You are on page 1of 31

+

a
IncollaborationwithDavidsfonds/Eufoda
Concept&artisticdirection:DirkSnellings
Recording: CapillaFlamenca:February2012
Gijzegem,Kapel7ustersvanSintVincentius( JoCops)
JorisVerdin:March2012
Bologna,BasilicadiSanIetronio( JrmeLejeune)
Editing:DirkSnellings&JoCops
Cover:TitianoVecellio(c.1476-1576),. Vien,KunsthistorischesMuseum
Ihoto:akg-images(AlfredLessing)
OurthanksalsotoIrof.Dr.VolfgangIorn(UniversittRegensburg)formakingseveral
unpublishedtranscriptionsavailableforouruse.
,
ADRIAENVILLAERT
(c.14901562)
VESIRODELLABEATAVERGINE

CAPILLA FLAMENCA
RobCuppens,MarnixDeCat: countertenors
JanCaals,ToreDenys,GovaartIach,LaurensVyns: tenors
LievenTermont: baritone
DirkSnellings: bass
JorisVerdin:organ
Dirk Snellings:direction
www.capilla.be
www.jorisverdin.com

Vespro della beata Vergine (anno 1550)


1.Deus in adiutorium (ps.69) Gregorianchant 102
2.Toccata del ottavo tono* AnnibaleIadovano 348
3.Benedicta es Per illud ave a 7 AdriaenVillaert 705
4. Ricercar I a 4* AdriaenVillaert 435
5.Dixit Dominus(ps.109)a 8 JachetdeMantuaAdriaenVillaert631
6.Laudate pueri (ps.112)a 8 AdriaenVillaert 354
7.Ricercar primo a 3* AdriaenVillaert 518
8.Laetatus sum(ps.121)a 4 JachetdeMantuaAdriaenVillaert650
9.Nisi Dominus(ps.126)a 4 JachetdeMantuaAdriaenVillaert522
10.Ricercar settimo a3* AdriaenVillaert 412
11.Lauda Jerusalem(ps.147)a 8 AdriaenVillaert 445
12.Ave maris stella a 6 (Iymnus) GregorianAdriaenVillaert 742
13.Ricercar X a 4* AdriaenVillaert 515
14.Magnicat (aliistemporis)a 4 GregorianchantAdriaenVillaert827
15.Benedicamus in laude Jesu a 4 AdriaenVillaertGregorianchant134
16.Toccata del terzo e quarto tono* (AnnibaleIadovano) 259
*OrganLorenzodaIrato(1471-75)andGiovanniFacchetti(1531)
intheBasilicadiSanIetronio(Bologna)
,
MUSICFORTIEVESIERS
OFTIEVIRGINMARY
-
Vhen Claudio Monteverdi (1567-1643) published his famous Vespro della beata
Vergine in Venice in 1610, there was no doubt that he had created a monument in
sound,onethatwouldastonishthelistenerwithitsingeniouscombinationofstylesand
sumptuousorchestrationattheveryleast.Itsroots,however,gobackdeepintothe16th
century;Monteverdiwasactuallycontinuingatraditionthathadbeenlaunchedbynone
otherthanAdriaenVillaert(c.1490-1562),withhisVespro della Madonna,partofhis
I sacri e santi salmi(Venice,1555).Tistraditionistheinspirationforthisrecording,in
whichCapillaFlamencahasrecreatedaVenetianVespersdedicatedtotheVirginMary.
Vespers is one of the liturgical Iours or oces that are celebrated at dened
momentsoftheday.InaccordancewithitsLatinetymology(vesperameaningevening),
Vespers were held between 5 and 6pm. In common with the other liturgical Iours,
Vespers followed a strict formal pattern: the opening verse Deus in adiutorium was
followed by ve psalms, a reading of a lesson or capitulum, a hymn, a Magnicat with
antiphon,prayersandtheconcludingBenedicamus Domino.
Such consistency in the liturgy had an important consequence for composers, as
theywerethenrequiredtodistancethemselvesfromtheage-oldGregorianchantswith
theirunisonmelodies.Tecomposersskillswereappliedtotheintegrationofthesexed
requirementsintoapolyphonicframeandthuscreatedthenecessaryvarietyoftexture
for the listener. Villaert found and perfected this balance in his compositions like no
othercomposerofhistime.
Fivepsalms,theDixit Dominus(ps.109),Laudate pueri(ps.112),Laetatus sum(ps.
121), Nisi Dominus(ps.126)andLauda Jerusalem(ps.147)lieattheheartofVespers
o
and therefore at the heart of this recording also. Tanks to Villaert, Vespers settings
became much larger in scale:Villaert integrated polychoral techniques as practised in
the Northern Italian cities of Treviso, Iadua and Bergamo into the Vespers psalms.
Terewerethreedierentwaysofperformingthesepsalmsincontemporarypractice:
Te so-called alternatim technique, in which Gregorian chant and polyphony
alternatewitheveryverse,otherwiseknownassalmi senza risposte.
Analternationbetweentwogroupsinfourpartssalmi con le sue rispostein
whichonegroupismadeupofsolovoicesandtheotherbyseveralvoicestoeachpart.
Eachverseisanentityinitselfandisseparatedbyacaesurafromthefollowingentry.
Te salmi spezzati contain a short overlap between the verses, with one group
singing its concluding cadence as the other group begins the following verse. Te two
groupsonlysingtogetherfromacertainpointaftertheendoftheGospelreading,from
theSicut erat in principioonwards;theeight-partwritinghereusedcreatesaclearfeeling
ofclimax.
Te works recorded here are all to be found in the volume Di Adriano e di Iachet
i salmi appartenenti alli Vesperi that was published by the printerAntonio Gardano in
1550 and are either salmi con le sue risposte or salmi spezzati. It is interesting to note
thecollaborationbetweenVillaertandtheFrenchcomposerJacquesColebault,better
knownasJachetdeMantua(1483-1559)inthesalmi con le sue risposte(Dixit Dominus,
Laetatus sumandNisi Dominus)thatisalsomentionedinthevolumestitle,withJacquet
composingtheprimuschorusandVillaertthesecunduschorus.Teyhadcollaborated
onearlieroccasions,withJacquetdeMantuanotonlyappearinginVillaertsHymnorum
musica(seebelow)butalsoprovidingacompositioninVillaertsvolumeofmotetsfor6
partsthatwaspublishedinVenicein1542.
