zagadnienia na filo

ETYKA WG HUME'A:
Zdaniem HUMA etyka powinna si og!ani"za# do fakt$w mo!alny"% &p!zekona'(
za"%owa')* +ie da si ,stali# "o -est s.,szne a "o nie /o nie de"yd,-e o tym !oz,m le"z
se!"e 0 1E+TYME+TA23ZM* H,me ,pat!,-e motyw$w postpowania ety"znego w
po"z,"i, sympatii i wsp$."z,"ia* 4oniewa5 nat,!a o/da!zy.a nas t6 zdolno7"i6
wsp$.p!ze5ywania los, /li8ni"%* mo!alno7"i nie da si do ko'"a z/ada# ani zdefiniowa#
poniewa5 !z6dzi si ona swoimi od!/nymi zasadami* To nie fizyka* 9op,sz"zalne s6
pewne nie7"is.o7"i* 9latego nale5a.o/y zna# wi"e- system$w mo!alny"% a wtedy nasze
postpowanie /y.o/y lepsze* Te!min$w ety"zny"% nie da si p!ze.o5y# na te!miny
empi!y"zne* Zadanie filozofii mo!alne- polega( wed.,g H,me:a na tym( 5e/y fakty"znie
istnie-6"e wa!to7"i mo!alne wy-a7ni# na podstawie metody empi!y"zne-( /ez
spek,la"y-ny"% za.o5e'* W mo!alno7"i !oz,m i ,"z,"ia odg!ywa-6 pewn6 !ol( le"z
!ze"z6 podstawow6 s6 ,"z,"ia mo!alne( 9zia.ania o"eniane s6 -ako pozytywne( -e7li s6
,5yte"zne al/o p!zy-emne dla same- -ednostki l,/ dla inny"%( na p!zyk.ad dla wsp$lnoty*
;d"z,"ia s,/iektywne odwo.,-6 si p!zy tym do dw$"% zasad: egoizm, i sympatii*
KA+T
3mpe!atyw katego!y"zny<
3mpe!atyw katego!y"zny 0 zasada ety"zna( kt$!6 mo5na sfo!m,.owa# m*in* w spos$/
nastp,-6"y: =nale5y postpowa# zawsze wedle taki"% !eg,.( "o do kt$!y"%
"%"ieli/y7my( a/y /y.y one stosowane p!zez ka5dego i zawsze=* Te!min filozofi"zny
,two!zony p!zez 3mman,ela Kanta -ako sk,tek posz,kiwa' /ezwzgldnie wa5nego
p!awa( doty"z6"ego ka5de- oso/y( kt$!e nie m,sia.o/y /y# ,sp!awiedliwione
p!zekonaniami !eligi-nymi*
Kant defini,-e -6 na !$5ne sposo/y* +a-p!ostszy "ytowany -est poni5e- &w o!yginale):
>Handle n,! na"% de!-enigen Ma?ime( d,!"% die d, z,glei"% wollen kannst( dass sie ein
allgemeines Gesetz we!de=*
w t.,ma"zeni,:
>4ostp,- zawsze wed.,g takie- maksymy( a/y7 m$g. za!azem "%"ie#( /y sta.a si ona
podstaw6 powsze"%nego p!awodawstwa@*
+a-wiksze zna"zenie ma tak zwany impe!atyw katego!y"zny( "zyli /ezwzgldny nakaz*
G.osi on: 4ostp,- wedle taki"% tylko zasad( "o do kt$!y"% mo5esz -edno"ze7nie "%"ie#(
5e/y sta.y si p!awem powsze"%nym* Aest to -edyna zasada mo!alna( -ak6 Kant
p!zy-m,-e* Ma ona "%a!akte! fo!malny: nie m$wi( "o !o/i# i -ak 0 poda-e tylko og$ln6
!eg,.*
3dea pa'stwa< "el$w
B*C* 3dea >pa'stwa"el$wD

Z podstawowe- fo!m,.yimpe!atyw, katego!y"znego wywodzi Kant inne -ego we!s-e*
+a-istotnie-sz6 -estdla nas niew6tpliwie fo!m,.a nastp,-6"a: >4ostp,- tak( /y7
"z.owie"ze'stwatak w swe- oso/ie( -ako te5 w oso/ie ka5dego innego( ,5ywa. zawsze
za!azem -ako"el,( nigdy tylko -ako 7!odkaD &Kant( EFBE: GC)* Ho!m,.a ta
wy-a7niaa,toteli"zny "%a!akte! ka5de- istoty !oz,mne- i stanowi p,nkt wy-7"ia
kantowskie-kon"ep"-i >pa'stwa "el$wD* A,toteli"zno7# "z.owieka ozna"za( na-p!o7"ie-
!ze"z,-m,-6"( 5e nie powinien on /y# t!aktowany inst!,mentalnie* 3stota !oz,mna nie-est
!ze"z6* Tak -ak !ze"z posiada wymie!n6 wa!to7#( "zyli "en( tak istotal,dzka posiada
godno7#( "zyli w.asn6 wewnt!zn6 i niewymie!n6 wa!to7#*+iewymie!no7# te-
wewnt!zne- wa!to7"i "z.owieka nie pozwala t!aktowa# go wspos$/ inst!,mentalny*
9ziki nie- "z.owiek -est mo!alnym podmiotem* Tylkodziki tem, -ego dzia.aniom mo5na
p!zypisa# mo!aln6 wa!to7# i mo5e on ponosi#za nie odpowiedzialno7#* Mo5liwo7#
p!zypisania m, odpowiedzialno7"i za w.asnedzia.ania wynika w.a7nie z -ego
podmiotowo7"i* Tylko "z.owiek -ako istota!oz,mna dyspon,-e mo5liwo7"i6 wy/o!,( "zy
dzia.a# zgodnie
z mo!aln6 zasad6( "zy te5 si -e- sp!ze"iwia#* Zdolno7# do !a"-onalnego wy/o!,stanowi
wi" konstyt,tywn6 "e"% podmiotowo7"i*

+a tym za.o5eni, opa!ta-est kantowska wiz-a pa'stwa* Ae7li "z.owiek ma /y#
post!zegany -ako "el sam wso/ie( to pa'stwo I instyt,"-a( kt$!a ma s.,5y# "z.owiekowi
I powinno t -egopodmiotowo7# ,szanowa#* Ma /y# ono >pa'stwem "el$wD(
t-* z!zeszeniem a,toteli"zny"% podmiot$w mo!alny"%* Wskaz,-e to na
"%a!akte!ysty"zn6p!zede wszystkim dla li/e!alizm, ide inst!,mentalnego "%a!akte!,
pa'stwa* Wkon"ep"-i te- zna-d,-emy !$wnie5 element "%a!akte!ysty"zny dla
idei!ep,/lika'skie-*
W p!o-ektowanym p!zez Kanta >pa'stwie "el$wD ka5da -ednostka t!aktowana -est-ako "el
sam w so/ie( !$wno"ze7nie -ednak -e- do/!o podpo!z6dkowane -est do/!,"a.e-
spo.e"zno7"i* Kant pisze o !ep,/li"e( kt$!e- o/ywatele wy!a5a-6 zgod naistnienie
ok!e7lony"% p!aw( za!azem /ezwzgldnie si im podda-6" &Kant( EFFJ:JG0JB)* 4!awa te
"%!oni6 i -edno"ze7nie og!ani"za-6 i"% zewnt!zn6 &p!awn6)wolno7#* W.a7"iwe zadanie
tego pa'stwa o!az /d6"ego -ego inst!,mentem p!awapisanego wy"ze!p,-e si
w zapewniani, /ezpie"ze'stwa zna-d,-6"e- si pod i"% !z6dami spo.e"zno7"i*
Wzasadzie Kant nie p!zypis,-e pa'stw, inny"% zada'( op!$"z
zapewniania/ezpie"ze'stwa o/ywatelom* Twie!dzi nawet( 5e wszelkie f,nk"-e( kt$!e
wy/iega-6ponad t gwa!an"-( p!zekszta."a-6 takie pa'stwo w pa'stwo
pate!nalisty"zne*4ate!nalizm pa'stwowy natomiast( stosowany do do!os.y"% o/ywateli(
w zasadziek.$"i si z za.o5eniem podmiotowo7"i "z.owieka* W pa'stwie
pate!nalisty"znym/owiem t!akt,-e si o/ywateli -ak istoty mo!alnie niedo-!za.e*
+admie!nie!oz/,dowana t!oska pa'stwa o do/!o o/ywateli -est wi" niewskazana*
ETYKA H;KMA2+A &.a"* fo!malis L doty"z6"y kszta.t, l,/ sposo/,) 1tanowisko w
ety"e( wg kt$!ego istota dzia.ania mo!alnego polega na postpowani, zgodnym z <M
impe!atywem &p!awem) mo!alnym* 1t6d po-"iem pie!wotnym ka5de- e*f* -est po-"ie I
N o/owi6zk, l,/ IN powinno7"i* Ka5da e*f* ,wzgldnia /owiem -edynie fo!maln6
zgodno7# l,dzkiego postpowania z ok!e7lon6 IN no!m6 l,/ o/owi6z,-6"ym p!awem*
;dnosi si wi" nie do mate!ii l,dzki"% "zyn$w &sp!e"yzowany"% np* syt,a"y-nie l,/
pop!zez i"% sk,tki)( ale wy.6"znie do sposo/, i"% spe.niania* Typowym( a dzi7 -,5
klasy"znym( p!zyk.adem e*f* -est kon"ep"-a ety"zna <N kantyzm,* W my7l te- kon"ep"-i(
postpowaniem mo!alnym "z.owieka !z6dz6 nie -akie7 konk!etne p!zepisy "zy no!my
&ok!e7lone( "o do swe- t!e7"i i p!zez to poz/awione walo!, powsze"%no7"i)( le"z -eden
,niwe!salny i /ezwa!,nkowy nakaz( zwany IN impe!atywem katego!y"znym*
Ho!malizm ety"zny idzie w pa!ze z <M !ygo!yzmem( kt$!y < zasadni"zo < tak5e a/st!a%,-e
od t!e7"i &mate!ii) konk!etny"% !eg,. i no!m( a domaga si -edynie 7"is.ego i
/ezwzgldnego i"% p!zest!zegania*
TKA+1OE+9E+TA23ZM KA+TA
Hilozofi Kanta ok!e7la# nale5y -ako idealisty"zn6 p!zede wszystkim z tego wzgld,( 5e
odmawia nam ona mo5liwo7"i poznania !ze"zy samy"% w so/ie( p!zez "o nasze
poznanie &niem* E!kenntnis) p!zedmiot$w zdete!minowane -est p!zez nasze w.asne
w.adze poznaw"ze: p!zedmioty do7wiad"zenia nigdy nie s6 dane w so/ie( ale zawsze
istnie-6 w do7wiad"zeni,P mimo 5e wsp$.wa!,nkowane s6 p!zez nasze podmiotowe
w.adze poznaw"ze( nie ma-6 "%a!akte!, il,z-i( ale istnie-6 !ealnie( -ako
wsp$.konstyt,owane p!zez podmiot* 4$8nie- te!min ten sta. si tak5e ok!e7leniem
pogl6d$w kontyn,ato!$w my7li Kanta( w sz"zeg$lno7"i idealist$w klasy"zny"%*
Wstpnie w K!yty"e "zystego !oz,m,QER Kant nastp,-6"o p!zedstawia ide( kt$!a
dop!owadzi.a go do ,stanowienia dokt!yny idealizm, t!ans"endentalnego: >9oty"%"zas
p!zy-mowano( 5e wszelkie nasze poznanie m,si si dostosowywa# do p!zedmiot$w*
2e"z wszelkie p!$/y /y o ni"% p!zy pomo"y po-# o!ze" "o7( "o /y !ozsze!zy.o poznanie
nasze( o/!a"a.y si p!zy tym za.o5eni, wniwe"z* 1p!$/,-my5 wi" !az( "zy nam si
lepie- nie powiedzie p!zy !ozwi6zywani, zada' metafizyki( -e5eli p!zy-miemy( 5e to
p!zedmioty m,sz6 si dostosowywa# do naszego poznania*D
4KZES;M K;4EK+3KAT1K3
>4!zew!$t kope!nika'skiD 0 takim mianem ok!e7la. 3* Kant swo-e zna"zenie w filozofii(
po!$wn,-6" si do p!a"y odk!yw"ze- Miko.a-a Kope!nika* K!ytykowa. doty"%"zasow6
filozofie ,zna-6"( 5e na-wa5nie-sze -est pytanie o wa!,nki i mo5liwo7"i ,p!awiania
filozofii* Wed.,g filozofa !efleks-a nad teo!i6 poznania powinna pop!zedza# !efleks-
metafizy"zn6* Kanta inte!esowa.y odpowiedz na pytanie( kt$!e nazwa.
