirguisa.
pirguisa 2
n., *averso ao trabalho; indolncia.
- Kabas di siti nunka bu ka pudi
fergal ku pirguisa, pabia i ka ta limpu
(L.A.) -. (PREGUIA). N.F.
priguisa.
pirguisus
adj., (PREGUIOSO). N.F. oxtona,
vd. priguisozu. N.S. V.B.
pirigozu
adj., *que tem risco ou pode causar
dano. - bo na toma pasajeru na ki
kurva, i pirigozu (R95) -.
(PERIGOSO). N.F. pirigus.
pirigu
n., *risco; ameaa. - i ten sertu
pirigus si bu ka kontrola iagu diritu
(Igr.I.) -. (PERIGO).
pirigus
adj., - duensa pirigus ki i panha
(Cecomes) -. (PERIGOSO). N.F.
oxtona, vd. pirigozu.
pirikitu
n., *ave trepadora da famlia dos
Psitacdeos. - n tene tudu: boka di
465
patu tambe; di pirikitu tudu n tene
aos (R95) -. (PERIQUITO). N.S. n.v.
Poicephalus senegalus.
piris
n., *pratinho. (PIRES). N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
piriudu
1.n., *tempo decorrido entre dois
acontecimentos. - i ten piriudu ki
maioria parti limaria ta sta prenha,
purtantu nes altura i pirsis pa ruduzi
montia (IN96) -. (PERODO). N.F.
proparoxtona.
2.n., *poca.
pirmi
v.tr., *fazer presso em; espremer. -
bu ta pila malgueta bu pirmi limon
bu pul na kaleron (N.M.) -.
(PREMER). N.F. primi. N.S.
makina di pirmi.
pirmidu
part., *espremido; comprimido. - no
matu, ku manga di utrus kusas,
pega na pirmiduba dja ku tudu forsa
(R98) -. (PREMIDO). N.F. primidu.
pirmison
n., *autorizao; licena; concesso.
(PERMISSO). N.S. V.A., sin.
lisensa; sin. otrizason.
pirmiti 1
v.tr., - i pirmiti povu di Guine i ka
fasil (R98) -. (PROMETER). N.F. vd.
purmiti.
pirmiti 2
v.tr., *autorizar; consentir; dar
licena para. - Deus ka misti un
povu nunde ki lei ta pirmiti furtu
(L.S.) -. (PERMITIR).
pirmitidu 1
part., - no lantandaba kiston di kil
finalistas di fakuldadi di medisina,
nde ke no pirmitidu kuma kil
finalistas, dentru un puku tempu, e
staba pa kolokadu (R95) -.
(PROMETIDO). N.F. vd. purmitidu.
pirmitidu 2
part., *autorizado; consentido;
tolerado. - Anta i pirmitidu tene
imajens di santu, di bu antipasadu,
bu garandis, pa lembra delis? (L.S.)
-. (PERMITIDO).
pirsibi
v., *entender; compreender. - Es ke
no misti disa djintis klaru li pa djintis
pirsibi e kiston (R98) -.
(PERCEBER).
pirsibidu
part., *entendido; ouvido;
compreendido. (PERCEBIDO). N.S.
V.B.
pirsigui
1.v.tr., *importunar; molestar;
castigar. - N na manda elis profetas
ku apostulus; e na mata utrus e na
pirsigui utrus (N.T.) -.
(PERSEGUIR).
2.v.tr., *correr atrs de; seguir,
procurando alcanar. - karu di Tuga
na pirsiguil (C.P.) -. N.S. sin. kuri
tras di.
pirsiguidu
part., *importunado; castigado;
vexado. - ora ku no pirsiguidu, no ta
saporta, ora ku no kobadu, no ta
torna ku palabra mansu (N.T.) -.
(PERSEGUIDO).
pirsiguidur
n., *pessoa que persegue ou
importuna ou castiga.
(PERSEGUIDOR). N.S. V.B.
pirsiguison
n., *tratamento violento movido
contra algum por motivos polticos
ou religiosos ou tnicos. - Kantu
pirsiguison ku n saporta la, ma
Deus libran di tudu! (N.T.) -.
(PERSEGUIO).
pirsis
adj., *necessrio; indispensvel. - i
pirsis pa kau limpu pa no tene saudi
(R95) -. (PRECISO). N.F. oxtona,
prisis.
pirsisa
v., *ter necessidade de; carecer de.
- N pirsisa son di nha manduku di
bakia ku nha lamparan (Igr.I.) -.
(PRECISAR). N.F. neol., prisisa.
pirtindi
v.tr., *exigir. (PRETENDER). N.S.
V.B.
466
pirtindidu
part., *exigido. (PRETENDIDO).
N.S. V.B.
pirtindidur
n., *candidato. (PRETENDENTE).
N.S. V.B.
piru
n., *ave da famlia dos fasiandeos,
originria da Amrica. (PERU;
PERUA). N.F. oxtona. N.S. V.B.,
piru hipernimo de PERU e de
PERUA.
pis
n., *vertebrado aqutico com o
corpo coberto de escamas e com
respirao branquial. - Forsa di pis
iagu (L.A.) -. (PEIXE). N.S. kaldu di
pis; os di pis; spinha di pis.
pis a bardamerda
coloc., *peixe cosido com limo e
malagueta. (deriv. PEIXE A
BARDAMERDA). N.S. V.M.
pisadu
1.adj., *que pesa muito. - I bua,
mala bin pisadu kel, i ka pudi larga
mala (T.M.) -. (PESADO).
2.adj., *; rduo; fatigante; cansativo.
- Kargu staba pisadu riba di pobris
(Igr.I.) -.
pis-banda
n., *linguado. (deriv. PEIXE
BANDA). N.M. lexia composta. N.S.
V.B., n.v. Solea solea.
pis-berga
n., *peixe selquio da famlia dos
Carcardeos; peixe martelo. - Katore
ta fasidu prinsipalmenti ku pis ki
tene os moli, suma pis-reia, kaudu,
pis-berga (N.M.) -. (deriv. PEIXE
VERGA). N.M. lexia composta. N.S.
sin. pis-martel.
pis-bus
n., *grande mamfero aqutico da
famlia dos Sirnios; manatim. - N
misti pis-bus (M.M.) -. (PEIXE-BOI).
N.M. lexia composta. N.S. n.v.
Trichechus senegalensis.
pis-choke
n., *tremelga; tremo; treme-mo;
espcie de peixe selquio da famlia
dos Torpedindeos. (deriv. PEIXE
CHOQUE). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
pis-gudja
n., *espcie de peixe da famlia dos
Xifideos; agulho. (PEIXE-
AGULHA). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
pis-kabalu
n., *hipoptamo; cavalo-marinho, da
famlia dos Hipopotamdeos. - I bin
odja Pis-kabalu na iagu (T.M.) -.
(deriv. PEIXE CAVALO). N.M. lexia
composta. N.S. P.arc. peixe
cavalo; n.v. Hippopotamus
amphibius.
pis-kuidju
n., *variedade de peixe que tem
dentes anteriores muito
desenvolvidos, semelhantes aos
incisivos de um coelho. (deriv.
PEIXE COELHO). N.M. lexia
composta. N.S. V.M., n.v.
Ephippion guttiferum.
pis-luna
n., *bezedor; espcie de peixe da
famlia dos Moldeos. (PEIXE-LUA).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.
pis-mantcadu
n., *espcie de peixe. - tudu koldadi
di pis: bagri, pis-mantcadu, pis-
sapatu (M.M.) -. (deriv. PEIXE
MACHADO). N.M. lexia composta.
N.S. n.v. chetodipterus goreensis.
pis-martel
n., *peixe selquio da famlia dos
Carcardeos; cornuda. (PEIXE-
MARTELO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B., pis-martel um esqualo
de grande dimenso e muito
perigoso nas guas da Guin-
Bissau; sin. pis-berga.
pis-reia
n., *peixe da famlia dos Raideos;
arraia; raia. - Pis-reia gosi mas tciu
(M.M.) -. (deriv. PEIXE RAIA). N.M.
lexia composta. N.S. n.v. Dasyatis
say.
pis-sapatu
n., *variedade de peixe. - Tudu
467
koldadi di pis: bagri, pis-mantcadu,
pis-reia (M.M.) -. (deriv. PEIXE
SAPATO). N.M. lexia composta.
pis-sareia
n., *espcie de peixe da famlia dos
Caragdeos. (deriv. PEIXE XARU).
N.M. lexia composta. N.S. V.B.; n.v.
Caranx senegalus.
pis-sera
n., *espcie de peixe selquio da
famlia dos Pristdeos; espadarte.
(PEIXE-SERRA). N.M. lexia
composta. N.S. V.B., sin. pis-
spada.
pis-sereia
n., - sereia tudu ora e na fasi
fasanha na mar (M.M.) -. (PEIXE
SERIA). N.F. vd. sareia.
pis-spada
n., *espcie de peixe selquio da
famlia dos Pristdeos; espadarte.
(deriv. PEIXE ESPADA). N.M. lexia
composta. N.S. V.B., sin. pis-sera;
pis-spada um esqualo de
tamanho grande, diferente do
(PEIXE-ESPADA) portugus, de
tamanho pequeno.
pis-tceben
n., *peixe-ourio. - No tene tudu, te
pis-tceben tambe (M.M.) -. (deriv.
PEIXE CHABU). N.M. lexia
composta. N.S. n.v. Diodon
hystrix.
pis-tinta
n., *molusco cefalpode da famlia
dos Sepideos; choco. (deriv. PEIXE
TINTA). N.M. lexia composta. N.S.
V.B., n.v. Sepia officinalis; SIBA
a concha interna do choco, tambm
designada por osso de choco.
piside
n., *vaso para guardar as hstias. -
Dipus i na toma patena o piside
(L.Cat.) -. (PXIDE). N.F.
proparoxtona, reli.
pisina
n., *reservatrio de gua. - Tambi i
kumpu muru di pisina di Sela (Igr.I.)
-. (PISCINA). N.F. neol.
piska
1.v.tr., *apanhar peixe. - utru otel
tene son botis pa pudi ba ta leba
klienti pa bai tan piska pis pa tira
foto (N.M.) -. (PESCAR).
2.v.intr., *praticar o desporto ou o
trabalho da pesca. - tudu dia e ta bai
piska na mar (R98) -.
piska-piska
n., *dispositivo de sinalizao dos
carros. (PISCA-PISCA). N.S. V.B.
piskiza
n., *acto de pesquisar; investigao
cientfica; inquirio. - Institutu
Nasional di Studus i Piskiza (R95) -.
(PESQUISA). N.F. neol.
piskus
n., *parte do corpo entre a cabea e
o tronco; colo. - Omi garandi, obu na
piskus: Kokeru (J.M.B.) -.
(PESCOO). N.F. oxtona.
piskus di garafa
n., (deriv. PESCOO DE
GARRAFA). N.S. V.A., sin. garganti
di garafa.
pista 1
1.v.tr., *ceder por algum tempo uma
coisa a algum. - Anta bu fia kuma
bu na pista Gazela bodi pa i bin
patiu un son. I pagau sin?(T.M.) - bo
fasi ben, bo pista, ka bo pera
pagamentu (N.T.) -. (EMPRESTAR).
N.F. neol.
2.v., *pedir uma coisa a algum por
um certo tempo; contrair
emprstimo. - Si bu pudi pista un
lona garandi pa pui riba di tudu pa
panha umidadi, es i muitu bon
(Igr.I.) -. (PEDIR EMPRESTADO).
N.S. sin. impresta; pista
hipernimo de EMPRESTAR e de
PEDIR EMPRESTADO.
pista 2
n., *faixa tratada e pavimentada
para corridas, jogos, danas, ou
outra utilizao; peugada; pegada. -
avenida katorzi di Novembru i
autentiku pista di rali (R95) -.
(PISTA).
pistadu
1.part., *pedido em emprstimo por
468
um certo tempo. - pa i sta na
dispozison di i pistadu pa un klubi
(R95)-. (PEDIDO EMPRESTADO).
2.part., *dado em emprstimo.
(EMPRESTADO). N.S. pistadu
hipernimo de PEDIDO
EMPRESTADO e de
EMPRESTADO.
pistana
n., *clio; celha. - riba di udju i sta
sobrinsela, i sta pistana (N.M.) -.
(PESTANA). N.S. sin. kabelu di
udju.
pistola
n., *arma de fogo, semiautomtica,
de cano curto. - Se e tira nin ki tiru
di pistola no na ruspundi ma duru
(R98) -. (PISTOLA).
pita
v., *tocar o apito; buzinar; tocar a
buzina. - ka bu diskisi kuma bu
pirmitinba leban Santome pa ba
mostran familia, no pita karu pip-piu
(J.D.) -. (APITAR).
pitada
n., *poro de substncia
pulverizada, especialmente de
tabaco modo ou rap. - N ka dau
pitada (P.B.) -. (PITADA).
pitadu
part., *buzinado. (APITADO). N.S.
V.B.
pitc-patc
n., *prato tpico da Guin-Bissau
base de ostras ou outros
ingredientes. N.S. V.A.
pitc-patci
n., *comida leve e mole para os
doentes. N.S. V.A., sin. badadji.
piti-piti 1
v., *tornar-se excessivamente
gordo. - Bu piti-piti -. N.M. redobro.
N.S. V.A.
piti-piti 2
intens., *onomatopeia que designa a
agitao repetida das asas. - Falkon
piti-piti ku aza el son na kampada, i
na djubi manera di bua kontra i
kansa (T.M.) -.
piti-pitidu
part., * que se tornou
excessivamente gordo; diz-se de
pessoa com corpo obeso e flcido.
N.M. redobro. N.S. V.A.
pitisku
n., *iguaria muito apetitosa; acepipe;
pitu. - Na bar i ten tudu tipus di
bibidas ku pitisku (N.M.) -.
(PETISCO). N.F. neol.
pitroliu
n., *leo mineral do qual se obtm
muitos produtos, como a gasolina, o
gasleo e o combustvel utilizado
para iluminao, chamado tambm
petrleo. - Guine ten manga di
rekursus ku pudi sploradu, suma
madera, pis, pitroliu (N.M.) -.
(PETRLEO). N.F. proparoxtona.
pitu 1
n., *parte do tronco, do pescoo ao
abdmen, que contm os pulmes e
o corao. - i mara panu na pitu i na
badja i na kanta (N.M.) -. (PEITO).
N.S. duensa di pitu; padja di kema
pitu; rinka pitu.
pitu 2
n., *instrumento que produz um som
agudo quando soprado; buzina de
carro. (APITO). N.S. V.B.
piza
1.v.tr., *calcar com os ps; reprimir.
- e ten ku piza riba di teknikus ku no
tene li pa pudi da koperanti mas
forsa, pa elis propi e ba buska kil
dolar ke ta nogosia ku elis (IN96) -.
(PISAR). N.F. neol. N.S. sin. masa
1.
2.v.intr., *sofrer um hematoma.
pizadela
n., *tumefaco sangunea causada
pela ruptura de vasos; negra;
equimose. (deriv. PISADURA). N.S.
V.M.
pizadu
part., *calcado com os ps. -
mininus gosi ka pudi dja bin djubi
karnaval purki, si e bin, e na kuri
sertus riskus di e pizadu i di e
sutadu (R95) -. (PISADO). N.F.
neol.
469
plaka 1
1.v.tr., *acalmar; sossegar.
(APLACAR; PLACAR).
2.v.intr., *tornar-se plcido. N.S.
V.B.
plaka 2
n., *chapa de metal ou de outra
substncia. - I ten un plaka la ke ta
pruibi pa e para e fasi karga o
diskarga (R95) -. (PLACA). N.F.
neol. N.S. sin. sinal di tranzitu.
plakadu
part., *calmado; engodado.
(APLACADO; PLACADO). N.S. V.B.
planeta
n., *astro sem luz prpria; o nosso
planeta Terra. - na parti di adultus ki
ta odjadu na planeta, si maioria i
mindjeris (R95) -. (PLANETA). N.F.
neol.
plania 1
1.v.tr., *alisar a madeira.
(APLAINAR). N.F. proparoxtona.
2.v.tr., *nivelar. (APLANAR). N.S.
V.B.
plania 2
v.tr., *fazer planos; projectar;
idealizar. - uza prezervativu i un
forma di plania tambe; purtantu i un
forma di ivita gravides ke abo ka
misti (R95) -. (PLANEAR). N.F.
proparoxtona.
plania 3
n., *instrumento de carpinteiro que
serve para alisar a madeira.
(PLAINA). N.F. proparoxtona. N.S.
V.B.
planiadu 1
1.part., *alisado. (APLAINADO).
2.part., *nivelado. (APLANADO).
N.S. V.B.
planiadu 2
part., *projectado; ideado.
(PLANEADO). N.S. V.B.
planifikason
n., *acto de planear ou programar;
organizao. - planifikason di familia
(R95) -. (PLANIFICAO). N.F.
neol.
planta 1
v., - N tene manga di djintis ke se
ambison i di korta, e ka na planta
(IN96) -. (PLANTAR). N.F. neol., vd.
paranta 2.
planta 2
n., *qualquer vegetal; rvore;
arbusto. - planta i seka, pabia i ka
tenba rais (N.T.) -. (PLANTA). N.S.
planta hipnimo de PLANTA, que
significa tambm mapa e parte
inferior do p, cujos equivalentes
so mapa e pata di pe.
plantason
n., *conjunto de vegetais plantados
num terreno. - projetu chines di
plantason di arus (R98) -.
(PLANTAO).
planu
n., *projecto; desgnio. - Logu i fasi
si planu (A.P.) -. (PLANO). N.F.
neol.
plastiku
1.n., *nome dado a vrios tipos de
materiais sintticos empregados no
fabrico de muitos objectos. - bo mitil
dentru di saku di plastiku (R97) -.
(PLSTICO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. saku di plastiku.
2.n., *nome dado a um tipo de
sandlia muito comum na Guin-
Bissau; sandlia de plstico.
plisa
v., *fazer pregas estreitas e
paralelas em tecidos; frisar;
encrespar. (PLISSAR). N.S. V.M.,
ant. displisa.
plisadu
part., *que tem pregas.
(PLISSADO). N.S. V.M.
plural
adj., *em gramtica, forma
gramatical que indica mais de um. -
tersera pusua di singular ku plural
(Dea) -. (PLURAL). N.F. neol. N.S.
ant. singular.
po 1
n., *substncia reduzida a partculas
muito tnues; poeira; farinha; cinza.
- liti en po (R96) -. (P). N.F. neol.
N.S. po di tinta; sin. puera.
470
po 2
1.n., *termo que entra na
composio dos nomes vulgares
dos troncos das rvores cortadas;
madeiro. - Talves bu pudi uza po di
bambu (Igr.I.) -. (PAU). N.M. po di +
o nome do madeiro. N.S. [po di]
designa o tronco ou a rvore depois
do abate e [pe di] designa o
rebento ou a planta; bitcu di po; po
di bitcu; po di insensu; po di
karbon; po di konta; po di
mandioka; po di mankone; po di
mizeria; po di praia; po di sangui;
po di tagara; po di tarafe; rinka
po.
2.n., *madeira; basto; termo que
entra na composio de nomes que
designam objectos semelhantes a
pauzinhos. - Kabaru ora ki na badja
i ta pega un po ki parsi bingala
(N.M.) -. N.S. pinti di po; po di
bandera; po di buli; po di firkidja;
po di fos; po di kurpu; po di
mantcadu; po di panga bife; po di
pila; po di sigaru; po di toka.
3.n., po di kurpu, *o corpo humano;
a pessoa humana. - Deus fasi
aliansa ku diretu, na po di kurpu di
Abron (L.S.) -.
4.n. kabesa di po, *cimo de uma
rvore. (deriv. CABEA DE PAU).
N.M. lexia complexa.
5.n. kurpu di po, *tronco de uma
rvore. (deriv. CORPO DE PAU).
N.M. lexia complexa.
po di bandera
n., *haste da bandeira. (PAU DE
BANDEIRA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
po di bitcu
n., *essncia florestal. (PAU-
BICHO). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., n.v. Antiaria africana.
po di buli
n., *colher de pau utilizado para
remexer o arroz ou outro cozinhado.
- I toma po di buli i buli arus (N.M.) -.
(deriv. PAU DE BULIR). N.M. lexia
complexa.
po di firkidja
n., *vara bifurcada que serve de
suporte ao telhado; forquilha. (deriv.
PAU DE FORQUILHA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
po di fos
n., (deriv. PAU DE FSFORO). N.F.
vd. fos. N.S. V.B.
po di insensu
n., *essncia florestal. (PAU-
INCENSO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B., n.v. Daniellia oliveri.
po di karbon
n., *essncia florestal utilizada para
preparar o carvo. (PAU-CARVO).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B., n.v.
Prosopis africana.
po di konta
n., *essncia florestal. - bu tene
sempri kil tronkus di bisilon, po di
sangui o po di konta ki ta sumiadu
pa propi povu (IN96) -. (PAU-
CONTA). N.M. lexia complexa. N.S.
n.v. Afzelia africana.
po di kurpu
n., *nome dado ao corpo humano;
corpo. - Tene dur na po di kurpu
(A.C.) -. (deriv. O PAU DO
CORPO). N.M. lexia complexa.
po di mandioka
1.n., *caule da planta que serve
para a reproduo depois de
dividido em estacas de 15 cm de
comprimento. (PAU DE
MANDIOCA). N.M. lexia composta.
2.n., *tubrculo. (deriv. PAU DE
MANDIOCA). N.F. vd. mandioka.
N.S. V.A.
po di mankone
n., *essncia florestal. (PAU-
MANCONE). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B., n.v. Erithophleum
guineensis.
po di mantcadu
n., *cabo de machado. (deriv. PAU
DE MACHADO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
po di mizeria
n., *essncia florestal, cujas
estacas, rijas e muito ligeiras, so
471
utilizadas para a cobertura de
palhota. (deriv. PAU DE MISRIA).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.; n.v.
annisophilea laurina.
po di panga bife
n., *tbua de bater a carne. (deriv.
PAU DE ESPANCAR BIFE). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
po di pila
n., *instrumento para pilar, da forma
de um basto; pilo; mo de
almofariz. - Badjuda lanta i ba lambu
pilon, i firmantal i pui arus nel, i toma
po di pila i pega na pilal (F.M.) -.
(deriv. PAU DE PILAR). N.M. lexia
complexa.
po di praia
n., *mandioca. (deriv. PAU DE
PRAIA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., n.v. Manihot esculenta; sin.
mandioka.
po di sangui
n., *essncia florestal, com madeira
castanho-avermelhada, muito
apreciada para trabalhos de
marcenaria. - po di sangui kila gos,
kila ka ten, son korta (IN96) -. (PAU-
SANGUE). N.M. lexia complexa.
N.S. n.v. Pterocarpus erinaceus.
po di sigaru
n., *um cigarro. (deriv. PAU DE
CIGARRO). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B., sin. sigaru.
po di tagara
n., *essncia florestal, cuja madeira
branca utilizada para preparar
utenslios da cozinha, como os
grandes pratos ou tigelas. (PAU-
TAGARRA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A.; n.v. Alstoia congensis.
po di tarafe
n., *tronco ou ramos do pau-tarrafe,
habitualmente utilizados na
cobertura das casas. (PAU-
TARRAFE). N.F. vd. tarafe. N.M.
lexia complexa. N.S. n.v. Rizophora
mangle.
po di tinta
n., *a cor reduzida em substncia
pulverizada. (deriv. P DE TINTA).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
po di toka
n., *baqueta. (deriv. PAU DE
TOCAR). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
po-di-arus
n., *p-de-talco; produto de beleza.
(P-DE-ARROZ). N.M. lexia
composta. N.S. V.B., sin. talku.
po-fidalgu
n., *parasitas vegetais. (PAU
FIDALGO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
po-pretu
n., *essncia florestal, cuja madeira
de cor quase preta. (PAU-
PRETO). N.M. lexia composta. N.S.
V.B., n.v. Dalbergia latifolia.
pobar
n., *p de gros de pimenta-preta
modos. N.F. paroxtona. N.S. V.A.
n.v. Piper nigrum, sin. malgueton;
sin. pimenta-pretu.
pobresa
n., *indigncia; misria; escassez. -
na rikesa o na pobresa (Igr.I.) -.
(POBREZA). N.S. ant. rikesa.
pobri
1.adj., *que tem poucas posses;
indigente. - I tenba un omi pobri ku
un mindjer pobri (T.M.) -. (POBRE).
N.S. ant. riku.
2.n., *pessoa que no tem meios
suficientes para sobreviver. - Sai
dipresa na ruas ku bekus di prasa,
bu tisi ki pobris ku mankus ku segus
(N.T.) -.
pobu
n., *o conjunto dos habitantes de um
pas; multido; populao. -
sufrimentu kamaradas, el ki no
forsa, forsa di pobu (C.S.) -.
(POVO). N.F. povu; pubis. N.S.
djunta pobu.
podi-ben
n., *jogo de escondidas. - Sukundi-
sukundi: podi-ben, si djustu di mi,
nha Patita kamalion bo tokan n
badja (D.N.) -. N.M. lexia composta.
N.S. sin. kabra-segu; sin. sukundi-
472
sukundi.
podri 1
v.intr., *tornar-se podre; estragar-se.
- Bu ka na disa bu santu povu pa i
podri (N.T.) -. (APODRECER). N.F.
podrisi; pudrisi.
podri 2
adj., *estragado; putrefacto. - E
diskunfia kuma i pabia di ki tubaron
podri ke ta bota (M.M.) -. (PODRE).
podrisa
n., *estado do que se encontra
putrefacto; podrido. - e na libradu
di katiberasku di podrisa (N.T.) -.
(deriv. PODRE).
podrisi
v.intr., - Ora ki katcus di tceben
kunsa podrisi, i ta bai leba elis pa
kadjigui (F.M.) -. (APODRECER).
N.F. proparoxtona, vd. podri 1.
podrisidu
part., *estragado. (APODRECIDO).
N.S. V.B.
poera
n., - e ba ta miti si pon o kusas ke
na bindi na saku di oliadu asin nin
moskas, nin poera ka ta toka nel
(R95) -. (POEIRA). N.F. paroxtona,
neol., vd. puera.
poesia
n., *composio potica. - Na
poesia ke nha libertadi sta (O.S.) -.
(POESIA). N.F. paroxtona,
*composio potica. puesia.
poeta
n., *pessoa que escreve em versos;
escritor de poesias. - I suma ku utru
di bo poetas fala: no sedu tambi
fidjus di Deus (N.T.) -. (POETA).
N.F. paroxtona.
Polaku
n., *membro do povo polaco ou
polnio, habitante da Polnia.
(POLACO).
2.adj., *que da Polnia. - chefi di
istadu polaku misti kaba ku
Parlamentu (R95) -.
polbora
n., *substncia explosiva.
(PLVORA). N.F. proparoxtona,
polvora. N.S. V.B.
polbu
n., *molusco cefalpode. (POLVO).
N.F. polvu. N.S. V.B.
polgada
n., *medida inglesa de comprimento.
(POLEGADA). N.S. V.B., polgada
corresponde medida da segunda
falange do dedo polegar e
corresponde a 2,54 cm.
polisia
n., - anos no ka pudi ba ta fala tudu
kusa i polisia (R95) -. (POLCIA).
N.F. proparoxtona, neol., vd.
pulisia.
politika
n., - E ta da se skola di politika
(C.P.) -. (POLTICA). N.F.
proparoxtona, neol., vd. pulitika.
politiku
adj., - No opta pa soluson politiku
(R98) -. (POLTICO). N.F.
proparoxtona, neol., vd. pulitiku.
polon
n., *espcie de rvore sempre verde
e corpulenta, de aparncia
majestosa, muito comum na Guin-
Bissau, utilizada pela construo de
canoas; tambm considerada
rvore sagrada, enquanto protege
as tabancas, tradicional morada
de espritos, local de cerimnias, e
sombra dela fazem-se juzos e
consistrios. - Serpenti mora na
kumbu di polon (T.M.) -. (POILO).
N.F. Guin. N.S. n.v. Ceiba
pentandra ou Eriodendron
anfractuosum.
polvora
n., - na un bantaba bu na odja omi
ku mindjer tudu ditadu nun kau la,
ka ten problemaba, la i ka pudu fugu
ku polvora, la i era militanti di
Partidu ki dita la na kil kau (C.P.) -.
N.F. proparoxtona, neol., polbora.
polvu
n., (POLVO). N.F. vd. polbu. N.S.
V.B.
pomada
n., *unguento; cosmtico. - E riba pa
473
kaza pa bin purpara pomadas ku
purfumus (N.T.) -. (POMADA). N.F.
neol.
pomba
n., - Badjuda ku ta masa tcon sabi,
ku ta sakudi kurpu suma pomba
nobu (T.Tc.) -. (POMBA). N.F. neol.,
vd. pumba.
pon
1.n., *alimento feito com farinha de
trigo ou de outros cereais, gua, sal
e fermento e cozido no forno. - Si bu
misti, bu ta kume kafriela ku arus, si
bu misti, bu ta kumel ku pon (N.M.) -
. (PO).
2.n., *alimento; meios de
subsistncia. - Partinu aos no pon di
tudu dia (L.Cat.) -.
ponta 1
1.v.tr., *mostrar; designar com um
gesto. - Mininu ponta ku dedu (L.S.)
-. (APONTAR). N.F. aponta. N.S.
ponta dedu;ponta di sol.
2.v.intr., *comear a aparecer;
manifestar-se. - i pul iagu tok i na
ponta bas di tceben (N.M.) -.
ponta 2
n., *propriedade agrcola; lngua de
terra que entra pelo mar ou rio, de
fcil acesso por embarcao. - ku
nasimentu di pontas na Guine, tudu
dirijentis ranka kurida pa buska
ponta (R98) -. (PONTA). N.S. ponta
di orta; sin. orta; sin. kinta.
ponta 3
n., *limite; extremidade de coisa
oblonga. - N dau ponta di nha rabu
kumpridu (P.B.) -. (PONTA). N.S.
ponta di dedu.
ponta dedu
coloc., *indicar; apontar. (deriv.
APONTAR O DEDO). N.S. V.B.
ponta di oredja
n., *extremidade mole do pavilho
da orelha; lbulo. (deriv. PONTA DA
ORELHA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A.
ponta di orta
n., *horta; quintal. (deriv. PONTA
DE HORTA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B., sin. orta.
ponta di sol
n., *o oriente; o leste. - Bu ba buska
ponta di sol pa ba sinta nel (C.P.) -.
(deriv. O APONTAR DO SOL). N.M.
lexia complexa.
pontada
n., *flanco; ilharga; lado. - pontada
tene kostelas (N.M.) -. (deriv.
PONTADA). N.S. PONTADA
designa uma dor aguda e de pouca
durao sobretudo no peito e nas
costelas; dur di pontada; os di
pontada.
pontadur
n., *capataz. (APONTADOR). N.S.
V.B.
pontape
n., *pancada com a ponta do p. - Si
buru dau pontape, si bu tornal, bu
buru suma el (L.A.) -. (PONTAP).
N.F. oxtona, neol.
pontapia
v., *dar pontaps. (PONTAPEAR).
N.F. paroxtona. N.S. V.M.
pontaria
n., * acto de apontar uma arma de
fogo; mira. - Konformu i na bai, asin
ki na trena pontaria na kaminhu ku
si lamparan (Igr.I.) -. (PONTARIA).
N.S. sin. mira.
pontca
n., *bebida de aguardente, acar,
gua e, s vezes, frutas vrias.
(PONCHE). N.S. V.B.
ponteru
n., *proprietrio de uma plantao
agrcola ou ponta. - e ministrus tudu
i ponteru, elis e tene se orta (IN96) -
. (PONTEIRO). N.S. ponteru
hipnimo de PONTEIRO, que
significa tambm agulha de relgio.
pontu 1
n., - Kal interesi ki ten pa parti di
povu distrui es pontus? (R98) -.
(PONTE). N.F. vd. puntu 1.
pontu 2
n., - no dibi di pui un pontu final
(R95) -. (PONTO). N.F. vd. puntu 2.
popa
474
n., *parte posterior de uma
embarcao. - e bota kuatru feru di
fundia na popa (N.T.) -. (POPA).
N.F. nut.
poportada
n., *molho de farinha de arroz com
carne de porco e arroz branco
cozido. - Bu gosta di metadi suma
poportada (L.A.) -.
popular
adj., *que de agrado do povo;
vulgar; notrio. - El propi i popular
(IN84) -. (POPULAR). N.F. neol.
populason
n., - Dia mondial di populason i na
kumumoradu aos (R95) -.
(POPULAO). N.F. vd.
pupulason.
porka
n., *fmea de parafuso. (PORCA).
N.S. V.B.
porkadia
n., - Es i kal koldadi porkadia?
(M.K.) -. (PORCARIA). N.F.
paroxtona, vd. porkaria.
porkaria
n., *sujidade; imundcie. - kil kau ke
ta bindi nel sta rodiadu di manga di
porkaria (R95) -. (PORCARIA). N.F.
paroxtona, neol., porkadia.
porta
n., *abertura para dar entrada ou
sada; pea de madeira ou ferro que
serve para fechar as aberturas das
casas ou mveis. - I kin? ientra,
porta ka fitca (Cecomes) -.
(PORTA).
porta di tras
n., *porta de servio. (deriv. PORTA
DETRS). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
porta-vos
n., *pessoa que transmite as
palavras de outrem. - Porta-vos di
FIFA (R95) -. (PORTA-VOZ). N.F.
neol. N.M. lexia composta.
porteru
n., *indivduo encarregado de
guardar a porta de uma casa;
guarda-porto. - Porteru ta iabril
porta (N.T.) -. (PORTEIRO). N.F.
neol.
porton
n., *aumentativo de porta; porta
grande. - Otca ki tciga pertu di
porton di prasa, i kontra ku djinti ku
na leba un difuntu (N.T.) -.
(PORTO).
Portugal
n., - brinkadera ki ta lembraba
karnaval di Portugal (P.dosS.) -.
(PORTUGAL). N.F. neol., vd.
Purtugal.
Portuguis
n., - manga delis ka obi Kriol nin
Portuguis (P.dosS.) -.
(PORTUGUS). N.F. oxtona, vd.
Purtuguis.
posi
n., *poder; direito sobre alguma
coisa. - tomada di posi (R95) -.
(POSSE). N.F. neol.
posinhu
n.dim., *pau pequeno. - kabalu falal
pa i maral nun posinhu seku (L.S.) -.
(PAUZINHO).
posta
1.v., - Utru ta posta pa manga di
dinheru son na djugu di Djon ku elis
(A.P) -. (APOSTAR). N.F. arc., vd.
aposta 1.
2.n., - Logu omi pirdi posta i fika
mininu baka (T.M.) -. (APOSTA).
N.F. arc., vd. aposta 2.
postal
1.adj., *referente ao correio. - kacha
postal (Igr.I.) -. (POSTAL). N.F.
neol.
2.n., *bilhete-postal. - mininus ta
manda elis un postal (R95) -.
postu
n., - Postu sanitariu (C.P.) -.
(POSTO). N.F. neol., vd. pustu.
potci-potci
v., *agitar a gua; chapinar;
chapinhar. N.F. Mandinga
ptcipotci que designa a parte de
uma lagoa com gua pouco
profunda. N.M. redobro. N.S. V.B.
potcoli
475
v., *espapaar; esborrachar;
esmagar. - Lifanti fala: pera son, bu
na ri, ma n na potcoliu gosi ki bu
kurpusinhu (P.B.) -. N.F. oxtona.
potcolidu
part., *esborrachado; rebentado.
N.S. V.M.
potensia
1.n., *poder; fora; vigor. - Djubi si
potensia, kusa ke misti i ta fasil
(L.Cat.) -. (POTNCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *em matemtica, nmero ou
base elevado a um determinado
valor ou expoente.
potika
v., *pentear o cabelo a modo de
tranas. N.F. proparoxtona. N.S.
V.M., sin. kordia kabelu.
poti-poti 1
v., *ser mole; ser lodoso; diz-se de
uma ferida em estado de infeco. -
arus poti-poti - ferida poti-poti -. N.F.
Mandinga ptoo que significa ser
lodoso. N.M. redobro. N.S. V.A.
poti-poti 2
n., *stio lodoso. - Poti-poti sta pa
tudu ladu (R95) -. N.F. Mandinga
ptoo.
potpotidu
part., *que est em putrefaco;
lamacento; podre. N.F. Mandinga
ptoo. N.S. V.M.
potok
1.intens., *adjunto de intensidade
com a funo de marcar o grau
superlativo ou a intensidade mxima
do processo ou do estado. - i susu
potok -. N.S. V.A., moli potok.
pot-potidura
n., *sujidade. - Pot-potidura di djusta
nan ku mantcukut (C.T.daM.) -. N.F.
Mandinga ptoo. N.M. redobro.
N.S. sin. susudadi.
povu
n., - no Guine na bai dianti, pabia
kadakin na sinti gustu de tera li, ki
un tera sabi dimas, un tera nunde ki
povus mama (R98) -. (POVO). N.F.
neol., vd. pobu.
povuason
n., *populao; os habitantes de um
territrio. (POVOAO). N.F. neol.
N.S. V.B., sin. povu.
pozison
n., *colocao; disposio; atitude. -
kil tropa tudu toma se pozison (C.P.)
-. (POSIO). N.F. neol.
praga
n., *acto de pedir um mal para
algum; maldio; calamidade. - Ka
bu fasi kila mas, si kila la bu na tene
praga garandi (J.D.) -. (PRAGA).
N.S. sin. maldison; da praga.
praia
n., *a beira do mar, ordinariamente
de areia. - E tadja praia e tudji
Bidjugus pa nada la o panha kombe
(M.M.) -. (PRAIA). N.F.
proparoxtona.
pranta
v., *meter na terra; transplantar;
cultivar. (PRANTAR; PLANTAR).
N.F. neol., vd. paranta 2. N.S. V.B.
prantadu
part., - Kil ku prantadu ku kil ku nasi
i ka djuntu (L.A.) -. (PRANTADO).
N.F. neol., vd. parantadu 2.
prantca
n., *tbua. - Alal sin prantca, sin
mutur, Anhu kamba (F.S.) -.
(PRANCHA).
prantcon
n., *prancha grande. (PRANCHO).
N.S. V.B.
prasa 1
1.n., *aglomerado urbano; centro
residencial e comercial; cidade. - I
para bin na prasa i na djuda si tiu
pabi na Brus (N.M.) -. (PRAA).
N.S. sin. sidadi; sin. vila; as
primeiras praas, ou entrepostos
comerciais fortificados, da Guin-
Bissau foram Cacheu, em 1587-88,
e Santa Cruz de Gunala, em 1592-
95.
2.n., *na cidade designa o centro
comercial, a feira ou o mercado. - e
ta bin bindi na prasa (N.M.) -. N.S.
prasa hipernimo de PRAA e de
476
CIDADE.
prasa 2
n., *militar sem patente; soldado.
(PRAA). N.S. V.B.
prata
n., *metal branco, brilhante, muito
usado em ligas de moedas e
joalharia, cujo smbolo [Ag]. -
Kadaun risibi un mueda di prata
(N.T.) -. (PRATA).
pratia
v., *revestir com uma camada de
prata. (PRATEAR). N.F. paroxtona.
N.S. V.B.
pratiadu
part., *revestido de prata, de cor
pratiada. - N na buska nha poeta,
sombra pratiadu di mundu (O.S.) -.
(PRATEADO).
pratika 1
v., *pr em prtica; fazer; realizar. -
N ta fasi apelu pa tudu djintis ki ta
pratika es fanadu di mindjer pa e
tenta djubi manera di kaba ku el
purki i ka muitu bon (IN96) -.
(PRATICAR). N.F. neol.
pratika 2
n., *maneira de proceder; costume;
experincia. - Ma i ka koretu, i ka
koretu es pratika (R95) -.
(PRTICA). N.F. proparoxtona,
neol.
pratikadu
part., *posto em prtica; feito;
realizado. - atu di ilegalidadi ke
pratikadu ate es pontu (R99) -.
(PRATICADO). N.F. neol.
pratikamenti
adv., *por experincia; para todos
os efeitos. - Pratikamenti tudu
padida pudi mamanta si fidju (R96) -
. (PRATICAMENTE). N.F. neol.
pratikanti
n., *ajudante. (PRATICANTE). N.S.
V.B.
pratiku
adj., *que diz respeito prtica;
experiente. - no kolaboradora na bin
tciganta mas si konsidjus pratikus
pa padidas (R96) -. (PRTICO).
N.F. proparoxtona, neol.
pratu
1.n., *pea de loua ou outro
material em que se come ou serve
comida. - e dibi di laba pratu ku
kudjer limpu (R95) -. (PRATO).
2.n., *cada uma das iguarias de
uma refeio. - Ora ku bu na
kusinha es pratu bu na randja
tceben ku kombe (N.M.) -.
pratu-fundu
n., *diz-se de prato de sopa, mais
fundo. (deriv. PRATO FUNDO).
N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
pratu-razu.
pratu-razu
n., *diz-se de prato ladeiro, pouco
fundo. (deriv. PRATO RASO). N.M.
lexia composta. N.S. V.B., ant.
pratu-fundu.
prazu
n., *perodo; tempo determinado. - I
guvernu dibi di djubi manera di da
elis prazu, kantu tempu ku na sta li
na Guine (IN96) -. (PRAZO). N.F.
neol.
prediu
n., *edifcio com vrios andares;
casa. - no tene ki prediu li di bairu di
Ajuda (IN96) -. (PRDIO). N.F.
proparoxtona, neol.
prefasiu
n., *na liturgia crist, a parte da
Missa que precede a grande orao
eucarstica; prlogo. - Prefasiu di
Difuntus (L.Cat.) -. (PREFCIO).
N.F. proparoxtona, neol.
prega 1
v.tr., *cravar. - prega arami di tetu
na tudu parti di dipozitu (Igr.I.) -.
(PREGAR). N.F. vd. perga 1.
prega 2
v., *predicar. - ma anos no ta prega
Kristu krusifikadu, ku sedu ofensa
pa Djudeus i tulesa pa Gregus, ma
pa kilis ku Deus tcoma, i djiresa di
Deus (N.T.) -. (PREGAR). N.F. vd.
perga 2.
prega 3
n., *dobra que se faz numa pea de
477
vesturio. (PREGA). N.F. neol. N.S.
V.B.
pregadu 1
part., *fixado com pregos; cravado. -
Jesus muri pregadu na krus (L.Cat.)
-. (PREGADO). N.F. pergadu.
pregadu 2
part., *proclamado; anunciado. - E
Bon Noba di Renu i na pregadu na
tudu mundu (N.T.) -. (PREGADO).
pregadur
n., *orador sagrado. - E ku manda n
fasidu pregadur ku apostolu (N.T.) -.
(PREGADOR).
pregason
n., *prdica; sermo. - e ripindi ku
pregason di Jonas (N.T.) -.
(PREGAO).
pregu
n., *haste de metal com cabea num
dos extremos e ponta aguada
noutro; cravo. - bu ta aprindi kuma
pregu ta pregadu na tabua (IN96) -.
(PREGO).
prekupa
v., - Ami na tera n prekupa (J.D.) -.
(PREOCUPAR). N.F. vd. priokupa.
premia
v.tr., *recompensar. (PREMIAR).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B., sin.
rekumpensa; da premiu.
premiadu
part., *recompensado.
(PREMIADO). N.S. V.B.
premiu
n., *recompensa; remunerao;
distino. - I ten un konkursu di lutu
pa un garandi premiu (F.J.) -.
(PRMIO). N.F. proparoxtona. N.S.
da premiu.
prenda
n., *ddiva; presente. - n na bin
kumpra prenda n na da bos (R95) -.
(PRENDA). N.F. neol.
prenha 1
1.v.intr., *estar ou ficar grvida. - Un
omi kasaba dus mindjer; e bin
prenha na mesmu mis, na mesmu
anu (L.S.) -. (EMPRENHAR). N.S.
prenha hipnimo de
EMPRENHAR que significa tambm
[tornar prenhe], cujo equivalente
prenhanta; sin. sta prenha.
2.v.intr., *diz-se das espigas dos
cereais.
prenha 2
1.adj.f., *em estado de gravidez.
(PRENHE).
2.adj., *cheio; pleno. - Ku no mon
prenha di fomi (Dea) -. N.S. sin.
gravida 2.
prenhada
n.f., *diz-se de uma mulher grvida.
- Si prenhada kai ataki, i pabia i tene
tenson di sangui altu (Igr.I.) -. (deriv.
EMPRENHAR).
prenhanta
v.caus., *tornar prenhe; fazer
conceber; engravidar. - Pape di
badjuda manda tcomal, i puntal
kuma ki fasi tok i prenhanta si fidju
(L.S.) -. (EMPRENHAR). N.S.
prenhanta hipnimo de
EMPRENHAR que significa tambm
[ficar prenhe], cujo equivalente
prenha.
prentcentce
n., *criana. - Anos tudu no dibi di
ama prentcentces pa i pudi kirsi na
sabura (R96) -. N.S. sin. kriansa.
pres
n., *valor pecunirio de um objecto;
custo. - E fasi konta di pres di librus
(N.T.) -. (PREO). N.F. presu. N.S.
ruma pres.
presa
n., *grande rapidez; urgncia;
impacincia. - Lubu ku presa na
limbi dja bis (P.B.) -. (PRESSA).
N.F. neol., vd. dipresa. N.S. ten
presa; ten dipresa.
presensa
n., *existncia ou comparncia de
uma pessoa num lugar
determinado. - Djuntadu na bu
presensa (L.Cat.) -. (PRESENA).
N.F. neol., pursensa.
presenti
1.adj., *que est num determinado
lugar. (PRESENTE).
478
2.n., *dom; ddiva, donativo.
(PRESENTE).
presidensia
n., - mesa di presidensia di
Asembleia (R99) -.
(PRESIDNCIA). N.F.
proparoxtona, neol., vd.
prisidensia.
presidenti
n., - Obrigadu presidenti (R95) -.
(PRESIDENTE). N.F. neol., vd.
prisidenti.
presta
1.v.tr., *conceder; dedicar. - kadakin
ten kau ki na presta si sirvisu (R95) -
. (PRESTAR).
2.v.intr., *ser apto; valer; servir. - kila
i di sil ma i ka presta nada (R98) -.
presu
n., - kal presu ki na nganha pa ba
pui si fidju la? (R95) -. (PREO).
N.F. neol., vd. pres.
pretasku
adj., *qualidade do que negro;
preto. (deriv. PRETO). N.S. V.B.
pretsi
v.caus., (TORNAR PRETO). N.F.
vd. pretusi. N.S. V.A.
pretu
1.adj., *cor oposta do branco;
escuro; negro. - Ora di tindji saia e
ta pul koris pretu ku burmedju (N.M.)
-. (PRETO). N.S. kakuba pretu; ant.
branku.
2.n., *pessoa com a pele mais
escura. - Portuguis ta fala mikozi,
ma pretu ta fala oson, n ta kural
tambe (IN99) -.
pretusi
v.caus., *escurecer; africanizar;
tornar-se preto. (deriv. PRETO).
N.F. proparoxtona, pretsi. N.S.
V.A.
pretusidu
part., *africanizado; feito preto.
(deriv. PRETO). N.S. V.A.
prevenson
n., *conjunto de medidas tomadas
para prevenir; precauo; profilaxia.
- prevenson kontra duensa di Sida
(R95) -. (PREVENO). N.F. neol.
N.S. toma prevenson.
previni
1.v.tr., *precaver; impedir; evitar. -
utru objetivu i pa e previni
propagason di duensa (R95) -.
(PREVENIR). N.F. neol., privini.
2.v.intr., *acautelar-se. - Purke i ka
ten kusa suma previni (R95) -.
(PREVENIR-SE). N.S. sin. toma
prevenson.
prezervativu
n., *involucro de borracha muito fina
e resistente utilizado nas relaes
sexuais como contraceptivo ou
como proteco contra
determinadas doenas. - Abo, bu
fala kuma bu ka gosta di uza
prezervativu (R95) -.
(PRESERVATIVO). N.F. neol. N.S.
sin. kamisinha.
prezu
1.adj., *metido em priso; detido. -
no misti sibi si inda i sta prezu (R99)
-. (PRESO). N.F. prindidu.
2.n., *pessoa que est em priso;
prisioneiro. - Kapiton ntrega prezus
na mon di Djeneral di tropa (N.T.) -.
prifiri
v., - E prifiri kumpra se bon kusas di
ronku (N.M.) -. (PREFERIR). N.F.
vd. pirfiri.
priguisa
n., - i ten kilis ku na ianda na
priguisa, e ka na fasi nada (N.T.) -.
(PREGUIA). N.F. vd. pirguisa 2.
priguisozu
adj., *que tem preguia; que no
gosta de trabalhar; lento; indolente.
- no ka seduba priguisozu na bo
metadi (N.T.) -. (PREGUIOSO).
N.F. neol., pirguisus. N.S. sin.
mandrion.
primariu
adj., *que est primeiro; principal. -
kudadus primariu di saudi (Igr.I.) -.
(PRIMRIO). N.F. proparoxtona.
primi
v.tr., - Limon, kortal bu primil na un
litru di iagu, i sta bon pa bibi (R98) -.
479
(PREMER). N.F. vd. pirmi.
primidu
part., *espremido; comprimido.
(PREMIDO). N.F. vd. pirmidu. N.S.
V.B.
primu
n., *filho de tia ou de tio em relao
aos sobrinhos destes; qualquer
parente. - nha primu Seko Sanha ke
risibi elis (R95) -. (PRIMO; PRIMA).
N.S. sin. primu-ermon.
primu-ermon
n., * filho de tia ou de tio em relao
aos sobrinhos destes. - Es i nha
primu-ermon (V.D.) -. (deriv. PRIMO
IRMO). N.M. lexia composta. N.S.
sin. primu.
prinda
v., - Lubu prinda la, djuntu ku Lebri
(Ch.Mb.) -.(PENDURAR). N.F. neol.,
vd. pindra.
prindadu
part., - I tarda prindadu la (Ch.Mb.) -
.(PENDURADO). N.F. neol., vd.
pindradu.
prindi 1
v.tr., *segurar com a mo; atar;
capturar. - i manda ordi pa e prindi
kil dus ermons (L.S.) -. (PRENDER).
prindi 2
v., - bo toma sintidu ku kilis ku ta bai
kontra nsinu ku bo prindi (N.T.) -.
(APRENDER). N.F. vd. aprindi.
prindidu
part., *feito prisioneiro; preso. -
manga di djinti prindidu e lebadu
(A.T.) -. (PRENDIDO). N.F. vd.
prezu.
prinsesa
n., *esposa de prncipe; filha de
famlia reinante. (PRINCESA). N.S.
V.B.
prinsipal
adj., *o mais importante; essencial. -
Bandin, merkadu prinsipal la na
prasa (R98) -. (PRINCIPAL). N.F.
neol. N.S. sin. fundamental.
prinsipalmenti
adv., *sobretudo; especialmente. -
Liti di mame i mindjor alimentu pa
mininus, prinsipalmenti duranti
kuatru o seis mis di vida di mininu
(R96) -. (PRINCIPALMENTE). N.F.
neol.
prinsipe
n., *filho ou membro da famlia
reinante. (PRNCIPE). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. V.B.
prinsipiu
1.n., *comeo; origem; causa
primria. - Prinsipiu i ka nada, fin ki
tudu (L.A.) -. (PRINCPIO). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. sin.
kunsada.
2.n., *opinio; norma; lei geral. - Ami
sempri n ta parti di prinsipiu kuma
djinti dibi di ba kuridji des mumentu
ke sibi kuma es kusa ku n na fasi i
ka kuretu (IN96) -.
priokupa
1.v.tr., *causa preocupao a;
inquietar. - no papia na un kusa ke
na priokupanu tciu (R95) -.
(PREOCUPAR). N.F. neol.,
prekupa.
2.v.intr., *sentir preocupao;
inquietar-se. - no dibi di priokupa ku
ijeni (IN96) -. (PREOCUPAR-SE).
priokupadu
part., *que tem preocupao;
inquieto. - Pupulason ta mostra
muitu priokupadu ku kustu di vida
(R96) -. (PREOCUPADO). N.F.
neol.
priokupason
n., *inquietao; cuidado. - Nha
priokupason i di bisti mesmu ki
ratadju ma pa n ianda na rua di
Bisau rostu riba (IN96) -.
(PROCUPAO). N.F. neol.
prioridadi
n., *precedncia; anterioridade. -
Pabia di kila i dadu prioridadi (R95) -
. (PRIORIDADE). N.F. neol.
prisidensia
n., *cargo e funes de presidente;
acto de presidir. (PRESIDNCIA).
N.F. proparoxtona, presidensia.
N.S. V.A.
prisidenti
480
n., *o que preside; ttulo do chefe de
Estado. - N ta pidi prisidenti di
Asembleia pa no vota un risoluson
(R99) -. (PRESIDENTE). N.F.
presidenti.
prisis
adj., - ke ki prisis i korajen (C.V.) -.
(PRECISO). N.F. oxtona, vd.
pirsis.
prisisa
v., - Fijon ta nansi, i ka prisisa muitu
iagu di tcuba, serenu di noti ta
djusta (F.M.) -. (PRECISAR). N.F.
neol., vd. pirsisa.
prisizamenti
adv., *rigorosamente; exactamente.
- Divorsiu prisizamenti sempri ta ten
lugar ora ke bin ba odjadu infrason
par un di un parti (R95) -.
(PRECISAMENTE). N.F. neol.
privadu
adj., *que no pblico; que no
do estado; particular. - i ten skolas
privadu pa koitadi tambe (MR98) -.
(PRIVADO). N.F. neol.
privini
- luta pa privini asidentis ki ten
asoladus no sidadi di Bisau (R95) -.
(PREVENIR). N.F. neol., vd.
previni.
prizon
n., *cadeia; calabouo; crcere. -
suma ki lojiku, i pudu na prizon di
Sugunda Skuadra (R95) -.
(PRISO). N.F. neol. N.S. sin.
kalabus.
prizoneru
n., *pessoa que est detida em
priso. - Varius utrus kamaradas kai
prizoneru, utru muri na kil momentu
la (C.P.) -. (PRISIONEIRO). N.F.
neol. N.S. sin. kalabuseru.
proba 1
v.tr., *demonstrar com provas;
testemunhar; tornar evidente. - e ka
pudi proba kusas ke na akusan nel
gosi (N.T.) -. (PROVAR). N.F. prova
1. N.S. purba hipernimo de
PROVAR, que significa tambm
degustar, cujo equivalente purba.
proba 2
1.n., *indcio, testemunho;
demonstrao. - Abos propi bo sibi
kuma ki da proba di si balur (N.T.) -.
(PROVA). N.F. prova 2.
2.n., *situao difcil. - firmesa ta
djuda pasa proba, pasa proba ta da
speransa (N.T.) -. N.S. sin.
probason.
3.n., *exame escolar. N.S. sin.
izami.
probadu
1.part., *demonstrado. - akuzason i
ten ku sedu probadu pa boka di dus
o tris tustumunha (N.T.) -.
(PROVADO). N.F. provadu.
2.part., *que sofreu provao. - Fe
ku probadu ten garandi balur mas di
ki uru (N.T.) -.
probason
n., *dificuldade; desgraa; prova. -
Pa pudi sibi si na bardadi
djuramentu di dus djintis i tok mortu
rapati elis, probason ten ku bin
dipus di alguns mizis o anus di
kazamentu (Igr.I.) -. (PROVAO).
N.S. sin. proba 2.
problema
n., - Kila ka ten problema (R95) -.
(PROBLEMA). N.F. neol., vd.
prublema.
produson
n., - Bu pudi uza iagu pa aumenta
produson di bu terenu (Igr.I.) -.
(PRODUO). N.F. neol., vd.
pruduson. N.S. sin. produtu.
produtu
n., - no na tisi prumeru produtus di
no tcon pa kaza di Sinhor (Igr.I.) -.
(PRODUTO). N.F. neol., vd.
prudutu. N.S. sin. produson.
profesa
v., *confessar publicamente;
praticar. - no na profesa no fe na
verdaderu, iternu divindadi (L.Cat.) -
. (PROFESSAR). N.F. neol.
profesia
n., *predio do futuro; vaticnio. - E
djintis mostra bardadi di profesia di
Isaias ku fala: bo na sukuta, ma bo
481
ka na ntindi (N.T.) -. (PROFECIA).
N.F. paroxtona, neol.
profesor
n., - profesor ta skribi na kuadru,
alunu ta falal, nau, profesor, i ka sin,
kil letra trokial (C.P.) -.
(PROFESSOR). N.F. neol., vd.
pursor.
profeta
n., *pessoa que prediz o futuro por
inspirao divina; adivinho; vidente.
- Profeta tene suma mison papia na
tudu kau, pa tudu alguin (L.S.) -.
(PROFETA). N.F. neol., prufeta.
profetisa 1
v., *predizer o futuro por inspirao
divina; prever antecipadamente. -
Abo i Kristu, profetiza pa nos,
divinha kin ku dau! (N.T.) -.
(PROFETIZAR). N.F. neol.
profetisa 2
n.f., *mulher que prediz o futuro;
vidente. (PROFETISA). N.F. neol.
N.S. V.A.
profisional
adj., *que prepara para certas
profisses; diz-se de equipamento
sofisticado. - skola profisional (IN96)
-. (PROFISSIONAL). N.F. neol.
profison
n., - ora ku fala bu ama e profison,
bu ten ke sakrifika pa ki profison ku
abo livrimenti bu kudji (IN96) -.
(PROFISSO). N.F. neol., vd.
prufison.
programa
n., - Bu sigui no programa desdi
inisiu? (R95) -. (PROGRAMA). N.F.
neol., vd. prugrama.
projeta
v., *planear; formar um projecto de.
- anos no ten ku projeta no kriansa i
purparal pa futuru (R95) -.
(PROJECTAR). N.F. neol.
projetu
1.n., *o que tencionamos fazer;
desgnio; plano. - No ilabora projetu
(R95) -. (PROJECTO). N.F. neol.,
prujetu.
2.n., *organizao ou empresa que
executa uma aco de
desenvolvimento. - projetu di
algudon na Lesti di pais (R98) -.
proklama
1.v., *aclamar; anunciar em voz alta.
- no na proklama bu resureson
(L.Cat.) -. (PROCLAMAR). N.F.
neol.
2.v., *decretar; reconhecer
solenemente. - diklarason di diritus
di mininu proklama kuma mundu
dibi di da mininu mindjor ki tene
(R96) -.
prokura 1
v., *buscar; pesquisar. - i nesesariu
prokura un soluson (R98) -.
(PROCURAR). N.F. neol., prukura.
prokura 2
1.n., *busca; pesquisa.
(PROCURA). N.F. neol.
2.n., *demanda; desejo de adquirir. -
Ku es prokura garandi dimas sirbis
di taxi kunsa na piora (P.dosS.) -.
prokurador
n., *administrador; representante. -
Prokurador djeral di Republika (R95)
-. (PROCURADOR). N.F. neol.
prokuradoria
1.n., *gabinete ou ofcio do
procurador. (PROCURADORIA).
N.F. neol.
2.n., *na Guin-Bissau, diz-se da
Procuradoria Geral da Repblica. -
No bai pa ba ruspundi prokuradoria
(R95) -.
prokuradu
part., *buscado. - I bin kunsa
prokuradu kanua (R95) -.
(PROCURADO).
promoson
1.n., *melhoria; progresso. - tarbadju
di promoson umanu (L.Cat.) -.
(PROMOO). N.F. neol. 2.n.,
*subida de categoria no emprego ou
na escola.
promovi
v.tr., *desenvolver, fomentar;
aumentar. - no pensa no dibi di
promovi setor privadu (MR98) -.
(PROMOVER). N.F. neol.
482
prontia
v., - Gosi e prontia pa bai palasiu pa
bai odja regulu (A.P.) -.
(APRONTAR). N.F. paroxtona,
neol., vd. pruntia.
prontu
adj., - Anos no sta prontu pa kila
(R95) -. (PRONTO). N.F. neol., vd.
pruntu.
pronunsia 1
1.v.tr., *dizer; recitar. - Si palabras di
guera i kolisensa, pronunsiadu di mil
i un manera, konformu orijen di kin
ki pronunsial (P.dosS.) -.
(PRONUNCIAR). N.F.
proparoxtona, neol., purnunsia 1.
2.v.tr., *decretar; publicar.
3.v.intr., *emitir opinio. - son
parlamentu ku pudi pronunsia si
kontra i dibi di mandadu tropas pa
mison na strandjeru (R95) -.
pronunsia 2
n., *maneira de expressar os sons
de uma lngua; sotaque.
(PRONNCIA). N.F. proparoxtona,
neol., purnunsia 2. N.S. V.B.
pronunsiadu
part., *proferido com clareza. -
palabras di Sinhor dibi di
pronunsiadu ku klaresa, siparadu,
suma ki dibi di sedu (L.Cat.) -.
(PRONUNCIADO). N.F. neol.
pronunsiamentu
n., *revolta. (PRONUNCIAMENTO).
N.F. neol. N.S. V.B.
propaganda
n., *conjunto de actos destinados a
difundir uma doutrina, uma ideia ou
um produto. - E lanta se
propaganda na radiu (C.P.) -.
(PROPAGANDA). N.F. neol.
propi
1.adj., *mesmo; pessoal; particular. -
mindjer budjugu propi ku ta buska
omi ki misti pa kasal (N.M.) -.
(PRPRIO).
2.adj., *apropriado; adequado;
caracterstico. - na altura propi di
disfili (R95) -.
3.adv., *exactamente; no sentido
exacto, precisamente. - i ka un kusa
normal, no sibi propi situason di
Guine (R95) -. (deriv.
PROPRIAMENTE). N.S. propi
hipernimo de PRPRIO e de
PROPRIAMENTE.
proposta 1
v., *propor; sugerir; apresentar. - I
propostan pa n bai Bubaki -. (deriv.
PROPOSTA). N.S. V.A., sin.
propui.
proposta 2
n., *proposio; oferta; moo. -
Komentariu di guvernu kontra
proposta di Partidus (R98) -.
(PROPOSTA). N.F. pruposta.
propui
v., *apresentar; sugerir. - un
programa mon ku fundinhu di Liga
guinensi di diretus umanus, ku no
na propui pa bo obi (R96) -.
(PROPOR). N.F. paroxtona, neol.
N.S. sin. proposta 1.
prosimu
1.adj., *vizinho; perto; imediato. -
Ate prosimu semana no na torna
kontra li mas (R97) -. (PRXIMO).
N.F. proparoxtona.
2.n., *cada pessoa considerada
como semelhante ou irmo. - Ama
bu prosimu suma abo mesmu (R98)
-.
prostituison
n., *comrcio de favores sexuais;
vida que leva quem faz comrcio de
sexo. - Droga tciu, prostituison tciu,
asaltu di mons armada tciu, bu ka ta
ntindi (IN96) -. (PROSTITUIO).
N.F. neol.
protaina
n., *composto orgnico formado por
aminocidos, muito importante na
constituio dos seres vivos. - Pa
tene bon sangui, i prisis protainas ku
vitaminas (Igr.I.) -. (PROTENAS).
N.F. paroxtona, neol.
protazi
n., *a orao condicional,
introduzida pela conj. se, num
perodo ipottico. (PRTASE). N.F.
483
proparoxtona. N.S. V.A., ant.
apodasi.
proteson
n., *abrigo; amparo; cuidado;
defesa. - proteson kontra tudu forma
di splorason ku diskriminason (R96)
-. (PROTECO). N.F. neol.
proteson vejetal
n., *conjunto de meios utilizados a
fim de combater as doenas das
plantas. - Asosiason di Mariama
manda tcoma grupu di proteson
vejetal pa djubi duensa ki kai na
plantas dentru di orta (Cenfa) -.
(PROTECO VEGETAL). N.F.
neol. N.M. lexia composta.
protiji
v., - i ten manera di protiji fonti pa bu
pudi buska iagu limpu (Igr.I.) -.
(PROTEGER). N.F. neol., vd.
prutiji.
prova 1
v.tr., - Tudu dia n ta proval li gora
de (R95) -. (PROVAR). N.F. neol.,
vd. proba 1.
prova 2
n., - Pursor na fasiba prova (N.M.) -.
(PROVA). N.F. neol., vd. proba 2.
provadu
part., *demonstrado. - e lambu
dukumentu ke provadu ke bindi
arma (R98) -. (PROVADO). N.F.
neol. vd. probadu.
proverbiu
1.n., *mxima expressa em poucas
palavras e rica em imagens e
ensinamentos; sentena moral;
ditado. - i ta mostra kuma proverbiu i
bardadi ku fala: Katcur ta riba pa si
ramasadura (N.T.) -. (PROVRBIO).
N.F. proparoxtona, neol. N.S. sin.
ditu.
2.n., *livro da Bblia do Antigo
Testamento. - Livru di Proverbiu i
fala sin: Na kasabi i bon tene un
alguin pertu di bo di ki un ermon di
lundju (R98) -.
providensia
1.n., *Deus como protector do
Mundo e dos seres vivos. - Ku un
providensia adimiradu Bu ta ordena
ivuluson di tempus (L.Cat.) -.
(PROVIDNCIA). N.F.
proparoxtona, neol., purvidensa.
2.n., *preveno.
provoka
v.tr., *causar; originar; incitar;
desafiar. - purkus pa li, e na entra e
na sai, kabras djuntu ku pekaduris,
kusa ku pudi bin provoka duensas
(R95) -. (PROVOCAR). N.F. neol.
prublema
n., *dificuldade; dvida; questo
posta para ser resolvida. - E ta sta
dianti di prublemas di duensa, sin
kondisons pa e pudi kuradu (R96) -.
(PROBLEMA). N.F. purblema;
problema.
prublematika
n., *conjunto das questes postas
por um determinado assunto. -
asuntus ku sta ligadu ku
prublematika di rispitu pa diritus
umanus na teras afrikanus ku tene
Purtuguis suma lingua di tarbadju
(R95) -. (PROBLEMTICA). N.F.
proparoxtona, neol.
prudenti
adj., *que tem prudncia; cauteloso;
previdente. - Servu fiel, prudenti
(L.Cat.) -. (PRUDENTE). N.F. neol.
pruduson
n., *o que produzido; realizao;
produto. - Es tarbadju i konta ku
pruduson i aprizentason di Antoniu
(R98) -. (PRODUO). N.F.
produson. N.S. sin. prudutu.
prudutu
n., *coisa produzida; resultado;
obra; fruto. - Djuda kampunes pa e
pudi tira si prudutu di matu, pa pudi
odja un pres djustu na fera (Igr.I.) -.
(PRODUTO). N.F. produtu. N.S.
sin. pruduson.
pruduzi
1.v.tr., *dar frutos; fabricar. - Tera ku
ta pruduzi tciu bida dja lala (Igr.I.) -.
(PRODUZIR). N.F. neol.
2.v.tr., *criar; originar. - i ten projetu
bon ku ta pruduzi dizinvolvimentu
484
(Igr.I.) -.
pruduzidu
part., *criado; fabricado; originado. -
Librusinhu pa Dizinvolvi Saudi na
kaza, pruduzidu pa kumite pa
avansa leitura (Igr.I.) -.
(PRODUZIDO). N.F. neol.
prufeta
n., (PROFETA). N.F. vd. profeta.
N.S. V.B.
prufison
n., *emprego; ofcio; ocupao;
mister. - Nhu na kunfundi es
prufison bonitu ku di djidiundadi
(R98) -. (PROFISSO). N.F.
profison.
prufuma
v., - i prufuma ku prufumi (N.M.) -.
(PERFUMAR). N.F. vd. purfuma.
prugrama
1.n., *prospecto; projecto. - Nes
prugrama no tene sinku konsidju
basiku (R96) -. (PROGRAMA). N.F.
programa.
2.n., *ndice das matrias de um
curso escolar.
3.n., *transmisso da Rdio ou da
Televiso. - no ta kontenti pa
prugrama ki ta da (R98) -.
prugresu
n., *aumento gradual; crescimento;
desenvolvimento. - Prugresu, pas,
dizinvolvimentu di e povu li, i mati na
palavra di ordi di Partidu (R98) -.
(PROGRESSO). N.S. sin.
dizinvolvimentu; sin. krisimentu.
prugridi
v., *crescer; aumentar
gradualmente; desenvolver. - si
ivuluson na dipindi di sirkustansia i
di ke manera ki na prugridi (MR98) -
. (PROGREDIR). N.S. sin. bai
dianti; sin. dizinvolvi.
prugunta
v., - E na prugunta kal ki mensajens
ki dadu (R95) -. (PERGUNTAR).
N.F. vd. punta.
pruibi
v.tr., *impedir que se faa;
interdizer. - Ke ku manda bo na fasi
kusa ku lei pruibi fasi na dia di
diskansu? (N.T.) -. (PROIBIR). N.F.
paroxtona, neol. N.S. sin. tudji.
pruibidu
part., *interdito; impedido.
(PROIBIDO). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. tudjidu.
prujetu
n., - prujetu di vida komun (R95) -.
(PROJECTO). N.F. vd. projetu.
prujidika
v., - Es koperason ke na fasi i na
prujidikanu (IN96) -.
(PREJUDICAR). N.F. vd. prujudika.
prujudika
v.tr., *causar prejuzo; danificar. - e
na prujudika se propi ermons (IN96)
-. (PREJUDICAR). N.F. prujidika.
prukura
v., - ora ku bu na bari, bu ten ku
prukura bari ki kantus di kasa tudu
(IN96) -. (PROCURAR). N.F. vd.
prokura.
pruma
v.tr., *pr na vertical; endireitar.
(APRUMAR). N.S. V.B.
prumadu
part., *endireitado. (APRUMADO).
N.S. V.B.
prumedu
quant., - Es i na kambau suma
prumedu liti di bu mame (L.A.) -.
(PRIMEIRO). N.F. vd. purmeru.
prumeru
quant., - prumeru kusa bu ka na
mora na kasa di alguin sin paga
renda (N.M.) -. (PRIMEIRO). N.F.
vd. purmeru.
prumesa
n., - N na fika li, ku prumesa di
kuma n na sta ku bos dia des de
mis (R95) -. (PROMESSA). N.F. vd.
purmesa.
prumu
n., *instrumento para verificar a
direco vertical. (PRUMO). N.S.
V.B.
prunha
1.n., *fruto do abrunheiro da famlia
das Rosceas. (ABRUNHO). N.S.
485
V.B.
2.n., *fruto da ameixeira, da famlia
das Rosceas; ameixa. N.S. V.B.;
n.v. Prunus domestica.
pruntasku
*facilidade de execuo; rapidez;
prontido. - i nota pa pruntasku di
Yonta (G.F.) -. (deriv. PRONTO).
pruntia
1.v.tr., *pr pronto; preparar. - Bo
pruntia soldadu, ku mas di kabalu,
ku lanseru, pa bai Sesareia aos novi
ora di noti (N.T.) -. (APRONTAR).
N.F. paroxtona, prontia.
2.v.intr., *preparar-se. - Bo pruntia
pa dia ku Sinhor na bin (N.T.) -.
(APRONTAR-SE).
pruntu
1.adj., *preparado; disposto para;
acabado. - Ora ku bianda sta
pruntu, fasi forsa bu kumel kinti-kinti
(Igr.I.) -. (PRONTO). N.F. prontu.
2.interj., *interjeio que significa
[est tudo preparado]. - Pruntu, tira
kasrola ku pedra di markason
(M.M.) -.
prupara
v.tr., - Ora ku bu prupara tudu e
kusas, bu na panha galinha bu na
matal (R96) -. (PREPARAR). N.F.
neol., vd. purpara.
pruposta
n., - Pruposta aprizentadu aonti di
noti (R95) -. (PROPOSTA). N.F. vd.
proposta.
prupozitu
1.n., *inteno; intento.
(PROPSITO). N.F. proparoxtona,
neol.
2.loc.adv., di prupozitu,
*intencionalmente. - i ka kuma n na
fasil di prupozitu (R95) -. (DE
PROPSITO).
prusesu
1.n., *maneira de fazer uma coisa;
evoluo. - prusesu di
dizinvolvimentu di un povu i ten ke
sedu kusa ku na kudjidu pa kil
propiu povu (R9&) -. (PROCESSO).
2.n., *aco judicial.
prusigui
v., - No na prusigui ku utrus notisias
(R95) -. (PROSSEGUIR). N.F. neol.,
vd. pursigui.
prutiji
v., *socorrer; defender; cuidar. -
Familiaris prisiza aprindi di prutiji i di
kuida di duenti (R95) -.
(PROTEGER). N.F. protiji.
pruveta 1
v., - I misti pa pruveta kil terenu
(R98) -. (APROVEITAR). N.F. neol.,
vd. purbita.
pruveta 2
n., *vaso cilndrico de vidro.
(PROVETA). N.S. V.B.
pruvinsia
n., *diviso territorial de certos
estados. - Es i lista di chefis di
pruvinsia ku bai mora na Jerusalen
(Igr.I.) -. (PROVNCIA). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. sin. rijon.
pruzuntu
n., *perna posterior do porco depois
de salgado, curado e seco.
(PRESUNTO). N.S. V.B.
psikolojiku
adj., *que relativo psicologia. - e
papia di temas, suma dimografiku,
juridiku, psikolojiku (R95) -.
(PSICOLGICO). N.F.
proparoxtona, neol.
pua
n., *ponta aguada. (PUA). N.S.
V.B.
pubis
n.pl., - I distindi stera di tcur, pubis,
pubis tudu kontra, tera na tcora
pena (C.S.) -. (POVO). N.F.
paroxtona, arc., vd. pobu.
publika
v.tr., *tonar pblico; divulgar. - e
kume e farta e bai publika bu puder
(L.Cat.) -. (PUBLICAR). N.F. neol.
publikamenti
adv., * vista de todos; em pblico. -
i ka asin publikamenti pa dinheru
djugadu (R95) -. (PUBLICAMENTE).
N.F. neol.
publiku
486
1.adj., *que de todos; conhecido
de todos; notrio. - anos no ten ku
rispita opinion publiku (R98) -.
(PBLICO). N.F. proparoxtona,
neol.
2.n., *o povo em geral. - Antis di
indipendensia, taxi tenba na numeru
sufisienti pa publiku di Bisau
(P.dosS.) -. N.F. proparoxtona.
pucha
v.tr., *esforar-se para atrair a si;
arrastar; levar. - Si no pui fugon
mindjoriadu, utru bias mindjer na bin
pidi kil panela di sol ku ta pucha
iagu di regua orta, nos painel solar
ki ta tcomadu (M.M.) -. (PUXAR).
N.S. pucha kombersa.
pucha kombersa
coloc., *induzir ou levar a conversa
para um determinado assunto. -
Purki konformu pucha kombersa ta
sai asin ki ta fika, bu ta fika bu na
aprindi (IN96) -. (PUXAR A
CONVERSA).
puchu
n., *nus das aves. - Galinha bu na
kortal, bu tiral ki puchu (R96) -.
(deriv. PUXO).
puder
1.n., *possibilidade; fora fsica;
autoridade. - nunde ku es sai ku
djiresa ku puder di fasi e milagris?
(N.T.) -. (PODER).
2.n., *soberania; hegemonia. - i bin
fika na puder el son suma dunu di
tcon (P.dosS.) -.
pudera
v., *ter poder sobre algum. - Suma
poeta, e mundu ke Deus dan ta
leban, i ta ngodan, i ta pudera di mi,
i pudera di nha alma (O.S.) -.