Te majority of the psalms are conceived polyphonically with only sporadic use
being made of homophonic passages. Other techniques are also used to create a sense
;
of variety against the background of the Gregorian chant:Villaert writes a passage in
ternary measure to the wordsGloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto" in Laetatus sum,
whilstJacquetexpandshissettingofthesamewordsinNisi Dominustovepartsand
alsoincorporatesacanon.
TeperformanceofpolychoralsettingsoftheVesperspsalmsinVeniceinVillaerts
timewasreservedforthemostimportantmomentsoftheVenetianliturgicalcalendar.
TeBasilicaofSt.MarkwasafteralltheDogesprivatechapel,whonaturallymadeuse
ofitonimportantfeastdaystoaddtothegloryofhisposition.Muchhasbeenwritten
astowherethesingersactuallystoodinthebasilica,thecurrentconsensusofopinion
beingthatthevariousgroupsofsingerswereplacedinseverallocations.Recentresearch
hasrevealedthattheywerealsoplacedatthehighaltaraswellasinthemiddleofthe
church, although the most frequently used positions were in the two raised hexagonal
galleries known as the pulpitum magnum cantorum and the pulpitum novum lectionum.
In Bartolomeo Bonifacios Ceremoniale (1564) we read that the singers were required
to move over to the second gallery if the Doge had been installed in the rst gallery.
In contrast to what has often been thought, given the musical alternation between
the choirs, a physical separation of the various groups was not strictly necessary; the
alternating passages between the solo group and the choir automatically provided a
dierentiationintheacoustic.
OtherworkscomposedinhonouroftheVirginMaryhavebeeninterspersedwith
the ve Vespers psalms on this recording. After the introductory Deus in adiutorium,
sunginasoberfaux-bourdonstyle,weheartheseven-partmotetBenedicta es coelorum
ReginafromVillaertsMusica Nova (Venice,1559).Tismonumentalvolumeismade
upofmotetsandmadrigalsforfourtosevenpartsandcanwithoutanyexaggerationbe
described as Villaerts magnum opus. Te majority of the works that it contains were
composed around the 1540s and were available only to a small group of connoisseurs.
s
Alfonso dEste of Ferrara, to whom the volume had been dedicated, nally decided to
havethevolumeprintedandthusmadeitaccessibletoawideraudience.Tegreaterpart
oftheworksintheMusica Novaarecharacterisedbyanextremelydensetexturethatat
rst listening creates a somewhat hermetic impression; it is mostly only after repeated
listeningthattheseworksrevealtheirtrueriches.Tisisparticularlytruefortheseven-
partBenedicta es coelorum Regina,concealingasitdoesathree-partcanon.Clearcadences
thatseparatetheversesfromeachotherarefewinnumber,givingtheimpressionthatthe
workisoneunbrokenowofsoundthatcomestorestonlyatitsveryend.
After the veVespers psalms we hear the hymn Ave maris stella in a version from
Villaerts Hymnorum musica (Venice, 1542). As is the case with most of these hymn
settings,versesinGregorianchantalternatewithversessetpolyphonically.TeGregorian
originsofthepolyphonicwritingremainnonethelessclearlyaudible,aswecanhearin
the rst verse: the familiar hymn melody is heard in the upper voice in augmentation.
Tenumberofpartsusedvariesbytheverse:aftersectionsinthreeandfourpartsthe
numberofvoicesgrowstoveforVirgo singularis"andtosixfortheconcludingSit laus
Deo Patri".VillaertcontinuesthetraditionofthealternatimtechniqueintheMagnicat
thatnowfollows.TeGregorianmelodyispresentedinthetenorlineandisalsooften
echoedintheothervoices,whichmakemuchimitativeplaywithit.
In contrast to Monteverdis setting of the Vespro della beata Vergine, an extensive
collectionofinstrumentswasnotusedduringthemiddleofthe16
th
century.Teorgan
was certainly employed, but did not accompany the choirs, who most probably sang a
cappella. Tis tradition is respected in this recording. Te organ is here used for the
performance of works by Villaert and his colleague Annibale Iadovano. Annibale
Iadovano (1527-1575) was organist of the Basilica of St. Mark and so would have
workedcloselywithVillaertbeforehisdepartureforthecourtofArchdukeCharlesII
inGrazin1565.Bothmenwereprominentinthedevelopmentofinstrumentalmusic.
,
IadovanostoccatasaretobefoundintheposthumousvolumeentitledToccate etricercari
dorgano (Venice,1604).VorksbyVillaertincludethreeandfour-partworksfromtwo
important volumes. Te ricercari from his Musica Nova (Venice, 1540) not to be
confused with the above-mentioned eponymous collection of motets and madrigals
dated1559andtheFantasie ricercari contrapunti(Venice,1559)arehighlyimitative
incharacter;theirpolyphonictexturemakesthemseemvocalinstyleingeneralandin
motetstyleinparticular.
KATELIJNE SCHILTZ
TRANSLATION: PETER LOCKWOOD
+o
MUSIQUEIOURLESVEIRES
DELAVIERGEMARIE
-
LorsqueClaudioMonteverdi(1567-1643),enlan1610,publiesesclbres Vespro
della beata Vergine Venise, il rige incontestablement un monument sonore qui
charmesurtoutlauditeurparlacombinaisoningnieusedestylesetlinstrumentarium
somptueux. Il faut en faire remontrer les racines jusquau XVI
e
sicle : Monteverdi
perptue une tradition, laquelle nul autre quAdriaen Villaert (ca. 1490-1562) na
donn limpulsion. Ce dernier a en eet crit des Vespro della Madonna, telles quelles
sontnommesdanslerecueilI sacri e santi salmi(Venise,1555).Ceciformelepointde
dpartdecetenregistrement,pourlequellaCapillaFlamencaareconstituunservicede
VpresvnitienenlhonneurdelaViergeMarie.
Les Vpres font partie de loce ou de la liturgie des heures, qui sont clbres
des moments spciques de la journe. Conformment ltymologie latine (vespera
signie soir ),lesVpresontlieuautourde17-18heures.Alinstardesautresprires,
ellespossdentunestructurexe.AprsleversetdouvertureDeus in adiutoriumsuivent
cinqpsaumes,unecourtelectureduchapitre(capitulum),unhymne,unMagnicatavec
antienne,despriresetenconclusionleBenedicamus Domino.