>t!ans"endentalnegoD* 4yta. o: spos$/ two!zenia si nasza wiedza na temat
!ze"zywisto7"i( -aka -est !ela"-a midzy podmiotem( a p!zedmiotem( o tym -ak
do7wiad"zenia zmys.owe ,mo5liwia-6 two!zenie s6d$w* Teo!ia 3* Kant ma "%a!akte!
ap!io!y"zny /owiem filozof odw!$"i. !ela"-e midzy p!zedmiotem( a podmiotem
podk!e7la-6" !ang podmiot,*
Zasad kope!nika'sk6 stos,-e si "zasem !$wnie5 w na,ka"% typ, opisowego( -ak
%isto!ia* W na,ka"% %,manisty"zny"%( taki"% -ak so"-ologia "zy ant!opologia( 7ladem
stosowania te- zasady -est stwie!dzenie( 5e nie istnie-e wy!$5niona w sensie wa!to7"i
k,lt,!a "zy ,st!$- polity"zny* Twie!dzenie to -est kwestionowane p!zez zwolennik$w
postp, spo.e"znego( taki"% -ak ma!ksi7"i* QER
3mman,el Kant ,5y. sfo!m,.owania =p!ze.om kope!nika'ski= na ok!e7lenie wp.yw, -ego
metody k!yty"zne- na wsp$."zesne m, my7lenie epistemologi"zne* 4okazanie( 5e nie
mo5na /ada' =istoty= !ze"zy oddzieli# od me"%anizm$w =poznania=( mia.o /y#
filozofi"znym analogiem o/alenia doty"%"zasowy"% pa!adygmat$w( -akiego dokona.
Kope!nik*
39EA23ZM H3OHTEG;
Hi"%te ,wa5a. si za kontyn,ato!a kantyzm,( z/,dowa. metafizyk opie!a-6" si na
po-"i, -a8ni i da-6" idealizmowi posta# ety"zn6* Za zasadni"ze zagadnienie filozofii
,zna. stos,nek my7li i /yt,( dziel6" sposo/y po-mowania tego stos,nk, na !ealisty"zny i
idealisty"zny* Kealizm ,wa5a /yt za pie!wotny i z niego wywodzi my7l( idealizm my7l
,wa5a za pie!wotn6* Hi"%te p!zyznawa. !a"- idealizmowi* Uyt p!awdziwy dla Hi"%tego
/y. podo/ny do idea.,( do 7wiadome-( wolne- -a8ni( a nie do mate!ii* G.osi. on p!ymat
!oz,m, p!akty"znego nad !oz,mem teo!ety"znym( "o "zyni go tzw* filozofem wolno7"i*
W swoi"% !ozwa5ania"% filozofi"zny"% kie!,-e si ded,k"-6*
Uy. zwolennikiem teo!ii >"zyn,D( t-* dzia.ania 7wiadomego( two!z6"ego !ze"zywisto7# i
nada-6"ego -e- sens* W swoi"% p!a"a"% p!ze"iwstawia. si dogmatyzmowi( wg kt$!ego
7wiadomo7# -est p!od,ktem /yt,* 4opie!a. idealizm( ,zna-6"y !ze"zywisto7# za wytw$!
wolnego "zyn,* >AaD /y.o dla niego "zyst6 niesko'"zon6 "zynno7"i6 0 two!z6"6 7wiat
ope!a"-6 !oz,m,* +a ty"% ant!opologi"zny"% p!zes.anka"% opa!. swo-a teo!i
kszta."enia* Ae- g.$wn6 ide6 -est to( 5e "z.owiek pop!zez w.asne dzia.anie m,si si sta#
tym( kim powinien o!az two!zy# 7wiat takim( -aki /y# powinien* Wy"%owanie -est wi"
podniet6 i wyzwaniem do wolne- samoaktywno7"i*
Hi"%te t!aktowa. 7wiat -ako pole dzia.ania i wytw$! dzia.ania* 9zia.anie -est istotnie-sze i
/a!dzie- pie!wotne od s,/stan"-i* 9zia.a-6"6 zasad6 w 7wie"ie -est -a8'* Uwa5a.( 5e
!ze"zy s6 wytwo!em naszy"% wyo/!a5e' a nie odw!otnie &tzn*( 5e p!zedmioty nie
wp.ywa-6 na nasze poznanie)* Wg* niego !ze"zywisto7# two!zy nasza -a8'* =3stnie-6
o/!azy( one s6 -edynym "o istnie-eQ***R=* ; "zynie m$wi.( 5e -est posta"i6 /yt, i -est do/!y*
Ozyn -est w pe.ni "zynem( gdy -est wolny*
93A2EKTYKA 3 H31T;K3;Z;H3A HEG2A
3dealisty"zna dialektyka Hegla -est na-pe.nie-sz6 syntez6 tego "i6g, system$w i za!azem
na-doskonalszym -ego ,ko!onowaniem* Hegel nie-ako po.6"zy. o/iektywizm 1"%ellinga z
aktywizmem Hi"%tego* 4owsta. w ten spos$/ system( kt$!y ,znawa. s"%ellingia'sk6 tez
o
identy"zno7"i my7lenia i /yt,( ale identy"zno7# t !oz,mia. na spos$/ fi"%tea'ski: nie
-ako gotow6(
odwie"zn6 i nie!,"%om6( le"z -ako dynami"zn6( !ealizowan6 w "zasie( w"i65 na nowo
wytwa!zan6
p!zez l,dzkie dzia.anie* 4!awda -est "a.o7"i6( kt$!a -est 5ywa tylko w !,"%,( tylko w
p!o"esie swego
w.asnego stawania si 0 oto g.$wna my7l 2ogiki* A -est to p!o"es stawania si za!$wno
same-
!ze"zywisto7"i( -ak i nasze- wiedzy o nie-* Kozwi-a si on pop!zez t!zy zasadni"ze fazy:
od
a/st!ak"y-nego ,znania >/yt,D -ako "zysto og$lne- zewnt!zno7"i p!ze"%odzi do
!efleksy-ne-
wiedzy o >isto"ieD &kt$!a stanowi >st!on wewnt!zn6D tego /yt,)( /y w ko'", odnale8#
pe.n6
p!awd w >po-"i,D &kt$!e -est -,5 "a.kowit6 -edni6 !efleks-i i zewnt!zno7"i( podmiot, i
p!zedmiot,( s,/iektywnego my7lenia i o/iektywnego /yt,)*
Aednia ta wszelako ma "%a!akte! dialekty"zny 0 tzn* w"i65 od nowa two!zy si w !,"%,
p!zezwy"i5ania ,stawi"zny"% !ozdwo-e' i !$5ni"* Kozw$- p!awdy dokon,-e si nie
wp!ost( le"z
pop!zez wy.anianie p!ze"iwie'stw( kt$!e( 7"ie!a-6" si ze so/6( wza-emnie znosz6 sw6
w.asn6
-ednost!onno7# i dope.nia-6 si w wy5sze- syntezie* 9latego ka5da z posz"zeg$lny"%
fo!m /yt, i
wiedzy &tak samo -ak ka5dy z etap$w Henomenologii) ma -aki7 ,dzia. w "a.o7"iowe-
p!awdzie i
wz/oga"a -6 0 ale te5 5adna nie stanowi p!awdy same-: ka5da /owiem odsy.a do swego
p!ze"iwie'stwa( kt$!e -e- zap!ze"za* W.a7"iw6 za7 si.6 napdow6 "a.ego tego p!o"es,
-est ten
"zynnik( kt$!y Hegel nazywa >negatywno7"i6D l,dzki"% dzia.a': -est to $w tw$!"zy
niepok$-(
o5ywia-6"y k,lt,!ow6 aktywno7# "z.owieka( owo ,stawi"zne wy/ieganie my7l6 i
d65eniem
nap!z$d( k, doskonalszym( lepie- zo!ganizowanym( /a!dzie- !a"-onalnym fo!mom* To
w.a7nie ten
tw$!"zy niepok$- nega"-i nada-e l,dzkiem, 7wiat, ow6 sz"zeg$ln6 st!,kt,!