(APODERAR-SE).
puderozu
adj., *que tem muita fora ou poder;
potente. - Milagri ta mostranu kuma
Jesus i salbadur puderozu di mundu
-. (PODEROSO). N.F. neol.,
puderus. N.S. tudu-puderozu.
puderus
adj., (PODEROSO). N.F. oxtona,
vd. puderozu. N.S. V.A.
pudi
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito [possibilidade]. -
Taxista pudi para manga di bias na
strada i tciganta pasajerus (P.dosS.)
- Kuspi i pudi ka sedu un mau jestu,
ora ki fasidu na kau propi ki dibi di
fasidu (R95) -. (PODER). N.S. sibi
exprime o conceito [habilidade].
2.v., *ter direito de; ter fora para. -
Bu ka pudi, nin Guinensi ka sta la
(R95) - Bisenti spurmenta lambu po,
i ka pudi (Dea) - pobris ta bai
konformu e pudi (P.dosS.) -.
(PODER). N.S. ka pudi; pudi ku.
pudi ku
v.prep., *ser mais forte; diz-se
tambm de um medicamento que
eficaz para combater uma doena;
poder contra. - Pis-kabalu falal: abo,
bu pudi ku mi? (L.S.) -. (deriv.
PODER COM). N.S. PODER COM
significa suportar, ter capacidade
para.
pudin
n., *doce preparado em banho-
maria. (PUDIM). N.S. V.B.
pudu
part., *colocado; posto. - Sal ka ta
pudu na iagu si bu ka sta prontu pa
kusinha (L.A.) -. (deriv. PR).
puera
n., *terra seca reduzida a partculas
muito fina; p. - N sunha turbada di
puera toma konta di tera, po di matu
na kai, iagu di tcuba na bida
kaskadju, limaria na muri, es i ka
bon sinal (N.M.) -. (POEIRA). N.F.
paroxtona, poera. N.S. sin. po.
puesia
n., - Bu gosta di fasi puesia? (R95) -
. (POESIA). N.F. paroxtona, vd.
poesia.
pui
1.v.tr., *colocar; meter. - E ta fasi un
sirkulu e pui dus o tris na metadi pa
ba toka tambur (N.M.) -. (PR).
N.M. pui unido ao pronomes
pessoais objecto d as formas: pun;
487
puu; pul; punu; pui bos; pui elis.
N.S. P.arc. poer; pui kadiadu, pui
kampu; pui menda; pui mesa; pui
mon; pui mon na alguin; pui mon
riba di, pui na ordi; pui ntranku;
pui pe; pui sal; pui sintidu; pui
termu.
2.v.tr., *escrever; atribuir. - ninguin
aos i padi si fidju i pui nomi di antigu
kombatentis di liberdadi patria (R99)
-.
pui kadiadu
coloc., *fechar. (PR CADEADO).
N.S. V.A., sin. lakaria.
pui kampu
coloc., *acampar. (deriv. PR O
CAMPO). N.S. V.B.
pui koroa
coloc., *coroar; premiar. - Bu pul
koroa di gloria ku onra (N.T.) -.
(PR COROA). N.F. koroa 1.
pui menda
coloc., *remendar (PR UM
REMENDO). N.S. V.A.; sin. bota
rumbu.
pui mesa
coloc., *preparar os pratos para se
servir a refeio. (PR A MESA).
N.S. V.A.
pui mon
coloc., *responsabilizar-se de uma
coisa; colaborar. - Deus fala: pui
mon n djudau (L.A.) -. (deriv. PR
AS MOS). N.S. pui mon na
alguin; pui mon riba di.
pui mon na alguin
v.prep., *bater a algum; bater em
algum; castigar. - Si bo torna fasil,
n na pui mon na bos (A.T.) -. (deriv.
PR AS MOS EM).
pui mon riba di
v.prep., *gesto litrgico de estender
as mo sobre a cabea de algum
ou sobre as ofertas, como sinal de
consagrao ou de bno. - n ta
lembrau pa bu disperta ki don ku
Deus dau otca n pui mon riba di bo
(N.T.) -. (deriv. PR AS MOS A
RIBA DE).
pui na ordi
coloc., *ordenar; organizar; tomar
medidas rspidas com relao s
crianas. - N fikau na Kreta pa bu
pudi pui na ordi kusas ku falta inda
(N.T.) -. (PR EM ORDEM).
pui ntranku
coloc., *segurar com tranca ou
tranco; trancar. - e pui si portas, si
fitcaduras ku ntrankus (A.T.) -.
(deriv. PR O TRANCO).
pui pe
coloc., *marcar presena; ir. - Lubu
torna pui pe na tarbadju (A.P.) -.
(deriv. PR O P).
pui sal
coloc., *adicionar sal na comida;
temperar com sal. - bu ta pui sal ku
bu sibi kuma i ka na salga (R95) -.
(PR SAL).
pui sintidu
coloc., *prestar a devida ateno. -
No pui sintidu na tarbadju, pa no
para sukuta arus di loja (IN84) -.
(deriv. PR O SENTIDO).
pui termu
coloc., *terminar; acabar. (PR
TERMO). N.S. V.A.
puk
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de acrescentar o sema
[completamente]. - nha orta di kadju
kema nan puk (C.V.) -.
pukenta
v.caus., * incomodar; molestar. - ka
bu pukenta kon ku na bin lanta i bai
(G.F.) -. (deriv. APOUCAR).
pukentadu
part., *aflito; incomodado;
molestado. - si bida pukentadu
(T.Tc.) -. (deriv. APOUCAR).
pukentadur
n., *importuno. (deriv. APOUCAR).
N.S. V.B.
pukentasku
n., *incmodo; maada;
importunao. (deriv. APOUCAR).
N.S. V.M.
puku
1.adv., *advrbio de quantidade que
significa [pequena quantidade; no
488
muito]. - i bibi, i bibi, falta puku
bariga rebenta ku el (P.B.) -.
(POUCO).
2.quant., *adjectivo indefinido que
significa [pequeno; limitado]. - i tene
afinal puku interesi pa guvernantis
(R95) - no sibi kuma, na no tera, no
tene puku kaus di diverson (R95) -.
(POUCO).
puku bias
loc.adv., *raramente; poucas vezes.
N.S. V.B.
puku-puku
loc.adv., *gradualmente; pouco a
pouco; a pouco e pouco. - Asin
puku-puku frakesa ta bin (Igr.I.) -.
(POUCO A POUCO). N.M. redobro.
pula
v., *saltar. (PULAR). N.S. V.B.
pulada
n., *salto. (PULO). N.S. V.B.
pulga 1
v., *tomar uma purga; administrar
uma purga. (PURGAR). N.S. V.B.
pulga 2
1.n., *medicamento que limpa os
intestinos; purgante. (PURGA). N.S.
sin. pulganti.
2.n., *planta medicinal da famlia
das euforbiceas, utilizada no
tratamento de picada de cobra e dor
de barriga; purgueira. - rapati ramus
di pulga o di kalker arvuri pertu di
kaza (Igr.I.) -. (deriv. PURGA). N.S.
n.v. Jatropha curcas; sin.
pulguera.
pulga 3
n., *insecto dptero saltador parasita
de homem e de outros animais.
(PULGA). N.S. V.B.
pulgadu
part., *purificado; livrado.
(PURGADO). N.S. V.B.
pulganti
n., *laxante. (PURGANTE). N.S.
V.B., sin. pulga.
pulgatori
n., *lugar da religio crist onde as
almas dos justos, conforme o
ensinamento da tradio, passam
um perodo de purificao.
(PURGATRIO). N.F. purgatoriu.
N.S. V.B.
pulguera
n., (PURGUEIRA). N.F. vd. pulga 2.
N.S. V.B.
puli
v.tr., *engraxar; lustrar os sapatos;
dar brilho aos mveis. (POLIR). N.S.
V.A.
pulisia
1.n.f., *instituio encarregada de
manter a ordem pblica. - I lanta
serka pa suta i kuri i ba roga na
pulisia (N.M.) -. (POLCIA). N.F.
proparoxtona, polisia.
2.n., *agente da polcia. - si un
pulisia pudu di sirvisu na un kau, i
ka bon pa si dunu konta pulisia
Kriol, pa i bai ba konta si chefi (R95)
-.
pulitika
n., *cincia ou arte de governar;
princpios directores da aco de
uma instituio. - ne momentu anos
no na fasi un utru pulitika na
Ministeriu di Idukason (MR98) -.
(POLTICA). N.F. proparoxtona,
politika.
pulitiku
1.adj., *que diz respeito poltica;
astuto. - Nha kumisariu pulitiku fala
pa ditanda arma (R98) -.
(POLTICO). N.F. proparoxtona,
politiku.
2.n., *pessoa que se dedica
poltica; estadista. - no misti
lembranta tudu kamaradas kuma, es
ke es pulitikus faima par el, ke sedu
ministrundadi o utru kuru (R98) -.
pulmon
n., *cada uma das duas partes que
constituem o rgo respiratrio, cuja
funo principal captar o oxignio
e purificar o sangue. - Lebri ka toka
na korson ku pulmons (F.M.) -.
(PULMO). N.F. neol. N.S. sin. bof-
bof.
pulsera
n., *bracelete. (PULSEIRA). N.S.
489
V.B.
pulsu
n., (PULSO). N.F. neol. N.S. V.B.,
sin. tcabi di mon.
puludja
n., *hemorridas ou hemorrides.
N.F. oxtona. N.S. V.M., sin.
almorodia.
puluison
n., *degradao ambiental
provocada por substncias nocivas
natureza. - puluison ta kauza fortis
problemas di ambienti (R95) -.
(POLUIO). N.F. neol.
pulutu
n., - Na dia ki ka sabi mi i den, n ta
pega na nha remu pa n buska bon
pulutu (R.S.) -.(PILOTO). N.F. vd.
pilotu.
pumba
n., *vrias espcies de aves
columbinas. - i bai obi un pumba na
kanta sabi (T.M.) - i bai pa panhal
son, pumba bua (T.M.) -. (POMBO;
POMBA). N.F. pomba.
pumba di kaminhu
n., *ave da famlia dos
Columbdeos; rola. (deriv. POMBA
DE CAMINHO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
pumba di kaskadju
n., *ave da famlia dos
Columbdeos; pomba silvestre.
(deriv. POMBA DE CASCALHO).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin.
pumba di matu.
pumba di kaza
n., *raa domstica de ave
columbina. - E bai tambi pa oferta
konformu lei di Sinhor: dus pumba di
kaza o dus pumba di matu (N.T.) -.
(deriv. POMBA DE CASA). N.M.
lexia complexa. N.S. ant. pumba di
matu.
pumba di matu
n., *espcie selvagem de ave
columbina. (deriv. POMBA DE
MATO). N.M. lexia complexa. N.S.
sin. pumba di kaskadju; ant.
pumba di kaza.
pumba-verdi
n., *espcie de ave columbina de
cor verde. (deriv. POMBA VERDE).
N.M. lexia composta. N.S. V.B., n.v.
Vinago calva.
punduntun
n., *diz-se de uma pessoa de quem
nenhum tem medo; que ltimo ou
que vem depois de todos. -
Punduntun ki salta klas (F.S.) -.
pungut
n., * pedao; poro. - pungut di
mandioka -. N.F. oxtona. N.S. V.A.
punguti
v., tirar uma poro como, por
exemplo, de bolo. - Pungutin padas
di bulu -. N.S. V.A.
punhal
*faca. (PUNHAL). N.S. V.B., sin.
faka.
punhala
v.tr., *esfaquear. (APUNHALAR).
N.S. V.B.
punhalada
n., *facada. (PUNHALADA). N.S.
V.B., sin. fakada.
punhaladu
part., *esfaqueado.
(APUNHALADO). N.S. V.B., sin.
fakiadu.
punhaladur
n., *esfaqueador. (APUNHALANTE).
N.S. V.B., sin. fakiadur.
punheta
n., *masturbao. (deriv. PUNHO).
N.S. V.M.
punhu
n., *a mo fechada. (PUNHO). N.S.
V.B., punhu di faka.
punhu di faka
n., *cabo da faca. (deriv. PUNHO
DE FACA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
punta
1.v., *pedir informaes; interrogar. -
N misti punta na nomi di ki, djintis
na sumia mina antipesual li? (R98) -
. (PERGUNTAR). N.F. purgunta;
pergunta; prugunta.
2.v.pron., *interrogar-se. - i ta sedu
490
bon pa bu punta bu kabesa sertu
kusas antis di kunsa (Igr.I.) -.
(PERGUNTAR-SE).
punta-punta
v., *continuar a interrogar ou a
sondar; indagar. - e sai pa punta-
punta e bin te Farim (R95) -. (deriv.
PERGUNTAR). N.M. redobro.
puntadu
part., *interrogado; inquirido. - I bin
puntadu, i fala, nau i ka tene tabela
(R95) -. (PERGUNTADO).
puntu 1
n., *construo que pe em
comunicao dois lugares
separados por um curso de gua;
pavimento do navio. - Kil dia
parmanha, ami ku nha mala na
mon, n kaminha pa puntu Kais
(A.B.) -. (PONTE). N.F. pontu 1.
puntu 2
1.n., *signo ortogrfico que se
coloca sobre algumas letras; sinal
de pontuao que encerra um
enunciado ou perodo. (PONTO).
N.F. pontu 2.
2.n., *parte de um assunto. - es ki
puntus mas importantis ke no na bin
aprizenta na es no djumbai di aos
(R97) -. N.S. puntu di vista.
3.n., *lugar fixo e determinado. - i
pudi odjadu baris finus nalguns
puntus di Bisau (P.dosS.) -.
puntu di vista
n., *modo de ver ou julgar um
assunto. - na nha puntu di vista
(IN96) -. (PONTO DE VISTA). N.M.
lexia complexa. N.S. sin. vizon.
pupa 1
1.v., *gritar; dar aplausos. - E pupa
sakur (A.P.) -. (APUPAR).
2.v., *dar gritos de dor; chorar. -
lubu na pupa, el i na suta son, tok
lubu kansa i muri (P.B.) -.
3.v., *diz-se duma ave a dar gritos
ou pios. - Djambatutu pupa tu-tu-tu
na metadi di padja (T.M.) -.
pupa 2
1.v., *economizar; evitar despesas. -
Kila i ka na pui Junta Militar pupa si
sforsu (R98) -. (POUPAR).
2.v., *preservar; salvar. - manera di
pupa vida, manera di difindi
umanidadi (J.D.) -. N.S. sin. purda.
pupa 3
1.n., *ninfa dos lepidpteros;
crislida. (PUPA).
2.n., *mulher jovem e formosa;
ninfa. - Pupas di saias nobu (D.N.) -.
N.F. fig.
pupu 1
v., *defecar; expelir excrementos;
cagar. - Ka bu pupu na fonti di bu
kunhadu, pabia si bu pupu la, bu ka
na ba bibi la mas (L.A.) -. (deriv.
PUPU). N.F. oxtona. N.S. sin.
koko; PUPU significa [ndegas] na
linguagem infantil.
pupu 2
n., *excrementos; coc. - Moskas ta
sinta na manga di koldadi di
susidadi suma lichu, pupu, kusa
podri (Igr.I.) -. (deriv. PUPU). N.F.
oxtona. N.S. sin. koko; PUPU
significa [ndegas] na linguagem
infantil.
pupu 3
n., *grito; choro. - i obi mas barudju,
pupus, gargadjadas di djintis suma e
na gueria nan (M.K.) -. (APUPO).
pupulason
n., *totalidade dos indivduos de um
territrio; povo. - Kuma ku no fasi ku
no pupulason? (R98) -.
(POPULAO). N.F. populason.
pur
con., *preposio. - Dezoitu mil
Frankus CFA pur mis (R98) -.
(POR). N.F. neol., vd. pa 1. N.S.
pur akazu; pur konseguinti; pur
konsekuensia; pur meiu di; tintin
pur tintin.
pur akazu
loc.adv., *sem pensar;
fortuitamente; acidentalmente. -
dokumentu li ta fala e fuguial pur
akazu (R95) -. (POR ACASO).
pur konseguinti
loc.adv., *por isso;
conseguintemente. - Pur konseguinti
491
n pensa kuma i ka na tenba razon
di sedu (R95) -. (POR
CONSEGUINTE).
pur konsikuensa
con., *locuo prepositiva que indica
[por isso]; em consequncia. (POR
CONSEQUNCIA). N.S. V.A.
pur meiu di
con., *locuo prepositiva que indica
[atravs de]. - pa no pidi Tuga no
indipendensia pur meiu di politika
(C.P.) -. (POR MEIO DE). N.F. neol.
purada
n., *pancada. (PORRADA). N.S.
V.B.
purba
v., *experimentar, ensaiar, degustar.
- Bu purba liti bu pidi baka (L.A.) -.
(PROVAR). N.S. purba
hipernimo de PROVAR, que
significa tambm testemunhar, cujo
equivalente proba; purbanta.
purbanta
v.caus., *fazer degustar. - purbantan
kil kusa -. (deriv. PROVAR). N.S.
V.A.
purbeta
v., - No djubi manera di purbeta di si
puder (Ceef) -. (APROVEITAR).
N.F. vd. purbita.
purbita
1.v.tr., *tirar proveito de; utilizar. -
Kin ku ta bakia limaria, i ka ta
purbita si liti? (N.T.) -.
(APROVEITAR). N.F. pirbita;
purbeta; pruveta 1.
2.v.intr., *dar proveito; ser til. - n
pudi pati pobris tudu ku n tene, n
pudi da nha kurpu propi pa i sedu
kemadu, ma si n ka tene amor i ka
ta purbitan nada (N.T.) -.
purbitu
n., *ganho; lucro; benefcio. - I ka
son kuma i bon, ma i di purbitu pa
tudu djinti (N.T.) -. (PROVEITO).
purblema
n., - Agora purblema garandi sta la,
pabia i ka sibidu ku kal di kil tris
rapas ki badjuda pudi kaza (F.M.) -.
(PROBLEMA). N.F. vd. prublema.
purda
1.v.tr., *conceder o perdo;
absolver; desculpar. - Deus ta
purdanu si anos no ta purda no
ermons (L.S.) -. (PERDOAR).
2.v.tr., *poupar. - I sibi kuma Mortu
ka ta purda ninguin (P.B.) -. N.S.
sin. pupa 2.
purdadu
part., *absolvido; desculpado. - Kil
ku purdadu puku i ta ama puku
(N.T.) -. (PERDOADO).
purdon
n., *remisso de culpas; absolvio;
indulgncia. - Purdon pa kil ku iara
(N.T.) -. (PERDO).
pure
n., *pureia. (PUR). N.F. oxtona.
N.S. V.B.
puresa
n., *iseno de mcula; limpidez. -
sedu isemplu pa krentis na amor, na
fe, na puresa (N.T.) -. (PUREZA).
N.F. neol.
purfia 1
1.v.tr., *questionar; recusar;
contradizer. - Mininu ka purfial, i bai
par el (T.M.) -. (PORFIAR).
2.v.intr., *teimar; insistir; altercar. -
Si el i purfia i ta bai, no ta bai la no
ba djubi (R98) -.
purfia 2
n., *discusso; obstinao. - Ma
libra di purfias tulu ku djus (Igr.I.) -.
(PORFIA).
purfiadu
part., *teimoso. (PORFIADO). N.S.
V.B.
purfuma
v.tr., *deitar perfume sobre;
aromatizar. - ora ku bu purfuma
kurpu, bu ta prutiji propi bu saudi
(IN96) -. (PERFUMAR). N.F.
prufuma.
purfumadu
part., *que exala perfume;
aromtico. - Maria unta Jesus ku
oliu purfumadu (N.T.) -.
(PERFUMADO).
purfumu
492
n., *cheiro agradvel; aroma. - i unta
nha pe ku purfumu (N.T.) -.
(PERFUME).
purgatoriu
n., - Kin ki sta na seu ka ta lembra di
kil ki sta na purgatoriu (J.M.B.) -.
(PURGATRIO). N.F.
proparoxtona, neol., vd. pulgatori.
purgunta 1
v., - I no ta purgunta: pabia di ke ku
manda es kusas ta akontisi? (R95) -
. (PERGUNTAR). N.F. neol., vd.
punta.
purgunta 2
1.n., *interrogao. - dutur di lei i
spurmenta Jesus ku e purgunta:
Mestre, kal ki mandamentu mas
garandi na lei? (N.T.) -.
(PERGUNTA).
2.n., *esclarecimento; exigncia de
explicao de algo que esteja por
esclarecer e que pode originar a
uma confuso; mal entendido. -
Pabia di ke ku manda i tenba kin ku
dibi di djulgadu i utrus ka dibi di
djulgadu na djustisa di Guine? Es i
un purgunta ke sempri no ta pui na
ar (R95) -.
purismu
n., *maneira excessivamente
escrupulosa de falar ou de escrever.
(PURISMO). N.S. V.B.
puritanismu
n., *doutrina dos que pretendem ser
os intrpretes fiis da Bblia.
(PURITANISMO). N.S. V.B.
purke
con., *conjuno subordinativa que
introduz oraes causais. - I ten utru
parti tan ki negativu, purke kazu di
tene kaza-un, kaza-dus atualmenti
na Guine i fama (IN96) -.
(PORQUE). N.F. purki.
purki
con., - Purki no kansa, no pirdi
manga di djintis na luta di libertason
nasional (R98) -. (PORQUE). N.F.
vd. purke.
purku
n., *mamfero domstico, no
ruminante, da famlia dos Sudas.
(PORCO). N.S. bakiadur di purku;
banha di purku; pe-di-purku;
purku-spinhu; purku di matu.
purku di matu
n., *mamfero artiodctilo da famlia
dos Sudeos; javali; porco monts. -
Purku di matu toma un dinti i mitil
dentru di ki kau la, pa i pudi iabril
(T.M.) -. (deriv. PORCO DE MATO).
N.M. lexia complexa. N.S. n.v. sus
scrofa.
purku-matis
n., *mamfero roedor da famlia dos
histricdeos; porco-espinho. -Timba
ku purku-matis ku saninhu (T.M.) -.
N.S. n.v. hystrix cristata; sin.
purku-spinha.
purku-spinha
n., *mamfero com o corpo revestido
de picos eriaveis. - I bai i kontra
purku-spinhu ku tenta takal ku si
feretcas (M.K.) -. (PORCO-
ESPINHO). N.M. lexia composta.
N.S. n.v. hystrix cristata; sin.
purku-matis.
purmera
1.adj.f., nmero ordinal que indica o
que est no comeo de uma srie. -
purmera klasi (MR98) -.
(PRIMEIRA). N.F. vd. purmeru.
2.adv., *diz-se de um produto da
melhor qualidade. - Lingron pa
Bidjugu i suma pis purmera (N.M.) -.
(DE PRIMEIRA).
purmeru
1.quant., *nmero ordinal. - Purmeru
kusa ki n na fasi i leitura di bu karta
(R95) -. (PRIMEIRO). N.F.
prumeru; prumedu.
2.adv., *advrbio que significa
primeiramente; antes; mais cedo. -
Pa bu kaza bu toma bu noiba bu
leba pa bu kaza, purmeru bu ta
manda kabas (R98) -. (PRIMEIRO).
N.S. sin. na kunsada.
purmesa
n., *coisa prometida; obrigao;
compromisso. - No ka pudi fasi nin
un purmesa pabia i ten limiti di
493
numeru di pididus (Igr.I.) -.
(PROMESSA). N.F. prumesa.
purmiti
v., *comprometer-se a dar; fazer
uma promessa de. - Mama, n
purmitiu n ka dau, diskulpan (R.S.) -
. (PROMETER). N.F. pirmiti 1.
purmitidu
part., *que se prometeu; destinado. -
e ka tciga di iangasa ki kusas ke
purmitidu (N.T.) -. (PROMETIDO).
N.F. pirmitidu 1.
purnomi
n., *em gramtica, diz-se da palavra
que substitui ou remete para um
nome ou outra parte do enunciado. -
Na purnomis pusual ku
komplementus sta skirbidu tudu
pegadu ku verbu (Dea) -.
(PRONOME).
purnunsia 1
v., - Mbon, ke ki n ten pa purnunsia
sobri kasa di limaria di floresta i
siguinti (IN96) -. (PRONUNCIAR).
N.F. paroxtona, vd. pronunsia 1.
purnunsia 2
n., - I ten ke ten ki abo ten ki fasi pa
ki povu, di kompromisu ku bu toma i
purnunsias ku fasi na mumentu di
indipendensia (IN96) -.
(PRONNCIA). N.F. proparoxtona,
vd. pronunsia 2.
puron
n., *parte do navio ou do avio
destinado a conter a carga; cave. -
Jonas disiba dja na puron, nunde ki
dita, i durmi sonu pisadu (Igr.I.) -.
(PORO).
purpara
1.v.tr., *pr pronto; aprontar;
arranjar. - Dipus di djintis kaba
purpara tudu, karnaval ta bin tciga
gora pa tene durason di kuatru dias
(A.C.) -. (PREPARAR). N.F.
prupara.
2.v.tr., *compor; dosear. - Tudu dia
parmanha i labal kurpu, i purpara
utru mesinhu i maral na pes (T.M.) -.
3.v.intr., *vestir-se; aprontar-se;
ataviar-se. - Ora tan ki alguin na
purpara pa sai, i bisti saia di bas, i
kalsa sapatu i tualeta i sai i bai
(N.M.) -.
4.v.intr., *instruir-se; adquirir
conhecimentos. - Ami n konduzi
prumeru grupu di mininas pa
strandjeru pa ba purpara di
infermera (C.P.) -.
purparadu
1.part., *aprontado; arranjado. - N
tene dja nha sia purparadu (N.T.) -.
(PREPARADO).
2.part., *instrudo; habilitado. - Kilis
ku staba purparadu e ientra ku el pa
festa (N.T.) -.
purparason
n., *aco de preparar; aptido. - bu
ten ke sibi papia Purtuguis, bu ten
ke obi Kriol dritu, bu ten ke ten un
purparason di bazi (IN96) -.
(PREPARAO).
purpura
n., *substncia corante de cor
vermelha escura; tecido vermelho. -
Ki mindjer bistiba ropa kur di
purpura ku burmedju (N.T.) -.
(PRPURA). N.F. proparoxtona,
neol.
pursensa
n., - n odja un garandi multidon di
djinti ku staba sikidu dianti di tronu
na pursensa di Karnel (N.T.) -.
(PRESENA). N.F. arc., vd.
presensa.
pursenta
v., - Dipus e pursenta kusas ke tisi
pa patil (N.T.) -. (APRESENTAR;
PRESENTAR). N.F. vd. aprizenta.
pursentadu
part., - bu ten ku pursentadu dianti
di rei Garandi (N.T.) -.
(APRESENTADO; PRESENTADO).
N.F. vd. aprizentadu.
pursentajen
n., *nmero de partes em cada cem
partes; quantia na razo de uns
tantos por cento. - e ta verifikadu
uns pursentajen djintis ke ta namora
pa namora pa futuru konjuntu (IN96)
-. (PERCENTAGEM). N.F.
494
paroxtona, neol. N.S. sin.
pursentu.
pursentu
quant., *nmero de partes em cada
cem partes; percentagem. - kazu
konkretu di pitroliu: oitenta i sinku
pursentu di Senegal, kinzi pursentu
pa Guine-Bisau (R99) -.
(PORCENTO). N.F. neol. N.S. sin.
pursentajen.
pursigui
v.tr., *levar em diante. - anos no ka
na pursigui kombati (R98) -.
(PROSSEGUIR). N.F. prusigui.
pursiguimentu
n., *continuao; prossecuo. - Na
pursiguimentu di tema abordadu
(IN96) -. (PROSSEGUIMENTO).
purson
n., *parte de um todo; parcela. - lei
prutiji na mumentu di siparason, kin
ki dibi fika ku ke, di kal purson ki dibi
fika kel (R95) -. (PORO). N.F.
neol.
pursor
n., *aquele que ensina; mestre. -
Aos na skola pursor papianu di Sida
(Cecomes) -. (PROFESSOR). N.F.
profesor. N.M. pl. pursoris.
pursora
n.f., *mulher que ensina; mestra. -
kuma ki nomi di bu pursora? (R95) -.
(PROFESSORA).
purtantu
con., *conjuno coordenativa que
exprime [consequncia] ou
[concluso]. - no tene mininus pa
nutri, purtantu no tene un grandi
pezu (R95) -. (PORTANTO). N.F.
neol.
purtci
v., *fazer rudo com os lbios
expelindo o ar; desdenhar;
desprezar; escarnecer. N.S. V.B.
purtcidu
part., *escarnecido; desprezado.
N.S. V.B.
purtu
n., *lugar onde os navios podem
fundear e onde se embarca e
desembarca; lugar de refgio. - N
sai di purtu pa tabanka, n fasi un
kuartu di ora (N.M.) -. (PORTO).
Purtugal
n., *um dos pases da Unio
Europeia, cuja lngua deu origem
maioria do lxico do Guineense. - I
fala i na bai Purtugal (IN96) -.
(PORTUGAL). N.F. Portugal.
Purtuguis
1.adj., *relativo a Portugal. - kolon
purtuguis (R98) -. (PORTUGUS).
N.F. oxtona, Portuguis.
2.n., *habitante de Portugal; lngua
portuguesa. - garandi masa di
populason ka ta domina Purtuguis
(MR98) -.
puru
1.adj., *que no produto de um
cruzamento. - ami Mandinga puru
(R98) -. (PURO). N.F. neol.
2.adj., *inocente; claro; natural. -
Tudu i puru pa djinti puru, ma nada i
ka puru pa kilis ki susu (N.T.) -.
purventura
adv., *talvez. (PORVENTURA). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. talbes; talves.
purvidensa
1.n., *a sabedoria de Deus que
dirige os acontecimentos do mundo.
(PROVIDNCIA). N.F. vd.
providensia. N.S. V.B.
2.n., *cautela; precauo.
(PREVIDNCIA; PROVIDNCIA).
pus 1
n., *lquido espesso que se forma
por efeito de inflamao; matria.
(PUS). N.F. neol. N.S. V.B., sin.
maldadi; sin. materia.
pus 2
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de marcar o grau
superlativo. - Garafa ku na pudu
iagu ku el dibi di labadu limpu pus
(Igr.I.) -.
pusibilidadi
n., - n ka na ba tenta vivi fora di nha
pusibilidadis (IN96) -.
(POSSIBILIDADE). N.F. neol., vd.
pusiblidadi.
495
pusiblidadi
n., *capacidade; meios de que se
dispe. - si familia ka sta na
pusiblidadi (N.M.) -.
(POSSIBILIDADE). N.F.
pusibilidadi.
pusivel
adj., *que pode ser; que se pode
fazer; praticvel. - Si pusivel, pui
ridia na djanela ku portas (Igr.I.) -.
(POSSVEL). N.F. paroxtona, neol.
N.S. ant. impusivel.
pusta
v., (APOSTAR). N.F. arc., vd.
aposta. N.S. V.B.
pustema
v., *causar injria; estragar; magoar;
maltratar. - Bu ndjutin pabia ami i di
mbera, bu pusteman pabia ami i di
mbera (O.S.) -. (APOSTEMAR).
pustemu
1.n., *abcesso; edema. - pustemu
ku flema na un kurpu (F.S.) -.
(APOSTEMA).
2.n., *castigo; maus tratos.
pustu
n., *alojamento de tropas ou polcia;
instalao para socorros mdicos. -
Midana lebal Pustu Sanitariu (Dea) -
. (POSTO). N.F. postu.
pustu di saudi
n., *pequeno centro dentro de cada
aldeia ou de um conjunto de aldeias
a fim de melhorar a sade pblica e
de prestar os primeiros socorros;
estabelecimento de sade pblica. -
No ta kura djintis na no pustu di
saudi (J.S.) -. (POSTO DE SADE).
N.M. lexia composta. N.S. sin.
sentru di saudi.
pusua
n., *ser humano, homem ou mulher;
indivduo dotado de razo e de
conscincia. - Guera i mesinhu na
metadi di dus pusua (L.A.) -.
(PESSOA). N.F. paroxtona, pesoa.
puta
n., *prostituta. (PUTA). N.S. V.B.,
sin. djaka.
putcak
intens., N.F. vd. putcuk. N.S. V.A.
putcuk
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de marcar o grau
superlativo de sujo. - I ba nada na
lama to ki susu putcuk (T.M.) -. N.F.
oxtona, putcak.
putensial
1.adj., *eventual; virtual.
(POTENCIAL). N.F. neol.
2.n., *capacidade de aco. - aos un
dia i ten un putensial garandi di
padjiga mundu intidu (R95) -.
putensialidadi
n., *virtualidade; capacidade de que
se dispe. - putensialidadis
ikonomikas (R95) -.
(POTENCIALIDADE). N.F. neol.
puti
n., *vaso grande de barro para
lquidos. - Mindjer lambu puti pa ba
fonti, i dal kil mininu i falal pa i pegal
(T.M.) -. (POTE). N.S. sin. djaru.
puu
contr., *crase do v. [pui] e do
pron.pess.compl.d. 2sing. [u]. - Kin
ku puu suma chef o djuis riba di
nos? (N.T.) -. (deriv. PR-TE).
puzison
1.n., *situao de uma pessoa ou
coisa; colocao. - puzison di omi
na kaza i suma chef di familia (Igr.I.)
-. (POSIO).
2.n., *local ocupado por foras
militares. - ataka puzisons inimigus
(R98) -.
puzitivu
adj., *favorvel; til; verdadeiro. - N
pensa kuma asin ki bon, son asin ku
no pudi tene rizultadus puzitivus
(MR98) -. (POSITIVO). N.F. neol.
496

R, r
*Vigsima primeira letra ou grafema
do alfabeto que representa o
fonema [lquida no-vibrante
alveolar]. (R). N.S. O som do
Guineense mais brando do
equivalente portugus.
rabada
1.n., *parte das ancas e das
ndegas. - omis ta kumpra so panu
pa mara na ombra, utru na rabada
(N.M.) -. (RABADA). N.S. buli
rabada; ramanga rabada.
2.n., *traseiro; nus. - Si mininu sai
di retret o i kaba pupu, bu limpa
rabada (R95) -. N.F. fam.
3.n., *parte traseira dos animais. -
Katcuris e na tcera rabada di nutru
(L.S.) -. N.S. rabada hipnimo de
RABADA, que significa tambm
rabo de peixe, cujo equivalente
rabu di pis.
rabadinha
n.dim., *ndegas no grandes e
jeitosas; ilharga; flanco.
(RABADINHA). N.S. V.B.
rabadona
n.aum., *ndegas grandes. (deriv.
RABADA).
rabaneti
n., *planta da famlia das Crucferas,
cuja raiz comestvel.
(RABANETE). N.S. V.B., n.v.
Raphanus sativus.
rabata
v.tr., *tirar ou roubar com violncia. -
Manhoti ku Falkon torna rabata elis
se fidjus (P.B.) -. (ARREBATAR).
rabata-rabata
1.v.tr., *continuar a tirar algo sem
esperar pela vez ou sem escrpulo;
apanhar algo com atrapalhao ou
azfama. (deriv. ARREBATAR).
N.M. redobro.
2.v.intr., *continuar a encolerizar-se.
- Tabanka di Mbana na rabata-
rabata (M.M.) -. (deriv.
ARREBATAR-SE).
rabatadu
part., *tirado com violncia. - nin si
karnelis di rebanhu rabatadu, nin si
bakas ka ten na koral, inda asin n
na fika alegri na Sinhor (Igr.I.) -.
(ARREBATADO).
rabatason
n., *violncia; arrebatamento. (deriv.
ARREBATAR). N.S. V.B.
rabenta
v., - Turbada lanta, i na lambu
kanua te kanua ta rabenta (T.M.) -.
(REBENTAR; ARREBENTAR). N.F.
vd. rebenta.
rabes
n., *reverso; ao contrrio; desgraa.
- rabes di kudjer (F.S.) -. (REVS).
N.F. oxtona, vd. rebes.
rabesku
n., *ornato configurado com
imagens de plantas, flores, frutos e
animais. (ARABESCO). N.F.
arabesku. N.S. V.B.
rabida
1.v.tr., *remexer; tornar a virar:
mudar. - suma Esau, otca i misti
risibi benson di iardansa, i tudjidu el,
pabia i ka odja manera di rabida kil
ki fasi (N.T.) -. (REVIRAR). N.F.
proparoxtona.
2.v.intr., *voltar atrs; virar-se;
voltar-se. - Otca ku n rabida, n odja
seti kanderu di uru (N.T.) -.
(REVIRAR).
rabidadu
part., *mudado; virado. - Anos no na
rabidadu (N.T.) -. (REVIRADO).
rabista
v.tr., *passar revista a; examinar;
inspeccionar. - E rabista kasa tudu
ma nada e ka odja (C.V.) -.
(REVISTAR). N.F. proparoxtona.
rabistadu
part., *inspeccionado.
(REVISTADO). N.S. V.B.
rabistadur
n., *examinador. (REVISTADOR).
N.S. V.B.
rabola
v., *mover-se como uma bola; rolar;
497
danar, movendo as ndegas. -
Manuane ka bo para rabola, fala
Nunes so asin ku ta rabola (I.eI.) -.
(REBOLAR).
rabolta
v., - Kusa ku tisi rabolta di dia seti
(R98) -. (REVOLTA). N.F. vd.
rivolta 1.
rabona
n., *rabo grande. (deriv. RABONA).
N.S. V.B., (RABONA) significa
casaco de cerimnia, curto e com
bas.
rabu
1.n., *regio posterior mais ou
menos prolongada do corpo de
muitos animais. - Baka ku ka ten
rabu Deus ku ta banal (L.A.) -.
(RABO). N.S. rabu burmedju; rabu
di pis.
2.n., *nus. - n na findiu rabu -. N.F.
fam.
rabu di pis
n., *rabada; barbatana caudal.
(deriv. RABO DE PEIXE). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. barbatana.
rabu-burmedju
n., *peixe da espcie tainha, de
tamanho maior e com o rabo
avermelhado. (deriv. RABO
VERMELHO). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
radi
n., *utenslio agrcola que serve
para revirar a terra. - pega tarsadu
bu pabi, pega radi bu labra (C.S.) -.
(ARADO). N.F. aradi.
radista
n., *pessoa que transmite
mensagens atravs da rdio;
radiotelegrafista. - skola pilotu forma
dja kuadru, kilis ke bai pa radiu e
sedu radista, radista mesmu na
momentu di kombati (C.P.) -. (deriv.
RDIO).
radiu
1.n., *aparelho de radiofonia que
transmite sons distncia. - Pera n
na pidi es ovinti pa i bacha vulumi di
radiu un bokadinhu (R95) -.
(RDIO). N.F. proparoxtona.
2.n., *radiodifuso; posto emissor
sonoro. - kila i ka Radiu Difuzon
Nasional, i Radiu di kunfuson
Nasional (R98) -.
radiugrafia
n., *fotografia obtida por meio de
raios X. (RADIOGRAFIA). N.S. V.B.
radiu-ovinti
n., *pessoa que ouve rdio. - no na
papia tambe na karta di no radiu-
ovintis, kada semana no ta risibi
kartas (R98) -. (RDIO +
OUVINTE). N.F. neol. N.M. lexia
composta.
rafelga
n., *chuva desviada pelo vento;
salpicos de chuva fina; chuvisco.
N.S. V.B.; P.arc. rafalo, termo
nutico, que significa vento
impetuoso.
rafia 1
v., *afagar; seduzir; raptar uma
mulher. - E dadu se bulu pa rafia
(R95) -.(RAFIAR). N.F.
proparoxtona.
rafia 2
n., *nome de algumas palmeiras
que fornecem fibras resistentes.
(RFIA). N.F. proparoxtona; neol.
N.S. V.B., n.v. Raphia exica; sin.
tara 3.
rafiadu
n., *acariciado; raptado; seduzido.
(RAFIADO). N.S. V.B.
rafila
v., *resistir; discutir; resmungar;
recalcitrar; morder o freio. - i kusa
kansadu pa bu rafila kontra
mantampa (N.T.) -. (REFILAR). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. mermeri.
rafinka
v.intr., *fincar fortemente; porfiar
com fora; mandar sentar de uma
forma rspida. - Matcu-dunu disi
suma iagu di obulun, susu di laba
susidadi, sin paraderu di rafinka
(R.N.) -. (REFINCAR).
rafoga
v., *passar por azeite ou gordura a
498
ferver. - Si bu na rafoga arus
branku, bu ta pui kasarola na fugu
sin iagu, bu pui oliu tok i tempra, bu
pui sebola (N.M.) -. (REFOGAR).
rafogadu
1.n., *prato de arroz feito base de
cebola e leo e, s vezes, com
outros temperos saturados de
gordura. - Dipus gora bu ta fasi arus
branku o rafogadu branku, si bu
misti bu ta rafoga ku kalda (N.M.) -.
(REFOGADO).
2.part., *passado por gordura ou
azeite.
raforma
1.v., (REFORMAR). N.F. vd.
reforma 1.
2.n., - Si raforma na sedu si mortu
(J.D.) -. (REFORMA). N.F. vd.
reforma 2.
raforsa
v., - Es ki purblema ke no pidi
kamarada di Junta, pa raforsanu ku
ki djinti (R98) -. (REFORAR). N.F.
vd. reforsa.
ragala
v.tr., *abrir muito os olhos.
(ARREGALAR; REGALAR). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
raganha
v.tr., *entreabrir-se muito, como, por
exemplo, a boca que mostra os
dentes, o tecto de uma casa com
parte da palha levada pelo vento. -
Bentu leba padja, kasa raganha
tudu -. (ARREGANHAR). N.S. V.A.
ragas
n., *concavidade entre a cintura e os
joelhos de uma pessoa sentada;
colo. - Noemi toma mininu i pul na si
ragas, i toma konta del (Igr.I.) -.
(REGAO). N.F. oxtona.
ragasa
1.v.tr., *arregaar; recolher; enrolar.
- ragasan na kambansa di basamar
(O.S.) -. (REGAAR). N.F.
proparoxtona.
2.v.tr., *despir; pr vista.
ragasadu
part., *posto no regao; enrolado.
(ARREGAADO). N.S. V.B.
ragu
n., *molho de carne moda e de
tomates. (RAG). N.F. oxtona. N.S.
V.B.
rai
n., (RAIO). N.F. arc., vd. raiu. N.S.
V.B.
raiadu
1.part., *listrado. (RAIADO).
2.n., *pano listrado. N.S. V.B.
raiba 1
v.intr., *manifestar furor ou dio;
irritar-se, zangar-se. - kasamenti di
dus koitadi, korson ku ta raiba ka
bali (J.D.) -. (RAIVAR). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. panha
raiba.
raiba 2
1.n., *furor; ira; dio. - Suma fereru
staba ku raiba, i ka rapara fala di si
fidju (A.P.) -. (RAIVA). N.F.
proparoxtona. N.S. lestu panha
raiba; panha raiba; pasa ku raiba.
2.n., *doena que atinge certos
animais, especialmente o co;
hidrofobia; rbia.
raibus
adj., *furioso; colrico. (RAIVOSO).
N.F. oxtona. N.S. V.B., sin. nervus.
rainha
1.n.f., *esposa do rei; soberana de
uma nao. - Rainha di sul i na lanta
na djuisu ku djintis di aos, i na
kondena elis (N.T.) -. (RAINHA).
N.F. paroxtona.
2.n.f., *a principal ou a mais bela. - i
na bin bai kudjidu kal ki mindjor
maskara, tambe kin ki sedu rainha
des karnaval 95 (R95) -.
raini
v., *criticar; dizer mal de algum,
disputar; ridicularizar. - profeta dibi
di raini, kritika situason di indjustisa
pa pudi mudal (L.S.) -. (RENHIR).
N.F. proparoxtona, reini.
rais
1.n., *parte da planta que absorve a
gua e os sais minerais necessrios
sua alimentao; rizoma;
499
tubrculo; bulbo ou bolbo. -
kuranderu ta koba si rais e na trata
se mesinhus (IN96) -. (RAIZ). N.F.
oxtona, ris. 2.n., *origem; princpio.
- amor di dinheru i rais di tudu
koldadi di mal (N.T.) -.
raiu
n., *trao de luz emitido pelo astros
ou outros corpos luminosos. - I na
lampraba suma lus, raius bibu e sai
na si mon (Igr.I.) -. (RAIO). N.F.
proparoxtona, rai.
rakada
v., *guardar em lugar seguro;
conservar. - Omi ta toma si arus i
rakada pa kualker mistida ki ta bin
tene pa trata, sirmonia o utru kusa
(N.M.) -. (ARRECADAR). N.F.
proparoxtona.
rakadadur
n., *guardador; cobrador.
(ARRECADADOR). N.S. V.B.
rakadason
n., *lugar onde se guardam coisas;
depsito. - no bai, n ta mostrau
rakadason nde ke ta pui bala nel
(C.P.) -. (ARRECADAO).
raklama
v., *exigir o que foi injustamente
tomado; protestar; reivindicar. - no
odja pupulason na raklama (R98) -.
(RECLAMAR). N.F. reklama.
rakruta 1
v.tr., *alistar para o servio militar. -
(RECRUTAR). N.F. proparoxtona,
rekruta 2.
rakruta 2
n., *militar ou soldado novo.
(RECRUTA). N.F. proparoxtona,
neol., rakruta 2. N.S. V.A., sin.
soldadu 1.
rakua
v.intr., *andar para trs; retroceder. -
No rakua, no torna sinta,
pasifikamenti (R98) -. (RECUAR).
N.F. proparoxtona.
rakuadu
part., *posto ou que foi para trs.
(RECUADO). N.S. V.B.
rakuanta
v.caus., *fazer recuar. (deriv.
RECUAR). N.S. V.M.
rala
v.tr., *triturar. (RALAR). N.S. V.B.
raladera
n., *utenslio para ralar algumas
substncias alimentcias.
(RALADOR). N.S. V.B.
raladu
part., *modo. (RALADO). N.S. V.B.
rali
n., *competio de veculos
motorizados; rally. - avenida katorzi
di Novembru i autentiku pista di rali
(R95) -. (RALI). N.F. oxtona, neol.
Ramadan
n., *nono ms do ano maometano
dedicado ao jejum, orao e
leitura mais frequente do Alcoro. -
festas di ramadan (R97) -.
(RAMADO; RAMAD).
Ramadon
n., *grande jejum dirio dos
muulmanos durante todo o nono
ms do calendrio islmico. - festa
ki na marka fin di mis di djundjun di
Ramadon (R95) -. (RAMADO).
N.F. rabe ramadan, que designa
o nono ms do calendrio.
ramanga
1.v., *caminhar, das mulheres,
puxando as ancas para cima;
saracotear. - Mindjeris di Guine
bonita Bisau, kada ora ke na pasa e
na ramanga (I.eI.) -. (REMANGAR;
ARREMANGAR). N.S. ramanga
rabada.
2.v., *dobrar as mangas de uma
pea de vesturio.
ramanga rabada
coloc., *menear com graa as
ancas; saracotear. - Nha sinhara ta
fadja kurpu suma fidju dos i ta
ramanga rabada i sibi i ria prasa
(N.V.) -. (deriv. REMANGAR A
RABADA). N.S. sin. buli rabada.
ramasa
v., *expelir pela boca substncias
indigestas contidas no estmago;
vomitar. - Indjeson di kininu i bon
500
son si duenti na ramasa (Igr.I.) -.
(deriv. REMESSAR;
ARREMESSAR). N.F.
proparoxtona. N.S. ARREMESSAR
significa lanar para longe; sin.
vomita.
ramasadura
n., *aco de vomitar; vmito. - pa
no libra no fidjus di panha e duensa
di panga-bariga ku ramasadura
(R95) -. (deriv. ARREMESSAR).
N.S. sin. vomitu.
ramata
v.tr., *fazer remate. (REMATAR).
N.S. V.B.
ramatismu
n., *doena que causa a inflamao
e a degenerescncia das
articulaes. (REUMATISMO). N.S.
V.B.
ramboia
v., *danar; fazer pardia. N.F.
proparoxtona.(deriv. RAMBIA).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
ramboiada
n., *dana; festa; divertimento;
estrdia; pardia. - Son kin ki tciga
prumeru ki pudi mati ramboiada
(J.S.) -. (deriv. RAMBIA). N.S. sin.
pandiga.
ramboiadur
n., *danador; pessoa que gosta de
festas; bomio. (deriv. RAMBIA).
N.S. V.B.
ramelga 1
v., *formar ramela. - Ora ke
mandrugada abri si udjus ke serenu
ramelga, n ta lanta n dobra nha
stera (C.S.) -. (RAMELAR).
ramelga 2
n., *substncia amarelada que
aparece nos bordos da conjuntiva.
(RAMELA; REMELA). N.S. V.B.
ramenda
v., - N sai pa ramenda (F.S.) -.
(deriv. REMENDAR). N.F. vd.
remenda.
rampa 1
v.tr., *cortar um terreno para o
aplanar; nivelar. - n na pidi ministru,
si pudi, pa i rampanu so kaminhu
(R95) -. (RAMPEAR).
rampa 2
n., *plano inclinado; ladeira. -
Djangada ngosta na rampa (V.D.) -.
(RAMPA).
ramu
n., *parte do tronco ou do caule de
um organismo vegetal. - I bin sinta
na ramu di kadju (T.M.) -. (RAMO).
ramu-nobu
n., *rebento. (deriv. RAMO +
NOVO). N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
randja
1.v.tr., *conseguir; obter; achar. - E
randja tan garfu ku faka ku kudjer
(R959 -. (ARRANJAR). N.S. randja
bida.
2.v.tr., *procurar. - i lebal pa si kasa i
bai randja un kuartu i pul pa i ba ta
durmi inkuantu i na kural (N.M.) -.
3.v.tr., *inventar; criar; causar. - e
randjal kunfuson garandi (R98) -.
randja bida
coloc., *instalar-se bem na vida;
encontrar um emprego. - nha ermon
sta fora di tera, i ba randja bida
(J.S.) -. (deriv. ARRANJAR A VIDA).
N.S. sin. buska bida.
randjadur
n., *abastecedor. (ARRANJADOR).
N.S. V.B.
ranha
v., *ferir ao de leve com as unhas ou
outro objecto pontiagudo. - Fidju di
gatu ta ranha (J.S.) -. (ARRANHAR;
RANHAR).
ranhadu
part., *ferido com as unhas.
(RANHADO; ARRANHADO). N.S.
V.B.
ranhadura
n., *arranhadela; arranho.
(ARRANHADURA). N.S. V.B.
ranhu
n., *muco segregado pelas mucosas
nasais. - nta ki ranhu tan, kuma ku
na ba ta tene kila? (R95) -.
(RANHO). N.S. sin. muku; sua
501
ranhu.
ranhura
n., *fenda; racha. (RANHURA). N.F.
neol. N.S. V.A., sin. ratca.
ranka
1.v.s.aux., - Lifanti ranka kuri ku
forsa, i ba fidi pe di kabasera ku
dinti, i ntola nel (F.M.) -. (deriv.
ARRANCAR). N.F. neol., vd. rinka.
2.v., - kil populason nvadi kau pa ba
ranka ki frutas (R95) -.
(ARRANCAR). N.F. neol., vd. rinka.
rankur
n., *dio profundo; averso. - no ka
na sinti rankur di ninguin (Ceci) -.
(RANCOR). N.F. neol.
ransus
adj., *que tem rano ou sabe a
rano. (RANOSO). N.F. oxtona.
N.S. V.B.
rantcu
n., *comida distribuda aos militares;
refeio. (RANCHO). N.S. V.B.
rapa 1
v., *cortar rente, barba ou cabelo. -
Otca mininu i garandi, e ba tira
mandjidura na kabelu di mininu: kau
ke mandjilba, la ke na kunsa rapal
(F.M.) -. (RAPAR). N.S. rapa barba;
rapa kabelu; rapa kabesa.
rapa 2
n., *jogo de rapa; piorra de quatro
faces com as palavras que indicam
os movimentos do jogo: rapa, tira,
deixa, pe. (RAPA). N.S. V.B.
rapa barba
coloc., *barbear-se. (RAPAR A
BARBA). N.S. V.P.
rapa kabelu
coloc., *cortar completamente os
cabelos; cortar rente os cabelos. - Si
pa un mindjer tiskia kabelu, o i rapa,
i borgonha, i mindjor kubri ku veu
(N.T.) -. (RAPAR OS CABELOS).
N.S. sin. rapa kabesa; sin. tiskia
kabelu.
rapa kabesa
1.coloc., *cortar o cabelo
completamente. - Bu ta paga
dispeza pa elis pa e pudi rapa
kabesa (N.T.) -. (deriv. RAPAR A
CABEA). N.S. sin. rapa kabelu.
2.coloc., *cerimnia feita s crianas
de religio muulmana.
rapada
v., (REPARAR). N.F. proparoxtona,
arc., vd. rapara. N.S. V.B.
rapadu
part., *com os cabelos cortados
completamente. (RAPADO). N.S.
V.B.
rapadur
n., *cortador de cabelo.
(RAPADOR). N.S. V.B., RAPADOR
significa pessoa que trabalha com o
rapo, isto , com o utenslio para
apanhar o sal na salina.
rapara
v.intr., *reconhecer. - N misti obi bu
fala, pa n pudi rapara kaminhu di
nha distinu (D.N.) -. (REPARAR).
N.F. proparoxtona, rapada. N.S.
rapara hipnimo de REPARAR
que significa tambm consertar,
cujo equivalente kumpu.
raparadur
n., *observador. (REPARADOR).
N.S. V.B.
rapariga
1.n.f., *moa. - Programa di
skolarizason di rapariga (MR98) -.
(RAPARIGA).
2.n.f., *namorada.
raparti
v., - I bin tciga dia di raparti arus
(L.S.) -. (REPARTIR). N.F. vd.
rapati.
rapartidur
n., *distribuidor. (REPARTIDOR).
N.S. V.B.
rapartison
n., *diviso; partilha; escritrio.
(REPARTIO). N.S. V.B., sin.
rapatimentu.
rapas
1.n., *moo; homem novo. - tudu
rapas ku omi bedju kume tok
kumida kaba (Ceef) -. (RAPAZ).
N.F. oxtona. N.M. pl. rapazis.
2.n., *amante; namorado. - Si
502
badjuda tene si rapas legal i ka misti
odjal na utru kerensa (N.M.) -.
rapasa
v., *tornar a passar; trespassar;
traspassar; desencontrar. - Kada
semana ku na rapasa, n ka ta
disdja pasal sin bo (Dj.) -.
(REPASSAR).
rapasadu
part., *trespassado; traspassado;
desencontrado. (REPASSADO).
N.S. V.B.
rapasinhu
n.dim., *criana de sexo masculino.
(RAPAZINHO).
rapati
1.v.tr., *partilhar. - Lubu ku Karnel
fola e rapati karni (A.P.) -.
(REPARTIR). N.F. raparti.
2.v.tr., *separar; dividir. - djinti bin
miti na metadi e rapati elis (R95) -.
3.v.tr., *diminuir; espalhar. - Lubu
kunsa na rapati dja fugu (T.M.) -.
N.S. rapati guera.
3.v.intr., *abrandar; diminuir. -
Violensia des koldadi rapati
(P.dosS.) -. (REPARTIR-SE).
rapati guera
coloc., *separar pessoas que esto
a brigar. (deriv.REPARTIR A
GUERRA). N.S. V.P.
rapati kaminhu
coloc., *separar-se; dividir-se;
divorciar-se. - Asin ku e rapati
kaminhu (A.P.) -. (deriv. REPARTIR
O CAMINHO)
rapatimentu
n., *diviso; desunio; repartio. - I
esis ku ta tisi rapatimentu na metadi
di djintis (N.T.) -.
(REPARTIMENTO). N.S. sin.
rapartison.
rapia
v., *causar sensao de frio;
horripilar; ter arrepios. - noba di
banhu rapian kurpu (R.N.) -.
(ARREPIAR). N.F. proparoxtona.
rapidamenti
adv., *depressa; com rapidez. -
anos no ka pudi ba fala no kaba kel
rapidamenti (IN96) -.
(RAPIDAMENTE). N.F. neol. N.S.
sin. rapidu; sin. kinti-kinti.
rapidu
1.adj., *que se move com rapidez;
veloz. - TAP ku TAGB e sedu meius
mas rapidu pa tciganta Guinensis na
utrus bandas di mundu (P.dosS.) -.
(RPIDO). N.F. proparoxtona, neol.
2.adv., *depressa. - Kolera i un
duensa ke ta mata rapidu (IN96) -.
(RPIDO). N.S. sin. rapidamenti.
rapika
n., *tocar os sinos de modo festivo;
diz-se das palmas das mos que
batem uma contra a outra. - palmu
na rapika -. (REPICAR). N.F.
proparoxtona. N.S. V.A., rapika
palmu.
rapika palmu
coloc., *bater palmas. (deriv.
REPICAR PALMAS). N.S. V.A., sin.
toka palmu.
rapikadu
part., *ressoado; tocado. - latas na
rapikadu, buzinas na rega oredjas
(F.S.) -. (REPICADO).
raposa
1.n., *mamfero carnvoro, da famlia
dos Candeos, de cauda comprida e
felpuda, que ataca aves e pequenos
animais. (RAPOSA). N.S. n.v.
Canis vulpes.
2.n., *pessoa astuta. - Bo bai konta
ki raposa kuma ali n na serka
dimoniu (N.T.) -.
raprindi
v.tr., *censurar; corrigir; advertir. - Si
bu ermon peka kontra bo, raprindil
(N.T.) -. (REPREENDER). N.F.
riprindi.
raprindidur
n., *admoestador; repreensor.
(REPREENDIDOR). N.S. V.B.
raprindison
n., *censura; admoestao.
(REPREENSO). N.S. V.B.
raproba
1.v.tr., *desaprovar; censurar.
(REPROVAR).
503
2.v.intr., *chumbar; ser reprovado. -
esis ta purfia ku bardadi, e pirdi
ntindimentu; e raproba na fe (N.T.) -.
rapuchadu
n., *espcie de caramelo composto
de acar solidificado e de outras
substncias. - Pabia di ke ke, ora ke
no na pasa, bo fika bo na djubinu
suma mininu ke ka iangasa
rapuchadu? (A.S.) -. (REBUADO).
N.F. neol. N.S. sin. amendua.
rapudju
n., (REPOLHO). N.F. vd. repoliu.
N.S. V.M.
raru
adj., *no frequente. (RARO). N.S.
V.B.
rasa 1
v., *dizer oraes; orar; pregar. - n
panta djanan na sonu, n korda n
lanta n sinta na kama, n bensi, n
rasa No Pape n rasa tris Ave Maria
(N.M.) -. (REZAR). N.F. vd. raza.
rasa 2
1.n., *cada uma das famlias em que
se divide a raa humana. - Tudu
rasa na tera e na tcora riba del
(N.T.) -. (RAA).
2.n., *grupo de pessoas com
caractersticas lingusticas e sociais
comum; etnia. - i ten manga di utrus
kusas ke ta fasidu na utrus rasas,
suma rasa di Pepel, suma rasa di
Mandjaku (R95) -.
3.n., *espcie. - Tarbadju son pa
bon rasa di badjuda, pa limpa kau
pa sirbi klientis (M.M.) -.
rasadu 1
part., *diz-se de uma orao que
recitada e no cantada, orado;
pregado. - Dipus i ten kantiga di
Gloria, o Gloria i ta rasadu (N.M.) -.
(REZADO).
rasadu 2
part., *diz-se de uma caneca muito
cheia; enchida completamente.
(RASADO). N.S. V.B.
rasadur
1.n., *devoto. - Bu bida bu toma
konta di polon bu na sardia di un
ladu pa utru, bu pensa i pa rasadur?
(F.J.) -. (REZADOR).
2.n., *aquele que no bebe bebidas
alcolicas.
rasga
v., *romper; fazer rasgo ou fenda. -
i rasga kurtina (N.T.) -. (RASGAR).
rasgadu
part., *despedaado; dilacerado.
(RASGADO). N.S. V.B.
rasismu
n., *teoria que defende a
superioridade de uma raa humana
em detrimento de outras. - kilis ke
na sufri pabia di indjustisa ku di
rasismu na mundu intidu (L.Cat.) -.
(RACISMO). N.F. neol.
raskunhu
n., *apontamento; esboo.
(RASCUNHO). N.S. V.B.
rasmunga
v., *murmurar. (RESMUNGAR).
N.S. V.B.
rason 1
n. , *motivo. - I ten me rason pa no
fika turmentadu ku kusas ke na bin
bin? (L.Cat.) -. (RAZO). N.F.
razon.
rason 2
n., *poro de vveres necessria
para o consumo dirio. (RAO).
N.S. V.B.
raspa 1
1.v.tr., *passar, roando; friccionar,
riscar. - Kamalion rabida i raspa fos
e miti na lugar, lugar pega kema
(T.M.) -. (RASPAR).
2.v.tr., *desbastar uma superfcie;
alisar. - raspa ki simentu ku seku
mal, kabanta paredi ku un
bokadinhu mas simentu (Igr.I.) -.
3.v.tr., *ralar. - i raspa nhambi di
matu ku kaska di kombe pa ki kaska
di riba sai (N.M.) -.
raspa 2
n., *instrumento que serve para
raspar; raspadeira. (RASPA).
N.S.V.B.
raspadu
part., *lixado. (RASPADO). N.S.
504
V.B.
raspadur
n., *polidor. (RASPADOR). N.S.
V.B.
rasposta
n., *aquilo que se diz ou se escreve
a fim de responder a uma pergunta
ou a uma provocao. - Antis di
rasposta tciga, Lubu pui pe na
tarbadju (M.K.) -. (RESPOSTA).
N.F. risposta. N.S. da rasposta.
rasposteru
n, *pessoa que responde de
maneira impertinente. (deriv.
RESPOSTAR). N.S. V.M.
rasta 1
1.v.tr., *levar de rastos; levar com
mpeto. - utru djintis bin ka pudi e
muri, iagu na rasta elis (N.M.) -.
(ARRASTAR). N.S. kabelu di rasta.
2.v.intr., *andar de rastos; rastejar. -
tudu koldadi di limaria ku pastru, ku
kilis ku ta rasta ku bariga, ku limaria
di mar (N.T.) -. (ARRASTAR-SE).
rasta 2
n., *arranjo de cabelo muito
comprido, maneira da seita
Rastafari. - N kumpra kabelu pa fasi
rasta -. N.S. V.A; RAS TAFARI, que
significa testa que cr, o nome
dos membros duma seita da
Jamaica, os quais tm tambm o
costume de no cortar cabelo.
rastadu
part., *levado fora; levado de
rastos. - no na odja manga di po
inda na stadra e manga delis ke
rastadu e tira pa no pudi abri
kaminhu (C.P.) -. (ARRASTADO).
rastadur
n., *diz-se de pessoa que arrasta ou
conduz fora. (ARRASTADOR).
N.S. V.B.
rastu
n., *vestgio; pegada. - i ka odja
rastu di iran-segu (P.B.) -. (RASTO;
RASTRO).
ratadja
1.v.tr., *cortar. (RETALHAR).
2.v.tr., *magoar. (RETALHAR). N.S.
V.B.
ratadjadu
part., *cortado; magoado.
(RETALHADO). N.S. V.B.
ratadjadur
1.n., *pessoa que corta em
pedaos. (RETALHADOR).
2.n., *pessoa que magoa algum.
(RETALHADOR). N.S. V.B.
ratadju
1.n., *resto de fazenda; pedao de
qualquer coisa. - I toma ratadju
branku i mara kilis ki na kriaba (L.S.)
-. (RETALHO).
2.n., *pedao de pano velho;
farrapo. - ropa, mesmu ku bisti
ratadju, i dibi di limpu; kila ki
fundamental di ropa (IN96) -.
ratca 1
1.v.tr., *abrir no meio; fender. - Lebri
ratca manduku i renkua te! (T.M.) -.
(RACHAR). N.S. ratca kadera;
ratca tara.
2.v.intr., *fender-se. - Kachon fasi
suma ki na ratca (L.S.) -. (RACHAR-
SE).
3.v., *diz-se da aco do sol quando
o calor intenso; arder. - Sol na
ratca -.
ratca 2
n., *fenda; estilhao. - Lion otca i
turmenta pa masal, el Lakaran mitil
dentru di ratca di dedu i subil riba i
ba sail na naris, Lion muri kinti-kinti
(A.W.) -. (RACHA). N.S. ratca di
lenha; sin.ranhura.
ratca di lenha
n., *pedao de madeira cortado de
maneira a arder mais facilmente;
acha. (deriv. RACHA DE LENHA).
N.M. lexia complexa.
ratca di sibi
n., *uma quarta ou uma sexta parte
do tronco de cibe depois de rachado
pelo comprimento; barrote de cibe.
(deriv. RACHA DE CIBE). N.F.
Guin., sibi. N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
ratca kadera
coloc., *partir as ventas a algum.
505
(deriv. RACHAR A CADEIRA). N.S.
V.P.; sin. findi kadera.
ratca tara
1.coloc., *desfiar pequenas tiras de
tara para produzir esteiras ou
cestos. (RACHAR TARA).
2.coloc., *namorar; namoriscar; ter
intimidade; fazer convvio. - Biafada
ku Kotedua e na ratca tara riba di
polon (T.M.) -. (deriv. RACHAR
TARA). N.S. sin. namora.
ratcadu
part., *fendido; roto. (RACHADO).
N.S. V.B.
ratcadur
1.n., *pessoa que corta a lenha;
lenhador. (RACHADOR).
2.n., *talhador; cortador de carne no
matadouro. N.S. V.A.
ratidja
v., *fazer em pedaos; despedaar.
- Kurpu di padida kabesa di fadiga
garganti ratidja kantiga (F.S.) -.
(RETALHAR). N.F. proparoxtona.
ratina
n., *o calor do sol; cancula. -
parmanha, volta di onzi oras, bas di
ratina di sol (R98) -. (deriv.
RATINA).
ratu
n., *nome de numerosas espcies
de mamferos roedores, que
existem em quase todo o mundo. -
Serka dus ratu, tudu pudi kapiliu
(L.A.) -. (RATO).
ratuera
n., *armadilha. (RATOEIRA). N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
raza 1
v., *dizer oraes; orar; pregar. No
na raza tudu djuntu (L.Cat.) -.
(REZAR). N.F. rasa 1. N.S. sin. ora
1.
raza 2
n., *aco de orar. - interu na fasidu
amanha dipus di raza musulmanu
(R95) -. (REZA).
razon
n., - No ta punta pa kal razon (R98)
-. (RAZO). N.F. neol., vd. rason 1.
re 1
n., *segunda nota da escala musical
natural. (R). N.S. V.B.
re 2
n., *a parte do navio que vai da
popa ao mastro principal. (R). N.S.
V.B., marcha a re.
rea
1., - I toma reia i pega rea mons ku
el (L.S.) -. (AREAR). N.F. vd. reia 1.
2.n., - E panha rea e kubril (T.M.) -.
(AREIA). N.F. arc., vd. reia 2.
rebanhu
n., *conjunto de gado langero. - i ta
ten un son rebanhu ku un son
pastor (N.T.) -. (REBANHO).
rebeldi
1.n., *insurrecto; indisciplinado. - i
ten manga delis rebeldis, ku ta
papia palabras amonton pa ngana
djinti (N.T.) -. (REBELDE). N.F.
neol.
2.n., *pessoa que se rebela. - el ki ta
bindi arma na mon di rebeldis la na
Senegal, na Kasamansa (R98) -.
rebenta
1.v.tr., *quebrar com violncia; fazer
estalar; romper. - i konsigui rebenta
kil kadiadu (C.P.) -. (REBENTAR;
ARREBENTAR). N.F. rabenta. N.S.
rebenta fison.
2.v.intr., *fazer exploso; abrir-se. - i
pega tcupa tok si bariga intci kun i
rebenta, i kai i muri (L.S.) -.
rebenta fison
coloc., *fazer a colheita dos feijes;
fazer estalar. - Otca fijon seku,
djintis ta kunsa rebental (F.M.) -.
(deriv. REBENTAR OS FEIJES).
rebenta-konta
n., *variedade de peixe com muitas
espinhas. (deriv. REBENTAR A
CONTA). N.M. lexia composta. N.S.
V.B., n.v. Elops senegalensis; o
nome deriva da grande quantidade
de espinhas presentes no corpo
desse peixe, to numerosas que
no se podem enumerar.
rebentadu
part., *explodido; brotado; eclodido.
506
(REBENTADO). N.S. V.B.
rebentamentu
n., *exploso. - rebentamentu di un
guera (R95) -. (REBENTAMENTO).
rebentu
n., *gomo ou gema nos vegetais. - i
soronda sin ka para ku rebentus
nobu (L.Cat.) -. (REBENTO). N.F.
neol.
rebes
1.n., *reverso. (REVS). N.F.
oxtona, rabes.
2.n., *contracorrente num rio;
corrente martima que altera a sua
direco. (REVESSA).
3.n., *pessoa rebelde.
4.adv., *ao contrrio. - Pubis nterga
se distinu na mon di kilis ku luta, ke
se fiansa: kusa sainu rebes (T.Dj.) -.
N.S. sin. azavesas.
reboka
v.tr., (REBOCAR). N.F. neol., vd.
roboka. N.S. V.B.
redjeru
n., *pequeno curso de gua; sulco
ou rego por onde passa gua.
(deriv. REGAR). N.S. V.M.
redenson
1.n., *resgate; salvao.
(REDENO). N.F. neol. N.S. sin.
salbason.
2.n., *resgate dos homens pela
morte de Cristo. - Redenson i sta
dja pertu (L.Cat.) -.
Redentor
n., *nome dado a Cristo, pelo facto
de resgatar os homens dos seus
pecados. - Kristu, Mestre i Redentor
(L.Cat.) -. (REDENTOR). N.F. neol.
N.S. sin. salbadur.
redi
n., - Pui un redi na boka di tubu
(Igr.I.) -. (REDE). N.F. vd. ridia.
referendu
n., *direito de os cidados darem a
sua opinio sobre questes de
interesse geral. - referendu di dia un
di Marsu (R95) -. (REFERENDO).
N.F. neol.
refleson
n., *pensamento; meditao. -
Purtantu n pensa kuma i ten ke ten
un refleson (IN96) -. (REFLEXO).
N.F. neol.
reforma 1
1.v.tr., *reorganizar; corrigir.
(REFORMAR). N.F. neol., raforma.
N.S. V.A.
2.v.intr., *obter a reforma;
aposentar-se. (REFORMAR-SE).
N.F. neol., raforma.
reforma 2
n., *mudana para melhor;
aposentao. - UAP i fika i na
adiministra asuntus di Stadu sin fasi
kualker reforma sosial (R95) -.
(REFORMA). N.F. neol., raforma.
reformadu
part., *que obteve a sua reforma;
aposentado. - Inkuantu reformadu, e
pudi djuda, pa e ka fika paradu sin
subsidiu, pa i tene subsidiu
suplimentar (R95) -.
(REFORMADO). N.F. neol.
reforsa
v., *tornar mais forte; fortalecer. - pa
pudi reforsa unidadi afrikana (R96) -
. (REFORAR). N.F. neol., raforsa.
rega
v., - Buzinas na rega oredjas (F.S.) -
. (REGAR). N.F. neol., vd. regua.
regadur
n., *instrumento para irrigar. - N
prisisa di regadur pa nha orta
(J.L.R.) -. (REGADOR).
regra
n., *norma; preceito; lei. - Purda dibi
di sedu regra o lei di kriston, pabia,
tudu iara ki alguin na iaral, i ka pudi
djusta ku dibida ki es alguin tene
dianti di Deus (L.S.) -. (REGRA).
regu
n., *sulco; camalho. (REGO). N.S.
V.B.
regua 1
v.tr., *banhar com gua. - Si bu misti
kume fruta, bu ten ku regua (L.A.) -.
(REGAR). N.F. proparoxtona.
regua 2
n., *instrumento para traar linhas
507
rectas. - Alguin dan un kana ku parsi
suma regua, i falan: lanta bu midi
(N.T.) -. (RGUA). N.F.
proparoxtona.
reguadu
part., *irrigado. - Palabra di Deus i
un sementi: ora ki lanta na un bon
terenu, ke ta reguadu ku grasa di
Deus, i ta padi manga di frutu
(L.Cat.) -. (REGADO).
regula
v., - Profetas ten ku regula se don di
profesia (N.T.) -. (REGULAR). N.F.
proparoxtona, vd. rugula.
regulamentu
n., - konta kal ki na sedu
regulamentu (R95) -.
(REGULAMENTO). N.F. neol., vd.
rugulamentu.
regulu
n.m., *chefe de um povo, pequeno
territrio ou aldeia. - Na tabanka i ta
sta un regulu o rainha ki na kordena
tudu tabanka (N.M.) -. (RGULO).
N.F. proparoxtona.
rei
n.m., *soberano de um reino; chefe
poltico de um territrio ou cho. -
Rei Saul mata si miliaris, Davi mata
si des miliaris (Igr.I.) -. (REI).
rei di bagabaga
rainha das trmites. (deriv. REI DAS
BAGABAGA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.M.
rei di baguera
n., *a nica abelha que produz ovos
num enxame; abelha-mestra;
abelha-rainha. - Rei di baguera
tcoma lebri pa i bai djuda elis (A.P.)
-. (deriv. REI). N.M. lexia complexa.
N.S. sin. baguera-mestra.
reia 1
v., *limpar com areia; esfregar.
(AREAR). - Reia dinti ku karbon
(P.B.) -.N. F. proparoxtona.
reia 2
n., *conjunto de partculas
granulosas provenientes da
desagregao das rochas
compactas. - Dun di un udju i ka ta
brinka ku reia (L.A.) -. (AREIA). N.F.
proparoxtona, rea. N.S. kau di reia.
reini
v., (RENHIR). N.F. proparoxtona,
vd. raini. N.S. V.B.
rejon
n., - Gosi son pa n djanti pa rejon
(M.J.) -. (REGIO). N.F. neol., vd.
rijon.
rejonal
adj., *relativo a uma regio; local. -
diretor rejonal adjuntu (MR98) -.
(REGIONAL). N.F. neol.
rek
intens., *adjunto de intensidade que
especfica o sentido de justeza ou
de propriedade. - Ami gora, pasta di
ministru di Agrikultura i ta djustan
rek! (C.deB.) -. N.S. sin. tas.
rek-rek
n., *chocalho; marac. N.F. Balanta
reke-reke. N.M. redobro. N.S. V.B.
rekadu
n., *aviso verbal ou escrito enviado
por uma pessoa a outra;
mensagem; mandado. - E manda
rekadu pa tudu montiaduris (L.S.) -.
(RECADO). N.S. sin. mensajen.
reklama
v., - Greve entra na dia-dia di
funsionarius ki ta reklama pa
governu paga si vensimentus
atrazadus (P.dosS.) -.
(RECLAMAR). N.F. neol., vd.
raklama.
reklamadu
part., *reivindicado. (RECLAMADO).
N.S. V.B.
reklamason
n., *protesto. (RECLAMAO). N.S.
V.B.
rekruta 1
v.tr., - E kunsa na rekruta bos pa
leba pa ba purpara na Bubaki e na
ngana bos (R98) -. (RECRUTAR).