La dpendance des compositeurs du contexte liturgique a une consquence
importante : cela signie quils doivent partir de chants grgoriens ou une voix trs
anciens. Leur art rside dans le fait dintgrer ces lments immuables dans un cadre
polyphonique et par l crer pour lauditeur la varietas ncessaire. Comme nul autre,
Villaertatrouvetperfectionncetquilibredanssescompositions.
LapicecentraledesVpresetdoncdecetenregistrementestformedecinq
psaumes : Dixit Dominus(ps.109),Laudate pueri(ps.112),Laetatus sum(ps.121),Nisi
++
Dominus(ps.126)etLauda Jerusalem(ps.147).SouslimpulsiondeVillaert,cegenre
atteint de grandes dimensions : il intgre dans les psaumes des Vpres le principe de
la polychoralit, dj pratiqu dans direntes villes nord-italiennes (comme Trvise,
IadoueetBergame).Troispossibilitsdexcutionseprsentent :
Ladite pratiquealternatim ,olegrgorienetlapolyphoniealternentversetpar
verset( salmi senza risposte ) ;
lalternanceentredeuxgroupesquatrevoix( salmi con le sue risposte ),olona
ungroupesolisteetlautreplusieursvoixparpartie.Chaqueversetdepsaumeestune
entitetestspardusuivantparunecsure ;
dans le cas des salmi spezzati , les deux versets se chevauchent toujours
rapidement :tandisquungroupechantesacadence,lautrecommenceleversetsuivant.
Gnralement,lesdeuxgroupesseretrouventseulementlan,partirdu Sicut erat
in principio [...] , pour un plus long moment ensemble, o les huit voix produisent
naturellementuneetdeclimaxvident.
Les uvres enregistres ici proviennent du recueil Di Adriano e di Iachet i salmi
appartenenti alli Vesperi, que lditeur Antonio Gardano publie en 1550. Elles
appartiennent toutes aux deux derniers types exposs ci-dessus. La collaboration
entreVillaert et le compositeur franais Jacques Colebault, mieux connu sous le nom
de Jachet de Mantoue (1483-1559), pour les salmi con le sue risposte (Dixit Dominus,
Laetatus sumetNisi Dominus),commeletitredelimpressionlestipule,estintressante.
Jachetprendchaquefoisleprimus chorussoncompte,Villaertlesecundus chorus.Les
deux compositeurs ont dailleurs dj collabor auparavant : Jachet de Mantoue joue
nonseulementunrledansHymnorum musicadeVillaert(voirci-dessous),maisilest
galementprsentavecunecompositiondanssonrecueildemotetssixvoix(Venise,
1542).
La plupart des psaumes sont conus en style imitatif ; des passages homophones
+a
apparaissent sporadiquement. Lalternance peut galement tre procure par dautres
moyens,danslecontextedelamlodiegrgorienne.Ainsi,VillaertcritdansLaetatus
sum,surlesmots Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto ,unpassageenternaire,ou
bien laisse Jachet dvelopper compltement jusqu cinq voix sur les mmes mots dans
Nisi Dominus,oildveloppegalementuncanon.
DanslaVenisedeVillaert,lechantdespsaumesdeVprespolychorauxestrserv
desmomentsparticuliersducalendrierliturgique.LaBasiliqueSanMarcoest,aprs
tout,lachapelleprivedudoge,quicherchenaturellementsoulignersapositiondans
lesftesimportantesparunfastencessaire.Ausujetdelaplaceprcisedeschanteurs
danslabasilique,beaucoupdencreadjcoul.Ilanalementtadmisquelesgroupes
pouvaient se positionner dirents endroits. Les sources nous apprennent quils se
trouvaient parfois prs du matre-autel, ou bien au milieu de lglise. La place la plus
courante, cependant, tait dans les deux tribunes leves, hexagonales, le pulpitum
magnum cantorum etle pulpitum novum lectionum .DansleCeremonialedeBartolomeo
Bonifacio (1564), nous lisons en outre que si le doge prenait place dans la premire
tribune, les chanteurs devaient dmnager dans le pulpitum oppos. Une distribution
spatialedesgroupessurlascnentaitcependantpasimprative,contrairementcequi
estgnralementadmis,carlexcutionresponsorialelalternancedesoloetdechur
procuredelle-mmeunedirentiationacoustique.
Outre ces cinq psaumes, dautres uvres en lhonneur de la Vierge Marie sont
prsentessurcetenregistrement.Ainsi,aprsleDeus in adiutoriumintroductif,chant
dans un style sobre de faux-bourdon, suit le motet sept voix Benedicta es coelorum
Regina. Luvre provient du recueil Musica Nova (Venise, 1559). Cette collection
monumentale,composedemotetsetdemadrigauxpourquatreseptvoix,peutsans
exagration tre considre comme lopus magnum deVillaert. La plupart des uvres
sont vraisemblablement composes autour des annes 1540 et ne sont alors accessible
+,
qu un petit cercle de connaisseurs. Finalement, Alfonso dEste de Ferrare, qui la
collectionestddie,dcidedefaireimprimerlensembleetainsidelerendreaccessible
un plus large public. La plupart des compositions du recueil se caractrisent par une
texture trs dense, qui leur confre premire vue une impression hermtique . Ce
nesthabituellementquaprsunecouterptequecesuvresdvoilentleurspleines
richesses.CelavautgalementpourleBenedicta es coelorum Reginaseptvoix.Dansce
motetestdveloppuncanontroisvoix.Descadencesclaires,quisparentlesversets
les uns des autres, sont rares, de sorte que lensemble donne limpression dun ux
continu,quinesapaisequlan.
Aprs les cinq psaumes deVpres suit lhymneAve maris stella, ici dans la version
extraite de lHymnorum musica de Villaert (Venise, 1542). Comme dans la plupart
des hymnes, le grgorien alterne avec des versets polyphoniques rguliers. Lorigine
grgorienne reste clairement audible dans la polyphonie galement comme dans le
premierverset,olaclbremlodieestprsenteennoteslongueslavoixsuprieure.
