Sander W. de Boer - Radulphus Brito's Commentary On Aristotle's de Anima

Koninklijke Brill NV, Leiden, 2012 DOI: 10.
1163/15685349-05034001
Vivarium 50 (2012) 245353 brill.com/viv
Radulphus Britos Commentary
on Aristotles De anima
*
Sander W. de Boer
University of Groningen
Abstract
In 1974, Winfried Fauser published his edition of Radulphus Britos commentary on the
third book of Aristotles De anima. Tis contribution continues his project by providing
an edition of Britos commentary on the rst book and the rst third of the second book.
An analysis of this part of the commentary shows that Brito developed some original
views that had an impact on the fourteenth-century commentary tradition.
Keywords
Brito, De anima, Soul
Introduction
Radulphus Brito (Raoul le Breton, Raoul Renaud) has been called the last of the
great arts masters.
1
He belonged to the so-called modistae, a highly inuential
group in the late thirteenth century that argued for a close symmetry between
language, thought, and reality. Britos inuence extended to the early feenth
century, whenseveral of his logical works were still being read, especially inItaly.
2
Hence it is not surprising he is now mostly known for his work in logic and
*)
I would like to thank Paul Bakker, Chris Schabel, and an anonymous referee from Leuven Uni-
versity Press for their helpful suggestions on my edition of Britos commentary on De anima.
1)
S. Ebbesen, Radulphus Brito. Te Last of the Great Arts Masters. Or: Philosophy and Freedom,
in: J.A. Aertsen and A. Speer (eds.), Geistesleben im 13. Jahrhundert, vol. 27, Berlin [etc.]: De
Gruyter, 2000, 231251.
2)
For the tradition of the modistae and Britos place in that tradition, see the following semi-
nal works: J. Pinborg, Die Entwicklung der Sprachtheorie im Mittelalter, Mnster: Aschendor,
1967 and J. Pinborg, Logik und Semantik im Mittelalter. Ein berblick, Stuttgart-Bad Cannstatt:
Frommann-Holzboog, 1972. For the feenth-century reception of Britos views, see S. Ebbesen
and J. Pinborg, Gennadios and Western Scholasticism. Radulphus Britos Ars vetus in Greek Trans-
lation, Classica et Mediaevalia, 33 (19811982), 263319.
246 S.W. de Boer / Vivarium 50 (2012) 245353
semantics. His contributions inthese eldhave beenstudiedsince the late 1960s.
Te opposite, however, applies to his work in all other elds. Most of his non-
logical works have not yet been edited, his commentary on the Nicomachean
Ethics excepted.
3
As for his natural philosophical works, the only available edi-
tion is that of the third book of his commentary on Aristotles De anima, edited
by Winfried Fauser in 1974.
4
As a result, very little is known of Britos views on
natural philosophical topics apart fromthe general observationthat he sides with
the views defended by Tomas Aquinas in the debates on the unicity or plurality
of substantial formand on the ontological status of the human intellective soul.
5
While working on the tradition of the scientia de anima in the late thirteenth
and fourteenth centuries, I edited a substantial part of Britos commentary on
the De anima. Given that I have no plans to edit the remainder of book II in the
foreseeable future, it seemed to me worthwhile to publish these materials accom-
panied by a brief introductory study, inthe hope of generating a renewed interest
in Britos natural philosophical views.
Before turning to Britos commentary on De anima, I want to briey pause
to look at his biography. Britos philosophical importance notwithstanding, the
details of his biography have been debated for a long time. One question espe-
cially remained controversial, which was whether Radulphus Brito should or
should not be identied with Radulphus de Hotot, whose career at the Uni-
versity of Paris coincided with that of Brito.
6
In the past decade or so, mostly
through the eorts of Jean-Luc Deuc and William Courtenay, it has nally
been conclusively established that Radulphus Brito and Radulphus de Hotot
were infact two distinct individuals.
7
Tis gives us the following best estimates of
dates andevents.
8
Radulphus Britowas borninPloudiry (Brittany) around1270.
3)
For a list of Britos works, both edited and unedited, see J.-L. Deuc, Un logicien renomm
proviseur de Sorbonne au XIV
s. Raoul le Breton de Ploudiry. Notes Bio-bibliographique, Pecia, 1

(2002), 45154, 6093. Te most recent edition is that of I. Costa, Le questiones di Radulfo Brito
sull Etica Nicomachea, Turnhout: Brepols, 2008.