N.F. proparoxtona, neol., vd.
rakruta 1.
rekruta 2
n., - I dismobilizadu 819 rekrutas
(R95) -. (RECRUTA). N.F.
508
proparoxtona, neol., vd. rakruta 2.
rekumenda
v., *aconselhar. - no na rekumenda
mas un bias pa djintis toma sintidu,
kadakin trata si fonti dritu i tapal ora
ki kaba utilizal (R97) -.
(RECOMENDAR). N.F. neol.
rekumendason
n., - Ma bonitu na sedu inda ora ke
anos no na pui na pratika es ku no
pui suma rekumendason (MR98) -.
(RECOMENDAO). N.F. neol., vd.
rikumendason.
rekumpensa 1
v.tr., *premiar. (RECOMPENSAR).
N.S. V.B., sin. premia.
rekumpensa 2
n., *prmio. (RECOMPENSA). N.S.
V.B., sin. premiu.
rekumpensadu
part., *premiado.
(RECOMPENSADO). N.S. V.B.
rekursu
1.n., *aco de recorrer; expediente;
remdio; soluo. (RECURSO).
N.F. neol., rukursu.
2.n., *refgio; abrigo.
3.n.pl., *elementos de produo;
bens; meios de fortuna. - Mindjoria
jeston di rekursus umanus i
finanserus (MR98) -. (RECURSOS).
rekusa 1
v., *negar. - Badjuda logu i ka ta
setal i ta rekusa inda (N.M.) -.
(RECUSAR). N.S. sin. nega.
rekusa 2
n., acto ou efeito de negar;
negao. - Vitoria di amor di Deus
riba di malvadesa ku di rekusa di
pekaduris (L.S.) -. N.S. sin.
negason.
rekusadu
part., *negado. - Dialugu i rekusadu
(R98) -. (RECUSADO).
rekusadur
n., *pessoa que nega.
(RECUSADOR). N.S. V.B.
rekusason
n., *negao; recusa. (deriv.
RECUSAR). N.S. V.B.
relason
1.n., *ligao; conexo entre dois
objectos. (RELAO). N.F. neol.
2.n.pl., *conhecimentos; acto
sexual. - Jose kaza ku Maria, ma
nunka i ka ten relason ku el tok i
padi si purmeru fidju, i pul nomi di
Jesus (N.T.) -. (RELAES).
relativu
1.adj., *que tem relao com;
condicional; limitado. (RELATIVO).
N.F. neol.
2.adj., *em gramtica, diz-se da
proposio introduzida por um
pronome relativo. - Purnomi relativu
ta skirbidu [ku], suma: [ke ku n
misti] (Men) -.
relijon
n., - kil djintis e ten se relijon (R95) -.
(RELIGIO). N.F. neol., vd. rilijon.
reloju
n., *instrumento que serve para
indicar as horas. - I pui fiu na
garganti, i pui brinku na oredja, i pui
reloju na mon, i sai i bai (N.M.) -.
(RELGIO). N.F. neol. N.S. sin.
orlodju.
rema
v., *mover com remos. - Lubu
panhal i pul na barku i na rema
(R95) -. (REMAR).
remadur
n., *pessoa que rema. (REMADOR).
N.S. V.B.
remedi
n., *cura; medicamento; soluo. -
Si iagu mas forinha, i ka ten remedi
(L.A.) -. (REMDIO). N.F. remediu.
remedia
v.tr., *corrigir. (REMEDIAR). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
remediadu
part., *corrigido. (REMEDIADO).
N.S. V.B.
remediu
n., - Fodjas di ki arvuri i ta sirbi pa
remediu (N.T.) -. (REMDIO). N.F.
proparoxtona, neol., vd. remedi.
remenda
v., *imitar; imitar algum com a voz
509
ou com os gestos; mascarar. - Logu
kin ku ta remenda baka ora ki na bai
pa badja i ta bisti ki kusas ke ta
mara na kurpu e kaba e pui kabesa
di baka na se kabesa (N.M.) -.
(ARREMEDAR; REMEDAR). N.F.
ramenda. N.S. Portugus
REMENDAR significa pr um
remendo ou corrigir, cujo
equivalente menda.
remendu
n., *pedao de pano. - remendu
nobu ta rumpi ki parti di bistidu
bedju (N.T.) -. (REMENDO). N.F.
neol. N.S. sin. menda 2.
remison
n., *perdo. (REMISSO). N.S. V.B.
remiti
v., *perdoar. (REMITIR). N.S. V.B.
remitidu
part., *perdoado. (REMITIDO). N.S.
V.B.
remoka
v., (REMOCAR). N.F. neol., vd.
romoka. N.S. V.B.
remoku
n., (REMOQUE). N.F. neol., vd.
romoku. N.S. V.B.
remu
n., *haste de madeira com que se
faz deslocar uma embarcao. -
Kanua sin remu ka ta kamba mar
(L.A.) -. (REMO).
rena
v., *governar como soberano;
imperar. - Li, ne moransa, ami ke na
rena (F.J.) -. (REINAR).
renadu
1.part., *governado pelo rei.
(RENADO).
2.n., *durao do governo de um rei.
(RENADO). N.S. V.B.
renansa
n., *governo de um rei; reinado;
realeza. - Si renansa ka na kaba
(L.Cat.) -. (deriv. REINAR).
renda 1
1.v.tr., *alugar; dar de aluguer. - i
renda labraduris ki orta (N.T.) -.
(ARRENDAR).
2.v.tr., *tomar de aluguer ou de
arrendamento. - Paulu mora dus
anu intidu na ki kaza ki renda (N.T.)
-. N.S. sin. luga.
renda 2
n., *trabalho em malha feito com fio
de linha ou seda. - Na ospital gora,
bu ta tciga la, e ta sinta e na fasi se
renda (R95) -. (RENDA).
renda 3
n., *preo de aluguer. - bu ka na
mora na kasa di alguin sin paga
renda (N.M.) -. (RENDA).
rendadu 1
part., *alugado. (ARRENDADO).
N.S. V.B.
rendadu 2
n., *tecido feito base de rendas.
(RENDADO). N.S. V.A.
rendadur
n., *alugador; senhorio ou
arrendatrio. (deriv. ARRENDAR).
N.S. V.B.; rendadur hipernimo
de ARRENDATRIO, que designa a
pessoa que toma de aluguer ou
locatrio, e de SENHORIO, que
designa a pessoa que d de
aluguer; rendadur equivalente de
ALUGADOR.
renderu
n., *locatrio; arrendatrio; inquilino.
(RENDEIRO). N.S. V.B.
renega
v., *recusar. (RENEGAR). N.S. V.B.;
sin. nega.
renegadu
part., *no reconhecido.
(RENEGADO). N.S. V.B.
renku
n., *fila. (RENQUE). N.S. V.B.
renkua
v., *alinhar; pr em renque; pr-se
em fila. (deriv. RENQUE). - Lojas
sai e renkua: e intci kusas kun (L.S.)
-. N.F. proparoxtona.
renkuadu
part., *alinhado. (deriv. RENQUE).
N.S. V.B.
renoba
v., (RENOVAR). N.F. vd. renova.
510
N.S. V.B.
renova
v.tr., *tornar novo; melhorar. - El i
renova antigu kondison di omi
(L.Cat.) -. (RENOVAR). N.F. neol.,
renoba.
renu
1.n., *estado que tem por soberano
um rei. - Fe ku pui elis e vensi
renus, e fasi kusa djustu e iangasa
kil ku Deus pirmiti (N.T.) -. (REINO).
2.n., *o reino de Deus pregado pela
Bblia e por Jesus Cristo. - Renu di
Deus i ka kumida, nin bibida, ma i
pa ten vida djustu ku pas ku alegria
ku Spiritu Santu ta da (N.T.) -.
repara
v.tr., *consertar. (REPARAR). N.F.
neol. N.S. V.B.; repara hipnimo
de REPARAR que significa tambm
[observar]; rapara traduz observar;
sin. kumpu.
reparadu
part., *consertado. (REPARADO).
N.S. V.B.; sin. kumpudu.
repoliu
n., *variedade de couve cujas folhas
formam um conjunto apertado. -
Utru ta fasi orta di kamati, alfasi,
pimenta, repoliu pa bai bindi na fera
(T.M.) -. (REPOLHO). N.F.
proparoxtona. N.S. n.v. Brassica
oleracea, sin. rapudju.
reproba
v., *rejeitar. (REPROVAR). N.F.
reprova. N.S. V.B.
reprobadu
part., *chumbado no exame.
(REPROVADO). N.S. V.B.
reprobason
n., *chumbo no exame; rejeio.
(REPROVAO). N.S. V.B.
reprova
v., (REPROVAR). N.F. neol., vd.
reproba. N.S. V.B.
republika
n., *forma de governo em que o
chefe de Estado eleito pelos
cidados ou seus representantes. -
sidadons vota pa kudji presidenti di
republika (P.dosS.) -.
(REPBLICA). N.F. proparoxtona.
repui
v., *restituir; devolver. - no fala kuma
no na repui djustisa la (R98) -.
(REPOR). N.F. paroxtona, neol.
N.S. sin. torna.
res-di-tcon
n., *pavimento de uma casa ao nvel
da rua. - No ka pudi parti di prinsipiu
kuma Bisau ten ke sedu so sidadi di
kasa di res-di-tcon (IN96) -. (RS-
DO-CHO). N.M. lexia composta.
resensia
v., *avaliar o nmero de; enumerar.
- Anos no ka ba resensia parteras
pa kunsa manda fidju di Kasine
(R95) -. (RECENSEAR). N.F.
paroxtona, neol.
resensiamentu
n., *inscrio de pessoas para
avaliar o seu nmero e a sua
condio sociocultural e religiosa. -
E purmeru resensiamentu i fasidu
otca Sireniu era gubernadur di Siria
(N.T.) -. (RECENSEAMENTO). N.F.
neol.
reseta 1
v., *prescrever o medicamento para
o doente tomar. - Mediku pudi
resetau antibiotiku, ma ka bu bai
kumpral na fera, bai pa farmasia
pabia la i ta guardadu diritu (Igr.I.) -.
(RECEITAR). N.F. neol.
reseta 2
1.n., *prescrio que o mdico
escreve como tratamento de uma
doena. - Ora ku bu toma reseta na
mon di dutur, bai pa farmasia bu
kumpra mesinhu, bu ta bibi
konformu ku mediku splikau (Igr.I.) -.
(RECEITA).
2.n., *frmula para a preparao de
certos medicamentos ou produtos
culinrios. - N tene es reseta ki n
na dau: galinha guizadu ku kamaron
ku midju (R96) -.
resgata
v., *livrar do cativeiro. - Ke ku alguin
pudi da pa torna resgata si alma?
511
(N.T.) -. (RESGATAR). N.F. neol.
N.S. sin. liberta.
responsabel
adj., - No tene un responsabel di
pustu di saudi (Cenfa) -.
(RESPONSVEL). N.F. paroxtona,
vd. responsavel.
responsavel
adj., *encarregado; que tem
responsabilidade. - Anos i djintis
responsavel (R95) -.
(RESPONSVEL). N.F. paroxtona,
responsabel; risponsavel.
resta
1.v.intr., *ficar; sobreviver. - Tudu
tarda ku po tarda riba, na tcon ki na
bin resta (L.A.) -. (RESTAR). N.F.
neol.
2.v.intr., *sobrar; sobejar. - n pensa
kuma i ka restan fala mas nada
(MR98) -.
restanti
1.adj., *que resta; que sobeja.
(RESTANTE). N.F. neol.
2.n., *o resto. - Kin ku sta labadu i
pirsisa di laba son pe, pabia restanti
sta tudu labadu (N.T.) -. N.S. sin.
restu.
restauranti
n., *casa onde se servem refeies,
mediante pagamento. - es baris e
sta lundju di sedu restauranti pabia
pezu mas garandi i bibidas
(P.dosS.) -. (RESTAURANTE). N.F.
neol.
restu
n., *o que sobra. - i mata baka i
folal, i na kume kada dia un padas, i
salga restu pa dia di fomi (P.B.) -.
(RESTO). N.S. sin. restanti; sin.
sobra 2.
resureson
n., *acto de reaparecer vivo depois
de ter morrido. - Kal spransa ki
resureson di Kristu ta tisinu? (L.S.) -.
(RESSURREIO). N.F. risureson.
resusita
v., *voltar ou fazer voltar a vida. - Bu
fia kuma bu na bin resusita? (L.S.) -.
(RESSUSCITAR).
resusitadu
part., *que tornou vida. -
lembransa di Sinhor resusitadu
(L.Cat.) -. (RESSUSCITADO).
reta
v., *ter ereco do rgo copulador
masculino. (deriv. ERECTO). N.S.
V.M., sin. lanta.
reti
v., *conservar; no largar da mo;
ter firme. - kapasidadi di sistema di
reti alunus i di fasi pa i tciga
pelumenus te sesta klasi (MR98) -.
(RETER). N.F. neol.
retiku
n., *herege. (HERTICO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
retira
v., *desistir; afastar-se. (RETIRAR).
N.S. V.A.
retret
n., *sanita; latrina; casa de banho. -
Koba retret lundju un bokadu di fonti
(Igr.I.) -. (RETRETE). N.F. neol.
N.S. sin. kuartinhu.
retu
1.adj., *sem curvatura; a prumo;
direito. (RECTO).
2.adj., *sincero; ntegro; justo. - bo
vida retu i ta sedu bo armadura di
pitu (N.T.) -.
revela
v., *dar a conhecer; manifestar. - Bu
revela misteriu sukundidu disna di
tempu antigu (L.Cat.) -. (REVELAR).
N.F. neol.
revelason
1.n., *manifestao. (REVELAO).
N.F. neol.
2.n., *aco pela qual Deus faz
conhecer verdades. - revelason di
Jesus Kristu i revelason di Deus
Pape, Deus Fidju ku Deus Spiritu
Santu (L.S.) -.
reverendu
n., *sacerdote; padre missionrio.
(REVERENDO). N.S. V.B.
ri
1.v., *emitir riso; sorrir; assumir uma
expresso alegre. - N fika son n na
512
ri (N.M.) -. (RIR).
2.v., *escarnecer; fazer troa de
algum. - Djinti e ri del (N.T.) -.
ria
v.intr., *descer; pr-se no cho. -
purmeru duenti ku riaba la, dipus di
iagu bulbuli, ta fika kuradu (N.T.) -.
(ARRIAR; ARREAR). N.S. ria o
equivalente de ARRIAR, v.intr., e
rianta o equivalente de ARRIAR,
v.tr.; sin. disi.
ria di barku
v.prep., *desembarcar. - Otca ki ria
di barku, un omi, ku teneba spiritu
mau, i bai kontra ku el (N.T.) -.
(deriv. ARRIAR DO BARCO). N.M.
colocao. N.S. ant. kamba na
barku.
riabri
v., *tornar a abrir; retomar. - no
torna riabri strada (C.P.) -.
(REABRIR). N.F. neol.
riada
n., *cho inclinado para onde se
desce; descida. - I mas mindjor pa
kumpu dipozitu na pe di un riada di
pedra (Igr.I.) -. (deriv. ARRIAR).
riadu
part., *posto no cho; baixado.
(ARREADO). N.S. V.B.
riaji
v., *fazer reaco; opor-se; resistir. -
un prisidenti di Republika si gosta di
si povu, i ka ta riaji suma manera ki
fasi sin (R98) -. (REAGIR). N.F.
neol.
rial
adj., *verdadeiro; efectivo. - no
kapasidadi masima rial i pa oitenta
mininus (R95) -. (REAL). N.F. neol.
rialidadi
n., *o que existe de facto; certeza. -
manga di djintis ta fala Sida i kusa
ke ta papiadu son: kusa ten nan na
rialidadi (R95) -. (REALIDADE).
rializa
v., *tornar real; cumprir; efectuar. -
kusas ke no tene pa ba rializa
(MR98) -. (REALIZAR). N.F. neol.
rializadu
part., *concretizado; efectuado. - i
na rializadu tudu dia pa djintis di
tranzitu alguns kontrolus (R95) -.
(REALIZADO). N.F. neol.
rialmenti
adv., *verdadeiramente;
efectivamente. - bisti rialmenti ta
karateriza pesoa (IN96) -.
(REALMENTE). N.F. neol.
rianta
1.v.caus., *pr no cho; fazer
descer. - Garandis fala kuma bon
kombersa ku ta rianta santcu na po
(Igr.I.) -. (deriv. ARRIAR). N.S.
rianta kargu; sin. disi.
2.v.caus., *diminuir. - un bon lutadur
ten di kume pur dia un purku ki un
bidon di kadju: Tiu bu ka pudi rianta
un bokadu? (F.J.) -. N.S. rianta o
equivalente de ARRIAR, v.tr., e ria
o equivalente de ARRIAR, v.intr.
rianta kargu
coloc., *pr no cho a carga;
descarregar; tirar a carga. - I rianta
si kargus i riba (N.M.) -. (ARRIAR A
CARGA).
riantada
n., *pessoa reenviada; mulher ou
menina grvida. (deriv. ARRIAR).
N.S. V.B.
riantadu
part.caus., *posto no cho; feito
descer ou baixar. - Kilis gora ke ta
miasa nha bida, elis ke na riantadu
te fundu di tera (L.Cat.) -. (deriv.
ARRIAR).
riason
n., *resposta a uma aco anterior;
aco oposta a outra. - Kumunikadu
ke ta mostra riason di Kumandu
Supremu di Junta Militar (R98) -.
(REACO). N.F. neol.
riba 1
v.intr., *voltar; tornar; regressar. - i
ta bai tambe ku nobas i ta riba ku
manga di utrus noba freskus - e riba
e bin toma Tuga e leba (C.P.) -.
(ARRIBAR). N.S. P.arc. FAZER
ARRIBADA, isto , entrar num porto
no previsto por motivos de fora
513
maior.
riba 2
1.adv., *advrbio de lugar que
significa [a parte superior]; acima;
arriba; em cima. - Salton tambe i
pega na pe di palmera i sibi, i sibi te
riba (T.M.) -. (EM RIBA). N.S. ant.
bas.
2.con., riba di, *locuo prepositiva
que significa [em cima de]; sobre. - i
kai riba di kosta di karanguis (T.M.) -
. (EM RIBA DE). N.S. sin. sima di.
riba di tudu
loc.adv., *locuo adverbial que
significa [principalmente]; sobretudo.
- Kareras di barku ta fasidu riba di
tudu pa Bolama, Bubaki, Maio,
Kasine, Katio i utrus parti di Sul
(P.dosS.) -. (deriv. A RIBA DE
TUDO).
riba ku tras
coloc. *recuar. - Lubu riba ku tras i
madja porta (A.P.) -. (deriv.
ARRIBAR ATRS). N.S. sin. riba
pa tras; sin. riba tras.
riba pa tras
coloc., *recuar. - E riba pa tras e ka
odja kaminhu (L.S.) -. (deriv.
ARRIBAR PARA ATRAS). N.S. sin.
riba ku tras, sin. riba tras.
riba tras
coloc., *recuar. - Kobra kuma riba
tras ka ta kebra kosta (L.A.) -. (deriv.
ARRIBAR ATRAS) -. N.S. sin. riba
ku tras; sin. riba pa tras.
ribada
n., *encosta; escarpa; rampa. - un
dia alguin sai i na bin na kabalu, i
saiba di ribada (L.S.) -.
(ARRIBADA). N.F. neol.
ribanta
1.v.caus., *fazer voltar; obrigar a
regressar. - no bai fala Cabral pa i
ribanta tudu es djinti ke bai pa
Europa (C.P.) -. (deriv. ARRIBAR).
2.v.caus., *tornar a levar; tornar a
trazer; devolver. - Abo i rasa
djikindur: ora ku bu bibintil son i ta
ribanta tudu kil ki furta (T.M.) -.
ribantadu
part.caus., *restitudo; devolvido. -
Alguns skolas ki tomaduba di Igreja
Katolika na altura di Indipendensia e
ribantadu dja pa si dunus (P.dosS.) -
. (deriv. ARRIBAR).
ribi
v., *passar do estado slido ao
estado lquido; derreter; dissolver. -
strelas na iardi e na ribi (N.T.) -.
N.S. sin. bida iagu.
ribidu
part., *derretido; delido. N.S. V.B.
ridia
n., *aparelho de pesca com buracos
de determinada largura. - e na
botaba ridia na mar pabia e seduba
piskadur (N.T.) -. (REDE). N.F.
proparoxtona, redi.
ridia di bota
n., *tarrafa; chumbeira. (deriv.
REDE DE BOTAR). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B., sin. ridia di
mon.
ridia di mon
n., *tarrafa; rede de botar. (deriv.
REDE DE MO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A., sin. ridia di
bota.
riduson
n., *diminuio; abatimento. -
riduson di dispezas militar (95) -.
(REDUO). N.F. neol.
rifiri
1.v.tr., *contar; citar. - i ten sertus
personalidadis, ku no ka na bin rifiri
li, ke ta ofindi pulisia (R95) -.
(REFERIR).
2.v.intr., *aludir; dizer respeito. - Ami
n na rifiri, ami n na basia na ke ku
ovintis na falan (R95) -.
rifujiadu
n., *pessoa que se viu obrigada a
abandonar o prprio pas. - I ka so
rifujiadus ku na sufriba (N.M.) -.
(REFUGIADO). N.F. neol.
rijimi
n., *forma de governo; sistema. -
Dotrina di rijimi ilaboradu
progresivamenti (R95) -. (REGIME).
N.F. neol.
514
rijista
v., *inscrever; anotar; assinalar. - di
kazus ku no rijista dja, mas di
sinkuenta i sinku pursentu e ta bin
kaba sempri pa sina un akordu
komun (R95) -. (REGISTAR). N.F.
neol.
rijon
n., *diviso territorial da repblica da
Guin-Bissau, que compreende oito
circunscries administrativas:
Bafat, Biombo, Bolama-Bijags,
Cacheu, Gabu, Oio, Qunara e
Tombali, tendo a capital Bissau um
estatuto autnomo. - konflitu di
terenus na rijon di Kacheu (R95) -.
(REGIO). N.F. rejon. N.S. sin.
pruvinsia.
rikesa
1.n., *abundncia de bens; recursos
que tm grande valor econmico. - I
tcoma si tarbadjaduris i nkarga elis
di si rikesa (N.T.) -. (RIQUEZA).
N.S. ant. pobresa.
2.n., *fortuna; prosperidade. - Toma
es anel i na sedu bu rikesa (F.M.) -.
rikiri
v.tr., *exigir; solicitar. (REQUERER).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
rikiridu
part., *pedido. (REQUERIDO). N.S.
V.B.
rikiridur
n., *requerente. (REQUEREDOR).
N.S. V.B.
rikirimentu
n., *petio escrita, dirigida a uma
autoridade competente. - I ten ki
divorsiu litijozu nde ki pudu
rikirimentu di fatu unilateral (R95) -.
(REQUERIMENTO). N.F. neol.
rikisi
v.intr., *tornar-se rico; melhorar. -
Fala elis pa e fasi ben, pa i rikisi ku
bon obra (N.T.) -. (ENRIQUECER).
N.F. proparoxtona.
rikiti
v.tr., *apertar a pele entre os dedos
e as unhas; beliscar. - Rabu di
santcu kumpridu, ma si bu rikitil i ta
sinti dur (L.A.) -. N.F. proparoxtona.
rikitidu
part., *beliscado. N.S. V.B.
rikizitu
n., *condio necessria; exigncia
legal. - bu dibi di runi tudu es
rikizitus (IN96) -. (REQUISITO). N.F.
neol.
rikon
n., *muito rico; ricao. (deriv. RICO).
N.M. aum. N.S. V.B.
rikonsilia
1.v.tr., *restabelecer a paz e as
boas relaes. (RECONCILIAR).
N.F. proparoxtona, neol.
2.v.intr., *fazer as pazes. - e ta
rikonsilia e retoma mas se lar (R95)
-. (RECONCILIAR-SE).
rikonsiliason
n., *restabelecimento de relaes
entre pessoas que estavam
zangadas. - el i sta la na nomi di pas
ku rikonsiliason pa es povu i pa
buska soluson, pa tisi pas pa es no
tera (R98) -. (RECONCILIAO).
N.F. neol.
riku
1.adj., *que tem riquezas. - Tudu
riku ku bu riku bu ka pudi kumpu
kasa di feru (T.M.) -. (RICO). N.S.
ant. pobri.
2.adj., *frtil. - Guine i un tera riku,
tudu kusa ku bu sumia i ta da bon
frutu (N.M.) -.
3.n., *homem rico. - Un riku ku na
buska vida ku ka ta kaba (N.T.) -.
rikudji
v., - E rikudji tudu informason ke ten
(R95) -. (RECOLHER). N.F. vd.
rukudji.
rikudjidu
part., *recebido; guardado.
(RECOLHIDO). N.S. V.B.
rikumendason
n., *aviso; conselho. - El ku manda
Paulu ta da rikumendasons pa kilis
ki dibi di diriji Igreja (N.T.) -.
(RECOMENDAO). N.F.
rekumendason.
rikunhisi
515
1.v.tr., *distinguir. - no rikunhisil
suma rei (N.T.) -. (RECONHECER).
N.F. proparoxtona.
2.v.tr., *agradecer; mostrar
reconhecimento. - Djinti suma es i
bon pa rikunhisi elis (N.T.) -.
rikunhisidu
part., *agradecido; admitido como
legtimo. - djinti ku rikunhisidu suma
gubernaduris di djintius e ten forsa
nelis (N.T.) -. (RECONHECIDO).
rikunhisimentu
n., *aceitao como legtimo e
verdadeiro. (RECONHECIMENTO).
N.S. V.A.
rikunsa
v., *comear novamente. - i izisti
pusibilidadi pa rikunsa es
nogosiason? (R95) -.
(RECOMEAR).
rilampagu
n., *claro vivo originado pela
descarga de corrente elctrica entre
duas nuvens. - I kunsa fasi
rilampagu ku barudju di turbada
(N.T.) -. (RELMPAGO). N.F.
proparoxtona, neol., orlampu.
rilatoriu
n., *exposio por escrito sobre um
determinado assunto. - Es dadu sta
na un rilatoriu sobri situasons di
populason mundial (R95) -.
(RELATRIO). N.F. proparoxtona,
neol.
rilijon
n., *crena e culto prestado a um
ser superior, do qual o homem
depende. - Koldadi di rilijon ku ka
ten kulpa dianti di Deus i es: pa bai
djuda orfon ku viuvas na se
kansera, tambi pa libra di podrisa de
mundu (N.T.) -. (RELIGIO). N.F.
relijon.
rilijozu
adj., *pio; devoto; santo. - omis
rilijozu ku bin di tudu nason di
mundu (N.T.) -. (RELIGIOSO).
rimiti a
v.prep., *enviar; entregar. - i ten e
proposta di rimitil a komison di
asuntus ikonomiku (R95) -.
(REMETER). N.S. rimiti kontra;
rimiti na; rimiti pa.
rimiti kontra
v.prep., *agredir. (deriv.
ARREMETER CONTRA). N.S. V.A.
rimiti na
v.prep., *confiar em. (REMETER-SE
A). N.S. V.A.
rimiti pa
v.prep., *submeter algo a algum;
confiar. - i ka rimiti es fatus ki pidinu
pa komison parlamentar di inkeritu
(R99) -. (REMETER POR).
rimitidu
part., *enviado; entregado. - Anos i
di opinion pa rilatoriu rimitidu a
tribunal (R99) -. (REMETIDO).
rin
n., *rgo excretor; - Tiu, ka bu pui
mon na kil rins, su tiral es baka na
kai i muri (L.S.) -. (RIM). N.S. RIM
tem o plural RINS.
rindi
1.v.tr., *substituir. - ora ki kansa,
utru ta rindil (N.M.) -. (RENDER).
2.v.tr., *produzir. - nin si lugaris ka
rindi kusa di kume, ma inda asin n
na fika alegri na Sinhor (Igr.I.) -.
3.v.intr., *ser abundante. - Suma
tcuba ka tcubi tciu, parsi arus ka
rindi (Dea) -.
rindidu
adj, *em grande quantidade;
abundante. - Uniku, ne momentu,
nde ku no tene sibi, i un bokadinhu
rindidu, i son Sul (IN96) -. (deriv.
RENDIDO).
rindimentu
n., *lucro; produtividade. - Da
nsinamentu di nobu djitu pa tarbadju
di agrikultura ku na rapati sforsu di
omi o ku na tisi mas rindimentu -
(Igr.I.) -. (RENDIMENTO).
rinka
1.v., *verbo semiauxiliar que
exprime o aspecto incoativo da
aco com o sema [de repente];
tirar com violncia. - Miti ki miti kasa
fugu, i rinka kuri i bin konta Lebri
516
(Ch.Mb.) -. (deriv. ARRANCAR).
N.F. ranka. N.S. rinka-rinka; rinka
kuri.
2.v.tr., *puxar ou tirar com fora;
desenraizar. - I pega rins i rinkal i
pul na boka (L.S.) -. (ARRANCAR).
N.F. ranka. N.S. rinka dinti; rinka
pitu; rinka po; rinka udju.
rinka dinti
coloc., *extrair um dente.
(ARRANCAR DENTE). N.S. V.A.
rinka kuri
coloc., *comear de repente a
correr; desatar a correr. - I rinka kuri
pa bai difindi si fidjus (A.P.) -. (deriv.
ARRANCAR A CORRER).
rinka pitu
coloc., *pr o peito para fora; dar-se
ares de importante. N.S. V.M.
rinka po
coloc., *desenraizar uma rvore. - I
rinka po na orta -. (deriv.
ARRANCAR O PAU). N.S. V.A.
rinka udju
coloc., *arregalar os olhos; olhar de
maneira firme; abrir muito os olhos.
- I ba firma la na utru ladu i na rinka
udju (M.M.) -. (deriv. ARRANCAR
OS OLHOS). N.S. ARRANCAR
significa puxar ou tirar com fora.
rinka-rinka
v., *continuar a desenraizar;
desenraizar todos juntos. - duzentus
i tal pekadur ba rinka-rinka pe di
kadju (R95) -. (deriv. ARRANCAR).
N.M. redobro.
rinkadur
n., *instrumento para extirpar;
pessoa que extrai.
(ARRANCADOR). N.S. V.B.,
rinkadur di dinti.
rinkadur di dinti
n., *dentista. (deriv. ARRANCADOR
DE DENTES). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A.
riorganiza
v., *organizar de novo; melhorar. - i
bin tciga altura ki nesesariu
riorganiza kil milisias armadu (C.P.)
-. (REORGANIZAR). N.F. neol.
ripa
n., *tira de madeira estreita e
comprida; pedao de madeira. - bu
pudi fasi un kanal ku dus ripas
(Igr.I.) -. (RIPA).
riparason
n., *conserto. - no pudi fasi
riparason di ki pikenus avions (R95)
-. (REPARAO). N.F. neol.
ripindi
v., *mudar de parecer; reconhecer;
reconsiderar. - Si i ripindi, bu ta
purdal (N.T.) -. (ARREPENDER-
SE).
ripindidu
part., *que sente contrio; contrito.
- i sinti ripindidu, i bai ribanta ki trinta
mueda di prata (N.T.) -.
(ARREPENDIDO).
ripindimentu
n., *sentimento de remorso;
contrio. - e ianda na manera ku ta
mostra ripindimentu (N.T.) -.
(ARREPENDIMENTO).
ripiti
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime a ideia de repetio duma
aco ou dum estado. - i bai ripiti
sekal tok i seku (N.M.) -.
(REPETIR). N.F. oxtona. N.S. sin.
torna.
2.v.tr., *dizer ou fazer de novo. -
djinti ripiti mesmu konversa (R95) -.
3.v.intr., *acontecer de novo. - Kuma
ki storia di Abron pudi ripiti aos un
dia? (L.S.) -.
ripitidu
part., *dito ou feito de novo. - Ki
semana n ripiti programa, pabia i
tinhaba nesesidadi di ripitidu, djintis
fala pa ripiti (R98) -. (REPETIDO).
ripitidur
n., (REPETIDOR). N.S. V.B.
riprindi
v., - Paulu riprindi Pedru na Antiokia
(N.T.) -. (REPREENDER). N.F. vd.
raprindi.
riprizenta
v., *ser procurador de; significar. -
kila ta konsigui manda so alguns
517
djintis pa riprizental (R98) -.
(REPRESENTAR). N.F. neol.
riprizentason
n., *exposio.
(REPRESENTAO). N.F. neol.
N.S. V.A.
ris
n., - Nha djorson i rasa ris, ris di
banana, korta mansi (E.D.) -.
(RAIZ). N.F. arc., vd. rais.
risibi
1.v.tr., *tomar; aceitar; ficar com
alguma coisa dada. - N risibi un
karta di direson di ospital (R95) -.
(RECEBER).
2.v.tr., *acolher; hospedar. - Rei
risibi elis dritu (A.P.) -.
3.v.tr., *ter como vencimento ou
pagamento; cobrar. - ma si bu risibi
un salariu ki ka na pirmitiu nin pa un
kusa ku fadi pa utru, kuma ku bu
pudi fasi planu familiar? (IN96) -.
4.v.tr., *tomar como esposo ou
esposa; casar. - desdi ki n risibi nha
mindjer, so filisidadi (R98) -.
risibidu
part., *acolhido. - Na kaza ku bo
risibidu nel, bo fika la te dia ku bo na
sai na ki tabanka (N.T.) -.
(RECEBIDO).
risibimentu
n., *acolhimento; pagamento.
(RECEBIMENTO). N.S. V.B.
risibu
n., *declarao de ter recibido
alguma coisa. - basta bu tene
risibus (R95) -. (RECIBO). N.F. neol.
N.S. sin. fatura.
risinu
n., *planta da famlia das
Euforbiceas, cujas sementes se
utilizam para extrair o leo
purgativo. (RCINO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B., n.v.
Ricinus communis.
risistensa
n., *oposio; defesa.
(RESISTNCIA). N.S. V.B.
risistenti
adj., *duradouro; teimoso.
(RESISTENTE). N.S. V.B.
riska 1
1.v.tr., *fazer riscos; marcar. - Intci
kau ku bu riska, ku lama masadu, te
kau di pega kasrola (M.M.) -.
(RISCAR).
2.v.tr., *eliminar; suprimir. - Di nin un
manera n ka ta riska si nomi na
libru di bibus (N.T.) -.
riska 2
1.v.tr., *pr em perigo. - Bo rispita
djintis suma es, pabia i riska si vida,
kuas pa muri (N.T.) -. (ARRISCAR).
2.v.intr., *expor-se a risco.
(ARRISCAR-SE).
riskadu 1
1.adj., *que tem riscos; marcado.
(RISCADO).
2.part., *banido; expulso.
(RISCADO). N.S. V.B.
riskadu 2
part., *perigoso. (ARRISCADO).
risku 1
n., *trao feito com lpis ou outro
instrumento. - i fasi un risku na tcon
(F.M.) -. (RISCO).
risku 2
n., *perigo que se corre. - jovens i
djintis ku mas ta kuri risku di fika
infetadu (Cecomes) -. (RISCO).
risoluson
n., *deciso. - manga di bias e
disizon i pulitika (IN96) -.
(RESOLUO). N.F. neol.
risolvi
1.v., *decidir; deliberar. - Djinti di
igreja risolvi kuma Paulu ku Barnabe
ku utrus di Antiokia ta bai pa
Jerusalen (N.T.) -. (RESOLVER).
N.F. rosolbi.
2.v.tr., *dar soluo a; esclarecer. -
Kal ki soluson ku mas na risolvi ki
problemas? (Igr.I.) -.
3.v.intr., *decidir-se. - ali ku n risolvi
pasa tcuba nel (N.T.) -.
(RESOLVER-SE).
risolvidu
1.part., *decidido. - i risolvidu pa no
mbarka pa Italia (N.T.) -.
(RESOLVIDO).
518
2.part., *solucionado. - i ta tomadu i
mitidu na gaveta, nada ka ta
risolvidu (R98) -.
rispira
v., *executar a funo de
respirao; fazer entrar o ar nas
vias respiratrias e sair delas. - Ami
n rispira un bentu ku nunka ka
faltan (J.D.) -. (RESPIRAR). N.F.
neol.
rispirason
n., *funo por meio da qual se
introduz o ar e se expele anidrido
carbnico. (RESPIRAO). N.F.
neol. N.S. V.A.
rispita
1.v.tr., *ter em considerao. - i pa
mindjeris rispita si omis suma tambi
ku omis dibi di rispita si mindjeris
(Igr.I.) -. (RESPEITAR).
2.v.tr., *cumprir; observar. - rispita
tudu leis di tabanka (L.S.) -.
rispitadu
part., *que tem o respeito das
pessoas; considerado. - kadakin dibi
di rispitadu ku tudu ke ki tene (L.S.)
-. (RESPEITADO).
rispitu
n., *considerao; reverncia. - i na
difindi rispitu ku indipendensia di
tera (R98) -. (RESPEITO). N.S. a
rispitu di; alguin di rispitu; falta di
rispitu.
rispitus
adj., *corts. (RESPEITOSO). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
risponsabilidadi
n., *qualidade de quem est apto a
responder pelos seus actos ou por
uma coisa que lhe foi confiada. -
Tcoma nomi di alguin i
risponsabilidadi garandi, tcomal pa
tcoma i lebsimenti pa si dunu (L.S.) -
. (RESPONSABILIDADE). N.F. neol.
risponsabiliza
1.v.tr., *tornar responsvel. - kin ku
povu dibi di risponsabiliza des
situason aos ki sta na Guine-Bisau?
(IN96) -. (RESPONSABILIZAR).
2.v.intr., *tornar-se responsvel. -
utru tene mindjer na kaza e ta
randja mas kumprimisu ke sibi propi
kuma e ka sta altura di
risponsabiliza (IN96) -.
(RESPONSABILIZAR-SE).
risponsavel
adj., - afinal bu ta sibi kuma el ki
risponsavel pa tal (IN96) -.
(RESPONSVEL). N.F. paroxtona,
neol., vd. responsavel.
risposta
n., - Rei falal: Bon, ami tan, nha
risposta ku ami n dau i es (T.M.) -.
(RESPOSTA). N.F. neol., vd.
rasposta.
rispundi
v., - I rispundi perguntas ki djintis
kolokal (R95) -. (RESPONDER).
N.F. vd. ruspundi.
rista
n., *espinha de peixe. (ARESTA).
N.S. V.B.
ristritu
adj., *reduzido; limitado. - i ta
djugadu sukundidu na un kau
afastadu, na un kau ristritu, i ka sin
publikamenti (R95) -. (RESTRITO).
N.F. neol.
risu
1.adj., *duro; rgido; forte. - bu kunsa
toma iagu ku na djusta arus pa i ka
moli pa ka i risu tambi (N.M.) -.
(RIJO). N.S. bida risu; molostra
risu; risu korson; risu kabesa;
risu mon; risu udju; sintidu risu.
2.adv., *advrbio com a funo de
marcar a intensidade do processo
expresso pelo verbo; com fora. - Si
bo ka na kanta risu aos, bo ka na
toma panu (T.M.) -. (deriv. RIJO).
risu boka
coloc., *diz-se de pessoa teimosa
ou difcil de convencer. (deriv. DE
CABEA RIJA). N.S. V.M.
risu kabesa
1.coloc., *que teimoso; obstinado;
testudo. - Kitana, abo bu risu
kabesa (Ceef) -. (deriv. DE
CABEA RIJA).
2.n., *obstinao; teimosia. - El i
519
firmanta mas kil aliansa ke no risu
kabesa pui no pirdi (L.Cat.) -. N.M.
lexia composta.
risu korson
coloc., *diz-se de uma pessoa
insensvel ou de corao duro. -
Jesus djubi elis di roda, ku raiba, ma
tambi ku tristesa manera ke risu
korson (N.T.) -. (DE CORAO
RIJO).
risu mon
coloc., *diz-se de uma pessoa
avarenta. - Bo sibi klaru kuma no
palabra nunka ka sedu di ngodu nin
pa sukundi risu mon (N.T.) -. (deriv.
DE MO RIJA).
risu udju
coloc., *diz-se de uma pessoa que
olha com insolncia o seu
interlocutor; descarado; traquinas;
ousado. (deriv. DE OLHO RIJO).
N.S. V.P.
risureson
n., - Risureson di Jesus i no garantia
kuma, si no tene fe nel, no na otca
amizadi ku Deus (L.S.) -.
(RESSURREIO). N.F. vd.
resureson.
ritira
v., *afastar-se; ir-se embora. - Junta
ritira di aria si setor di Mansoa (R98)
-. (RETIRAR-SE). N.F. neol. N.S.
ritira hipnimo de RETIRAR, que
significa tambm tirar ou puxar para
trs, cujo equivalente tira.
ritratu
n., *fotografia. (RETRATO). N.F.
neol. N.S. V.A., tira ritratu.
ritu
1.n., *conjunto de regras de uma
cerimnia religiosa; cerimnia
religiosa. - Si Misa kaba ku utru ritu
liturjiku, es ritu di konkluson ta
disadu (L.Cat.) -. (RITO). N.F. neol.
2.n., *conjunto de cerimnias de
uma religio; culto.
riu
1.n., *corrente de gua que desagua
no mar ou noutro rio; torrente. - no
konsigui fitca tudu stradas, no
konsigui fitca tudu rius (C.P.) -.
(RIO).
2.n, *brao de mar que corre como
um rio. - Riu ka ta intci mar, mar ku
ta intci riu (L.A.) -.
riuni
v., - Si tarbadju i era riuni
populason, tabanka pur tabanka
(C.P.) -. (REUNIR). N.F. paroxtona,
neol., vd. runi.
riusinhu
n.dim., *diminutivo de rio. - Si bu na
bibi iagu di kobon o di riusinhus, bu
dibi di limpal (Igr.I.) -. (deriv. RIO).
rivindika
v.tr., *reclamar. - e lanta pa rivindika
se diritu (R98) -. (REIVENDICAR).
N.F. neol.
rivolta 1
v., *sublevar; amotinar.
(REVOLTAR). N.F. neol., rabolta.
rivolta 2
n., *sublevao; motim.
(REVOLTA). N.F. neol., rabolta.
rivuluson
1.n., *revolta; sublevao. - Junta
Militar pasa sedu la un Junta di povu
i rivuluson pasa sedu rivuluson di
pubis (R98) -. (REVOLUO). N.F.
neol.
2.n., *tempo que um astro leva para
descrever a sua rbita.
rizisti
v.intr., *opor resistncia; lutar. - e
sibi kuma omi rizisti ben-ben (R95) -
. (RESISTIR). N.F. neol.
rizultadu
n., - No na ten interesi pa obi
rizultadu di bu tarbadju (Igr.I.) -.
(RESULTADO). N.F. neol., vd.
ruzultadu.
roba
1.v.tr., *furtar; arrebatar; subtrair. - I
kail djanan guera i robal kil karni
tudu (L.S.) -. (ROUBAR). N.F. neol.
N.S. roba forsa; roba tempu; sin.
furta.
2.v.tr., *raptar. - e na roba elis
mindjeris ku limarias (L.S.) -.
roba forsa
520
coloc., *fazer perder a vantagem ou
a superioridade. - fanadu di ospital
roba dja tradison tudu forsa (IN96) -.
(deriv. ROUBAR A FORA).
roba tempu
coloc., *fazer perder tempo. - Ma pa
n ka roba manga di tempu, n na
pidi Nhu pa ten bondadi pa
sukutanu un bokadu (N.T.) -.
roboka 1
v.tr., *cobrir com argamassa;
revestir com reboco. - Masa mas
simentu pa roboka paredis (Igr.I.) -.
(REBOCAR). N.F. reboka.
roboka 2
v.tr., *levar a reboque; arrastar. -
Kabra di matu i kunsa nada, santcu
falal pa i robokal tras (L.S.) -.
(REBOCAR).
robokadu 1
part., *coberto com reboco.
(REBOCADO). N.S. V.B.
robokadu 2
part., *arrastado. (REBOCADO).
N.S. V.B.
robokadur 1
n., *pedreiro. (REBOCADOR). N.S.
V.B.
robokadur 2
n., *navio pequeno de grande
potncia que serve para arrastar
outro navio. (REBOCADOR). N.S.
V.B.
roboku 1
n., *argamassa que se aplica s
paredes. (REBOCO). N.S. V.B.
roboku 2
n., *traco de um veculo por meio
de outro veculo. (REBOQUE). N.S.
V.B.
robu
n., *furto; coisa roubada ou despojo.
- robu di gadu (R95) -. (ROUBO).
N.F. neol. N.S. sin. furtu.
roda
1.n., *orla; beira; crculo. - iagu di
kadju ke na darmadu na roda di
strada (R98) -. (RODA). N.S. na
roda di; roda di mar.
2.n., *pea circular que gira em
torno de um eixo; roda de veculo. -
No bin na un pesa di seis roda, dus-
dus na kada ladu tras, dus na
metadi ku dianti (J.D.) -.
roda di mar
n., *litoral; beira-mar. - E bai tok e
tciga na roda di mar, e sinta e na
piska (A.P.) -. (deriv. A RODA DO
MAR). N.M. lexia complexa. N.S.
sin. kosta.
rodajen
1.n., *acto de andar de carro. - No
fala kuma Rua Katorzi Novembru i
ten dus faicha di rodajen (R95) -.
(RODAGEM). N.F. neol.
2.n., *utilizao prudente de um
motor novo ou recm-reparado.
rodape
n., *faixa que protege a parte inferior
de uma parede. (RODAP). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
rodia
1.v.tr., *andar em volta de;
circundar; envolver. - korenti di iagu
rodian (Igr.I.) -. (RODEAR). N.F.
paroxtona, neol.
2.v.intr., *girar; subir em espiral. -
Iran kunsa na rodia nel (L.S.) -.
rodiadu
part., *circundado; enrolado. - Ki
lensu ku staba rodiadu na kabesa di
Jesus ka staba djuntu ku lensolis
(N.T.) -. (RODEADO). N.F. neol.
rodja 1
1.v.tr., *tapar com rolha; arrolhar.
(ROLHAR). N.S. V.B.
2.v.tr., *calar ou mandar calar
algum.
rodja 2
n., *pea de cortia ou de outro
material para tapar. (ROLHA). N.S.
V.B.
rodondu
adj., *curvo. - Si pape dal un feru
pisadu di kabesa rodondu (L.S.) -.
(REDONDO). N.S. mesa-rodondu.
rodoviaria
1.adj.f., - prevenson rodoviaria
(R95) -. (RODOVIRIA). N.F.
proparoxtona, neol., vd. rodoviariu.
521
2.n., *empresa de transportes
rodovirios.
rodoviariu
adj., *que se refere a transportes
que circulam na rodovia ou estrada
de trnsito. - trafiku rodoviariu
disiplinadu (R95) -. (RODOVIRIO).
N.F. proparoxtona, neol.
roga
1.v.tr., *pedir por favor; suplicar. -
Ora ki kaba labra tudu, i ta roga
mindjeris ku mininus pa sumia
(F.M.) -. (ROGAR).
2.v.intr., *pedir proteco; diz-se,
por exemplo, em relao a uma
criana que est a ser castigada.
3.v.intr., *interceder; pedir. - N na
roga pa elis (N.T.) -.
rogadu
part., *pedido. (ROGADO). N.S.
V.B.
rogadur
n., *intercessor. (ROGADOR). N.S.
V.B.
rogu
n., *pedido. (ROGO). N.S. V.B.
roi
v., (ROER). N.F. neol., vd. rui. N.S.
V.B.
roka
v., *intimidar; atacar; ameaar. -
Mininu roka si kumpanher (V.D.) -.
(deriv. ROCAR). N.S. ROCAR
significa fazer roque no jogo do
xadrez; sin. amiasa.
roku
adj., *que tem o timbre da voz
alterado ou cavo por causa da
rouquido. - Suma i kanta tok sol
mansi, i bin roku, kuazi ninguin ka ta
konsigui obiba dja (L.S.) -.
(ROUCO). N.F. neol. N.S. sin. fala
roku.
rola
1.v.tr., *fazer girar; rebolar. - i rola
um pedra garandi pa entrada di
supultura, i bai (N.T.) -. (ROLAR).
N.F. neol., vd. rolanta. N.S. rola-
pipa.
2.v.intr., *deslocar-se, girando sobre
si mesmo; cair, revoluteando. - Ami
ku nha alguin no dunu, no na rola na
reia (D.N.) -.
rola-pipa
n., *insecto coleptero da famlia
dos Escarabedeos que rola as
bostas; escaravelho. (deriv. ROLAR
A PIPA). N.M. lexia composta. N.S.
V.B., n.v.Scarabeus stercorarius.
roladu
part., *dobrado, fazendo rolo. - N
odja un libru roladu (N.T.) -.
(ENROLADO). N.F. neol.
roladur
n., *enrolador. (ROLADOR). N.S.
V.B.
rolamentu 1
n., *mecanismo com esferas que
permite enrolar com atrito
diminudo. (ROLAMENTO). N.S.
V.B., sin. rolason.
rolamentu 2
n., *recenseamento.
(ARROLAMENTO). N.S. V.B., sin.
rolason.
rolanta
v.caus., *fazer girar; fazer andar
roda. (deriv. ROLAR). N.F. rola.
N.S. V.A.
rolantadu
part.caus., *feito girar. - bo ta
rolantadu di manga di manera (N.T.)
-. (deriv. ROLAR).
rolason 1
n., *movimento de um corpo.
(ROTAO). N.F. rotason. N.S.
V.B., sin. rolamentu.
rolason 2
n., *recenseamento. ( deriv.
ARROLAR). N.S. V.B., rolamentu.
rolu
n., *pergaminho em que se
escrevia; rtulo. - Baruki, toma es
rolu nobu, bu skirbi nel tudu palabra
ku staba na ki purmeru (Igr.I.) -.
(ROLO). N.S. rolu di futugrafia.
rolu di futugrafia
n., *pelcula; rolo fotogrfico. (deriv.
ROLO DE FOTOGRAFIA). N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.
522
Romanu
1.adj., *relativo antiga Roma,
capital de um dos maiores imprios
da histria. - Un kapiton romanu
tenba un kriadu ki kiri tciu (N.T.) -.
(ROMANO).
2.n., *habitante de Roma. - i ka
kustumu di Romanu pa ntrega
alguin pa mortu sin ki mati dianti di
kilis ku akuzal (N.T.) -.
romba
1.v.tr., *deitar abaixo; quebrar. - E
romba porta e ientra (A.P.) -.
(ARROMBAR).
2.v.intr., *quebrar-se. - abrigu
romba, e tapa un porta, ma kil utru
porta, kamarada konsigui sai nel
tudu (C.P.) -.
rombadu
n., *quebrado. - I ten kazu di
bombordiamentu ku abrigu
rombadu, nde ke no pirdi sinku
kamaradas (C.P.) -.
(ARROMBADO).
rombadur
n., (ARROMBADOR). N.S. V.B.
romoka
v.tr., *lembrar a uma pessoa o favor
recebido; criticar com remoques;
cobrar um favor. - Bu na romokan
nan -. (REMOCAR). N.F. remoka.
romokadu
part., *censurado; criticado. - Si bu
sibi kuma abo i koitadi, bu sufri ku
bu kuntangu nves di bu ba mansirka
na kau ku bu bin romokadu (L.A.) -.
(REMOCADO).
romokadur
n., *chasqueador; censor.
(REMOQUEADOR). N.S. V.B.
romoku
n., *insinuao; censura.
(REMOQUE). N.F. remoku. N.S.
V.B.
ronda 1
1.v.tr., *passear em volta de;
espreitar; vigiar. - tarda ki lebri na
ronda kil fison (P.B.) -. (RONDAR).
2.v.intr., *dar voltas; girar. - ka bu
bota tripa di baka, bu da manhoti ku
na bua e na ronda (J.D.) -.
ronda 2
n., *aco de rondar; patrulha. -
nova ronda negosial (R98) -.
(RONDA).
rondadur
n., *rondista; sentinela.
(RONDADOR). N.S. V.B.
ronia 1
v., *fazer cerimnias religiosas
conforme os ritos da Religio
Tradicional Africana; prestar
venerao; sacrificar. - Alguin ora ki
misti pabi, i na ronia inda i kunsa ba
pabi (F.M.) -. (deriv. ERRNEO).
N.F. proparoxtona. N.S. ronia
deriva do adjectivo ERRNEO,
enquanto os locutores cristos do
Guineense antigo julgavam falsas
as cerimnias religiosas dos
autctones: Nem por isso deixam
de terem erronias e ritos (Andr
lvares de Almada).
ronia 2
n., *cerimnia religiosa conforme os
ritos da Religio Tradicional
Africana. - Si prumeru dintis di
mininu i di riba, ronia ta fasidu,
pabia Bidjugu ta fala kil kusa i ka
bali (F.M.) -. (deriv. ERRNEO).
N.F. proparoxtona. N.S. sin.
sirmonia.
roniadu
part., *que foi utilizado como oferta
na cerimnia religiosa; imolado
como vtima; sacrificado. - karni di
limaria ku roniadu ku el (N.T.) -.
(deriv. ERRNEO).
roniadur
n., *participante nas cerimnias da
religio tradicional africana. (deriv.
ERRNEO). N.S. V.B.
ronka
1.v.tr., *mostrar a prpria fora ou
boniteza. - i kunsa ientra i na ronka
si forsa (A.P.) -. (RONCAR). N.S.
ronka forsa; ronka malkriadesa;
ronka na sonu.
2.v.intr., *vangloriar-se; pavonear-
se. - Abo bu na ronka sin, si n
523
panhau, n na rastau n botau la na
mar (L.S.) -. N.S. ronka hipnimo
de RONCAR, que significa tambm
respirar com rudo, cujo equivalente
ronka na sonu.
ronka forsa
coloc., *ostentar fora fsica. -
Kanhokan i un fazi ku ta buli tciu, e
ta ronka forsa (N.M.) -. (deriv.
RONCAR FORA).
ronka malkriadesa
coloc., *insultar; mostrar a prpria
falta de educao; causar
distrbios. - e ka para ronka
malkriadesa (N.M.) -. (deriv.
RONCAR MALCRIADEZ).
ronka na sonu
coloc., *roncar; respirar com rudo.
(deriv. RONCAR NO SONO). N.S.
V.B.
ronkadur
1.n., *algum que respira com rudo
durante o sono. (RONCADOR).
2.adj., *que se veste bem; vaidoso;
bazfio. (RONCADOR). N.S. V.B.
ronku
1.n., *vaidade; ronca; bazfia. -
Nogosiantis di mundu e bida riku na
manga di ronku di puku borgonha
(N.T.) -. (RONCO).
2.n., *ostentao; glria; esplendor.
- tera pikininu, ronku di Bisau, Tcon
di Budjugu (J.D.) -.
ropa
n., *peas de vesturio em geral. - E
dispi tudu e ditanda ropa e laba
kurpu (T.M.) -. (ROUPA).
ropon
n., *roupa vestida pelos membros
de um grupo de colegas; roupa de
tomar banho. (ROUPO). N.S. V.M.
rosa 1
1.v.tr., *tocar de leve. - Kin ku
bambu na kosta di lifanti i ka ta rosa
urbadju (L.A.) -. (ROAR).
2.v., *cortar a mata; derribar.
rosa 2
n., *diz-se de propriedade, em So
Tom e Prncipe, onde se cultivam
vrias plantas; quinta. (ROA). N.S.
V.B.
rosolbi
v., - Nhu Formos rosolbi mpinha si
ridia pa kapli di foronta (M.M.) -.
(RESOLVER). N.F. vd. risolvi.
roson
1.n., *inteligncia; faculdade de
pensar e conhecer. (RAZO). N.S.
da roson; ten roson.
2.n., *motivo; pretexto. - pa e roson
anos tambi, desdi dias ku no obi e
noba, no ka para di ora pa bos
(N.T.) -.
3.n., *causa; justia; verdade. - No
luta eh, pa forsa di no roson, no
roson eh, nunka i ka na muda (A.B.)
-.
rostu
n., *cara; face. - I laba son si pe ku
rostu i sai djanan (T.M.) -. (ROSTO).
N.S. basia di laba rostu; dana
rostu; djunda rostu; tapa rostu ku
mon.
rota 1
v.intr., *eructar; dar arrotos.
(ARROTAR). N.S. V.B.
rota 2
v.intr., *rodar; girar. (ROTAR). N.S.
V.A.
rota 3
n., *rumo; caminho. - i ta riba na
mesmu rota (P.dosS.) -. (ROTA).
N.F. neol.
rotason
n., *movimento circular de um corpo
que gira sobre si mesmo ou em
torno de um eixo. - rotason di
elikopter (C.P.) -. (ROTAO). N.F.
neol., vd. rolason 1.
rotca
1.n., *agregado de minerais muito
duros; pedra. - lifanti bai findji muri
riba di un rotca (F.M.) -. (ROCHA).
2.n., *altura; monte. - I ten dja vinti
sinku anu ku na rotcas di Boe i
proklamadu indipendensia di
Republika di Guine-Bisau, dipus di
kinhentus i vinti oitu anus bas di
dominason di kolon (R98) -.
roti-roti
524
v., *diz-se dum vestido roto,
rasgado; estar frgil; esfarrapar.
(deriv. ROTO). N.M. redobro. N.S.
V.B.
roti-rotidu
part., (deriv. ROTO). N.F. vd. rotu.
N.M. redobro. N.S. V.A.
rotu
adj., *esfarrapado; feito em farrapos.
- No fidjus na kontinua na ianda
rotu, ku batas susu, i ka pudi randja
sabon pa labal (R95) -. (ROTO).
N.F. neol. N.S. sin. roti-rotidu.
roza
1.n., *flor da roseira, planta da
famlia das Rosceas. (ROSA).
2.n., kor di roza, *a cor que resulta
da mistura do vermelho com o
branco. (COR-DE-ROSA). N.S. V.B.
rudela
n., *pequena roda; pedao de frutos
ou legumes cortados de forma
circular. - dipus bu na toma un
sebola bu kortal rudelas, bu pui riba
di kil galinha na kasilora (N.M.) -.
(RODELA).
rudela-rudela
n., *conjunto de rodelas. - bu ta
kunsa toma gora ki sabola, bu
kaskal, bu kortal rudelas-rudelas, bu
largal na ki oliu kinti (R96) -. (deriv.
RODELA). N.M. redobro.
ruduzi
v., *diminuir. - i pirsis pa ruduzi
montia (IN96) -. (REDUZIR). N.F.
neol.
rufa
v., *processo de reter o ar na boca
para aumentar as bochechas;
embirrar; enfiar-se. (ARRUFAR).
N.S. V.B.
rufadu
part., *com as bochechas
engrossadas pela reteno do ar na
boca; bochechudo; embirrado.
(ARRUFADO). N.S. V.B.
rufi-rufi
v., *engordar; ser pomposo. N.S.
V.B.
rugula
1.v.tr., *estabelecer regras; conter
dentro de certos limites, controlar. -
si bu padi fidjus tciu, bu ka na pudi
kiria elis tudu, el ku manda djintis ta
rugula padi manga di fidjus (N.M.) -.
(REGULAR). N.F. proparoxtona,
regula.
2.v.intr., *controlar-se; guiar-se. - Su
ten saku di feru, fasi ke ku bu misti,
ma rugula (J.D.) -. (REGULAR-SE).
ruguladu 1
part., *feito com regras; controlado. -
Anta bibida pudi ruguladu? (L.S.) -.
(REGULADO).
ruguladu 2
n., *domnio de um rgulo ou chefe
tradicional guineense.
(REGULADO). N.S. V.B.
ruguladur
n., (REGULADOR). N.S. V.B.
rugulamentu
n., *estatuto; disposio oficial. -
sugundu no regulamentu (R95) -.
(REGULAMENTO). N.F.
regulamentu.
rui
v., *falar mal; caluniar; criticar;
intrigar. - Bu sinta na bagabaga, bu
na rui tcon (J.S.) -. (ROER). N.F.
roi. N.S. rui hipnimo de ROER,
que significa tambm cortar com os
dentes, cujo equivalente nheme.
ruidu 1
part., *murmurado. - Regulu Kuta
ruidu (R.S.) -. (RODO). N.F.
paroxtona.
ruidu 2
n., *rumor. - Ora ku bu sta la,
ninguin ka na tursi, pa sinti ruidu di
elikopter ki na bin (C.P.) -. (RUDO).
N.F. paroxtona.
ruidur
n., *murmurador; caluniador; que
atormenta. - E djintis ruiduris e tciu
kechasinhu (N.T.) -. (ROEDOR).
N.M. pl. ruiduris.
rukudji
1.v.tr., *guardar; juntar; fazer a
colheita de. - Dipus i ta bin rukudji si
arus na bemba (N.T.) -.
525
(RECOLHER). N.F. rikudji.
2.v.tr., *dar hospitalidade a. - Jason
rukudji elis na si kaza (N.T.) -.
3.v.intr., *voltar para casa; abrigar-
se. - Kobra, si na furanta kabesa, ka
bu turmental pabia i ta rukudji mas i
ba sugundi (R98) -.
rukupera
v., *voltar a possuir alguma coisa
que se perdeu; recobrar. - ora ku bu
kema, bu dibi di bibi tciu pa pudi
rukupera kil ku bu pirdi (Igr.I.) -.
(RECUPERAR). N.F. neol.
rukursu
n., - rukursu di arma (R98) -.
(RECURSO). N.F. vd. rekursu.
ruma
1.v.tr., *pr em ordem. - Omis ta bai
ruma kasa djuntu ku si mindjeris
(F.M.) -. (ARRUMAR). N.S. ruma
kargu.
2.v.tr., *amontoar. - Kadakin ruma si
mbokadu di lichu (R98) -.
3.v.tr., *pr-se de acordo; combinar;
justar. - i kontakta kamion pa luga, e
ruma pres (R95) -. N.S. ruma pres;
ruma palabra.
4.v.intr., *reunir-se. - Djintis tudu
ruma pa djubi kuru di kil limaria
(A.P.) -. N.S. ruma hipernimo de
ARRUMAR e de REUNIR.
ruma kargu
coloc., *preparar a bagagem. - n ka
pudi mas sufri, ami n na ruma kargu
(Tc96) -. (ARRUMAR A CARGA).
ruma palabra
coloc., *combinar; fazer um acordo.
(deriv. ARRUMAR A PALAVRA).
N.S. V.M.
ruma pres
coloc., *combinar ou justar o preo.
- i kontakta kamion pa luga, e ruma
pres (R95) -. (deriv. ARRUMAR O
PREO).
rumadu
1.part., *posto em ordem;
amontoado. - i odja kau tudu
farfaridu, lama ku po tudu rumadu
(A.P.) -. (ARRUMADO).
2.part., *combinado; arranjado. - bu
na rumadu kasamenti pa utru
sumana (T.M.) -.
rumason
n., *limpeza; ordem.
(ARRUMAO). N.S. V.B.
rumba
n., *dana de origem africana,
caracterstica da ilha de Cuba; baile.
- Rumba kunsa, serveja na kai, i na
lanta, gosi kabesa di purku toma sal
ku mininus (Cecomes) -. (RUMBA).
N.F. neol.
rumbu
1.n., *buraco; abertura. (ROMBO).
2.n., *pedao de pano; remendo;
emenda. - Ninguin ka ta bota rumbu
di fasenda nobu na bistidu bedju
(N.T.) -.
3.n., *losango; figura geomtrica
com dois ngulos agudos e dois
obtusos.
rumpi
1.v.tr., *separar em pedaos; rasgar;
abrir a fora. - n rumpi un barera n
pasa, n bai pa lundju (J.D.) -.
(ROMPER).
2.v.intr., *rasgar-se. - Kalson si
rumpi, rabada ka ta sinti, dunu ta
sinti (L.A.) -. (ROMPER-SE). N.S.
rumpi utiliza-se falando de
materiais no rijos, como um tecido,
e kebra utiliza-se falando de
materiais rijos, como um vidro.
rumpidu
part., *rasgado; fendido; roto. -
Guardas odjaba un son rumpidu
bariga (A.P.) -. (ROMPIDO).
rumu
n., *caminho; direco. - Bu bida, bu
pirdi rumu (J.B.) -. (RUMO). N.F.
neol.
rungudju
1.adj., * diz-se de animal mal
castrado; estril. (RONCOLHO).
N.S. V.B.
2.adj., *que tem um s testculo.

runhesa
n., *avareza; mesquinhez; aco
m; velhacaria; ruindade. - e intci
tambi di nveja, ku matansa, ku
526
guera, ku nganu, ku runhesa (N.T.) -
. (deriv. RUIM).
runhu
adj., *diz-se de uma pessoa
avarenta ou m. (deriv. RUIM). N.S.
V.A.
runhusi
v.caus., *tornar-se avarento. (deriv.
RUIM). N.F. proparoxtona. N.S.
V.A.
runi
1.v.tr., *juntar, congregar; ter. - un
kazal dibi di runi tudu es rikizitus pa
pudi sedu un familia san (IN96) -.
(REUNIR). N.F. riuni.
2.v.intr., *ter uma sesso; agregar-
se; agrupar-se. - e bin runi ku
delegason di Junta Militar (R98) -.
runidu
part., *junto; agrupado. (REUNIDO).
N.S. V.B.
runion
n., *agrupamento de pessoas;
assembleia; congresso. - Pa konta
fasi runion, pa splika povu kuma ke
dibi di limpa se tabanka (C.P.) -.
(REUNIO).
rural
adj., *relativo ao campo ou vida
agrcola. - dizinvolvimentu rural
(IN96) -. (RURAL). N.F. neol.
rus
adv., *advrbio que exprime a
posio do corpo de ventre para
baixo. N.F. vd. kai rus. N.S. V.A.
ruspundi
v., *dar uma resposta; replicar. -
logu regulu ruspundi kuma i na dal
si fidju pa i kasa (A.P.) -.
(RESPONDER). N.F. rispundi. N.S.
ruspundi mal.
ruspundi mal
coloc., *replicar com maus modos;
respingar; protestar. - Konsidja
katibus: ka e ba ta ruspundi mal
(N.T.) -. (RESPONDER MAL).
Rusu
1.adj., *relativo Rssia. - forsa
armada rusu (R95) -. (RUSSO).
2.n., *habitante da Rssia; lngua
russa. - Profesor na papia na Rusu
(C.P.) -.
rusumi
v., *abreviar; condensar; sintetizar. -
Lei di amor, el ki ta rusumi tudu leis
(L.Cat.) -. (RESUMIR).
rusumu
n., *sumrio; compndio. - Kal ki
rusumu di tudu e mandamentu?
(L.S.) -. (RESUMO).
ruti
v., *procurar em quantidade. -
produtus bedjus e ta bindidu pa un
pres mas baratu: importadoris ta bai
ruti elis e tisi pa Guine (P.dosS.) -.
N.S. ruti moku.
ruti moku
coloc., *estar bbado ou bbedo.
N.S. V.P., sin. kume moku.
ruti-ruti
v., *ser cozido a mais e ficar
despedaado. - pis ruti-ruti -. (deriv.
ROTO). N.S. V.A.
rutunda
n., *praa de forma circular. - largu
di rutunda di Karakol (R97) -.
(ROTUNDA).
ruzultadu
1.n., *consequncia; efeito; produto.
- i ruzultadu di un bon koperason
multilateral ki ten entri no Guvernu
ku FUNUAP (R95) -.
(RESULTADO). N.F. rizultadu.
2.n., *em matemtica, concluso de
uma operao matemtica.
527

S, s
*Vigsima segunda letra ou grafema
do alfabeto que representa o
fonema [fricativa surda alveolar].
(S). N.S. Na grafia do Portugus o
fonema /s/ representado tambm
por outras duas letras (C) e ().
sa [-sa]
suf.caus., - sekusa -. N.F. vd. si 4 [-
si].
Saara
n., *grande deserto da regio norte
da frica. - influensia di dizertu di
Saara sobri no tera (IN96) -.
(SARA). N.F. paroxtona.
sabadu
n., *o stimo dia da semana. - n sai
di Bubaki dia sabadu, un di Maiu
(N.M.) -. (SBADO). N.F.
proparoxtona.
sabaku
n., *a parte do corpo por baixo da
articulao do brao com o ombro;
axila. - i tira saku bas di sabaku i
pindral na pe di tcoka (F.M.) -.
(SOVACO).
sabataba
n., *espcie de tabaco cultivado na
Guin-Bissau. N.F. oxtona. N.S.
V.A.; n.v. Solanum tabaco; sin.
tabaku.
sabi 1
v., *ter gosto; agradvel. - no ta fasi
kil ku sabil na si udju (N.T.) -. (deriv.
SABER).
sabi 2
1.adj., *bom; fcil; saboroso. - i
bandona tudu es vida sabi li (C.P.) -.
(deriv. SABER). N.S. bianda sabi;
brinka sabi; fala sabi; pasa sabi;
sabi fasi; sabi kumpu; sabi djubi,
tcera sabi; toka sabi; ant. kasabi.
2.adv., *de modo gostoso; de modo
agradvel. - Pa no vivi, pa no kumpu
familia, pa no brinka sabi na no tera
(G.F.) -.
sabi djubi
coloc., *ser bonito ou agradvel de
ver. - Si no djustaba, mundu ka na
sabi djubi (J.S.) -. (deriv. SABER).
sabi fasi
coloc., *ser fcil de realizar; ser fcil.
(deriv. SABER). N.S. V.B.
sabi kumpu
coloc., *diz-se de algo fcil de
consertar ou de uma aco fcil de
fazer. (deriv. SABER). N.S. V.B.
sabidu
1.part., *uma coisa que conhecida
por todos. (SABIDO).
2.n., *sapiente; perito. - Es mundu di
sabidu (G.F.) -. (SABIDO).
sabiduria
n., *conjunto de conhecimentos;
conhecimento do que verdadeiro;
saber. - Igreja ta toma na se us, na
se tradison, na se sabiduria, na se
siensia, na se arti, na se kultura,
tudu kil ke pudi sirbi pa ngaba Deus
(L.Cat.) -. (SABEDORIA). N.F.
paroxtona, neol.
sabiu
adj., *que tem sabedoria; erudito. -
mindjer forti ku sabiu (L.Cat.) -.
(SBIO). N.F. proparoxtona, neol.
sabodja
v., *sujar; emporcalhar o nome de
algum ou uma situao. - Alin li n
na karmusa, n na sabodja kurpu,
kurpu ku n medi pa tempu gasta!
(T.D.) -. (deriv. SABUJAR). N.S.
SABUJAR significa adular com
baixeza.
sabola
n., *planta hortense, bulbosa, da
famlia das Liliceas, muito utilizada
na cozinha guineense. - si bu misti
pui sabola, bu ta pul, si bu ka misti,
ka bu pui (R95) -. (CEBOLA). N.F.
sebola. N.S. n.v. Allium cepa.
sabolinha
n.dim., *cebola pequena de
conserva. (CEBOLINHA). N.S. V.B.
sabon
n., *detergente com que se lavam
utenslios, roupas e outras coisas. -
Bu tene pasta di dinti ku sabon?
(C.V.) -. (SABO). N.S. kusnha
528
sabon.
sabonete
N., *sabo fino e perfumado.
(SABONETE). N.S. V.B.
sabotajen
n., *acto de danificar
clandestinamente um negcio, um
instrumento de trabalho, um
acontecimento. - sabotajen
ikonomiku ki inimigu na buska pa
paranta no luta (R77) -.
(SABOTAGEM). N.F. paroxtona,
neol.
saboteru
n., *pessoa que prejudica
voluntariamente uma aco. (deriv.
SABOTAR). N.S. V.M.
sabotia
v., *praticar sabotagem em; destruir;
danificar. - I ten manga di
kamaradas ke sai fora, sai fora di
linha, i ten kilis ke sabotia (C.P.) -.
(SABOTAR). N.F. paroxtona, neol.
sabsin
v.caus., *fazer algum responsvel
da sua aco imprudente; lembrar a
algum as consequncias de um
malfeito. - Bo na funguli torok,
sabsin ku pubis (N.Me.) -. (deriv.
SABER).
sabura
n., *sensao agradvel; prazer;
gosto. - te gosi nin koldadi sabura n
ka purba, anta so pa n diskansa
(A.S.) -. (SABOR).
sadiku
adj., *pessoa que tem prazer em ver
e fazer sofrer. (SDICO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
sadju
n., *semente de manga usada
maneira de guizo ou chocalho. - E
ta mara sadju, ki di kuku di mangu,
na tudu dus pes dedi tcabi di pe te
na djudju (N.M.) -.
safa
1.v.tr., *tratar, diligenciar. - Ora ke
na leban, bo safan nha mortadja
(H.M.) -. (SAFAR). N.S. safa
mistida.
2.v.intr., *libertar-se; sair de uma
situao difcil. - Alguin diskisi si
barkafon, gosi no safa; tiu, bin no
kume (A.P.) -. (SAFAR-SE).
safa mistida
coloc., *tratar e resolver os prprios
assuntos; satisfazer uma
necessidade ou desejo. - i ta leba
merkaduria pa si kasa pa bai safa si
mistida (P.dosS.) -. (deriv. SAFAR).
safadu
part., *escapado; desavergonhado;
sem vergonha. (SAFADO). N.S.
V.B.
safoka
v.intr., *sofrer asfixia ou falta de ar
nos pulmes, pelo mau cheiro ou
por outra causa. (SUFOCAR). N.S.
V.M.
safron
n., *planta da famlia das Iridceas
cujas flores contm uma substncia
utilizada na culinria. (AAFRO).
N.S. V.B., n.v. Crocus sativus.
sagra
v.tr., *dedicar a Deus; consagrar.
(SAGRAR). N.S. V.B.
sagradu
part., *que se refere divindade ou
ao seu culto; consagrado; que no
se pode tocar. - Mata ka bon pabia
bida i sagradu (L.S.) -. (SAGRADO).
N.F. neol.
saguia
v., *praguejar; causar mal a algum
por meio de feitiaria. - E saguian ku
es duensa -. N.F. paroxtona. N.S.
V.A., sin. da praga.
sai
1.v., *passar para o exterior de;
partir. - n kunsa sai di ospital
(P.dosS.) -. (SAIR). N.S. guera sai;
sai di tera; sai fep; sai fut.
2.v., *irromper. - i sai un omi ku
arma na mon (N.M.) -.
3.v., *escapar. - i sai salbu (C.P.) -.
4.v., *derivar; resultar. - pabia kadju
gos la ki dinheru ta sai (R95) -.
sai di tera
coloc., *emigrar; exilar-se. - Abron
529
otca i sai di si tera i ka sibiba nunde
ki na bai (N.T.) -. (deriv. SAIR DA
TERRA). N.S. sin. migra.
sai fep
coloc., *sair completamente. (deriv.
SAIR). N.S. V.A.
sai fut
coloc., *passar para fora com
velocidade. - Onsa i panta i larga
mbruta di bosta i sai fut, i madja
mbuka kontra porta (A.P.) -. (deriv.
SAIR).
saia
n., *roupa de mulher, apertada na
cintura e pendente para baixo. - Si
festa ten, badjudas ta mara saia
bonitu ku se konta na rabada, fiu na
garganti, blusa nobu (N.M.) -.
(SAIA).
saia-blusa
n., *pssaro cardeal. - Bu leban, n
misti odjau saia-blusa (R.S.) -.
(deriv. SAIA-BLUSA). N.S. n.v.