!a"-onalno7"i( kt$!a
kszta.t,-e si pop!zez sta!"ia p!ze"iwstawny"% so/ie si. i!!a"-onalny"%( -ak gdy/y w/!ew
nim* To
w.a7nie on wyzna"za te5 oso/liwy !ytm !ozwo-, wewnt!zne- logiki tego 7wiata: !ozwo-,
pop!zez
d!amaty"zny dialog midzy l,dzkim d z i a . a n i e m ( kt$!e nie7wiadomie wytwa!za
pewien
ok!e7lony kszta.t !ze"zywisto7"i( a l,dzk6 7 w i a d o m o 7 " i 6 ( kt$!a p$8nie- z tym
wyo/"owanym -,5 kszta.tem nie "%"e si pogodzi#*
W ten spos$/ Heglowska 2ogika ,po!z6dkowa.a w systematy"zn6 "a.o7# 0 "%o# na
spos$/
idealisty"zny 0 g.$wne zasady samo7wiadomo7"i swe- epoki* Ten mon,mentalny
pod!"znik
dialektyki sta. si na d.,gie lata elementa!nym kodeksem wiedzy filozofi"zne- o isto"ie
k,lt,!y
miesz"za'skie- w !ozwinitym( kapitalisty"znym spo.e"ze'stwie p!zemys.owym* Ale
w.a7nie
dlatego /y. niez/dnym p!zewodnikiem tak5e i dla ty"%( kt$!zy my7l6 wy/iegali -,5 poza
to
spo.e"ze'stwo* 4!zypomni-my( 5e Ma!ks( Engels i 2enin nale5eli do na-pilnie-szy"%
"zytelnik$w
2ogiki Hegla*
; ile k!gos.,p %eglowskiego system, stanowi logika i filozofia spo.e"zna( o tyle -ego
se!"em -est filozofia %isto!ii* +a poz$! stanowi ona tylko -eden z posz"zeg$lny"% dzia.$w
na
-ednym ze sz"ze/li 0 mianowi"ie na sz"ze/l, >d,"%a o/iektywnegoD* W !ze"zywisto7"i
-ednak
%isto!ia wszdzie p!zenika t, "a.y system i -est -ego p,nktem "ent!alnym* +a tym
w.a7nie polega
istota %eglizm,: -est to pie!wsza filozofia( kt$!a ,%isto!y"znia t!ady"y-n6 metafizyk 0 i
-edno"ze7nie w.a7nie p!zez to wynosi % i s t o ! y " z n o 7 # do !angi na"zelnego
p!o/lem,
filozofi"znego* Z tego p,nkt, widzenia "a.6 dialektyk Hegla mo5na ,zna# za
filozofi"zne
,og$lnienie oso/liwe- logiki !ozwo-, %isto!y"znego* Za!azem te5 dlatego w.a7nie w
filozofii
dzie-$w na-pe.nie- ,-awnia si istota dialektyki i -e- me"%anizm*
Histo!iozofia Hegla po-m,-e p!o"es dzie-owy -ako >po"%$d !oz,m,D 0 -ako konsekwentn6
d!og postp,( na kt$!e- "z.owiek stopniowo two!zy sw$- l,dzki 7wiat k,lt,!y( wyzwala-6"
si k!ok
za k!okiem spod w.adzy 7lepy"% si. p!zy!ody* 9latego powiada Hegel( 5e istot6 %isto!ii
-est !ozw$-
w o l n o 7 " i * Ale >wolno7#D -est t, !oz,miana w spos$/ sz"zeg$lny: -e- mia!6 nie -est
"zysto
negatywna >niezale5no7# odD &np* od 7wiata p!zy!ody)( le"z pozytywne >panowanie nadD
&"zyli
stopie' !ze"zywistego >oswo-eniaD 7wiata p!zy!ody)* W tym !oz,mieni, wolno7# -est
wi"
identy"zna z !a"-onalno7"i6 i z k,lt,!6* 4olega ona na tym( 5e "z.owiek w swym 7wie"ie
-est
wszdzie >, sie/ieD( 5e wi" sk,te"znie na!z,"a tem, 7wiat, !oz,mny .ad w.asny"%
p!aw i "el$w(
5e pan,-e nad nim i kont!ol,-e go* ;"zywi7"ie( >"z.owiekD zna"zy t, nie: >indywid,,mD(
le"z
spo.e"ze'stwo( l,dzk6 z/io!owo7#* Tak !oz,miana wolno7# -est >o/iektywnaD( "zyli
!ealiz,-e si
nie tylko &i nie p!zede wszystkim) w 7wiadomo7"i -ednostek( le"z w sfe!ze
ponadindywid,alny"%
fo!m 5y"ia spo.e"znego* Aak wiemy( za na-wa5nie-sz6 z ty"% fo!m ,wa5a. Hegel pa'stwo
!oz,miane
-ako podstawowy po!z6dek ,st!o-owy i polity"zno<p!awny danego typ, k,lt,!y*
Z tego p,nkt, widzenia wy!$5nia. Hegel t!zy wielkie epoki dzie-owe* Ka5de- z ni"%
odpowiada ok!e7lony typ pa'stwa( kt$!y ,!ze"zywistnia ok!e7lony etap !ozwo-,
wolno7"i* 4ie!wsza
epoka 0 to 7wiat sta!o5ytnego Ws"%od,( na-ni5szy sz"ze/el !ozwo-,: pa'stwowo7#
despoty"zna(
gdzie >wolny /y. tylko -eden "z.owiekD 0 a/sol,tny w.ad"a* 9!,g6 epok stanowi 7wiat
klasy"zne-
sta!o5ytno7"i g!e"ko<!zymskie- z demok!aty"zn6 fo!m6 ,st!o-ow6 anty"zny"% polis* T,ta-
wolno7#
/y.a -,5 ,dzia.em g!,py l,dzi 0 ale nie wszystki"%( a nawet nie wikszo7"i( gdy5
anty"zna
demok!a"-a z/,dowana /y.a na f,ndamen"ie niewolni"twa* 9opie!o t!ze"ia epoka
p!zynosi wedle
Hegla wolno7# >wszystkim l,dziom /ez wy-6tk,D( "%o# nie od !az, i nie /ez nowy"%
antagonizm$w* 4ie!wszym zwiast,nem te- >t!ze"ie- epokiD -est "%!ze7"i-a'stwo(
kole-nymi etapami
0 !efo!ma"-a( o7wie"enie i Kewol,"-a H!an",ska( a ostate"znym fina.em 0
miesz"za'skie
spo.e"ze'stwo p!zemys.owe z konstyt,"y-n6 fo!m6 ,st!o-, pa'stwowego* ;to -ak dale"e
zmieni.a
si %eglowska pe!spektywa p!zez to /,!zliwe t!zydziestole"ie: Wyk.ady z filozofii dzie-$w
s6 d,mn6
apologi6 te- same- >p!ozyD nowo5ytnego 7wiata "%!ze7"i-a'sko<miesz"za'skiego( od
kt$!e- niegdy7 Hegel tak nienawistnie odw!a"a. si k, swym m.odzie'"zym snom o
Helladzie* 1amowiedza
e,!ope-skiego miesz"za'stwa( do-!zalsza i t!i,mf,-6"a( z!z,"i.a -,5 t, $w p!zy"iasny na
ni6
>kosti,m anty"znyD( w kt$!y -esz"ze tak "%tnie st!oi.a si w "zasa"% Wielkie- Kewol,"-i*
Ale %isto!iozofia Hegla to nie tylko ten p!osty s"%emat !ozwo-, i to samo,po-enie -ego
fina.em w >spo.e"ze'stwie o/ywatelskimD wielkop!zemys.owego kapitalizm, i w
nowo"zesnym
pa'stwie konstyt,"y-nym* To tak5e( i p!zede wszystkim( t!agi"zny patos dialektyki tego
!ozwo-,*
Hegel ,wa5a.( 5e %isto!i two!z6 zawsze 5ywi l,dzie( ale 5e zawsze two!z6 -6 w/!ew
so/ie*
4ode-m,-6 oni /owiem !$5ne dzia.ania w imi w.asny"%( pa!tyk,la!ny"% "el$w( pot!ze/ i
namitno7"i 0 ale w wynik, ty"% dzia.a' powsta-e "o7 z,pe.nie innego od i"%
pie!wotny"%
zamie!ze'* 9zia.ania ,niezale5nia-6 si od swy"% wykonaw"$w( kt$!zy t!a"6 nad nimi
kont!ol i w
konsekwen"-i "zsto sami pada-6 i"% ofia!6* Tote5 dla -ednostki %isto!ia( -ak g.osi s.ynny
afo!yzm
Hegla( >nie -est k!ain6 sz"z7"iaD* Al/owiem !oz,mny sens dzie-$w ,!ze"zywistnia si
nie!zadko
kosztem "ie!pie' -ednostki( kt$!e- 5y"ie oso/iste -est -ak gdy/y tylko 7!odkiem do
!ealiza"-i
wy5szy"% "el$w og$lnol,dzki"%* To oso/liwe z-awisko wyko!zystywania -ednostek p!zez
%isto!i
nazywa. Hegel >"%yt!o7"i6 !oz,m,D( pokaz,-6" -ego d!amatyzm zw.asz"za na
p!zyk.adzie wielki"%
posta"i %isto!y"zny"%* Oi >/o%ate!owie %isto!iiD 0 to wy/itne -ednostki &-ak Aleksande!
Wielki(
Oeza! "zy +apoleon)( kt$!y"% pa!tyk,la!ne am/i"-e i namitno7"i styka-6 si w -akim7
p,nk"ie z
dzie-ow6 tenden"-6 og$lnol,dzkiego >!oz,m,D* Wtedy p!zez k!$tki "zas kszta.t,-6 oni
%isto!i 0 ale
tylko dlatego( 5e to %isto!ia >pos.,g,-e si nimiD dla swy"% w.asny"% "el$w* 1t6d p.ynie
nie,"%!onny t!agizm oso/istego los, ty"% >/o%ate!$wD: po spe.nieni, swy"% zada' w
s.,5/ie
>"%yt!ego !oz,m,D p!zesta-6 -,5 /y# m, pot!ze/ni i %isto!ia /ezlito7nie odt!6"a i"% od
sie/ie* 16
wy/!a'"ami /og$w( i w.a7nie dlatego >,mie!a-6 m.odoD*
H31T;K3;Z;H3A O3E1ZK;W1K3EG;
Histo!iozoVa* O* -est -ednym z wy/itnie-szy"% p!zedstawi"ieli pol* VlozoVi
.6"z6"e- aspekty ,niwe!salne VlozoVi z aspektami na!odowymi( swoi7"ie pol* Uy.