4)
Radulphus Brito, Quaestiones De anima, liber tertius, in: F. Fauser, Der Kommentar des Radul-
phus Brito zu Buch III De anima, kritische Editon und philosophisch-historische Einleitung, Mn-
ster: Aschendor, 1974. A few additional questions have been edited in I. Costa, Le questiones di
Radulfo Brito sullEtica Nicomachea, Turnhout: Brepols, 2008, 159169 (I.9, II.1011), J. Pin-
borg, Radulphus Brito on Universals, Cahiers de l Institut du Moyen-ge Grec et Latin, 35 (1980),
56142, 124129 (part of of I.6), and Giraldus Odonis; L.M. de Rijk (ed.), De intentionibus, Cric-
ital edition with a study on the medieval intentionality debate up to ca. 1350, Leiden [etc.]: Brill,
2005 (Opera philosophica, 2), 684693 (I.6).
5)
See Radulphus Brito, QdA (ed. Fauser), 47.
6)
For an overview of the literature, see Radulphus Brito, QdA (ed. Fauser), 316.
7)
Deuc, Un logicien renomm, 45; W.J. Courtenay, Radulphus Brito, Master of Arts and
Teology, Cahiers de l Institut du Moyen-ge Grec et Latin, 76 (2005), 131158, 134139.
8)
Courtenay, Radulphus Brito, esp. 157158.
S.W. de Boer / Vivarium 50 (2012) 245353 247
He became a master of arts in Paris before 1295, and probably began his the-
ological studies by 1299. Brito composed his commentary on Peter Lombards
Sententiae somewhere between 1307 and 1309, and likely incepted as a master
intheology inthe academic year 13131314. Brito was provisor of the Sorbonne
for some time, but the exact period is uncertain. According to Courtenay, all we
can establish is that Brito became provisor somewhere between June 1312 and
June 1315, andthat his provisorshipendedsomewhere between1319and1321.
9
He most likely died not long afer 1319, which is the last time he is mentioned
in any record.
Britos commentary on Aristotles De anima
Britos commentary on Aristotles De anima consists of 10 questions on book I,
46 questions on book two, and 28 questions on book III.
10
One part of Britos
commentary on the rst two books has been studied by several scholars, namely
the question on the ontological status of universals (I.6).
11
Since there is little to
add to the previous discussions, I will not deal with the question here. Instead
I will focus on three topics, two of which are related to the methodology of
the science of the soul. Tese topics are: (i) the subject matter of the scientia de
anima; (ii) howto proceed inthis science; and (iii) the extent to which the living
body and the corpse have something in common. In all three cases, Brito either
defended a minority position or made an original contribution.
Te subject matter of the science of the soul
As Teodor Khler has shown in his study on philosophical anthropology in the
thirteenthcentury, philosophers usually gave one of three possible answers to the
question concerning the subject matter of the scientia de anima.
12
Some claimed
9)
Courtenay, Radulphus Brito, 153.
10)
For the list of questions, see Radulphus Brito, QdA (ed. Fauser), viiviii and 328329. Fauser
lists 44 questions for book two, but the manuscript which serves as the basis for both his and my
edition (Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, Conventi Soppressi, E.I. 252) actually contains
two more questions afer question 44. Tese are utrumintellectus noster subiciatur motibus corporum
celestium (184
vb
) and utrum fantasiari sit in nobis cum volumus (185
ra
).
11)
See Pinborg, Radulphus Brito on Universals, Giraldus Odonis, De intentionibus (ed. De Rijk),
203205, and M. Sirridge, Te Universal Living Ting is Either Nothing or Posterior. Radulphus
Britos Quaestiones super libros De anima, in: P.J.J.M. Bakker and J.M.M.H. Tijssen (ed.), Mind,
Cognition and Representation: the Tradition of Commentaries on Aristotles De anima, Aldershot
[etc.]: Ashgate, 2007, 4568.
12)
T.W. Khler, Grundlagen des philosophisch-anthropologischen Diskurses imdreizehnten Jahrhun-
dert. Die Erkenntnisbemhung umdenMenschenimzeitgenssischenVerstndnis, Leiden[etc.]: Brill,
2000, 354368.
that the soul is its proper subject matter, some that it is the ensouled body under
the aspect of the soul, and some that both answers are equally defensible. Te
rst answer was the most popular. Brito, however, opts for the second answer.