Euplectes hordeacea.
saida
n., *lugar por onde se sai; partida;
meio de sair; porta. - Asin no na
entra nun abismu sin saida (R98) -.
(SADA). N.F. paroxtona. N.S.
saida di sol.
saida di sol
n., *um dos quatro pontos cardeais,
aquele onde o sol nasce; levante. -
utru omis ku ta studaba strela e bin
di ladu di saida di sol (N.T.) -. (deriv.
SADA DO SOL). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. lesti; sin.
mansida di sol.
saidu
1.part., *ausente. (SADO).
2.adj., extrovertido; diz-se de
algum que se est a tornar mais
aberto. N.S. V.A.
saka
v.tr., *tirar fora; furtar; roubar. - N
kapli dja di boka di nha mindjer ku
es cfa, n na sakal un komple (M.M.)
-. (SACAR).
saka-rodja
n., *abre-garrafas. (SACA-
ROLHAS). N.M. lexia composta.
N.S. V.B.
sakadur
part., (SACADOR). N.S. V.B.
Sakala
n., *nome do esprito do fanado do
povo Beafada. - Sakala djumunanu
kemansa di lala, iagu sibibu
iangasanu na belamar (J.B.) -. N.F.
Beafada skala; proparoxtona.
sakalata
n., - Disal pa i fasi ke ki misti, i fasi
sakalata (J.D.) -. N.F. vd. saklata.
sakalatadu
part., - badju sakalatadu ku bu ka ta
panha pe (IN96) -. N.F. vd.
saklatadu.
saki-saki
v., *agitar-se espasmodicamente ou
com contraces involuntrias. -
Onsa kai i saki-saki la tok i muri
(A.P.) -. (deriv. SACUDIR). N.M.
redobro.
saklata 1
1.v., *criar confuso; dizer palavras
sem valor. - Pubis na saklata,
baloberu ka na bin ten (R.N.) -.
2.v.prep. saklata ku, *desentender-
se; zangar-se.
saklata 2
n., *confuso; coisa sem valor. -
Manga di alunus ku skolas bonitu e
largal e miti na saklata (J.D.) -. N.F.
sakalata.
saklatadu
1.part., *sem sentido; sem valor;
sem ordem; mal feito. - djintis di Pidi
e kunsa fasi kil se prizon saklatadu
di elementus di faktu ke ta
pertensiba PAIGC (C.P.) -. N.F.
sakalatadu.
2.adj., *diz-se de pessoa que cria
confuso.
saklatadur
n., *falador de coisas sem sentido.
N.S. V.A.
saklateru
adj., *que cria confuso. - Mininu
bulidur ku ka ta obi di si garandis,
mininu saklateru, ala kansera na bin
530
(J.D.) -.
sakramentu
n., *na religio crist, os ritos
religiosos que so sinais da graa
de Deus doada aos crentes. - I na
sakramentu di Batismu ku Eukaristia
ki tudu kristons ta rikunhisi es
presensa di Jesus na mundu (L.S.) -
. (SACRAMENTO).
sakrariu
n., *na religio crist, tabernculo
onde se conservam as partculas
consagradas. - prumeru kusa ki na
fasi i na finka djudju dianti di
sakrariu, nunde ki Kurpu di Kristu
sta nel (N.M.) -. (SACRRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
sakrifika
1.v.tr., *oferecer em sacrifcio. - na
ki dia e sakrifika manga di limarias
(Igr.I.) -. (SACRIFICAR). N.F. neol.
2.v.intr., *dedicar-se a algum. -
Bideras di Bubaki ta sakrifika tciu pa
pudi otca se kusas di bindi (N.M.) -.
(SACRIFICAR-SE).
sakrifikadu
part., *oferecido em sacrifcio;
dedicado. - suma oferta ku
sakrifikadu (N.T.) -.
(SACRIFICADO). N.F. neol.
sakrifis
n., - bariga kotcotcidu sin pon, ospri
di tudu dia manga di sakrifis (R.N.) -.
(SACRIFCIO). N.F. oxtona, vd.
sakrifisiu.
sakrifisiu
1.n., *oferta a uma divindade para
implorar auxlio; oblao. - Na ki dia
e fasi idulu na forma di bakasinhu e
tisi sakrifisiu par el (N.T.) -.
(SACRIFCIO). N.F. proparoxtona,
neol., sakrifis.
2.n., *privaes; sofrimento. - Es
luta i un luta duru, sagradu i di
sakrifisiu (C.P.) -.
sakristia
n., *anexo de Igreja onde so
guardados os utenslios de culto.
(SACRISTIA). N.S. V.A.
sakriston
n., *ajudante de sacerdote que
prepara a igreja e a sacristia.
(SACRISTO). N.S. V.A.
saku
n., *espcie de bolsa de pano, de
couro ou de outro material para
armazenar gneros ou outros
produtos. - I finka saku na metadi di
kaminhu (L.S.) -. (SACO). N.S. saku
di obu; saku di plastiku.
saku di obu
n., *escroto. (deriv. SACO DE
OVOS). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
saku di plastiku
n., *receptculo em plstico para
guardar coisas. - Batata ke firbintidu
dibi di kubridu i mitidu dentru di un
saku di plastiku pa e bindidu djintis
(R97) -. (SACO DE PLSTICO).
N.M. lexia complexa. N.S. sin.
oliadu.
sakudi
1.v.tr., *agitar; livrar-se de. - bo
sakudi puera di bo pe (N.T.) -.
(SACUDIR). N.F. proparoxtona.
2.v.intr., *agitar-se em movimento
convulsivo. - pape sakudi un bias i
muri (L.S.) -.
sakur
1.n., *auxlio; proteco. - La fundu
na koba di mortu n tcomau pa
sakur, bu obi nha fala (Igr.I.) -.
(SOCORRO).
2.interj., *interjeio que designa
[pedido de auxlio]. - Sakur, sakur!,
pumba sakuran (L.S.) -.
sakura
v., *prestar auxlio a; defender. -
Palabra salba i signifika: sakura,
kaplinti, liberta di un kasabi o di un
mufunesa (L.S.) -. (SOCORRER).
sakuradu
part., *socorrido. (SEGURADO).
N.S. V.B.
sakuradur
n., *algum que presta socorro.
(SEGURADOR). N.S. V.B.
sakusinhu
n.dim., *saco pequeno. - E dibi di
531
para pa e randja es sakusinhus e
oliadusinhus, e ba ta pui siti-
burmedju e na bindi (R97) -.
(SAQUINHO).
sal
n., *composto cristalino de sdio
que se encontra diludo na gua do
mar; cloreto de sdio. - Sal ka ta
pudu na iagu si bu ka sta prontu pa
kusinha (L.A.) -. (SAL). N.S. pui sal.
sala
n., *compartimento principal de um
edifcio ou apartamento onde
geralmente se recebem visitas ou
onde decorrem as refeies; cada
uma das divises de um edifcio
pblico, destinadas a funes
determinadas. - Bu kumbidadu sala
bu entra kuartu (L.A.) -. (SALA).
N.S. sala di aula.
sala di aula
n., *lugar onde a lio, unidade de
trabalho escolar, dada; aula. -
skolarizason dibi di aumenta
gradualmenti salas di aula (MR98) -.
(deriv. SALA DE AULA). N.M. lexia
composta. N.S. sin. sala.
salada
n., *legumes crus, temperados com
sal, azeite e vinagre ou limo. - e ba
ta purpara se salada (R95) -.
(SALADA).
saladera
n., *terrina. (SALADEIRA). N.S. V.B.
salale
n., *trmite. (SALAL). N.F. Guin.,
oxtona. N.S. V.B.
salariu
n., *remunerao por um servio
prestado. - salariu el ke ta risolvi
tudu problema di pais (IN96) -.
(SALRIO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. sin. vensimentu.
salba
1.v.tr., *tirar de perigo; pr a salvo. -
Bo bai ba salba bo patron (L.S.) -.
(SALVAR). N.F. salva.
2.v.intr., *pr-se a salvo de algum
perigo; obter a salvao eterna. -
Povu pudi salba son si pui na
pratika konsidju ki Deus ta dal na
Biblia (L.S.) -. (SALVAR-SE).
salbadu
part., *libertado. (SALVADO). N.S.
V.B.
salbadur
1.n., *libertador; redentor.
(SALVADOR).
2.n., *nome dado a Jesus Cristo. -
Jesus Kristu no Salbadur (L.Cat.) -.
salbas
adj., *silvestre; brbaro. - Elis tudu e
ieraba limarias salbas (A.P.) -.
(SELVAGEM). N.F. oxtona,
selvajen.
salbasaria
n., *grosseria. - Salbasaria nunka ka
djamudu (R.N.) -. (SELVAJARIA).
salbason
1.n., *salvamento; libertao de uma
nao. - Toka-toka i salbason pa
manga di moraduris di Bisau
(P.dosS.) -. (SALVAO).
2.n., *redeno; libertao do
pecado. - Anunsiu di bon noba di
Salbason (L.S.) -.
salbu
1.adj., *que no sofreu dano; fora de
perigo. (SALVO).
2.adj., *que obteve a bem-
aventurana eterna. - i na leban
salbu pa si renu na seu (N.T.) -.
saldu
n., *resto. (SALDO). N.S. V.B.
salera
n., *vaso para conservar a gua. -
Muru kuma i misti iagu, ma i ka kil
ku ta kubril ku salera (L.A.) -.
(CHALEIRA).
salga
1.v., *impregnar de sal; pr em
salmoira. - Ka no kume karni un bias
son, no ta salga utru, no rakada
(P.B.) -. (SALGAR).
2.v., *temperar com sal. - Si sal pirdi
si gustu, ke ku ta pul mas pa i
salga? (N.T.) -.
3.v., *esperar por melhor ocasio. -
Aonti n salgau -. N.F. fig. N.S. V.A.,
sin. pera.
532
salgadera
n., *lugar ou vasilha onde se salga.
(SALGADEIRA). N.S. V.B.
salgadu
part., *impregnado de sal. - Kombe
kuma i medi iagu salgadu, ma la ki
ta vivi nel (L.A.) -. (SALGADO).
salgason
n., *salga; salgadura. (SALGAO).
N.S. V.B.
salina
n., *mina de sal; lugar perto do mar.
(SALINA). N.S. V.B.
salineru
n., *fabricante de sal. (SALINEIRO).
N.S. V.B.
salmelmel
n., *espcie de lagartixa, de cor
vermelha na barriga e castanha nas
costas. N.S. V.A.
salmon
n., *peixe da famlia dos
Salmondeos que vive nas guas do
Atlntico, subindo os rios para
desovar. (SALMO). N.S. V.B., n.v.
Salmo solar.
salmora
n., *gua saturada de sal para
conservar alimentos. (SALMOIRA;
SALMOURA). N.S. V.B.
salmu
n., *cada um dos cnticos da Bblia;
hino de louvor a Deus. - libru di
Salmu i ka kumpudu son di un bias,
i konjuntu di 150 Salmus djuntadu
na un libru pa pudi sirbi di orason
(L.S.) -. (SALMO).
salon
n., *sala grande que se destina a
bailes, concertos e outros
acontecimentos. - e kuri ku elis pa
salon di tiatru (N.T.) -. (SALO).
N.S. sin. kau di badju.
salpikadu
part., *que tem pequenas manchas.
(SALPICADO). N.S. V.B.
salta
1.v.intr., *dar saltos. - Salton salta, i
kapli na korda i miti dentru di koba
(T.M.) -. (SALTAR).
2.v., *omitir. - Punduntun ki salta
klas (F.S.) -.
saltadu
part., *omitido. (SALTADO). N.S.
V.B.
saltanda
v.caus., *fazer saltar ou descer.
(deriv. SALTAR). N.S. V.A.
salton
n., *peixe da famlia dos Gobideos,
frequente no tarrafe, com o corpo
pequeno e alongado, a cauda bem
desenvolvida e os olhos salientes e
muito separados; salto-da-vasa. -
E ku manda salton ku tataruga e ka
ta kume tceben (T.M.) -. (SALTO).
N.S. n.v. Periophtalmus papilio.
saltu
n., *acto de saltar; pulo. - i odja un
onsa dianti del ku kunsa na riba pa
tras pa pudi purpara un saltu riba
del (M.K.) -. (SALTO).
salus
1.n., *rudo provocado pela
contraco espasmdica do
diafragma. - N ta kura salus, n ta
kura manga di kusas ki n ka pudi
propi isplika tudu (IN99) -.
(SOLUO). N.F. oxtona, salusu.
2.n., *choro. (SOLUO).
salusa
1.v., *ter soluos. (SOLUAR). N.F.
proparoxtona.
2.v., *chorar. - Na turbuserus
bonitus n ta salusa ku bu iagu-tceru
(F.S.) -. (SOLUAR).
salusu
n., - N ta kura es kusa, kuma ki ta
tcomadu propi, salusu (IN99) -.
(SOLUO). N.F. vd. salus.
salva
v., - e salva di asidenti (R95) -.
(SALVAR). N.F. neol., vd. salba.
Samaritanu
n., *habitante da Samaria, uma das
regies da Palestina; pessoa
caritativa. - Samaritanu di bon
korson (N.T.) -. (SAMARITANO).
samba
n., *dana popular brasileira. - No ka
533
parvu nau, samba i ka di nos, son
gumbe (I.eI.) -. (SAMBA).
sambasuga
n., *verme da famlia dos Aneldeos,
sugador de sangue, com uma
ventosa em cada extremidade e a
boca dentro da ventosa anterior. -
Sambasuga i tene dus boka, ma
nunka i ka ta murdi si kabesa (L.A.)
-. (SANGUESSUGA). N.S. n.v.
Hirudo.
sambaturme
n., *vento forte. - n misti ntindi e
forsa ku na faltan sin, forsa di
firmanta firkidja ke na tadjanu di
sambaturme (O.S.) -.
san 1
adj., *que est bom de sade. - El i
pidi iran kusa bon, i pidi pa anos
tudu no san ku mininus, pa arus tciu
na lugar (F.M.) -. (SO). N.S. bida
san.
San 2
adj., *abreviao de santo. -
Ivanjeliu di San Lukas (R98) -.
(SO). N.F. vd. santu.
sana
1.v., *saudar, fazendo o gesto com
a mo. - N rapara un son ki na
sananu ku iagu na udju (A.B.) -.
(ACENAR). N.S. sana mon.
2.v., *fazer gestos com a mo para
chamar a ateno. - E sana se
kumpanheris ku staba na utru barku
pa bin djuda elis (N.T.) -.
sana mon
coloc., *chamar a ateno com um
gesto da mo ou das mos. - I sana
elis mon pa e kala (N.T.) -. (deriv.
ACENAR COM A MO).
sandalia
n., *espcie de sapato com correias
que ligam a sola ao p. - n ka mersi
dismantca korda di si sandalia (N.T.)
-. (SANDLIA). N.F. proparoxtona,
neol.
sandis
n., *fatias de po entre as quais se
pe carne, queijo ou outros
alimentos; sanduche. - Bindiduris di
sandis, no djuda nutru, pabia saudi i
rikesa mas garandi ku un alguin
pudi tene (R95) -. (SANDES). N.F.
paroxtona.
sangra 1
v.intr., *perder sangue; gotejar;
sofrer. - korson patriotiku na sangra
(F.S.) -. (SANGRAR). N.S. sangra
o equivalente de SANGRAR, v.intr.,
e sangranta o equivalente de
SANGRAR, v.tr.
sangra 2
n., *espcie de gaiola feita de fibras
de palmeira, utilizada para
transporte de galinhas ou outros
pequenos animais de criao;
gaiola. - i tira pinton na sangra
(F.M.) -. (SANGRA).
sangranta
v.caus., *tirar sangue. - tcaga na
sangranta -. (deriv. SANGRAR).
N.S. V.A.; sangranta o
equivalente de SANGRAR, v.tr., e
sangra o equivalente de
SANGRAR, v.intr.
sanguenta
v., *manchar-se de sangue; perder
sangue. (ENSANGUENTAR). N.F.
pronncia sangwenta. N.S. V.A.
sanguentadu
n., *que se manchou de sangue;
que perde sangue.
(ENSANGUENTADO). N.F.
pronncia sangwentadu. N.S.
V.M.
sangui
1.n., *lquido vermelho que faz a
circulao de matria nutritiva e
oxignio a todos os tecidos do
corpo. - No ka disidja mas pa sangui
darma ne tera li (R98) -. (SANGUE).
2.n., *vida; raa.
sanha 1
v.intr., *inchar; intumescer; irritar-se;
ser cheio de orgulho. - Kuma ku bu
pudi sibi si bu fidju tene bitcus na
bariga? Si bariga ta sanha, kurpu ta
magru (Igr.I.) -. (ASSANHAR). N.S.
sanha o equivalente de
ASSANHAR, v.intr., e sanhanta o
534
equivalente de ASSANHAR, v.tr.;
bias sanha.
sanha 2
n., *raiva; rancor; ardor. (SANHA).
N.F. neol. N.S. V.B.
sanhadu
part., *irritado; cheio de orgulho;
avolumado. - Asin n ta kunsi kilis ku
sta sanhadu (N.T.) -.
(ASSANHADO).
sanhanta
v.caus., *avolumar; tornar maior;
enfurecer; excitar a sanha de. - ka
bu sanhanta bu nunhas, si bu
ranhan bu korson na sangra (H.M.) -
. (deriv. ASSANHAR). N.S.
sanhanta o equivalente de
ASSANHAR, v.tr., e sanha o
equivalente de ASSANHAR, v.intr.
sania
v., *curar; corrigir. - i na tenta sania
situason tudu (R98) -. (SANEAR).
N.F. proparoxtona, neol. N.S. sin.
sara.
saninhu
n., *pequeno mamfero roedor, da
famlia dos Ciurdeos, de cauda
longa; esquilo. - N ka ta kumpra
saninhu na koba (L.A.) -.
(SANINHO). N.F. Guin. N.S. n.v.
Heliosciurus rufobrachium
caurinus; Heliosciurus gambianus
gambianus.
sanitariu
adj., *relativo sade. - brigada
sanitariu (C.P.) -. (SANITRIO).
N.F. proparoxtona.
santa 1
1.v., *sentar; fixar; preparar.
(ASSENTAR). N.S. santa kuarti.
2.v., *aplicar com fora; pespegar. -
i riba ku tras i santa Lubu mbruta di
santantumba di mbuka (A.P.) -.
3.v., *registar; anotar. N.S. santa
prasa.
santa 2
adj.f., - Santa Igreja di Deus (L.Cat.)
-. (SANTA). N.F. vd. santu.
santa kabelu
coloc., *dar forma ao cabelo com as
mos. (deriv. ASSENTAR O
CABELO). N.S. V.M.
santa kuarti
coloc., * aplanar; nivelar; revestir um
piso com lama. - i iurni lama i pui na
kuartis i kunsa santa kuarti (A.P.) -.
(deriv. ASSENTAR O QUARTO).
santa prasa
coloc., *alistar-se no exrcito.
(ASSENTAR PRAA). N.S. V.B.
santadu
adv., *devagar e com calma. -
Dobra kundok no oriki, santadu
kumpanha Nhu tcuba (R.N.) -.
(ASSENTADO). N.S. fasi santadu.
santa-krus
n., *crucifixo. (deriv. SANTA CRUZ).
N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
santu-kristu.
santamaria di
loc.adv., *locuo adverbial com a
funo de acrescentar ao nome o
grau superlativo; enorme; muito
grande. - Lebri pega nun santamaria
di faka i mata baka i folal, i na kume
kada dia un padas (P.B.) -. (deriv.
SANTA MARIA DE). N.S.
Expresso que vem das ladainhas
que comeam pela invocao Santa
Maria que, com o tempo, significaria
toda a ladainha, tudo quanto seja
interminvel (P.Bull); sin. bruta di;
sin. santantumba di.
santani
v.tr., *ferver com pouca gua o
peixe ou a carne para prolongar a
sua conservao. N.F. oxtona. N.S.
V.A., sin. tesa.
santantumba di
loc.adv., *locuo adverbial com a
funo de acrescentar ao nome o
grau superlativo; muito grande;
enorme. - Lubu mansi i bai montia i
otca mbruta di santantumba di Onsa
(A.P.) -. N.S. sin. bruta di; sin.
santamaria di.
santa-tubabu
n., *cristo de Geba, de Bafat e de
Farim; branco. N.F. arc., Mandinga
535
tbaabu. N.M. lexia composta. N.S.
V.B.
santcu
n., *termo genrico do grupo de
alguns mamferos da ordem dos
Primatas. - Storia di Santcu ku
Kamalion (A.P.) -. N.F. Frans
singe que designa o macaco. N.S.
santcu di tarafe; santcu-bidjogo;
santcu-fidalgu; santcu-fula;
santcu-pretu; sin. makaku.
santcu di tarafe
n., *macaco que vive sobretudo na
zona marginal de esturios e rios
sujeitos s mars, onde cresce o
pau-tarrafe; macaco de tarrafe. N.M.
lexia complexa. N.S. V.A.; n.v.
Cercophitecus aethiops sabaeus;
sin. santcu-pretu.
santcu-bidjogo
n., *variedade de macaco que vive
nalgumas ilhas do Arquiplago de
Bijags e que tem nariz branco,
costa verde, peito branco e rabo
preto; macaco Bijag. N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.; n.v.
Cercophitecus nictitans.
santcu-fidalgu
n., *variedade de macaco chamado
macaco fidalgo. N.M. lexia
composta. N.S. V.B.; n.v. Colobus
polykomos polykomos.
santcu-fula
n., *espcie de macaco chamado
macaco fula ou macaco vermelho.
N.M. lexia composta. N.S. V.B.; n.v.
Erythrocebus patas patas.
santcu-pretu
n., *espcie de macaco, chamado
macaco preto. N.M. lexia composta.
N.S. V.M.; n.v. Cercophitecus
aethiops sabaeus; sin. santcu di
tarafe.
santidadi
n., *qualidade ou estado do que
santo; virtude. - no vida na mundu i
sedu na santidadi ku bardadi ku bin
di Deus (N.T.) -. (SANTIDADE). N.F.
neol.
santifikadur
n., *purificador; santificante.
(SANTIFICADOR). N.S. V.B.
santifika
v., *tornar santo; canonizar. -
Santifika dias di festa (L.S.) -.
(SANTIFICAR). N.F. neol.
santifikadu
part., *purificado; consagrado;
canonizado. - Ma bo labadu, bo
santifikadu, bo otcadu djustu na
nomi di Sinhor (N.T.) -.
(SANTIFICADO). N.F. neol.
santifikason
n., *aco de tornar santo;
canonizao. - i manda Spiritu
Santu pa i kompleta tudu
santifikason (L.Cat.) -.
(SANTIFICAO). N.F. neol.
santinhu
n.dim., *pequena esttua ou
imagem de santo. (SANTINHO).
N.S. V.B.
santisimu
adj.superl., *grau superlativo de
santo. - no na selebra e dia
santisimu (L.Cat.) -. (SANTISSIMO).
N.F. neol.
Santome
n., *um dos pases da lusofonia, que
compreende duas ilhas, So Tom
e Prncipe. - no ta fala no ermon di
mandjuandadi di teras ku ta papia
lingu purtuguis ku sedu di Purtugal,
di Angola, di Kabu-Verdi,
Mosambiki, Santome, inda ku di
Brazil (R98) -. (SO-TOM). N.F.
oxtona.
santu
1.n., *indivduo que morreu em
estado de santidade. - Anta i
pirmitidu di tene imajens di santu, di
bu antipasadus o di bu garandis pa
lembra delis? (L.S.) -. (SANTO).
N.F. san 2.
2.adj., *sagrado; puro. - Deus i
santu, i ka djagasi ku nada nin i ka
pudi djagasidu ku nin koldadi kusa ki
ka para na kaminhu (L.S.) -. N.F.
san 2.
santu-kristu
536
n., *crucifixo. (deriv. SANTO
CRISTO). N.M. lexia composta. N.S.
V.B., sin. santa-krus.
santuariu
n., *templo onde se venera uma
imagem; lugar sagrado. - Asin ke n
buskau na santuariu, pa n ba odja
Bu puder ku Bu gloria (L.Cat.) -.
(SANTURIO). N.F. proparoxtona,
neol.
sapa
1.v.tr., *partir material no rijo;
cortar. - i toma faka i sapa kabesa di
galinha (F.M.) -. (deriv. SAPAR).
N.S. neologia semntica de sapa,
cujo equivalente SAPAR significa
trabalhar com a sapa ou p e
tambm minar; sapa kabesa.
2.v.intr., *partir-se; quebrar-se. - I
misti tira kabasa, oredjas sapa
(A.P.) -.
sapa kabesa
1.coloc., *cortar a cabea. - Otca i
kaba papia, i tcoma utru alguin pa i
bin sapa kabesa di galinha (F.M.) -.
(deriv. SAPAR A CABEA).
2.coloc., *decapitar; degolar. -
Guarda bai pa kalabus i sapa
kabesa di Djon i tisil na un pratu
(N.T.) -. N.S. sin. dogola.
sapa-sapa
v., *cortar em pedacinhos;
esquartejar. - i sta tudu ntupidu,
amanha iagu ta vira pa strada i ta
sapa-sapanu strada (R95) -. (deriv.
SAPAR). N.M. redobro.
sapadu
part., *cortado. - Si kurpu ta sapadu
pa padas-padas (J.D.) -. (deriv.
SAPADO). N.S. neologia semntica.
sapadur
n., *cortador. (deriv. SAPADOR).
N.S. V.B.; neologia semntica de
sapadur, cujo equivalente
SAPADOR indica o soldado de
artilharia preparado para assaltar.
sapata
n., *sapato largo e raso. (SAPATA).
N.S. V.B.
sapate
n., *erva comestvel. - Anti di kurba i
mbaransa ku maradura di sapate
(E.D.) -. N.F. oxtona.
sapateru
n., *pessoa que conserta ou fabrica
calado. (SAPATEIRO). N.S. V.B.
sapatia
v., *meter uma perna entre as
pernas de algum a fim de faz-lo
cair; executar cambap; dar uma
patada. (deriv. SAPATEAR). N.F.
paroxtona. N.S. V.A. SAPATEAR
significa danar, batendo
ritmicamente com os taces dos
sapatos.
sapatiada
n., *golpe com o qual o lutador faz
cair o adversrio, metendo uma
perna entre as dele; cambap;
rasteira. (deriv. SAPATEADA). -
Abo, si n dau sapatiada, bu na kai
na Ntcude, pera! (M.M.) -. N.F.
paroxtona. N.S. SAPATEADA
significa bater os ps no cho ou
pateada.
sapatilia
n., *tipo de calado leve, de lona ou
outro material, utilizado nas corridas
desportivas. - e kalsa meia ku
sapatu o sapatilia, i dipindi di ropa ki
alguin bisti (N.M.) -. (SAPATILHA).
N.F. neol.
sapatu
n., *calado que protege o p. - i
kalsa bon sapatu (IN96) -.
(SAPATO). N.S. korda di sapatu.
saporta 1
v., No saporta tudu pa ka no pui
mpidimentu na Bon Noba di Kristu
(N.T.) -. (SUPORTAR). N.F. vd.
suporta. N.S. sin. sufri.
saporta 2
v.intr., *dar-se conta; aperceber-se
de repente. - Bodi bin saporta kuma
sika djubi djitu i na pirdi bida (A.P.) -.
(deriv. SUPORTAR).
sapu
1.n., *batrquio da famlia dos
Bufondeos, semelhante a r, muito
til agricultura. - Sapu ku
537
Karanguis (T.M.) -. (SAPO). N.S.
fasi sapu.
2.n., *batrquio anfbio da famlia
dos Randeos; r.
sapusinhu
n.dim., *diminutivo de sapo. - Sapu
tcoma Sapusinhu, i falal pa i sinta
riba di kabesa di Alma-biafada
(P.B.) -. (SAPOZINHO).
sara 1
v., *curar; tornar so. - Kin ki sarau?
(J.L.R.) -. (SARAR). N.S. sin. bida
san.
sara 2
v., *fechar; diz-se da maneira de
encostar a janela ou a porta para
esta no fechar completamente;
entreabrir. - ma Nhu Antonio tan,
kuma ki sara dentru sin? I na ronka
nan si kuru (C.V.) -. (CERRAR).
N.S. P.arc. sarrar; sara noiba.
sara noiba
coloc., *isolar a recm casada. -
kabas di siti finka, kabas di
kubamba finka, noiba sara i sinta e
na peran (A.B.) -. (deriv.
ENCERRAR A NOIVA). N.S. P.arc.
sarrar; as Guineenses, senhoras
de idade, isolavam a noiva por
algum tempo para lhe darem uma
certa formao sobre a casamento
(P.Bull).
saradu 1
part., *curado. - Bu panta bu
rabatadu, bu fala bu ka saradu
(L.A.) -. (SARADO).
saradu 2
part., *fechado; encerrado. - i matu
saradu (C.P.) -. (CERRADO). N.S.
P.arc. sarrar.
saraiva
n., *chuva de pedra; granizo. -
Garandi tcuba di saraiva kai di seu
riba di djinti (N.T.) -. (SARAIVA).
N.F. proparoxtona, neol. N.S. sin.
tcuba di pedra.
Sarakole
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Saracol ou
Sonink, pertencente ao grupo
lingustico Mande Tan ou do Norte,
da subfamlia Mande. (SARACOL).
N.F. oxtona. N.S. V.A., sin.
Soninke.
sarampa
n., - Ke ke tene e mininu ku sta sin?
Sarampa (R.95) -. N.F. vd.
sarampu.
sarampu
n., *febre contagiosa provocada por
um vrus que tem por sintomas ou
aparecimento de pequenas pintas
vermelhas na pele e ataca
principalmente as crianas. - Ora ki
fasi novi mis i na ba varsina kontra
sarampu (R95) -. (SARAMPO). N.F.
sarampa.
saranda 1
v.tr., *peneirar; joeirar.
(CIRANDAR). N.S. V.B.
saranda 2
n., *crivo; peneira grossa.
(CIRANDA). N.S. V.B.
sarandadu
part., *peneirado. (CIRANDADO).
N.S. V.B.
saranga 1
v., *saracotear; menear com graa.
(deriv. SARAMBA). N.S. V.B.
saranga 2
n., *dana; saracoteio; sarambeque.
(SARAMBA). N.S. V.B.
sardia
1.v., *andar desorientado; passear
sem destino certo. - na ruas di Bisau
i na sardia miliaris di kuadrus ku bin,
ku formadu pa dinheru publiku (R98)
-. N.F. paroxtona.
2.v., *pavonear-se, andar com
altivez ou com arrogncia. - Dembo
ientra kampu i na sardia di un ladu
pa utru (Dea) -.
sardinha
n., *peixe da famlia dos
Clupedeos. - Kadakin ta pintca pa
si sardinha (J.M.B.) -. (SARDINHA).
sardiu
n., *pedra preciosa da cor da carne
e sem brilho. - alisersu di seis era di
sardiu (N.T.) -. (SRDIO). N.F.
538
proparoxtona, neol.
sareia
1.n., *ser lendrio, metade mulher e
metade peixe. - Yonta bunita suma
sareia di mar di Bolama (G.F.) -.
(SEREIA). N.F. proparoxtona; vd.
pis-sareia.
2.n., *espcie de peixe. N.F. vd. pis-
sareia.
sarna
n., *doena da pele. - N ta kura es
sarna sin, ma so ku mesinhu di po
(IN99) -. (SARNA). N.S. sin.
kaskas.
sarsan
n., *grande grampo para apertar
duas tbuas; grampa; apertadeira.
N.S. V.B.
saserdoti
1.n., *pessoa que oferece sacrifcios
a uma divindade; sacrificador. -
Melkisedeki seduba rei di Salen i
saserdoti di Deus (N.T.) -.
(SACERDOTE). N.F. neol.
2.n., *ministro de uma religio ou
culto; padre; presbtero.
Satanas
n., *nome dado na Bblia ao
princpio do mal; demnio; diabo. -
Satanas i fonti di tudu mal ku ten na
mundu, di tudu mintidas, odiu ku
kusas mau (Igr.I.) -. (SATANS).
N.F. oxtona. N.S. sin. diabu; sin.
dimoniu.
satia
v., *aborrecer; importunar. - E tudji
bakas pasia na praia e na satia
turista (M.M.) -. (CHATEAR). N.F.
paroxtona, chatia.
satisa
n., *maada; aborrecimento. -
Satisa, pa e bai tudu, nogos dana!
(M.M.) -. (CHATICE). N.F. chatisa.
satisfason
1.n., *explicao; desculpa. - Ora ku
na sai, bu ten ke da satisfason,
pelumenus n na bai tal kau (IN96) -.
(SATISFAO). N.F. neol.
2.n., *alegria; prazer.
satisfazi
1.v.tr., *saciar; contentar. - liti di
mame ta tene iagu sufisienti pa
satisfazi nesesidadi di mininu (R96)
-. (SATISFAZER). N.F. neol.
2.v.intr., *sentir prazer; saciar-se. -
el i prisiza tambe di satisfazi suma
abo (IN96) -. (SATISFAZER-SE).
saudadi
n., - tera o mar, kantu tempu nha
saudadi (J.D.) -. (SAUDADE). N.F.
neol., vd. sodadi.
saudi
n., *ausncia de doena; vigor;
robustez. - Es tudu i saudi ki no na
buska o duensa? (R95) -. (SADE).
N.F. saude. N.S. pustu di saudi;
sentru di saudi.
se
det.poss., *adjectivo possessivo 3
pl. - i ten djintis ke se salariu ka
korespondi (IN96) - pa ovintis da se
opinions (R95) - Pa vira se
komportamentu, pa vira se manera
di pensa (IN96) -. (SEU; SUA;
SEUS; SUAS).
seba
n., *animal estril. (CEVA). N.S.
V.B., sin. sebadu; em Portugus
CEVA significa a aco de engordar
ou a comida que serve para a
engorda de animais.
sebadu
adj., *diz-se de um ser vivo estril;
gordo. - Omi mansebu, mindjer
sebadu (J.D.) -. (CEVADO). N.S.
sin. seba; em Portugus CEVADO
significa o porco que se engordou.
sebola
n., - te sebola ta bin di Senegal
(R98) -. (CEBOLA). N.F. neol., vd.
sabola.
sebu
n., *gordura. (SEBO). N.S. V.B.
seda
n., *fibra fina produzida pela larva
de um insecto lepidptero,
denominado bicho-da-seda. - Si bu
ria na kampu, bu fertcadu lensu di
seda, pega tesu na badju (L.A.) -.
(SEDA). N.F. neol.
539
sedi 1
n., *local onde uma empresa tem o
seu principal estabelecimento;
centro; base; residncia. - Sedi
kumpudu pa no diskuti ke ku no na
fasi (O.S.) -. (SEDE). N.F. neol.
sedi 2
n., *sensao causada pela
necessidade de beber; secura. -
Sedi di iagu na matan, bu ten ku
djudan (P.B.) -. (SEDE). N.S. sedi
iagu.
sedi iagu
n., *vontade ou desejo de beber
gua. - kin ke tene sedi iagu i na
pensa nde ke na ba otca iagu (R98)
-. (SEDE DE GUA). N.M. lexia
complexa; crase [sedi + di + iagu].
sedinhu
adv., *muito cedo. (CEDINHO). N.S.
V.B.
sedu 1
1.part., *o que ; o que existe. -
Bidjugus di djiu di Kanhabaki e sedu
un pubis djiru dimas (A.C.) -.
(SEDO; SER).
2.imp., *forma do imperativo; s;
seja; sejamos; sede; sejam. - sedu
fiel (Cecomes) -. (deriv. SER).
sedu 2
adv., *advrbio de tempo que indica
um momento antes do tempo
prprio. - parmanha sedu, tudu dia,
barakas ta kunsa na montadu
(P.dosS.) -. (CEDO).
sefa
1.n., *moeda utilizada na regio da
frica Ocidental Francesa e na
Guin-Bissau com o nome de franco
CFA ou franco XOF. - Adeus pezu,
kuma di kurpu sefa, entra bu ba
bota bu sorti tambe (J.D.) -. (CEFA;
CFA). N.S. sin. franku.
2.n., fran di sefa, *franco CFA, quer
dizer, da Comunidade Francesa
Africana. - son fran di sefa son, son
de ku n misti (J.D.) -. (FRANCO DE
CEFA). N.M. lexia complexa.
sega
1.v.tr., *privar da vista. - suma ku
Isaias fala utru bias; i sega elis udju,
i tapa elis ntindimentu (N.T.) -.
(CEGAR).
2.v.intr., *ficar cego. - Bu oredjas
tapa, bu udjus sega, no kurpus ta
sangra di amor (D.N.) -. N.S. sin.
bida segu
segu
adj., *que no v; privado do sentido
da viso. - Dus djintis sintaba
djuntu, un son i segu, utru i manku
(L.S.) -. (CEGO). N.S. bida segu.
seguera
n., *estado de quem cego.
Seguera panhal (V.D.) -.
(CEGUEIRA). N.S. moska di
seguera.
segundu
quant., - Na segundu dia e na bai
fala bombolon mantenha e na badja
(F.M.) -. (SEGUNDO). N.F. neol.,
vd. sugundu 1.
seis
quant., *nmero cardinal. - I tene
seis anu, i na studa dja na prumera
klasi (R95) - Djintis fala kuma i ka ta
padi, ma i sta dja na mis di seis
(N.T.) -. (SEIS).
seisentus
quant., *nmero cardinal. - ki ta
korespondi vida di alguin ki ta
ganhaba seisentus pes (IN96) -.
(SEISCENTOS).
seka 1
1.v.tr., *tornar seco; deixar de ter
gua. - sol i ta lanta, i ta iardi ku si
kalur, i ta seka plantas (N.T.) -.
(SECAR).
2.v.tr., *fazer perder a gua
presente nos vegetais, carne ou
peixe, permitindo a sua
conservao. - i ta korta-korta
nhambi di matu, i sekal na sol tok i
seku (N.M.) -.
3.v.intr., *expor a pele de um animal
ao sol; curtir. - e folal e tira kuru e
seka (L.S.) -.
4.v.intr., *ficar enxuto; murchar. -
planta tudu na seka (T.M.) -. N.S.
seksa.
540
seka 2
1.n., *falta de chuva, estiagem. - no
floresta na entra na situason difisil,
situason di seka (IN96) -. (SECA).
2.n., *secagem.
sekadu
part., *enxugado. - Fidju di tarafi
pudi tan sekadu i guardadu te ora ki
alguin misti kusinhal (N.M.) -.
(SECADO).
sekamenti
n., *calas justas, apertadas. (deriv.
SECAMENTE). N.S. V.M.
sekenti
adj., *fastidioso; importuno; secador.
- Lubu fadiga, i bida i sekenti ku
purgunta (M.M.) -. (SECANTE).
sekeru
n., *diz-se da cultura de arroz em
terreno que no regado.
(SEQUEIRO). N.S. V.B.
sekretaria 1
n.f., *departamento ministerial;
escritrio. - Sekretaria di Stadu di
Djuventudi (R95) -. (SECRETARIA).
N.F. paroxtona, neol.
sekretaria 2
1.n.f., *mulher que exerce as
funes de secretrio. - El ku se
sekretaria ke fala sin (R96) -.
(SECRETRIA). N.F. proparoxtona,
neol.
2.n.f., *mesa de escritrio.
sekretariu
1.n., *pessoa que lavra as actas de
uma assembleia; pessoa ao servio
de outra para tratar assuntos que
dizem respeito correspondncia,
s chamadas telefnicas e outros. -
Baruki, si sekretariu, dadu lisensa
pa i bai ku el (Igr.I.) -.
(SECRETRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *entidade governamental que
tem a seu cargo uma secretaria de
um ministrio. - Sekretariu di Stadu
di Planu (R95) -.
seksa
v.caus., *fazer com que a fonte fique
sem gua. - n na seksa fonti -.
(deriv. SECAR). N.F. sekusa. N.S.
V.A.
seku
1.adj., *privado de gua; rido. - nha
garganti seku dja (JB97) -. (SECO).
N.S. kabesa-seku; tempu di seku.
2.adj., *diz-se do peixe, carne e
legumes que se podem conservar. -
Es i lundju bo, suma pis seku ku
roda di mar (L.A.) -.
sekular
adj., *diz-se de um espao de tempo
de cem anos. (SECULAR). N.S.
V.B.
sekulu
n., *espao de cem anos. - Karnaval
tciga ku Purtuguis na sekulu XV
(P.dosS.) -. (SCULO). N.F.
proparoxtona, neol.
sekundariu
1.adj., *diz-se do ensino intermdio
entre o bsico e o superior. - nsinu
sekundariu (MR98) -.
(SECUNDRIO). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. nsinu
sekundariu.
2.adj., *que de segunda ordem.
sekura
n., *falta de chuva; garganta seca;
sede. - tcon fika gora sin iagu;
sekura panhal (T.M.) -. (SECURA).
N.F. neol.
sekusa
v.caus., (deriv. SECAR). N.F.
proparoxtona, vd. seksa. N.S. V.A.
sel
det.poss., - kaza ki mora nel i ka di
sel (IN96) -. (DELE; DELA). N.F. vd.
sil.
sela 1
v., *pr selo ou carimbo em; lacrar
ou fechar com lacre. (SELAR). N.F.
neol. N.S. V.B.
sela 2
v., *pr sela ou selim num animal;
aparelhar. (SELAR). N.F. neol. N.S.
V.A.
sela 3
n., *arreio que se pe no dorso de
um animal para depois se montar.
541
(SELA). N.F. neol. N.S. V.B.
seladu
part., *a que se ps selo;
carimbado. - No odja un libru roladu,
ku skribidu dentru ku fora, i seladu
ku seti selu (N.T.) -. (SELADO). N.S.
papel seladu.
selebra
1.v., *realizar uma cerimnia com
solenidade; comemorar. - I selebra
festa di Paskua ku si disipulu
(L.Cat.) -. (CELEBRAR). N.F. neol.
2.v., *exaltar.
selebrason
1.n., *na liturgia crist, realizao de
uma cerimnia de culto. -
selebrason di Misa (L.Cat.) -.
(CELEBRAO). N.F. neol.
2.n., *aco de comemorar um
acontecimento. - selebrason di vinti
anu di Indipendensia (R95) -.
selera
v., *aumentar a velocidade. - Talves,
ora ki n na selera n ta papia sin
mas kinti-kinti (R95) -.
(ACELERAR). N.F. silera.
seleradur
n., *dispositivo para aumentar a
velocidade do motor. - Sol mansi,
Nhu Falkon masa seleradur di turbu
(M.M.) -. (ACELERADOR).
selerason
n., *aumento de velocidade.
(ACELERAO). N.S. V.B.
seleson
1.n., *escolha criteriosa. - seleson di
muzikus (IN96) -. (SELECO).
N.F. neol.
2.n., *conjunto dos melhores atletas.
- no seleson sai vitoriozu (IN96) -.
seletra
v., *silabar; ler letra por letra. - n
seletra nha kasabi (O.S.) -.
(SOLETRAR).
seletradu
part., *silabado. (SOLETRADO).
N.S. V.A.
seletradur
n., *aquele que l letra por letra.
(SOLETRADOR). N.S. V.A.
seletrason
n., *processo de ler letra por letra.
(SOLETRAO). N.S. V.A.
selin
n., *sela pequena da bicicleta.
(SELIM). N.S. V.B.
selis
det.poss., *pronome reflexo-
possessivo 3 pl. utilizado com a
prep. di quando os referentes, que
precedem o pronome anafrico, so
3 pessoa pl. s quais pertence uma
certa coisa considerada. - se mangu
la ta sai ma tciu, fora di selis i ka ta
sai (IN96) -. (DELES; DELAS). N.M.
deriv. [si + elis]; sing. sil; sel.
selu
1.n., *tudo o que serve para fechar
completamente, como marca de
inviolabilidade. - i pui selu, pa i ka
ngana nasons mas, tok i kompleta ki
mil anu (N.T.) -. (SELO).
2.n., *pedao de papel impresso ou
estampilha, utilizado na
correspondncia como pagamento
do servio de correio.
3.n., *carimbo. - N odja utru andju
ku tene selu di Deus bibu (N.T.) -.
selula
1.n., *corpo microscpico que a
unidade morfolgica dos seres
vivos. - Na selula virus ta distrui
material jenetiku (R95) -. (CLULA).
N.F. proparoxtona, neol.
2.n., *pequeno compartimento o
cela; unidade de uma organizao. -
Ajentis di selula antiterorista (R95) -.
selvajen
- badjuda si ka kunsi omi, si i sedu
inda virjen, i ta sedu selvajen pa omi
(N.M.) -. (SELVAGEM). N.F.
paroxtona, neol., salbas.
semana
n., - No na entra dja na semana di
festa (R95) -. (SEMANA). N.F. neol.,
vd. sumana.
semprentasku
n., *impertinncia; inoportunidade.
(deriv. SEMPRE). N.S. V.M.
semprenti
542
adj., *impertinente; inoportuno;
indesejado. - E ka fia osis
semprenti, ku karni larga, ke na
djimpini (O.S.) -. (deriv. SEMPRE).
sempri
adv., *advrbio de tempo que
significa [em todo o tempo]; sem
fim; eternamente. - Pabia sempri e
ta panha pankadas (R95) - Fugu
dibi di ten sempri dunu! (C.V.) -
Sempri bo ten koitadis ku bos (N.T.)
-. (SEMPRE).
sempri ke
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que introduz oraes
temporais e significa [todas as
vezes que]. - Sempri ke ta kume,
pape ku mame ta diskuti bonitasku
di se fidjus (F.M.). (SEMPRE QUE).
N.F. neol.
sempri-sempri
loc.adv., *locuo adverbial de
tempo que significa [normalmente]. -
Sempri-sempri i un di tius di mininu
ki ma tene diritu riba del (J.S.) -.
(deriv. SEMPRE). N.M. redobro.
sen
quant., *nmero cardinal. - Fregues
bon i kil ki pudi bai ku sen kuntu pa
fera i riba pa kasa ku kompra di
duzentus kuntus (P.dosS.) -. (CEM).
N.F. sentu.
sena
1.n., *qualquer aco;
acontecimento extraordinrio. -
mandinherus odja kil sena i manda
un boti i bai sibi i ke (F.M.) -.
(CENA). N.F. neol.
2.n., *palco; espectculo.
senadu
n., *conjunto dos patrcios, membros
do Conselho Supremo da antiga
Roma; uma das duas cmaras
legislativas de alguns governos. -
ANP i tene son un Kamara, sin
Senadu suma ki ta akontisi na
alguns paizis (P.dosS.) -.
(SENADO). N.F. neol.
Senegal
n., *pas da frica Ocidental, cuja
lngua oficial colonial o Francs e
que, antigamente, fazia parte da
grande regio do Senegmbia. - Na
tradison ki bin di Senegal, nega
simola di parmanha i dana nogos di
kil dia (P.dosS.) -. (SENEGAL).
Senegales
1.adj., *relativo ao Senegal. -
sidadon senegales (R95) -. (deriv.
SENEGAL). N.F. oxtona.
2.n., *habitante do Senegal. - Fora
di Senegales i ten tambe djintis di
Konakri, Gambia, Mali (P.dosS.) -.
senha
n., *recibo; sinal. (SENHA). N.S.
V.B.
sensason
n., *impresso provocada num
rgo dos sentidos; percepo
pelos sentidos; sentimento. - i
konsigui domina tudu si sensason
(IN96) -. (SENSAO). N.F. neol.
sensibilidadi
n., *faculdade de sentir. - Otoridadi i
pekadur, i ten si sentimentus, i ten si
sensibilidadi (R95) -.
(SENSIBILIDADE). N.F. neol.
sensura
n., *exame de tudo o que se
escreve antes de ser publicado. -
Radiu, televizon o djornal e pudi
nega notisia di algun akontisimentu,
ma i na papiadu na fera, sensura ka
ten la (P.dosS.) -. (CENSURA). N.F.
neol.
sentena
quant., *numeral colectivo que
designa um grupo de cem unidades.
- Amanha alguns di nos e na bin
misti tene dizenas di dizenas di
mindjer, sentenas di bens, amigus i
parentis tudu (R98) -. (CENTENA).
N.F. neol.
sentensa
n., *provrbio; mxima.
(SENTENA). N.S. V.B.
sentimetru
n., *unidade de comprimento que
corresponde centsima parte do
metro. - I djopoti divagarinhu, un
543
pasu un pasu, sentimetru pa
sentimetru (Igr.I.) -.
(CENTMETRO). N.F.
proparoxtona.
sentra
v., *centralizar; colocar ou ser
colocado no centro. - Anos no
pensa kuma li ki dibi di sentra no
atenson (MR98) -. (CENTRAR).
sentradu
part., *colocado no centro; acertado.
(CENTRADO). N.S. V.B.
sentral
1.adj., *que est no centro; mais
importante. - tema sentral des
inkontru li, ku sedu, introduson di
Kriolu na insinu (MR98) -.
(CENTRAL). N.F. neol.
2.n., *reunio de geradores que
alimenta grande nmero de
consumidores; parte central de uma
organizao. - Djintis di sentral e
tciu diskulpa suma mortu; gosi i
storia di kombustivel (C.V.) -.
sentraliza
v., *reunir num centro; concentrar;
controlar. - no sibi kuma Stadu i ka
kapas di sentraliza tudu kusa el son
(IN96) -. (CENTRALIZAR). N.F.
neol.
sentru
n., *o meio de qualquer espao;
lugar de convergncia. - Utru ta bari
so sentru di kaza (IN96) -.
(CENTRO). N.F. neol. N.S. sentru
di saudi; sin.metadi.
sentru di saudi
n., *pequena unidade hospitalar. -
Ntori tciga na sentru di saudi (M.J.) -
. (CENTRO DE SADE). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. konsultoriu;
sin. pustu di saudi.
sentu
quant., *nmero cardinal. -
populason guinensi i aumenta
181.410 djinti, ku sedu un kirsimentu
mediu anual di dus pursentu (R95) -.
(CENTO). N.F. sen.
sep-sepi
v., *recuperar um pouco a sade;
melhorar. N.S. V.A.
sera 1
v., *cortar com serra ou serrote. - te
nde ki Tuga na kaba seral i ta
kansa, i ta odja no kamarada dja na
mboskada e na peral (C.P.) -.
(SERRAR). N.F. a vogal [e]
aberta. N.S. mantampa di sera.
sera 2
n., *instrumento de lmina comprida
e dentada, utilizado para cortar
madeira, pedra, metais e outros. -
sera di korta po (C.V.) -. (SERRA).
N.F. a vogal [e] aberta. N.S. sin.
seroti.
sera 3
n., *substncia segregada pelas
abelhas, utilizada para fabricar
tochas ou dar lustro a superfcies.
(CERA). N.F. a vogal [e] fechada.
N.S. V.B.
seradu
part., *cortado com serra ou serrote.
- utru e dadu ku pedra, e seradu na
metadi, e matadu ku spada (N.T.) -.
(SERRADO).
seradura
n., *serrim; farelo de madeira.
(SERRADURA). N.S. V.B., sin.
serinhu.
serason
n., *oficina de cortar madeira;
serraria. - djintis di serason (IN96) -.
(SERRAO).
serbedja
n., *bebida alcolica, feita com
lpolo e cevada. - Aos ooh!, son pa
laba kurpu ku serbedja (C.V.) -.
(CERVEJA). N.F. serveja.
serbenti
1.n., *ajudante. (SERVENTE). N.F.
sirbinti.
2.n., *pessoal menor de uma
instituio como, por exemplo, a
administrao pblica. - No tene x
serbenti ke no ten ke paga (R95) -.
serbentia
n., *habilidade; valor. - Kil mindjer
tene serbentia -. (SERVENTIA).
N.F. paroxtona, sirbintia. N.S. V.A.
544
seredadi
n., *integridade de carcter;
honestidade. - N misti un mindjer ku
misti seredadi (J.A.) -.
(SERIEDADE). N.F. seriedadi.
seredja
n., *fruto da cerejeira da famlia das
Rosceas. (CEREJA). N.S. V.B.,
n.v. da planta: Prunus cerasus.
seren
n., *quistos nos msculos causados
por vermes chamados triquinas;
triquinose. N.F. oxtona. N.S. V.M.,
sin. bichiga di purku.
serenu
n., *ar hmido e vaporoso que,
durante a noite, quando o cu
sem nuvens, se converte em gotas
midas; orvalho. - i fika un bias na
matu modjadu di serenu (T.M.) -.
(SERENO). N.S. sin. urbadju.
Serere
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Serere ou
Nhominca, pertencente ao grupo
lingustico Norte do Senegal, da
subfamlia Oeste-atlntica.
(SERERE). N.S. V.A., sin.
Nhominka.
seriedadi
n., - Fulanu ta ten kara di seriedadi,
bunda di sumola (L.A.) -.
(SERIEDADE). N.F. neol., vd.
seredadi.
serinhu
n., *serradura; farelo de madeira.
(SERRIM). N.S. V.B., sin. seradura.
seriu
1.adj., *que no ri; ponderoso;
responsvel; honesto. - militanti
seriu, kamarada disididu (C.P.) -.
(SRIO). N.F. proparoxtona.
2.adj., *de consequncias graves. -
Kila tudu i prublemas muitu seriu pa
familia (IN96) -.
serka
v., *expulsar. - Djintis falal pa i ka
serkal, i tcoka di iran (L.S.) -.
(CERCAR).
serka di
con., *locuo prepositiva que
significa [aproximadamente]; quase.
- serka di sen milions di djintis e na
vivi fora di teras nde ke padidu, pa
ba buska un vida mindjor (R96) -.
(CERCA DE). N.S. sin. kuas.
serka na
v.prep., *expulsar. - ora ku no kai na
iagu pa nada pa kamba, baka turu
ta sai i na serkanu na iagu (N.M.) -.
(CERCAR).
serka-serka
1.v., *continuar a perseguir para
apanhar ou para afastar. - Logu
mininu ta sai serka-serkal, saninhu
ta kuri i ientra na koba (T.M.) -.
(deriv. CERCAR). N.M. redobro.
2.n., *tipo de jogo. - Kal tipu de
brinkaderas ku bo ta fasi? No ta fasi
serka-serka na patio (R95) -.
serkadu
1.part., *expulsado; afastado. - Kada
tabanka ku n bai, n ta serkadu
(T.M.) -. (CERCADO). N.S. sin.
sirkuladu.
2.part., *perseguido por todos os
lados. - Pastru serkadu tok un rapas
bin konsigui panhal i dal regulu
(F.M.) -.
serku
1.n., *latrina com espao para as
pessoas se lavarem; casa de
banho. - Kopu di bibi ka dibi di
labadu kurpu ku el, ku fadi gora pa
lebal serku (Igr.I.) -. (deriv. CERCA).
2.n., *espao vedado a sebe viva ou
a estacaria de pau-a-pique;
vedao. (CERCA). N.S. CERCA
designa a vedao como
construo permanente e CERCO
designa o acto de cercar; sin.
tapadu 1.
seroti
n., *espcie de serra. (SERROTE).
N.S. V.B., sin. sera.
serpenti
1.n., *termo comum que designa
algumas foras sobre-humanas
veneradas especialmente pelos
curandeiros e adivinhos. - Serpenti
545
bin obi si noba, i bida galinha di
matu i ba sinta na polon (T.M.) -.
(deriv. SERPENTE). N.F. neol. N.S.
sin. iran.
2.n., *diabo; satans; demnio. - I
prindi dragon, ki antigu serpenti ku
tcomadu diabu o Satanas (N.T.) -.
N.S. Portugus SERPENTE tem o
equivalente kobra.
serta
1.v., *dar no alvo. (ACERTAR).
2.v., *adivinhar. - ninguin delis ka
serta ku kusa ki ten kil kuru (L.S.) -.
sertadu
part., *bem feito; sucedido.
(ACERTADO). N.S. V.B.
sertamenti
*advrbio de afirmao; na verdade;
decerto. - Sertamenti e obi (N.T.)-
Sertamenti abo i un delis (N.T.) -.
(CERTAMENTE). N.F. neol. N.S.
sin. sertu 1.
sertesa
n., *evidncia; verdade; convico. -
Ami n ten sertesa kuma es i nha
oredjas (A.P.) -. (CERTEZA). N.F.
neol. N.S. ant. insertesa.
sertifikadu
n., *documento legal em que se
certifica alguma coisa; certido. -
Nha kolegas propi e tene problema
pabia se sertifikadu i ka rikunhisidu
na Idukason (IN96) -.
(CERTIFICADO). N.F. neol.
sertu 1
1.adj., *verdadeiro; sem erro. - I ten
Sida, duensa ki na mata na mundu
intidu ma i ka odjadu inda mesinhu
sertu pa kombatil (P.dosS.) -.
(CERTO). N.S. ant. iaradu.
2.adv., *sem dvida nenhuma. - Nta
Deus i son di Djudeus? I ka Deus di
djintius tambi? Sertu i delis tambi,
suma Deus i un son (N.T.) -.
(CERTAMENTE). N.S. sin.
sertamenti.
sertu 2
quant., *adjectivo indefinido que
indica [alguns de entre muitos]. - i
pudi pudu pa sertu skolas (R95) -.
(CERTO).
serveja
n., - Amigu, kantu kuntu di karni i
kantu di serveja ku na sai?
(Cecomes) -. (CERVEJA). N.F.
neol., vd. serbedja.
sesenta
quant., *nmero cardinal. - Utru da
sesenta bias, utru da sen bias (N.T.)
-. (SESSENTA).
sesta-fera
n., *o quinto dia de trabalho da
semana. - Na un sesta-fera, di tardi,
bentu freska karas di moraduris di
Bisau (Cecomes) -. (SEXTA-
FEIRA). N.M. lexia complexa.
sestu
quant., *nmero ordinal. - sestu
dimingu di tempu komun (L.Cat.) -.
(SEXTO).
seta 1
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito de [aceitao]. -
N fika n na serkal, ma i ka seta
kudin (T.M.) -. (ACEITAR). N.S. sin.
nega.
2.v.tr., *acolher; aprovar. - Pa e seta
bu konsidju (R95) - El i ka seta, sin
ke e fika i na kanta djanan (T.M.) -.
(ACEITAR). N.S. kurpu ka seta.
seta 2
1.n., *arma com a ponta farpada
que se dispara por meio de um
arco; flecha. - No ka na medi mas
setas di dimoniu (L.Cat.) -. (SETA).
N.F. neol. N.S. sin. fretca.
2.n., * ponteiro de relgio.
setadu
part., *aceite; acolhido; admitido;
aprovado. - Suma i djiruba, i ta
mandaba ben, tudu si ordi ta
setaduba (F.M.) -. (ACEITADO).
setason
n., *aprovao. (ACEITAO). N.S.
V.B.
Setembru
n., *nono ms do calendrio
gregoriano. - amanha i vinti kuatru di
Setembru, amanha i data di
indipendensia (R98) -.
546
(SETEMBRO).
setenta
quant., *nmero cardinal. - Jesus
manda setenta disipulu (N.T.) -.
(SETENTA).
setesentus
quant., *numeral cardinal. - So na
Bisau no tene seis mil setesentus i
vinti i un kazus di kolera, setenta i
dus obitu (R97) -. (SETECENTOS).
seti
quant., *nmero cardinal. - i pasa
dja vinti minutu dipus di seti oras
toka. (R95) - mesmu manera ku
segundu ermon ku di tris; i bai te di
seti (N.T.) -. (SETE).
setimu
quant., *nmero ordinal. - jovens
kantu mil ku fasi setimu e paraliza e
sinta na tabanka, tarbadju ka ten par
elis, pabia di ke? (IN96) -.
(STIMO). N.F. proparoxtona.
setor
1.n., *parte de uma superfcie;
diviso administrativa de categoria
imediatamente inferior de regio. -
dipus ki Tuga sai di no tera, dedi
rejon te na setor i prisididu pa
mindjer (C.P.) -. (SECTOR).
2.n., *conjunto de empresas que
produzem o mesmo tipo de produto;
subdiviso correspondente a
determinado campo de aco. -
setor agrikula (R95) -.
seu
1.n., *espao onde se movem os
astros; atmosfera. - tudu povus e
ten diritu pa se atmosfera, ku sedu,
seu ku pindra riba delis, pa ka i
puluidu (R96) -. (CU).
2.n., *na religio, o lugar onde
est Deus, os anjos e os justos;
paraso. - Jesus ria di seu pa bin
mora na nos, pa sedu pon di vida na
kumunhon (L.Cat.) -.
seu di boka
n., *palato; paladar. (CU-DA-
BOCA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
seu tindji
coloc., *o cu anuncia chuva. (deriv.
O CU TINGE-SE). N.S. V.M., sin.
tcuba tindji.
sevada
n., *planta herbcea da famlia das
Gramneas, utilizada na alimentao
humana e animal e no fabrico da
cerveja. - i bai dita pertu di un monti
di sevada (Igr.I.) -. (CEVADA). N.F.
neol. N.S. n.v. Hordeum vulgare.
sexon
n., *subdiviso administrativa de
categoria imediatamente inferior
de sector. - no ka tene kondison pa
tene un sentru di saudi na un sexon;
mindjor no randja animaduris (IN96)
-. (SECO). N.F. neol.
sexu
1.n., *conjunto de caracteres
segundo os quais possvel
classificar um ser vivo como macho
ou fmea. - Kil Spiritu ke Deus
manda Igreja na dia di Pentekostis, i
ka ta djubi nin pa idadi, nin pa sexu
(L.Cat.) -. (SEXO). N.F. neol.
2.n., *os rgos reprodutores. - omis
ke tene problema na sexu, n ta kura
elis (IN99) -.
sexual
adj., *relativo ao sexo. - Tene un
vida sexual fiel i sugura (R95) -.
(SEXUAL). N.F. neol.
sexualidadi
n., *conjunto de comportamentos
relativos ao instinto sexual e sua
satisfao. - kistons di sexualidadi
(R95) -. (SEXUALIDADE). N.F. neol.
sezu
part., *ateado; excitado; acendido.
(ACESO). N.S. V.B., sin. sindidu.
sfera
1.n., *corpo slido, redondo; globo
terrestre. (ESFERA). N.F. neol.
2.n., *rea de actividade ou de
competncia. - promovi igualdadi di
sexus na tudu sferas di vida (R95) -.
sforsa
v., *empregar toda a fora e energia
para conseguir alguma coisa;
diligenciar. - no dibi di sforsa i no sta
547
na fasil dja a nivel di alfabetizason
funsional, no sta na utiliza algun
linguas nasional, tal suma Kriolu,
Fula i Mandinga (MR98) -.
(ESFORAR-SE). N.F. neol.
sforsu
n., *diligncia; coragem; nimo. - Bo
fasi un bokadu di sforsu, bo na odja
kuma i ka ta de (R95) -.
(ESFORO). N.F. neol.
si 1
det.poss., *adjectivo possessivo 3
pessoa sing. - Si palabras di guera i
kolisensa (P.dosS.) - si diritus i si
diveris dianti di si kolegas (P.dosS.)
-. (SEU; SUA; SEUS; SUAS). N.S.
si dunu.
si 2
con., *conjuno subordinativa que
introduz oraes condicionais;
contanto que; caso. - Si prisis
kombersa sabi pa konkista klientis,
tambe i pirsis bon manera pa
nganha amizadi di bindiduris
(P.dosS.) -. (SE).
si 3
con., *conjuno que introduz
oraes interrogativas indirectas. -
pa e djubi si e ta tciganta ki djintis e
da elis utru spasu (R95) -. (SE).
si 4 [-si]
suf.caus., *sufixo acrescentado a
adjectivos para formar verbos do
causativo directo ou indirecto. -
pertusi - pretusi - runhusi - tristisi -
tulisi -. N.F. sa [-sa].
si ben ke
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que introduz oraes
concessivas; embora; apesar de. -
Si ben ke tene konfiansa, ka implika
kuma si dunu ka tene Sida (R95) -.
(SE BEM QUE). N.S. sin. mbora.
si Deus kiri
loc.interj., *expresso de esperana
e dvida ao mesmo tempo; talvez;
Deus queira. - Si Deus kiri, n ta riba
utru bias pa bos (N.T.) -. (SE DEUS
QUISER).
si dunu
coloc., *locuo que tem o
significado [ele] ou [essa pessoa]. -
bu ta fasi pekadur ben, si dunu ta
bin tornau mal (T.M.) - Kin ki ka fasi
sin, si dunu i padida di un mama
(J.S.) -. (deriv. SEU DONO).
sia 1
v., *tomar a refeio do fim da tarde;
jantar. - Tciga di noti, e sia e entra
pa ba dita (T.M.) -. (deriv. CEAR).
sia 2
n., *refeio que se toma ao fim da
tarde; a ltima refeio do dia;
jantar. - anos ku ta da elis djanta ku
sia (R95) -. (deriv. CEIA).
siadu
part., *jantado noite. (CEADO).
N.S. V.B.
sibi 1
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito de habilidade. -
sibi tene fugu (C.V.) - Bu sibi fasi es
tudu? (J.S.) - Bu kabalu sibi kuri, bin
kume (L.A.) -. (SABER). N.S. pudi
exprime o conceito de possibilidade.
2.v., *ter conhecimento; prever;
entender. - i ta sedu difisil sibi nde ki
kusa sertu kaba nel (P.dosS.) - bu
ka ta sibi kuma ku na fasi (C.P.)- kin
ki sibi si amanha Elizabeti ka na bin
sedu un grandi kusturera (R95) -.
(SABER). N.S. sibi diritu.
sibi 2
v., *ir de baixo para cima; elevar-se;
trepar. - elikopter ta bin baichu, riba
di bu kabesa, ma dipus ki kunsa
fuguiadu, i para, i kunsa ta sibi
(C.P.) -. (SUBIR). N.F. subi. N.S.
sibi hipnimo de SUBIR, v.intr.;
sibinti o equivalente de SUBIR,
v.tr.; sibi palmera.
sibi 3
1.n., *planta da famlia das
palmceas, muito utilizada como
material de madeiramento das
casas, palmeira-leque. - no bai korta
fodja di sibi pa djunta ku padja
(C.V.) -. (CIBE). N.F. Mandinga
sbi que designa esta espcie de
palmeira. N.S. n.v. Borassus
548
aethiopum.
2.n., *parte do tronco depois de
rachado pelo comprimento. N.F. vd.
ratca di sibi.
sibi diritu
coloc., *ter a certeza; saber ao
certo. - no sibi diritu ke ku pasa ku
no populasons la dentru di sidadi
(R98) -. (deriv. SABER DIREITO).
sibi palmera
coloc., *trepar s palmeiras. - Logu
santcu kunsa na sibi palmera (L.S.)
-. (SUBIR PALMEIRA). N.S.
korda di sibi palmera.
sibia
v., - rostu riba, mon na bolsu, sibia
ku djitu, djitu di panta fomi na beku
di Rosio (T.Tc.) -. (ASSOBIAR). N.F.
proparoxtona, arc., vd. subia.
sibidu 1
part., *que do conhecimento de
todos ou de algum. - ma e sibidu,
djinti sibi kal djinti ke bindi arma
(R98) -. (SABIDO).
sibidu 2
part., *que se subiu. - Po ka ta
sibidu na ramu, so na si pe propi
(L.A.) -. (SUBIDO).
sibidur 1
n., *conhecedor. (SABEDOR). N.S.
V.B.
sibidur 2
n., *que trepa s palmeras; trepador
de palmera. - Binhor i seduba bon
sibidur di palmeras (F.M.) -. (deriv.
SUBIR).
sibiliza
v., (CIVILIZAR). N.F. arc., vd.
siviliza. N.S. V.B.
sibinti
v.caus., *fazer subir; iar. -
Kunformu i na papia, i na sibinti i na
rianta sangra (T.M.) -. (FAZER
SUBIR). N.F. subinti. N.S. sibinti
hipnimo de SUBIR, v.tr.; sibi 2 o
equivalente de SUBIR, v.intr.
sibintidu
part.caus., *levantado. - Maria
sibintidu pa seu (L.Cat.) -. (FEITO
SUBIR).
sibiti
v., *desnatar; tirar a nata ao leite.
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
sibiu
n., (ASSOBIO). N.F. proparoxtona,
vd. subiu.
SIDA
sigla, *doena contagiosa que ataca
o sistema de defesa do corpo. - i ten
sida, aids, ki na mata na mundu
intidu ma i ka odjadu inda mesinhu
sertu pa kombatil (P.dosS.) -.
(SIDA). N.S. sin. AIDS; sigla para
Sindrome de Imunodeficincia
adquirida, cujo equivalente em
Ingls AIDS. Os vrus at agora
conhecidos so o HIV1 e o HV2. O
HV2 o mais comum em frica.
sidadania
n., *qualidade de cidado;
nacionalidade. - Relason ku ten entri
sidadania, dimokrasia ku diritus
umanus i ta prisiza di kunhisimentus
nobus (R96) -. (CIDADANIA). N.F.
paroxtona, neol.
sidadi
n., *designao de uma povoao
importante de uma nao. - guera
staba konsentradu na sidadi (R98) -.
(CIDADE). N.F. neol. N.S. sin.
prasa.
sidadon
1.n., *habitante de um pas. - forsas
rebeldis prindi un sidadon senegales
ku un sidadon guinensi (R95) -.
(CIDADO). N.F. neol.
2.n., *pessoa que goza de direitos
civis num Estado. - E sutanu dianti
di djinti sin e ka fasinu djustisa,
kuntudu no sedu sidadon romanu
(N.T.) -.
siensia
n., *conjunto organizado de
conhecimentos relativos a certos
factos ou fenmenos; saber em
geral. - Kada dia siensia na muda,
ma elis i ka na djubi kila, e fala djubi
es, i misti tira no sigridu (IN96) -.
(CINCIA). N.F. proparoxtona,
neol.
549
siflis
n., *doena venrea. - Siflis pudi
transmitidu di mame pa fidju (R95) -.
(SFILIS). N.F. paroxtona. N.S. sin.
kabalu 2.
siga
n., *variedade de comida com leo
de palma, quiabo e jacat. N.F.
oxtona. N.S. V.A.
sigaru
n., *tabaco picado e enrolado num
pequeno papel para se fumar. -
Fuma un sigaru diskansadu pabia
ninguin ka na fasiu mal gos (C.V.) -.
(CIGARRO). N.S. pakoti di sigaru;
pau di sigaru.
signifika
v., *ter o sentido de; querer dizer. -
nomi di Barnabe, ku signifika kil ku
ta da animu (N.T.) -. (SIGNIFICAR).
N.F. neol.
signifikadu
1.n., *sentido; significao. - Ku
skola e na bin sibi kal ki signifikadu
di e dus festa, Natal ku Paskua
(N.M.) -. (SIGNIFICADO). N.F. neol.
2.part., *denotado. (SIGNIFICADO).
sigrida
v., *dizer alguma coisa em segredo.
- Bentu fresku na nha kaminhada,
sigridan seku kombersa kamarada
(G.F.) -. (SEGREDAR).
sigridu 1
1.n., *facto ou conhecimento que se
procura manter oculto. - Sigridu di
dus garandi ka ta sai fora (L.A.) -.
(SEGREDO). N.S. sigridu di
Balanta; sigridu di udju.
sigridu 2
1.adj., *ultra confidencial; encoberto;
no revelado. - Votu i sigridu
(Cenfa) -. (SECRETO).
2.loc.adv. na sigridu, *s ocultas;
secretamente. - I fasi tudu na sigridu
(L.S.) -. (EM SEGREDO).
sigridu di Balanta
n., *coisa que todos conhecem;
segredo de Polichinelo ou de
palhao. (SEGREDO DE
BALANTA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A.
sigridu di udju
n., *entendimento entre duas
pessoas por meio de uma olhada. -
Sigridu di udju i ora ku ta djubi bu
fidju, bu ka prisisa di papia pa ntindi
nutru -. (deriv. SEGREDO DE
OLHOS). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A.
sigui
1.v.tr., *ir aps; acompanhar. - N ka
kunsi utru tuada, si e ka es un tristi
tuada di nha pasu, ku na sigui tuada
di bu pasus (O.S.) -. (SEGUIR).
2.v.tr., *prestar ateno a; observar.
- I fala kuma i ta obi programa ke no
ta da tudu sumana, i ta sigui tudu no
konsidjus di kolera (R98) -.
3.v.intr., *continuar; prosseguir. - un
kusa me ki no odja kuma i un kusa
ki dibi di lebanu pa dianti i kila ku no
dibi di sigui nel (R95) -.
siguidur
n., *aquele que segue; discpulo;
acompanhante. - si nha renu
seduba de mundu, nha siguiduris ta
gueriaba pa n ka ntregaduba na
mon di Djudeus (N.T.) -.
(SEGUIDOR). N.M. n.pl. siguiduris.
siguimentu
n., *acompanhamento; continuao.
- Gabinete tciga di risibi algun kazu
di divorsiu? Kazu sin, kuma ke bo ta
da si siguimentu? (R95) -.
(SEGUIMENTO). N.F. neol.
siguinti
adj., *que vem imediatamente
depois; subsequente. - buska
garafa, intcil ku iagu, dipus pul na
sol tudu dia; bitcus ka pudi vivi na
lus forti di dia: ki dia siguinti bu pudi
bibi iagu sin medu (Igr.I.) -.
(SEGUINTE). N.F. neol.
siguransa
n., - Gosi li na Bisau n monta dja
nha siguransas tudu ladu (M.J.) -.
N.F. vd. suguransa.
sika
adv., *advrbio de excluso. - Si
kobra na tira kabesa di koba, ka bu
550
ten dipresa; peral pa i sai te metadi,
bu ta kunsa sutal, sika el i ta kapiliu
(L.A.) -. (SENO).
sikidu 1
1.v., *estar a p quedo; estar
imvel. - tudu djinti lanta e sikidu
(L.Cat.) -. (deriv. ESTAR QUEDO).
N.S. QUEDO significa quieto,
imvel.
2.v., *estar tranquilo. - Ora ke kusas
kunsa kuntisi, bo sikidu, bo ialsa
kabesa, pabia bo libramentu i pertu
(N.T.) -.
sikidu 2
adv., *a p quedo; de p. - Andju ku
n odja sikidu riba di mar ku tera i
lantanda si mon direta pa seu (N.T.)
-. (deriv. ESTAR QUEDO). N.S.
nhara-sikidu.
siklu
1.n., *o perodo escolar da quinta e
sexta classe, que corresponde ao
terceiro ciclo do ensino bsico. - Elis
e sta dja na tersera klasi, i di li ku
mas tempu e na tciga dja na siklu
(R95) -. (CICLO).
2.n., *perodo de um certo nmero
de anos; conjunto de factos. - siklu
di kombersasons (R98) -.
siko
n., *instrumento musical de forma
quadrada. - badju di Barela i un pe
na forma un pe na siko (H.M.) -.
(SIC). N.F. Guin., oxtona.
sil
det.poss., *pronome reflexo-
possessivo 3 sing. utilizado com a
prep. di quando o referente, que
precede o pronome anafrico,
uma 3 pessoa sing. qual
pertence; seu; sua; seus; suas. - sol
i ten si bonitasku, lua ten di sil
(N.T.)- kadakin ten ku ba ta midi si
risponsabilidadi konformu si rialidadi
di sil, rialidadi di si pais, rialidadi di si
floresta (IN96) -. (DELE; DELA).