Leffectif change chaque strophe : aprs quatre et trois voix, le nombre de parties
augmente cinq ( Virgo singularis ) puis six la n ( Sit laus Deo Patri ). Dans
le Magnicat galement, Villaert maintient la tradition de la pratique alternatim. La
mlodie grgorienne, que lon entend toujours au tnor, se fait entendre plusieurs
reprisesdanslesautresvoix,quilaprsententenimitation.
ContrairementauxVespro della Beata VerginedeMonteverdi,aucuninstrumentarium
largenaencoretutilisaumilieuduXVI
e
sicle.Lorgueabientprisenconsidration,
maisnejouepasenmmetempsquelechur,quichantevraisemblablementtoujoursa
cappella.Nousavonsrespectcettetradition.Lonpeutentendrelorguedanslesuvres
deVillaertetdAnnibaleIadovano(1527-1575).AnnibaleIadovanotravaillecomme
organiste San Marco en troite collaboration avec Villaert, avant de dmnager en
1565 la cour de larchiduc Charles II Graz. Tous deux jouent un rle de premier
+
plan dans le dveloppement de la musique instrumentale. Les toccatas de Iadovano
proviennent de sa collection posthume Toccate et ricercari dorgano (Venise, 1604). Les
uvrestroisetquatrevoixdeVillaertquenousentendonsicisontextraitesdedeux
recueilsdepremierplan.LesricercarsextraitsdeMusica Nova (Venise,1540nepas
confondre avec le recueil mentionn ci-dessus, sa collection ponyme de motets et de
madrigaux publie en 1559) et la Fantasie ricercari contrapunti (Venise, 1559) sont de
styletrsimitatifetsapparententdeparleurtexturepolyphoniqueaustyledcriturede
lamusiquevocale,plusprcismentcelledumotet.

KATELIJNE SCHILTZ
TRADUCTION : CATHERINE MEES
+,
MU7IEKVOORDEVESIERS
VANDEMAAGDMARIA
-
ToenClaudioMonteverdi(1567-1643)inhetjaar1610zijnberoemdeVespro della
beata VergineinVenetiuitgaf,zettehijonmiskenbaareenklinkendmonumentneer,dat
deluisteraarnietinhetminstdoordeingenieuzecombinatievanstijlenenhetweelderige
instrumentarium betoverde. Maar de wortels hiervan reiken terug tot in de zestiende
eeuw.Monteverdizettenamelijkeentraditievoort,waartoeniemandminderdanAdriaan
Villaert (ca. 1490-1562) de aanzet had gegeven. Ook van zijn hand is er immers een
Vespro della Madonna,zoalsdieindebundelI sacri e santi salmi(Veneti,1555)wordt
genoemd. Dit gegeven vormt het uitgangspunt van deze opname, waarmee Capilla
FlamencaeenVenetiaanseVesperdiensttererevandeMaagdMariareconstrueert.
De Vespers zijn een onderdeel van het zogenaamde ocie of getijdengebed, dat
op welbepaalde momenten van de dag wordt gebeden. In overeenstemming met de
Latijnse etymologie (vespera betekent avond), vonden de Vespers plaats rond rond
17-18 uur. 7oals de andere gebedsstonden kennen ook zij een vaststaande structuur.
Na het openingsvers Deus in adiutorium volgen vijf psalmen, een korte schriftlezing
of capitulum, een hymne, een Magnicat met antifoon, gebeden en de slotformule
Benedicamus Domino.
Degebondenheidaandeliturgischecontextheeftvoorcomponisteneenbelangrijke
consequentie: het betekent dat ze moeten vertrekken van het gregoriaans oftewel van
eeuwenoudeeenstemmigegezangen.Dekunstbestaaterinomditvaststaandegegeven
ineenmeerstemmigkaderteintegrerenendaarbijvoordeluisteraardenodigevarietas
tecreren.InzijncompositiesheeftVillaertditevenwichtalsgeenandergevondenen
geperfectioneerd.
+o
IetkernstukvandeVespersenzoookvandezeopnamevormenvijfpsalmen:
Dixit Dominus(Is.109),Laudate pueri(Is.112),Laetatus sum(Is.121),Nisi Dominus
(Is. 126) en Lauda Jerusalem (Is. 147). Onder impuls van Villaert bereikt dit genre
grootschaligedimensies:Villaertintegreertnamelijkhetprincipevandemeerkorigheid,
dat al in diverse Noord-Italiaanse steden (zoals Treviso, Iadua en Bergamo) werd
beoefend,indeVesperpsalmen.Infeiteisersprakevandrieuitvoeringsmogelijkheden:
de zogenaamde alternatim-praktijk, waarbij gregoriaans en meerstemmigheid
elkaarperversafwisselen(salmi senza risposte);
een afwisseling tussen twee vierstemmige groepen (salmi con le sue risposte),
waarbijdeenegroepsolistischisbezet,deanderemetmeerderestemmenperpartij.Elk
psalmversiseenentiteitenwordtdooreencesuurvanhetvolgendegescheiden;
in het geval van de salmi spezzati is er telkens een korte overlapping tussen twee
verzen:terwijldeenegroepzijnslotcadenszingt,begintdeanderealmethetvolgende
vers. Doorgaans zingen beide groepen slechts aan het einde, vanaf het Sicut erat in
principio [...], voor langere tijd tesamen, waarbij de achtstemmigheid natuurlijk een
duidelijkclimaxeectheeft.
De hier opgenomen werken stammen uit de bundel Di Adriano e di Iachet i salmi
appartenenti alli Vesperi,diededrukkerAntonioGardanoin1550opdemarktbracht.
7e behoren alle tot de twee laatstgenoemde types. Interessant bij de salmi con le sue
risposte(Dixit Dominus,Laetatus sumenNisi Dominus)is,zoalsdetitelvandedrukal
aangeeft, de samenwerking tussenVillaert en de Franse componist Jacques Colebault,
beter bekend als Jachet de Mantua (1483-1559). Jachet neemt telkens het primus
chorusvoorzijnrekening,Villaerthetsecundus chorus.Beidenhaddentrouwenseerder
al samengewerkt: Jachet de Mantua speelt niet alleen een rol in Villaerts Hymnorum
musica(cf.infra),maarisookmeteencompositieindiensbundelzesstemmigemotetten
(Veneti,1542)vertegenwoordigd.