For Brito, the question concerning the subject matter of the science of the
soul is inextricably related to the question of whether the soul has a proper
operation of its own, apart from the body. It is this connection that led him
to argue for the minority position that the ensouled body is the subject matter
of the science of the soul. Or, more precisely, that the subject matter is the
ensouledbody under the aspect of its soul or its being ensouled(corpus animatum
sub ratione animae, vel sub ratione qua animatum). Brito oers two arguments
for his position. Te rst is that whatever the subject matter of a science is,
it must be that of which the operations (operationes) and attributes (passiones)
are being investigated in that science.
13
But the operations and attributes that
are being considered in this science, Brito argues, all belong to the composite
rather than to the soul. Hence the soul cannot be the subject matter of this
science. Even understanding, despite its not being exercised in any bodily organ,
should properly be ascribed to the composite rather than to the soul.
14
Tis last
claimwas controversial, and Brito devoted another of his questions on book I to
arguing in favour of it. In question I.9 whether the soul has a proper operation,
Brito relies on a distinction between two ways in which an operation, in this
case understanding, might depend on the body. It can either depend on the
body in the sense that it needs the body as the subject in which it inheres, or
it can depend on the body in the sense that it needs the body as an object to
13)
Te term passio as it is used in this context is dicult to translate into English. What is
important is that the translation should bring to the fore that (for the medieval commentators)
the term is linked to two passages in the Analytica Posteriora. Te rst is a passage on the unity of
a science; Jacobus Venetus, Analytica Posteriora, edited by L. Minio-Paluello and B.G. Dod, Paris
[etc.]: Descle De Brouwer, 1968 (Aristoteles Latinus IV.1), I.10, 76b1115, 24
610
: Omnis enim
demonstrativa scientia circa tria est, et quecumque esse ponuntur (hec autem sunt genus, cuius per
se passionumspeculativa est), et que communes dicuntur dignitates, ex quibus primis demonstrant,
et tertium passiones, quarum quid signicet unaqueque accipit. In the English translation it is
rendered as follows: Aristotle, Analytica posteriora, translated by J. Barnes, in: J. Barnes (ed.), Te
Complete Works of Aristotle. Te Revised Oxford Translation, Princeton: Princeton University Press,
1984, p. 124: For every demonstrative science has todowiththree things: what it posits tobe (these
formthe genus of what it considers the attributes that belong to it in itself ); and what are called the
common axioms, the primitives fromwhich it demonstrates; and thirdly the attributes, of which it
assumes what each signies. Te second passage is on demonstrations; Jacobus Venetus, Analytica
Posteriora, I.7, 75a43b1, 19
2324
: Tertium genus subiectum, cuius passiones et per se accidentia
ostendit demonstratio. In the English translation it is rendered as: third, the underlying genus of
which demonstration makes clear the attributes and what is accidental to it in itself. To keep this
link, I have rendered the term passio as attribute.
14)
See q. I.3, ll. 276
1113
.
which it is directed. In the rst sense, understanding does not depend on the
body; given that understanding is an immaterial power, it cannot be exercised
in any organ. In the second sense (being directed to the body as to an object),
however, understanding does depend on the body. Brito fully agrees with the
Aristotelian adage that there is nothing in the intellect that was not rst in
our senses, or, to put it dierently, that there can be no understanding without
the use of (material) phantasms. Because of this dependency on phantasms, the
intellective soul cannot understand anything on its own, at least not in this life.
15
Only the soulbody composite can. Accordingly, understanding is not a proper
operation of the soul.
Brito was not the rst to make a strong connectionbetweenthe subject matter
of the science of the soul and the question of whether the soul has its own proper
operation. Te same connection can be found in the anonymous commentary
on De anima edited by Bernardo Carlos Bazn (composed between 1272 and
1277).
16
Like Brito, this commentator argues that the subject matter of the
science of the soul is that of which we examine the attributes (passiones) in
the De anima. He evidently uses the term attribute in a broad sense that also
includes operations, since he continues to say that all attributes that are studied
within the science of the soul, including understanding (intelligere), belong to
the composite rather than to the soul itself.
17
Hence, the subject matter of the
science of the soul is the ensouled body sub ratione animae.