N.F. sel. N.M. deriv. si + el; pl.
selis.
silaba
n., *som ou conjunto de sons de
uma palavra que se pronunciam
numa s emisso de voz. - Korti di
palabra ta fasidu na kabantada di
silaba (Dea) -. (SLABA). N.F.
proparoxtona, neol.
silensiu 1
n., *ausncia de qualquer rudo;
sossego; calma. - Paulu lanta, i
sana ku mon pa pidi silensiu (N.T.) -
. (SILNCIO).
silensiu! 2
interj., *interjeio que exprime
[silncio]; caluda!. (SILNCIO!).
N.S. V.B.
silera
v., *aumentar a velocidade. - Ka bu
silera, n medi (J.D.) -.
(ACELERAR). N.F. vd. selera.
silin
n., *moeda de pouco valor. - sinku
djamba ka ta bindidu pa dus silin?
(N.T.) -. (XELIM). N.F. oxtona.
silofanda
n., *presente de viagem que o
hspede apresenta ao hospedeiro. -
Es silofanda li, si no tciga, ami n ta
pursental la, kau ku no bin mora nel
(T.M.) -. N.F. Mandinga slafanda,
que significa presente oferecido
pelo hspede.
sima 1
con., - n dau tratau na kasa sima
fidju di kasa (N.V.) -. N.F. arc., vd.
suma.
sima 2
n., *parte mais alta. - Kupilon di
sima pa sidadi i seis kuntu (R95) -.
(CIMA).
sima di
con., *locuo prepositiva que indica
[na parte superior]; por cima de. - si
utru bin misti kumpu mas un andar
sima del, i ta fasi (IN96) -. (ACIMA
DE). N.S. sin. riba di; ant. bas di.
simana
n., - Badju di dansin normalmenti i ta
fasidu so fin di simana di Sesta te
Domingu ku kuarta-fera tambi (N.M.)
-. (SEMANA). N.F. vd. sumana.
simbulu
551
n., *qualquer coisa que se usa para
representar outra, material ou
imaterial. - n na risibi es anel suma
un simbulu di no santu union (Igr.I.)
-. (SMBOLO). N.F. proparoxtona,
neol.
simenta
v., *ligar ou cobrir com cimento;
consolidar. - Si bu tene fonti na
kintal, kumpu si boka diritu, simental
(Igr.I.) -. (CIMENTAR).
simentadu
part., *ligado ou coberto com
cimento. - kau ben simentadu (IN96)
-. (CIMENTADO).
simentason
n., *acto de cobrir com cimento.
(CIMENTAO). N.S. V.B.
simenti
n., - I parsi simenti di mostarda
(N.T.) -. (SEMENTE). N.F. vd.
simintera.
simentu
n., *mistura em p feita de cal slica,
xido de ferro e magnsio. - pui mas
simentu na tcon pa kubri arami
(Igr.I.) -. (CIMENTO).
simia
v.tr., - e na splora floresta e ka na
simia nada (IN96) -. (SEMEAR).
N.F. proparoxtona, arc., vd. sumia.
simildjanti
adj., *parecido; smil.
(SEMELHANTE). N.F. arc. N.S. V.B.
siminariu
1.n., *grupo de estudos. - I ta fasidu
siminarius, i fasidu simpozius, i
fasidu konferensias o dibatis (IN96)
-. (SEMINRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *estabelecimento onde
recebem instruo os jovens que se
destinam carreira eclesistica.
simintera
n., *parte do fruto que contm o
embrio no estado de vida latente;
semente. - Bindi siminteras pa kilis
ku ta fasi orta (Igr.I.) -.
(SEMENTEIRA). N.F. simenti. N.S.
simintera hipnimo de
SEMENTEIRA, que significa
tambm acto de semear.
simiteriu
n., *terreno onde se sepultam os
defuntos. - I ta moraba na simiteriu
(N.T.) -. (CEMITRIO). N.F.
proparoxtona.
simola
n., *o que se d por caridade;
ddiva; oferenda. - ora ku bu na pati
simola, ka bu toka tambur bu dianti
(N.T.) -. (ESMOLA). N.F. sumola;
smola.
simpatia
n., *atraco ente duas pessoas;
amizade; inclinao amorosa. -
kreditu agrikula i ta dadu mas pa
simpatia (IN96) -. (SIMPATIA). N.F.
paroxtona, neol.
simpatiku 1
n., *parte do sistema nervoso que
regula a vida vegetativa.
(SIMPTICO). N.S. V.B.
simpatiku 2
adj., *agradvel. - Nha familia gosta
di Mario pabia i joven simpatiku, i ta
komporta ben ku tudu djintis (N.M.) -
. (SIMPTICO). N.F. proparoxtona.
simplis
1.adj., *que no complicado; fcil
de resolver. - kada lison tene un
skema simplis dimas (L.S.) -.
(SIMPLES). N.F. paroxtona, neol.
2.adj., *modesto; humilde. - un
simplis omi ki bin djudal (N.T.) -.
simplismenti
adv., *advrbio de modo que
significa [de modo fcil de
perceber]; sem dvida alguma. - no
na sublinha pura i simplismenti fatus
(R98) -. (SIMPLESMENTE). N.F.
neol.
simpoti
n., *espcie de peixe da famlia dos
Espardeos; sargo; bicudo. N.S.
V.A., n.v. Lithognatus mormyrus.
sin 1
adv., *advrbio de afirmao que
exprime consentimento. - Sin, n ta
obi e programa (R95) - bu ka bai
552
piska? sin, n ka bai (L.S.) - bu ka
bai piska? nau, n bai (L.S.) -. (SIM).
N.S. ant. nau; nas respostas s
frases interrogativas negativas, o
Guineense responde em harmonia
com a interrogao e no com o
sentido real da resposta.
sin 2
adv., *advrbio de afirmao; da
mesma maneira; pois ; verdade.
- i sin tambe ki karu di pulisia pudi
ten asidenti (R95) - I kai asin un di
mas antigu lei ku na odjaduba na
Beljika (R95) -. (ASSIM). N.F. asin.
N.S. sin. sin propi.
sin 3
con., *preposio que indica
[ausncia], [excluso] ou [privao].
- fera di Bandin ki na kirsi sin para
(P.dosS.) - anos tudu sin skudju no
na pudi ialsa falas na tudu kantus ku
garandi liberdadi (R95) - Mininu sin
skola i suma bonitasku di puti sin
iagu (C.V.) -. (SEM).
sin gustu
loc.adv., *sem sabor; contra a
prpria vontade; inspido. - Bin
tcebetan ne kantiga, diskisi bu bida
singustu (O.S.) -. (SEM GOSTO).
sin propi
loc.adv., *advrbio de afirmao;
precisamente; exactamente; assim
mesmo. - I sin propi (C.V.) - Sin
propi ku n ta fala (T.M.) -. (deriv.
ASSIM PRPRIO). N.S. sin. sin 2.
sinana
n., *ave pernalta, da famlia do
Ibiddeos, com bico comprido e
curvado para baixo, de cor preta;
bis hagedash. N.S. n.v.
Hagedaeshia hagedash, V.A.
sina 1
v., *instruir; dar lies a algum;
educar. - No bai pa sina djintis kuma
ke dibi di libra di duensa (R97) -.
(ENSINAR). N.F. nsina. N.S. sin.
iduka.
sina 2
v., *pr a assinatura em. - djintis
sina un akordu (R98) -. (ASSINAR).
N.F. asina.
sinadu 1
part., *instrudo; adestrado. - jovens
e sinadu novus teknikas di
agrikultura ku kriason di gadu (R98)
-. (ENSINADO). N.F. nsinadu.
sinadu 2
part., *firmado. - akordu ke sinadu
(R98) -. (ASSINADO).
sinadur 1
n., *pessoa que ensina; professor;
mestre. - Mininus pudi sinta na un
bon sala di aula pa sukuta diritu ke
ki si sinadur na kontal (JB97) -.
(ENSINADOR). N.F. neol. N.S. sin.
pursor.
sinadur 2
n., *garante; assinante. (deriv.
ASSINAR). N.S. V.B.
sinal
1.n., *indcio; vestgio. - kila i sinal ki
pekadur ku bu dan i ka sirbi (R98) -.
(SINAL). N.M. pl. sinalis. N.S. sin.
sinalason.
2.n., *smbolo; marca. - Si ka odjadu
es intcasku na kuru, i pabia barsina
ka dadu diritu (Men) -. N.S. sinal di
tranzitu.
3.n., *aceno. - Kila na dal sinal ku
udju (L.S.) -. N.S. fasi sinal.
sinal di tranzitu
n., *sinal instalado em estradas ou
em outros stios para prevenir os
transeuntes ou os condutores de
veculos. - Sinalis di transitu i pa
djuda kumpri regras di tranzitu -.
(SINAL DE TRNSITO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A., sin. plaka 2.
sinala
1.v., *marcar; distinguir. - Mensagen
di Kumandu Supremu pa sinala vinti
sinku anu ku pasa dja ku
indipendensia di no tera (R98) -.
(deriv. SINALAR; ASSINALAR).
N.S. sinala hipernimo de
SINALAR, que significa pr um sinal
para marcar, e de ACENAR, que
significa fazer gestos para avisar.
2.v., *fazer acenos; chamar a
ateno por meio de gestos; acenar.
553
- E falal pa i ka kansa kabesa ku
splika, pa i sinala son ku dedu (L.S.)
-. N.S. sin. fasi sinal.
sinaladu
part., *assinalado; indicado.
(SINALADO). N.S. V.B.
sinaladur
n., *pessoa que indica. - Ki Partdidu,
nha speransa, nha sintidu, nha
kandia, nha sinaladur (C.S.) -.
(ASSINALADOR).
sinalason
n., *assinalamento.
(ASSINALAO). N.S. V.B., sin.
sinal.
sinalis
n.pl., - Interdjesons ta mostradu ku
sinalis, suma [A!] (Men) -. N.F. vd.
sinal.
sinapa
n., *espcie de peixe da famlia dos
Espardeos; pargo. - Pis manga del
na mar: tainha, sinapa, bika (M.M.) -
. (SINAPA). N.S. n.v. Pagrus
herenbergii.
sinatura
n., - no rispita no sinatura, kil
sinatura no ka na pasal (R98) -.
(ASSINATURA). N.F. vd. asinatura.
sindi
1.v.tr., *pr fogo a; fazer arder;
atear. - ora ki djintis na djumbai di
noiti, e ta sindi vela o kanderu, kil ki
alguin tene; si lus tan i ta sindil; si i
ka tene tan e ta sinta na sukuru
(N.M.) -. (ACENDER).
2.v.intr., *arder. - n obi kebra padja
pa randja manera pa i pudi sindi
(T.M.) -. (ACENDER-SE).
sindidu
part., *aceso. - Kanderu ka ta
sindidu pa i pudu bas di un kachoti,
ma riba di un stanti altu (N.T.) -.
(ACENDIDO). N.S. sin. sezu.
sindidur
n., *isqueiro; fsforo.
(ACENDEDOR). N.S. V.B., sin.
iskeru; fos; fuzil.
sindikatu
n., *associao que tem em vista
defender os interesses dos
trabalhadores perante o patronato. -
Sindikatu Nasional di Kuadrus
Superior di Saudi, SINKUAS, i
ntrega aos na ministeriu di saudi un
kadernu rivindikativu (R95) -.
(SINDICATO).
sindji
v.tr., *atar com cinto; abraar. - Ora
ke kabarus na badja e ta fadja
bonitu, e ta sindji panu e mara
kabesa ku lensu (N.M.) -. (CINGIR).
sindjidu
part., *ligado com cinto. (CINGIDO).
N.S. V.B.
sinelu
n., *tipo de sapato muito simples;
chinela; sandlia. - Na kasa e ta
bisti kalson e bisti kamisola intirior e
kalsa sinelu (N.M.) -. (CHINELO).
N.S. sinelu hipernimo de
CHINELO e de SANDLIA que
designa um tipo de calado no
fechado.
sinema
1.n., *espectculo de projeco de
filmes; filme. - es sinemas i di bachu
kalidadi (P.dosS.) -. (CINEMA). N.S.
sin. filmi.
2.n., sala di sinema,
*estabelecimento destinado
projeco de filmes. - sala di sinema
ki ten na Bisau i ka tene spasu
sufisienti pa risibi manga di publiku
(P.dosS.) -. (SALA DE CINEMA).
sineta
n., *buzina; cascavel. (SINETA).
N.S. V.B.
singa
v., *mover-se oscilando de um lado
para o outro; cambalear; baloiar. -
No bai ianda, no bai singa ku
bingala na mon (D.N.) -. (GINGAR).
singa-singa
v., *continuar a baloiar ou
cambalear. - Kin ki na singa-singa,
sibi kuma el ki disiu palmera, i tcami
nan (T.M.) -. (GINGAR). N.M.
redobro.
singular
554
1.adj., *em gramtica, forma
gramatical que indica um ou nico. -
purmera pusua di singular (Dea) -.
(SINGULAR). N.F. neol. N.S. ant.
plural.
2.adj., *distinto; notvel.
sinhara
n.f., *indica a mulata amigada ou
casada moda da terra com
Europeu; dona; soberana. - Sinhara
na djungu, katibu na rema (L.A.) -.
(SENHORA). N.F. arc., vd. sinhora.
sinhor
1.n., *tratamento de cortesia dado a
uma pessoa de sexo masculino. - N
na pidi sinhor ministru (R95) -.
(SENHOR). N.F. nhor.
2.n., *nome dado a Deus. - no bai
ku alegria pa kaza di Sinhor (L.Cat.)
-. N.F. nhor.
3.n., *dono; patro.
sinhora
1.n.f., *tratamento de cortesia dado
a uma pessoa de sexo feminino. -
no konvida sinhora ministra (R95) -.
(SENHORA).
2.n.f., *dona; soberana. - Katibu na
kuda, sinhora panta (R.N.) -. N.F.
sinhara.
3.n.f., Nosa Sinhora, *na religio
catlica, a Virgem Maria. -
Mantenha di Andju pa Nosa Sinhora
(L.Cat.) -. (NOSSA SENHORA).
sinhu [-sinhu]
suf.nom., *sufixo que entra na
formao de substantivos, com
sentido diminutivo. - bentusinhu -
badjudasinhu - ermonsinhu -
laguasinhu - barigasinhu -
matusinhu - mininusinhu - burusinhu
- djiusinhu - bakasinhu - karnelsinhu
-. (-ZINHO). N.M. sufixo de nomes.
sinikaria
n., *comportamento de uma pessoa
cnica; hipocrisia. - Tratu di sinikaria,
dinti i alvu, korson pretu (L.A.) -.
(deriv. CNICO). N.F. paroxtona.
sinku
quant., *nmero cardinal. - i ta tira si
sinku kuntu i ta kumpra kil sandis
(R959 - Es i dia di sinku (L.A.M.) -.
(CINCO).
sinkuenta
quant., *nmero cardinal. - Un dibil
kinhentus mueda di prata, utru
sinkuenta (N.T.) -. (CINQUENTA).
sinon
1.con., *conjuno coordenativa
alternativa que significa [ao
contrrio; mas antes]. (SENO).
2.adv., *a no ser; menos.
(SENO). N.S. V.B.
sinora
n., *planta herbcea da famlia das
Umbelferas, cuja raiz comestvel.
- Vitamina A ta djuda udju, tambe i
ta gueria kontra duensas: i sta na
papaia, mangu, bobra, sinora (Igr.I.)
-. (CENOURA; CENOIRA). N.S. n.v.
Daucus carota.
sinsa
n., *resduo slido ou p que resulta
de uma combusto. - Sinsa kubri
fugu tudu kuas (A.P.) -. (CINZA).
sinseridadi
n., *qualidade de sincero;
franqueza; autenticidade. - oitavu
mandamentu ta sinanu sinseridadi
ku lealdadi, es palabra misti fala
sedu verdaderu na korson (L.S.) -.
(SINCERIDADE). N.F. neol. N.S.
sin. limpu korson.
sinseru
adj., *verdadeiro; leal; autntico. -
Na bu nsinamentu bu ten ku sedu
seriu, sinseru (N.T.) -. (SINCERO).
N.F. neol. N.S. sin. leal; sin. limpu
korson.
sinsibiba
n., *diz-se de uma pessoa que se
comporta como a cigarra, sem ter
preocupao do futuro. - i na labra
amanha pa kebur bin ten pa
sinsibiba ka gasidja (T.Tc.) -. (SE
EU SABIA). N.F. proparoxtona.
N.M. deriv. si n sibiba.
sinsin
n., grande antlope de cor castanha.
N.S. V.A., n.v. Kobus defassa.
sinta
555
1.v.intr., *tomar lugar ou assento. -
Utru djinti e ta sinta e na djubi badju
(N.M.) -. (SENTAR-SE;
ASSENTAR-SE). N.S. sinta o
equivalente de SENTAR-SE e
sintanda o equivalente de
SENTAR.
2.v.intr., *diz-se de um barco ou
piroga que no est a flutuar por
falta de mar; encalhar. N.S. barku
sinta.
sinta kombersa
coloc., *procurar entender-se. - No
sibi kuma anos tudu no misti pa e
sinta kombersa (R98) -. (deriv.
ASSENTAR A CONVERSA).
sinta ku
v.prep., *diz-se de um homem e
uma mulher que vivem maritalmente
e com vnculos legais. - Bu ka ten
diritu di sinta ku e mindjer (N.T.) -.
(deriv. SENTAR-SE COM).
sintadu
part., *que se sentou; colocado. - n
sta li sintadu djuntu di alguns ku n
tarda kunsiba dja (MR98) -.
(SENTADO).
sintanda
1.v.caus., *fazer sentar; oferecer
assento a. - i sintanda elis tudu, i
fala elis kau ke si ermon sta nel i na
kastigal (T.M.) -. (deriv. SENTAR).
N.S. sintanda o equivalente de
SENTAR e sinta o equivalente de
SENTAR-SE.
2.v.caus., *pr num lugar; dar um
cargo a algum. - el ki manda, el ki
sintandal (R99) -.
sintandadu
v.caus., *feito sentar; colocado. - e
lebadu pa bantaba nde ki
sintandadu na un banku pa pera ora
(F.M.) -. (deriv. SENTAR).
sinti
1.v.tr., *perceber atravs dos
sentidos; ter a conscincia de;
entender; pressentir. - Nin si ka
falan, n sintil na alma, si ka falan
nada, n ta sintil na sunhu (J.D.) -.
(SENTIR). N.S. sinti pena.
2.v.intr., *experimentar certos
sentimentos; ofender-se. - elis e na
sintiba mal ku kila (R98) -. (SENTIR-
SE).
3.v.intr., *exalar mau cheiro. - ki
karna sinti -. N.S. V.M.
sinti pena
coloc., *ter pena ou compaixo de;
lamentar; compadecer-se de. - n
sinti son pena pabia di bu kansera
(Ceef) -. (SENTIR PENA).
sintidu
1.n., pensamento; mente; esprito. -
No pui na un sintidu (N.T.) -
.(SENTIDO). N.S. fala ku sintidu;
kanta na sintidu; sintidu risu.
2.n., *orientao; significao;
acepo. - merkadu tene un sintidu
mas garandi di kil ki no fala del na
kunsada (P.dosS.) -.
3.n., *cada um dos rgos pelos
quais o homem e os animais
recebem impresses exteriores.
4.n., *cautela. - Toma sintidu, ka bu
disa e nturdjau (D.N.) -. N.S. sin.
kuidadu.
5.n., *sensibilidade; juzo. - Mortu ka
ten sintidu -.
sintidu padjiga
coloc., *estar preocupado com
muitos problemas ao mesmo tempo.
(deriv. O SINTIDO ESPALHOU-SE).
N.S. V.M.
sintidu risu
n., *pensamento duvidoso ou
hesitante; mau pressentimento. - Tiu
odja si rival, sintidu risu (F.J.) -.
(deriv. SENTIDO RIJO). N.M. lexia
complexa.
sintimentu
n., *sensao psquica; paixo;
afeco. - kila ta tisi sintimentu di
medu (IN96) -. (SENTIMENTO).
sintinela
n., *soldado armado ou pessoa que
est de vigia. - sintinela disan ientra,
fomi na peran na kasa (T.Tc.) -.
(SENTINELA).
sintu
1.n., *faixa de couro ou de outro
556
material com que se aperta a
cintura. - i ta mara sintu di kuru na
rabada (N.T.) -. (CINTO).
2.n. kabesa di sintu, *pea situada
numa das extremidades do cinto
com a funo de apertar o cinto,
fivela. (deriv. CABEA DE CINTO).
N.M. lexia complexa.
sintura
n., *parte do corpo acima dos
quadris. - Budjugus e sinta na un
banku pertu di po e mara korda na
sintura, e mara na po e tisi saia
(N.M.) -. (CINTURA).
sinu
n., *instrumento metlico,
geralmente de bronze, com forma
de campnula, que produz sons
quando percutido. - n ta sedu
suma sinu ku na somna (N.T.) -.
(SINO). N.S. sin. kampana.
sinzentu
adj., *cor da cinza. (CINZENTO).
N.S. V.B.
sinzeru
n., *recipiente onde os fumadores
deitam a cinza e as pontas dos
cigarros. (CINZEIRO). N.S. V.B.
sior
n., *tratamento de cortesia dado a
uma pessoa de sexo masculino. -
Sior diputadus, n na bin mostra
karta (R99) -. (deriv. SENHOR).
sip
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de especificar o sentido
[forte ou robusto]. - omi sip -. N.S.
V.A.
sipaiu
n., *guarda indgena do tempo
colonial. - N tene nha kabesa sin
paga kabesa, sin sipaiu, n tenel ku
tadju (N.M.) -. (SIPAIO). N.F.
proparoxtona.
sipara
1.v.tr., *desunir; desligar; afastar. -
Mindjer bin misti sipara elis, si fidju
di kil ki orfon, ma i ka pudiba
distingui elis (L.S.) -. (SEPARAR).
N.F. sapara.
2.v.intr., *desligar-se; divorciar-se. -
amor di prosimu ku amor di Deus ka
pudi sipara (L.S.) -. (SEPARAR-SE).
siparadu
part., *desunido; afastado. -
Partikulas ku ta parsi antis di verbu,
ta skirbidu siparadu, suma: [n na
kanta], [n ta kanta] (Men) -.
(SEPARADO).
siparadur
n., *divisor. (SEPARADOR). N.S.
V.B.
siparason
n., *diviso; afastamento; ruptura de
amizade. - I ten siparasons di grupu
dentru di Forsas Armadas, tudu
djinti sibi kila (R98) -.
(SEPARAO).
siparatista
n., *partidrio do separatismo
poltico ou religioso. - organizason
siparatista baska (R95) -.
(SEPARATISTA).
sirbi
1.v.tr., *estar ao servio de; auxiliar;
cuidar de. - omi ka fasidu pa sirbi
tempu, ma i tempu ki fasidu pa sirbi
nteres di omi (L.S.) -. (SERVIR).
2.v.tr., *pr na mesa. - I sirbi dja
kumida pa bin kume (R95) -.
3.v.intr., *substituir; valer; fazer
servio. - Katore i ta sirbi tan di
bafatoriu ora ki djintis na bibi binhu
(N.M.) -.
sirbidu
part., *que recebeu servios;
auxiliado; provido. - chefia ka
signifika abuza o pa sedu sirbidu,
ma sin pa sirbi (L.S.) -. (SERVIDO).
N.S. kumida sirbidu.
sirbidur
n., *criado; servo; servente. - un
sirbidur di Tuga pudi nkontra ku el
na kaminhu i ba denunsial (C.P.) -.
(SERVIDOR).
sirbinti
n., - Kal un delis ki ma ten sirbinti?
(J.S.) -. (SERVENTE). N.F. vd.
serbenti.
sirbintia
557
n., *valor. (SERVENTIA). N.F.
paroxtona, vd. serbentia.
sirbis
n., *aco de ser til; acto ou efeito
de servir; trabalho; misso. - Sirbis
di kareta mas ta karu dus bias di ki
kil di taxi (P.dosS.) -. (SERVIO).
N.F. oxtona, sirbisu, sirvisu.
sirbisu
n., - pa no familia kriston, pa i
firmantadu na sirbisu di tudu ermon
(L.Cat.) -. (SERVIO). N.F. vd.
sirbis.
siringa 1
v., *expelir o lquido, borrifando
maneira de um jacto de seringada. -
Iagu na siringa -. (SERINGAR). N.S.
V.A.
siringa 2
n., *seringa. - Siringa dibi di sta kuas
ditadu riba di kuru (Men) -.
(SIRINGA).
sirkula 1
v.tr., *cercar; sitiar. - e kai na
mboskada, kamaradas sirkula elis
(R98) -. (CIRCULAR). N.F.
proparoxtona, neol.
sirkula 2
v.intr., *transitar; girar. - na altura
armas kala, populason na sirkula
nun ladu pa utru, ku manga di
difikuldadi (R98) -. (CIRCULAR).
N.F. proparoxtona, neol.
sirkuladu
part., *cercado. - Abo nganadu bu ta
panta son, tabanka sirkuladu pa
tropa (C.P.) -. (CIRCULADO). N.F.
neol.
sirkulu
1.n., *giro; circunferncia. - marka
un sirkulu na tcon ku dus pos
pikininu ligadu ku un korda (Igr.I.) -.
(CRCULO). N.F. proparoxtona.
2.n., *circunscrio eleitoral. -
Kamarada Ministru di
Adiministrason Interna i garantinu
danu pustu di pulisia na no sirkulu
(R95) -.
3.n., *em geometria, superfcie
plana limitada por uma
circunferncia.
sirmonia
1.n., *forma de culto religioso;
sacrifcio. - I falal pa i fasi kil
sirmonia di kazamentu (L.S.) -.
(CERIMNIA). N.F. proparoxtona.
N.S. sin. ronia 2.
2.n., *as cerimnias e os ritos de
iniciao. - I bin tciga tempu di bai
fasi sirmonia nha tia leban na
Febreru di oitenta i oitu (N.M.) -.
sirvisu
n., - bu fasi tudu sirvisu ku bu
tcomadu par el (N.T.) -. (SERVIO).
N.F. neol., vd. sirbis.
sis!
interj., *interjeio que exprime
[surpresa]; ora essa!; essa agora! -
Sis! Ma abo i mininu di e idadi, abo
ku na binba ta kontan e kusa, kusa
ku na den (T.M.) -. (CHI!).
sisal
n., *planta da famlia das
Amarilidceas; agave. (SISAL). N.S.
V.B., n.v. Stipa tenacissima.
siserianu
n., *operao em que se extrai o
feto vivo por meio de uma inciso
nas paredes do ventre e do tero da
me. - Si dutur ka pudi kontrola
prenhada, i ta fasidu siserianu, pa
tira mininu, pa salba si vida (Igr.I.) -.
(CESARIANA). N.F. sizeriana.
sisiga
v., *acalmar. - Si bu tene alguin fora
di tera, sintidu ka sisiga (J.S.) -.
(SOSSEGAR). N.F. proparoxtona,
vd. susega.
sisigadu
part., *acalmado. (SOSSEGADO).
N.F. vd. susegadu. N.S. V.B.
sisma
n., *dissidncia religiosa. (CISMA).
N.S. V.B.
sismatiku
n., *pessoa que segue o cisma;
separado religiosamente.
(CISMTICO). N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
sison
558
n., *tipo de febre recorrente que
normalmente se sofre de tardinho e
causada pela malria; febre
malrica. - Ora ku sison na flakan
bridja ku djudju, n ten bu ragas pa
gasidjan (H.M.) -. (SEZO). N.S.
sin. malaria; sin. paludismu.
sistema
1.n., *conjunto de princpios de onde
se tiram concluses; plano. -
sistema di transporti publiku
(P.dosS.) -. (SISTEMA).
2.n., *mtodo; modo; forma. - bedju
sistema di tardanta kusas na
tribunal (R95) -.
sisti
1.v., *estar presente em; presenciar.
- Pa tudu kilis ku sisti aonti
manjuandadi di lakakon, ku disa
rastu (N.Me.) -. (ASSISTIR). N.F.
asisti. N.S. sin. mati.
2.v., *auxiliar; socorrer. - Bu sta bibu
na no metadi, bu ta sistinu ku bu
Providensia (L.Cat.) -.
sita
n., *comida da vspera que serve
para a refeio no dia seguinte. -
Mpinte tcora, larma sekal na rostu,
mafe ka ten, sita ka ta mansi (T.Tc.)
-.
siti
n., - Kil siti propi, el ki mininu ta
untadu kel (F.M.) -. (deriv. AZEITE).
N.F. vd. siti-burmedju. N.S.
bidadur di siti; kusnha siti; siti-
burmedju; siti-dos; siti di karus;
siti di mankara; siti-malgos.
siti di karus
n., *leo de palmiste ou coconote.
(AZEITE DE CAROO). N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
siti di mankara
n., *leo de amendoim ou mandubi
ou mendubi. (deriv. AZEITE DE
MANCARRA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
siti-burmedju
*leo de palma ou de palmeira
dend. - Se manera di tarbadju i ta
sta ben organizadu, suma pa
isemplu: pabi, labra, tira siti-
burmedju (N.M.) -. (deriv. AZEITE
VERMELHO). N.F. siti. N.M. lexia
composta.
siti-dos
n., *leo vendido na loja. - Mansi di
kil dia Rosa mandurga prasa pa ba
kumpra kusas ku ka ten na si
armasen, suma tabaku, asukar ku
siti-dos (Dea) -. (deriv. AZEITE
DOCE). N.M. lexia composta. N.S.
sin. azeiti.
sitiko
n., *amuleto que se pe cintura.
N.F. oxtona. N.S. V.M.
siti-malgos
n., *tipo de leo utilizado na
medicina tradicional para friccionar
as partes doentias do corpo. - bu
kurpu di bronzi ki fergadu ku siti
malgos (A.B.) -. (deriv. AZEITE
AMARGOSO). N.M. lexia composta.
sitiu
n., *lugar; localidade. - i prisis pa no
bai pa no odja kil sitiu (C.P.) -.
(STIO). N.F. proparoxtona, neol.
N.S. sin. kau.
situa
v., *pr em determinado stio;
colocar. - n misti situa tris kiston
(IN96) -. (SITUAR). N.F. paroxtona,
neol. N.S. sin. pui.
situadu
part., *posto num determinado stio;
colocado. - Padaria ku fera e sta
situadu na mesmu kau (R95) -.
(SITUADO). N.F. neol.
situason
1.n., *posio; estado das coisas ou
das pessoas. - e situason i kansadu,
populason na kansa (R98) -.
(SITUAO).
2.n., *posio financeira. - situason
difisil di ikonomia (P.dosS.) -.
siumi
n., *sentimento de inquietao por
suspeita de uma rivalidade; inveja. -
bardadi ku n kontau, bo djunta
siumis pa Madrid (J.D.) -. (CIME).
N.F. paroxtona, neol. N.S. sin. dur
559
di kutuvelu.
sius
adj., *invejoso. (CIOSO). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
sivil
1.adj., *relativo aos cidados de um
pas; feito segundo a lei civil. - bon
komportamentu moral i sivil (Igr.I.) -.
(CIVIL). N.F. neol.
2.adj., *diz-se de um conflito entre
faces de uma mesma nao. -
elis e risponsavel na guera sivil na
Bosnia (R95) -.
siviliza
v., *tornar civilizado; dar
caractersticas prprias das
sociedades mais desenvolvidas no
que diz respeito ao progresso
tecnolgico; tornar ou tornar-se
pessoa com maneiras urbanas.
(CIVILIZAR). N.F. sibiliza. N.S. V.A.
sivilizadu
1.adj., *que tem caractersticas
prprias das sociedades mais
evoludas no que diz respeito ao
progresso tecnolgico; que tem
conhecimentos. - un omi sivilizadu i
dibi di tene lus na kaza i dibi di tene
iagu purke tudu ta sirbi pa ijeni i pa
saudi (IN96) -. (CIVILIZADO).
2.adj., *bem-educado; que denota
formao cvica. - si no misti sedu
un povu sivilizadu na un sosiedadi
dimokratiku sin, no dibi di fasi un
idukason ku na rikunhisi no diritus
ku no diveris (R95) -.
sivilizason
n., *conjunto de usos e costumes de
uma sociedade com um
determinado desenvolvimento
material e tecnolgico. - idukason ki
no ta risibi di familia nin sempri i
signifika un relason diretu ku no
sivilizason, ke sedu no manera di
sedu i di ivuluson sobri problemas di
ambienti (R95) -. (CIVILIZAO).
sizeriana
n., - N tcoma inda sizeriana n ka
tchoma kazu di erna (R95) -.
(CESARIANA). N.F. neol., vd.
siserianu.
skada
n., *srie de degraus para o acesso
aos diferentes planos de um
edifcio; utenslio para descer ou
subir. - n misti pa Nhu rei manda
kumpunu un skada di li pa te ke i
panha na seu (T.M.) -. (ESCADA).
skala
n., *srie de sons que a voz humana
ou os instrumentos musicais podem
emitir. (ESCALA MUSICAL). N.S.
V.B.
skalada
n., *peixe salgado e depois secado;
peixe seco ou escalado. - I un
padas di skalada di dus kuntu (R95)
-. (deriv. ESCALADO).
skama 1
v.tr., *tirar as escamas a; descamar.
- bu na toma pis tenha o bika bu
skamal bu tiral tripa bu labal limpu
(N.M.) -. (ESCAMAR).
skama 2
1.n., *cada uma das lminas que
cobrem a pele de muito peixes e
outros animais. - Na ki ora i kai na si
udju kusas suma skama (N.T.) -.
(ESCAMA).
2.n., *lminas que revestem as
antigas armaduras. - I pudiba ientra
na armadura pisadu, kasaku di
skamas (Igr.I.) -.
skamadu
part., *sem escamas.
(ESCAMADO). N.S. V.B.
skandalu
n., *acto que ofende; ofensa. - Tcur
di tabanka, tabanka tudu fika
kaladu, kadakin pudi fasi ke ki misti,
ma i ka ku skandalu (N.M.) -.
(ESCNDALO). N.F. proparoxtona.
skara
v., *expectorar; cuspir. - Si bu skara,
i ka ami ku bu skara, i bu kabesa
(L.A.) -. (ESCARRAR).
skeletu
n., *o conjunto dos ossos. - e magru
tok os kola na pele, e ka mas
skeletu gurdu (P.B.) -.
560
(ESQUELETO).
skentamenti
n., *blenorragia; gonorreia. - I fala
kuma n tene skentamenti
(Cecomes) -. (ESQUENTAMENTO).
N.F. iskentamentu.
skerda
n., *lado esquerdo. - i ka pudi pintca
kareta pa direta, nin pa skerda nin a
frenti (R95) -. (ESQUERDA). N.S.
mon skerda.
skerdu
adj., *que fica do lado da mo
esquerda. - I pui pe skerdu, tudu
dedu sai (T.M.) -. (ESQUERDO).
N.F. iskerdu.
skerdus
adj., *diz-se de uma pessoa que
trabalha com a mo esquerda;
canhoto. (ESQUERDO). N.F.
oxtona. N.S. V.B.
skilon
n., * variedade de bagre.
(ESQUILO). N.S. V.M., n.v.
Chrysichthys nigrodigitatus.
skina
n., *canto exterior; ngulo de rua. -
Na skinas di tcon di Pepel, bedjus
na nuni-nuni (G.F.) -. (ESQUINA).
skirbi
v., *exprimir-se por escrito; compor;
corresponder-se por carta. - si
kontra n sibiba skirbi, n na skribiba
tudu (IN99) -. (ESCREVER). N.F.
skribi.
skirbidu
part., *escrito; representado por
letras. - Riba del i skirbidu un nomi
ku ninguin ka kunsi (N.T.) -. (deriv.
ESCREVER). N.F. skribidu; skritu.
skirbidur
n., *autor de composies literrias;
escrivo. - bantaba di skirbiduris
(Men) -. (ESCRITOR). N.F.
skribidur. N.M. n.pl. skirbiduris.
skisi
v., (ESQUECER). N.F. arc., vd.
diskisi. N.S. V.B.
sklarisi
v., *tornar claro; elucidar; informar. -
Logu kila pega sklarisi elis (M.M.) -.
(ESCLARECER). N.F.
proparoxtona.
sklarisimentu
n., *explicao; informao. - Si
alguin misti sibi informason, i ta
tciga i punta: i ta dadu sklarisimentu
(R95) -. (ESCLARECIMENTO).
sklui
v., *omitir; impedir a entrada de. -
kusa ku ta sklui totalmenti
pusibilidadi di rebeldis risibi adjuda
(R95) -. (EXCLUIR). N.F. neol.
skoba 1
1.v.tr., *limpar com escova.
(ESCOVAR). N.F. skova. N.S. V.B.
2.n., (ESCOVA). N.F. vd. skova.
skoba 2
n., *utenslio que serve para limpar.
(ESCOVA). N.F. skova. N.S. V.B.
skola
1.n., *instituio social que tem o
encargo de educar. - ki tempu skola
ka ten na tcon budjugu (N.M.) -.
(ESCOLA).
2.n., *estabelecimento onde se
ensinam artes, letras e cincias. - I
na ba ta fasidu un skola kada anu
na diferenti ilha (JB97) -.
3.n., *aula; sala de aula. - n bai
skola na terseru piriudu (N.M.) -.
N.S. sin. aula.
skolaridadi
n., *frequncia escolar. - Anos ku ta
paga se skolaridadi (R95) -.
(ESCOLARIDADE). N.F. neol. N.S.
sin. skolerindadi.
skolariza
v., *cobrir de rede escolar; submeter
ao ensino escolar. - No ten ke kunsa
pensa na skolariza no mininus
(IN96) -. (ESCOLARIZAR). N.F.
neol.
skolarizason
n., *frequncia do ensino escolar. -
Anos no sta ku un tacha di
skolarizason di korenta pursentu
(MR98) -. (ESCOLARIZAO). N.F.
neol.
skolerindadi
561
n., *frequncia na escola;
escolaridade. (deriv. ESCOLA). N.S.
V.B., sin. skolaridadi.
skoleru
n., *aluno de qualquer
estabelecimento de ensino. -
Lembra tambe di no skolas: un
skoleru ta fasi seti anu ma e ka sibi
nin skirbi (C.V.) -. (deriv. ESCOLA).
N.S. sin. studanti.
skorega
v.intr., *DESLIZAR.
(ESCORREGAR). N.S. V.B.
skoregason
n., *escorregamento; escorrego.
(ESCORREGADELA). N.S. V.B.
skova
1.v., (ESCOVAR). N.F. neol., vd.
skoba 1.
2.n., - n prisisa di skova pa n laba
dinti (J.L.R.) -. (ESCOVA). N.F.
neol., vd. skoba 2.
skovadu
part., *limpado com escova.
(ESCOVADO). N.S. V.A.
skovadur
n., *limpador. (ESCOVADOR). N.S.
V.A.
skrabidon
n., *cativeiro. (ESCRAVIDO). N.S.
V.B., sin. katiberasku.
skrabu
n., *cativo. (ESCRAVO). N.S. V.B.
skribi
v., - Skribi, bu manda kontanu
(M.M.) -. (ESCREVER). N.F. vd.
skirbi.
skribidu
part., - Nha pobu ka bu medi, n ka
diskisi di bo, bu nomi i skribidu na
nha mon (L.Cat.) -. (deriv.
ESCREVER). N.F. vd. skirbidu.
skribidur
n., - Skribiduris di Biblia sibi kuma
pa Deus un dia i suma mil anus, mil
anus i suma un dia (L.S.) -.
(ESCRITOR). N.F. vd. skirbidur.
skrita
n., *caligrafia; escriturao. - Sina
mininus aprindizajen di leitura i
skrita na un lingua ki sibi (MR98) -.
(ESCRITA).
skritoriu
n., *gabinete de trabalho. - Skritoriu
di projetus di dizinvolvimentu (Igr.I.)
-. (ESCRITRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
skritu
1.part., - Kuma ki sta skritu na lei?
(N.T.) -. (ESCRITO). N.F. neol., vd.
skirbidu.
2.n., *composio escrita. - E ta lei
enton memorias di apostolus o
skritus di profetas (L.Cat.) -.
Skritura
n., *conjunto de livros do Antigo e
Novo Testamento; Bblia. - Tudu
Skritura, Bedju ku Nobu
Testamentu, i sta unidu na Kristu
(Igr.I.) -. (ESCRITURA). N.S. sin.
biblia.
skuadra
n., *seco de uma diviso policial;
posto policial. - i pudu na prizon di
segunda skuadra (R95) -.
(ESQUADRA). N.F. paroxtona.
skudju
n., *seleco condicionada pelo
favoritismo; preferncia dada por
favor e no por merecimento. - kusa
ku ma ta denba i ki skudju ke ta
fasiba ora ke daba alguin bolsa
(C.V.) -. (ESCOLHA).
skudu
n., *unidade monetria de Portugal
e de Cabo Verde. - Un alguin ke na
ganha dus mil skudus na tempu
kolonial i pudi sustenta si kaza
(IN96) -. (ESCUDO). N.S. skudu
hipnimo de ESCUDO, que designa
tambm uma antiga arma defensiva,
cujo equivalente djarga.
skuri
v., *aco de um lquido que corre
em fio ou em gotas. - Bu toma ki un
tcavena di midju, bu na skuril iagu
(R96) -. (ESCORRER).
skurisi
v., *obscurecer; tornar escuro.
(ESCURECER). N.F. proparoxtona,
562
vd. sukurisi. N.S. V.B.
skurisidu
part., *obscurecido.
(ESCURECIDO). N.S. V.B.
skurisidur
n., *o que escurece.
(ESCURECEDOR). N.S. V.B.
skurisimentu
n., *escurido; perda de luz.
(ESCURECIMENTO). N.S. V.B.
Slavu
n., *membro do povo dos Eslavos.
(ESLAVO). N.S. V.B.
smola
n., - E fasi ofertoriu djintis na pati
smola djuntu ku kantiga (N.M.) -.
(ESMOLA). N.F. vd. simola.
so
adv., - I disal la i ba ta firbi, so ku si
iagu (N.M.) -. (S). N.F. neol., vd.
son 3.
soberbia
n., *orgulho; soberba exagerada. -
Soberbia ka ten trupesa nin banku
di sinta (J.M.B.) -. (SOBERBIA).
N.F. proparoxtona.
soberbu
n., *arrogante; vaidoso. - omis di
korson soberbu (L.Cat.) -.
(SOBERBO). N.F. neol.
sobra 1
1.v.tr., *guardar; pr de lado uma
parte. - fidju di alguin labal nan te!
Bu sobra ki kau (N.V.) -. (SOBRAR).
2.v.intr., *restar; sobejar. - kilis ke
sobra e muda pa utrus tabankas
(N.M.) -.
sobra 2
n., *resto; sobejo. (SOBRA). N.S.
V.B., sin. restu.
sobradi
n., *soalho; andar de casa. - I ta
staba riba di sobradi (F.M.) -.
(SOBRADO).
sobramesa
n., *doce ou fruta que se come no
fim de refeio. (SOBREMESA).
N.S. V.B.
sobri
con., *preposio que significa
[acerca de]; a respeito de. - diskursu
sobri prublematika di imigrason
(IN96) -. (SOBRE). N.F. neol. N.S.
sin. aserka di.
sobrinsela
n, *conjunto de plos na parte de
cima da rbita dos olhos; sobrolho. -
riba di udju i sta sobrinsela (N.M.) -.
(SOBRANCELHA).
sobritudu
adv., *principalmente; em especial. -
Sobritudu pa fasi limpesa tambe
nunde ke mindjeris ta bindi (R98) -.
(SOBRETUDO).
sobrivivi
v.intr., *ter as condies mnimas
para viver; subsistir. - imigrantis, pa
e pudi sobrivivi, e ta bin obrigadu
entra na manga di violason di leis
importanti di pais nde ke sta nel
(IN96) -. (SOBREVIVER). N.F. neol.
soda
n., *carbonato de sdio. - Si alguin
kume soda, ka bu djudal pa i
ramasa, pabia i pudi kema si
garganti (Igr.I.) -. (SODA).
sodadi
n., *recordao nostlgica de
pessoas ou coisas distantes ou
passadas. - Nha sodadi mas kirsi
otca ke n sinti kuma storias ke n
kontadu ka tciu (O.S.) -.
(SAUDADE). N.F. saudadi.
soga 1
v., *lavar em segunda gua. - Pa n
soga nha bis antis de i seku, n misti
pirbita konta Banhus algun kusas -.
(ENXAGUAR). N.F. choga.
Soga 2
n., *uma das ilhas habitadas do
Arquiplago de Bijags. - Pratu di
Bidjugu di Soga (N.M.) -. (SOGA).
soka di midju
n., *espiga de milho a que se
retiraram os gros; carolo. - bu pudi
randja un soka di midju (R96) -.
(deriv. SOCA DE MILHO). N.M.
lexia complexa. N.S. SOCA designa
o rizoma.
sol 1
563
n., *o astro principal do nosso
sistema planetrio. - I na galu ku no
ta djubiba nel ku sol (C.P.) -. (SOL).
N.S. sol mansi 1;sol noti 1; sol-
mansi 2; sol-noti 2; kaida di sol;
mansir di sol; mansida di sol;
nasenti di sol; ponta di sol; saida
di sol; tcepen di sol.
sol 2
n., *quinta nota da escala musical.
(SOL). N.S. V.B.
sol kamba
coloc., *o sol ps-se. (deriv. O SOL
CAMBOU). N.S. V.M.
sol mansi 1
1.coloc., *comear a aparecer a luz
do dia; amanhecer. - I ta ten kilis ku
ta badja tok sol mansi (A.C.) -.
(deriv. O SOL AMANHECE).
2.coloc., *acordar algum de
manh; despertar algum do sono. -
Ka sol bin mansinu amarelu na
udjus spasmadu (H.M.) -.
sol-mansi 2
n., *o amanhecer; o nascer do sol;
dia. - nunka e ka odja sol-mansi na
e tera li (T.M.) -. (O SOL
AMANHECE). N.M. lexia composta.
sol noti 1
coloc., *anoitecer; fazer-se noite. -
Kil dia kontra sol na noti, Midana ba
odja ku komite (Dea) -. (O SOL
ANOITECE). N.S. sin. noti 1.
sol-noti 2
n., *o anoitecer, depois da cada do
sol; o escurecer; noite. - e na
djanti, kuma pa e djanti anti di sol-
noti (T.M.) -. (deriv. O SOL
ANOITECE). N.M. lexia composta.
sola
n., *parte inferior do sapato. (SOLA).
N.S. V.B.
solbi
v.tr., *desculpar; perdoar.
(ABSOLVER). N.F. absolvi. N.S.
V.B.
solbidu
part., *perdoado. (ASSOLVIDO).
N.S. V.B.
solbison
n., *perdo. (ABSOLVIO). N.S.
V.B.
solda
v., *ligar; unir. (SOLDAR). N.S. V.B.
soldadu 1
n., *militar sem graduao. - Paulu i
dadu lisensa pa i mora na si kaza,
ku un soldadu ku na guardal (N.T.) -
. (SOLDADO). N.S. sin. rakruta 2.
soldadu 2
part., *unido com solda.
(SOLDADO). N.S. V.B.
soldadur
n., *pessoa que solda.
(SOLDADOR). N.S. V.B.
soldadura
n., *a parte soldada.
(SOLDADURA). N.S. V.B.
solenidadi
n., *na liturgia crist, celebrao
festiva muito importante. -
Solenidadi di Santa Maria (L.Cat.) -.
(SOLENIDADE). N.F. neol.
solfa
n., *jogo de meninos. N.S. V.P.
solisita
n., *pedir; diligenciar. - pruposta
aprizentadu aonti di noti na sintidu di
solisita, ku sedu pidi, utilizason di
tudu rekursus ku ten (R95) -.
(SOLICITAR). N.F. neol.
solopa
v., *embeber-se de substncia
lquida; ser muito molhado. - i modja
spondja na binagri tok i solopa
(N.T.) -. (ENSOPAR).
solta
v., *libertar; desligar. (SOLTAR).
N.S. V.B.
soltadu
part., *desligado. (SOLTADO). N.S.
V.B.
solteru
adj., *relativo ao homem que ainda
no se casou. - Ntoni solteru nan,
tempus bai anus pasa, Ntoni bin
kasa, amigus na rua na miskinha
(T.Dj.) -. (SOLTEIRO).
soltu
part., *desligado; livre. - I ten un
564
tabela ke aprovadu: no tene
Babadinka, alen di utrus operason ki
djintis ta fasi, asin soltu (R95) -.
(SOLTO).
solu
n., *cho; terreno arvel. - i ka ten
nin un tekniku ku na bai panha kil
solu pa bin fasil analisi (IN96) -.
(SOLO). N.F. neol. N.S. sin. tcon;
sin. terenu.
solusiona
v.tr., *dar soluo a; resolver. - i tristi
pa nos pega na arma pa solusiona
es problema (R98) -.
(SOLUCIONAR). N.F. neol.
soluson
n., *resoluo de um problema;
deciso. - no opta pa soluson
politiku (R98) -. (SOLUO). N.F.
neol., suluson.
soma 1
1.v., *fazer a soma de; adicionar;
unir; acrescentar. (SOMAR).
2.v., *unir; acrescentar. - Nunde ku
sukuru ta kaba, la ku klarensa ta
soma (L.A.) -.
soma 2
1.n., *conjunto; totalidade. (SOMA).
2.n., *em matemtica, o resultado
de uma adio. - Sugundu turnu
fasidu pabia kandidatu di PAIGC ka
konsigui tene mas di dobru di votus
di soma di utrus kandidatus
(P.dosS.) -. N.S. sin. adison.
3.n., *determinada quantia em
dinheiro.
somadu
part., *adicionado. (SOMADO). N.S.
V.B.
sombra 1
v., *fazer sombra, cobrir de sombra.
- Sombra di sibi ka ta sombra bas
del, son la fora (L.A.) -.
(SOMBREAR).
sombra 2
n., *espao que o sol no ilumina
devido a interposio de um corpo
opaco. - Es kau sta bon, i bonitu,
sombra manga del pa diskansa
(M.M.) -. (SOMBRA).
sombrinha
n., *guarda-sol; guarda-chuva.
(SOMBRINHA). N.S. V.B.
sombrinha di sapu
n., *cogumelo; fungo. - Bu na randja
kugumelus freskus, es ku no ta fala
tipu sombrinha di sapu sin (R96) -.
(deriv. SOMBRINHA DE SAPO).
N.M. lexia complexa. N.S. sin.
guarda-tcuba di sapu.
somenti
adv., *advrbio de excluso que
significa [apenas]; s; unicamente. -
ki parki i somenti pa viaturas ki na
ba fasi kompra na ki kau la (R95) -.
(SOMENTE). N.F. neol. N.S. sin.
son 3.
somna 1
v., *produzir som; fazer barulho. -
Na kil momentu, kau somna, gritu di
kontentamenti ku di dimirason (F.M.)
-. (SOAR).
somna 2
n., *barulho; confuso; soada. -
Tuada ku n ta obi, i somna di fugu
ku na iardi na lenha (O.S.) -. (deriv.
SOAR).
somna-somna
n., *barulho. - na metadi di somna-
somna di es mundu (L.Cat.) -.
(deriv. SOAR). N.M. redobro.
son 1
n., *rudo; voz. (SOM). N.F. neol.
N.S. V.B.
son 2
adj., *nico; isolado; sem
companhia. - Bo sta firmi na un
sintidu son (N.T.) -. (S).
son 3
1.adv., *advrbio de excluso;
somente. - Si luga taxi son pa el, i
na paga un pres di kumpra baka
(P.dosS.) -. (S). N.F. so. N.S. sin.
somenti.
2.con., *conjuno subordinativa
que introduz oraes temporais;
mal; logo que; apenas. - Si galu
kanta son, Serpenti ta obi i ta bin
(T.M.) -.
son 4 [-son]
565
suf.nom., *sufixo que entra na
formao de substantivos,
exprimindo a ideia de aco ou
resultado de aco. - tarpadjason -
konsentrason - libertason -
investigason - priokupason -
okupason -. (-O). N.M. sufixo de
verbos.
sonda 1
v., *explorar ou medir com a sonda.
- E sonda e otca vinti brasu (N.T.) -.
(SONDAR). N.F. neol.
sonda 2
n., *aparelho para fazer sondagens;
instrumento para fazer anlise.
(SONDA). N.F. neol. N.S. V.B.
sondadu
part., *investigado. (SONDADO).
N.S. V.B.
sondadur
n., *aquele que sonda.
(SONDADOR). N.S. V.B.
sondason
n., *perfurao. (SONDAGEM). N.S.
V.B.
Soninke
n., *termo para indicar os membros
do povo Saracol, do grupo
lingustico Mande Tan; Saracol.
(SONINK). N.F. oxtona. N.S. V.A.,
sin. Sarakole.
sonu
n., *suspenso da conscincia e da
motricidade voluntria, aproveitando
o organismo para se recompor da
fadiga. - N bai pa ba panha sonu
son, n pega mas sunha (N.M.) -.
(SONO). N.S. pasa ku sonu; ronka
na sonu; tcami ku sonu.
sopa
n., *caldo com maior ou menor
consistncia, podendo acrescentar-
se arroz, massa, legumes. - peran n
pasa, nos kabu patin sopa
(T,Tcheka) -. (SOPA).
sopa mesa
coloc., *enxugar gua sobre a
mesa. (deriv. ENSOPAR A MESA).
N.S. V.A.; ENSOPAR significa
molhar e no enxugar.
sopona
v., *mijar na cama. - Mininu sopona
-. N.S. V.A.
sorizu
n., *acto de sorrir; manifestao de
contentamento. - na un tardi muitu
tristi pa mi, bu sorizu i bu kalur bin
fikan na nha solidon (T.Dj.) -.
(SORRISO). N.F. neol.
soronda 1
v., *crescer de novo; germinar. - no
tcon na soronda i na fadja ku bida
(L.S.) -. N.F. Mandinga sron que
significa crescer de novo.
soronda 2
1.n., *rebento. N.F. Mandinga
sron que designa a erva que
cresce de novo.
2.n., *entre os povos Balantas indica
tambm o corte, com terado, dos
rebentos das plantas lenhosas.
3.n., *nome da Revista Cultural do
INEP, o Instituto Nacional de
Estudos e Pesquisa, de Bissau.
(SORONDA).
sorti
n., *destino, fortuna; felicidade. - Ki
fidju la, Deus largal son ku sorti di
kudji (T.M.) -. (SORTE).
sortia
v.tr., *tirar sorte. (SORTEAR). N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
sortiadu
1.adj., *escolhido por sorteio.
(SORTEADO).
2.adj., *diz-se de algum com sorte;
feliz. - Sortiadu i kilis ku ta pui pas
na metadi di djinti, pabia e na
tcomadu fidjus di Deus (N.T.) -.
soru
n., *veculo lquido de anticorpos,
usado como curativo de certas
doenas. - talves i ta pirsisa di toma
soru o antibiotiku (Igr.I.) -. (SORO).
N.F. neol.
sorveti
n., *gelado. - No tudji mininus pa e
ba ta kumpra e sorveti ke na bindidu
pabia no ka sibi kal tipu di iagu ki
preparadu ku el (R95) -.
566
(SORVETE).
sos
n., *parceiro; membro de uma
sociedade. - e fika spantadu pabia
di ki manga di pis ke panha, suma
tambi Tiagu ku Djon, fidjus di
Zebedeu, ki era sos di Simon (N.T.)
-. (SCIO). N.S. sin. parseru.
sosial
adj., *relativo vida e organizao
da sociedade. - konvivensia sosial
(P.dosS.) -. (SOCIAL). N.F. neol.
sosialismu
n., *doutrina que preconiza a
colectivizao dos meios de
produo e o estabelecimento de
uma sociedade sem classes. -
sosialismu arabi, Islam komu guia
pa ason sosiu-pulitiku (R95) -.
(SOCIALISMO).
sosialista
1.adj., *relativo ao socialismo. -
programa nasionalista i sosialista
(R95) -. (SOCIALISTA).
2.n., *pessoa partidria do
socialismo.
sosiedadi
1.n., *conjunto de pessoas unidas
pela mesma origem e pela mesmas
leis. - fanadu i util pa sosiedadi, ma
so ki n ka ta konkorda na ki parti
feminina suma ku n falaba dja
(IN96) -. (SOCIEDADE). N.F. neol.
2.n., *associao.
sosiu-ikonomiku
adj., *que diz respeito aos
problemas de natureza social e
econmica. - dizinvolvimentu sosiu-
ikonomiku (R98) -.
(SOCIOECONMICO). N.F.
proparoxtona. N.M. lexia composta.
sosiu-pulitiku
adj., *que diz respeito aos
problemas de natureza social e
poltica. - puder ikonomiku i sosiu-
pulitiku (P.dosS.) -.
(SOCIOPOLTICO). N.F.
proparoxtona. N.M. lexia composta.
sotabentu
adj., *o lado oposto quele donde
sopra o vento. (SOTAVENTO). N.S.
V.B.; ant. barlabentu; ilha
sotabentu so as ilhas do lado
sudeste de Cabo Verde.
sotona
n., *fruto da Guin semelhante s
azeitonas. (AZEITONA). N.S. V.B.
spada
n., *arma branca defensiva e
ofensiva, constituda por uma
lmina comprida e um punho. - Miti
spada na si lugar, pabia tudu kil ku
pega na spada, ku spada ki na muri
(N.T.) -. (ESPADA). N.F. ispada.
spadja
1.v.tr., *dispersar; divulgar. - i spadja
dinheru di torkiaduris, i bati mesas
(N.T.) -. (ESPALHAR).
2.v.intr., *alastrar-se; difundir-se. - Si
fama laga, i spadja na tudu tcon di
Galileia (N.T.) -. (ESPALHAR-SE).
spadjadu
1.part., *que se dispersou. - fidjus di
Deus ku staba spadjadu (N.T.) -.
(ESPALHADO).
2.part., *que se propagou.
spanson
n., *alargamento; difuso. - atraves
di un spanson moderada di insinu
(MR98) -. (EXPANSO).
spantu
n., *medo; surpresa. - N na tcora,
spantu toma konta di mi (Igr.I.) -.
(ESPANTO). N.F. neol. N.S. sin.
pantadura.
spasu
1.n., *rea; lugar; distncia entre
duas coisas. - E ta randjadu un
spasu spesifiku pa i djuga (R95) -.
(ESPAO). N.F. neol.
2.n., *durao; intervalo. - Kila na
mesmu dia, na mesmu spasu no
fasi si denunsia publika (R98) -.
spekulason
1.n., *conjectura; opinio sem
fundamento; engano. - Tudu na bazi
di spekulason (P.dosS.) -.
(ESPECULAO). N.F. neol.
2.n., *operao financeira com
lucros exagerados.
567
spera 1
v., - No na papia diritu ku kil djintis
sin spera si pudi fasi kualker kusa
(R98) -. (ESPERAR). N.F. vd. pera.
spera 2
n., *traje que vestem as mulheres
em estado de gravidez ou aquelas
muito gordas; camisa grande. - N
sai pista spera tok n kansa n ka
otca (N.M.) -. (deriv. ESPERAR).
N.F. ispera. N.S. ESPERAR
significa estar espera.
speransa
n., *confiana de alcanar algo que
se deseja; expectativa. - No ten
speransa suma feru di fundia ku ta
sugura no alma firmi (N.T.) -.
(ESPERANA). N.F. spransa.
sperta
v., *acordar; tomar conscincia. -
Otca i bin sperta, i sinta (T.M.) -.
(DESPERTAR). N.S. sin. disperta.
spertadu
part., *acordado. (DESPERTADO).
N.S. V.B., sin. dispertadu.
spertadur
n., *relgio com dispositivo para
acordar. (DESPERTADOR;
ESPERTADOR). N.S. V.B.
spertasku
n., *astcia, esperteza; malcia. - la
ku spertasku di Lebri (L.S.) -. (deriv.
ESPERTAR). N.S. sin. sperteza.
sperteza
n., *habilidade maliciosa. - no pudi
odja kal ki sperteza di Lebri (R95) -.
(ESPERTEZA). N.F. neol. N.S. sin.
spertasku.
spertu
1.adj., (ESPERTO). N.F. vd. ispertu
1. N.S. V.B.
2.adj., (EXPERTO). N.F. vd. ispertu
2. N.S. V.A.; spertu hipernimo
de ESPERTO que significa
inteligente malicioso e de
EXPERTO que significa inteligente
com vrios conhecimentos teis.
spesial
adj., *excelente; fora do comum;
exclusivo. - tratamentu spesial (R96)
-. (ESPECIAL). N.F. neol.
spesialista
n., *pessoa que se dedica
exclusivamente a um determinado
ramo de uma profisso; perito. - I
purtantu i ten ku mandadu kil
spesialistas pa bai pa ba izamina, si
propi kil terenu ta favurisi (IN96) -.
(ESPECIALISTA). N.F. neol.
spesifiku
adj., *exclusivo; restrito. - i ten kazus
spesifiku (R95) -. (ESPECFICO).
N.F. proparoxtona, neol.
spetakulu
1.n., *representao teatral ou
cinematogrfica. - Tiatrus ku sala di
spetakulu ka ten na Bisau (P.dosS.)
-. (ESPECTCULO). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *tudo o que objecto e
curiosidade ou desdm.
spia
v.tr., *espreitar. (ESPIAR). N.S. V.B.
spiadu
part., *espreitado. (ESPIADO). N.S.
V.B.
spidju
n., *superfcie polida que reflecte a
imagem dos objectos. - i suma un
omi ku na djubi na spidju si rostu ki
padidu ku el (N.T.) -. (ESPELHO).
N.S. djubi rostu na spidju.
spiga
n., *inflorescncia; infrutescncia.
(ESPIGA). N.S. V.B.
spindi kurpu
coloc., *levantar-se ligeiramente de
um lugar; estirar-se; espreguiar-se
com os braos. - Bariga na den tok
n ka pudi spindi kurpu -. (deriv.
DESPENDER O CORPO). N.S. V.A.
spingarda
n., *arma de fogo de cano comprido;
caadeira. (ESPINGARDA). N.F.
neol. N.S. V.A.
spinha
1.n., *formao esqueltica dos
peixes. (ESPINHA). N.F. vd. spinha
di pis.
2.n., *coluna vertebral. (ESPINHA).
568
N.S. V.B.
spinha di pis
n., *aresta. N.M. lexia complexa.
N.S. V.A, sin. os di pis.
spinhu
1.n., *salincia rgida e aguada no
caule e folhas de algumas plantas. -
Soldadus kumpu un koroa di spinhu
(N.T.) -. (ESPINHO).
2.n., *planta espinhosa. - bo pudi
kudji uvas na pe di spinhu o figus na
pe di spinhu pretu? (N.T.) -.
spion
n., *pessoa que observa
secretamente os actos de outrem
para depois informar. - E fika e na
montial, e manda spions pa e pudi
panhal na algun palabra (N.T.) -.
(ESPIO).
spira 1
v., *deixar de respirar; morrer.
(EXPIRAR). N.S. V.B.
spira 2
v., *dar espirros; provocar
esternutao. - Alguin ke spira na
metadi di kombersa (P.B.) -.
ESPIRRAR).
spiriensia
n., *conhecimento adquirido ao
longo da vida; habilidade. - si
spiriensia mostra kuma utru
nesesidadi dibi di ten prioridadi
(Igr.I.) -. (EXPERINCIA). N.F.
proparoxtona.
spiritu
1.n., *sopro vital; alma; vida;
energia. (ESPRITO). N.F.
proparoxtona, spirtu.
2.n., *inteno. - i ta bai ku spiritu di
maldadi (R95) -.
3.n., *ser sobrenatural; anjo,
demnio. - Ke ku manda no ka pudi
serka ki spiritu? (N.T.) -.
4.n., Spiritu Santu, *na religio
crist, a terceira pessoa da
Santssima Trindade. - Spiritu
Santu, amor di Deus ku si fidju, ta
guia tudu pekaduris ki ta fia na Deus
pa i da tistimunhu di si amor (L.S.) -.
(ESPRITO SANTO).
spiritual
1.adj., *relativo ao esprito; religioso.
- tudu djinti tene kurpu ku alma,
nesesidadi material ku nesesidadi
spiritual (Igr.I.) -. (ESPIRITUAL).
2.adj., *incorpreo. - Si kurpu di
karni ten, kurpu spiritual ten tambi
(N.T.) -.
spirtu
n., (ESPRITO). N.F. arc., vd.
spiritu. N.S. V.B.
splika
1.v.tr., *dar a explicao de; tornar
inteligvel. - i kansadu pa splika bos,
manera ku bo ka ta lestu ku ntindi
(N.T.) -. (EXPLICAR). N.F. isplika.
2.v.tr., *leccionar a respeito de;
interpretar. - I splika un bokadinhu di
storias di antigus kombatentis (R98)
-.
splikadu
part., *interpretado; explanado. - La i
splikadu kuma ke djintis di antigu ta
obiba palabra di Deus (L.Cat.) -.
(EXPLICADO).
splikadur
n., *docente; professor.
(EXPLICADOR). N.S. V.B.
splikason
n., *ensino prtico; esclarecimento;
interpretao. - Es i splikason di
storia: simenti i palabra di Deus
(N.T.) -. (EXPLICAO).
splora
1.v.tr., *abusar de outrem para
auferir algum benefcio. - E ta splora
kazas di viuvas, nkuantu e na fasi
orason di findjimentu (N.T.) -.
(EXPLORAR). N.F. isplora.
2.v.tr., * tirar proveito de. - Purke
minas, nin un son no ta splora, ma
floresta no odja dja, n pensa kuma
no dibi di kontinua na ba ta isplora
(IN96) -. N.S. splora hipnimo d
EXPLORAR, que significa tambm
pesquisar, cujo equivalente
buska.
sploradu
part., *tirado proveito de;
aproveitado; abusado. - i ka pabia
569
branku tene dinheru ki dibi di
sploradu (IN96) -. (EXPLORADO).
sploradur
n., *pessoa que explora ou que tira
proveito de outrem; speculador. -
sploraduris di no povu (L.Cat.) -.
(EXPLORADOR). N.M. n.pl.
sploraduris.
splorason
n., *uso da boa f de algum para
obter um benefcio ilicitamente;
aproveitamento. - Strandjerus e ta
dadu tan presu altu; es splorason ta
odjadu na tudu feras di Bisau
(P.dosS.) -. (EXPLORAO). N.S.
splorason hipnimo de
EXPLORAO, que significa
tambm investigao, cujo
equivalente piskiza.
spondja
n., *animal marinho dos
espongirios, cujo esqueleto, depois
de preparado, serve para lavagens,
em virtude da sua porosidade e
capacidade de absorver lquidos;
objecto para absorver lquidos. - i
toma spondja i modjal na binagri
(N.T.) -. (ESPONJA).
spora 1
v., *ejacular. (deriv. ESBORRAR)
N.S. V.A.
spora 2
n., *lquido seminal; esperma. (deriv.
ESBORRAR). N.S. V.A.
sporta
v.tr., *vender produtos nacionais no
estrangeiro. - ke ku no na sporta?
(IN96) -. (EXPORTAR). N.S. ant.
mporta.
sportason
n., *sada de gneros de um pas
para o exterior. - Importason mas
garandi di ki sportason (P.dosS.) -.
(EXPORTAO). N.S. ant.
importason.
spoza
n.f., *a consorte do marido; mulher. -
No ka ten diritu di leba spoza krenti
na bias suma ki utru apostolus?
(N.T.) -. (ESPOSA). N.F. neol.
spozu
n., *o consorte da mulher; marido. -
Bu kudjil pa sedu spozu di mame di
Deus (L.Cat.) -. (ESPOSO). N.F.
neol.
spransa
n., - No ten spransa na korson, n fia
dimas, no na bin ganha (L.Cat.) -.
(ESPERANA). N.F. vd. speransa.
spransa Deus!
loc.interj., (deriv. ESPERAR A
DEUS). N.F. vd. paransa Deus!.
N.S. V.B.
spresa
v., *dar a entender por gestos ou
palavras; exprimir; proferir. - I ta
spresa diritu -. (EXPRESSAR). N.F.
neol. N.S. V.A., sin. fala 1.
spresadu
part., *exprimido; falado; proferido. -
E nomi ka ta spresadu kualker
manera, so ku bu kolega (N.M.) -.
(EXPRESSADO). N.F. neol. N.S.
sin. faladu.
sprimenta
v., - Djorontci, pa kin ku sprimental, i
na sabi (R95) -. (EXPERIMENTAR).
N.F. vd. spurmenta.
spuma 1
n., *escuma; baba. - N misti sukuta
bu vos na spuma di mar (N.T.) - i na
sakudil tok sukuma ta sai (N.T.) -.
(ESPUMA). N.S. sin. sukuma.
spuma 2
n., *espcie de colcho feito com
espuma, um composto de 10% de
borracha e de 90% de ar. (deriv.
ESPUMA). N.S. V.A.
spurmenta
1.v., *pr prova; tentar; executar. -
Bisenti spurmenta lambu po, i ka
pudi (Dea) -. (EXPERIMENTAR).
N.F. sprimenta; surmenta.
2.v., *sentir; sofrer. - Jesus
spurmenta tambe tentason (N.T.) -.
spurmentadu
1.part., *verificado; tentado;
experiente. (EXPERIMENTADO).
2.adj., *experiente. N.S. V.B.
spurmentadur
570
n., *ensaiador.
(EXPERIMENTADOR). N.S. V.B.
st!
interj., *interjeio que exprime
[silncio]. - i ta falal kuma: st!, ami n
na randjau korda pa marau, pabia
garandi si ka tarbadja i ta maradu
(L.S.) -. (PSIU!).
sta
1.v.cop., *verbo copulativo ou de
ligao, que, seguido de adjectivo
ou advrbio, apresenta informao
acerca do sujeito. - kusa sta dritu
(F.M.) -. (ESTAR). N.S. sta di
akordu; sta ku; sta prenha; sta
sertu.
2.v., *estar presente; residir. - N sta
li, n sta la: sintidu (Co.D.B.) -.
sta di akordu
coloc., *concordar. - Ami n sta di
akordu pa pui ospital pa tudu ladu
(IN96) -. (ESTAR DE ACORDO).
sta ku
1.v.prep., *ter. - Son nha ermon ki
sta ku febri (J.S.) -. (ESTAR COM).
N.S. sta ku bariga.
2.v.prep., * ter como companhia;
relacionar-se com. - Tudu djinti ku
sta ku mi e mandau mantenha
(N.T.) -.
3.v.prep., *diz-se de um homem e
uma mulher que vivem maritalmente
sem vnculos legais. - i sta ku el -.
sta ku bariga
coloc., *estar grvida. - Kil ora ke
tciga Balenti rapara djanan na
badjuda kuma i sta ku bariga (F.M.)
-. (deriv. ESTAR COM BARRIGA).
N.S. sin. tene bariga.
sta na
v. aux., *verbo auxiliar que indica o
processo ou o aspecto contnuo da
aco. - Karnaval sta na pirdi si
propi balur (R95) -. (ESTAR A). N.S.
sin. na 1.
sta prenha
coloc., *diz-se de mulher em estado
de gravidez; andar grvida ou
prenhe. - i ten piriudu ki maioria parti
limaria ta sta prenha (IN96) -.
(ESTAR PRENHE).
sta sertu
coloc., *ser isento de erro;
corresponder verdade. - es te li
tudu sta sertu (R98) -. (ESTAR
CERTO).
stabilidadi
n., *firmeza; equilbrio; segurana. -
Un omi ki ka tene stabilidadi, un
salariu ben ikilibradu, i ka pudi
pensa sen pursentu komu omi
(IN96) -. (ESTABILIDADE). N.F.
neol.
stablisi
v., *comear; instituir. - No stablisi
gora un kontatu ku no kolega pa i
fasinu un pontu di situason (R95) -.
(ESTABELECER). N.F.
proparoxtona.
stadia
n., *estada; permanncia num lugar.
- Duranti se stadia na Angola,
Delegason na ba mati inkontrus di
tarbadju (R95) -. (ESTADIA). N.F.
paroxtona, neol.
stadiu
n., *campo para competies
desportivas. - stadiu nasional (R95)
-. (ESTDIO). N.F. proparoxtona,
neol.
stadu
1.n., *nao politicamente
organizada; conjunto dos poderes
polticos de uma nao. - no Stadu
staba ku nogosiason ku Portugal
(C.P.) -. (ESTADO). N.F. istadu.
2.n., *condio; situao; posio
social. - Abo bu tene bu fidju ne
stadu li sin, in! Bu odja e mindjer li,
bu odja manera ki si fidju sta? (R95)
-.
staju
n., *tempo de prtica para o
exerccio de uma profisso; etapa. -
dipus di oitu mizis di staju (C.P.) -.
(ESTGIO). N.F. neol.
stala
v., *rebentar; fender-se.
(ESTALAR). N.F. neol. N.S. V.B.
stangu
571
n., - praga di stangu na soronda
(H.M.) -. (ESTMAGO). N.F. arc.,
vd. stomagu.
stanti
n., *mvel formado de prateleiras
para guardar livros. - Kanderu ka ta
sindidu pa i pudu bas di kachoti, ma
riba di un stanti altu (N.T.) -.
(ESTANTE).
stasiona
v., *parar; demorar-se. - diritu di
stasiona tropa na Kanal (R95) -.
(ESTACIONAR). N.F. neol.
stasionamentu
n., *aco de deixar o veculo num
lugar para isso destinado; paragem.
- parki di stasionamentu (R95)
-. (ESTACIONAMENTO). N.F. neol.
stason
n., *centro transmissor de rdio ou
televiso. - i dau un radiu ke ta
panha son un stason (C.P.) -.
(ESTAO). N.F. neol. N.S. stason
hipnimo de ESTAO, que
significa tambm as divises
climatricas do ano, cujo
equivalente tempu.
statistika
n., *cincia que tem por objectivo a
anlise e interpretao de dados
numricos relativos a determinados
factos. - Anos no ba tarbadja ku
statistika (MR98) -. (ESTATSTICA).
N.F. proparoxtona, neol.
statutu
n., *lei orgnica de um Estado,
associao ou outra entidade. - I ten
ke tene un statutu di koperanti
(IN96) -. (ESTATUTO). N.F. neol.
stera
n., *tecido de junco com que se
cobre o cho. - Se ermons toma se
stera e dobra-dobra, e toma se panu
e mara na garganti, e dispidi se
mame (T.M.) -. (ESTEIRA). N.S.
distindi stera; ialsa stera; labanta
stera; lebia stera; stera di
mampufa; stera di tara; stera di
tcur.
stera di mampufa
n., *esteira fabricada com caules de
junco mampufa. (ESTEIRA DE
MAMPUFA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A.
stera di tara
n., *esteira fabricada com tiras
extradas da nervura principal das
folhas de palmeira tara (ESTEIRA
DE TARA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A.
stera di tcur
n., *a esteira utilizada em casa dos
familiares e algum falecido,
durante alguns dias, para lembrar a
alma e a presena da pessoa
falecida. - I distindi stera di tcur,
pubis tudu kontra, tera na tcora
pena (C.S.) -. (deriv. ESTEIRA DO
CHORO). N.M. lexia complexa.
stilu
n., *costume; prtica. - na un stilu di
mas puru ditadur di Afrika (R98) -.
(ESTILO). N.F. neol.
stima 1
v., *apreciar; ter em conta.