+;
De meeste psalmen zijn imitatief geconcipieerd, homofone passages komen
sporadisch voor. Ook met andere middelen kan tegen de achtergrond van de
gregoriaansemelodieafwisselingwordenaangebracht.7oschrijftVillaertinLaetatus
sum op de woorden Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto een passage in ternair
metrum of laat Jachet in Nisi Dominus op diezelfde woorden het geheel uitgroeien tot
vijfstemmigheid,waarinookeencanonisverwerkt.
In het Veneti van Villaert was het zingen van meerkorige Vesperpsalmen
voorbehouden voor bijzondere momenten van de Venetiaanse liturgische kalender.
De San Marco-basiliek was immers ook de private kapel van de doge, die zijn positie
op belangrijke feesten natuurlijk de nodige luister wilde bijzetten. Over de precieze
plaatsing van de zangers in de San Marco is al heel wat inkt gevloeid. Intussen is men
het erover eens dat de groepen op verschillende locaties konden worden opgesteld.
Nueensvindtmenindocumentendatzezichaanhethoogaltaarbevonden,danweer
in het midden van de kerk. Iet meest voorkomend echter waren de twee verhoogde,
zeshoekige tribunes, het pulpitum magnum cantorum en het pulpitum novum lectionum.
In Bartolomeo Bonifacios Ceremoniale van 1564 lezen we voorts dat indien de doge
plaatsnamopdeeerstgenoemdetribune,dezangersnaarhettegenoverliggendepulpitum
moestenverhuizen.Eenruimtelijkespreidingvandeuitvoerendegroepenwasechter,in
tegenstellingtotwatvaakwordtaangenomen,geenmust,aangeziendoorderesponsoriale
uitvoeringdeafwisselingvansolienkoorautomatischeenakoestischedierentiatie
ontstond.
RondomdevijfpsalmenwordenopdezeCDanderewerkentererevandeMaagd
Maria gevlochten. 7o volgt, na het inleidende Deus in adiutorium, dat in een sobere
fauxbourdon-stijl wordt gezongen, het zevenstemmige motet Benedicta es coelorum
Regina.IetwerkisafkomstiguitdeMusica Nova(Veneti,1559).Dezemonumentale
bundel,bestaandeuitmotettenenmadrigalenvoorviertotzevenstemmen,kanzonder
+s
enigeoverdrijvingVillaertsmagnum opuswordengenoemd.Demeestewerkenhieruit
werdenvermoedelijkronddejaren1540gecomponeerdenwarenslechtsvooreenkleine
kringvankennerstoegankelijk.UiteindelijkbeslisteAlfonsodEstevanFerrara,aanwie
debundelisopgedragen,omhetgeheeltelatendrukkenenzovooreenbrederpubliek
toegankelijktemaken.DemeestecompositiesuitdeMusica Novazijngekenmerktdoor
eenzeerdichtetextuur,waardoorzeopheteerstegezichteennogalhermetischeindruk
maken.Ietismeestalpasnaeenherhaaldelijkebeluisteringdatdezewerkenhunvolle
rijkdomontvouwen.DitgeldtookvoorhetzevenstemmigeBenedicta es coelorum Regina.
Inditmotetisbovendieneendriestemmigecanonverwerkt.Duidelijkecadensen,diede
verzenvanelkaarscheiden,komenslechtszeldenvoor,zodathetgeheeldeindrukwekt
vaneenononderbrokenstroom,diepasopheteindetotrustkomt.
NadevijfVesperpsalmenvolgtdehymneAve maris stella,hiertehorenineenversie
uit Villaerts Hymnorum musica (Veneti, 1542). 7oals bij de meeste hymnen wisselt
het gregoriaans af met polyfoon gezette verzen. Ook in de meerstemmigheid blijft de
gregoriaanse oorsprong evenwel duidelijk hoorbaar zoals bijvoorbeeld in het eerste
vers, waarbij de bekende hymne-melodie in lange noten door de bovenstem loopt.
De bezetting wisselt per strofe: na vier- en driestemmigheid groeit het aantal partijen
uit tot vijf (Virgo singularis) en zes op het einde (Sit laus Deo Patri). Ook in het
daaropvolgende Magnicat houdt Villaert de traditie van de alternatim-praktijk aan.
Degregoriaansemelodie,diesteedsindetenortehorenis,weerklinktnietzeldenookin
deanderestemmen,dieviaimitatiehieropinspelen.
In tegenstelling tot Monteverdis Vespro della beata Vergine gebruikte men in het
midden van de zestiende eeuw nog geen uitgebreid instrumentarium. Iet orgel kwam
wel aan bod, maar speelde niet simultaan met de koren, die vermoedelijk steeds a
cappellazongen.Dezetraditiewordtindezeopnamegerespecteerd.Ietorgelishierte
horeninwerkenvanVillaertenAnnibaleIadovano(1527-1575),diealsorganistvan
+,
deSanMarconauwmetVillaertsamenwerkte,vooraleerhijin1565naarhethofvan
aartshertogKarelIIinGrazzouverhuizen.Beidenspeeldeneenvooraanstaanderolin
deontwikkelingvandeinstrumentalemuziek.DetoccatasvanIadovanozijnafkomstig
uit de postuum verschenen collectie Toccate et ricercari dorgano (Veneti, 1604). Van
Villaert horen we drie- en vierstemmige werken uit twee vooraanstaande bundels.
DericercaresuitdeMusica Nova(Veneti,1540)nietteverwarrenmetdehogerop
genoemde,gelijknamigecollectievanmotettenenmadrigalenvan1559endeFantasie
ricercari contrapunti (Veneti, 1559) zijn sterk imitatief en leunen door hun polyfone
textuuraanbijdeschrijfstijlvandevocalemuziek,meerbepaalddievanhetmotet.
KATELIJNE SCHILTZ
ao
MUSIKFRDIEMARIENVESIER
-
Als Claudio Monteverdi (1567-1643) im Jahre 1610 seine berhmte Vespro della
beata VergineinVenedigverentlichte,errichteteerunbestreitbareinTonmonument,
das die Irer besonders durch seine geschickte Kombination von Stilen und sein
prchtiges Instrumentarium bezauberte. Die Vurzeln davon sind bis ins XVI.