%eglist6( "%o"ia5 na -ego pogl6dy wp.ynli tak5e O* H* 1aint<1imon( A* M* Hoene<
<W!o'ski i K* 2* Mi"%elet* Za zasadni"zy "el ,zna. O* ,z,pe.nienie i !ozwini"ie
ty"% w6tk$w VlozoV"zny"%( kt$!e nie zosta.y dostate"znie op!a"owane p!zez
G* W* H* Hegla* ; ile logika %eglowska( a zw.* -ego dialekty"zna metoda zyska.y
ap!o/at O*( to %isto!iozoVa wydawa.a m, si na-s.a/sz6 "z7"i6 system,
Hegla* ;d nie- zatem !ozpo"z6. ,z,pe.nianie %eglizm,P zanegowa. podzia.
dzie-$w na W epoki( zastp,-6" go podzia.em t!iady"znym* K$5ni"a midzytymi
sposo/ami pe!iodyza"-i %isto!ii nie og!ani"za.a si -edynie do zmiany
podzia., epok* O*( w/!ew Heglowi( ,wa5a. /owiem( 5e %isto!iozof na podstawie
wiedzy o p!zesz.o7"i -est w stanie p!zewidzie# p!zysz.o7#* 9latego dialektyka
%isto!ii O* mia.a /y# nie tylko !eXeks-6 nad minionymi wyda!zeniami( le"z
odnosi.a si tak5e do p!zysz.o7"i* W swo-e- %isto!iozoVi O* zakwestionowa.
p!zekonanie o wy-6tkowe- !oli pa'stwa( kt$!e Hegel ,znawa. za >/osk6 ide
istnie-6"6 na ziemiD* Zdaniem O* w"ze7nie-szy( a zatem tak5e /a!dzie- istotny od
sfo!malizowane- st!,kt,!y pa'stwowe- /y. >d,"% na!od,D I element niezale5ny
od istnie-6"e- w dane- "%wili syt,a"-i polity"zne-* +a te- podstawie O* twie!dzi.(
5e pa'stwo nie spe.nia 5adne- mis-i dzie-owe- I mis- tak6 spe.nia# mog6
-edynie na!ody* 4ogl6d ten ,zasadnia. kon"ep"-e mes-anisty"zne pos.anni"twa
na!od, pol*: "%o# pa'stwo pol* w "%wili o/e"ne- nie istnie-e( to -ednak na!$d
pol* ma do spe.nienia wy-6tkow6 mis-( d,"%owe odk,pienie l,dzko7"i*
2ewi"a %eglowska
ina"ze- m.odo%egli7"i < n,!t szko.y %eglowskie-( d656"y do p!zekszta."enia filozofii w
k!ytyk( kt$!e- "elem /y.a p!zemiana 7wiata &A* K,ge( M* 1ti!ne!) o!az w k!ytyk !eligii
&9*H* 1t!a,ss( U* Ua,e!( 2* He,e!/a"%)P do lewi"y %eglowskie- nawi6zywali: K* Ma!ks i H*
Engels*
Wed.,g Ka!ola Ma!ksa !eligia -est na!zdziem wyko!zystywanym p!zez klasy !z6dz6"e
do !oz.adowania "ie!pienia mas pop!zez ,"z,"ia !eligi-ne* W inte!esie klas !z6dz6"y"%
le5y zasz"zepianie p!zekonania opa!tego na !eligii( 5e i"% o/e"ne "ie!pienie dop!owadzi
w ko'", do sz"z7"ia* Konkl,d,-6": dop$ki masy s6 ,t!zymywane w powsze"%ne-
wie!ze nie /d6 pode-mowa.y 5adny"% powa5nie-szy"% wysi.k$w /y z!oz,mie# i
p!ze"iwstawi# si p!awdziwe- p!zy"zynie i"% "ie!pienia( kt$!6 /y. wed.,g Ma!ksa
kapitalizm*
Keligia 0 -ego zdaniem 0 /y.a two!em l,dzkim: to "z.owiek stwo!zy. Uoga na swo-e
podo/ie'stwo < nie odw!otnie* Keligia -est -ednak wie"zna( gdy5 zaspoka-a odwie"zne
pot!ze/y "z.owieka* Aest ona tak5e pewn6 fo!m6 -ego wiedzy o samym so/ie( o isto"ie
"z.owie"ze'stwa* Ae5eli U$g zosta. stwo!zony na o/!az "z.owieka to "z.owiek 0
pozna-6" Uoga w -ego fo!ma"% 0 pozna-e samego sie/ie* 4oznanie !ze"zy mo5e 0
zdaniem He,e!/a"%a 0 nastpowa# tylko p!zez zmys.y &sens,alizm)( a poznanie innego
"z.owieka 0 tak5e pop!zez =posz,kiwanie p!awdy w dialog,=*
Hilozofia He,e!/a"%a oddzia.ywa.a na Ma!ksa i Engelsa* ;/a- k!ytykowali He,e!/a"%a
m*in* w dzie.a"%: =Tezy o He,e!/a"%,=( =3deologia niemie"ka= "zy =2,dwig He,e!/a"% i
zmie!z"% klasy"zne- filozofii niemie"kie-=*
Aliena"-a( wyo/"owanie( w filozofii z-awisko polega-6"e na tym( 5e niekt$!e two!y
"z.owieka < tak mate!ialne( -ak d,"%owe &np* p!od,kty p!a"y( wynalazki( idee( instyt,"-e(
p!awa) < ,niezale5nia-6 si od niego i za"zyna-6 f,nk"-onowa# w/!ew inten"-om( kt$!e
towa!zyszy.y i"% powstani,( /y w ko'", podpo!z6dkowa# so/ie swego tw$!"*
U K* Ma!ksa( p!zeniesiona w sfe! ekonomii( ozna"za:
E) domina"- tego( "o wytwo!zone( zazwy"za- towa!, l,/ kapita.,( nad wytw$!"6
&aliena"-a p!od,kt, p!a"y)(
C) t!aktowanie p!a"y -ako towa!,( p!zy !$wno"zesnym od"z,wani, -e- -ako fo!my
zniewolenia &aliena"-a p!o"es, p!a"y)(
Y) !oz/ie5no7# syt,a"-i "z.owieka !ze"zywistego i tzw* istoty "z.owieka -ako ok!e7lonego
two!, k,lt,!owego &aliena"-a "z.owieka)*
Zniesieniem tak !oz,miane- aliena"-i -est eman"ypa"-a* Aedno z "ent!alny"% po-#
egzysten"-alizm,* E* Mo,nie! w kontek7"ie g.oszone- p!zez pe!sonalizm kon"ep"-i
oso/y !oz!$5nia -ako zag!o5enie dla nie- tzw* aliena"- +a!"yza( t-* pog!65enie si w
so/ie( i aliena"- He!aklesa( t-* !ozp!oszenie si w 7wie"ie !ze"zy*
ETYKA +3ETZ1OHEG;
Zdaniem +ietzs"%ego wszelkie systemy ety"zne -akie kiedykolwiek i gdziekolwiek
istnia.y na 7wie"ie !z6dz6 si podo/nym podzia.em 0 na tak zwane dwie mo!alno7"i:
pan$w i niewolnik$w*
+iet!,dno -est domy7le# si linii tego podzia.,* Aest to tak zwana mia!a podzia., "zyn$w
l,dzki"% o!az samy"% l,dzi* Aeden z wymieniony"% sposo/$w o"eniania powsta. , klas
pan,-6"y"%( d!,gi , niewolnik$w*
Mo!alno7# pan$w powi6zana -est z t!zymaniem si z dala od inny"% l,dzi( kt$!zy s6 tego
szla"%e"kiego p!zysposo/ienia poz/awieni &a zatem s6 godni poga!dy)* Etyka pan$w
ga!dzi t"%$!zostwem( s.a/ym( /o-a8liwym i d!o/nostkowym "z.owiekiem* +ie ma tak5e
za,fania do t.,m,( kt$!y z zasady -est k.amliwy* Wszystkie inne ,"z,"ia s6 w "ieni,
og!omne- py"%y( potgi( si.y* 3stnie-e pot!ze/a dzielenia si tymi ,"z,"iami( okazywanie
wy5szo7"i nad >tymi go!szymiD* Ae7li im pomo5e( to nie ze wzgld, na do/!o# se!"a i
lito7#( ale z !ozpd, og!omne- si.y p"%a-6"e- go nap!z$d*
Mo!alno7# niewolni"za( "zyli l,dzi ,"i7niony"%( "ie!pi6"y"% i niepewny"% -,t!a -est zgo.a
odmienna* Tak -ak w mo!alno7"i pan$w p!zewa5a. og!omny optymizm( te!az za7
post!zeganie 7wiata -est sk!a-nie pesymisty"zne* +iewolnik "eni so/ie ,sposo/ienia
nieznane panom( ale za to p!zynosz6"e ,lg "ie!pi6"ym: lito7#( wsp$."z,"ie(
"ie!pliwo7#( pilno7#* 4owsta-e !oz!$5nienie pomidzy z.em a do/!em* Z.em -est
wszystko to( "o niewolnikowi zag!a5a sw6 potg6* 4an nie widzi w potdze ni" z.ego(
gdy5 p!zynosi m, ona same zyski*
Oo "iekawe podzia. midzy mo!alno7"iami nie -est sta.y i -asno p!zep!owadzony* Aeden
"z.owiek ma w so/ie o/ie te mo!alno7"i* 3"% ,dzielanie si na zewn6t!z( "zyli tak
widziane p!zez inny"% l,dzi za"%owanie zwi6zane -est g.$wnie z pozy"-6 spo.e"zn6
za-mowan6 p!zez dan6 -ednostk* 3na"ze- /dzie za"%owywa# si ten sam "z.owiek
-ako w.a7"i"iel ziemski( a ina"ze- -ako 5e/!ak*
Wed.,g +ietzs"%ego( mo!alno7# p!ze"itnego E,!ope-"zyka -est 7"i7le powi6zana z
p!zedstawion6 p!zed "%wil6 etyk6 niewolni"z6( tzw* etyk6 >t!zodyD* +ie t!,dno si
domy7le#( 5e sam +ietzs"%e -est /a!dzo negatywnie nastawiony do te- g!,py* 9latego
w.a7nie tyle z -ego st!ony poga!dy dla etyki "%!ze7"i-a'stwa 0 gdzie -ak wiemy
!oz!$5nienie pomidzy do/!em i z.em -est kl,"zow6 kwesti6 f,nk"-onowania !eligii*
+ietzs"%e -est poga!dliwie nastawiony tak5e do inny"% system$w ety"zny"%: ,tylita!no<