(ESTIMAR). N.S. V.B.
stima 2
n., *considerao. (ESTIMA). N.S.
V.B.; stima tem o sema [apreciar] e
stimason o sema [avaliar].
stimadu
part., *considerado; apreciado. -I ta
stimadu kuma no tene grandi
numeru di imigrantis la fora (IN96) -.
(ESTIMADO).
stimadur
n., *apreciador. (ESTIMADOR). N.S.
V.B.
stimason
n., *avaliao. (ESTIMAO). N.S.
V.B.; stimason tem o sema [avaliar]
e stima o sema [apreciar].
stimula
v., *despertar; incitar; animar. -
subsidiu di izolamentu pa stimula
propi funsionarius (IN96) -.
(ESTIMULAR). N.F. neol.
stimulu
n., *incentivo. - juventudi sta
dismoralizadu, i ka ten nin un
572
stimulu (IN96) -. (ESTMULO). N.F.
proparoxtona, neol.
stiva 1
v., *arrumar carga no poro ou
mercadorias no armazm.
(ESTIVAR). N.S. V.A.
stiva 2
n., *poro. - tarbadju na stiva i son
kansera (A.B.) -. (ESTIVA). N.S.
stiva hipernimo de ESTIVA, que
designa a grade em que assenta a
carga no poro, e de PORO.
stivadur
1.n., *carregador de navio.
(ESTIVADOR).
2.n. stivadur di fera, *carregador
de mercadoria no mercado pblico.
- i pudi odja stivaduris di fera ki ta
karga i diskarga merkadurias (P.
dosS.) -.
stola
n., *paramento utilizado nas
celebraes litrgicas crists.
(ESTOLA). N.F. rel. N.S. V.B.
stomagu
n., *rgo da digesto. - mikrobius
ta ientra na no stomagu atraves di
bianda, iagu o mon susu (Igr.I.) -.
(ESTMAGO). N.F. proparoxtona,
stangu.
stopa
n., *filamentos de vegetais que
servem para vedar as fendas das
embarcaes. (ESTOPA). N.S. V.A.,
sin. bisaka.
storia
1.n., *narrao por escrito dos
acontecimentos e actividades
humanas do passado; os factos do
passado por ordem cronolgica. -
1994 entra na storia di Guine-Bisau
suma anu ki fasidu purmerus
ileisons ku participason di utrus
partidus fora di PAIGC (P.dosS.) -.
(HISTRIA). N.F. proparoxtona,
istoria.
2.n., *pequena narrao de fico
oral ou escrita; conto da Guin;
fbula; historieta; historola. - Storia
di kin ku mas obi Kriol (A.P.) -. N.S.
konta storia; kontadur di storia.
3.n., *inveno; mentira. - Nau, i ka
storia, fia kuma Sida ten, abo bu
tenel dja na bu sangui (Cecomes) -.
storiadur
n., *especialista e narrador de
acontecimentos do passado;
historigrafo. - Si storiaduris ten pa
skribi, pa e skribi (IN96) -.
(HISTORIADOR). N.F. neol. N.M.
n.pl. storiaduris.
strada
n., *caminho para o trnsito de
pessoas e veculos; rua. - Gos na
roda di strada e na firbinti batata
(R97) -. ( ESTRADA). N.F. neol.
N.S. sin. kaminhu.
straga
1.v.tr., *danificar; dissipar. - ora ke
na kusinha kusa ku ka bali e na
straga saudi di djintis (R97) -.
(ESTRAGAR). N.F. neol. N.S. sin.
dana.
2.v.intr., *arruinar-se. - No tene
mandiokas, batatas i utrus kulturas
na straga na intirior di no tera, dividu
falta di komersializason (R98) -.
(ESTRAGAR-SE).
stragadu
part., *danificado. (ESTRAGADO).
N.S. V.B.
stragadur
n., *dissipador. (ESTRAGADOR).
N.S. V.B.
stragason
n., *estrago; dano.
(ESTRAGAO). N.S. V.B.
stragu
n., *dano; dissipao; runa. - N na
lantandal di si stragu, n na torna
firmantal (N.T.) -. (ESTRAGO). N.F.
neol. N.S. sin. danu.
strandjeru
1.adj., *que relativo a outra nao
ou a outro pas. - Ruti ka ten diritu
na Israel suma mindjer strandjeru
(Igr.I.) -. (ESTRANGEIRO). N.F.
istrandjeru.
2.n., *conjunto de todos os pases
exceptuando o prprio; pessoa
573
natural de um pas estrangeiro. - Pa
piskadur di strandjeru, purblema ka
ten (M.M.) -.
stranha
v., *achar estranho; admirar-se em
frente de uma coisa no habitual. -
Nha ermons, ka bo stranha e forti
probason ku bin riba di bos pa
spurmenta bos (N.T.) -.
(ESTRANHAR). N.F. neol. N.S. sin.
dimira.
stranhadu
part., *desconfiado; admirado.
(ESTRANHADO). N.S. V.B.
stranhu
1.adj., *anormal; esquisito. - kusa
stranhu ku kuntisi (N.T.) -.
(ESTRANHO). N.F. neol.
2.adj., *estrangeiro; desconhecido. -
Si n ka ntindi lingu ku na faladu, ki
alguin i na sedu stranhu pa mi (N.T.)
-.
strela
n., *astro cintilante com luz prpria;
qualquer astro. - Nin ku lus di strelas
paga, nin ku matu kema tudu, i ami
ku kudji nha kaminhu (J.C.) -.
(ESTRELA).
strela di natal
n., *planta da famlia das
Euforbiceas. (deriv. ESTRELA DE
NATAL). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., n.v. Euphorbia pulcherrima.
streladu
1.part., *com estrelas.
(ESTRELADO).
2.adj., *diz-se do ovo frito e no
batido. (ESTRELADO). N.S. V.B.
strita
v., *apertar. (ESTREITAR). N.S.
V.B.
stritu
part., *apertado. (ESTREITO). N.S.
V.B.
struki bianda
coloc., *comer a gula. N.S. V.M.,
sin. nhuki.
struma
v., *deitar esterco na terra para a
tornar mais frtil; adubar. - Ai nha
fidju, nha orta ku nha mon struma ku
koko di baka, tudu kema (C.V.) -.
(ESTRUMAR).
strumadu
part., *adubado. (ESTRUMADO).
N.S. V.B.
strumason
n., *estrumadela; adubao.
(ESTRUMAO). N.S. V.B.
strumu
n., *fertilizante; adubo. - I ka ta bali
pa tcon, nin pa strumu, i son pa bota
(N.T.) -. (ESTRUME).
strutura
n., *conjunto de medidas ou de
meios tcnicos para conseguir um
fim; organizao. - kampunes e ta
produziu arus, ma problema i ka
tene strutura pa pudi vakua kil arus
(IN96) -. (ESTRUTURA). N.F. neol.
studa
1.v.tr., *examinar; aprender; fixar. -
no na torna studa mas un bias ki
storia ku sta na sugundu libru (Dea)
-. (ESTUDAR).
2.v.tr., *observar. - utrus omis, ku ta
studaba strelas, e bin di ladu di
saida di sol pa Jerusalen (N.T.) -.
3.v.intr., *ser estudante; ter aulas. -
N studaba na Siklu ku ta tcomadu
Martinho (IN96) -.
studadu
part., *planeado. - I ta verifikadu
kuma i studadu i tcigadu un
konkluson (MR98) -. (ESTUDADO).
studanti
n., *aluno de qualquer
estabelecimento de ensino. -
Konsentrason di studantis na kapital
(P.dosS.) -. (ESTUDANTE). N.S.
sin. alunu; sin. skoleru.
studu
1.n., *aplicao intelectual para
aumentar os prprios
conhecimentos. - metudu di studu
ku no fasi era difisil (C.P.) -.
(ESTUDO).
2.n., *curso escolar. - i bai pa Bisau
pa bai kontinua si studu (N.M.) -.
(n.pl. ESTUDOS).
574
3.n., *investigao; pesquisa. -
numerus ki furnesidu na kuadru di ki
studu no pensa kuma i sta
ultrapasadu (MR98) -.
stupidu
adj., *que no tem inteligncia
suficiente; grosseiro. - kil ku koba si
ermon, i falal stupidu, i mersi bai pa
fugu di nfernu (N.T.) -. (ESTPIDO).
N.F. proparoxtona, neol.
su
contr., *crase da conj. [si] e do pron.
[bu]. - su misti, no ta gueria nin ke
gosi (T.M.) -. (SE TU).
sua
v., *fazer sair o muco nasal,
expirando com fora; limpar o nariz
das mucosidades. - Lensu di bolsu
ku no ta sua ku el, si no pistal el, no
uagal mininjite (R98) -. (ASSOAR).
N.S. sua ranhu.
sua ranhu
coloc., *limpar o muco nasal. - Sua
ranhu! (J.L.R.) -. (ASSOAR O
RANHO).
suadu
part., *limpo o muco do nariz;
transpirado. (ASSOADO). N.S. V.B.
sub-
pref., *morfema prefixo de formao
de palavras que exprime os semas
[inferioridade] ou [dependncia]. -
mundial di futibol di sub-vinti (R95) -.
(SUB-). N.M. sub-vinti; sub-
diretor; sub-direson.
subi
v., - Saba subi na kil polon i sinta la
(R98) -. (SUBIR). N.F. neol., vd. sibi
2.
subia
v., *dar assobios; apitar; silvar. - I
ten un kusa ku ta bati na kara, i ta
subia, ma i ka ta odjadu: Bentu
(Co.D.B.) -. (ASSOBIAR). N.F.
proparoxtona, sibia.
subiadu
part., *apupado. (ASSOBIADO).
N.S. V.B.
subiadur
n., *aquele que assobia.
(ASSOBIADOR). N.S. V.B.
subida
n., *ascenso; aumento; rampa. - I
ta notadu un subida garandi na
presus di kusas di kume ku di bisti
(R96) -. (SUBIDA).
subinti
v.caus., - Subinti na minimu di 300
milimetrus na tudu ladu pa tcon ku
paredi i liga diritu (Igr.I.) -. (deriv.
SUBIR). N.F. vd. sibinti.
subiu
n., *som produzido pela sada do ar
por um pequeno intervalo nos lbios
ou por um apito. - alguin ta kiri
badjuda, ora ki tciga i ta djubi un
subiu ki kombina ku badjuda, i
subia, kila i ta sibi, i ta sai (IN96) -.
(ASSOBIO). N.F. proparoxtona,
neol., sibiu.
sublinha
1.v.tr., *acentuar para chamar a
ateno; realar. - Ami n sta li pa
sublinha akontisimentus (R98) -.
(SUBLINHAR). N.F. neol.
2.v.tr., *fazer um trao por baixo de
uma palavra ou frase.
submiti
v., *levar alguma coisa apreciao
de algum; sujeitar. - No ilabora
projetus, no submiti projetus (R95) -.
(SUBMETER). N.F. neol.
subrinha
n.f., *pessoa de sexo feminino em
relao aos irmos de qualquer dos
seus pais; na Guin-Bissau diz-se
tambm de uma pessoa de sexo
feminino em relao aos indivduos,
no parenteados, de idade muito
superior. - Kil si fidju femia i dibi di
dal un di si subrinhas, ki no manera
di tabanka sin, primu ten ku kasa
prima (R98) -. (SOBRINHA).
subrinhu
n.m., *indivduo em relao aos
irmos de qualquer dos seus pais;
na Guin diz-se tambm de uma
pessoa em relao aos indivduos,
no parenteados, de idade muito
superior. - Subrinhu, bu sinti
575
furaduris na pasa? (A.P.) -.
(SOBRINHO).
subsidiu
n., *auxlio pecunirio ou de outro
gnero. - saudi ten ke kunsa na
pensa na kria subsidiu di izolamentu
(IN96) -. (SUBSDIO). N.F.
proparoxtona, neol.
substitui
v., *pr em lugar de outra; fazer as
vezes de. - no ka ta bin substitui
delegasons ofisial (R98) -.
(SUBSTITUIR). N.F. paroxtona,
neol.
Sudanes
1.adj., *relativo ao Sudo. - Guvernu
sudanes (R95) -. (SUDANS). N.F.
oxtona.
2.n., *habitante do Sudo.
sudesti
n., *rumo equidistante do sul e do
este; sueste. - Sudesti asiatiku
(R95) -. (SUDESTE).
sufa 1
1.n., *guarda ou ajudante de rei. -
Rei manda djanan si sufas pa bin
djubi si kontra i bardadi (T.M.) -.
(SUFA). N.F. Fula sufa que
significa ajudante.
2.n., *pessoa que adula servilmente;
bajulador. - E kustuma me kil
manera di dividi pa rena, ma no na
kontal ku si sufas di kuma Guine-
Bisau sibi diritu ke ki misti (R96) -.
sufa 2
n., *cadeira. (SOF). N.S. V.A.
sufisienti
adj., *que basta; que satisfaz. -
populason ka tenba dja forsa
sufisienti pa aguentanu (C.P.) -.
(SUFICIENTE). N.F. neol. N.S. ant.
insufisienti.
sufri
1.v.tr., *passar por; suportar; admitir.
- No povu i pui kolonialismu sufri
dirotas garandi dimas (C.P.) -.
(SOFRER). N.S. sin. padisi.
2.v.intr., *ter sofrimento;
experimentar dores fsicas e morais.
- pa bu toma tera bu ten ke sufri, pa
bu toma tera bu ten ke kansa (C.P.)
-.
3.v.intr., *tolerar; ter pacincia. - Ah!
nha Muskuta, sufri (R95) -.
sufridur
adj., *que sofre; paciente. - viva
povu sufridur ki kansa (R98) -.
(SOFREDOR).
sufrimentu
n., *dor fsica ou moral; privao;
padecimento. - n odja bu pena,
pena di alma, sufrimentu di kurpu
(C.S.) -. (SOFRIMENTO).
sugui
n., *mercado onde se vende carne. -
sabura di sugui (N.Me.) -.
(AOUGUE).
sugunda-fera
n., *o primeiro dia de trabalho da
semana. - na dia des des mis, ku
sedu sugunda-fera (R96) -.
(SEGUNDA-FEIRA). N.M. lexia
composta.
sugundi
1.v.tr., - i pidi Furadur pa sugundil
pabia el ku Onsa e ka ta fila (A.P.) -.
(ESCONDER). N.F. vd. sukundi.
2.v.intr., - gosi son pa no kuri no
sugundi na ntudju (Ch.Mb.) -.
(ESCONDER-SE). N.F. vd.
sukundi.
sugundi-sugundi
1.v., *continuar a ocultar-se. - Si bu
intci bolsu na sugundi-sugundi, un
dia bu kurpu ku na pagal (L.A.) -.
(deriv. ESCONDER). N.M. redobro.
2.n., *o jogo das escondidas. -
purmeruba no ta fasiba sugundi-
sugundi, ki sedu podi-ben (J.S.) -.
N.S. sin. kabra segu; sin. podi-ben.
sugundu 1
quant., *nmero ordinal. - Omi bai
pa sugundu fidju, i falal mesmu kusa
(N.T.) -. (SEGUNDO). N.F.
segundu.
sugundu 2
1.con., *preposio que significa [de
acordo com]. - Sugundu ANG runion
prisididu pa titular di pasta di
adiministrason interna (R95) -.
576
(SEGUNDO). N.S. sin. konsuanti.
2.adv., *advrbio que significa [em
segundo lugar]. - Purmeru, no kudji
gudja na kaminhu, sugundu, no
kudji kobadur (T.M.) -. (SEGUNDO).
N.S. sin. sugundu bias.
sugundu 3
n., *sexagsima parte de minuto.
(SEGUNDO). N.S. V.B.
sugura
1.v.tr., *pr no seguro; prender;
agarrar; deter. - i pui elis na kalabus,
i sugura se pes na tronku (N.T.) -.
(SEGURAR).
2.v.intr., *agarrar-se. - Santcu tciga i
ka sugura dja, i mufuna (T.M.) -.
(SEGURAR-SE).
suguradu
part., *garantido. (ASSEGURADO).
N.S. V.B.
suguransa
1.n., *garantia; proteco, difesa. -
Ninguin ka tene suguransa gos na
kil bairu (R95) -. (SEGURANA).
N.F. siguransa.
2.n., *pessoa encarregada de vigiar;
guarda; polcia. - Kazu pudu na
suguransa (R95) -. N.F. mil.
suguru
1.adj., *tranquilo; livre de perigo;
firme; garantido. - es i pudi sedu
lugar mas suguru pa elis (Igr.I.) -.
(SEGURO).
2.n., *contrato que previne contra
certos riscos.
sujeitu
n., *em gramtica, constituente
essencial da frase, que indica a
pessoa ou coisa que pratica a
aco, ou a sofre. - Purnomis
pusual di prumeru pusua di singular,
sujeitu, sta skribidu ku [n], suma: [n
bai] (Men) -. (SUJEITO). N.F.
proparoxtona.
sujeston
n., *proposta; ideia. - I kila ki
sujeston ki n tene pa da (R95) -.
(SUGESTO). N.F. neol.
sukia
v., *dar socos; esmurrar; sovar. - n
ta sukia, ma i ka na ar (N.T.) -.
(SOCAR). N.F. proparoxtona.
sukiadu
part., *esmurrado; pessoa que
recebeu socos. (SOCADO). N.S.
V.B.
sukra
v., *adoar, temperando com
acar. (AUCARAR). N.S. V.B.
sukradu
part., *adoado. (AUCARADO).
N.S. V.B.
sukru
n., *alimento de sabor doce;
sacarina. - Omi panhal, i lebal, i pui
na saku di sukru i maral (T.M.) -.
(ACAR). N.F. sukur; asukar.
suku
n., *pancada com a mo fechada;
murro. - N manda suku pa gueria ku
Deus, n ka iangasa, mon fika riba:
Larandja (Co.D.B.) -. (SOCO). N.S.
suku di bas.
suku di bas
n., *espcie de ajuda, gorjeta ou
recomendao, em favor de
algum; suborno. - Alguin ta fala pa
bu dal suku di bas, sinkuenta mil,
sen mil kontu (IN99) -. (deriv. SOCO
DE DEBAIXO). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. nkunhu.
sukulbembe
n., *espcie de pimento, cujos
frutos so muito picantes quando
maduros. - Bu korta tambi dus
sukulbembe bu pui, bu toma un
kubu di gustu pui, bu ier-eri sal un
bokadu (N.M.) -. N.S. n.v. Uvaria
aethiopica.
sukuma 1
v.intr., *deitar um lquido semelhante
a espuma; espumar. - i ta batil na
tcon tok boka ta sukuma (N.T.) -.
(ESCUMAR). N.F. proparoxtona.
sukuma 2
n., *bolhas de ar superfcie de um
lquido; borra semelhante a espuma.
- abo i udju di tarafe na sukuma di
maron (C.S.) -. (ESCUMA). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. spuma.
577
sukumadera
n., *planta medicinal da famlia das
Compsitas. (deriv. ESCUMAR).
N.S. V.B., n.v. Vernonia colorata.
sukundi
1.v.tr., *pr em lugar oculto; ocultar;
dissimular, abrigar. - I pensa kuma
ratu na sukundil anel (F.M.) -.
(ESCONDER). N.F. sugundi.
2.v.intr., *pr-se em lugar onde no
se possa ser visto. - I sukundi i na
djubi elis (T.M.) -. (ESCONDER-
SE). N.F. sugundi.
sukundidu
part., *ocultado; protegido. - Bo
sukuta pa konta bos un bardadi ku
sukundiduba (N.T.) -.
(ESCONDIDO).
sukur
n., (ACAR). N.F. paroxtona, vd.
sukru. N.S. V.B.
sukurensa
n., *falta de luz; escurido;
escuridade; trevas; cegueira;
ignorncia. - Bin numia bo fidjus,
numia no sukurensa (L.Cat.) -.
(ESCUREZA). N.S. sin. sukuru.
sukurisi
v.tr., *tornar escuro; obscurecer. -
pa se udjus sukurisi, pa ka e odja
(N.T.) -. (ESCURECER). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. bida
sukuru.
sukuru
1.n., *recanto sem luz; escurido;
escureza; trevas. - Ku e tcuba ke na
kai ku djitu di misti laba sukuru ke
noti bisti (C.S.) -. (ESCURO). N.S.
sin. sukurensa.
2.adj., *que no tem luz; no claro;
triste. - Miskitu gosta di kau sukuru
ku tene iagu sintadu (Igr.I.) -. N.S.
bida sukuru; sukuru tip.
sukuru tip
adj.superl., *muito escuro; diz-se de
uma escurido intensa e silenciosa.
(deriv. ESCURO). N.F. vd. tip. N.S.
V.A.
sukuta
1.v.tr., *prestar ateno a; ouvir. -
No sukuta kombersa ku no ten ku
dotora Antonia (R95) -. (ESCUTAR).
N.F. proparoxtona.
2.v.intr., *auscultar. - Tokadur di
bombolon kunsa toka; djintis sinta e
na sukuta (F.M.) -.
sukutadu
part., *atendido. (ESCUTADO). N.S.
V.B.
sukutadur
n., *que assiste a um discurso;
ouvinte. - No na pidi sukutaduris di
no programa pa no djunta sintidu
(R95) -. (ESCUTADOR). N.M. n.pl.
sukutaduris. N.S. sin. obidur; sin.
ovinti.
sul
n., *um dos quatro pontos cardeais,
aquele oposto ao norte. - Sol mansi,
bentu di sul i na supra (N.T.) -.
(SUL).
suli
v.tr., *transvasar; trasfegar; encher.
N.S. V.B.
sulidu
part., *transvasado; enchido. N.S.
V.B.
suluson
n., - Kal suluson? (R98) -.
(SOLUO). N.F. vd. soluson.
suma
1.con., *conjuno subordinativa
que introduz oraes comparativas;
como; enquanto. - Suma no sibi, na
mundu alguin ka pudi sibi tudu kusa
(R95) -. N.F. sima 1.
2.adv., *advrbio utilizado em frase
interrogativas para pedir
esclarecimento. - Ke ki bo ta fasi ku
el? Manga di kusas. Suma ke?
(T.L.) -. N.S. sin. komu.
suma ke
1.con., *locuo conjuntiva
subordinativa que introduz oraes
comparativas; como que. - i na torna
tudu kusa suma ke staba (N.T.) -
suma ke i sedu ku si pape, sin ke
sedu ku si mame (T.M.) -.
2.loc.adv., *locuo adverbial que
indica [grau superlativo]. - Um omi
578
teneba un orta di fison garandi suma
ke (P.B.) - I tenba un rei ku misti
kaza si fidju, bunitu suma ke (P.B.) -
.
suma manera
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que introduz oraes
consecutivas; `maneira que; de tal
maneira que. - Augusto, no kontenti
dimas suma manera ku kontanu
kuma ku para-fugu ta fasidu (C.V.) -.
suma manera ke
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que introduz oraes
comparativas; maneira que; de tal
maneira que. - suma manera ke lei
di amor ta mandanu, el ki ta rusumi
tudu leis (L.Cat.) -.
suma tambi
loc. adv., *advrbio de incluso;
como tambm. - tisin nha tambur,
suma tambi nha siko, pa dia di toka
tcur (J.S.) -. (COMO TAMBM).
sumana
n., *o perodo de sete dias entre
dois domingos consecutivos;
espao de sete dias; conjunto dos
dias de trabalho. - Tudu sumana i ta
mandan karta (N.M.) -. (SEMANA).
N.F. semana; simana.
sumbia
n., *boina; bon caracterstico dos
combatentes de liberdade de ptria
na Guin-Bissau durante a luta de
libertao nacional. N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
sumi
v., - nunde ki Kamara ka sta, anos ki
ten ke sumi kil funson (R95) -.
(ASSUMIR). N.F. vd. asumi.
sumia
v., *deitar a semente terra para a
fazer germinar; fazer a sementeira
de. - Tudu kil ku bu sumia el ku ta
nasi (L.A.) -. (SEMEAR). N.F.
proparoxtona, simia.
sumiadu
part., *disseminado; que recebeu a
semente na terra. - Otca monda
kaba, e ta pega sumia parti pa parti
di lugar, asin te lugar sumiadu tudu
(F.M.) -. (SEMEADO).
sumiadur
n., *pessoa que espalha as
sementes na terra; pessoa que
prepara a sementeira; sementeiro. -
Si sumiaduris ka kaba na prumeru
dia, utru dia mansi e ta riba mas
sumia (F.M.) -. (SEMEADOR). N.M.
n.pl. sumiaduris.
sumola
n., - e ta ba pidil sumola (T.M.) -.
(ESMOLA). N.F. vd. simola.
sumu 1
adj.superl., *superlativo de alto;
supremo. - sumu saserdoti (L.Cat.) -
. (SUMO). N.F. neol.
sumu 2
n., *bebida que se extrai de algumas
substncias vegetais; suco. - Liti o
sumu ki tene vitamina i bon tambi
(Igr.I.) -. (SUMO).
sunha
1.v.tr., *ver em sonhos; prever. - N
sunha turbada di puera toma konta
di tera (M.M.) -. (SONHAR).
2.v.intr., *ter sonhos. - N sunha mas
kuma nha vizinha muri (N.M.) -.
sunhadu
part., *imaginado. (SONHADO).
N.S. V.B.
sunhu
1.n., *representao mental de um
facto ou de uma coisa enquanto se
dorme. - Ka bu ientra na palabra di
ki omi djustu pabia, e di noti n sufri
dimas na sunhu pabia del (N.T.) -.
(SONHO).
2.n., *desejo imenso. - N na falau, i
son abo son, i son abo ki sunhu di
nha bida (T.Dj.) -.
sunkulun
1.n., *espcie de rato que tem o
hbito de beber o vinho de palma no
cimo da palmeira; rato-das-
palmeiras. N.F. oxtona. N.S. n.v.
Heliosciurus gambianus
gambianus.
2.n., *pessoa bbeda ou bbada. -
Djustu-djustu di toma un kopu so i
579
ka tciga pa tcoman sunkulun (R.S.) -
.
suor
1.n., - Bu na bisti un kamisa ku un
kalsa parmanha, di tardi i tene dja
suor, bu dibi di tiral pa pui utru
(IN96) -. (SUOR). N.F. oxtona,
neol., vd. suur.
super-
pref., *morfema prefixo de formao
de palavras que exprime o sema
[superioridade]. - Di faktu fera i un
kunfuson garandi si no misti
komparal ku lojas super-merkadus
(P.dosS.) -. (SUPER-). N.M. super-
merkadu; super-potensia.
superfisi
n., *extenso com as duas
dimenses de largura e
comprimento. - Kal ki superfisi di es
orta? (Cenfa) -. (SUPERFCIE). N.F.
neol. N.S. sin. aria.
superior
1.adj., *mais elevado; de nvel mais
alto. - tribunal superior (R95) -.
(SUPERIOR). N.F. neol.
2.n., *pessoa que manda ou que
est frente da hierarquia. - mesmu
ku na salta bu superior, bu ten ke
dal un minimu di kunhisimentu (R99)
-.
suporta
v., *sustentar o peso de; sustentar;
aguentar; sofrer; tolerar. - Bo na
matan nan, n ka pudi suporta (G.F.)
-. (SUPORTAR). N.F. neol., saporta
1. N.S. sin. sufri.
suporti
n., *aquilo que sustenta alguma
coisa; base. - Si no ka tene suporti
ikonomiku, no na sta sempri na
kondenason (IN96) -. (SUPORTE).
N.F. neol.
supra
1.v.tr., *assoprar; activar a chama
com o sopro; apagar com um sopro.
- I supra fugu forti i disa tceben i firbi
tok i kusidu (N.M.) -. (SOPRAR).
2.v.intr., *lanar uma certa
quantidade de ar pela boca; diz-se
do ar ou vento que se movimenta. -
bentu i na supra na nha kintal, tcuba
i na somna (L.Cat.) -.
supradu
part., *ateado; assoprado.
(SOPRADO). N.S. V.B.
supru
n., *assopro. (SOPRO). N.S. V.B.
supulta
v.tr., *enterrar. (SEPULTAR). N.F.
sepulta. N.S. V.B., sin. ntera.
supultadu
part., *sepulto; enterrado.
(SEPULTADO). N.S. V.B.
supultadur
n., *coveiro. (SEPULTADOR). N.S.
V.B.
supultura
n., *cova onde se enterram os
cadveres; tmulo. - i pul na un
supultura ku kobadu na rotca (N.T.)
-. (SEPULTURA). N.F. neol. N.S.
sin. koba 3.
supuzitoriu
n., *medicamento que se introduz
no nus. (SUPOSITRIO). N.S.
V.B.
surbati
v., *beber aos sorvos e
ruidosamente. - i na surbati kaldu -
(SORVER). N.S. V.A.
surdu
1.adj., *que est privado do sentido
da audio. - Kilis ke segu e na
odja, kilis ke surdu na obi (N.T.) -.
(SURDO).
2.n., *pessoa que no ouve ou ouve
pouco. - i kura segus, i lantanda
mortus i pui pa mankus ianda, pa
surdus obi (L.S.) -.
surdu-mudu
adj., *que surdo e mudo ao
mesmo tempo. - Spiritu surdu-mudu,
ami ku mandau, sai nel! (N.T.) -.
(SURDO-MUDO). N.M. lexia
composta.
surni 1
v., *fazer um trabalho temporrio ou
precrio. - Na ora ki bu folga, bu
pudi surni (J.S.) -. N.F. Francs
580
journe que significa um dia de
trabalho. N.S. sin. fasi surni.
surni 2
n., *contrato temporrio; biscate;
diz-se de qualquer trabalho
temporrio feito para aguentar o
custo da vida quotidiana. - Surni i ka
tarbadju, nin labaremu i ka
vensimentu (J.S.) -. N.F. Francs
journe. N.S. fasi surni.
surprindi
v.tr., *aparecer de repente a; causar
surpresa a; pasmar. - Es mundu di
sabidu, mundu nobu ku surprindiu
(G.F.) -. (SURPREENDER). N.F.
neol.
suru-suru
v., *conversar baixo criticando. N.M.
redobro. N.S. V.A.
susa
v., *tornar sujo; tornar menos puro. -
Fulanu i susa boka, i ka kume siti
(L.A.) -. (SUJAR).
susadu
part., *sujo. (SUJADO). N.S. V.B.
susadur
n., *aquele que suja. (SUJADOR).
N.S. V.B.
susedi
v.intr., *acontecer; realizar-se. - ora
ku bu fidju na lanta, ka sukundil
nada di tudu akontisimentu ke pudi
bin bin susedi ku el (IN96) -.
(SUCEDER). N.F. neol., susudi.
N.S. sin. kuntisi.
susega
1.v.tr., *acalmar; tranquilizar. - n
sinti un bentu manhus na susegan
(E.D.) -. (SOSSEGAR). N.F. sisiga.
2.v.intr., *ter sossego; descansar. -
Sinta bu susega, mindjor dia i na
bin, el ku no na pera (T.T.) -.
susegadu
part., *que no tem agitao;
tranquilo; calmo. - Bo buska ten un
vida susegadu (N.T.) -.
(SOSSEGADO). N.F. sisigadu.
susegu
n., *calma; tranquilidade; paz. - Ora
ki vingansa ten, susegu ka ta pudi
gasidja (R95) -. (SOSSEGO).
susesu
n., *bom resultado; xito. - na
kualker parti di mundu ki ka ten lei,
nunka kil tera i ka na ten susesu
(R98) -. (SUCESSO). N.F. neol.
susidadi
n., *falta de limpeza; imundcie. - si
bu ka pui tampu, susidadi ku
muskitus na ientra na iagu (Igr.I.) -.
(SUJIDADE). N.F. vd. susudadi.
suspenson
1.n., *interrupo; privao
temporria de exerccios. - dus
djugu di suspenson (R95) -.
(SUSPENSO). N.F. neol.
2.n., *conjuntos de molas que
suportam o chassi e que servem
para atenuar as oscilaes.
suspiru
n., *respirao mais ou menos
prolongada; anseio. (SUSPIRO).
N.S. V.B.
sustenta
1.v.tr., *aguentar o peso de;
suportar; animar; alimentar. - un
alguin ke na ganha dus mil skudus
na tempu kolonial i pudi sustenta si
kaza (IN96) -. (SUSTENTAR). N.F.
neol.
2.v.pron., *conservar-se firme;
resistir. - no pidi pa e susega, e
tarbadja e sustenta se kabesa (N.T.)
-. (SUSTENTAR-SE).
sustentadu
1.part., *segurado; suportado;
alimentado; firme. - i bai pa lala, na
si lugar nunde ki na sustentadu tris
anu i meiu (N.T.) -.
(SUSTENTADO).
2.adj., *firme; vivel; sustentvel. -
dizinvolvimentu sustentadu (R99) -.
sustentadur
n., *aquele que protege.
(SUSTENTADOR). N.S. V.B.
sustentamentu
n., *sustentao; alimento; amparo.
(SUSTENTAMENTO). N.S. V.B.
sustentu
n., *proteco; alimento. -
581
tarbadjaduris ten diritu di se
sustentu (N.T.) -. (SUSTENTO).
N.F. neol.
sustu
n., *medo provocado por algo
imprevisto; temor; sobressalto. - Ami
n ka kirsi di pisadelu pa pisadelu, ku
sustu di kada tiru ku fuguiadu (O.S.)
-. (SUSTO). N.F. neol.
susu 1
1.adj., *que no est limpo; srdido;
manchado. - Kaza di Serpenti i susu
suma n ka sibi ke (T.M.) -. (SUJO).
N.S. susu korson; sin.
kontaminadu.
2.adj., *desonesto; suspeito. - djuis
ku susu ka ta limpu (H.M.) -.
Susu 2
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Sosso,
pertencente ao grupo lingustico
Mande Fu ou do Sul, da subfamlia
Mande. (SOSSO). N.S. V.B., sin.
Djalonka.
susu kabesa
coloc., *diz-se de uma pessoa de
ms intenes. - Bu garandi oh, bu
susu kabesa oh (N.Me.) -. (deriv. DE
CABEA SUJA). N.S. ant. limpu
kabesa.
susu korson
coloc., *diz-se de uma pessoa m. -
Anton bu parenti na bin fala kuma
ami n susu korson, n disau muri
(T.M.) -. (deriv. CORAO SUJO).
N.S. ant. limpu korson.
susudadi
n., - susudadi i fonti di duensa (R95)
-. (SUJIDADE). N.F. susidadi.
susudadi di oredja
n., *cera dos ouvidos; cerume,
cermen. (deriv. SUJIDADE DE
ORELHA). N.M. lexia complexa.
N.S. V.A.
susudi
v., (SUCEDER). N.F. arc., vd.
susedi. N.S. V.B.
suta
v., *punir com aoite; bater;
espancar. - si bu ka suta muela bu
ka na pudi tira ki parti risu (R96) -.
(AOITAR; AOUTAR). N.S. suta
hipernimo de AOITAR e de
ESPANCAR; suta iagu, sin. da
latida.
suta iagu
coloc., *beber bebidas alcolicas. - I
risolvi bai pa un bar pa ba suta iagu
pa pudi raparti kansera di foronta
(Cecomes) -. (deriv. AOITAR A
GUA).
sutadu
part., *punido com aoite;
espancado. - e ta sutadu di tudu
koldadi manera (P.dosS.) -.
(AOITADO).
sutadur
n., *que castiga com aoite. - bispu
ku sedu nkargadu di kaza di Deus i
dibi di sedu sin kulpa, i ka dibi di
sedu alguin sutadur (N.T.) -.
(AOITADOR).
suti 1
v., *pr, fazendo presso. - i ba
buska padja i bin suti bas di kil lenha
ki ruma i miti fugu (A.P.) -. (deriv.
AOITAR).
suti 2
n., *castigo com aoite; palmada;
chicotada. - Disintindimentu na bin,
suti na mati, alau dja ku un bruta di
sufrimentu (R95) -. (deriv.AOITE).
N.S. suti hipernimo de
CHICOTADA e de PANCADA.
sution
n., *pea de vesturio feminino que
suporta os seios; porta-seios;
corpete; soutien. - Badjudas ta odja
disfilis di skolas di samba di Rio di
Janeiro i e ta sai tambe na imita;
badjudas ki ta disa mama fora sin
sution (P.dosS.) -. (SOUTI). N.F.
neol. N.S. sin. kurpinhu.
suur
1.n., *lquido incolor que eliminado
atravs os poros da pele. (SUOR).
N.F. oxtona, suor. N.S. sin. kalur.
2.n., *; grande esforo; sacrifcio. -
Nhu urdinha suur di sangui di Guine
(N.Me.) -. N.F. fig.
582

T, t
*Vigsima terceira letra ou grafema
do alfabeto que representa o
fonema [oclusiva surda dental]. (T).
ta
1.v.aux., *verbo auxiliar que indica o
aspecto habitual nos verbos.
Parmanha i ta bai tira binhu i na
lebal pa garandis (F.M.) - Alguin ta
kiri badjuda i ta namora ku el i ka ta
dicha pape sibi (IN96) -.
2.v.aux., *verbo auxiliar que indica o
aspecto contnuo nos verbos. - i
misti lus garandi ku na ta lumia tera
(L.S.) - i ka kuma n na ta pensa son
na no skola (IN96) -.
tabaku
1.n., *planta herbcea da famlia
das Solanceas, cujas folhas se
empregam para fumar ou cheirar.
(TABACO). N.S. n.v. Solanum
tabaco.
2.n., *as folhas de tabaco
preparadas. - Ami n tene tabaku ma
n ka tene kanhutu ku fugu (L.S.) -.
N.S. fodja di tabaku; tcera tabaku;
sin. padja di kema pitu; sin.
sabataba.
3.n. kabesa di tabaku, *conjunto de
cinco folhas de tabaco amarradas
por meio de uma sexta folha mais
pequena. (deriv. CABEA DE
TABACO). N.M. lexia complexa.
tabanka
n., *aldeia; povoao. - djintis tudu
sai di tabanka e bai pa matu (N.M.) -
. (TABANCA). N.F. Guin., Temne
ta-banka que significa
fortificaes. N.S. antigamente
tabanka significava local defendido
por paliada em estacaria de pau-a-
pique ou com fosso.
tabanka-garandi
n., *vila; cidade. - Djintis e na fasi
son festa na tabanka-garandi tudu
pabia pilotu i tiradu (C.V.) -. (deriv.
TABANCA GRANDE). N.F. Guin.
N.M. lexia composta.
tabankasinhu
n.dim., *diminutivo de tabanca;
pequena aldeia ou povoao. -
manera ki duentis tciuba dja na kasa
di Nhu Balenti, el propi manda
kumpu un tabankasinhu pa duentis
(F.M.) -. (deriv. TABANCA). N.F.
Guin.
tabela
n., *pequeno quadro ou tbua onde
se incluem nomes de pessoas ou
coisas; tarifa; horrio. - Rapas ka
teneba tabela di presu (R95) -.
(TABELA).
taberna
n., *casa onde se vendem bebidas e
comidas; tasca. - Es bida n ka na
disal sin, na taberna, nha bida n ka
na lebal son ku kopu (R.S.) -.
(TABERNA).
tabua
n., - bu ta aprindi kuma ki un pregu
ta pregadu na tabua (IN96) -.
(TBUA). N.F. proparoxtona, neol.,
vd. tagua.
tabuada
n., (TABUADA). N. F. neol., vd.
taguada. N.S. V.B.
tabule
n., *tambor de grande porte
utilizados pelos povos islamizados. -
Dipus ki rei toka tabule, djintis ruma
tudu (T.M.) -. N.F. oxtona;
Mandinga tbulle, que designa o
tambor da mesquita.
tabuleru
n., *quadro de madeira para o jogo
de dama ou de outro jogo.
(TABULEIRO). N.S. V.B.
tacha
n., *imposto; percentagem. - Tacha
di analfabetus i di 88,8%, konformu
numerus ki dadu na boletin spesial
di komison nasional di ileisons, 1994
(P.dosS.) -. (TAXA). N.F. neol.
tadja
1.v.tr., *impedir a passagem de;
interromper; proteger. - Liti di mame
i ta tadja mininus o i ta livra mininu
di panha manga di duensa (R96) -.
583
(ATALHAR).
2.v.tr., *tapar; vedar. - I bon pa tadja
fonti ku arami (Igr.I.) -. N.S. tadja
hipernimo de ATALHAR e de
VEDAR; TALHAR, que significa
cortar, tem o equivalente korta.
tadja prenha
coloc., * evitar engravidar. (deriv.
ATALHAR DE EMPRENHAR). N.S.
V.M.
tadjadera
n., *proteco; escudo. - Abo bu na
bin pa mi ku spada, ku kanhaku, ku
tadjadera (Igr.I.) -. (ATALHADOR;
ATALHADEIRA). N.S.
TALHADEIRA significa instrumento
com que se talha e ATALHADEIRA
significa instrumento com que
obstrui ou obstri; sin. djarga.
tadjadu
part., *cortado; protegido; tapado. -
Se pitu tadjadu ku un armadura
suma feru, ku tcomadu kurasa
(N.T.) -. (TALHADO).
tadju
n., *feio; forma. - I un festival di
ronka kurpu, ronka mama, ronka
tadju, ronka ropa (Dj.) -. (TALHO).
tafal-tafal
v., *fazer trafulhices; enganar. - i
tafal-tafalin -. N.F. oxtona,
Mandinga tfalitafali que significa
mudar ou alterar os planos. N.M.
redobro. N.S. V.A.
tafodja
1.v., (ATAFULHAR; TAFULHAR).
N.F. proparoxtona, vd. tofodja.
N.S. V.A.
tagara
n., *espcie de recipiente redondo e
raso fabricado com a madeira de
pau-tagarra; tigela. - Anta balai ku
tagara ki ma sabi uerengui ku el?
(J.S.) -. (deriv. PAU-TAGARRA).
tagua
n., *pea relativamente fina que se
obtm do desdobramento dos toros
de madeira. - bu pudi uza padas di
tagua (Igr.I.) -. (TBUA). N.F.
proparoxtona, tabua.
taguada
1.n., *quadro de algarismos para o
ensino e aprendizagem das
operaes aritmticas; primeiro livro
por que se aprende a contar. -
Taguada di dibidi (Cenfa) -.
(TABUADA). N.F. tabuada.
2.n. taguada di dobra kantu bias,
*quadro de algarismos da operao
aritmtica de multiplicao. (deriv.
TABUADA DE DOBRAR QUANTAS
VIAGENS).
3.n. taguada di dibidi, *quadro de
algarismos da operao aritmtica
de diviso. (deriv. TABUADA DE
DIVIDIR)
taguasinhu
n.dim., *diminutivo de tbua;
tabuinha. - I pidi un taguasinhu, i
skirbi: si nomi i Djon (N.T.) -. (deriv.
TBUA).
taipu
n., *lama argilosa utilizada no
levantamento de paredes; a
maneira de fabricar paredes com
lama que secada ao sol. (TAIPA).
N.F. proparoxtona. N.S. V.B.
taka 1
1.v., *engordar; engrossar. - Si bu
ka ta fasi tarbadju risu, ma bu ta
kume e kusa tciu, bu na taka dimas!
(Igr.I.) -. (deriv. ATACAR). N.S.
(ATACAR), em sentido figurado,
significa encher ou atestar.
2.v., taka mus, *ser muito gordo ou
forte.
taka 2
v.tr., *assaltar; ir contra algum para
destru-lo; afrontar. - duensa bai
takal la i muri (F.M.) -. (ATACAR).
N.F. vd. ataka.
taka 3
v., *abotoar; atar; ligar. (ATACAR).
N.S. V.B., taka boton; ant. distaka.
taka boton
coloc., *abotoar; pregar botes.
(deriv. ATACAR BOTES). N.S.
V.B.
takadu
part., *unido; ligado; engordado.
584
(ATACADO). N.S. V.B., ant.
distakadu.
takon
n., *salincia da sola do calado ao
lado do calcanhar. (TACO). N.S.
V.B.
tal 1
det.dem., *adjectivo demonstrativo
que significa este, esse ou aquele. -
izersitu tcomadu pa tal setor, bu
pega si tras (C.P.) -. (TAL). N.F.
neol.
tal 2
quant., *elemento de um numeral
que indica a parte que no se
conhece. - n tciga tabanka di nha
pape, parti di duas i tal (N.M.) -.
(TAL). N.F. neol.
talbes
adv., - talbes un dia speransa pudi
bin ten (Cecomes) -. (TALVEZ). N.F.
arc., vd. talves.
talion
n., *poro de terreno, de medida
varivel, concedida pela cmara
municipal. (deriv. TALHO). N.S. V.A.
talku
n., *p muito utilizado em farmcias
e na cosmtica. (TALCO). N.F. neol.
N.S. V.B.
talves
adv., *advrbio de dvida;
porventura. - Bo fasi de, talves
alguin ta bin panha kalker kusa
(F.J.) -. (TALVEZ). N.F. oxtona,
talbes; talabes.
tama
v.tr., (TOMAR). N.F. arc., vd. toma.
N.S. V.B.
tamanhu
n., *dimenso; grandeza; volume. -
bu na disidi kal tamanhu di tanki ku
bu misti (Igr.I.) -. (TAMANHO). N.F.
neol.
tamara Deus!
loc.interj., *interjeio que exprime
[desejo]; oxal!; queira Deus!. N.S.
V.B., sin. paransa Deus!.
tambakumba
n., *espcie de sorva, muito comum
na Guin-Bissau. - Si bu sibi kuma
bu ka ten bon porta, ka bu nguli
kuku di tambakumba (L.A.) -. N.S.
n.v. Parinari macrophylla; kor di
tambakumba.
tambarina
1.n., *fruto da tamarindeira, planta
da famlia das Leguminosas, cuja
polpa das vagens usada no
fabrico de sorvete. (TAMBARINDO).
N.S. n.v. da planta Tamarindus
indica.
2.n., *nome de uma feira de Bissau.
- na fera di Tambarina, ki fera di
kirintin lungu di Titininha, djintis so
na fasi diskarna (R98) -.
tambe
- El ku manda tambe pres di
merkadurias mas ta karu (P.dosS.) -
. (TAMBM). N.F. paroxtona, neol.,
vd. tambi.
tambi
adv., *advrbio de incluso; do
mesmo modo; igualmente. - lei
tambi ta rispundi e kistons (R95) - i
ten tan kilis ku ta bai kumpra un
koldadi di bistidu ku ta kumpudu na
tcon di Bidjugus (A.C.) -.
(TAMBM). N.F. tan 2; tambe.
tambra
n., *fruto da tamareira ou datileira ou
palmeira-das-igrejas; dtil. - kil
labius mornadus gustu di tambra na
di mi modjadus (E.D.) -. (TMARA).
N.F. proparoxtona; Mandinga
tmaree que designa esse fruto.
N.S. n.v. da planta: Phoenix
dactylfera.
tambur
n., *instrumento musical de
percusso formado por uma caixa
cilndrica com pele esticada em um
ou ambos os tampos. - bu diskisi
kuma tambur di futuseru ora ki na
toka, si abo i ka futuseru, bu na ta
djubi son badju i bu disa futuseru
padja (C.V.) -. (TAMBOR). N.S.
tambur hipnimo de TAMBOR,
que significa tambm recipiente de
gasolina, cujo equivalente tanki.
585
tampu
n., *pea mvel com que se tapa um
recipiente; testo; tampo. - Kubri bu
tanki ku un tampu di madera (Igr.I.) -
. (TAMPA).
tan 1
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de acrescentar o sentido
[certeza]. - Ma anos tan no ka pudi
fika sin, di brasu kruzadu (R95) -
purke i ten ku ba fasi tan kil ki ntindi
(IN96) -.
tan 2
adv., *forma de truncamento do
advrbio tambi. - fera grandi i ta
tcomadu tan fera di koperantis pabia
na bardadi e mas ta bai la (P.dosS.)
-. (TAMBM). N.F. vd. tambi.
Tanda
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Tanda,
pertencente ao grupo lingustico
Norte Tanda-Jaad-Nun, da
subfamlia Oeste-atlntica.
(TANDA). N.S. V.A.
tanga
n., *pea de fato de banho de
tamanho reduzido. - N bin pa ronka
tanga, ronka tanga (R.S.) -.
(TANGA). N.F. neol.
tanguma
n., *intrprete; nome dado s
mulheres dos lanados ou dos
comerciantes dos sculos XV-XVIII
na Costa ocidental africana. N.F.
proparoxtona; rabe tarjuma que
significa traduzir; tunguma. N.S.
V.B.; targuman era o nome dado
aos intrpretes das Embaixadas
europeias no Oriente nos sculos
XIII-XV.
tanjelina
n., *fruto da planta de tangerineira
ou tangerina, da famlia das
Rutceas. (TANGERINA). N.S. V.A.,
n.v. da planta: Citrus
mandaurensis.
tanki
1.n., *bido; vasilha metlica,
cilndrica, de grande capacidade;
tambor. - No kumpra un tanki di
gazoliu (R95) -. (TANQUE).
2.n., *reservatrio. - Pa fasi tanki
suma es, bu ka na pirsisa simentu
tciu, pabia arami ta da forsa pa tanki
(Igr.I.) -.
tankoi
n., *espcie de antlope-bfalo. -
Elis tudu e tene sintidu nun son, ke
ta tcoma tankoi (rasa di gazela); kuri
nin un son ka mas el (P.B.) -. N.F.
paroxtona. N.S. n.v. Pulabis
major.
tantu
1.adv., *advrbio de quantidade;
to; de tal modo; em to grande
quantidade. - Tantu kil la ta mostra
korajen di no populason pa kil lala
tudu (C.P.) - E ka ntindi nin palabras
ke na fala, nin asuntu ke na afirma
ku tantu konfiansa (N:T:) -.
(TANTO).
2.adv., *advrbio de quantidade
utilizado na formao do
comparativo de igualdade. - tantu
kilis di prasa suma kilis di matu
(N.T.) - tantu kilis ku sibi lei, suma
kilis ku ka sibi (N.T.) -. (TANTO).
tapa
1.v.tr., *cobrir com tampa; fechar;
entupir. - bu tapa kaserola diritu
(R95) -. (TAPAR).
2.v.tr., *fazer uma vedao; cercar.
3.v.intr., *desaparecer; perder-se de
vista. - I rakua i bin sukundi i tapa un
bokadu (T.M.) -.
4.v.intr., *ser obstrudo; cobrir-se. -
Bu oredjas tapa, bu udjus sega
(J.D.) -.
tapa rostu ku mon
coloc., *proteger-se; envergonhar-
se. (deriv. TAPAR O ROSTO COM
AS MOS). N.S. V.B.
tapa-tapa
v., *tentar consertar ou cobrir os
buracos. - e ta leba un bokadu di
tagua e ta bai tapa-tapa ku el puntu,
ora ki pasa dus, tris karus i ta torna
kai dentru di iagu (R95) -. (deriv.
TAPAR). N.M. redobro.
586
tapada 1
n., *vedao; cercado; quintal
vedado a sebe viva ou a estacaria
de pau-a-pique. - I ba sukundi na
tapada, kau ke ta laba kurpu nel, i
ba sukundi la (T.M.) -. (TAPADA;
TAPADO). N.F. tapadu. N.S. sin.
vedason.
tapada 2
n., *acto de bater com a ponta do p
em um obstculo. - Si bu da tapada,
ka bu suta kau ku bu bati pitu nel
(T.M.) -. (TOPADA). N.S. da
tapada.
tapadu
1.part., *coberto com tampo;
fechado. - kaverna garandi ku
tapadu boka ku pedra (N.T.) -.
(TAPADO).
2.n., *vedao. - Tapadu fraku, la ku
ta kambadu nel (L.A.) -. (TAPADA).
N.F. vd. tapada.
tapona
n., *pancada com a mo na cabea;
bofetada. - utru dal tapona, utru na
dal pontape (T.M.) -. (TAPONA).
N.F. neol.
taponia
v., *bater com a mo aberta na
cabea; dar uma tapona. (deriv.
TAPONA). N.F. proparoxtona. N.S.
V.B.
tara 1
1.v.tr., *pesar para calcular a tara.
2.v.intr., *ficar ou agir como louco. -
Karnel i taraba ku raiba (F.J.) -.
(TARAR).
tara 2
1.n., *peso do recipiente. (TARA).
2.n., *mancha; defeito. (TARA). N.S.
V.B.
tara 3
n., *variedade de palmeira, cujas
folhas so utilizadas no fabrico de
esteiras; rfia. - E ratca tara e misti
nutru e ruma kasamenti (F.M.) -.
(TARA). N.F. Guin. N.S. n.v.
Raphia exica; ratca tara; sin. rafia
2.
taradu
1.part., *com adjunto o peso da tara.
(TARADO).
2.adj., *algum com defeito.
(TARADO). N.S. V.B.
tarafe
1.n., *as rvores que crescem ao
longo dos terrenos alagados
periodicamente pelas mars. - si bu
foga na iagu, nin ki padja di tarafe
ke na pasa, bu ta pega nel, bu ta
kuda kuma i pudi salbau (C.P.) -.
(deriv. PAU-TARRAFE). N.F. tarafi.
N.S. n.v. Luguncularia racemosa;
Avicennia africana; Rhizophora
mangle; santcu di tarafe.
2.n., *zona marginal de esturios e
rios sujeitos s mars. - ninguin ka
osaba dja vivi dentru di tabanka,
tudu mundu muda pa tarafe, tudu
mundu muda pa matu (C.P.) -.
(TARRAFE).
tarafi
n., - I bai korta tarafi (L.S.) -. (deriv.
PAU-TARRAFE). N.F. vd. tarafe.
taranta
1.v.tr., *desnortear. - Udjus di fala
mansu, mon ku ialsa, pa n tarantan
sintidu ku alma sin rumu (O.S.) -.
(ATARANTAR). N.S. sin. disnortia.
2.v.intr., *atrapalhar-se; perder a
presena de esprito. - Lubu taranta
kil ora (F.J.) -. (ATARANTAR-SE).
tarbadja
1.v.tr., *lavrar; manipular; aplicar
trabalho a. - kil djintis ke dadu
terenu e tarbadja, e tarbadja terenu,
gos fruta na da dja (R95) -.
(TRABALHAR). N.F. trabadja.
2.v.intr., *exercer uma actividade;
executar uma tarefa. - Mames ku ta
tarbadja fora di kasa e pirsisa
lisensa di maternidadi (R96) -.
tarbadjadu
part., *lavrado; feito com arte e
cuidado; manipulado. - Tagara ma
ten sirbintia di ki balai: i ta
tarbadjadu ku el suma balai (J.S.) -.
(TRABALHADO).
tarbadjadur
n., *pessoa que trabalha;
587
empregado; operrio; obreiro. - Un
tarbadjadur i mersi pagamentu
(N.T.) -. (TRABALHADOR). N.F.
trabadjadur. N.M. n.pl.
tarbadjaduris. N.S. sin. operariu.
tarbadju
1.n., *exerccio de actividade
humana produtiva; labor; ocupao,
servio. - Si un alguin tene tarbadju,
e ta djunta tudu na tabanka e bai
tarbadja par el (N.M.) -.
(TRABALHO). N.F. trabadju. N.S.
sin. obra.
2.n., *dificuldade. - Nega no kabesa
i ka un tarbadju pikininu, i ta kustanu
tciu (L.S.) -.
tarbadju pa kasa
n., *exerccio ou trabalho escolar
para fazer fora da escola. (deriv.
TRABALHO PARA A CASA). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
tarbalhozu
adj., *que causa muita fadiga; difcil
- Kila la i tarbalhozu (R95) -.
(TRABALHOSO). N.F. neol. N.S.
sin. kansadu.
tarbesa
v.tr., - i ba buska es po kumpridu
tudu i bin tarbesa riba di ki koba i pui
padja seku tok i kubril (T.M.) -.
(ATRAVESSAR; TRAVESSAR).
N.F. vd. terbesa 1.
tarda
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito de durao
prolongada de uma aco ou
estado. - n tarda kontal kuma ami n
mas el (T.M.) - es tarda seduba dja
un kustumu di nos (Igr.I.) -.
(TARDAR).
2.v.intr., *demorar; vir tarde. - I ka
tarda omis di karetas bin si tras
(P.dosS.) - Tarda ku Lubu sibi kusas
djingui (T.M.) - N tarda pa odjal
(C.V.) -. (TARDAR). N.S. tarda o
equivalente de TARDAR, v.intr., e
tardanta o equivalente de
TARDAR, v.tr.; i ka na tarda; tarda
o tarda.
tarda o tarda
loc.adv., *cedo ou tarde. - Tarda o
tarda (P.B.) -. (deriv. TARDAR OU
TARDAR). N.M. colocao.
tardadu
part., *demorado; adiado.
(TARDADO). N.S. V.B.
tardanta
v.caus., *fazer demorar; adiar. - Alvu
des barajen i pa tardanta iagu nes
parti di riu pa i ka pudi kuri pa mar
(Igr.I.) -. (deriv. TARDAR). N.S.
tardanta o equivalente de
TARDAR, v.tr., e tarda o
equivalente de TARDAR, v.intr.
tardi
n., *espao de tempo entre o meio-
dia e o anoitecer. - Un tardi, otca sol
na sukundi, Djokin ku Bisenti sai
montia (Dea) -. (TARDE). N.S. bo
tardi; di tardi; mas tardi.
tardinhu
n.dim., *as ltimas horas da tarde. -
Ora ku bo na ulili matu, i dibi di sedu
tardinhu ora ku sol fria (C.V.) -.
(TARDINHA). N.S. di tardinhu.
tarefa
n., *qualquer trabalho; iniciativa;
responsabilidade. - I un di tarefa ki
sta na statutu di organizason (IN96)
-. (TAREFA).
tarpadja
1.v.tr., *perturbar; pr em desordem.
- Li ki no tarpadja no sai (R98) -.
(ATRAPALHAR). N.F. trapadja.
2.v.intr., *atarantar-se; perder o
sangue-frio. - Arus ku ta pui djintis
tarpadja: arus ta dividi djorsons,
arus ta dana kasamenti (IN84) -.
(ATRAPALHAR-SE).
tarpadjada
n., *confuso; atrapalhao.
(TRAPALHADA). N.S. V.B., sin.
tarpadjamentu.
tarpadjadu
part., *diz-se de uma pessoa difcil,
confusa ou de mau carcter;
embaraado. - i ta fika tarpadjadu
na si sintidu (N.T.) -.
(ATRAPALHADO).
tarpadjadur
588
n., *aquele que causa desordem.
(ATRAPALHADOR). N.S. V.B.
tarpadjamentu
n., *embarao; confuso;
atrapalhao. - Ki omis ku kria
tarpadjamentu na tudu parti e tciga li
tambi (N.T.) -. (deriv.
ATRAPALHAR). N.S. sin.
tarpadjada.
tarpadjon
1.n., *trapaceiro. (TRAPALHO).
2.n., *trapo grande. (TRAPALHO).
N.S. V.B.
tarpasa 1
v., *enganar; defraudar.
(TRAPACEAR). N.S. V.B.
tarpasa 2
n., *manobra astuciosa que tem em
vista enganar algum; engano;
burla. - I misti kaba ku tarpasa
(L.Cat.) -. (TRAPAA). N.F.
trapasa. N.S. sin. nganu; sin.
burla.
tarpaseru
adj., *embusteiro; trapalho. - i
tenba un furadur tarpaseru, ma djiru
suma el ka ten (A.P.) -.
(TRAPACEIRO). N.F. trapaseru.
tarsadu
n., *instrumento de corte, muito
utilizado nos trabalhos agrcolas;
catana; machete. - Omis garandis
ku mindjeris, tudu, sai ku se
manduku ku tarsadu pa tira Tuga
(C.P.) -. (TERADO).
tartaruga
n., - Tartaruga nega konsidjus di
ermon garandi di Djon (L.S.) -.
(TARTARUGA). N.F. neol., vd.
tataruga.
tas
intens., *adjunto de intensidade que
especifica o sentido de justeza ou
de propriedade. - I kibi na bos tas
(A.S.) -. N.S. sin. rek.
tasa
1.n., *competio desportiva, cujo
prmio uma taa. - kuartus di final
di tasa (R95) -. (TAA). N.F. neol.
2.n., *copo com p alto,
normalmente utilizado para beber
champanhe ou espumante.
tasi
n., (TXI). N.F. vd. taxi. N.S. V.B.
tataruga
n., *nome vulgar dado a rpteis
quelnios que tm corpo oval
envolvido por uma carapaa
constituda por placas sseas. -
Tataruga kuma i misti badja, ma i ka
ten rabada (L.A.) -. (TARTARUGA).
N.F. tartaruga. N.S. tataruga di
tera; tataruga-verdi.
tataruga di tera
n., *anfbio da famlia dos
Testudindeos, chamado cgado ou
sapo-concho. (deriv. TARTARUGA
TERRESTRE). N.M. lexia complexa.
N.S. V.B.
tataruga-verdi
n., *grande tartaruga marinha, que
tem concha esverdeada ou cor de
azeitona. (TARTARUGA-VERDE).
N.M. lexia composta. N.S. V.A., n.v
Chelonia mydas.
tatca
n., *recipiente largo e pouco fundo,
com asas, que se usa para
cozinhar. - Bu na laba kasirola ku bu
sibi bu na kusinha nel, si kasirola o
si tatca o si kaleron (R95) -.
(TACHO).
taxi
n., *veculo automvel destinado ao
transporte de passageiros. - N na
kumpanhau, no panha taxi
(Cecomes) -. (TXI). N.F. tasi.
taxista
n., *pessoa que conduz um txi. - I
ten tambe taxista ki ta seta da buleia
o leba pasajerus ki ta pidi pabia e ka
tene dinheru kompletu pa paga
(P.dosS.) -. (TAXISTA).
te
1.adv., *advrbio de incluso; ainda;
mesmo. - No ta odja kuma te na
mininu pikininu sibiba kal ki valur di
Cabral (C.P.)- kusa ku pudi te fasil
pasa mal (Igr.I.) -. (AT). N.F. ate.
2.con., *preposio que significa
589
[limite]. - e programa, si kontra bu ta
obil te aos? (R95) - i pirdi fala te dia
ke i kansa i muri (T.M.) -. (AT).
te gosi
loc.adv., *at hoje; at este
momento. - N misti fala kuma
finansiamentu te gosi ka ten (R95) -.
(deriv. AT AGORA).
te logu
coloc., *forma de despedida quando
se espera voltar ainda no mesmo
dia. - Obrigadu tia, te logu (J.S.) -.
(AT LOGO).
teinha
n., *nome comum aos peixes
ciprnidas, frequentes em guas
costeiras. - piska teinha (P.B.) -.
(TAINHA). N.F. paroxtona. N.S. n.v.
Liza ramada; kakandja; rabu
burmedju.
teknika
n., *conjunto de processos
empregues numa arte, cincia ou
profisso; habilidade. - E aprindi
teknika di adubason, di irigason
(R98) -. (TCNICA). N.F.
proparoxtona, neol.
tekniku
1.adj., *especializado; experiente. -
kuadrus teknikus (IN96) -.
(TCNICO). N.F. proparoxtona,
neol.
2.n., *indivduo versado numa arte
ou numa tcnica; perito. - formason
di teknikus (Igr.I.) -.
teknolojia
n., *conjunto dos conhecimentos
cientficos, processos e mtodos de
qualquer arte. - siensia i teknolojia
(R95) -. (TECNOLOGIA). N.F.
paroxtona, neol.
telefona
v., *comunicar ou falar pelo telefone.
- si bu ka mansiba diritu, bu ka na
tcigaba di telefona li pa partisipa na
programa (R95) -. (TELEFONAR).
N.F. neol.
telefoni
n., *aparelho que transmite a voz
distncia. - Telefoni, i sabi tene
telefoni: dia ku n ten nha kasa
telefoni, nin si na kabesa di kama
telefoni na fika (J.D.) -.
(TELEFONE). N.F. neol.
televizon
1.n., *aparelho receptor de
televiso. - ekran di televizon (R95)
-. (TELEVISOR). N.F. neol.
2.n., *transmisso de imagens de
objectos; estao emissora de
programas televisivos. - diretor di
kadeia di televizon rusu (R95) -.
(TELEVISO). N.F. N.S. televizon
hipernimo de TELEVISOR e de
TELEVISO.
tema 1
v., *porfiar; insistir. - Santcu tema
inda, i kumbida Anonsinhu lutu na
un kau nunde reia mas tciu (F.M.) -.
(TEIMAR).
tema 2
n., *teimosia, obstinao. (TEIMA).
N.S. V.B.
tema 3
n., *assunto a tratar; matria. - No
na bin aborda tema: koperativas
agrikula (IN96) -. (TEMA).
tementi
con., *conjuno subordinativa
temporal que traduz [enquanto]. -
Tementi bu ka na sinti nha tceru na
fugu, sibi kuma n ka muri (T.M.) -.
(deriv. ENTREMENTES).
temos
adj., *insistente; obstinado. - Mindjer
temos, i nega (R95) -. (TEIMOSO).
N.F. oxtona, ntemus.
temosaria
n., *insistncia; obstinao.
(TEIMOSIA). N.F. paroxtona. N.S.
V.B.
temperu
n., *condimento para preparar
molhos. - Purpara ki temperu di
galinha pa bu kunsa bin guizal kel
(R96) -. (TEMPERO). N.S. sin.
mantimenti.
templu
n., *edifcio pblico onde se presta
culto a uma divindade. - N na
590
iandaba na templu, na kasa di Deus
(L.Cat.) -. (TEMPLO). N.F. neol.
tempra 1
1.v.tr., *pr condimento ou tempero
em; condimentar; fortalecer.
(TEMPERAR). N.F. neol.
2.v.intr., *ficar mais saboroso por
meio de especiarias ou
condimentos. - Bu laba galinha
limpu, bu pui na un kaselora, ku na
bin tempral nel (R96) -.
(TEMPERAR-SE).
3.v.intr., *suavizar-se; diz-se da
temperatura que se tornou mais
agradvel. - Kil kasa i ten fugu, ku
ora ku si dunu pegandal, kau tudu ta
tempra (A.P.) -.
tempra 2
1.n., *substncia com que se
tempera a comida. - bu toma sebola
bu kortal rudelas bu pul riba di pis
bu fikal te ora ki tempra entral ben
(N.M.) -. (TEMPERO).
2.n., *banho em que mergulham os
metais para lhes dar consistncia.
(TMPERA). N.S. tempra
hipernimo de TEMPERO e de
TMPERA.
tempradu
1.part., *fortalecido; que ganhou
vigor. - kadaun na tempradu na fugu
(N.T.) -. (TEMPERADO).
2.part., * que levou tempero.
tempransa
n., *moderao; sobriedade.
(TEMPERANA). N.S. V.B.
tempratura
n., *grau de calor de um corpo ou de
um lugar. - Bu ta odja propi kuma no
tene influensia di tempratura di
dizertu na no tera (IN96) -.
(TEMPERATURA). N.F. neol.
tempu
1.n., *medida de durao; parte da
durao ocupada por
acontecimentos. - Anos lambes
tempu ka tenba dja pa no durmi
(N.M.) -. (TEMPO). N.S. roba
tempu; tempu di seku; tempu di
tcuba.
2.n., *poca; poca actual. - Nha
djambadon i di tempu di Nhu baba
(O.S.) -.
3.n., *o estado metereolgico da
atmosfera; estao. - sukuru di
tempu di tcuba (A.B.) -.
4.n., *em gramtica, flexo de um
momento de aco de um verbo.
tempu di seku
n., *a estao sem chuva ou
estao seca, perodo que decorre
de Novembro at Maio. - Na tempu
di seku e ka lestu ku lofi tceben, son
si alguin disdjal (N.M.) -. (deriv.
TEMPO SECO). N.M. lexia
complexa. N.S. ant. tempu di
tcuba.
tempu di tcuba
n., *a estao das chuvas, perodo
que decorre de Maio at Outubro. -
na tempu di tcuba lofi tceben i tudu
dia pabia arus ka ten dja pa kume
(N.M.) -. (deriv. TEMPO DAS
CHUVAS). N.M. lexia complexa.
N.S. ant. tempu di seku.
ten
1.v.intr., *verbo que exprime o sema
[existir], como o equivalente haver
na forma impessoal; existir; ter
lugar; acontecer. - i ten manga del
na fera (P.dosS.) -. (TER). N.S. ten
hipnimo de TER que significa
tambm possuir, cujo equivalente
tene; djitu ka ten!; djitu ten ku
ten!; ten di; ten kabesa; ten ke;
ten ku; ten dipresa; ten presa; ten
pasensa; ten roson; ten ton.
2.v.tr., *como suporte de uma
predicao, exprime tambm o
sema [possuir]. - i ten manga delis i
ka ten korajen (C.P.) -. N.F. vd.
tene.
ten di
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito de [dever]; ser
obrigado a fazer alguma coisa; ter
que. - Si mortu ten di leban, pa i
pera un bokadinhu son; n misti mati
sabura di no tera (D.N.) -. (TER DE;
TER QUE). N.S. sin. dibi di; sin. ten
591
ke.
ten dipresa
1.coloc., *estar com urgncia. - tras
di fera di Bandin, nin ki bu ten
dipresa, i difisil bu pasa la suma ki
bu misti (R95) -. (TER PRESSA).
N.F. ten presa.
2.n., *estar com impacincia; ter
grande necessidade. - i ten dipresa
pa Naninkia tciga (T.M.) -.
ten kabesa
coloc., *ser inteligente; ser hbil; ter
bom senso. - Na mundu di aos kin ki
ten kabesa ta safa (J.S.) -. (deriv.
TER CABEA).
ten ke
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime o conceito de [dever]; ten
de. - e ten ke sai (C.P.) - kil
insinamentu di Afrika bu ten ke ba
insinadu inda na fanadu (IN96) - bu
ten ke tene ki panu limpu (IN96) -.
(TER QUE). N.F. ten ku. N.S. sin.
dibi di; sin. ten di; o auxiliar ten,
indicador da ideia de [existncia],
distingue-se do verbo tene, que
indica a ideia de [posse].
ten ku
v.s.aux., - I ten ku paga un
mensalidadi skolar (R95) -. (TER
QUE). N.F. vd. ten ke. N.S. sin. dibi
di; sin. ten di.
ten pasensa!
1.loc.interj., *interjeio que significa
[desculpe!]; [com licena!]. - Ten
pasensa, n na kumeu (P.B.) -.
(deriv. TER PACINCIA).
2.loc.interj., *interjeio que significa
[por favor!]. - Ten pasensa, disanu
fidjus (R98) -.
ten presa
coloc., *estar impaciente. - Si po
djimi, ka bu ten presa, pabia na tcon
ki na bin kai (L.A.) -. (TER
PRESSA). N.F. neol., vd. ten
dipresa.
ten roson
coloc., *estar dentro da verdade;
agir de maneira justa. - kin ku ten
roson? (P.B.) -. (TER RAZO).
ten ton
coloc., *ser educado; haver estilo. - I
furta uru di tia Maria Tombon, i ka
ten ton! (C.S.) -. (deriv. TER TOM).
tenda
1.n., *barraca de lona para
acampar. - Tenda fika la te na
tempu di Davi (N.T.) -. (TENDA).
2.n., *cortinado veda-mosquitos. -
no uza sempri tenda na no kama
(Cecomes) -. N.S. sin. muskiteru.
tene
1.v.tr., *verbo que exprime o sema
[possuir]; ser dotado de; trazer
consigo. - Djintis bedju tene se
manera di kumpu saia diferenti ku
djinti nobu (N.M.) -. (TER). N.S.
tene hipnimo de TER que
significa tambm existir, cujo
equivalente ten; tene bariga; tene
kabesa.
2.v.tr., *parir; dar luz. - Ki kuatru
irma kadakin tene un fidju matcu
(R98) -.
tene bariga
coloc., *estar grvida. - Uankoki bai
pa si kasa nde ki sinti kuma i tene
bariga (F.M.) -. (deriv. TER
BARRIGA). N.S. sin. sta ku bariga.
tene kabesa
coloc., *ser vidente; ter faculdades
paranormais. - Ami gora n ma
gostaba di tene kabesa, pa n
pudiba ta djusta konta ku futuserus
(J.S.) -. (deriv. TER CABEA).
tene palabra
coloc., *discutir; altercar. - Sapu,
Karanguis ku Kakre e bin tene
palabra garandi entre elis (T.M.) -.
(deriv. TER PALAVRAS). N.S. sin.
djusia.
tenenti-koronel
n., *grau militar imediatamente
inferior ao grau de coronel. - I ka pa
bu sai di akademia bu dadu tenenti-
koronel, bu ka kunsi kombati, bu ka
kunsi guera (R98) -. (TENENTE-
CORONEL). N.F. mil.
tenhi
v., *insultar; faltar ao respeito a
592
algum. - Ka bu tenhin, ka bu
sanhanta bu nunhas (H.M.) -. N.S.,
sin. koba 2.
tenis
1.n., *jogo de origem inglesa,
praticado com raquetas e bola. - na
tenis i na kunsa aos semi-final (R95)
-. (TNIS). N.F. paroxtona, neol.
2.n., *sapatilha de tnis.
tenson
1.n., *excitao; enervamento. - bu
na mitin so nervu, bu na lantandan
tenson na e kau li (R95) -.
(TENSO). N.F. neol.
2.n., *tenso arterial do sangue. -
mesinhu di tenson altu (IN99) -.
3.n., *voltagem em electricidade,
voltagem.
tenta
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime a ideia de esforo at uma
aco acontecer. - sempri tenta
tenel limpu (IN96) - I pa tenta pui
kusas na se dividu lugar (R95) - no
ka dibi di tenta fasi ki ku utru fasi
(IN96) -. (TENTAR). N.S. sin.
topoti.
2.v., *seduzir; experimentar. - Ka bu
tenta Sinhor bu Deus (N.T.) - el
propi i ka ta tenta ninguin (N.T.) -.
tentadu
part., *provado; seduzido; instigado.
- Kadaun i tentadu ora ki si propi
diseju mau na djundal i na ngodal
(N.T.) -. (TENTADO).
tentadur
n., *pessoa que seduz; o Diabo. - N
tenba medu kuma talves tentadur
tenta bos (N.T.) -. (TENTADOR).
N.S. sin. dimoniu.
tentason
n., *prova; induo para o mal;
desejo. - e na kai na tentason di
falta aula pa panti pa djubi djugu
(R95) -. (TENTAO).
tentativa
n., *tentame; ensaio; prova. -
tentativa di golpi di Stadu (R95) -.
(TENTATIVA). N.F. neol.
tep
intens., *adjunto de intensidade para
marcar o grau superlativo ou a
intensidade mxima do processo ou
do estado. N.F. Mandinga tp que
indica o sema [completamente].
N.S. V.A., intci tep.
tera
1.n., *o nosso planeta com 6370 km
de raio mdio; mundo. - Tudu lingu
di tera ta kunsi si nomi (J.L.R.) -.
(TERRA). N.F. neol. N.S. sin. tcon;
fidju di tera; fora di tera; lei di
tera; sai di tera; tataruga di tera;
tera di branku.
2.n., *parte slida do nosso planeta;
solo. - Omi, tcomadu Adon, bin pega
tarbadju di labra tera (Igr.I.) -. N.S.
sin. solu; sin. terenu.
3.n., *pas. - i na djudanu kumpu
tera (R95) -.
tera di branku
n., *Europa; Amrica. (deriv. A
TERRA DOS BRANCOS). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B.
terbesa 1
v., *pr ao travs; cruzar; pr diante.