Jahrhundert zurckzufhren: Monteverdi setzte eine Tradition fort, zu der niemand
andereralsAdriaenVillaert(ca.1490-1562)denImpulsgegebenhatte.AusVillaerts
Iand stammt nmlich ein Vespro della Madonna, ein Verk, das zu seinem Band I
sacri et santi salmi (Venedig, 1555) gehrt. Diese Tatsache bildet den Ausgangspunkt
zur vorliegenden Aufnahme, fr die die Capilla Flamenca einen venezianischen
VespergottesdienstzuEhrenderJungfrauMariarekonstruierthat.
Die Vespern gehren zum Gottesdienst des sogenannten Stundengebets, das zu
bestimmten Tageszeiten verrichtet wird. Gem der lateinischen Etymologie (vespera
bedeutetAbend),ndetdieVesperzwischen17und18Uhrstatt.Ebensowieandere
GebetebesitztsieeinefeststehendeStruktur.AufdenEingangsversDeus in adiutorium
folgenfnfIsalmen,einekurzeLesungdescapitulum,eineIymne,einMagnicatmit
einerAntiphon,GebeteundalsAbschlussdasBenedicamus Domino.
DieAbhngigkeitvomliturgischenTexthatfrdieKomponisteneinewichtigeFolge:
Sie bedeutet, dass sie vom gregorianischen Choral oder von sehr alten einstimmigen
Gesngenausgehenmssen.IhreKunstbestehtdarin,dieseunvernderlichenElemente
in einen polyphonen Rahmen einzugliedern und dadurch die fr den 7uhrer
notwendigevarietaszuschaen.VillaerthatdiesesGleichgewichtwiekeinandererin
seinenKompositionengefundenundperfektioniert.
Das Mittelstck der Vesper und somit auch dieser Aufnahme besteht aus
a+
fnf Isalmen: Dixit Dominus (Is. 109), Laudate pueri (Is. 112), Laetatus sum (Is.
121), Nisi Dominus (Is. 126) undLauda Jerusalem (Is. 147).AufVillaerts Betreiben
erreicht diese Gattung groe Ausmae: er fhrt in die Isalmen der Vesper das
Irinzip der Mehrchrigkeit ein, das schon in verschiedenen norditalienischen Stdten
(wie Treviso, Iadua und Bergamo) Verwendung fand. Demnach bieten sich drei
Auhrungsmglichkeiten:
die sogenannteAlternatim-Iraxis, bei der der gregorianische Choral und die
IolyphoniemitjedemVersabwechseln(salmi senza risposte);
derVechselzwischenzweivierstimmigenGruppen(salmi con le sue risposte),wobei
dieeineGruppesolistischunddieanderemitmehrerenSngernproStimmebesetztist.
JederIsalmversisteineEinheitundvomnchstendurcheine7surgetrennt;
im Fall der salmi spezzati kommt es jeweils zu einer kurzen berlappung der
beiden Verse: Vhrend eine Gruppe ihre Kadenz singt, beginnt die andere mit dem
folgendenVers.ImallgemeinensingendiebeidenGruppenerstamEndeabdemSicut
eratinprinipiofrlngere7eitgemeinsam,wobeidieAchtstimmigkeitnatrlichden
EekteinesdeutlichenIhepunktserzielt.
Die hier aufgenommenenVerke stammen aus dem Band Di Adriano e di Iachet i
salmi appartenenti alli Vesperi,denderVerlegerAntonioGardano1550verentlichte.
Sie alle gehren zu den zwei zuletzt hier angegebenen Typen. Bei den salmi con le
sue risposte (Dixit Dominus, Laetatus sum und Nisi Dominus) ist interessant, dass
Villaert,wiederBandangibt,mitdemfranzsischenKomponistenJacquesColebault
zusammengearbeitethat,derunterdemNamenJachetdeMantoue(1483-1559)besser
bekannt ist. Jacques bernimmt jeweils den primus chorus, whrend sich Villaert
um den secundus chorus kmmert. Die beiden Komponisten haben brigens bereits
davorzusammengearbeitet:JachetdeMantoue spieltnichtnureineRolleinVillaerts
Hymnorum musica (siehe unten), sondern er ist auch in seinem Band sechsstimmiger
aa
Motetten(Venedig,1542)miteinerKompositionvertreten.
Die meisten der Isalmen sind imitativ konzipiert, sporadisch kommen aber auch
homophoneIassagenvor.ImKontextdergregorianischenMelodiekannabernochauf
andereVeiseAbwechslunggeschaenwerden.SoschriebVillaertimLaetatus sumzu
denVortenGloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto eineternreIassageoderlsstJachet
aufdiegleichenVorteimNisi Dominus einenSatzmitbiszufnfStimmenerarbeiten,
woeraucheinenKanonkomponiert.
InVillaertsVenedigistderGesangdermehrchrigenVesperpsalmenbesonderen
Momenten des liturgischen Kalenders vorbehalten. Die Markuskirche ist schlielich
dieIrivatkapelledesDogen,derbeibedeutendenFestenseineStellungnatrlichdurch
den entsprechenden Glanz hervorheben will. ber die genaueAufstellung der Snger
in der Basilika ist schon viel geschrieben worden. Inzwischen ist man sich darber
einig, dass die Gruppen an verschiedenen Orten aufgestellt werden konnten. Aus den
Quellenerfahrenwir,dasssiesichmanchmalinderNhedesIauptaltarsoderinder
Mitte der Kirche befanden. Der am hugsten gewhlte Ilatz befand sich allerdings
aufdenbeidenerhhtensechseckigenEmporen,dem pulpitum magnum cantorum und
dem pulpitum novum lectionum. Im Ceremoniale von Bartolomeo Bonifacio (1564) ist
auchzulesen,dassdieSnger,wennderDogeaufdererstenEmporeIlatznahm,auf
das gegenberliegende pulpitum ausweichen mussten. Eine rumliche Aufteilung der
Gruppen war jedoch, im Gegensatz zu dem, was allgemein angenommen wird, nicht
unbedingt erforderlich, da der responsoriale Gesang dasAbwechseln zwischen Solo
undChorohnehineineakustischeDierenzierungmitsichbringt.