demok!aty"znego( "zy pogl6d$w 1"%open%a,e!a* Ten ostatni( zdaniem +iezts"%ego(
z/yt wielk6 wag p!zywi6za. zna"zeni, wsp$."z,"ia*
Wa5nym w6tkiem w sp,7"i8nie( -ak6 +ietzs"%e pozostawi. po so/ie -est kon"ep"-a
nad"z.owieka* K!$tko m$wi6" -est to istota zde"ydowanie wy!$5nia-6"a si z t.,m,( kt$!a
nie inte!es,-e si no!mami mo!alnymi( kt$!ym podpo!z6dkowali si zwykli( p!ze"itni
l,dzie*
Zw >nad"z.owiekD -est oso/6 o/da!zon6 wielk6 wol6 mo"y* ;so/6( kt$!e- ka5dy moment
5y"ia -est pikny i wa!t ponownego p!ze5y"ia* Aest te5 >"z.owiek 7!edniD( "zyli oso/a
p!ze"itna* 3 w.a7nie wspomniany >nad"z.owiekD p!ze5ywa swo-e 5y"ie w pe.ni( pod"zas
gdy !eszta ma!zy o >za7wiata"%D( o tym "o mitologi"zne i ta-emni"ze*
Wed.,g +ietzs"%ego >nad"z.owiekD w %isto!ii 7wiata po-awi. si tylko kilka !azy( zawsze
p!zypadkiem i zawsze p!zez wsp$."zesny"% post!zegany /y. -ako na-wiksze z.o* Za
p!zyk.ady podani s6 t,ta- Aleksande! Wielki( "esa!z H!yde!yk 33 "zy +apoleon Uonapa!te*
Z kon"ep"-i >nad"z.owiekaD ga!7"iami "ze!pali %itle!ow"y* To w.a7nie st6d po-awi.y si
%as.a >"zysto7"i !asyD i >pod"z.owiekaD mimo( 5e sam +ietzs"%e podo/ny"% s.$w nigdy
nie ,5y.* Wed.,g nazist$w nadl,d8mi /yli a!y-"zy"y( kt$!zy do/!e geny p!zekazywali
potomnym pokoleniom( /y stale ,doskonala# !as*
Aak wida#( etyka +ietzs"%ego mia.a og!omny wp.yw na dalsze losy 7wiata* ;dniesienia
do -ego tw$!"zo7"i znale8# mo5na m*in* w lite!at,!ze( filozofii i psy"%ologii*
Gott ist tot 0 U$g -est ma!twy* 2e"z "$5 to ozna"za[ 3 "o wynika z fakt, 7mie!"i Uoga[
;t$5( zdaniem +ietzs"%ego( "z.owiek wsp$."zesny p!zesta. od"z,wa# o/e"no7# Uoga w
7wie"ie( w od!$5nieni, od l,dzi 5y-6"y"% w 1ta!o5ytno7"i( "zy "%o#/y w \!edniowie"z,*
W owy"% "zasa"% "zyny "z.owieka po"i6ga.y za so/6 p!dk6 !eak"- Uoga w 5y"i,
do"zesnym( Uoga nale5a.o si /a# t, i te!az* 9zi7 ka5dy mo5e li"zy# na -ego
mi.osie!dzie 0 !ozwa5a si p!o/lem( "zy piek.o w og$le istnie-e* Kom, pot!ze/ny -est
-esz"ze taki U$g[ 9latego m,sia. on p!zenie7# si w sfe! a/st!ak"-i( ode-7# w
zapomnienie* Aest -esz"ze( le"z -ako ma!twy*
Kazem z Uogiem ,s,nita zosta.a z naszego 7wiata metafizy"zna podstawa wszelki"%
wa!to7"i( od te- po!y zawieszone s6 one w p!$5ni* +ie ma p!awdy( ani do/!a( nie
mo5emy wi"e- si do ni"% odwo.ywa#( /o ,ma!.y !azem z Uogiem* Oz.owiek m,si na
nowo pod-6# t!,d i"% stanowienia( le"z zdaniem +ietzs"%ego nie -est w stanie* Aeste7my
/owiem two!ami "%o!e- k,lt,!y( opa!te- w.a7nie na odwo.ani, do Uoga( a nie mo5emy si
do niego odwo.a#( /o -ego -,5 nie ma w naszym 7wie"ie* M$wi6" -zykiem teologii 0
p!zestali7my od"z,wa# sa"!,m( a nie pot!afimy /ez niego 5y#*
1t6d /ie!ze si ni%ilizm 0 ,dawanie( 5e ni" si nie sta.o( zap!ze"zanie( 5e istnie-6
-akiekolwiek p!o/lemy* +i%ilizm w !oz,mieni, +ietzs"%ego to ak"epta"-a pozo!$w(
,znanie za wa!to7# tego( "o -est -,5 /ez<wa!to7"i6* Satwe i wygodne 5y"ie( p!zy-emne i
poz/awione napi"ia* Tak !oz,miany ni%ilizm -est w!ogi 5y"i,( /o domaga wpasowania
si w o/owi6z,-6"y system no!m opa!ty na mo!alno7"i niewolni"ze-*
Wola mo"y to -edno z "ent!alny"% po-# filozofii +ietzs"%ego( a -edno"ze7nie -edno z
mnie- dop!a"owany"%* 4ewne f!agmenty pism filozofa pozwala-6 na inte!p!eta"- woli
mo"y w spos$/ podo/ny do He!aklite-skiego ognia( kt$!y /ez,stannie p!zep!owadza
-edne !ze"zy w inne i -est podstaw6 istnienia 7wiata( wyda-e si -ednak( 5e dla p$8ny"%
pogl6d$w +ietzs"%ego !ep!ezentatywne -est wyo/!a5enie woli mo"y -ako si.y( kt$!e-
p!ze-awem -est wszelkie 5y"ie i -ego d65enia* 1i.a ta zna-d,-e swe potwie!dzenie i
spotgowanie w same- so/ie w momenta"% na-wy5sze- mo/iliza"-i i p!ze.amywania
opo!$w* W 5y"i, "z.owieka wola mo"y wy!a5a si pop!zez po"z,"ie si.y -ednostki i
panowania nad so/6( w wyt!wa.o7"i i zwy"iskim znoszeni, p!ze"iwie'stw*
Wola mo"y , +ietzs"%ego odpowiada mnie- wi"e- tem,( "o inni nazywa-6 =istnieniem=:
-est to po-"ie pie!wotne( w na-lepszym !azie mo5e zosta# zdefiniowane -ako =wywie!a#
wp.yw=* +ie ma istnienia /ez woli mo"yP ona sama za7 -est -edyn6 !ze"zywisto7"i6*
+owa nazwa po"i6ga za so/6 inne psy"%ologi"zne sko-a!zenia( a -edno"ze7nie od!z,"a
pewne elementy metafizy"zne( kt$!e tkwi6 w mentalno7"i e,!ope-skie-: np* /ytowanie
niezale5ne od "zas,( w og$le wszelka niezmienno7#( nadto pie!wsza p!zy"zyna &w tym
,-"i, !,"% w 7wie"ie nie pot!ze/,-e p!zy"zyny( gdy5 "a.y 7wiat -est pewnym ],ant,m
woli mo"y: spo"zynek nie -est stanem no!malnym) "zy w!esz"ie niesko'"zona si.a -ako
=z po-"iem si.y nie da-6"a si pogodzi#= &WM Y^_)* \wiat -est stawaniem si(
7"ie!aniem si si. &i"% wza-emny stos,nek de"yd,-e o p!dko7"i p!o"es,( o !ozk.adzie
"zasowym): to -est -edyna !ealno7#* 4oniewa5 +ietzs"%e post!zega kon"ep"-e podmiot,
&zw.asz"za tzw* !ze"zy same- w so/ie) -ako wt$!ne( wi" logi"znym wyda-e si( 5e
t!aktowa. wol mo"y -ako "o7 w !odza-, !ozp!oszonego i wsze"%oga!nia-6"ego pola
fizy"znego( z lokalnymi sk,piskami*
Uzasadnione wyda-e si t!aktowanie same- mo"y odpowiednio do -e- sens, fizy"znego
&ene!gia wydatkowana w "zasie)( za7 woli mo"y -ako p!zy!ost, mo"y w "zasie &kole-na
po"%odna) 0 -est to -ednak kwestia spo!na* +atomiast /ezspo!nie +ietzs"%e ,wa5a
k!yte!ia p!zy-emny<niep!zy-emny , istot 7wiadomy"% -ako towa!zysz6"e woli mo"y
&wp!awdzie nie s6 one t!aktowane opozy"y-nie)( np* -ako potwie!dzenie wz!ost,: -est to
opisane w WM*
Wola mo"y nie -est wol6 5y"ia( /o to szt,ka p!zet!wania za wszelk6 "en( a po"z,"ie
mo"y mo5e osi6gn6# apoge,m w "%wili 7wiadome- 7mie!"i &kon"ep"-a woli mo"y
od!z,"a w.a7nie samoza"%owanie( ,t!zymanie tego( "o -est( -ako esen"- 5y"ia 0 w
isto"ie po!z,"a si t, -akikolwiek k!es( stan ,stalony)* +ie -est te5 p!agnieniem
panowania nad innymi( /o "zsto wiksze po"z,"ie mo"y da-e s.,5e/no7#* Wola mo"y
w 5y"i, "z.owieka to !a"ze- "%# zwy"i5ania( p!agnienie i ,"z,"ie posiadania si.y
zdolne- .ama# wszelkie p!zeszkody( po.6"zone z !ado7"i6 zwy"iz"y i tw$!"z6 ekstaz6*
To pd k, sile* +p* "%!ze7"i-a'ska mo!alno7# w o"za"% +ietzs"%ego -est z -edne- st!ony
wielk6 si.6 spo.e"zn6( z d!,gie- -ednak 0 pat!z6" od st!ony og$lnego wp.yw, na
-ednostk 0 -est =niemo"6 mo"y=( samoog!ani"zeniem( zanikiem( p!ze"iwie'stwem
5y"ia* &Z tego te5 wynika( 5e =istnie-6 zamia!y i postpki tylko niemo!alne=( WM YJW*)
G.$wny wyzna"znik s"-entyzm, to:
< za,fanie do na,ki &opa!te- na do7wiad"zeni, o!az !oz,mowani,)(
< sk,pienie si w do"%odzeni, p!awdy opa!te- na metodzie empi!y"zne- &p!zede
wszystkim na na,ka"% p!zy!odni"zy"%)* Zwolennik$w s"-entyzm, "e"%owa.a nie"%# do