- Pabia ke n ta sinti na pasu firmi di
djopoti di ki bedju ke na terbesa rua,
si dingui ki dingui ku falta di fiansa?
(O.S.) -. (ATRAVESSAR;
TRAVESSAR). N.F. tarbesa;
travesa.
terbesa 2
n., *pea de madeira que une duas
outras. - I bai korta po di kankra ku
kil di terbesa (L.S.) -. (TRAVESSA).
N.F. tarbesa; travesa; trabesa.
terbesadu
part., *cruzado; posto diante. - mas
dianti i torna kontra ku un kobra
terbesadu na kaminhu (M.K.) -.
(TRAVESSADO; ATRAVESSADO).
tereku
n., *diz-se duma pessoa tola ou
duma coisa muito velha e de pouco
valor; boneco. - i fiu suma tereku
(R95) -. (TARECO). N.F. treku.
terenu
n., *espao de terra; terra arvel. -
Bu bindi ki terenu pa e pres? (N.T.) -
593
. (TERRENO). N.F. neol. N.S. sin.
tcon.
teritoriu
n., *rea de uma jurisdio. - no na
difindi no teritoriu nasional (R98) -.
(TERRITRIO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. teritoriu hipnimo de
TERRITRIO que significa tambm
terreno extenso, cujo equivalente
tcon.
terivel
n., *medonho; assustador; violento.
- i un duensa muitu pirigozu i terivel
(R98) -. (TERRVEL). N.F.
paroxtona, neol.
termomitru
1.n., *instrumento para medir a
temperatura dos corpos.
(TERMMETRO). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *indicao; medida. - Baris i
termomitru des rialidadi (P.dosS.) -.
termu 1
1.n., *limite; fim. (TERMO). N.F.
neol. N.S. pui termu.
2.n., *palavra; vocbulo; expresso.
- na bon sintidu di termu (R95) -.
termu 2
n., *caixa para manter a
temperatura dos alimentos.
(TERMO). N.F. neol. N.S. V.A.
teror
n., *grande medo; pnico. - E kunsa
ku ki teror pa djubi si kila e ta
paraba kil marcha ki luta kunsaba
dja toma (C.P.) -. (TERROR). N.F.
neol.
terorismu
n., *sistema de governo que visa
impor a sua autoridade pelo terror;
tipo de aces de guerra que
provocam insegurana. - Cabral
kuma gosi dja i difisil purke Tuga
kunsa dja mata djinti, kunsa dja fasi
terorismu (C.P.) -. (TERRORISMO).
N.F. neol.
terorista
1.n., *nome dado, durante o
colonialismo, aos combatentes pela
independncia da Guin-Bissau.
(TERRORISTA). N.F. neol.,
tururista.
2.n., *pessoa que age contra o
poder do estado com aces
violentas. - No ka misti no Stadu
susu, i ta diskunfiadu kuma i
terorista, i ta bindi arma (R99) -.
tersa-fera
n., *o segundo dia de trabalho da
semana. - i na fasi anu ermon di
amanha, tersa-fera ki na bin (R95) -.
(TERA-FEIRA). N.M. lexia
composta.
terseru
quant., *nmero ordinal. - Otca ki
kebra terseru selu, nobi terseru
kriatura fala: bin (N.T.) -.
(TERCEIRO). N.F. turseru.
tersu
n., *a tera parte do rosrio; rosrio.
- Orason di tersu (L.Cat.) -.
(TERO).
tesa
1.v.intr., *ficar esticado; ficar rgido. -
Si Pis-kabalu djunda tambe, bu odja
Lifanti tesa (L.S.) -. (ENTESAR;
TESAR). N.F. ntesa. N.S. tesa o
equivalente de ENTESAR, v.intr., e
tesanta hipernimo de ENTESAR,
v.tr.
2.v., *pr tempero e ferver algum
tempo a carne ou o peixe para
retardar a sua conservao at o
dia seguinte. N.S. sin. santani.
tesanta
v.caus., *continuar a tornar forte ou
rijo; continuar a esticar. - bo tesanta
bo korson (N.T.) -. (deriv.
ENTESAR). N.F. ntesanta. N.S.
tesanta hipernimo de ENTESAR,
v.tr., e tesa o equivalente de
ENTESAR, v.intr.
tesanta kurpu
coloc., *esticar o corpo. (deriv.
ENTESAR O CORPO). N.S. V.M.,
sin. tesunti kurpu.
testa
1.n., *parte superior do rosto;
cabea. - djudju na tcon, kalur na
testa (L.Cat.) -. (TESTA). N.F. neol.
594
2.n., *fronte. - Pankada di testa
sangui ka ta kuri pa totis (L.A.) -.
testamentu
1.n., *documento em que uma
pessoa dispe, para depois da sua
morte, de todos os seus bens. - Si
un omi fasi testamentu, ninguin ka
pudi padjigal nin buri utru kusa
(N.T.) -. (TESTAMENTO). N.F. neol.
2.n., Bedju Testamentu, *conjunto
dos livros da Bblia, anteriores a
Cristo. - Bedju Testamentu ta
mostranu manga di kusa aserka di
Kristu (Igr.I.) -. (VELHO
TESTAMENTO).
3.n., Nobu Testamentu, *conjunto
dos livros da Bblia, posteriores a
Cristo. - Tudu skritura, Bedju ku
Nobu Testamentu, i sta unidu na
Kristu (Igr.I.) -. (NOVO
TESTAMENTO).
testifika
v., *testemunhar; atestar; confirmar.
- nha pape, ku mandan, tambi i
testifika di mi (N.T.) -.
(TESTIFICAR). N.F. neol. N.S. sin.
tustumunha 1.
testu 1
n., *tampa para vasilha; bacia de
barro. (TESTO). N.S. V.B.
testu 2
n., *parte de um livro; livro escolar. -
Nha gardisimintu na bai amadu
ermon ku kolabora ku mi ne
tarbadju, ku kuridjil, dipus i
selesiona testus (Igr.I.) -. (TEXTO).
tesu
adj., *esticado; inflexvel. - I maral te
na si garganti, i maral tesu (L.S.) -.
(TESO). N.S. mara tesu; pega
tesu.
tesunti kurpu
coloc., *esticar o corpo. (deriv.
TESO + CORPO). N.S. V.M., sin.
tesanta kurpu.
tetanu
n., *doena causada por um bacilo,
que entra no organismo atravs de
uma ferida em contacto com
objectos contaminados. - bu barsina
tambi kontra tetanu (Igr.I.) -.
(TTANO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. sin. duensa di santcu.
tetu
n., *face superior interna de um
espao coberto; cobertura; tampa. -
i kumpu porton di fonti, i pui tetu riba
del (Igr.I.) -. (TECTO). N.F. neol.
N.S. sin. ntudju.
tia
n.f., *irm do pai ou da me, do av
ou da av, esposa do tio. - Kil si tia i
eraba ermonsinhu di pape di Linda
(N.M.) -. (TIA).
tiatru
n., *edifcio onde se representam
obras dramticas ou espectculos
musicais; arte de representar. - I ten
un grupu tiatral ku ta lugadu pa bai
fasi tiatru (N.M.) -. (TEATRO). N.F.
paroxtona, neol.
tidja
n., *pea de barro cozido com que
se cobrem os edifcios. - e sibi na
kankra e tira tidja (N.T.) -. (TELHA).
tidjadu
n., *o conjunto das telhas de uma
cobertura; tecto. - n ka mersi pa
Nhu ientra bas di nha tidjadu (N.T.) -
. (TELHADO). N.S. sin. tetu.
tidjolu
n., *adobe. (TIJOLO). N.S. V.B.
tifa
n., *espcie de inhame, com
tubrculos de tamanho muito
pequeno. (TIFA). N.F. Guin. ;
Balanta tifa que significa inhame
pequeno. NS. V.A.
tifoid
n., *doena infecciosa, geralmente
grave, causada pelo bacilo Colens
dysentericus; tifo abdominal. -
Duensas suma kolera, tifoid ku
bitcus na bariga, kilas i aparti (Igr.I.)
-. (TIFIDE). N.F. paroxtona.
tijela
n., *vaso de loia ou de outro
material, largo, sem asas, onde se
serve comida. - Bu randja un tijela
largu, bu pui iagu ki na djusta laba
595
tceben pa i duru (N.M.) -. (TIGELA).
N.F. tisela.
tik-tak
n., *som do relgio.
(TIQUETAQUE). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.
til
n., *sinal grfico [~] da lngua
portuguesa para marcar as vogais
nasais. (TIL). N.S. V.B.
timba
n., *mamfero desdentados que se
alimenta especialmente de
formigas; urso formigueiro; papa-
formigas. - i odja un koba garandi di
Timba i risolvi ientra la dentru (L.S) -
. (TIMBA). N.F. Mandinga tmpa
que designa esse mamfero. N.S.
n.v. Orycteropus afer
senegalensis; mon di timba.
timbadji
v., *ter relaes sexuais. N.S. V.M.
Timene
n., *termo comum para indicar os
membros do povo Timen,
pertencente ao grupo lingustico Sul,
da subfamlia Oeste-atlntica.
(TIMEN). N.S. V.B.
Timor-Leste
N., *pas do Sudeste da sia, um
dos membro do CPLP. - Solusons
pa kistons di Timor-Leste na pasa
nesesariamenti pa un intindimentu
entri Timorensis (R95) -. (TIMOR-
LESTE). N.F. neol.
Timorensi
1.adj., *relativo a Timor Lorosae. -
kauza timorensi (R95) -.
(TIMORENSE).
2.n., *habitante de Timor.
tina
n., *vaso grande para pr gua e
lavar-se ou lavar a roupa. - anos ku
dibi di pega na tina pa pui iagu no
pui tagua di laba la no sinta no laba
di nos (R98) -. (TINA). N.S. badju di
tina.
tina di salga
n., *salgadeira. (TINA DE SALGA).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B.
tindji
v.tr., *colorir. - Ora di tindji saia e ta
pul koris pretu ku burmedju (N.M.) -.
(TINGIR). N.S. tcuba tindji; sin.
tinta.
tindjidu
part., *colorido. (TINGIDO). N.S.
V.B.
tindjidur
n., *tintureiro. (TINGIDOR). N.S.
V.B.
tinta 1
v., *pintar; pr a tinta; tingir. (deriv.
TINTA). N.S. V.B., sin. pinta; sin.
tindji.
tinta 2
n., *lquido de cor com que se
escreve, pinta ou tinge. - Sintidu me,
kila bida padja, n fiansa na radi di
tinta (R.N.) -. (TINTA). N.S. pis-
tinta; po di tinta.
tinta di deus
n., *sinal ou pinta na pele. (deriv.
TINTA DE DEUS). N.M. lexia
complexa. N.S V.M.
tinteru
1n., *recipiente que contm a tinta
de escrever. (TINTEIRO). N.S. V.B.
2n., *tinteiro para impresso.
tintin pur tintin
loc.adv., *com todos os pormenores.
(TINTIM POR TINTIM). N.S. V.B.
tintu
adj., *tingido; colorido. (TINTO).
N.S. V.A., binhu tintu.
tip
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de acrescentar o sentido
[intenso e silencioso]. N.S. V.A.,
sukuru tip.
tipu
1.n., *gnero; modelo; exemplar. -
No tudji mininus pa e ba ta kumpra
e sumus ke na bindidu, pabia no ka
sibi kal tipu di iagu ki purparadu ku
el (R95) -. (TIPO).
2.n., *homem; indivduo; fulano.
tira 1
1.v.tr., *sacar, extrair. - Ora ke kaba
primi bagus e ta tira kil iagu di siti e
596
pul na tanki (F.M.) -. (TIRAR). N.S.
tira fala; tira mesa; tira sangui; tira
na.
2.v.tr., *furtar; tomar. - Deus fala pa
no ka tira nada di no prosimu (R98)
-.
3.v.tr., *fazer sair. - no tene un
izersitu forti pa luta, pa tira inimigu
dentru di no tera (C.P.) -.
4.v.tr., *despir; descalar. - bu tira
bu tudu ropa bu sapatu, bu bisti lope
bu rodia panu (C.P.) -.
5.v., *verbo suporte de predicao
que se combina com vrios nomes
para expressar o sema ou sentido
desses nomes; fazer; obter. - n tira
simola di iagu na porta n sai n sinta
na baranda (N.M.) -. N.S. tira
bariga; tira kabelu; tira pidi; tira
ritratu.
tira 2
n., *pedao de pano, papel ou metal
estreito e comprido; banda. (TIRA).
N.F. neol. N.S. V.B.
tira bariga
coloc., *abortar; provocar um aborto.
- El ki manda si alguin prenha i pudi
padi i pirsis pa i padi, pabia tira
bariga signifika mata mame o mata
fidju o inda mata mame ku fidju tudu
(F.M.) -. (deriv. TIRAR A BARRIGA).
N.S. sin. dismantca bariga.
tira barudju
coloc., *gerar altercao; iniciar uma
briga. - Na salon di badju ninguin ka
ta osa badja ku parseru di si
kumpanher: i ta tira barudju ku
rapas o ku si badjuda (N.M.) -.
(deriv. TIRAR BARULHO).
tira fala
1.coloc., *tolher a palavra ou cortar
a palavra a algum. (deriv. TIRAR A
FALA). N.S. V.B.
2.coloc., *zangar-se com algum;
deixar de falar com algum. N.S.
V.P.
tira fus
coloc., *expelir gases pelo nus; dar
bufas; bufar. N.S. V.M.
tira kabelu
coloc., *cortar o cabelo ou os
cabelos. (deriv. TIRAR OS
CABELOS). N.S. V.B., sin. korta
kabelu.
tira mesa
coloc., *retirar da mesa tudo quanto
serviu para a refeio; levantar a
mesa. (deriv. TIRAR A MESA). N.S.
V.A.
tira na
v.prep., *fazer sair de; sacar de. - I
na pui kombe na fugu pa i firbi tok i
abri boka tudu, i ta tira na fugu i
kambial na un tijela (N.M.) -. (TIRAR
DE). N.S. a preposio na traduz o
equivalente DE; tira na mama.
tira na mama
coloc., *desmamar; desleitar. - E
mininu bu tiral na mama (R95) -.
(deriv. TIRAR A MAMA A).
tira pidi
coloc., *expelir gases pelo nus; dar
peidos; peidar-se. - lubu larga
kurpu: ku kai ku tira pidi i ki un son
(Ch.Mb.) -. (deriv. TIRAR PEIDOS).
tira ritratu
coloc., *fotografar. (deriv. TIRAR O
RETRATO). N.S. V.A.
tira sangui
coloc., *fazer anlise ou exame ao
sangue; sangrar; matar. - Na bo luta
kontra pekadu bo ka rizisti inda tok
bo tiradu sangui (N.T.) -. (deriv.
TIRAR O SANGUE).
tiradu
part., *extrado; eliminado; tomado. -
lantca ka na bai pabia ki pilotu ku ka
bali i tiradu (C.V.) -. (TIRADO).
tiradur
1.n., *pessoa que tira, faz ou
recolhe alguma coisa. - djubi
manera di bisia es montiaduris,
tiraduris di mel ku binhu di palma
(C.V.) -. (TIRADOR). N.M. n.pl.
tiraduris.
2.n., *militar especializado em dar
tiros de arma; fuzileiro.
(ATIRADOR). N.S. tiradur
hipernimo de TIRADOR e de
ATIRADOR; sin. fuguiadur.
597
tirbida
1.v., *perder a noo da realidade;
ficar perturbado. - asin ki nha sintidu
na tirbida (J.D.) -. (TRESVARIAR).
2.v., *virar; mudar de direco;
entornar-se.
tirmi
1.v.intr., *no estar firme; estar
agitado. - Kin ki pui kasa tirmi sin?
(T.M.) -. (TREMER). N.F. trimi.
2.v.intr., *ter muito medo; assustar-
se. - kil ora i panta tok i na tirmi
(T.M.) -.
tirmidura
1.n., *tremor; susto; medo.
(TREMURA).
2.n., *estrondo; agitao; oscilao.
- Koldadi di kil tirmidura i medunhu
dimas (N.T.) -.
tirmidura di tcon
n., *terremoto; terramoto; abalo ou
tremor de terra. - I na ten fomi ku
tirmidura di tcon na manga di kau
(N.T.) -. (deriv. TREMURA DE
CHO). N.M. lexia complexa.
tirminti
v.caus., *agitar; fazer tremer. - Lebri
fasiba dja si planu tudu, pabia Lubu
ba odjal pertu di fugu i na tirminti
kurpu (F.M.) -. (deriv. TREMER).
tiru
1.n., *disparo de arma de fogo. -
Fuguiadur larga un tiru son, anel
korta (A.P.) -. (TIRO).
2.n., *diz-se da refeio nica,
quando uma pessoa come s uma
vez por dia. - Ma ke ki un tiru? Sia
ka ten (C.V.) -.
tiru kudi
coloc., *soou um tiro!; soaram tiros!.
- Tiru kuri ban ba ran ban bamban,
anos gosi tambe no ten ku manda
no tiru li dentru (R98) -. (deriv. O
TIRO ACODE).
tisa
v.tr., *espertar o lume; incitar.
(ATIAR). N.S. V.B.
tisadu
part., *incitado. (ATIADO). N.S.
V.B.
tisana
n., *bebida feita por meio de
decoco, macerao ou infuso de
ervas medicinais. (TISANA). N.F.
neol. N.S. V.B., sin. cha.
tisela
n., - N ka laba tisela dipus di sia
(J.L.R.) -. (TIGELA). N.F. vd. tijela.
tisga
v., *tornar-se tuberculoso ou tsico.
(TISICAR). N.S. V.B.
tisgu
adj., *tuberculoso. (TSICO). N.S.
V.B.
tisi 1
1.v.tr., *transportar consigo; levar de
um ponto para o outro. - manera di
tisi arus ka ten (N.M.) -. (TRAZER).
2.v.tr., *oferecer; dar de presente. -
Si n tisi elis ovu di galinha i ta
kume? (C.P.) -.
tisi 2
v., *fazer passar os fios de modo a
formar tecido; fazer obra de tear. -
Bo nota kuma ku fluris ta kirsi na
matu, e ka ta tarbadja nin e ka ta tisi
panu (N.T.) -. (TECER). N.S. tisi
kabelu.
tisi kabelu
coloc., *pentear o cabelo em tranas
finas e numerosas. - n misti ba tisi
kabelu la na utru tera (T.M.) -.
(deriv. TECER O CABELO).
tisidu 1
part., *transportado; oferecido. -
tudu merkadurias e ta tisidu pa
barkus strandjerus (P.dosS.) -.
(TRAZIDO).
tisidu 2
1.part., *entrelaado; feito no tear. -
kapa eraba tisidu di altu te bas
(N.T.) -. (TECIDO). N.S. kabelu
tisidu.
2.n., *produto de fios de vrias
matrias entrelaados; pano;
fazenda. - tris korti di tisidu (IN96) -.
3.n., *conjunto de clulas com igual
estrutura; estrutura. - tudu no etnias
ke kumpu no tisidu nasional (R95) -.
tisidur
598
n., *pesoa que tece; tecelo. - i lanta
i fala tisidur: n na bai (T.M.) -.
(TECEDOR). N.S. tisidur di
kabelu; tisidur di panu.
tisidur di kabelu
n., *pessoa que entrana os cabelos
dos outros; cabeleireiro. - Tisidur di
kabelu, kila ka ta nganadu (G.F.) -.
(deriv. TECEDOR DE CABELOS).
N.M. lexia composta.
tisidur di panu
n., *tecedor; tecelo. - tisidur di
panu fala kuma i na lansa un linha i
riba di kil linha i kortala riu (L.S.) -.
(TECEDOR DE PANO). N.M. lexia
composta. N.S. sin. fisial.
tisina 1
v., *tornar farrusco; tornar sujo ou
preto de carvo. - Panela fala
kaleron: ka bu tisinan (L.A.) -.
(TISNAR). N.F. proparoxtona,
tisna.
tisina 2
n., *fuligem; sujidade de carvo. -
Tisina di kaleron -. (deriv. TISNAR).
N.F. proparoxtona. N.S. V.A.
tisinadu
part., *sujo de carvo. - Panela
tisinadu -. (TISNADO). N.F.
tisnadu. N.S.V.A.
tiskia
v., *cortar rente l ou plo ou
cabelo. - Suma ku karnelsinhu ta
mudu dianti di kil ku tiskial (N.T.) -.
(TOSQUIAR). N.F. proparoxtona.
tiskia kabelu
coloc., *cortar rente os cabelos. -
Asin si mindjer ka kubri kabesa ku
veu, i mindjor i tiskia kabelu (N.T.) -.
(TOSQUIAR OS CABELOS). N.S.
sin. rapa kabesa; sin. rapa kabelu.
tisna
v.tr., - Kasabi ta bin tisna sol (R.N.) -
. (TISNAR). N.F. neol., vd. tisina 1.
tisnadu
part., - I na e djanela n ta mati nteru
di sol kansadu, na lala tisnadu
(O.S.) -. (TISNADO). N.F. neol., vd.
tisinadu.
tisora
n., *instrumento para cortar,
formado de duas lminas.
(TESOURA). N.S. V.B.
tisoreru
n., *encarregado do dinheiro de uma
sociedade; pagador. - Erastu,
tisoreru di prasa, ku no ermon
Kuartu, tambi manda mantenha
(N.T.) -. (TESOUREIRO).
tisoru
n., *riqueza; quantidade de dinheiro
ou de outros objectos de valor.
(TESOURO). N.S. V.B.
tistimunha
1.v., - n ta tistimunha Banhu: kau
pretu nok! (R.N.) -.
(TESTEMUNHAR). N.F. vd.
tustumunha 1.
2.n., - pa no bin sedu tistimunhas di
bu Ivanjeliu (L.Cat.) -.
(TESTEMUNHA). N.F. vd.
tustumunha 2.
tistimunhu
n., - ami tistimunhu bibu pa kila
(R98) -. (TESTEMUNHO). N.F. vd.
tustumunhu.
tiston
n., *antiga moeda portuguesa;
quantia de pouco valor. - i bin un
mindjer viuva pobri, i pui dus mueda
pikininu ku baliba sinku tiston (N.T.)
-. (TOSTO).
titia
n., *maneira familiar de apelidar
uma pessoa de sexo feminino mais
velha. (deriv. TIA). N.M. redobro.
N.S. V.B.
titiu
n., *maneira familiar de apelidar
uma pessoa de sexo masculino
mais velho. - Titiu, n bin buska utrus
bakas na bu mon (F.M.) -. (deriv.
TIO). N.M. redobro.
titulu
1.n., *inscrio; designao de um
livro, jornal ou artigo. (TTULO). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *qualificao que exprime um
cargo ou uma dignidade. - pa i tene
korajen ku firmesa di onra si titulu i
599
onra si ramu di formason (R98) -.
tiu
n., *irmo do pai ou da me, do av
ou da av, marido da tia. - Tiu, anos
propi no na muri ku fomi (A.P.) -.
(TIO).
to ke
con., - E bai to ke pertu kau di festa
(L.S.) -. (AT QUE). N.F. vd. to ku.
N.S. sin. tok.
to ki
con., - Bu na peganda fugareru to ki
i pega (R95) -. (AT QUE). N.F.
neol., vd. tok 2.
to ku
con., *locuo conjuntiva que
introduz oraes temporais. - ba
farfari matu, pabi matu to ku sol noti
(T.M.) -. (AT QUE). N.F. to ke.
N.S. sin. tok.
tofodja
1.v., *meter coisas fora e em
modo desordenado. (ATAFULHAR;
TAFULHAR). N.F. proparoxtona,
tafodja.
2.v., *encher demasiadamente. -
Amontondadi tofodja tulu (F.S.) -.
N.F. fig.
tok 1
intens., *adjunto de intensidade para
marcar o grau superlativo ou a
intensidade mxima do processo ou
do estado. - risu kabesa tok -. N.S.
V.A.
tok 2
con., *conjuno subordinativa que
introduz oraes temporais. - I ta
ten kilis ku ta badja tok sol mansi
(A.C.) - Omi burgunhu tok i ka sibi
ke ki na fasi (T.M.) - i bin tok i tciga
na ki kau nunde ki koba sta nel
(T.M.) - Gatu bai studa tok i kaba si
studu (L.A.M.) -. (AT QUE). N.F.
trok. N.S. sin. to ku.
toka
1.v.tr., *executar um texto musical;
produzir som; fazer soar. - Un omi ta
toka tambur kumpridu (N.M.) -.
(TOCAR). N.S. po di toka; toka
palmu; toka sabi; toka tcur; toka-
toka. N.S. sin. toka muzika.
2.v.tr., *pr a mo em; apalpar. - i
toka utru i kai (T.M.) -. (TOCAR
EM).
3.v.intr., *dar aviso ou sinal por meio
de toque. - sinku ora toka (C.P.) -.
4.v.pron.rec., *estar em contacto um
com o outro. - E toka nutru i fala:
djubi ki kusa de! (T.M.) -.
toka muzika
coloc., *executar um texto musical. -
Dus bias pur sumana muzika ta toka
la (Cenfa) -. (deriv. TOCAR
MSICA). N.S. sin. toka.
toka palmu
coloc., *aplaudir; bater palmas; dar
palmas. - Ermons, no toka palmu ku
alegria na korson (L.Cat.) -. (deriv.
TOCAR PALMAS). N.S. sin.
tcebeta palmu.
toka punheta
coloc., *masturbar-se. (deriv.
TOCAR + PUNHO). N.S. V.M.
toka sabi
coloc., *executar boa msica ou
bom ritmo. (deriv. TOCAR
SBIAMENTE). N.S. V.B.
toka tcur
coloc., *cumprir as cerimnias e as
festas em recordao da pessoa j
falecida algum tempo atrs. - E na
toka tcur na tabanka (T.M.) -. (deriv.
TOCAR O CHORO). N.S. si. fasi
tcur.
toka-toka
n., *transporte colectivo. - Si taxi ta
kudji strada pa ianda nel, toka-toka,
kandonga ki ta sirkula na bairus di
Bisau, ki ta risolvi purblemas!
(P.dosS.) -. (deriv. TOCAR). N.M.
lexia composta. N.S. O nome toka-
toka diz respeito ao facto que os
passageiros so sempre muito
apertados e tocam-se.
tokadu
1.part., *feito soar. - Kabas ka ta
tokadu na tcur dianti di bombolon
(L.A.) -. (TOCADO).
2.part., *apalpado.
3.adj., *diz-se de uma pessoa que
600
faz parte da famlia por laos de
parentesco. - Es omi i no parenti
tokadu (Igr.I.) -.
tokadur
n., *pessoa que toca um
instrumento musical; msico. -
Nunka badju ka ta duru, sin tokadur
di palmu (L.A.) -. (TOCADOR).
toku
1.n., *som extrado de um
instrumento musical. - N bin bai
Lisboa pa ba toka, ma toku sain
kansadu (J.D.) -. (TOQUE).
2.n., *o que distingue o som de um
instrumento do outro; timbre.
toleransia
n., *atitude de admitir aquilo que
diferente; permisso. - pekadur fala
dialogu i toleransia (R95) -.
(TOLERNCIA). N.F. proparoxtona,
neol.
toma
1.v.tr., *pegar em; agarrar; roubar. -
i toma po di pila i pega na pila arus
(F.M.) -. (TOMAR). N.F. tama. N.S.
toma pa.
2.v.tr., *engolir; ingerir. - N ta
teneba dur di kabesa, ma kontra n
toma es mesinhu, n para sintil (J.S.)
-.
3.v., *verbo suporte de predicao
que se combina com vrios nomes
para expressar o sema ou sentido
desses nomes. - anos propi ke toma
parti na luta (C.P.) -. N.S. toma
dimas; toma konta; toma palabra;
toma prevenson.
toma dimas
coloc., *abusar. (deriv. TOMAR
DEMAIS). N.S. V.B.
toma konta
coloc., *encarregar-se de; apoderar-
se. - bai bu buska Jeremias, bu
toma konta del diritu (Igr.I.) -.
(TOMAR CONTA DE).
toma pa
v.prep., *estar a favor de uma
pessoa; tomar a defesa de; tomar-
se de favor por. - Katcur gora ka fika
kontenti, i sai kuma i na bai buska
limaria ku na toma par el (A.P.) -.
(deriv. TOMAR-SE).
toma palabra
coloc., *intervir. - utru lanta i toma
palabra pa konta kusa di sil (F.M.) -.
(TOMAR A PALAVRA).
toma prevenson
coloc., *acautelar-se. - I bon bu
toma prevenson ku duensa -.
(PREVENIR-SE). N.S. V.A., sin.
previni.
toma ton
coloc., *orientar-se; acalmar-se e
reflectir. - Sinta bu toma ton, mindjor
dia i na bin (T.T.) -. (deriv. TOMAR
O TOM).
tomada
1.n., *acto de tomar; conquista. -
tomada di puder (R95) -.
(TOMADA). N.F. neol.
2.n., *terminal de uma instalao
elctrica onde se colhe a corrente.
tomadu
1.part., *agarrado; recebido. - bo ta
fasi dukumentu; simplismenti i ta
tomadu i mitidu na gaveta (R98) -.
(TOMADO).
2. part., - bibida ki ta tomadu riba di
balkon di taberna (P.dosS.) -.
(BEBIDO; COMEDO).
tomati
n.,. - kultivu di tomati (R98) -.
(TOMATE). N.F. neol., vd. kamati.
tomba
v., *cair. (TOMBAR). N.S. V.B.
tombadu
part., *cado. (TOMBADO). N.S.
V.B.
Tombali
n., *Regio da Guin-Bissau que
compreende os sectores
administrativos de Cati, Bedanda,
Cacine e Quebo. A capital Cati. -
ospital di Tombali (R95) -.
(TOMBALI). N.F. oxtona.
ton
1.n., *som; altura ou extenso de
um som; tendncia musical. -
Virgilio tarda di badja, i ka obi ton di
si tera, gos dja Virgilio na kontenti, si
601
ermons ki na kanta par el (A.B.) -.
(TOM).
2.n., *estilo; boa educao; maneira
de adaptar-se. - n tornal kombersa,
un bokadinhu ku bon ton ki n
rispundil (R95) -. N.S. ten ton; toma
ton.
tonelada
n., *medida de peso correspondente
a mil quilos, cujo smbolo [T.]. -
mangus ta kai la e ta dana
toneladas i toneladas di mangu
(IN96) -. (TONELADA). N.F. neol.
tonle
n., *pessoa ignorante; burro. N.F.
oxtona. N.S. V.A.
tono
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime a ideia de repetio duma
aco ou de um estado. Sa, tono
sta pertu di mi mas (J.D.) -.
(TORNAR). N.F. oxtona. N.S. sin.
torna.
tontu
adj., (TONTO). N.F. neol., vd. tuntu.
N.S. V.B.
tontura
n., (TONTURA). N.F. vd. tuntura.
N.S. V.B.
topoti
v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime a ideia de esforo at uma
aco acontecer; tentar. - I topoti
sibi -. N.F. proparoxtona. N.S. V.A.,
sin. tenta.
tora
v.tr., *queimar; secar pelo muito sol;
tostar. - Turista na kurti iagu di
praia, si mindjer gora dita na reia i
na tora na sol (M.M.) -. (TORRAR).
N.F. neol.
toradu
part., *tostado. - N sibi sertu kuma i
na sai, kusidu o toradu (J.B.) -.
(TORRADO). N.F. neol. N.S. sin.
ulu-ulidu.
toradur
n., *aparelho para tostar o caf.
(TORRADOR). N.F. neol. N.S. V.B.
torason
n., *torrefaco. (TORRAO). N.F.
neol. N.S. V.B.
toresma
n., *resduo de toucinho frito; fritura
de fatias de pele de porco. - bu pui
tudu kusa la, desdi toresma, chorisu
(R96) -. (TORRESMO).
tori 1
v., *pr leo de palma como
condimento na comida. - ora ku
alguin na kusinha garandesa, i ta
tori pis i leba (N.M.) -. N.F. Bijag
katre.
tori 2
n., *construo alta. - kaida di tori di
Siloe (N.T.) -. (TORRE).
torkia
1.v.tr., *dar em troca; permutar;
substituir. - Galinha di matu torkia si
ropa tudu (T.M.) -. (TROCAR). N.F.
paroxtona, troka 1; trokia.
2.v.tr., *alternar; intercalar. - el i
fikaba inda na torkia tiru ku polisias
(R95) -.
3.v.tr., *transformar; converter. -
Konformu siensia ku teknika
dizinvolvi asin tambi ku omis na
torkia se manera di komporta (R95)
-.
torkia bambaran
coloc., *dar a luz um filho de sexo
diferente ao anterior. (deriv.
TROCAR). N.S. V.M.
torkiadu
1.part., *permutado; substitudo. -
Liti di baka i ka pudi torkiadu ku liti di
pitu di si mame (R96) -.
(TROCADO).
2.part., *transformado. - i ten kusa
na no bida ki dibi di torkiadu? (L.S.)
-.
torkis
n., *instrumento que serve para
apertar ou arrancar um objecto;
turqus; tenaz. (TORQUS;
TURQUS). N.F. oxtona. N.S. V.B.
torna
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime a ideia de repetio duma
aco ou de um estado. - No na
602
torna studa mas un bias ki storia ku
sta na Kebur (Dea) - kil maldadis
ku odjadu duranti sugundu guera
mundial, ka na torna seduba mas
(R95) -. N.S. torna fala; sin. tono;
sin. ripiti.
2.v., *regressar; restituir;
transformar. - Kusa ku pudi torna
alguin surdu (Igr.I.) - mar torna tudu
ketu (N.T.) - i ne tempu ku bu na
torna Israel si renu? (N.T.) -.
(TORNAR). N.S. sin. repui.
torna boka
coloc., *cumprir uma promessa o
voto; restituir a palavra. (deriv.
TORNAR A BOCA). N.S. Na
tradio da Religio Tradicional
Africana, quando uma pessoa pede
ajuda, nas balobas ou lugares
sagrados, tem a obrigao moral de
voltar a cumprir a palavra e
agradecer pela ajuda recebida.
torna fala
coloc., *tornar a dizer; dizer outra
vez; responder. - Fidju torna fala si
pape: i falan propi kuma abo ku fala
pa n ba ta maral na un kantu di orta
tok sol noti (P.B.) -. (deriv. TORNAR
A FALAR).
tornadu
n., *regressado; restitudo. - Mindjer
i padja di kankra, si busidu, i ka ta
pudi tornadu la mas (L.A.) -.
(TORNADO).
tornia
v., *dar volta a; rodear; no
enfrentar directamente. - Purke i era
ma fasil tornia kiston (MR98) -.
(TORNEAR). N.F. proparoxtona,
neol.
torosa 1
v.tr., - Si bu ka tene di dan, sintin bu
largan, ka bu torosan (J.D.) -.
(TROAR). N.F. vd. trosa 1.
torosa 2
n., - kunankoi pega fasil torosa
(F.M.) -. (TROA). N.F. vd. trosa 2.
tortu
1.adj., *que no direito; oblquo;
torcido. (TORTO). N.F. neol.
2.adj., *desleal; injusto. - asin
djustisa ta sai tortu (Igr.I.) -.
tosika
v., *envenenar; respirar mal. - tceru
fedi, n na tosika -. (INTOXICAR).
N.F. neol. N.S. V.A.
tosinhu
n., *a gordura subcutnea do porco
juntamente com o seu couro; lardo.
(TOUCINHO). N.F. neol. N.S. V.B.
total
1.adj., *diz-se de aquilo a que nada
falta; completo. - digradason total
(IN96) -. (TOTAL). N.F. neol.
2.n., *resultado de uma adio;
soma; totalidade.
totalmenti
adv., *advrbio que significa [de
maneira total]; completamente. - dus
kusa totalmenti diferenti (IN96) -.
(TOTALMENTE). N.F. neol.
totis
*a parte posterior da cabea; nuca. -
kabesa li pa ladu di totis ta risu
(R98) -. (TOUTIO). N.F. oxtona.
totoane
n,, *tosse convulsa. - N ta kura
totoane, ma son ku po na matu
(IN99) -.
totoli
1.v., *ser vesgo ou estrbico; olhar
de soslaio; vesguear. N.F.
proparoxtona, totoli udju 1.
2.v., *ser torto ou oblquo. - Mon
totoli na kaminhu di karta (F.S.) -.
N.F. fig.
totoli udju 1
coloc., vd. totoli udju.
totoli udju 2
n., *pessoa torta dos olhos ou
estrbica. - Bu ka na ba dispidi bu
dona? Ki totuli udju fiu? (T.M.) -.
N.F. proparoxtona. N.M. lexia
composta.
totolotu
n., *jogo de apostas mtuas com
sorteio de nmeros. (TOTOLOTO).
N.S. V.B.
totona
n., *crebro; pensamento;
603
inteligncia; tutano. (deriv. TOUTA;
TOITA). N.S. V.B., sin. miol.
trabadja
v., - kuatru mizis e ka ta trabadja, e
ka ten dinheru (R98) -.
(TRABALHAR). N.F. neol., vd.
tarbadja.
trabadjadur
n., - I bai ianda te ke tciga na un kau
ku rei buska trabadjaduris (L.S.) -.
(TRABALHADOR). N.F. neol., vd.
tarbadjadur. N.M. n.pl.
trabadjaduris.
trabadju
n., - Amonton ka sibi si trabadju ta
kaba (L.A.) -. (TRABALHO). N.F.
neol., vd. tarbadju.
trabes
n., *flanco; obliquidade. (TRAVS).
N.F. oxtona. N.S. V.B.
trabesa
v., (ATRAVESSAR). N.F. vd.
terbesa. N.S. V.B.
tradisional
1.adj., *que diz respeito tradio.
(TRADICIONAL). N.F. neol.
2.adj., *que baseado em prticas
repetidas ao longo de vrias
geraes. - relijon tradisional
(L.Cat.) -.
tradison
1.n., *transmisso de notcias,
doutrinas, costumes, de gerao
para gerao. - Tradison i tudu un
konjuntu di normas ke ta iardadu di
djerason pa djerason (IN96) -.
(TRADIO). N.F. neol.
2.n., *uso; hbito. - I ten tradison ke
ka ten nada ku rialidadi (IN96) -.
traduson
n., *acto ou efeito de traduzir de
uma lngua para outra.
(TRADUO). N.F. neol. N.S. V.A.,
sin. verson.
traduzi
1.v.tr., *verter de uma lngua para
outra; interpretar. - No ka ten un
palabra sertu pa traduzi palabra
aliansa na Kriol, ma no pudi fala
kuma aliansa i un kontratu di
amizadi (L.S.) -. (TRADUZIR). N.F.
neol. N.S. sin. tcolona.
2.v.tr., *pr em palavras um
sentimento; expressar. - propi
rekumendasons ta traduzi kal ku
impenhu ke djintis, ke partisipa ne
tarbadju, pui (MR98) -.
traduzidu
part., *vertido de uma lngua para
outra. - Biblia i un libru traduzidu na
manga di lingus (L.S.) -.
(TRADUZIDO). N.F. neol.
trafiku
1.n., *negcio ilegal fraudulento;
contrabando. - prublema di trafiku
ilegal di armas (R99) -. (TRFICO).
N.F. proparoxtona, neol.
2.n., *quantidade de meios de
transporte em circulao; trfego;
comrcio. - trafiku rodoviaru (R95) -.
(deriv. TRFICO). N.S. trafiku
hipernimo de TRFICO e de
TRFEGO.
trai
v., *atraioar; enganar. - riba pa tras
i ta signifika trai memoria di no
ermons ku muri pa djustu kauza di
libertason di Guine-Bisau (R98) -.
(TRAIR). N.F. neol. N.S. sin. ngana.
traidu
part., *atraioado; enganado.
(TRADO). N.F. neol. N.S. V.B.
traidur
n., *pessoa que comete uma
traio; desleal. - Abaichu traidur di
patria! (R98) -. (TRAIDOR). N.F.
neol.
traiseru
n., *desleal. (TRAIOEIRO). N.F.
neol. N.S. V.A.
traison
1.n., *comportamento contrrio
lealdade devida; engano. - Es i
traison! (Igr.I.) -. (TRAIO). N.F.
neol.
2.n., *infidelidade conjugal.
trakola pe
coloc., *cruzar as pernas; cruzar os
ps. N.F. proparoxtona. N.S. V.M.,
sin. kursa pe.
604
trakoladu
part., *que anda com movimentos
desarticulados; diz-se de uma
pessoa que bamboleia. N.S. V.A.
trankilu
1.adj., *calmo; sossegado. - mundu
propi na sta trankilu (R98) -.
(TRANQUILO). N.F. neol.
2.adv., *de maneira sossegada;
tranquilamente. - e na vivi trankilu
na floresta (IN96) -. (deriv.
TRANQUILO).
transa 1
v., *pentear o cabelo em tranas
poucas e grossas. (ENTRANAR).
N.S. V.B.
transa 2
n., *cabelo entranado. (TRANA).
N.S. V.B.
transadu
part., *disposto em forma de trana.
(ENTRANADO). N.S. V.B.
transfiridu
part., *feito passar de um lugar para
outro; mudado de lugar. - I kudi la te
i bin transfiridu pa Bulama na kau di
nha rapas (IN96) -.
(TRANSFERIDO). N.F. neol.
transfuson
n., *operao que consiste em
passar o sangue de um indivduo
para outro. - Virus ta transmitidu
inda pa transfuson di sangui
infetadu (R95) -. (TRANSFUSO).
N.F. neol.
transmiti
v., *transferir; fazer passar;
comunicar. - ora ku mindjer sta
gravida, i pudi transmiti e duensa di
siflis pa ki bebe ki tene (R95) -.
(TRANSMITIR). N.F. neol. N.S. sin.
kambanta.
transporti
n., *qualquer veculo que serve para
deslocar pessoas ou coisas. -
transportis publikus (R95) -.
(TRANSPORTE). N.F. neol.
tranzitu
n., *movimentos de pees e de
veculos nas estradas. - regras di
tranzitu (R95) -. (TRNSITO). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. sinal di
tranzitu; sin. viason.
trapadja
v., (ATRAPALHAR). N.F. vd.
tarpadja. N.S. V.B.
trapasa
n., - djugu di sintu, kil di sintu i un
trapasa ke sta la (R95) -.
(TRAPAA). N.F. vd. tarpasa.
trapaseru
adj., - Ami nha kondison ka pirmiti
kila, n obrigadu sedu trapaseru
(IN96) -. (TRAPACEIRO). N.F. vd.
tarpaseru.
tras
adv., *advrbio de lugar que indica a
parte posterior. - I ka tarda omis di
karetas bin si tras (P.dosS.) - Sara
pega skada, si ermon tras (T.M.) -.
(ATRS). N.F. atras. N.S. ant.
dianti; ant. frenti.
tras di
con., *locuo prepositiva que
significa [na parte posterior de]; por
trs de; por detrs de. - na parti di
tras di no ospital di Bisau. (R95) -
iagu i na intci na ki parti tras di
barajen (Igr.I.) -. (ATRS DE). N.S.
kuri tras di; papia tras di.
trasera
n., *as ndegas. - Si bu odja lifanti
na nguli kuku, bu ta sibi kuma i
fiansa na si trasera (L.A.) -.
(TRASEIRO). N.F. neol.
trastorna
v., *alterar a ordem de; alterar;
incomodar. (TRASTORNAR). N.F.
neol. N.S. V.B.
trata
1.v.tr., *cuidar de; ocupar-se de. - no
na rekumenda pa kadakin trata si
fonti dritu i tapal ora ki kaba utilizal
(R97) -. (TRATAR). N.F. neol.
2.v.intr., *portar-se; ter determinada
atitude. - Mindjer ku trata dritu ku si
kunhadu i ta sedu amigu di tudu
(Igr.I.) -.
tratadu
1.part., *cuidado; dado tratamento;
605
estudado. - mindjeris ta tratadu un
bokadu mal (Igr.I.) -. (TRATADO).
N.F. neol.
2.n., *contrato; acordo internacional.
- E na sina tratadus pa pudi kria
kumunidadi di Stadus europeus
(IN96) -.
tratamentu
1.n., *conjunto de meios para curar
algum de uma doena. -
tratamentu di paludismu (Igr.I.) -.
(TRATAMENTO). N.F. neol.
2.n., * maneira de cuidar de
pessoas. - Na Afrika mininus ta fika
orfons pabia se papes muri na
guera: mininus meresi e tipu di
tratamentus medunhus? (R96) -.
tratu
1.n., *tratamento; convivncia.
(TRATO). N.F. neol. N.S. sin.
tratamentu.
2.n. mau tratu, *sofrimentos;
castigos. - i sufri mau tratu di si
madrasta tok i kompleta dus anus di
bida (F.M.) -. (n.pl. MAUS
TRATOS). N.M. lexia composta.
tratur
n., *veculo automvel de traco,
usado na lavoura e no transporte de
coisas. - Bo bai ku bu tratur, bo
disanu no matu (M.M.) -.
(TRACTOR).
trava
1.v.tr., *moderar o movimento de;
impedir. - Gosi na manga di teras di
mundu, governus ta toma mididas
pa trava Sida (Cecomes) -.
(TRAVAR). N.F. neol.
2.v.intr., *ficar imobilizado ou com
menor velocidade. - Ka bu trava sin
di repenti n pudi kai (J.D.) -.
travesa
v., - bu ten ke pera noiti pa bu pudi
travesa kil riu (C.P.) -.
(ATRAVESSAR; TRAVESSAR).
N.F. neol., vd. terbesa 1. N.S. sin.
kamba.
travon
n., *freio; impedimento. (TRAVO).
N.S. V.B., sin. freiu.
traza
v., (ATRASAR). N.F. vd. atraza.
N.S. V.B.
trazu
n., (ATRASO). N.F. vd. atrazu. N.S.
V.B.
treku
n., *palhao; boneco. (TARECO).
N.F. vd. tereku. N.S. V.A.
trena
v., *submeter ou submeter-se a
treinos; exercitar; adestrar. - trena
djinti pa da elis nobu pensamentu
aserka di dizinvolvimentu (Igr.I.) -.
(TREINAR). N.F. neol.
trenadu
part., *exercitado; preparado;
adestrado. - djintis ku trenadu dibi di
sta pruntu pa riba pa si tabanka
(Igr.I.) -. (TREINADO). N.F. neol.
trenadur
n., *profissional que dirige o treino
de um determinado desporto. -
trenadur di Benfika (R95) -.
(TREINADOR). N.F. neol.
trenamentu
n., *adestramento. preparao;
treino. - programas di trenamentu
(Igr.I.) -. (TREINAMENTO). N.F.
neol. N.S. sin. trenu.
trenu
n., *adestramento; treinamento. -
Portistas e fasi aos parmanha,
duranti noventa minutu, ultimu trenu
antis di bai pa Italia (R95) -.
(TREINO). N.F. neol. N.S. sin.
trenamentu.
treta
n., *palavreado; coisas sem
importncia. - kilis ke fika dentru di
sidadi odja di faktu kuma ka ten nin
un Guine mindjor, ka ten nada, i era
son treta (C.P.) -. (TRETA). N.F.
neol.
trezi
quant., *nmero cardinal. - Maisa
Gomes Cabral, estudanti di trezi anu
di idadi -. (TREZE).
tribu
1.n., *na Bblia, diviso do povo
606
conforme os doze patriarcas, filhos
de Jacob ou Israel. - abos ku na
siguin bo na sinta tambi na dozi
tronu pa djulga dozi tribu di Israel
(N.T.) -. (TRIBO). N.F. neol.
2.n., *grupo tnico unido pela
lngua, usos e costumes;
organizao social dos povos com
uma economia de subsistncia. -
anos i ka kontra niun tribu, anos no
na luta pa pas, pa djustisa, pa kada
fidju di no tcon (R98) -.
tribunal
n., *lugar onde se julga uma pessoa.
- Sol mansi son, n sinta na tribunal,
n manda pa tisi omi (N.T.) -.
(TRIBUNAL). N.F. neol.
trigu
n., *planta da famlia das
graminceas, de cujo gro se obtm
farinha alimentar empregada no
fabrico do po. - Un kilu di trigu na
kusta vensimentu di un dia, tris kilu
di sevada na kusta tambi
vensimentu di un dia (N.T.) -.
(TRIGO). N.F. neol. N.S. n.v.
Triticum; forinha-trigu.
trilingui
adj., *que sabe falar trs lnguas;
triglota. - anos no pensa kuma
Guine-Bisau na sedu un pais di
futuru trilingui (MR98) -.
(TRILINGUE). N.F. neol.
trimi
v.intr., - Djubi na nos kin ki ta trimi
(L.S.) -. (TREMER). N.F. neol., vd.
tirmi.
trina
n., *recipiente para levar a sopa
mesa. (TERRINA). N.S. V.A.
Trindadi
n., *mistrio do Cristianismo que
venera Deus Pai, Deus Filho e Deus
Esprito Santo. - Deus Pape, bu
revelanu misteriu di Santisima
Trindadi, ku sedu komunhon perfetu
ku bu Fidju djuntu ku Spiritu Santu
(L.Cat.) -. (TRINDADE). N.F. neol.
trinsera
n., *vala escavada no terreno onde
os combatentes se abrigam para
fazer os disparos. - Cabral fala
kuma i nesesariu abri abrigu, pui
trinsera pa ora ki no sinti avion no
ten ke entra dentru del (C.P.) -.
(TRINCHEIRA). N.F. trintcera.
trinta
quant., *nmero cardinal. - utru padi
trinta, utru padi sesenta, utru padi te
sen bias (N.T.) -. (TRINTA).
trintcera
n., - Tudu fidju di Guine pegaba
nutru komu ermons, e barsa nutru
e luta e mborka na memu trintcera
(R98) -. (TRINCHEIRA). N.F. vd.
trinsera.
tripa
n., *denominao dos intestinos dos
animais; barriga. - Tripa di galinha,
si bu labal na iagu salgadu, maron
ta lebal (L.A.) -. (TRIPA). N.F. neol.
triplu
quant., *nmero multiplicativo. - un
bidera ta kumpra un kusa pa un
pres i ta ba misti bindil dobru o triplu
di si kustu normal (IN96) -.
(TRIPLO). N.F. neol. N.S. sin. tris
bias.
tris
quant., *nmero cardinal. - i pudi
odjadu tris koldadi di baris (P.dosS.)
-. (TRS). N.S. di tris.
trisa-negra
n., *febre amarela que no tem
sintomas visveis exteriormente.
(deriv. TRIZ NEGRA). N.M. lexia
composta. N.S. V.B.; TRIZ significa
ictercia; sin. febri amarelu.
trisia
n., *hepatite; ictercia; triz. - Un utru
duensa ki sexualmenti transmisivel i
trisia (R95) -. (TRZIA). N.F.
proparoxtona.
trista
n., *excrescncia carnosa do galo
ou de outros animais. (CRISTA).
N.S. V.B.
tristesa
n., *aflio; pena: melancolia. - N
na bidanta se tristesa kontentamenti
607
(Igr.I.) -. (TRISTEZA). N.F. neol.
tristi
adj., *privado de alegria; doloroso. -
Pabia di ke ku n ta odja ladu tristi di
vida? (O.S.) -. (TRISTE). N.F. neol.
N.S. fika tristi.
tristisi
v.caus., *tornar algum triste;
contristar; causar desgosto. - E ta
tristisi Deus, e sedu inimigu di tudu
djinti (N.T.) -. (ENTRISTECER). N.F.
proparoxtona. N.S. tristisi
equivalente de ENTRISTECER,
v.tr., e fika tristi o equivalente de
ENTRISTECER, v.intr.
trizentus
quant., *nmero cardinal. - minimu
salariu des tera li i trizentus kuntu
(IN96) -. (TREZENTOS).
trok
con., *conjuno subordinativa. - ki
omi seta kuma el ku suta omi trok i
muri (R95) -. (AT QUE). N.F. vd.
tok 2.
troka 1
v., - Bu pudi troka kalsa bu troka
kamisa, ma manha, ninguin ka ta
torkial (G.F.) -. (TROCAR). N.F.
neol., vd. torkia.
troka 2
n., *permuta de um objecto por
outro; mudana; substituio. -
djumbai i troka di palavras di dus o
manga di djintis (N.M.) -. (TROCA).
N.F. neol.
trokia
v., - Kamalion na trokia kuru (L.A.) -.
(TROCAR). N.F. paroxtona, vd.
torkia.
troku
n., *moedas de menor valor. - n ka
ten troku (P.dosS.) -. (TROCO). N.F.
neol.
tronku
1.n., *caule lenhoso das rvores. - I
Sul ki mas tene dja tronkus (IN96) -.
(TRONCO).
2.n., *parte mais grossa do corpo
humano que suporta a cabea e os
membros. - Kurpu umanu sta
divididu na tris partis: kabesa,
tronku, membru (N.M.) -.
tronu
n., *lugar onde os reis se sentam;
soberania. - i na sinta na tronu di si
gloria (N.T.) -. (TRONO). N.F. neol.
tropa
1.n., *servio militar. - no fidjus ku
na badjanta tropa e ka kunsi kusa di
arma (R98) -. (TROPA). N.S. sin.
izersitu.
2.n., *grande nmero de soldados;
exrcito. - kal tropa ki firma sin, anta
i ka ta mata djintis? (A.P.) -.
tropesa
v.intr., *dar topada. (TROPEAR).
N.F. neol. N.S. V.B.
tropesadu
part., *topado. (TROPEADO). N.F.
neol. N.S. V.B.
trosa 1
v., *escarnecer; ridicularizar. - chefis
di saserdoti ku pursoris di lei e na
trosalba (N.T.) -. (TROAR). N.F.
torosa 1.
trosa 2
n., *escrnio; zombaria. - Lubu fala
kuma i ka gosta di trosa (L.S.) -.
(TROSA). N.F. torosa 2.
trosadu
part., *ridicularizado. (TROADO).
N.S. V.B.
trosadur
n., *aquele que faz troa; trocista.
(TROADOR). N.S. V.B.
trumbeta
n.dim., *instrumento musical.
(TROMBETA). N.S. V.B.
trumelga
n., *variedade de peixe, da famlia
dos Torpedindeos, que produz
descargas elctricas. (TREMELGA).
N.S. V.B.
trupesa
n., - Soberba ka ten trupesa nin
banku di sinta (J.M.B.) -.
(TRIPEA). N.F. vd. turpesa.
trus
n., *pea de roupa interior dos
homens; slip; cales de banho dos
608
homens; cuecas. - Omis ta bisti trus
bas, e bisti kalsa riba (N.T.) -. (deriv.
TROUXO). N.S. TROUXO designa
um embrulho pequeno de roupa;
sin. bikini.
tuada
1.n., *rudo; barulho. - Bo ka obi kil
tuada, tuada di armas garandis?
(L.S.) -. (TOADA).
2.n., *notcia incerta; boato. - N bin
obi son tuada: mininu Tcerno kasa
Tatiana (R95) -.
3.n., *som; canto. - Mindjer lanta i
kanta, i djamu tuada di tudu lingu,
lingu di tudu djinti (O.S.) -.
tuadja
1.n., *pano para enxugar as mos
ou outra parte do corpo. - i limpa elis
pe ku tuadja ki maraba na rabada
(N.T.) -. (TOALHA).
2.n., *pea de linho ou algodo com
que se cobre a mesa.
tualeta
v., *arranjar-se. - Alguin ta toma
ropas kurtu, lebi, pertadu, so ku
sution ku kalsinha i tualeta, pinta
unhas, pinta boka, udju, prufuma
(N.M.) -. (deriv. TOILETTE). N.F.
neol.
tubabu
n., *nome dado aos Europeus ou
brancos; estrangeiro; cristo. N.F.
Mandinga tbaabu que significa
Europeu. N.S. V.B.
tubaron
n., *nome dado a vrios peixes
selquios ofensivos, ou inofensivos
como o cao. - Ai! tubaron rabatan
pe; ai, nha mame n muri! (M.M.) -.
(TUBARO).
tuberkulozi
n., *doena infecto-contagiosa
provocada pelo bacilo de Koch. -
Programa di malaria, di onkoi, di
tuberkulozi, di lepra, di Sida, ku
programa alargadu di vasinason
(R95) -. (TUBERCOLOSE). N.F.
neol.
tubi
v., *diz-se de algum que passa
para a religio muulmana; parar de
beber; tornar-se abstmio. N.F.
Mandinga tubi que significa pedir
perdo ou converter-se. N.S. V.B.,
sin. bida muru; ant. distubi.
tubu
1.n., *canal cilndrico para conduo
de lquidos; cano. - Es sugundu tubu
ta uzadu ora ku bu na laba tanki pa
limpal (Igr.I.) -. (TUBO). N.F. neol.
2.n., *carrinho de linha.
tudji
1.v.tr., *impedir; proibir; privar. -
Tapadu ta tudji baka kume fison
(L.A.) -. (TOLHER). N.S. tudji ku;
sin. pruibi.
2.v., *recusar; negar. - E tudji bakas
pasia na praia kuma e na satia
turista (M.M.) -.
tudji fala
coloc., *tirar a palavra a algum;
no dar a palavra a algum; no
querer falar com. (deriv. TOLHER A
FALA). N.S. V.B.
tudji ku
v.prep., *apropriar-se; privatizar. -
Onsa falal kuma el i tudji ku kil
mampatas (L.S.) - e tudji ku kuatru
bentu pa ka nin un bentu supra na
tera (N.T.) -. (deriv. TOLHER).
tudjidu
1.part., *impedido; que no teve a
oportunidade ou possibilidade. -
manga di bias n misti bai djubi bos,
ma sempri n tudjidu (N.T.) -.
(TOLHIDO). N.S. sin. pruibidu.
2.part., *proibido; negado. - Tudu kin
di elis ku pirdi djugu, si dunu ta
tudjidu kumida (A.P.) -.
tudu
1.quant., *adjectivo indefinido que
significa [o conjunto de coisas ou de
pessoas]; qualquer; cada. - puntu di
inkontru di djintis di tudu bairus, di
tudu klasis i di tudu koldadi di
tarbadju (P.dosS.) -. (TODO; TODA;
TODOS; TODAS).
2.quant., *pronome indefinido. - N
tcoma kil ladron ki sta na Gabu, n
tcoma tudu runion (R95) -. (TODO;
609
TODA; TODOS; TODAS).
3.quant., *a totalidade das coisas ou
das pessoas. - Tudu seduba
organizadu diritu (P.dosS.) -.
(TUDO). N.M. (TUDO) invarivel.
tudu-puderozu
adj., *que pode fazer tudo. - Deus
tudu-puderozu (L.Cat.) -. (TODO
PODEROSO). N.M. lexia composta.
tudu bias ke
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que introduz oraes
temporais; todas as vezes que. -
Tudu bias ke no ta kume es pon, no
ta konta bu morte (N.T.) -. N.F. neol.
N.S. sin. kada bias ke.
tudu ora ke
con., *locuo conjuntiva
subordinativa que indica
[temporalidade]; todas as vezes
que; sempre. - i ka kuma tudu ora
ke bu bisti i nesesariu bu kai na
asnera o bu furta (IN96) -. N.F. neol.
N.S. sin. kada bias ke.
tufli
v., *separar o cabelo tufos;
entranar o cabelo de forma
encostada cabea. - Na kabesa
un sunhu- iar, tufli na kada omi
(H.M.) -. (TUFAR).
tuflidu
part., *inchado em forma de tufos.
(TUFADO). N.S. V.B., kabelu
tuflidu.
Tuga
n., *termo depreciativo usado para
indicar os soldados portugueses
que lutavam contra os Movimentos
de libertao. - sin avion Tuga e ka
kapas di fasiba nada dentru di no
tera (C.P.) - Tugas ruma se kargu
pa e riba se tera (C.S.) -. (deriv.
PORTUGAL).
tukuma
v., *dar tudo; encher. - i tukuman
tudu -. N.F. proparoxtona. N.S. V.A.
tulera
v., *consentir. - No tulera ki kusa
(R98) -. (TOLERAR).
tulesa
n., *asneira; estupidez. - Tulesa di
Deus i mas djiresa di pekadur,
frakesa di Deus i mas forsa di
pekadur (N.T.) -. (TOLICE).
tulisi
v.caus., *fazer algum parvo. (deriv.
TOLO). N.F. proparoxtona. N.S.
V.A.
tulu
adj., *fraco de inteligncia; parvo. -
Bu pensa kuma n tulu, bu pensa
kuma n parvu (I.eI.) -. (TOLO). N.S.
tulisi; sin. parbu.
tumba
n., *tmulo; sepulcro. (TUMBA).
N.S. V.B.
tumultu
n., *revolta; desordem. (TUMULTO).
N.S. V.B.
tunguma
n., N.F. proparoxtona, rabe
tarjuma, vd. tanguma. N.S. V.B.
tungune
n., *nome dado galinha de p
curto. N.F. oxtona, vd. galinha-
tungune. NS. V.A.
tuntu
adj., *parvo. (TONTO). N.F. tontu.
N.S. V.B.
tuntura
n., *perturbao que provoca
vertigem ou perca de sentido de
orientao; tonteira. (TONTURA).
N.F. tontura. N.S. V.B.
turandja
n., *fruto e planta de uma pequena
rvore da famlia das rutceas, afim
das laranjeiras. - Vitamina C i ta
odjadu na limon, foli, turandja (Igr.I.)
-. (TORANJA). N.S. n.v. da planta
Citrus decumana.
turbada
n., *tempestade com relmpagos e
troves. - Aos no na ten turbada
pabia seu i burmedju kargadu (N.T.)
-. (TROVOADA).
turbada iarma
coloc., *nublar; escurecer. (deriv. A
TROVOADA ARMA). N.S. V.B.
turbuseru
610
n., *almofada de comprimento igual
largura da cama. - Si n ntera rostu
na turbuserus bonitus, n ta salusa
ku bu iagu-tceru (F.S.) -.
(TRAVESSEIRO). N.S. sin.
almofada.
turdona
- Nha turdona muri dja, nha dona
sta na tera, nha pape ku nha mame
sta ku mi (J.S.) -. (deriv. DONA).
N.F. vd. tuturdona.
turismu
n., *actividade econmica
relacionada com a deslocao e o
alojamento de turistas; realizao
de viagens de recreio. - akordu di
promoson di turismu (R95) -.
(TURISMO). N.F. neol.
turista
n., *pessoa que viaja por recreio ou
com fins culturais. - Turista ta miti
na tabanka e na buska boneku di
Bidjugu pa kumpra (M.M.) -.
(TURISTA). N.F. neol.
turma
n., *grupo de estudantes que
formam uma classe. - bo ka na
lembra di kuma no djuntaba turma
na kintu anu? (C.V.) -. (TURMA).
N.F. neol.
turmenta 1
1.v.tr., *afligir; importunar. - i ta
turmenta povu ku kusas ki na nsina
na tudu Djudeia (N.T.) -.
(ATORMENTAR).
2.v.intr., *agitar-se; ficar aflito. -
Tudu prasa turmenta (N.T.) -.
(ATORMENTAR-SE).
turmenta 2
1.n., *violenta tempestade. - I fasi
turmenta di turbada ku rilampagu
(N.T.) -. (TORMENTA).
2.n., *barulho; agitao. - Turmenta
kudi, kadakin na buska si kau di bai
(T.M.) -.
turmentadu
part., *apressado; agitado. - Tudu
prasa fika turmentadu (N.T.) -.
(ATORMENTADO).
turnadu
n., *aguaceiro forte; ciclone;
furaco. (TORNADO). N.S. V.B.
turnera
*pea para fechar ou regular a
passagem de um lquido ou gs. -
tambi bu ta pui turnera na utru boka
di tubu -. (TORNEIRA).
turnu
n., *vez. - Dus delis pasa pa
sugundu turnu ki fasidu na mis di
Agostu (P.dosS.) -. (TURNO). N.F.
neol. N.S. sin. bias 2.
turpesa
n., *assento de trs ps; banco. -
Tudu dia parmanha, kadakin ta
djunda si turpesa i sinta e na djubi
nutru (A.P.) -. (TRIPEA). N.F.
trupesa.
tursantu
n., *a festa dos dias 1 e 2 de
Novembro. - Tursantu banoba
(C.T.daM.) -. (TODOS OS
SANTOS). N.S. Tursantu ocasio
para as comunidades crist se
lembrarem dos prprios
antepassados que, com certeza,
enviaro boas notcias e boa sorte
aos vivos.
turseru
quant., - Turseru, no kudji panu
(T.M.) -. N.F. arc., vd. terseru.
tursi 1
1.v.tr., *fazer girar sobre si; virar;
entortar. - Alguin ora ki misti kumpu
korda di sibi i na buska padja di
palmera, i ta labral i ta fidil ku faka i
tursil, i ta mara si pontas i pul na sol
(F.M.) -. (TORCER). N.S. tursi
kurpu.
2.v.tr., *alterar o significado de uma
palavra ou conceito; desviar. - Utru
kusa ki Paulu skirbi, kilis ku ka firmi
e ta tursil, suma e ta fasi ku utru
skrituras (N.T.) -.
3.v.intr., *mudar de direco. - Nhu
barsina, sin pirdi tempu, i tursi pa
bai konvoka runion, rapas garandi
pega si tras (M.J.) -. (TORCER-SE).
tursi 2
v., *ter tosse. - ora ku bu sta la,
611
ninguin ka na tursi, purke, si bu
tursi, bu na fasi barudju (C.P.) -.
(TOSSIR). N.F. tusi 1.
tursi kurpu
coloc., *contrair os msculos ou o
corpo. - Kamalion i ka tarda son i
kunsa na ri, tok i na tursi kurpu tudu
(P.B.) -. (TORCER O CORPO).
tursida
n., *pavio. (TORCIDA). N.S. V.B.
tursidu
part., *entortado; enroscado. - no
skirbi dja pa konta elis kuma e ka
dibi di kume karni di limaria ku
tursidu garganti (N.T.) -.
(TORCIDO).
turtura
v., *tormento que se aplica a um
condenado; suplcio. - prindi djintis i
turtura utru pa bia di ke? (R99) -.
(TORTURA). N.F. neol.
turturadu
part., *que sofreu tortura. - inusentis
ku turturadu pa inventa nomis di kil
djintis ku pudi staba na es trafiku di
armas (R98) -. (TORTURADO).
turturi
v.tr., *puxar dobrando ou
entortando. (TORCER). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
turturidu
part., *encaracolado; entortado;
torto. (TORCIDO). N.S. V.B.
turu
n., *animal bovino de sexo
masculino e no castrado; toiro. -
Bu sakudi bu kabesa suma turu
(C.S.) -. (TOURO). N.F. neol. N.S.
sin. baka-matcu.
tururista
n., - Tuga ta bai pa ba buska kil ke
ta tcama tururista (C.P.) -.
(TERRORISTA). N.F. vd. terorista.
tus
intens., *adjunto de intensidade para
indicar a nulidade de uma coisa ou
aco.. N.F. Mandinga tusi que
significa nada; vd. nin tus.
tusi 1
v., - Tambe Sida i ka ta transmiti ora
ku bo na brinka, o pa iagu, o ora ku
kil alguin ki sta infetadu tusi (R95) -.
(TOSSIR). N.F. vd. tursi 2.
tusi 2
n., *expirao brusca. - mininjite
kuma ke ta sai na kil alguin pa
kamba na utru alguin: atraves di
tusi, atraves di kil kusa ke no fala
kuma si iagu ta sai na naris (R98) -.
(TOSSE).
tustumunha 1
v., *dar testemunho de; atestar; ver.
- Lubu kunsa ku tustumunha
Furadur kuma ku Onsa pasa ku el
(A.P.) -. (TESTEMUNHAR). N.F.
tistimunha.
tustumunha 2
n., *pessoa que assistiu um
acontecimento; pessoa que
presenciou um facto e chamada a
juzo para depor. - Kal tustumunha
ku no misti mas? (N.T.) -.
(TESTEMUNHA). N.F. tistumunha.
tustumunhu
n., *declarao de testemunha em
juzo; prova. - Ka bu konta mintida
nin ka bu da tustumunhu falsu (L.S.)
-. (TESTEMUNHO). N.F.
tistimunhu.
tutc
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de acrescentar o sentido
[cair com rudo]. - I dispindra e kai
tutc (T.M.) -. N.S. kai tutc.
tutu
n., *serpente muito venenosa;
vbora do Gab. N.F. oxtona;
Mandinga ttu que designa essa
espcie de serpente. N.S. V.B., n.v.
Bitis arietans arietans.
tutulu
n., *carolo; parte do fruto onde so
alojados os gros ou as sementes.
N.F. proparoxtona. N.S. V.B., sin.
nhanha.
tuturdona
1.n., *o bisav ou a bisav. - Bu
dona o bu tuturdona sinti nunde ke
sta nel (R95) -. (deriv. DONA). N.F.
turdona.
612
2.n.pl. tuturdonas, *os antigos. -
omis ku ta pensa te gosi suma no
tuturdonas (R95) -.
tuturnetu
n., (deriv. NETO). N.F. arc. vd.
bisnetu. N.S. V.B.

TC, tc
*vigsima quarta letra dupla ou
grafema do alfabeto que representa
o fonema [africada surda pr-
palatal]. N.S. Em muitos casos o
som [tc] ou deriva do equivalente
som presente no sistema fonolgico
do Portugus antigo, ou a
transformao do fone da lngua
portuguesa [ch].
tcabi
n., *instrumento que serve para abrir
a fechadura. - Gosi abo ki toma
tcabi di armasen, bu pasa sedu
chefi di armasen (F.J.) -. (CHAVE).
N.S. tcabi di fenda; tcabi di mon.
tcabi di fenda
n., *instrumento utilizado para
apertar parafusos; chave de
parafusos. (deriv. CHAVE DE
FENDA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.A.
tcabi di mon
n., *a extremidade inferior do
antebrao; pulso. - membrus
superioris ki brasu di mon, kutuvelu,
tcabi di mon, palmu di mon (N.M.) -.
(deriv. CHAVE DE MO). N.F. arc.
N.M. lexia complexa. N.S. sin.
pulsu.
tcadau
1.intens., *adjunto de intensidade ao
adj. vermelho com a funo de
especificar a tonalidade da cor do
sangue. - nha sangui di fomi i
burmedju tcadau (H.M.) -. N.F.
paroxtona. N.S. burmedju-tcadau.
2.intens., *diz-se da cor rubra do
ferro incandescente. - I miti feru na
fugu tok i burmedju-tcadau -.
tcaga
n., *ferida aberta. - Nunka alguin ba
ta fala kuma si tcaga na fedi (L.A.) -.
(CHAGA).
tcagadu
part., *ulcerado; ferido.
(CHAGADO). N.S. V.B.
tcagus
613
adj., *coberto de chagas;
chaguento. (deriv. CHAGA). N.F.
oxtona. N.S. V.M.
tcai 1
v., - Tcain pubis, asin mistida ka
pudi kura! (R.N.) -. (deriv. CAIR).
N.F. vd. kai tcai 1.
tcai 2
n., *adultrio. - Ah tcai! Ai kaba
kasamenti! (C.C.) -. (deriv. CAIR).
N.F. vd. kai tcai 2. N.S. sin.
adulteriu.
tcakual
1.n., *calo. - Nha tcakual rumpi
tok i kaba (C.S.) -. N.S. sin. kalson.
2.n., *pano amarrado maneira de
cales.
tcalasa 1
v., *dizer piadas; dizer coisas
engraadas, geralmente maliciosas.
(CHALACEAR; CHALAAR). N.S.
V.M.
tcalasa 2
n., *dito picante; piada. - Kusa pa da
tcalasa, n larga garasa (E.D.) -.
(CHALAA).
tcalasadur
n., *que diz piadas maliciosas;
gracejador; brincalho.
(CHALACEADOR). N.S. V.M., sin.
bradjeru.
tcama
v., - No tcama bos mas un bias,
pabia no dati son no odja fumu na
matu i no ka sibi na nunde ki sai nel
(C.V.) -. (CHAMAR). N.F. vd.
tcoma.
tcami
v., *embriagar-se; ficar bbedo. - Ka
bo tcami ku binhu ku ta dana vida
(N.T.) -. N.F. Mandinga tcki que
significa estar embriagado. N.S.
tcami o equivalente de FICAR
BBEDO, v.intr., e tcaminti o
equivalente de EMBEBEDAR
ALGUM, v.tr.; tcami ku sonu.
tcami ku sonu
coloc., *cair de sono; ter muito sono.
N.S. V.B.
tcamidera
n., *estado de pessoa embriagada;
embriaguez; bebedeira. - Ka no
ianda na ukesa, nin na tcamidera
(N.T.) -. N.F. Mandinga tcki.
tcamidu
part., *embebedado; embriagado.
N.F. Mandinga tcki. N.S. V.B.
tcamidur
n., *pessoa que se embebeda com
frequncia; bbedo. - Anta bu sibi
men kuma prenhada tcamidur ta
dana saudi di mininu ki tene na
bariga? (L.S.) -. N.F. Mandinga
tcki.
tcaminti
v.caus., *embebedar; causa
embriaguez a. - fala ku na sain na
garganti na tcaminti azalmas (H.M.)
-. N.F. Mandinga tcki. N.S.
tcaminti o equivalente de
EMBEBEDAR ALGUM, v.tr., e
tcami o equivalente de FICAR
BBEDO, v.intr.
tcan
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de marcar o grau
superlativo ou de especificar a fora
de uma aco. - Abo ku pun nes
mundu li, n firma tcan: no na
gardisiu mama (R.S.) -.
tcan-tcani
v., *ficar tonto ou aturdido
momentaneamente. N.F. oxtona.
N.M. redobro.
tcantcanidu
part., *avariado de cabea. N.S.
V.M.
tcapa 1
v.tr., *consertar; segurar com
chapas; arranjar. - E staba na barku
e na tcapa se ridia (N.T.) -.
(deriv.CHAPAR; CHAPADA). N.S.
CHAPADA, termo nutico, indica
um remendo sobreposto que se faz
no pano da vela ou nas chapas das
caldeiras.
tcapa 2
1.n., *folha de metal que se utiliza
para cobrir as casas. - kasa di tcapa
ki pui o di lata (C.P.) -. (CHAPA).
614
2.n., *negativo, em fotografia.
3.n., *chapa de matrcula dos
veculos. N.S. sin. matrikula 2.
4.n., *registo fotogrfico de rgos,
realizado por meio de raios X;
radiografia.
tcapa 3
v., *agarrar; pegar, guiando a
queda. - Kilis ke na tcapa polon,
tudu ku rabu di polon, e panha polon
(T.M.) -. N.S. L.Franca tcapar que
significa agarrar.
tcapadu
part., *consertado; remendado;
arranjado. (deriv. CHAPADO). N.S.
V.B.; CHAPAR significa [segurar
com chapas].
tcapadur
n., *pessoa que conserta a
carroaria dos carros.
(CHAPADOR). N.S. V.B.
tcapen
n., - Nunde ku bu sai ku es tcapen?
(A.P.) -. (CHAPU). N.F.
paroxtona, vd. tcepen.
tcapeu
n., - Tcapeu riba di tcapeu: Sebola
(Co.D.B.) -. (CHAPU). N.F. vd.
tcepen.
tcaskia
v.intr., *alterar-se com a ingesto do
lcool ou bebida alcolica; beber
muito sem embebedar-se; estar
alegre. (deriv. CHASQUEAR). N.F.
proparoxtona; Mandinga tcki que
significa estar embriagado. N.S.