AbgesehenvondenfnfIsalmensindaufdieserCDauchandereVerkezuEhren
der Jungfrau Maria zu hren. So folgt auf das einleitende Deus in adiutorium, das in
einemnchternenFauxbourdon-Stilgesungenist,diesiebenstimmigeMotetteBenedicta
es coeloum Regina. Das Verk stammt aus dem Band Musica Nova (Venedig, 1559).
a,
DiesemonumentaleSammlung,dieausvier-bissiebenstimmigenMadrigalenbesteht,
kann ohne bertreibung alsVillaerts Opus magnum bezeichnet werden. Die meisten
dieser Verke wurden wahrscheinlich rund um das Jahr 1540 komponiert und waren
damals nur einem kleinen Kreis von Kennern zugnglich. Schlielich beschloss aber
AlfonsodEstevonFerrara,dieseSammlung,dieihmgewidmetist,druckenzulassen
undsiesoeinembreitenIublikumzugnglichzumachen.DiemeistenKompositionen
desBandeszeichnensichdurcheinesehrdichteTexturaus,sodasssieaufdenersten
Blick einenhermetischen Eindruck erwecken. Meistens verraten diese Verke ihren
ganzen Reichtum erst, nachdem man sie mehrmals gehrt hat. Das gilt auch fr das
siebenstimmig Benedicta es coelorum Regina. In dieser Motette ist ein dreistimmiger
Kanon verarbeitet. Deutliche Kadenzen, die die einzelnenVerse voneinander trennen,
kommen nur selten vor, so dass das Ganze den Eindruck eines ununterbrochenen
Flusseshervorruft,dererstamSchlusszurRuhekommt.
Auf die fnf Isalmen der Vesper folgt die Iymne Ave maria stella, hier in der
Fassung aus Villaerts Hymnorum musica (Venedig, 1542). Vie bei den meisten
IymnenwechseltauchhierdergregorianischeGesangmitpolyphonenVersenab.Die
gregorianischeIerkunftbleibtdabeiauchinderIolyphoniedeutlichhrbarwieetwa
imerstenVers,indemdieberhmteMelodieinlangenNotenwerteninderOberstimme
ertnt.DieBesetzungndertsichmitjederStrophe:NachvierunddreiStimmenerhht
sichdieAnzahlauffnf(Virgo singularis)unddannzumSchlussaufsechs(Sit laus
Deo Patri). Auch im Magnicat behlt Villaert die Tradition der Alternatim-Iraxis
aufrecht. Die gregorianische Melodie, die immer im Tenor zu hren ist, taucht auch
mehrmalsalsImitationindenanderenStimmenauf.
Im Gegensatz zu Monteverdis Vespro della beata Vergine wurde in der Mitte des
16.JahrhundertnochkeingroesInstrumentariumverwendet.DieOrgelwurdezwar
eingesetzt, spielte aber nicht gleichzeitig mit dem Chor, der wahrscheinlich immer a
a
cappella sang.VirhabendieseTraditioneingehalten.DieOrgelisthierinVerkenvon
VillaertundAnnibaleIadovano(1527-1575)zuhren.AnnibaleIadovanoarbeitetals
Organist an der Markuskirche in enger 7usammenarbeit mit Villaert, bevor er 1565
andenIofvonErzherzogKarlII.nachGrazzieht.BeidespielenbeiderEntwicklung
derInstrumentalmusikeineherausragendeRolle.DieToccatenvonIadovanostammen
aus seiner posthumen Sammlung Toccate et ricercari dorgano (Venedig, 1604). Von
Villaert sind drei- und vierstimmige Verke aus zwei erstklassigen Bnden zu hren.
Die Ricercare aus Musica Nova (Venedig, 1540 nicht zu verwechseln mit dem oben
genannten gleichnamigen Band seiner Sammlung von Motetten und Madrigalen, der
1559verentlichtwurde)unddie Fantasie ricercari contrapunti(Venedig,1559)sindin
starkimitativemStilundhnelninihrerpolyphonenTexturdemKompositionsstilder
Vokalmusik,genauergesagtdemderMotette.
KATELIJNE SCHILTZ
BERSETZUNG: SILVIA BERUTTIRONELT
a,
1. Deus in adiutorium meum intende
Deusinadiutoriummeumintende.
Domineadadjuvandummefestina.
GloriaIatri,etFilio,etSpirituiSancto.
Sicuteratinprincipio,etnunc,etsemper
Etinsaecula,saeculorum,Amen.
Alleluia.
3. Benedicta es coelorum Regina
BenedictaescaelorumRegina,
Etmunditotiusdomina,
Etaegrismedicina.
Tupraeclaramarisstellavocaris,
Quaesolemjustitiaeparis,
Aquoilluminaris.
TeDeusIater,utDeiMater
Fieresetipsefrater,
Cujuseraslia,
Sancticavit,sanctamservavit,
Etmittenssicsalutavit:
Aveplenagratia.
Ierilludaveprolatum
Ettuumresponsumgratum
EstexteVerbumincarnatum,
Quosalvanturomnia.
NuncMaterexoranatum,
Utnostrumtollatreatum,
Etregnumdetnobisparatum
Incaelestipatria.
Amen.
5. Dixit Dominus
DixitDominusDominomeo:
Sedeadextrismeis:
Donecponaminimicostuos,scabellumpedum
tuorum.
VirgamvirtutistuaeemittetDominusexSion:
dominareinmedioinimicorumtuorum.
Tecumprincipiumindievirtutistuae
insplendoribussanctorum,
Exuteroanteluciferumgenuite.
IuravitDominus,etnonpoenitebiteum:
Tuessacerdosinaeternumsecundumordinem
Melchisedech.
Dominusadextristuis,confregitindieiraesuaereges.
Iudicabitinnationibus,implebitruinas,
conquassabitcapitainterramultorum.
Detorrenteinviabibet:
proptereaexaltabitcaput.
Semper,etinsaeculasaeculorum.
Amen.
6.Laudate pueri Dominum
LaudatepueriDominum,
LaudatenomenDomini.
SitnomenDominibenedictumexhoc
nuncetusqueinsaeculum.
Asolisortuusqueadoccasum
laudabilenomenDomini.
ExcelsussuperomnesgentesDominus
etsupercoelosgloriaejus.
QuissicutDominusDeusnoster,
quiinaltishabitat,
ethumiliarespicitincoeloetinterra.