metafizyki( ",downo7"i i wszelkiego i!!a"-onalizm,* 1"-entyzm od"%odzi. od
metafizy"zny"% n,!t$w filozofii* Kozwi-a.a si natomiast so"-ologia i psy"%ologia* Tw$!"6
s"-entyzm, -est f!an",ski filozof A,g,st Oomte* My7li Oomtea pod-li i !ozwinli Ao%n
1t,a!t Mill( He!/e!t 1pen"e! o!az Hipolit Taine*
;k!e7lenie >pozytywizmD( kt$!ym pos.,5y. A,g,st Oomte w swo-e- p!a"y K,!s filozofii
pozytywne-( o/e"ne /y.o -,5 w p!a"a"% Hen!i 1aint<1imona* Za na"zelne zasady filozofii
pozytywne-( kt$!a z "zasem p!zy/!a.a nazw pozytywisty"zne-( ,wa5a si: agnosty"yzm
&po!z,"enie metafizyki o!az spek,la"-i i idealizm, na !ze"z tego( "o pewne( mate!ialne i
mo5liwe do z/adania( "zyli empi!y"zne)( poznanie pop!zez do7wiad"zenie( ind,k"y-ny
"%a!akte! na,ki &na"zelna !ola ekspe!yment,( na podstawie kt$!ego powinno definiowa#
si z-awiska( nie odw!otnie)( fakty empi!y"zne -ako p!zedmiot poznania( p!akty"zny
"%a!akte! filozofii &mia.a /y# wyko!zystywana w 5y"i, "odziennym l,dzi)* 9e"yd,-6"y
wp.yw na kszta.t filozofii pozytywisty"zne- mieli wspominany A,g,st Oomte o!az: Ao%n
1t,a!t Mill( He!/e!t 1pen"e!( Hipolit Taine i E!nest Kenan* +ale5y !$wnie5 nadmieni#( i5
/a!dzo istotn6 !ol w p!o"esie kszta.towania si filozofii pozytywisty"zne- mia.o dzie.o
Ka!ola 9a!wina ; po"%odzeni, gat,nk$w z E^JF !ok,*
Kze"zywistym tw$!"6 kie!,nk, sta. si A* Oomte( otwie!a-6"y w dzie-a"% filozofii( k,lt,!y i
na,"e o spo.e"ze'stwie =epok pozytywizm,=* G.$wnym -ego dzie.em
,powsze"%nia-6"ym pozytywizm sta. si Oo,!s de p%ilosop%ie positi`e &tom E<G( E^Y_<
E^WC)*
Mianem filozofii pozytywne- ok!e7li. on tak6( kt$!a: E) za-m,-e si wy.6"znie
p!zedmiotami !ze"zywistymi( nie za7 ,!o-onymi* C) /ada !ze"zy dostpne ,mys.owi( a
nie ta-emni"e* Y) !ozwa5a tylko tematy po5yte"zne* W) s.,5y polepszeni, 5y"ia( a nie
zaspoko-eni, "z"ze- "iekawo7"i* J) og!ani"za si do p!zedmiot$w( o kt$!y"% mo5na
,zyska# wiedz pewn6* G) za-m,-e si kwestiami 7"is.ymi* B) d65y do pozytywny"%
wynik$w i osi6ga -e* ^) nie og!ani"za si do negatywne- k!ytyki* F) wyst!zega si
twie!dze' a/sol,tny"% i zastp,-e -e wzgldnymi*
Oomte wypa!. si nie tylko metafizyki( ale tak5e teo!ii poznania( logiki( metodologii(
psy"%ologii* W ety"e stosowa. -edyn6( sfo!m,.owan6 p!zez A*1* Milla zasad <
,tylita!yzm,* Has.ami -e- /y.y l,dzko7#( postp i .ad* We H!an"-i Oomte pozostawi. dwie
szko.y* +a "zele -edne- sta. 4* 2affite( na "zele d!,gie- -ego p!ze"iwnik E* 2itt!a*
W !ama"% pozytywizm, !ozwin.y si nastp,-6"e p!6dy i teo!ie: E) ewol,"-onizm( C)
s"-entyzm( Y) empi!iok!yty"yzm( W) metafizy"yzm k!yty"zny i ind,k"y-ny( J) %,manizm( G)
s"epty"yzm*
Hipolit Taine p!zeszed. do %isto!ii dziki swo-e- metodzie /adania lite!at,!y metod6
na,kow6*
4ost,lowa. t!zy aspekty analizy dzie.a:
< !asa tw$!"y &nie "%odzi t, o !as sens, st!i"te( le"z o >w!odzone i dziedzi"zone
dyspozy"-eD)(
< 7!odowisko &/ezpo7!ednie oto"zeni a!tysty 0 klimat( te!yto!i,m( wa!,nki spo.e"zno<
polity"zne( itp*)
< moment %isto!y"zny &-ak t.,ma"zy. sam Taine: >"%a!akte! na!odowy i ota"za-6"e
wa!,nki nie dzia.a-6 na ta/li" p,st6( le"z pok!yt6 znakamiD)*
Te t!zy te!miny /y.y powsze"%nie znane -ako !a"e( milie, et moment* Taine dowodzi.( i5
dzie.o lite!a"kie mo5na z!oz,mie# dopie!o wtedy( gdy p!zeanaliz,-e si po"%odzenie i
oto"zenie a,to!a( o!az okoli"zno7"i %isto!y"zne( w kt$!y"% ono powstawa.o* >Mo5emy
wi" sfo!m,.owa# zasad( i5 po to( /y z!oz,mie# dzie.o szt,ki( a!tyst( g!,p a!tyst$w(
nale5y dok.adnie odtwo!zy# og$lny stan ,mys.$w i o/y"za-$w epoki( do kt$!e- a!ty7"i
nale5eliD( pisa. Taine*
Utylita!yzm &.a"i'skie ,tilis 0 ,5yte"zny) 0 postawa zwana te5 filozofi6 zd!owego
!ozs6dk,( kie!,nek etyki zapo"z6tkowany w bc333 wiek,( wed.,g kt$!ego na-wy5szym
do/!em -est po5ytek -ednostki l,/ spo.e"ze'stwa( a "elem wszelkiego dzia.ania powinno
/y# >na-wiksze sz"z7"ie na-wiksze- li"z/y l,dzi=*
4!og!amem ,tylita!yst$w -est p!$/a o/iektywnego ,stalenia zasad dzia.a'
p!zynosz6"y"% pozytywne i negatywne efekty* 4odstawowym k!yte!i,m !oz!$5niania
dzia.a' pozytywny"% i negatywny"% sta.a si dla ,tylita!yst$w zasada ,5yte"zno7"i*
G.osi ona( 5e postpowanie -est s.,szne( -e7li p!owadzi do ,zyskania -ak na-wiksze-
ilo7"i sz"z7"ia i -ak na-mnie-sze- ilo7"i niesz"z7"ia( p!zy "zym dla !$5ny"% od.am$w
,tylita!yzm, samo po-"ie sz"z7"ia /y.o !$5nie po-mowane p!zez !$5ny"%
p!zedstawi"ieli tego kie!,nk, filozofii( "o p!owadzi.o "zsto do sk!a-nie !$5ny"%
wniosk$w p!akty"zny"%* Wiel, ,tylita!yst$w podk!e7la wag efekt$w postpowania* 3"%
zdaniem( inten"-a "zyn, nie ma wikszego zna"zenia ety"znego 0 wa5ne -est tylko( "zy
da-e on wi"e- efekt$w ko!zystny"% "zy szkodliwy"%*
W poto"znym zna"zeni, ,tylita!yzm to d65enie do osi6gania "el$w p!akty"zny"%(
mate!ialny"%*
He!/e!t 1pen"e! w >1taty"e 1po.e"zne-D wyko!zysta. po-"ie ewol,"-i w t.,ma"zeni,
za"%odz6"y"% wok$. z-awisk so"-o/iologi"zny"%* Wk!$t"e postanowi. stwo!zy# filozofi
opa!t6 na systemie ewol,"-onisty"znym i w E^G_ og.osi. >4!og!am system, filozofii
syntety"zne-D*
G.$wnym za.o5eniem -ego filozofii /y.o po-"ie ewol,"-i "zyli !ozwo-,( kt$!em, podlega
"a.y wsze"%7wiat* Kze"zy podlega-6"e ewol,"-i ,lega-6 zmianie stopniowo( p!zemiany
dokon,-6 si w -ednym kie!,nk,( zgodnie z ok!e7lonym p!awem* Kozw$- -est p!awem
powsze"%nym( f,nk"-on,-6"ym w "a.e- p!zy!odzie i p!owadzi do !$5ni"owania si
posz"zeg$lny"% "z7"i( kt$!e nawza-em si "o!az /a!dzie- dope.nia-6( wi656 si ze so/6
w 7"i7le ok!e7lonym po!z6dk,* 4!awo to nie tylko doty"zy 7wiata o!gani"znego( w
kt$!ym -est na-/a!dzie- wido"zne( ale !$wnie5 ste!,-e two!zeniem si spo.e"ze'stw "zy
k,lt,!* Ewol,"-a p!owadzi w ko'"owym etapie do osi6gni"ia stan, !$wnowagi i
p!zystosowania mo5liwie na-/a!dzie- optymalnego w danym 7!odowisk,* W$w"zas
-edyn6 mo5liwa d!og6 -est "ofanie si dokonany"% zmian( "o p!owadzi do !ozk.ad, i
,ni"estwienia l,/ ewol,"-i w inn6 -ako7#*
1pen"e! wp!owadzi. po-"ie ewol,"-i k,lt,!y* W p!zypadk, zmiany wa!,nk$w i oto"zenia
,mys. i z-awiska psy"%i"zne !$wnie5 si zmienia-6* Takie po-mowanie ,mys.,
p!zyznawa.o -ednost"e w!odzone fo!my my7lenia( dziedzi"zone od p!zodk$w( ko!zystne
dla p!ze5y"ia( ale p!zyzwala.o te5 na zdo/ywanie w.asny"% do7wiad"ze' i kszta.towania
swo-e- psy"%iki wo/e" ota"za-6"y"% wa!,nk$w* 4oznanie natomiast( zale5ne -est od
o!ganizm, pozna-6"ego( -ego pot!ze/ i wa!,nk$w 5y"ia* 1pen"e! wp!owadzi. wi"
!elatywizm w teo!i poznania*
Oz.owiek za"%ow,-e si w taki spos$/( 5e/y p!ze5y# i p!zekaza# kole-nym pokoleniom