V.A; CHASQUEAR significa [dizer
chascos ou zombarias].
tcaskiadu
part., *que est alterado com a
ingesto do lcool ou bebida
alcolica;que et alegre. - baloberus
tcaskiadu (N.V.) -. (deriv.
CHASQUEAR).
tcaskiadur
n., *bebedor. (CHASQUEADOR).
N.S. V.B.
tcau 1
intens., *adjunto de intensidade ao
adj. vermelho com a funo de
especificar a tonalidade da cor
amarela ou de laranja. N.S. V.A.,
burmedju-tcau.
tcau 2
interj., *exclamao que serve de
cumprimento de despedida. - Tcau,
te manha, bon sonu (Cecomes) -.
(CHAU). N.F. Italiano ciao que
significa at breve! ou adeus!.
tcavena
n., *taa pequena que serve para
tomar caf ou ch. (CHVENA).
N.F. proparoxtona. N.S. V.A., sin.
tcikara.
tcaveru
1.n., *tesoureiro; guarda de chaves.
(CHAVEIRO).
2.n., *molho de chaves. N.S. V.A.
tceben
n., *fruto e semente da palmeira de
leo ou palmeira dend ou palmeira
do azeite; coconote. - N bota brasa
di fugu na iagu, ma i ka ta paga:
Tceben (Co.D.B.) -. (CHABU). N.F.
Bijag ep que designa esse fruto.
N.S. P.arc. chaveos; kaldu di
tceben; katcu di tceben.
tcebeta 1
1.v., *tocar; produzir determinados
sons. - Bin nunde mi mininu sin
rostu, bin tcebetan ne kantiga,
diskisi bu bida sin gustu (O.S.) -.
(deriv. CHEIRICAR). N.F.
paroxtona. N.S. tcebeta palmu.
2.v., *bisbilhotar; meter o nariz em
tudo; meter-se em conversa alheia.
- Bu tcebeta na kombersa -.
tcebeta 2
n., *pauzinhos, de trinta cm de
comprimento, utilizados nas danas
para marcar o ritmo; diz-se tambm
do pequeno tambor que acompanha
o bombolom. (deriv. CHEIRICAR).
N.F. paroxtona. N.S. V.A.
tcebeta palmu
coloc., *bater palmas; aplaudir. -
Mindjer lanta i tcebeta palmu, i
kanta (O.S.) -. (deriv. CHEIRICAR
PALMAS). N.S. sin. toka palmu.
tcefra
615
n.f., *pessoa extrovertida; teatral.
N.S. V.M.
tcemeni
v.tr., *bater superficialmente e de
modo leve. - N na tcemeniu gosi ku
mantampa -. N.F. proparoxtona.
N.S. V.A.
tcentci
v., *o abrir-se dos ovos quando
nascem os pintainhos; eclodir. -
Galinha tcentci ovus -. N.F. kentci.
N.S. V.A.
tcep
intens., *adjunto de intensidade para
marcar o grau superlativo ou a
intensidade mxima do processo ou
do estado. N.S. V.A., dos tcep.
tcepen
n., *cobertura para a cabea. - Kin
ku ka ten kabesa ka ta pui tcepen
(J.M.B.) -. (CHAPU). N.F. tcapen;
tcapeu. N.S. pala di tcepen;
tcepen di padja; tcepen di sol;
tcepen di tcuba.
tcepen di padja
n., *chapu feito com palha.
(CHAPU DE PALHA). N.M. lexia
complexa. N.S. V.B.
tcepen di sol
n., *guarda-sol. (CHAPU-DE-SOL).
N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin.
guarda-sol.
tcepen di tcuba
n., *guarda-chuva. (CHAPU-DE-
CHUVA). N.M. lexia complexa. N.S.
V.B., sin. guarda-tcuba.
tcera
1.v.tr., *sentir o odor de alguma
coisa aplicando o olfacto. - Katcuris
e na tcera rabada di nutru (L.S.) -.
(CHEIRAR). N.S. fodja di tcera;
tcera tabaku; tcera fedi; tcera
sabi.
2.v.intr., *exalar um determinado
odor. - mindjer sinti pekadur na
tcera (T.M.) -.
tcera fedi
coloc., *exalar mau odor; ser
fedorento. - Marta, irma di difuntu,
falal: Sinhor, i na tcera fedi, pabia i
ten dja kuatru dia (N.T.) -. (deriv. O
CHEIRO FEDE). N.S. sin. fedi.
tcera sabi
coloc., *exalar bom odor. - Tudu
koldadi di madera ku ta tcera sabi
(N.T.) -. (deriv. CHEIRAR).
tcera tabaku
coloc., *inalar pelo nariz tabaco
modo ou rap. - Kin ku kunsa fuma
ku tcera tabaku prumedu? (IN84) -.
(CHEIRAR TABACO).
tceranta
v.caus., *fazer cheirar. - Otca ke
tciga, kil di mesinhu i bai pertu di
badjuda i tcerantal el, kil korda
djanan (F.M.) -. (deriv. CHEIRAR).
tceren
n., *milho triturado. - Tceren
pindradu: goiaba (Co.D.B.) -.
tceru
n., *odor; aroma; perfume. - N
disdja tceru di nha tera ku si tudu
kusa sagradu (O.S.) -. (CHEIRO).
N.S. iagu-tceru; mau tceru.
tcia 1
v.tr., *desprezar por meio de um
sinal sonoro produzido pelos lbios
ou com um rudo seco da lngua no
cu da boca; chamar com um sinal.
(deriv. CHIAR). N.S. V.B.
tcia 2
n., *rudo sonoro produzido pelos
lbios como sinal de desprezo. -
Jajandin djubi si mon i djubi kosta di
mindjer garandi, i ialsa si naris riba i
larga un bruta di tcia (M.C.) -. (deriv.
CHIO).
tciba
v., *fazer intriga. N.S. V.M., sin.
muntrusia.
tcibatu
n., *pessoa mentirosa. - Banhara
tciu i pasanta, tcibatus tciu i pasanta
(R.S.) -. N.F. paroxtona. N.S. sin.
muntrus.
tcif
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de especificar o sentido
[aco lenta e silenciosa]. - djugudi
tciga tcif (T.M.) -.
616
tcifri
1.n., *apndice duro na testa dos
ruminantes; corno. - i tenba seti
kabesa ku des tcifri (N.T.) -.
(CHIFRE).
2.n., *amuleto fabricado com corno
de animal. - E tcifri n lugal nan, si
dunu brabu kel (F.J.) -. N.S. mara
tcifri.
tciga
1.v.s.aux., *verbo semiauxiliar que
exprime a ideia de levar a, com um
certo trao de concluso. - kazu bin
ba grava tok i tciga na prindi djintis
pa tisi Bisau (R95) - ora ki mininu
forma dja badjuda garandi ku tciga
ba kasamenti (T.M.) - n tene un
kabra la manga di tempu, i tciga dja
padi (T.M.) -. (CHEGAR).
2.v.intr., *vir; aproximar-se. - I tciga
ku el na kaza (T.M.) - Ali no pudi
tciga na ntindimentu (Igr.I.) -.
(CHEGAR).
3.v.intr., *ser suficiente; bastar. - E
ba montia, e mata un farfana; ki
farfana ka tciga (T.M.) -. (CHEGAR).
N.S. tciga o equivalente de
CHEGAR, v.tr., e tciganta o
equivalente de CHEGAR, v.tr.
4.v.intr., *forma de cortesia para
pedir a uma pessoa que se
distancie ou se afaste um pouco. -
di fabur, tciga (L.S.) -.
tcigada
n., *vinda; aparecimento. - Bon
tcigada ermons na no metadi
(L.Cat.) -. (CHEGADA). N.S. sin.
vinda.
tciganta
1.v.caus., *pr em contacto;
aproximar; fazer chegar. - Taxista
pudi para manga di bias na strada i
tciganta pasajerus atrazadu na si
kompromis (P.dosS.) -. (deriv.
CHEGAR). N.S. tciganta o
equivalente de CHEGAR, v.tr., e
tciga o equivalente de CHEGAR,
v.tr.
2.v.caus., *forma de cortesia para
pedir a uma pessoa que se
distancie ou se afaste um pouco. -
Bu tciganta kurpu, bu kibinin n sinta
(C.S.) -.
tcigantadu
part.caus., *aproximado; feito
chegar; posto em contacto. - pa no
kombersa tcigantadu nunde Deus
(L.S.) -. (deriv. CHEGAR).
tcikara
n., *pequena taa que serve para
tomar caf ou ch; chvena.
(XCARA). N.F. proparoxtona;
chikra; tcikra. N.S. V.B., sin.
tcabena.
tcikeru
n., *curral de porcos; pocilga;
estbulo; lugar sujo. (CHIQUEIRO).
N.F. proparoxtona. N.S. V.P.
tcikini
v., *fazer ccegas. (COCEGAR).
N.F. proparoxtona; Mandinga
tckodi que significa fazer ccegas.
N.S. V.A.
tcikoti
n., - i tira djanan tcikoti i mostra
pape ku mame di femia (R98) -.
(CHICOTE). N.F. vd. chikoti.
tcikra
n., (XCARA). N.F. vd. tcikara. N.S.
V.B.
tcin-tcin
n., *processo de pilar o arroz de
mais de duas pessoas. - badju dja di
padida so tcin-tcin (F.S.) -.
tcintcor
n., *pequeno pssaro rolieiro, com a
cabea e o peito azul vivos e o
dorso castanho, cujas penas
exteriores da cauda so muito
compridas; rolieiro-da-abissinia. -
Tcintcor, tcoma tcuba pa mi (R.S.) -.
N.S. n.v. Coracias abyssinica.
tciron
n., *clitride; cltoris. N.S. V.B.
tciu 1
adv., *advrbio de quantidade que
significa [muito]. - Suma tcuba ka
tcubi tciu, arus ka rindi (Dea) - Ami,
n gosta tciu di bo! (T.M.) - i tciu
pekaduris ta punta es i koldadi papel
617
ki skola ta djuga? (R95) -. (deriv.
CHEIO).
tciu 2
1.adj.indef., *muito. - tene fidju tciu
kila i rikesa garandi na tabanka
(N.M.) -. (deriv. CHEIO).
2.adj.indef., *no muito. - Bo ka tciu
ku tenba djiresa de mundu (N.T.) -.
3.coloc., tciu i pasa, *muitssimo. -
E tciu e pasa (C.P.) -.
tciu boka
coloc., *diz-se de pessoa que fala
sem pensar ou que conta muitas
coisas a diversas pessoas e em
diferentes stios. (deriv. DE BOCA
CHEIA). N.S. V.M.
tcoboka
v.tr., *tornar menos basto ou grosso
um tronco de madeira; desbastar.
N.S. V.B.
tcobokadu
part., *tornado menos grosso;
desbastado. N.S. V.B.
tcobokadur
n., *desbastador; carpinteiro de
baixo nvel ou barato. N.S. V.B.
tcoi
n, *que ligeiramente embriagado;
alegre. N.F. paroxtona. N.S. V.M.,
sin. tcuska.
tcoka 1
1.v.tr., *manter o ovo a temperatura
adequada para permitir ao embrio
se desenvolver; incubar.
(CHOCAR).
2.v.intr., *apodrecer. N.S. V.A.,
bianda tcoka.
tcoka 2
n., *ave galincea da famlia dos
Fasiandeos, cuja carne muito
apreciada; perdiz. - Tcoka bua mas i
ba kamba kil bagabaga (L.S.) -.
(CHOCA). N.F. tcoka di matu. N.S.
n.v. Francolinus bicalcaratus.
tcoka di kaskadju
n., *codorniz. (deriv. CHOCA). N.M.
lexia complexa. N.S. V.B., n.v.
Escalfactoria africana.
tcoka di matu
n., (CHOCA DO MATO). N.F. vd.
tcoka. N.M. lexia complexa. N.S.
V.B.
tcokadera
n., *galinha que choca; mquina
incubadora. (CHOCADEIRA). N.S.
V.B.
tcoki
v., *atulhar; encher at no caber
mais nada; fazer caber algo num
lugar estreito. - E miti manga di
lenha na ki kau, e tcoki fugu (T.M.) -.
N.F. tcuki. N.S. sin. nhuki.
tcokidu
part., *enchido at ao mximo;
atulhado. N.S. V.B.
tcokolati
n., *doce de acar, leite e cacau.
(CHOCOLATE). N.F. chokolati.
N.S. V.B.
tcokoli
v., - I tcokoli dus po na tapada -. vd.
tcukuli. N.F. proparoxtona. N.S.
V.A.
tcokoti
v.tr., *tirar a semente, como o caj
ou os frutos do chabu, torcendo
com os dedos. N.F. proparoxtona.
N.S. V.B.
tcolona
v., *interpretar; traduzir; explicar. -
ora ku Sareia sai na mar, sai pa
ronka si bonitasku, gargadjadas di
pilikanu ta bin tcolonan (D.N.) -. N.F.
proparoxtona.
tcolonadu
part., *traduzido; explicado. - i
tcolonaduba mal na bardadi (R98) -.
tcolonadur
n., *intrprete; tradutor. - Deus da
elis tambi profetas pa e sedu
tcolonaduris (L.S.) -. N.M. pl.
tcolonaduris.
tcoma
1.v.tr., *pronunciar em voz alta o
nome de algum; convocar. - Elis
tambi e ta tcoma badjuda e mostra
ke ki si rapas manda (N.M.) -.
(CHAMAR). N.F. tcama.
2.v.tr., *nomear; denominar. - i ta
akontisi ki kusa ke no ta tcoma suku
618
di bas, i logu kin ku dibi di ganha i ta
pirdi (R95) -. (CHAMAR-SE).
3.v.intr., *apelidar-se; ter o nome de.
- fabrika di sapatu ku tcoma Ianda
(R96) -. (CHAMAR-SE).
tcoma gurgol
coloc., *vomitar. (deriv. CHAMAR O
GREGRIO). N.S. V.M.
tcoma na sintidu
coloc., * apelar mentalmente. -
Fereru tcoma si iran kil ora na
sintidu (A.P.) -. (deriv. CHAMAR NO
SENTIDO).
tcomada
1.n., *chamamento; apelo;
convocao. (CHAMADA).
2.n., *comunicao telefnica. - I
tenba parajens di taxi ku telefoni
staba pa atindi tcomada di
pasajerus (P.dosS.) -.
tcombon
n., *osso da perna; osso com pouca
carne e muitos nervos. (CHAMBO)
N.S. V.B.; CHAMBO a parte da
perna ao redor do joelho.
tcon
1.n., *a terra, considerada como um
espao sagrado ou uma divindade
que alimenta os seres. - kal teras ke
bo na bin ba difindi? Utrus teras ke
bo ka kunsi o ki tcon ke ieraba di bo
pape? (A.S.) -. (CHO). N.S. bota
tcon; fidju di tcon; tirmidura di
tcon; sin. tera.
2.n., *regulado ou domnios do rei;
territrio que pertence a uma etnia;
pas. - Na tcon di Budjugu, na tcon
di Mandjaku, na tcon di Pepel, na
tcon di Fula, i na tudu ladu di Guine i
ten palmera (T.L.) -.
3.n., *solo; terreno; pavimento. - no
durmi na tcon durmi na tarafe, durmi
na kau modjadu (C.P.) -. N.S. sin.
solu; sin. terenu.
tconu di kanua
n., *duas das trs partes que
formam a carena da canoa
nhominca. - Tabanka kumpu dja
kidja ku tconu -. N.M. lexia
complexa. N.S. V.A.
tcora
1.v.tr., *derramar lgrimas por;
lamentar; prantear. - Gatu-Lagaria
pega tcora si fidju, pabia i sibi sertu
kuma si fidju muri (A.P.) -.
(CHORAR).
2.v.intr., *manifestar uma dor
profunda, vertendo lgrimas; afligir-
se. - E kunsa ta tcora e ta kesa
(A.W.) -.
tcora pena
coloc., *lamentar-se. - Mindjeris di
panu pretu, ka bo tcora pena (C.S.)
-. (deriv. CHORAR PENA).
tcoradera
n.f., *pessoa que chora; carpideira.
(CHORADEIRA). N.S. V.B.
tcoradu
part., *pranteado. - Tcora na
tcoraduba dja, familia tcora (F.M.) -.
(CHORADO).
tcoradur
n., *pranteador; pessoa que chora;
choramingo. (deriv. CHORAR).
N.S. V.B.
tcoranta
v.caus., *fazer chorar; castigar. - Si
aos bu ka tcoranta bu fidju, amanha
i na tcorantau (L.A.) -. (deriv.
CHORAR).
tcora-tcora
v., *continuar a derramar lgrimas. -
Nin di dia nin di noti, i ka ta obiduba
utru kusa fora di kil tcora-tcora di
Etudja (F.M.) -. (deriv. CHORAR).
N.M. redobro.
tcot-tcot
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de especificar o rudo feito
pela chuva em contacto com o solo.
- tcuba na ieri-ieri, tcot-tcot (H.M.) -.
N.M. redobro.
tcuba
n., *a gua que cai da atmosfera. -
Suma tcuba tcubi, iagu intci lagua,
manera di kamba ka ten (Dea) -.
(CHUVA). N.S. tcepen di tcuba;
tcuba di pedra; tcuba tcubi; tcuba
tindji; tempu di tcuba.
tcuba branku
619
coloc., diz-se da chuva mida
contnua e montona que pode cair
o dia inteiro, normalmente com o
cu de cor branca. (deriv. CHUVA
BRANCA). N.S. V.M.
tcuba di pedra
n., *granizo. - I kunsa fasi rilampagu
ku barudju di turbada; garandi tcuba
di pedra di djelu kai (N.T.) -.
(CHUVA DE PEDRA). N.M. lexia
complexa. N.S. sin. saraiva.
tcuba nega
coloc., *a chuva no para. (deriv. A
CHUVA NEGA). N.S. V.M.
tcuba tcubi
coloc., *cair gua das nuvens;
chover. - Si tcuba tcubi, bu ka ta sibi
nde ku bu na pui roda di karu (R95)
-. (deriv. A CHUVA CHOVE).
tcuba tindji
coloc., *diz-se do cu que se cobre
de nuvens como sinal de chuva;
nublar-se. - No djunta mon pa es
tcuba ku tindji pa i ka modjanu
(N.M.) -. (deriv. A CHUVA TINGE-
SE).
tcubi
v., aco de cair gua, em gotas,
das nuvens. - Na tempu di Elias i ka
tcubi tris anu ku seis mis (N.T.) -.
(CHOVER). N.S. tcuba tcubi.
tcubiska
v., *chover pouco e a mido.
(CHUVISCAR). N.S. V.B., sin. ieri-
eri.
tcudi
v.tr., - Tcudi dedu pa nunde ku i dita
nel (A.P.) -. N.F. Mandinga tcodi;
vd. tculi.
tcuf
intens., *adjunto de intensidade que
especifica a aco de cair como um
objecto que tomba na gua. N.S.
V.B.
tcuki
v., *perfurar; introduzir; encher. N.F.
vd. tcoki. N.S. V.B.
tcukuli
1.v., *introduzir horizontalmente
estacas numa tapada. N.F.
proparoxtona; tcokoli.
2.v., *fazer passar; tentar melhorar
um bocadinho uma situao. - Si
teneba djintis di ki tera formadu, i na
ma teneba forsa di tcukuli un
bokadinhu (R95) -.
tculi
v., *apontar; indicar com o dedo;
mostrar. - I tciga i na tculi elis ku ki
basora i na djusia i na koba mal
(N.M.) -. N.F. tcudi; Mandinga
tcodi que significa indicar com o
dedo. N.S. dedu di tculi; tculi di
lebri.
tculi di lebri
coloc., *indicar uma pessoa por
meio de um olhar ou gesto, sem
dizer o nome. N.S. V.P.; designar
maneira da lebre.
tcumba
1.v.tr., *ferir com chumbo; tapar com
chumbo; reprovar em exame.
(CHUMBAR).
2.v.intr., *ficar reprovado em exame.
- i studa na siklu so dus anus i tira
sesta klas pabia des ki kunsa studa
nunka i tcumba (N.M.) -.
tcumbadu
part., *reprovado. (CHUMBADO).
N.S. V.B.
tcumbarda
n., *anzol sem boia. (CHUMBADA).
N.S. V.B.
tcumblut
intens., *adjunto de intensidade que
especifica a aco de [mergulhar]
ou de [cair em cheio]. N.S. V.A., kai
tcumblut.
tcumbu
n., *elemento da classificao
peridica, cujo smbolo [pb]; liga
metlica utilizada pela formao de
cartuchos de caa ou pela
chumbada. (CHUMBO). N.S. V.B.
tcumpi tceben
coloc., *preparar o leo de palma. - I
na tcumpi tceben -. N.S. V.A.
tcumul-tcamal
n., *confuso causada pelo
desentendimento. - Kanua sta na
620
tcumul-tcamal -. N.F. oxtona. N.M.
lexia composta. N.S. V.A., sin.
djumbulmani.
tcupa
v., *sorver; sugar. - Si bu regua
dimas, iagu ku ta sinta dentru di reia
i ta tcupa sal ku sta bas, pa i sibi pa
dana terenu (Igr.I.) -. (CHUPAR).
N.S. tcupa mama.
tcupa mama
coloc., *sugar leite da mama ou da
teta; mamar. - i importanti pa mininu
ba ta tcupa mama tudu ora pa i ba
ta djunda liti (R96) -. (CHUPAR ).
tcupa-tcupa
n., *chupeta. (CHUPA-CHUPA).
N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin.
tcupeta.
tcupadera
n., *mamadeira. (CHUPADEIRA).
N.S. V.B.
tcupeta
n., *chupa-chupa; sorvete.
(CHUPETA). N.S. V.B., sin. tcupa-
tcupa.
tcupiti
v., *debicar; ir comendo um pouco
de cada prato; a maneira de comer
das galinceas. - Galinha tcupitil i
falal: Mbe!, abo para fasi es ku bu
na fasi sin (T.M.) -. N.F.
proparoxtona, tcuputi.
tcuputi
v., N.F. proparoxtona, vd. tcupiti.
N.S. V.B.
tcur
1.n., *as cerimnias e as festas em
recordao da pessoa j falecida
algum tempo atrs. - Baka i pa mata
na tcur o pa bindi, i ka pa ba ta
kastiga (C.V.) -. (CHORO). N.S. fasi
tcur; kau di tcur; stera di tcur;
toka tcur.
2.n., *pranto; lamento; exquias. -
Na Rama i obidu gritu di tcur ku dur
garandi (N.T.) -. N.S. tcur
hipernimo de CHORO e de
EXQUIAS.
tcurai
n., *substncia resinosa aromtica
que ao queimar exala perfume;
incenso. N.S. V.M.
tcurak
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de especificar o sentido
[aco com velocidade e rudo]. -
Onsa sai na utru ladu di baraka fat, i
entra na matu tcurak (L.S.) -. N.F.
tcuruk; Mandinga tcrum que
designa a rapidez.
tcuruk
intens., N.F. vd. tcurak; Mandinga
tcrum. N.S. V.A.
tcuska
1.v., *bulir; mexer. - bu tcuska dimas
-. N.S. V.A., sin. buli.
2.v., *ser alegre; estar ligeiramente
embriagado. N.S. sin. tcoi.
tcut
intens., *adjunto de intensidade para
marcar o grau superlativo ou a
intensidade mxima do processo ou
do estado. N.S. V.A., mela tcut.
tcutci
v., *instigar; incitar; induzir; acicatar.
- chefis di saserdoti e na tcutci pobu
pa pidi pa larga Barabas (N.T.) -.
(AULAR). N.F. Mandinga tcotci
que significa beliscar ou picar.
tcutcidu
part., *instigado; aulado. (deriv.
AULAR). N.F. Mandinga tcotci.
N.S. V.B.
tcutcidur
n., *instigador; provocador;
esporeador; aulador. (deriv.
AULAR). N.F. Mandinga tcotci.
N.S. sin. bokasinhu.
621

U, u
*Vigsima quinta letra ou grafema
do alfabeto que representa os
fonemas [vogal alta posterior-velar]
e [semivogal bilabial]. (U).
u 1 [-u]
pron.pess.compl.d., *forma encltica
do pronome pessoal complemento
directo 2sing.; te. - bu ta sinti un
kusa i ta pegau li son, i bin kambau
pa li, fala ta pirdiu, iagu ta sai na
udju (C.P.) -.
u 2 [-u]
suf.verb., *uma das cinco vogais
temticas que formam os verbos,
que no tem equivalente no
Portugus. N.S. -u o sufixo dos
verbos derivados, em grande
maioria, das lnguas africanas.
uaga
1.v.tr., *derramar. - La bu na tciga e
na uagau iagu so na kabesa, ki
mininu i ta fria djanan (R95) -. N.F.
paroxtona. N.S. uaga bianda.
2.v.tr., *espalhar; semear. - I panha
midju i uaga galinha tudu (T.M.) -.
uaga bianda
coloc., *cerimnia que compreende
o acto de lanar punhados de arroz
cozinhado imagem e em memria
dos antepassados. - I panha bianda
I uaga dianti di iran (N.M.) -.
uagadu
part., *derramado; semeado. - Si
sangui di bodi ku turu ku sinsa di
fidju di baka, uagadu riba di djinti
kontaminadu, ta purifika elis, ku fadi
gora puder di sangui di Kristu (N.T.)
-.
uagadur
n., *espalhador; semeador. N.S.
V.B.
uai!
interj., *interjeio que exprime
[impacincia]; hum!. - Uai!, anta,
asin ku no kumbersaba ki dia?
(T.M.) -.
uaioo!
interj., *interjeio que exprime [dor]
ou [aflio]; ui!. - Uaioo!, Kumadri!, i
nha omi ku ta kai son (T.M.) -.
uak
intens., *adjunto de intensidade ao
adjectivo vermelho com a funo de
especificar a tonalidade da cor
vermelha intensa ou encarnada. - i
pega un bruta di feru, i pui ponta na
fugu tok i burmedju uak (P.B.) -.
N.S. burmedju-uak.
uan
intens., *adjunto de intensidade que
significa na metade. - Ianda dia
uan, kamarada, finkanda bu obra
dianti di pubis (C.S.) -. N.F.
Mandinga wran que acrescenta
aos verbos que significam abrir o
sema [completamente].
uandan
intens., *adjunto de intensidade que
significa [muito aberto] ou que
acrescenta o sema
[completamente]; abertamente. - Es
i guera, guera uandan di tudu dia
(C.S.) - boka uandan (E.D.) -. N.F.
Mandinga wran.
uansire
n., *espcie de mosca cuja picada
causa a doena oncocercose;
mosca da cegueira. (MOSCA DA
CEGUEIRA). N.F. oxtona; Fula
uamisiren que designa essa
mosca; vd. onkoi. N.S. V.B.; n.v.
Simulia perniciosa; sin. moska di
seguera.
uap
intens., *adjunto de intensidade com
a funo de especificar o sentido
[como o rudo dum objecto entre os
ramos]; onomatopeia de quebra. -
Aza di Falkon kudi na ramu di po
uap, i kebra (T.M.) -. N.S. kai uap.
uaranhi
v., *cozer o arroz com pouca gua
at ficar muito solto ou seco. - bu
pui iagu ku sibi kuma i ka na pui
nhelen uaranhi uas (R95) -. N.F.
Mandinga wran que significa
abrir-se.
622
uaranhidu
part., *diz-se do arroz cozinhado
com pouca gua e que est solto. -
bianda uaranhidu -. N.F. Mandinga
wran. N.S. V.A.
uarga
n., *bebida preparada com folhas de
ch verde e servida muito quente. - I
na surbati uarga -.N.F. paroxtona.
N.S. V.A.
uatc a kacheu
coloc., *dizer as verdades nuas e
cruas, maneira de Cacheu. N.S.
V.P.
uba
v., *gritar para exprimir sufrimento;
ladrar. - N tene bontadi ki ientran
suma difuntu na mindjer di uba risu
no rabes di kudjer (F.S.) -. (UIVAR).
ubulun
n, *aluvio de pedras e lama. - Abo i
suma ubulun na tchuba di Agostu
(J.B.) -.
uda [-uda]
suf.nom., *sufixo que entra na
formao de substantivos,
exprimindo a ideia de qualidade,
aco ou resultado de aco. -
fartuda - larguda - fortuda -. (-URA).
N.M. sufixo de adjectivos.
udju
1.n., *rgo da viso. - Un udju i ka
udju (L.A.) -. (OLHO). N.S. djingui
udju; finka udju; konta di udju;
panga udju; risu udju; sigridu di
udju.
2.n., *rebento.
3.n. branku di udju, *esclertica.
(deriv. BRANCO DE OLHO). N.M.
lexia complexa. N.S. V.M.
4.n. garan di udju, *pupila; menina-
do-olho. (deriv. GRO DE OLHO).
N.M. lexia complexa. N.S. V.M.
5.n. kuku di udju, *globo ocular.
(deriv. COCO DE OLHO). N.M. lexia
complexa. N.S V.M.
udju di fonti
n., *nascente; me de gua; olho-
dagua. - na un udju di fonti i pudi
sai iagu dos ku iagu malgos? (N.T.)
-. (deriv. OLHO DE FONTE). N.M.
lexia complexa.
udju di pe
n., *salincias sseas que se
encontram na regio da articulao
da perna com o p; tornozelo;
artelho. - Logu forsa ientra na si pe
tudu ku udju di pe (N.T.) -. (deriv.
OLHO + DE P). N.F. decalque
semntico das lnguas de substrato.
N.M. lexia complexa.
udju di tarafe
n., *rebento de tarrafe, que
transportado pela gua at fixar-se
e dar origem a uma nova planta. -
Abo i udju di tarafe na sukuma di
maron (C.S.) -. (deriv. OLHO DE
TARRAFE). N.M. lexia complexa.
udju nelelidu
coloc., *olhos estrbicos. (deriv.
OLHO). N.S. V.M.
uenkeli
v., *ter o p torto; ter as pernas
arqueadas com os joelhos que
metem para fora. N.F.
proparoxtona; Mandinga
wnkelen que significa ser
arqueado. N.S. V.B., ant. nomboli.
uerengui
v., *distender o arroz no balaio para
separar o arroz das pequenas
partculas. - Anta balai ku tagara ki
ma sabi urengui ku el? (J.S.) -. N.F.
Mandinga warn que significa
abrir; erenhi.
uh!
interj., *interjeio que exprime
[impacincia]; hum!. - Taxi, taxi, eh,
uh, i bai; kuma ku n na fasi?
(P.dosS.) -. N.F. unh!.
uia
n., *pssaro de cor azul que tem
patas e olhos vermelhos. N.F.
proparoxtona; Mandinga ia que
designa esse pssaro; kauia. N.S.
V.A.
uiski
n., *bebida alcolica. - Madjes, bu
pudi toma uiski tambe si bu misti
(Cecomes) -. (USKE).
623
uit
intens., *adjunto de intensidade para
marcar o grau superlativo ou a
intensidade mxima do processo ou
do estado. N.F. oxtona. N.S. kinti
uit.
ukesa
n., *avidez; voracidade. - Lubu ku si
ukesa i ka bin pudi sufri (A.P.) -.
(deriv. OCO).
uku
adj., *vido; faminto; guloso. -
manera ku uku sin, bu na dana kau
(L.S.) -. (OCO).
uli
v., *chamuscar; passar pela chama;
queimar a palha debaixo das
rvores. N.S. V.A.
uli-uli
v., - Ora ku bu penal tudu bu kaba,
bu ta uli-ulil na fugu pa ki penasinhu
pudi kema (N.M.) -.N.F. vd. ulili.
N.M. redobro.
ulili
v., *continuar a queimar a palha
debaixo das rvores; continuar a
passar pela chama. - Antigamenti
ninguin ka osaba ulili matu sin pidi
dunu tcon lisensa (C.V.) -. N.F.
proparoxtona, uli-uli.
ulilidu
part., *chamuscado; crestado;
tostado. - Si matu ulilidu di dia uan,
fugu ma lestu ku lastra (C.V.) -.
ultimamenti
adv., *advrbio de tempo que
significa [recentemente]. - e bin
ultimamenti (R95) -.
(ULTIMAMENTE). N.F. neol. N.S.
sin. pa ultimu.
ultimu
1.adj., *que vem no fim de todos; o
mais recente; restante. - aos i ultimu
dia di karnaval (R95) -. (LTIMO).
N.F. proparoxtona.
2.adj., *o mais recente. - luta di
prevenson di asidentis ke djinti odja
e ultimu tempu na sidadi di Bisau
(R95) -.
ultrapasa
1.v.tr., *superar; vencer. - djumbai ta
djuda djinti ultrapasa sertus
prublemas (IN96) -.
(ULTRAPASSAR). N.F. neol.
2.v.tr., *ir alm de um determinado
limite; transpor. - i ultrapasa
kinhentus metru (R95) -.
ultrapasadu
1.part., *que passou;
desactualizado. - Ki ke kolonialismu
fasi dja kila sta ultrapasadu, storia
lebal (IN96) -. (ULTRAPASSADO).
N.F. neol.
2.part., *superado; vencido.
umanidadi
1.n., *o gnero humano. - manera di
pupa vida, manera di difindi
umanidadi (J.D.) -. (HUMANIDADE).
N.F. neol.
2.n., *natureza humana. - Kristu
seta toma no umanidadi (L.Cat.) -.
N.S. sin. naturesa umanu.
umanu
adj., *relativo ao homem ou
humanidade. - diritus umanus (R96)
-. (HUMANO). N.S. naturesa
umanu.
umidadi
n., *vapor de gua contido na
atmosfera ou na terra; orvalho. -
Umidadi ku serenu bo ngaba Sinhor
(L.Cat.) -. (HUMIDADE). N.F. neol.
umildadi
n., *modstia. - Umildadi garandi ki
mostranu na kil sinal, i laba pes di
sirbiduris, el Sinhor (L.Cat.) -.
(HUMILDADE). N.F. neol.
umildi
1.adj., *modesto; simples. - ami i
mansu umildi di korson (N.T.) -.
(HUMILDE). N.F. neol.
2.n., *pessoa modesta; simples;
pobre. - El i mostra sempri
miserikordia pa koitadis ku umildis
(L.Cat.) -.
umiliadu
adj., *que foi rebaixado ou vexado. -
i umiliadu te na morte di krus
(L.Cat.) -. (HUMILHADO). N.F.
paroxtona, neol.
624
un 1
det.art., *artigo indefinido. - La ku
Ratu buska un kau ku ten koba
(L.S.) - na Guine-Bisau merkadu
tene un sintidu mas garandi (P.dos
S.) -. (UM; UMA). N.S. bentia un
lingu; padida di un mama.
un 2
quant., *nmero cardinal que
significa a unidade. - i tenba un o
dus omis pruntu pa djuda (P.dosS.)
-. (UM; UMA). N.S. mil i un; nin un;
un son; vinti i un; sin. un son.
un bias
loc.adv., *de vez; definitivamente. - I
lanta i bua un bias pa matu (T.M.) -.
(deriv. UMA VIAGEM).
un son 1
quant., *pronome indefinido que
significa nico. - Badjuda ten sinku
ermon: un son pauteru (T.M.) -
Sene, un son na si mame (T.M.) -.
(deriv. UM S).
un son 2
quant., *nmero cardinal que
significa a unidade; um; uma. -
Mindjeris ta sirbi kuntangu na dus
kabas, un son pa matcus utru pa
femias (N.M.) -. (deriv. UM S).
N.S. sin. un.
uni
v., - Mursegu uni rabada pa misa
Nhor Deus, i misa si kabesa propi
(J.S.) -. N.F. vd. unhi.
undji
v., *untar com leo. - E ku manda
Deus i undjiu ku oliu di alegria (N.T.)
-. (UNGIR). N.F. neol. N.S. sin.
unta.
undjidu
part., *que foi untado ou consagrado
com leo. - Reis di tera e lanta,
otridadis e djunta e pui un son
kontra Sinhor, kontra si undjidu
(N.T.) -. (UNGIDO). N.F. neol.
Ungris
n., *membro do povo hngaro,
habitante da Ungria. (HNGARO).
N.F. oxtona. N.S. V.B.
unh!
interj., - I kaplin, ma...Unh! (F.J.) -.
N.F. vd. uh!.
unha
n., *lmina crnea que cobre a
extremidade dos dedos de muitos
animais. - I vira i busi unha di onsa
(L.S.) -. (UNHA). N.F. nunha.
unhi
v., *curvar-se; inclinar-se. - Ora ki
alguin na laba kurpu, si i unhi i
botadu iagu na kosta, i ta ria pa
bariga: si bu laba des manera bu ka
ta limpu, si bu misti limpu, bu ten ku
bota iagu di kabesa pa pe (L.A.) -.
N.F. uni; nunhi. N.S. sin. mpina.
unhinti
v.caus., *fazer inclinar. - Garandi
kandja i ka ta pasa unhinti (L.A.) -.
uni
1.v.tr., *reunir; juntar. - No na pidiu,
Sinhor, pa bu uni bu povu na Spiritu
di amor (L.Cat.) -. (UNIR). N.F. neol.
2.v.intr., *tornar-se um s; unificar. -
povu propi misti pa no uni (IN96) -.
unidadi
1.n., *coeso; harmonia; unio. -
unidadi pa no pubis (A.B.) -.
(UNIDADE). N.F. neol. N.S. sin.
union.
2.n., *formao militar; ncleo de
uma rede de servios. - Un unidadi
di polisia sul-afrikanu (R95) -.
unidu
part., *junto; ligado. - No sedu unidu
na mesma fe i spransa (L.Cat.) -.
(UNIDO). N.F. neol.
uniku
adj., *que no tem outro da sua
natureza. - Air-Bissau i uniku
impreza ki Guine tene pa transporti
aeriu (P.dosS.) -. (NICO). N.F.
proparoxtona, neol. N.S. sin. un
son.
union
n., *unidade; coeso; harmonia. -
sinal di union (L.S.) -. (UNIO). N.F.
neol. N.S. Union Europeia; sin.
unidadi.
Union Eropea
n., (UNIO EUROPEIA). N.F. vd.
625
Union Europeia. N.M. lexia
composta. N.S. V.A.
Union Europeia
n., *O novo Estado da Europa,
formado de vrios estados
europeus. - Union Europeia
(P.dosS.) -. (UNIO EUROPEIA).
N.F. neol., Union Eropea. N.M.
lexia composta.
universal
1.adj., *que abrange tudo.
(UNIVERSAL). N.F. neol.
2.adj., *relativo a todo o mundo. -
Diklarason universal di diritus di omi
(R95) -.
universidadi
n., *conjunto de disciplinas,
chamadas Faculdades, que
integram um curso superior;
academia. - Tuga i ka abrinu skola
pa nin un parti, nin Liseu, nin
Universidadi, son kil liseusinhu
(C.P.) -. (UNIVERSIDADE). N.F.
neol.
universu
n., *conjunto de tudo quanto existe;
o mundo. - Bu forma pekadur
parsidu ku bo, bu ntergal bonitasku
di universu (L.Cat.) -. (UNIVERSO).
N.F. neol.
unson
n., *untadura; untura. (UNO).
N.S. V.B.
unta
v., *olear; massajar ou pintar com
substncia gordurosa. - i ba kumpra
siti i bin roga si mindjer i untal el tok
i burmedju uak (A.P.) -. (UNTAR).
N.F. neol. N.S. sin. undji.
untadu
part., *ungido. - Kil siti propi di pape,
el ki mininu ta untadu kel (F.M.) -.
(UNTADO).
untadur
n., *aquele que unta. (UNTADOR).
N.S. V.B.
untu
n., *gordura de porco; banha de
porco. (UNTO). N.F. neol. N.S. V.B.
unturdia
adv., *advrbio de tempo que
significa [anteontem]. - Ke ku manda
bu na purfia? Disna unturdia ki muri
(P.B.) - Unturdia no baiba Bula
(J.S.) -. (deriv. OUTRO DIA). N.F.
ontordia.
uondjo
1.n., *flor seca de baguiche ou
rosela. N.F. oxtona. N.S. V.A.
2.n., sumu di uondjo, *sumo feito
de flores secas de rosela, gua e
acar. N.M. lexia complexa.
urbadju
n., *ar hmido e vaporoso que,
durante a noite, quando o cu
sem nuvens, se converte em gotas
midas; sereno. - Kin ku mandurga,
urbadju ta modjal (L.A.) -.
(ORVALHO). N.S. sin. serenu.
urbaniza
v., *transformar em zona urbana;
criar algumas infra-estruturas e
servios urbanos. - no limpa no kau,
no urbaniza no bairus (R95) -.
(URBANIZAR). N.F. neol.
urbanizadu
part., *que se transformou em zona
urbana; que criou alguns servios
urbanos. - bairu sta ben urbanizadu
(R95) -. (URBANIZADO). N.F. neol.
urbanizason
n., *criao de ncleos urbanos. -
komison di urbanizason (R95) -.
(URBANIZAO). N.F. neol.
urdidja
n., - Mame sukundi si dur bas di
kabas finkandadu na urdidja di
kansera (T.Tc.) -. (RODILHA). N.F.
vd. ordidja.
urdinha
v.tr., *mungir. - Nhu urdinha suur di
sangui di Guine (N.M.) -.
(ORDENHAR).
urdinhadu
part., *mungido. (ORDENHADO).
N.S. V.B.
urdinhadur
n., *pessoa que ordenha.
(ORDENHADOR). N.S. V.B.
urdumunhu
626
n., *levantamento de p devido a
uma agitao de ar; remoinho. -
urdumunhu djumbulin porta di puera
(R.N.) -. (REDEMOINHO).
urfa
v., *tornar-se grosso; abrir a cauda
em forma de leque; gabar-se. -
Djambatutu sinta, i urfa, i
burmedjanta si udju (P.B.) -.
(UFANAR-SE).
uriki
n., (DIQUE). N.F. vd. oriki. N.S.
V.B.
urina
v., - djinti na urina la na rua kualker
manera (IN96) -. (URINAR). N.F.
neol., vd. orina 1.
urjenti
1.adj., *que no pode ser adiado;
iminente; indispensvel.
(URGENTE). N.F. neol.
2.adv., *advrbio que significa [sem
demora]; urgentemente. - no pidi
guvernu pa i lanta mas urjenti ke
pudi (R96) -. (deriv. URGENTE).
ursu
n., *mamfero carnvoro da famlia
dos Ursdeos. - si pe parsi ku pe di
ursu, si boka suma di lion (N.T.) -.
(URSO).
uru
n., *elemento metlico utilizado em
joalharia e em moedagem, cujo
smbolo [Au]; coisa de grande
valor; oiro. - mara sintu di uru riba di
pitu (N.T.) -. (OURO).
us
1.n., *hbito; costume; moda. - I ka
bon pa no torkia o pa bandona no
us ke no antigus dichanu (L.Cat.) -.
(USO). N.F. uzu.
2.n., *emprego frequente de uma
coisa.
utani
v., * encontrar-se frente a frente
com uma situao difcil; estar em
aflio. - Bu utani -. N.F. oxtona.
N.S. V.A., sin. nhani: sin. foronta.
util
adj., *que serve para alguma coisa;
vantajoso. - i muitu util pa nos
(IN96) -. (TIL). N.F. paroxtona,
neol.
utilidadi
n., *vantagem; proveito. - pekadur
kapas di muda si vida pa utilidadi di
mundu ku rodial (R95) -.
(UTILIDADE). N.F. neol.
utiliza
v., *servir-se de; aproveitar. - el ku
manda povu ta utiliza salmu suma si
orason (L.S.) -. (UTILIZAR). N.F.
neol.
utilizadu
part., *adoperado; aproveitado. -
pekaduris ta utilizadu suma limon,
dipus di no pirmil no bota kaska
(R98) -. (UTILIZADO). N.F. neol.
utilizason
n., *uso; aproveitamento. - utilizason
di Kriolu o linguas maternas na
fasilita integrason di kriansas na
skola (MR98) -. (UTILIZAO). N.F.
neol.
utranu
adv., *o ano passado. - N ba otca
iagu di utranu ku di es anu djagasi
(A.P.) -. (deriv. OUTRO ANO). N.F.
otranu.
utrora
1.adv., *advrbio de tempo que
significa [noutro tempo]; noutra
circunstncia; s vezes. - Utrora na
kaminhu n ta kalura tciu; n buska
nha amigu, ma ami n ka odjal
(L.Cat.) -. (OUTRORA).
2.adv., *antigamente.
utru
1.quant., *adjectivo indefinido que
significa distinto; diferente. - I kau
frekentadu prinsipalmenti pa
bibiduris ku utru djintis ku ta tarbadja
na fera (P.dosS.) -. (OUTRO;
OUTRA; OUTROS; OUTRAS). N.F.
utur. N.S. utru bias.
2.quant., *pronome indefinido. - no
dibi di djunta ku utru ku tene utru
tipu di speriensia pa no troka (R95) -
. (OUTRO; OUTRA; OUTROS;
OUTRAS).
627
utru bias
loc.adv., *de novo; novamente;
outra vez. - Utru bas mas, lubu torna
riba na kau di onsa i ba kabanta kil
fidju i kumel (L.S.) -. (deriv.OUTRA
VIAGEM). N.S. sin. novamenti.
utru-mundu
1.n., *a vida depois da morte. -
Djintis di tabanka fia na utru mundu,
dipus di mortu pekaduris ta sinta na
un kau (L.S.) -. (O OUTRO
MUNDO). N.M. lexia composta. N.S.
sin. paraizu.
2.loc.adj., di utru mundu, *o que
espantoso ou extraordinrio ou at
irreal. - i ka siensia di utru mundu
alias ke n na papia li, i kusas ke
klaru ke djintis sibil (R98) -. (DO
OUTRO MUNDO).
utur
quant., - N ta kasa utur mindjer
(Ch.Mb.) -. (OUTRO; OUTRA;
OUTROS; OUTRAS). N.F.
paroxtona, vd. utru.
uva
1.n., *o fruto da videira, arbusto da
famlia das Vitceas. - i koba-koba
pa masa uva (N.T.) -. (UVA).
2.n., pe di uva, *videira. - Un omi
tadja un orta, i pui pe di uva la (N.T.)
-. (deriv. P DA UVA). N.S. n.v.
Vitis vinifera; sin. videra.
uza
v., *fazer uso de; empregar. - Utrus
badjudas ta uza tambe maskaras pa
suta rapazis (P.dosS.) -. (USAR).
N.F. neol.
uzadu
*empregado; aproveitado. - Kuma
ku Kriol pudi uzadu na tarbadju di
divulgason tekniku (Men) -.
(USADO).
uzu
n., - merkadurias di usu domstiku
(P.dosS.) -. (USO). N.F. neol., vd.
us.

V, v
*Vigsima sexta letra ou grafema do
alfabeto que representa o fonema
[fricativa sonora labio-dental]. (V).
N.S. Em muitas palavras derivadas
do Portugus o som ou fone [v]
substitudo pelo som ou fone [b].
vadia
v., (VADIAR). N.F. paroxtona, neol.,
vd. badia. N.S. V.B.
vadiadur
n., (VADIO). N.F. neol., vd.
badiadur. N.S. V.B.
vadiu
adj., (VADIO). N.F. neol., vd. badiu.
N.S. V.B.
val
n., *emprstimo provisrio,
normalmente de dinheiro, por meio
de um recibo. (VALE). N.F. bal. N.S.
V.A., pasa val.
valeti
n., *carta de jogo, chamada tambm
conde. (VALETE). N.S. V.B.
vali
n., *depresso de terreno. - Inda di
noti n ianda na vali, n na djubi
muru; n riba, n torna ientra na
prasa na porton di vali (A.T.) -.
(VALE). N.F. neol.
valia
v., (AVALIAR). N.F. paroxtona, vd.
avalia. N.S. V.B.
valiason
n., (AVALIAO). N.F. vd.
avaliason. N.S. V.B.
validadi
n., * diz-se do que conforme lei;
legitimidade. - e sta kuas pa pirdi
validadi (P.dosS.) -. (VALIDADE).
N.F. neol.
validu
1.adj., *que tem validade legal.
(VLIDO). N.F. proparoxtona, neol.
2.adj., *proveitoso; valioso. - i un
stratejia ki dibi di sedu validu tambe
pa arkipelagu di Bidjugu (MR98) -.
valoriza
628
v., *dar valor a; dar mais qualidade.
- Ropa, di fatu, i ta valoriza alguin
(IN96) -. (VALORIZAR). N.F. neol.
N.S. sin. valuria.
valur
n., - te na mininu pikininu sibiba kal
ki valur di Cabral (C.P.) -. (VALOR).
N.F. neol., vd. balur.
valuria
v., *dar importncia. (VALORIZAR).
N.F. paroxtona. N.S. V.B., sin.
valoriza.
vangardia
n., *primeira linha de um exrcito;
frente. - no vangardia rivolusionariu
(R77) -. (VANGUARDIA). N.F.
proparoxtona, neol.
vanjelista
n., - Tudu kuatru vanjelista ta konta
misteriu di paichon (L.S.) -.
(EVANGELISTA). N.F. neol., vd.
ivanjelista.
vanjeliu
n., - Kuatru Vanjeliu i guia pa
kontanu ke ki Jesus fasi ku ke ki fala
(L.S.) -. (EVANGELHO). N.F.
proparoxtona, neol., vd. ivanjeliu.
vantajen
1.n., *proveito. - No ka dibi di nega
vantajen di mesinhu di tera (L.Cat.) -
. (VANTAGEM). N.F. paroxtona.
N.S. ant. disvantajen.
2.n., *superioridade.
vara
n., - I na guberna elis ku vara i feru
(N.T.) -. (VARA). N.F. neol., vd.
bara.
variu
1.adj., *diverso; variegado. - Li na
Junta Militar ten varius tribus, ma no
barsa nutru (R98) -. (VRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
2.adj., *mltiplo. - E gabinete ten
rijistadu varius kazus (R95) -.
varsina
1.v., - Djubi, diskansan bo, mininu
varsina tudu! (R95) -. (VACINAR).
N.F. vd. barsina.
2.n., - Si fidju tene tudu varsina
kompletu i faltal so sarampu pabia i
ka fasi inda oitu mis (R95) -.
(VACINA).
varsinason
n., - E varsinason ke ta fasidu i
muitu importanti (R98) -.
(VACINAO). N.F. vd.
barsinason.
vasora
n., (VASSOURA). N.F. neol., vd.
basora. N.S. V.B.
vaziu
adj., *que no contm coisa alguma;
vcuo. - Otca ki tciga i odjal vaziu,
baridu, ben rumadu (N.T.) -.
(VAZIO). N.F. paroxtona, neol. N.S.
sin. limpu.
veda
v., *tapar. (VEDAR). N.F. neol. N.S.
V.B.
vedadu
part., *tapado; cercado. (VEDADO).
N.F. neol. N.S. V.B.
vedadur
n., *cercador. (VEDADOR). N.F.
neol. N.S. V.B.
vedason
n., *aquilo que tapa; sebe; cerco.
(VEDAO). N.F. neol. N.S. V.A.,
sin. tapada.
veia
n., *vaso sanguneo que leva o
sangue dos vasos capilares at ao
corao. - Sangui na veia tarda ki
kuri, nha pape duensi (J.D.) -.
(VEIA). N.F. proparoxtona, neol.
veiu
n., *eixo. (VEIO). N.F.
proparoxtona. N.S. V.B.
vela 1
v., *vigiar; interessar-se. - Papes ku
skolas dibi di velaba pa tudu
mininus tene atitudi di rispitu pa
mindjer o pa badjuda (R95) -.
(VELAR). N.F. neol.
vela 2
n., *pea de lona utilizada para
captar a fora do vento que ajuda a
movimentao de uma embarcao.
- E isa vela garandi di prua, e pui
barku bai pa praia (N.T.) -. (VELA).
629
vela 3
1.n., *cilindro, feito de substncia
gordurosa e com um pequeno
pavio, que serve para iluminar. - e
sindi vela (N.M.) -. (VELA).
2.n., *pea do motor que permite a
combusto do carburante.
veleru
n., *navio com muitas velas; barco
com velas. (VELEIRO). N.F. neol.
N.S. V.B.
velosidadi
n., - e ten ku diminui velosidadi
(R95) -. (VELOCIDADE). N.F. neol.,
vd. vulusidadi.
veludu 1
n., *tecido com plo curto e macio
numa das suas faces. (VELUDO).
N.S. V.B.
veludu 2
n., *fruto da planta do veludo. - No
tene li na no tcon manga di fruta di
matu: foli, veludu, farobas (R98) -.
(deriv. VELUDO). N.S. n.v. da
planta Dialium guineensis.
venena
v., *contaminar um produto com
substncias txicas ou veneno. - pa
ka nin un rais malgos nasi pa kansa
bos, i bin venena manga di djinti
(N.T.) -. (ENVENENAR). N.F. neol.,
benena.
venenadu
part., *intoxicado. (ENVENENADO).
N.F. neol., benenadu. N.S. V.B.
venenu
n., *substncia txica que provoca
perturbaes no funcionamento do
organismo. - mesinhu i venenu si i
bibidu tciu (Igr.I.) -. (VENENO). N.F.
neol., benenu.
venenus
adj., *txico. - Sida venenus suma
dinti di kobra (Cecomes) -.
(VENENOSO). N.F. oxtona, neol.,
benenus.
venera
v., *prestar culto a; tratar com
respeito. - no na venera memoria di
Virjen Maria (L.Cat.) -. (VENERAR).
N.F. neol.
venerason
n., *reverncia; culto de profundo
respeito. - padri na beja altar na
sinal di venerason (N.M.) -.
(VENERAO). N.F. neol.
veneria
adj.f., *proveniente das relaes
sexuais; relativo a Vnus. - duensa
veneria ku bu tene (Cecomes) -.
(VENREA). N.F. proparoxtona,
neol.
venial
adj., *diz-se de um pecado leve.
(VENIAL). N.S. V.B.
vensi
v., *ganhar; obter vitria sobre; sair
vitorioso. - Vitoria ku vensi mundu i
no fe (N.T.) -. (VENCER). N.F. neol.
N.S. sin. nganha.
vensidu
part., *derrotado. - kusa mau na
mundu pudi vensidu ku amor di
Deus (L.S.) -. (VENCIDO). N.F.
neol.
vensidur
n., *aquele que vence; vitorioso. -
vensidur di morte ku pekadu (L.Cat.)
-. (VENCEDOR). N.F. neol.
vensimentu
n., *ordenado; salrio. - Idukason
tene mesmus purblemas di saudi:
falta di skolas, pursoris e di bon
vensimentu (P.dosS.) -.
(VENCIMENTO). N.F. neol. N.S.
sin. salariu.
ventinha
n., *aparelho para a ventilao.
(VENTOINHA). N.S. V.B.
ventu
n., - Bubaki i sol, mar, bentu, Bubaki
i vida (D.N.) -. (VENTO). N.F. neol.,
vd. bentu.
ventura
n., **empresa arriscada;
acontecimento no previsto; sorte.
(VENTURA). N.F. aventura. N.S.
V.B.
verbena
n., *festa nocturna com vrias
630
diverses; feira popular. - i ka tudu
mininu ki ta bai verbena di noti
(R95) -. (VERBENA). N.F. neol.
verbu
1.n., *em gramtica, palavra que
forma o predicado da frase,
designando a aco ou o estado do
nome sujeito. (VERBO).
2.n., *nome de Jesus Cristo,
considerado a palavra que Deus
enviou ao mundo. - Verbu toma no
frakesa umanu (L.Cat.) -.
verdaderu
adj., - si nomi verdaderu i Mamadu
Kasama (R95) -. (VERDADEIRO).
N.F. neol., vd. bardaderu.
verdi
1.adj., *da cor das folhas das
rvores. - Taxis di kor pretu ku verdi
(P.dosS.) -. (VERDE). N.F. berdi;
birdi. N.S. kakuba verdi; tataruga-
verdi.
2.adj., *que ainda no amadureceu.
- Kila i midju verdi (R96) -.
verifika
1.v.tr., *examinar; indagar.
(VERIFICAR). N.F. neol.
2.v.tr., *confirmar. - i kazus ku ma
no ta verifika, i kazu di siparason
(R95) -.
verifikadu
part., *confirmado. - Ma kila ka ta
verifikadu (IN96) -. (VERIFICADO).
N.F. neol.
vernis
n., *substncia composta de resina
e lcool; corante com lcool.
(VERNIZ). N.F. oxtona. N.S. V.B.
versikulu
n., *cada uma das subdivises dos
captulos dos Livros da Bblia;
verseto. - versikulu disoitu konfirma:
i ka bon pa omi sta el son (Igr.I.) -.
(VERSCULO). N.F. proparoxtona,
neol.
verson
1.n., *variante; maneira de contar
uma coisa. - es kusas tene varius
versons (R95) -. (VERSO). N.F.
neol.
2.n., *traduo de uma lngua para
outra. N.S. sin. traduson.
versu
n., *cada linha de uma composio
potica. - No na lei di versu trinta i
kuatru (R98) -. (VERSO).
vespera
n., - no sta na vespera di mas un
aniversariu di no indipendensia
(R98) -. (VSPERA). N.F.
proparoxtona, neol., vd. bespra.
veu
n., *tecido, mais ou menos
transparente, com que se cobre o
rosto ou outra coisa. - I mindjor i
kubriba ku veu (N.T.) -. (VU). N.F.
neol.
via
pref., *prefixo que significa [atravs
de] ou [por meio de]. - e na bin via-
Bisau (N.M.) -. (VIA). N.F. neol. N.S.
via-mar; via-radiu.
viaja
v., *andar em viagem; transitar de
um lugar para outro. (VIAJAR). N.F.
neol. N.S. sin. bai bias.
viajen
n., *caminho para ir de um lado para
outro. - kin ke kansa i ta ria i sinta i
pera utru kumboiu ke na bin bin i ta
kontinua si viajen (R98) -.
(VIAGEM). N.F. paroxtona, neol.
N.S. sin. bias.
viason
n., *circulao de veculos; trnsito.
- i ta odjadu asidenti di viason (R95)
-. (VIAO). N.F. neol. N.S. sin.
tranzitu.
viatura
n., *qualquer veculo em geral;
carro. - bo ta impidi tranzitu normal
di utru viatura ku sta bo tras (R95) -.
(VIATURA). N.F. neol. N.S. sin.
karu.
vida
n., *estado de ser vivo; conjunto de
coisas necessrias subsistncia;
existncia saudvel. - N misti leba
nha vida, ma dinheru ka ten pa mi
(R.S.) -. (VIDA). N.F. neol., bida.
631
N.S. a forma vida mais comum da
forma correspondente bida para
distingui-la dos homnimos bida, v.,
que significa virar, e bida, n., que
significa rptil.
videra
n., *arbusto da famlia das Vitceas,
cujo fruto, a uva, utilizado na
produo de vinho. - videra di balur
(L.Cat.) -. (VIDEIRA). N.F. neol.
N.S. n.v. Vitis vinifera; sin. pe di
uva.
vidru
n., *substncia transparente, frgil,
que se obtm fundindo uma mistura
de quartzo, carbonato de sdio e
carbonato de clcio. - Pratu di vidru
ka ta pegadu ku mon di kandja,
pabia i ta lalu (C.P.) -. (VIDRO). N.F.
neol., bidru.
vidru di okulu
n., *lente ampliadora de imagem.
(deriv. VIDRO DE CULO). N.S.
V.A., sin. luneta.
viga
n., *trave. - N pidi tambi karta pa
Asafi, guarda di floresta di rei, pa i
pudi dan madera pa vigas di portas
di fortalesa di templu (A.T.) -.
(VIGA).
vijesimu
quant., *nmero ordinal. - Vijesimu
dimingu di tempu komun (L.Cat.) -.
(VIGSIMO). N.F. proparoxtona.
vijilansia
n., *cuidado extremo; preveno. -
komison nasional di vijilansia di
ipidimia (R98) -. (VIGILNCIA). N.F.
proparoxtona, neol.
vijilanti
adj., *atento; diligente; cuidadoso. -
Bu misti pa no sta vijilantis (L.Cat.) -.
(VIGILANTE). N.F. neol.
vijilia
n., *vspera de festa; vela. - Vijilia
Paskal (L.Cat.) -. (VIGLIA). N.F.
proparoxtona, neol.
vila
n., *povoao maior que a aldeia e
menor que a cidade. - Vila di Ingore
(R95) -. (VILA). N.F. neol. N.S. sin.
prasa.
vinagri
n., - Si bu ten korson di mel, moska
ta sinta riba di bo; ma si bu ten
korson di vinagri, moska ka ta sinta
la (L.A.) -. (VINAGRE). N.F. neol.,
vd. binagri.
vinda
n., *chegada; aparecimento. - Vinda
di Renu di Deus i dizenhu
fundamental ki Deus tene riba di
mundu i riba di kadakin di nos (L.S.)
-. (VINDA). N.F. neol. N.S. sin.
tcigada.
vinga
v., *fazer vingana; punir. - no ka
dibi di mata pa vinga (L.S.) -.
(VINGAR). N.F. neol., binga.
vingadu
part., *punido; reabilitado.
(VINGADO). N.F. vingadu. N.S.
V.B.
vingansa
n., - Vingansa ka ta fila ku amor; no
ta mostra amor ora ke no ta purda
(L.Cat.) -. (VINGANA). N.F. neol.,
vd. bingansa.
vinha
n., *plantao de videiras. - ka bu
bandona kil vinha ke bu mon bin
planta (L.Cat.) -. (VINHA). N.F. neol.
vinhu
n., - n ta dal mesinhu di kin ki ta bibi
vinhu dimas i ta disgosta di vinhu
(IN99) -. (VINHO). N.F. neol., vd.
binhu.
vinka
v., *fazer pregas, passando a ferro
um vestido. (VINCAR). N.F. neol.
N.S. V.A. sin. dobra 1; sin. lisa.
vinku
n., *prega de um vestido. - Pui vinku
na kamisa -. (VINCO). N.F. neol.
N.S. V.A. sin. dobra 2.
vinti
quant., *nmero cardinal. - Vinti i tal
anu di indipendensia i ka vinti dias
(IN96) -. (VINTE). N.F. binti.
vinti i un
632
quant., *nmero cardinal. - es aria i
so vinti i un pursentu di kil dinheru di
pasaporti (R95) -. (VINTE E UM).
N.F. vinti un.
viola 1
1.v., *transgredir. - nin un di partis
ka pudi viola kontratu di lei (R99) -.
(VIOLAR). N.F. neol.
2.v., *atentar contra o pudor de;
estuprar.
viola 2
n., *instrumento musical de cordas. -
toka viola (IN96) -. (VIOLA). N.F.
paroxtona, biola.
violason
1.n., *transgresso; profanao. -
violason di leis (IN96) -.
(VIOLAO). N.F. neol.
2.n., *estupro.
violensia
n., *aco violenta contra o direito
de outrem; crueldade. - Elis tudu e
na bin ku violensia, suma bentu di
ladu di saida di sol (Igr.I.) -.
(VIOLNCIA). N.F. proparoxtona,
neol.
violon
n.aum., *viola grande. - Bubaki i un
poema, i un amor, son sabi di nha
violon ku nha alguin (D.N.) -.
(VIOLO).
vira
1.v.tr., *voltar; emborcar; dobrar. - I
pega kabra i vira-viral tok kabra
kapili i entra na matu (L.S.) -.
(VIRAR). N.F. neol. N.S. sin.
mborka.
2.v.intr., *mudar de direco. - n
dati n vira tras n odja ki alguin na
bai (N.M.) -.
viradu
1.part., *voltado; orientado. - no
programa di aos i un programa
spesial ki sta viradu pa aldeia SOS
(R95) -. (VIRADO). N.F. neol.
2.part., *emborcado. N.S. sin.
mborkadu.
virgula
n., *sinal de pontuao [,]. - I ta
faladu kuma Bolama tene sesenta i
sinku virgula seis pursentu di
analfabetus (MR98) -. (VRGULA).
N.F. proparoxtona.
virjen
1.adj., *diz-se de mulher ou homem
que ainda no teve relaes
sexuais. - badjuda si ka kunsi omi, si
i sedu inda virjen, i ta sedu selvajen
pa omi (N.M.) -. (VIRGEM). N.F.
paroxtona, neol.
2.adj., *casto; puro; intacto.
virjindadi
n., *estado de quem virgem. -
Maria otca meresimentu di prenha
Jesus na si virjindadi (L.Cat.) -.
(VIRGINDADE). N.F. neol.
virus
n., *microrganismo provocador de
muitas doenas. - virus di Sida i un
virus ke ta sta na sangui (R95) -.
(VRUS). N.F. paroxtona, neol.
vise
1.pref., *morfema prefixo de
formao de palavras que exprime o
sema [substituio]. - e ba rabista
kasa di vise-ministra di arti (R95) -.
(VICE-). N.F. neol. N.S. vise-
presidente.
2.pref., *morfema prefixo de
formao de palavras que exprime o
sema [subalternidade].
visiu
1.n., *hbito de aces moralmente
condenveis; libertinagem. - elis
propi e sedu katibu di visius ku na
dana elis (N.T.) -. (VCIO). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *defeito.
vista
1.n., *o sentido da viso. - kantu
mutiladu ku no tene, kantu ku fika
sin vista (C.P.) -. (VISTA). N.F. neol.
N.S. puntu di vista.
2.n., *panorama; paisagem. - No ten
ku tene un vista di sidadi (IN96) -.
vistidu
n., - bu bisti un bon vistidu, alguin na
odjau i ta dau rispitu (IN96) -.
(VESTIDO). N.F. neol., vd. bistidu.
vistu
633
n., *autorizao legal para sair de
um pas. - Bu ta bai pa tira
dukumentu, e ta fala no bai, te trata
dukumentu tudu, n tciga so pa pui
vistu e ta fala pa bu paga (IN99) -.
(VISTO). N.F. neol.
vistuariu
n., *roupa; fato completo. - vistuariu
i ta identifika un omi (IN96) -.
(VESTURIO). N.F. proparoxtona,
neol. N.S. sin. bistidu.
visturia
n., *inspeco. (VISTORIA). N.F.
paroxtona. N.S. V.B.
vitamina
n., *substncia orgnica que
desempenha um papel importante
na nutrio. - Pa tene bon sangui, i
pirsis protainas ku vitaminas (Igr.I.) -
. (VITAMINA). N.F. neol.
vitima
1.n., *animal imolado a uma
divindade. (VITIMA). N.F.
proparoxtona, neol.
2.n., *tudo o que sofre qualquer
dano. - Si no kala sempri, no na
sedu vitima (R95) -.
vitoria
n., *triunfo; bom resultado. - Patria o
morte, vitoria ka na maina (R98) -.
(VITRIA). N.F. proparoxtona,
neol.
viuva
n.f., *mulher cujo homem faleceu e
ainda no se casou outra vez. - I
fika viuva tok i ten kuas oitenta i
kuatru anu (N.T.) -. (VIVA). N.F.
paroxtona, neol.
viuvu
n., *homem cuja mulher faleceu e
ainda no se casou outra vez.
(VIVO). N.F. paroxtona, neol. N.S.
V.B.
viveru
n., *recinto para criao de plantas.
- Stablisi viverus di arvuris di fruta
(Igr.I.) -. (VIVEIRO). N.F. neol. N.S.
sin. kanteru.
vivi
1.v.intr., *ter vida; existir. - Na prasa
djintis ta vivi diferenti ku tabanka
(N.M.) -. (VIVER).
2.v.intr., *morar; residir. - un son ta
vivi na un tera, utru ta bin vivi na
utru tera (R95) -.
vividu
1.part., *experimentado; sentido. -
Kuma ki parentasku ta vividu na no
tabanka? (L.S.) -. (VIVIDO).
2.part., *residido.
vivinti
v.caus., *fazer viver; fazer existir;
criar. - vivinti dentru di nos kil
disedju fundu di bo (L.Cat.) -. (deriv.
VIVER).
vivu
adj., - i muda dja politika, i disa ntera
pekadur vivu suma Bakoamenandik
na fasi (C.P.) -. (VIVO). N.F. neol.,
vd. bibu.
vizinhu
1.adj., *que est perto; confinante. -
pais vizinhu (R98) -. (VIZINHO).
N.F. neol.
2.n., *pessoa que habita perto de
outra; prximo. - I tenba un omi ki ta
kontaba mintira tudu ora pa vizinhus
ku djintis di tabanka (L.S.) -.
vizita 1
v., *ir ver; inspeccionar. - Paulu bai
vizita elis (N.T.) -. (VISITAR). N.F.
neol., bisita.
vizita 2
1.n., *aco de visitar; pessoa que
visita; visitante. - i pudi ba ta risibi
vizitas (IN96) -. (VISITA). N.F. neol.,
bisita.
2.n., *exame que um mdico aos
doentes. N.S. sin. konsulta.
vizitadu
part., *inspeccionado. (VISITADO).
N.S. V.B.
vizitadur
n., *pessoa que visita.
(VISITADOR). N.F. bisitadur. N.S.
V.B.
vizon
n., *modo de ver ou julgar um
assunto. - oportunidadi pa forma si
propi vizon (Igr.I.) -. (VISO). N.F.
634
neol. N.S. sin. puntu di vista.
vogal
n., *termo lingustico que denota o
som ou fone produzido pela
passagem do ar, o qual continuo,
no encontrando qualquer
obstruo ou frico no conduto
vocal. - Ora ki pirsis pa mindjor
ntindimentu, na plural i ta skirbidu
[s] ora ku palabra na kaba ku vogal
(Men) -. (VOGAL).
vokabulariu
n., *dicionrio sucinto que ordena
alfabeticamente os vocbulos
considerados essenciais de uma
lngua, com os respectivos
significados. - Pa ki vokabulariu ke
ta fala: ora ki alguin na buliu kosta,
pa di fatu bu buli bariga (R95) -.
(VOCABULRIO). N.F.
proparoxtona. N.S. sin. disionariu.
volanti
1.n., *pea do carro para dirigir os
movimentos das rodas. (VOLANTE).
N.S. V.B.
volta 1
1.v.intr., *regressar. - djintis pudi
volta pa se kasas (R98) -.
(VOLTAR). N.F. neol., bolta 1.
2.v., *recomear; tornar. - es asuntu
ta volta figura mas komu pontu
numeru un di no ajenda (R95) -.
(VOLTAR A).
volta 2
n., *movimento giratrio; circuto;
giro. - Volta di mundu i rabu di
pomba (L.A.) -. (VOLTA). N.F. neol.,
bolta 2.
vomita
v., - bu ka friu nin bu ka kinti, n na
vomitau (N.T.) -. (VOMITAR). N.F.
proparoxtona, neol., vd. gumita.
N.S. sin. ramasa.
vomitu
n., (VMITO). N.F. proparoxtona,
neol., vd. gumitadera. N.S. V.B.,
sin. ramasadura.
vontadi
1.n., *desejo; disposio. - Ai nha
fidju, vontadi ku n tene di vivi na
mar suma piskadur (J.D.) -.
(VONTADE). N.F. bontadi 2.
2.n., *determinao. - Asin e pega
ku vontadi pa ki tarbadju bai dianti
(Igr.I.) -.
vos
n., *conjunto de sons produzidos
pelas cordas vogais e o ar que sai
dos pulmes. - No vos pa i obidu
(R95) -. (VOZ).
vota
1.v.tr., *aprovar; eleger. - E
dukumentu, n pensa, no na ba votal
(R99) -. (VOTAR). N.F. neol.
2.v.intr., *dar o seu voto numa
eleio. - 357.682 sidadons vota pa
kudji presidenti di Republika
(P.dosS.) -.
votadu
part., *aprovado; elegido. - djinti ta
fala, mbon, bu na fasi mas
rijonalismu, ma di faktu la ku no
votadu nel (R95) -. (VOTADO). N.F.
neol.
votadur
n., *eleitor; votante. (deriv. VOTAR).
N.S. V.B.
votason
n., *nomeao por votos; eleio. -
Anos no misti pa no bai pa votason
(R95) -. (VOTAO).
votu
1.n., *opinio expressa a favor ou
contra uma medida; votao. - tudu
e kusas ka tarpadja votason ku
soma di votus (P.dosS.) -. (VOTO).
N.F. neol.
2.n., *desejo; promessa. - No fasi
votu pa e koldadi di nudadi tiradu na
no metadi (Igr.I.) -.
vultu
n., *rosto; figura. (VULTO). N.F.
neol. N.S. V.B.
vulumi
1.n., *em geometria, espao
ocupado por um corpo. (VOLUME).
2.n., *intensidade do som. - n na
pidi es ovinti pa i bacha vulumi di
radiu un bokadinhu (R95) -.
3.n., *livro; obra impressa.
635
vuluntariu
n., *pessoa que se oferece
espontaneamente para cumprir uma
tarefa. - no ka sibi si no tene algun
vuluntariu pa fasi un komentariu
(R98) -. (VOLUNTRIO). N.F.
proparoxtona, neol.
vulusidadi
n., *rapidez; celeridade. - I falanu
kuma karus ke ta sai di Bairu Militar
pa bin fura li na Bra, kuma
vulusidadi ke ta ianda kel na ki rua,
ninguin ka tene suguransa gos na kil
bairu (R95) -. (VELOCIDADE). N.F.
velosidadi.

X, x
*Vigsima stima letra ou grafema
do alfabeto que representa o
fonema [fricativa surda velar]. (X).
636

Z, z
*Vigsima oitava letra ou grafema
do alfabeto que representa o
fonema [fricativa sonora alveolar].
zagaia
n., *lana curta; azagaia. (ZAGAIA).
N.S. V.B.
zagaloti
n., *pequenas balas para carregar
os cartuchos de espingarda.
(ZAGALOTE). N.S. V.B.
zanga 1
v., *irritar. (ZANGAR). N.S. V.B.
zanga 2
n., *irritao; ira. (ZANGA). N.S.
V.B.
zangadu
part., *irritado; contrariado.
(ZANGADO). N.S. V.B.
zela
v., *cuidar com interesse. - I ta zela
sempri pa interesi di si fidju (R95) -.
(ZELAR). N.F. neol.
zelu
n., *diligncia; dedicao. (ZELO).
N.S. V.B.
zeru
n., *algarismo com valor neutro. -
No parti di puntu zeru (IN96) -.
(ZERO).
zinka
v.tr., *galvanizar com zinco.
(ZINCAR). N.S. V.B.
zinkadu
part., *galvanizado com zinco.
(ZINCADO). N.S. V.B.
zinku
1.n., *elemento da classificao
peridica, cujo smbolo [Zn].
(ZINCO).
2.n., *folha de zinco. - i ten un kau
nunde ku bu pudi buska iagu di
tcuba, suma kankra di zinku? (Igr.I.)
-. (deriv. ZINCO). N.F. neol., vd.
asinki.
zona
n., *espao de terreno; regio; cinta.
- na tempu di guera Bubaki i era
zona libertada, djintis ka na fuguiaba
la (N.M.) -. (ZONA). N.F. neol.
zula
v., *anilar; pintar de azul. (AZULAR).
N.F. azula. N.S. V.B.
zuladu
part., *anilado; com tonalidade de
azul. (AZULADO). N.F. azuladu.
N.S. V.B.
zumbidu
n., *rudo dos insectos alados.
(ZUMBIDO). N.F. neol. N.S. V.B.

You might also like