Suscitansaterrainopem,
etdestercoreerigenspauperem;
Utcolloceteumcumprincipibus,
cumprincipibuspopulisui.
ao
Quihabitarefecitsterilemindomo,
matremliorumlaetantem.
GloriaIatrietFilioetSpirituiSancto.
Sicuteratinprincipioetnuncetsemper
etinsaeculasaeculorum.
Amen.
8. Laetatus sum
Laetatussuminhis,quaedictasuntmihi:
IndomumDominiibimus.
Stanteserantpedesnostri,inatriistuisJerusalem.
Jerusalem,quaeaedicaturutcivitas:
cuiusparticipatioeiusinidipsum.
Illucenimascenderunttribus,tribusDomini:
testimoniumIsraeladcontendumnomini
Domini.
Quiaillicsederuntsedesiniudicio,
sedessuperdomumDavid.
RogatequaeadpacemsuntJerusalem:
etabundantiaindiligentibuste:
Fiatpaxinvirtutetua:
etabundantiainturribustuis.
Iropterfratresmeosetproximosmeos,
IropterdomumDominiDeinostri,
loquebarpacemdete:quaesivibonatibi.
GloriaIatrietFilioetSpirituiSancto.
Sicuteratinprincipioetnuncetsemper,
etinsaeculasaeculorum.
Amen.
9. Nisi Dominus
NisiDominusaedicaveritdomum,
invanumlaboraveruntquiaedicanteam.
NisiDominuscustodieritcivitatem,
frustravigilatquicustoditeam.
Vanumestvobisantelucemsurgere:
surgitepostquamsederitis,
quimanducatispanemdoloris.
Cumdederitdilectissuissomnum:
eccehereditasDominilii:
merces,fructusventris.
Sicutsagittaeinmanupotentis,
italiiexcussorum.
Beatusvirquiimplevitdesideriumsuumexipsis:
nonconfundeturcumloqueturinimicissuisin
porta.
GloriaIatrietFilioetSpirituiSancto.
Sicuteratinprincipioetnuncetsemper,
etinsaeculasaeculorum.
Amen.
11. Lauda Jerusalem
Lauda,Jerusalem,Dominum:
laudaDeumtuum,Sion.
Quoniamconfortavitservas
portarumtuarum:
benedixitllistuisinte.
Quiposuitnestuospacem:
etadipefrumentisatiatte.
Quiemittiteloquiumsuumterrae:
velocitercurritsermoeius.
Quidatnivemsicutlanam:
nebulamsicutcineremspargit.
Mittitcristallumsuamsicutbuccellas:
antefaciemfrigoriseiusquissustinebit.
Emittetverbumsuum,etliquefacietea:
abitspirituseius,etuentaquae.
QuiannuntiatverbumsuumJacob:
a;
iustitiasetiudiciasuaIsrael.
Nonfecittaliteromninationi:
etiudiciasuanonmanifestaviteis.
GloriaIatrietFilioetSpirituiSancto.
Sicuteratinprincipioetnuncetsemper,
etinsaeculasaeculorum.
Amen.
12.Ave maris stella
Avemarisstella,
Deimateralma,
atquesemperVirgo,
felixcoeliporta.
SumensilludAve
Gabrielisore,
fundanosinpace,
mutansEvaenomen.
Solvevinclareis,
proferlumencaecis,
malanostrapelle,
bonacunctaposce.
Monstrateessematrem,
sumatperteprecem,
quipronobisnatus
tulitessetuus.
Virgosingularis
interomnesmitis,
nosculpissolutos
mitesfacetcastos.
Vitampraestapuram,
iterparatutum,
utvidentesJesum
sempercollaetemur.
SitlausDeoIatri,
summoChristusdecus,
SpirituiSancto
tribushonorunus.
Amen.
14.Magnicat
MagnicatanimameaDominum
EtexultavitspiritusmeusinDeosalutarimeo.
Quiarespexithumilitatemancillsu:
ecceenimexhocbeatammedicentomnes
generationes.
Quiafecitmihimagnaquipotensest,
etsanctumnomeneius.
Etmisericordiaeiusaprogenie
inprogeniestimentibuseum.
Fecitpotentiaminbrachiosuo,
dispersitsuperbosmentecordissui.
Deposuitpotentesdesedeetexaltavithumiles.
Esurientesimplevitbonisetdivitesdimisitinanes,
SuscepitIsraelpuerumsuumrecordatus
misericordisu,
Sicutlocutusestadpatresnostros,
Abrahametseminieiusinscula.
GloriaIatri,etFilio,etSpirituiSancto:
Sicuteratinprincipio,etnunc,et
semper,etinsculasculorum.
Amen.
15. Benedicamus in Laude Jesu
BenedicamusinlaudeJesu,
quisuimatriMariaebenedixit:
Deogratias.
as
http://www.facebook.com/OuthereMusic
RIC325
Ihoto:MarioBerardi
Production
This is an
Outhere is an independent musical production
and publishing company whose discs are publi-
shed under the catalogues on, Alpha, Fuga
Libera, Outnote, Phi, Rame, Ricercar and Zig-
Zag Territoires. Each catalogue has its own well
defned identity. Our discs and our digital products
cover a repertoire ranging from ancient and clas-
sical to contemporary, jazz and world music. Our
aim is to serve the music by a relentless pursuit of
the highest artistic standards for each single pro-
duction, not only for the recording, but also in the
editorial work, texts and graphical presentation.
We like to uncover new repertoire or to bring a
strong personal touch to each performance of
known works. We work with established artists
but also invest in the development of young ta-
lent. The acclaim of our labels with the public and
the press is based on our relentless commitment
to quality. Outhere produces more than 100 CDs
per year, distributed in over 40 countries. Outhere
is located in Brussels and Paris.
The labels of the Outhere Group:
At the cutting edge
of contemporary
and medieval music
30 years of discovery
of ancient and baroque
repertoires with star perfor-
mers
Gems, simply gems
From Bach to the future
A new look at modern jazz
Philippe Herreweghes
own label
Discovering
new French talents
The most acclaimed
and elegant Baroque label
Full catalogue
available here
Full catalogue
available here
Full catalogue
available here
Full catalogue
available here
Full catalogue
available here
Full catalogue
available here
Full catalogue
available here
Here are some recent releases
Click here for more info

You might also like