sw$- mate!ia. genety"zny( "o -est to zgodne z p!awami p!zy!ody* 9o/!o i z.o same w
so/ie nie istnie-6( li"zy si tylko p!awo 5y"ia i walka o /yt*
1pen"e! nie oddziela. wy5szo7"i p!zy-emno7"i d,"%owy"% nad "ielesnymi( ,wa5a. za
o/owi6zek mo!alny t!osk o samego sie/ie( po"%wala. egoizm* Uwa5a.( 5e 5y"ie nale5y
p!ze5y# -ak na-/a!wnie- i na-intensywnie-( a -e7li -,5 "o7 !o/i# dla inny"%( to tylko dla
ty"%( kt$!zy tak samo post!zega-6 7wiat( a dok.adnie- dla na-lepie- p!zystosowany"%*
Wiele niepo!oz,mie' wywo.a.o niew.a7"iwe ,-mowanie stos,nk, poznaw"zego midzy
7wiadomo7"i6 a p!zedmiotem na wz$! -akiego7 stos,nk, p!zest!zennego &np* styk, l,/
o/e-mowania)* Tym"zasem stos,nek poznaw"zy to stos,nek swoisty( inten"-onalny(
niesp!owadzalny do -akiegokolwiek innego* 4!zest!zenne ,-"ie 7wiadomo7"i
pozna-6"e- i -e- !ela"-i do p!zedmiot, p!owadzi do !ozmaity"% t!,dno7"i i za!z,t$w pod
ad!esem klasy"zne- kon"ep"-i p!awdy* 1z"zeg$lnie twie!dzi si( i5:
E) kon"ep"-a ta -est nie-asna: na "zym ma polega# owa zgodno7#( sko!o nie modna t,
m$wi# o identy"zno7"i[
C) kon"ep"-a ta -est nieope!atywn6: -akde -6 stosowa#( sko!o pozna-6"y nie mode wy-7#
poza sie/ie( a/y po!$wna# stos,nek za"%odz6"y midzy my7l6 a my7li te-
p!zedmiotem[
W !ez,lta"ie niekt$!zy od!z,"ili klasy"zn6 defini"- p!awdy &-ako nie-asn6(
nieope!atywn6) i opowiedzieli si za innymi( nieklasy"znymi defini"-ami* Wymie'my t,
t!zy: ko%e!en"y-n6( p!agmaty"zn6 &p!agmatysty"zn6) i ewidentysty"zn6* Wed.,g
pie!wsze- p!awdziwo7# to !ela"-a wewn6t!zpoznaw"za( polega-6"a na zgodno7"i my7li
midzy so/6* Wed.,g d!,gie- p!awdziwo7# my7li polega na -e- ,dyte"zno7"i w dzia.ani,(
na /y"i, odpowiednim na!zdziem sp!awnego( sk,te"znego dzia.ania* Wed.,g t!ze"ie-
my7l p!awdziwa to my7l o"zywista( to s6d stwie!dza-6"y "o7 o"zywistego l,/ "o7 z
o"zywisto7"i6* Ko%e!en"y-n6 defini"-a p!awdy p!owadzi do ,znania kadde-
niesp!ze"zne- &sp$-ne- logi"znie) opowie7"i za p!awdziw6P mode /y# pa! taki"%
!$dny"% opowie7"i na dany temat*
+iekt$!zy d6da-6( ade/y za p!awdziw6 ,znawa# teo!i nie tylko niesp!ze"zn6( le"z i
zgodn6 z danymi do7wiad"zeniaP w ten spos$/ -ednak w.a7"iwie !ezygn,-e si z
ko%e!en"y-ne- defini"-i p!awdy i sta-e si wo/e" pytania: dla"zego to do7wiad"zenie ma
/y# k!yte!i,m p!awdziwo7"i[ Ozy nie ma t, ,k!ytego pow!ot, do defini"-i klasy"zne-[
4!agmatysty"zna defini"-a p!awdy w spos$/ ,k!yty < wyda-e si < zak.ada klasy"zne
po-mowanie p!awdziwo7"i* Udyte"zno7# poznania t!ze/a stwie!dzi# w -akim7 poznani,P
"o z kolei -est mia!6 wa!to7"i tego poznania: ted -aka7 ,dyte"zno7#[ 4oza tym -edynie z
p,nkt, widzenia klasy"zne- kon"ep"-i p!awdy modna p!zep!owadzi# nastp,-6"e
!ozwadanie &stanowi6"e ,zasadnienie p!zy-"ia defini"-i p!agmaty"zne-): wa!,nkiem
niep!zypadkowe- sk,te"zno7"i dzia.ania -est w.a7"iwa o!ienta"-a "o do p!zedmiot, i
wa!,nk$w dzia.ania( p!zeto niep!zypadkowa sk,te"zno7# dzia.ania 9 kie!,-6"ego si
teo!i6 T 7wiad"zy &z pewnym p!awdopodo/ie'stwem) o p!awdziwo7"i T* W my7l
p!agmatysty"zne- defini"-i p!awdy -e7li dzia.ania opa!te na dw, !$5ny"% teo!ia"% &na ten
sam temat) s6 !$wnie sk,te"zne( to o/ie teo!ie naledy ,zna# za !$wnie p!awdziwe*
W pewny"% sz"zeg$lny"% okoli"zno7"ia"% teo!ia sk6din6d niep!awdopodo/na l,/ w!"z
fa.szywa &w my7l klasy"zne- defini"-i p!awdy) mo5e si okaza# lepszym na!zdziem
dzia.ania nid teo!ia ,"%odz6"a za p!awdziw6 "zy p!awdopodo/n6P w takim !azie
p!awdziwo7# w sensie p!agmatysty"znym /y.a/y z!elatywizowana do "el$w i
okoli"zno7"i dzia.ania* ;"zywisto7# &.a"* e`identia)( o kt$!e- m$wi ewidentysty"zna
defini"-a p!awdy( mo5na !oz,mie# dwo-ako: -ako o"zywisto7# podmiotow6 &s,/iektywn6)
i -ako o"zywisto7# p!zedmiotow6 &o/iektywn6)* 4ie!wsza to 7wiadomo7# tego( de -est
tak a tak( a nie ina"ze-( po"z,"ie pewno7"i polega-6"e- na silne- ase!"-i /ez wa%ania(
w6tpienia "zy pode-!zenia( de mode /y# ina"ze-* Tak po-ta o"zywisto7# mode
wp!owadza# w /.6d( poniewad mode /y# nastpstwem !$dnego typ, psy"%i"zny"%
me"%anizm$w i motywa"-i*
Tak inte!p!etowana ewidentysty"zna defini"-a p!awdy p!owadzi do !elatywizm,*
+atomiast o"zywisto7# p!zedmiotowa to 7wiadomo7# sposo/, dania p!zedmiot,
podmiotowi w p!zedy"i, poznaw"zym i 7wiadomo7# tego( -ak ten spos$/ wyzna"za
&dete!min,-e( gwa!ant,-e) wa!to7# poznaw"z6 ,zyskanego wynik,* Tak !oz,miana
o"zywisto7# zazwy"za- nie -est "zym7 spontani"znym( nie p!zygotowanym p!zez
odpowiednie za/iegi poznaw"ze* Aest ods.oni"iem ostate"zne- podstawy
&wia!ygodno7"i) naszy"% stwie!dze'* W tak zinte!p!etowane- ewidentysty"zne- defini"-i
p!awdy za"%odzi sp!zdenie istoty p!awdy &polega-6"e- na zgodno7"i my7li z -e-
p!zedmiotem) z k!yte!i,m p!awdy &stanowi6"ym wska8nik ods.ania-6"y( ,-awnia-6"y
za"%odzenie te- zgodno7"i)*
4!agmatyzm 0 system filozofi"zny( kt$!ego podstawowym elementem -est p!agmaty"zna
teo!ia p!awdy( ,zale5nia-6"a p!awdziwo7# tez od p!akty"zny"% sk,tk$w( p!zy-m,-6"a
p!akty"zno7# za k!yte!i,m p!awdy* 4!agmatyzm p!zy-m,-e wynika-6"e z p!zy-mowania
tez sk,tki i i"% ,5yte"zno7# za k!yte!i,m p!awdy*
4oto"znie p!agmatyzmem nazywana -est tak5e postawa( polega-6"a na !ealisty"zne-
o"enie !ze"zywisto7"i( li"zeni, si z konk!etnymi mo5liwo7"iami i pode-mowani, dzia.a'(
kt$!e gwa!ant,-6 sk,te"zno7#*
G.$wnymi p!zedstawi"ielami /yli O%a!les 1ande!s 4ei!"e( kt$!y stwo!zy. nazw
=p!agmatyzm= i op!a"owa. istotne idee system, o!az William Aames 0 kt$!y nada. m,
kszta.t i spop,la!yzowa.* 4op,la!no7# p!agmatyzm, w we!s-i Aamesa spowodowa.a( 5e
/y.a ona ok!e7lana p!zez pewien "zas -ako ame!yka'ska =filozofia na!odowa=*
falli/ilizm( antys"epty"yzm
4!ze.om antypozytywisty"zny < !,"% intelekt,alny( powsta.y na p!ze.omie b3b i bb wiek,
w E,!opie* 9oty"zy. wszystki"% na,k %,manisty"zny"%( np* teo!ii lite!at,!y( so"-ologii(
%isto!ii itp* 4!ze.om antypozytywisty"zny !ozpo"zli p!zedstawi"iele na,k 7"is.y"%*
4!ze-awia. si on w zakwestionowani, metodologii /ada' na,k pozytywisty"zny"% o!az
za"%wiani, pewno7"i z owy"% na,k wy!os.y"%*
4ozytywisty"zna na,ka o lite!at,!ze opie!a.a si na p!zekonani,( 5e poznanie mo5e
p!etendowa# do miana na,kowego( za7 zak!es wiedzy o/e-mowa. -edynie to( "o -est
dane fakty"znie i nie /ada. kwestii zwi6zany"% z /ytami pozo!nymi* W "zasie
pozytywizm, podstawow6 dziedzin6 w lite!at,!oznawstwie /y.a %isto!ia lite!at,!y*
Uadano na-"z7"ie- po-edyn"ze dzie.a( a ewent,alna analiza g!,py dzie. zmie!za# mia.a
do sfo!m,.owania p!aw og$lny"%( kt$!e !z6dzi.y/y lite!at,!6* Antypozytywi7"i sp!ze"iwiali
si genety"znem, "%a!akte!owi owy"% /ada'( w od!$5nieni, od pozytywist$w ,wa5ali(
5e odtwo!zenie p!zy"zyn i 8!$de. powstania ,two!, nie -est konie"zne w -ego analizie*
K!ytykowali !$wnie5 psy"%ologizm w /adania"% lite!a"ki"%( "zsto stosowany p!zez
pozytywist$w( ,wa5a-6"y"% dzie.o za zapis /iog!afii a,to!a* 4!ze"iwko pozytywizmowi
wyst6pili my7li"iele zwi6zani z p!6dami ,mys.owymi takimi -ak: neoidealizm(
fenomenologia( estetyzm* Kon"ep"-e neoidealist$w taki"% -ak Wil%elm 9ilt%ey( "zy Hen!i
Ue!gson p!zy"zyni.y si do p!ze.amania /a!ie! midzy dziedzinami wiedzy* Kwestia ta
"%a!akte!ysty"zna -est dla p!a" postmode!nisty"zny"%( gdzie lite!at,!a "zsto /adana
-est p!zy ,5y"i, na!zdzi filozofi"zny"% l,/ ant!opologi"zny"%*
Aego int,i"-onisty"zna filozofia sp!ze"iwia.a si pozytywisty"znem, !a"-onalizmowi( sam
Ue!gson negowa. !oz,mowe i zmys.owe metody poznawania !ze"zywisto7"i( ,wa5a.( 5e
mo5na -6 0 !ze"zywisto7# /ez 5adny"% zniekszta."e' i defo!ma"-i < pozna# -edynie
d!og6 int,i"-i &i!!a"-onalizmowi)( a -6 sam6 ok!e7la. -ako >7wiadomy instynktD* 3nt,i"-a -est
"z7"i6 7wiata p!zy!ody( dlatego pozwala pozna# -6 od wewn6t!z &p!zy!od)( a nie od
zewn6t!z( a p!awa( kt$!e !z6dz6 7wiatem s6 nie,"%wytne( gdy5 o -ego !ozwo-, de"yd,-e
i!!a"-onalny pd 5y"iowy( kt$!y tylko a!ty7"i mog wy"z,# i wy!azi# dziki w.asne- int,i"-i*
Za!$wno we >Wstpie do metafizykiD o!az >Ewol,"-i tw$!"ze-D pisze o tym( 5e "z.owiek
dost!zega zmiany dopie!o wtedy( gdy s6 one tak d,5e( 5e !ze"z sta-e si diamet!alnie
inna( ni5 w"ze7nie- /y.a* M$wi !$wnie5 o tym( 5e p,nkt post!zegania zale5y od p,nkt,
widzenia( 5e ka5dy mo5e widzie# t6 sam6 !ze"z w inny spos$/* >We8my na p!zyk.ad
!,"% p!zedmiot, w p!zest!zeni* K,"% ten spost!zegam !$5nie( zale5nie od p,nkt,
widzenia( !,"%omego l,/ nie!,"%omego( z kt$!ego na' pat!z* Wy!a5am go !$5nie(
zale5nie od -zyka sym/oli( na kt$!y go p!zek.adam* 3 nazywam go wzgldnym dla te-
dwo-akie- p!zy"zyny( 5e za!$wno w -ednym( -ak i w d!,gim wypadk, za-m,- stanowisko
wo/e" samego p!zedmiot, zewnt!zne* Kiedy za7 m$wi o !,"%, a/sol,tnym( zna"zy
to( 5e p!zypis,- po!,sza-6"em, si p!zedmiotowi pewne wnt!ze i -ak gdy/y stany
d,"%owe( 5e z tymi stanami wsp$."z,wam( 5e w nie w"%odz wysi.kiem wyo/!a8ni*
W$w"zas mo-e do7wiad"zenie /dzie si zmienia# w zale5no7"i od tego( "zy p!zedmiot
/dzie w !,"%,( "zy te5 spo"zynk,( "zy p!zy/ie!ze ten !odza- !,"%, "zy te5 inny* +ie
/dzie ono zale5a.o ani od p,nkt$w widzenia( -akie m$g./ym wo/e" p!zedmiot, za-6#(
poniewa5 -a /d w samym p!zedmio"ie( ani od sym/oli( na kt$!e m$g./ym -e p!ze.o5y#(
z!ezygn,- /owiem z wszelki"% p!zek.ad$w( a/y posi67# o!ygina.* 1.owem( !,"% nie
/dzie -,5 ,-mowany od zewn6t!z i( 5e tak powiem( od mo-e- st!ony( ode mnie( le"z od
wewn6t!z( sam w so/ie* U"%wy" a/sol,t*D


Za.o5enia int,i"-onizm,:
< ;d!z,"enie intelekt,P
< \wiata nie mo5na pozna#( mo5na go tylko p!ze"z,# pop!zez int,i"-P
< ;d!z,"enie !a"-onalizm, i empi!yzm, na !ze"z int,i"-iP
< Kon"ep"-a Elane citale( si.a wewnt!zna ka5dego( kt$!a nim kie!,-e i zm,sza do
aktywno7"i dzia.ania* 1i.a ta sp!awia( 5e "z.owiek p!zekszta."a 7wiat( kt$!y -est
dynami"zny*
Henomenologia 0 bb<wie"zny kie!,nek filozofi"zny( kt$!ego g.$wnymi tw$!"ami i
!ep!ezentantami s6 Edm,nd H,sse!l o!az Ma? 1"%ele! &w d,5e- mie!ze niezale5ny od
H,sse!la)( a tak5e wytwo!zona p!zez ten kie!,nek metoda /ada' filozofi"zny"%(
stosowana p!zez filozof$w egzysten"-i*
+azwy fenomenologia p!awdopodo/nie -ako pie!wszy ,5y. A* H* 2am/e!t w +e,es
;!gan,m &EBGW)* 1.owo to wyst6pi.o tak5e , Kanta &Metap%ysis"%e Anfangsg!,nde de!
+at,!wissens"%aft( EB^G)( Hegla &4%enomenologie des Geistes( E^_B)( Keno,`ie!a
&H!agments de la p%ilosop%ie de 1i! W* Hamilton( E^W_)( Amiela &Ao,!nal intime( E^GF)(
E* `on Ha!tmann &4%enomenologie des sittli"%en Uew,sstseins( E^BF) i inny"%*
Zna"zenie te!min, , ka5dego z wymieniony"% a,to!$w -est /a!dzo !$5ne* eaden nie
,5ywa. tego te!min, do ok!e7lenia dok.adnie zdete!minowane- metody my7lenia*
+azwa kie!,nk, po"%odzi od g!e"kiego s.owa p%ainomenon ozna"za-6"ego to( "o si
-awi* Metoda fenomenologi"zna polega na opisie i ogl6dzie tego( "o /ezpo7!ednio -est
dane* Aest to metoda filozofowania( kt$!a od/iega od "odzienny"% sposo/$w
o!ientowania si w !ze"zywisto7"i* 4ode-7"ie fenomenologi"zne !$5ni si od nat,!alnego
nastawienia /ezza.o5eniowo7"i6* W nastawieni, nat,!alnym mamy na temat 7wiata
pewne za.o5enia( domys.y( teo!ie( spek,la"-e* Henomenologia nawo.,-e do i"%
od!z,"enia po to( /y p!zy-!ze# si 7wiat, tak( -ak si on -awi* Edm,nd H,sse!l
post,lowa. pow!$t do !ze"zy samy"%* Ma tem, s.,5y# !ed,k"-a fenomenologi"zna
&epo"%e)( kt$!a ozna"za wzi"ie w nawias( zawieszenie p!zekonania o !ealnym istnieni,
7wiata i pozna-6"ego podmiot,* Epo"%e mia.a sp!awi#( 5e 7wiadomo7# stanie si "zysta
&poz/awiona za.o5e')( /dzie t!aktowa# 7wiat wy.6"znie -ako fenomeny( z-awiska*
9la fenomenologii wa5ne zna"zenie ma po-"ie inten"-onalno7"i( kt$!e H,sse!l
zapo5y"zy. od swo-ego na,"zy"iela H!anza U!entany* Wed.,g U!entany inten"-a -est
!ela"-6 .6"z6"6 ,mys.( 7wiadomo7# z t!e7"i6 l,/ p!zedmiotem* Kela"-a inten"-onalna
sk.ada si z dw$"% "z.on$w: noezy i noemat,* +oeza to akt 7wiadomo7"iowy( a noemat
0 p!zedmiot dany w tym ak"ie* U!entano p!zypisywa. inten"-onalno7# wszystkim stanom
,mys.owym* H,sse!l za,wa5y.( 5e tak nie -est( niekt$!e stany nie s6 inten"-onalne: np*
ani nast!$-( ani stan d,"%a nie s6 nakie!owane na "o7*
Henomenologowie p!ze-li te5 od U!entany fas"yna"- o"zywisto7"i6* Henomenologia
za"zyna /,dowa# teo!i od tego( "o o"zywiste* 16dy powinny /y# o"zywiste( powinna -e
"e"%owa# =7wietlista pewno7#=* H,sse!l p!ze-6. od swo-ego na,"zy"iela
ewiden"-onalisty"zn6 kon"ep"- p!awdy* Wed.,g niego o"zywisto7# w.a7"iwie
!oz,miana -est p!ze5y"iem p!awdy*
W7!$d inny"% wa5ny"% po-# fenomenologii zna-d,-e si analiza eidety"zna( "zyli
d65enie do ,"%wy"enia istoty tego( "o dane( idea"-a( do"ie!anie do istoty z-awisk(
widzenie istotno7"iowe* W nao"zno7"i istotno7"iowe- dana -est "zysta istota z-awiska*
U"%wy"enie te- istoty nie m,si /y# p!zep!owadzone na wiel, p!zyk.ada"%( wysta!"zy
nawet -eden l,/ tylko nao"zno7# wyo/!a5eniowa &p!zyk.ad wyo/!a5ony)*
4ode-7"ie fenomenologi"zne w p!a"a"% nad %isto!i6( etnog!afi6 i ant!opologi6 !eligii(
zapo"z6tkowane p!zez Ge!a!d,sa `an de! 2ee,w i 0 na sze!ok6 skal 0 Mi!"e
Eliadego pozwoli.o p!zezwy"i5y# analiz !eligi-n6 -ako osadzon6 w !ealia"% !eligi-ny"%
podmiot, analiz,-6"ego i stanowi.o po"z6tek nowo"zesnego !eligioznawstwa*