In the nal analysis, however, the choice for the ensouled body as the subject
matter of the science of the soul had few, if any, consequences in the late thir-
teenth and fourteenth centuries. Although the two alternatives, ensouled body
and soul, seem, at rst sight, to be strongly opposed to one another, in actual
15)
Te doctrine of the immortality of the soul dictates that the intellective soul has to be able
to understand things without the body. Brito, like Aquinas, argues that this immaterial form of
cognition must be radically dierent from the normal embodied cognition. See q. I.9, ll. 309
314
(ad rationes).
16)
Tere are other interesting parallels between Brito and the Anonymus Bazn, for instance
between their discussions of the diculty of the science of the soul.
17)
Anonymus Bazn, Quaestiones super Aristotelis librum De anima, in: M. Giele, F. van Steen-
berghen and B. Bazn, Trois commentaires anonymes sur le Trait de l me d Aristote, Louvain: Pub-
lications universitaires [etc.], 1971, 393: Minor quod passiones corporis animati determinantur
in hoc libro SdB declaratur, quia in hoc libro determinatur de intelligere, gaudere, et tristari, quae
omnia passiones sunt non animae solum, sed totius coniuncti. Anonymus Bazn, QdA, 394 (ad
rationes): Sedcumdicitur: passiones animae determinantur inhoc libro, nego. Et cumdicitur quod
intelligere et sentire hic declarantur, dico quod istae passiones non sunt passiones solius animae, sed
totius coniuncti, et hoc sub ratione animae. His position that understanding is an act of the com-
posite rather than of the soul is reiterated in a question devoted entirely to this topic in book III. See
Anonymus Bazn, QdA, III.4: utrumanima intellectiva habeat aliquamoperationemin hoc saeculo
praeter corpus, 472474.
practice they were not so far apart as they might appear.
18
When Brito argues
that the ensouled body is the subject matter on account of the fact that all opera-
tions should be ascribed to the composite, he does not want to deny that the soul
is the principal formal cause of these operations. Onthe contrary, this is precisely
why he added the phrase qua ensouled when he argued that the ensouled body
shouldbe takenas the subject matter. Nor do the commentators who argued that
the soul is the subject matter in question want to deny that many, if not most,
of the operations that are studied in the science of the soul are exercised by the
ensouled body. Te dierent positions on the subject matter of the science of the
soul do not dier fundamentally, indeed they cannot, because in this period all
commentators still agreed on the following: whatever its subject matter may be,
the scientia de anima is a part of natural philosophy. Tis natural philosophical
context prescribes that every study of the soul has to include the material com-
ponent of its operations to some extent. Only once this agreement that the study
of the soul is a natural philosophical study has been lost can there really be room
for a debate on the subject matter of the scientia de anima.
19
How to proceed in the science of the soul?
Britos choice for the ensouled body under the aspect of its being ensouled as the
subject matter of the science of the soul is interesting, but it had little impact
on either the views he develops in his own commentary or on the fourteenth-
century commentary tradition on De anima. Much more important, in terms of
impact, were Britos views on the manner in which we should proceed within
the science of the soul once we have some basic understanding of the souls de-
nition; or more precisely, how we should go about determining the manner in
18)
Te lack of consequences is nicely illustrated by another anonymous commentary on De anima
(written between 1273 and 1277) edited by Fernand Van Steenberghen. See Anonymus Van Steen-
berghen, Questiones in libros Aristotelis De anima, in: M. Giele, F. van Steenberghen and B. Bazn,
Trois commentaires anonymes sur le Trait de l me d Aristote, Louvain: Publications universitaires
[etc.], 1971, I.2, 143
4347
: Unde patet quod Aristoteles considerat de anima ut refertur ad mate-
riam sensibilem, et omne tale est physicae considerationis. Propter hoc, si aliquis velit dicere quod
anima, ut refertur ad materiam sensibilem, sit corpus animatum, non est inconveniens dicere quod
ista scientia sit de corpore animato. Tunc enim ista duo sunt idem.
19)
Tis is one of the main reasons why renaissance debates on the method and subject matter of
the scientia de anima had much more impact than the later medieval debates: there is no longer a
consensus that the study of the intellective soul belongs to natural philosophy. For this topic, see,
for instance, A. Paladini, La scienza animastica di Marco Antonio Genua, Galatina: Congedo, 2006
and P.J.J.M. Bakker, Natural Philosophy, Metaphysics, or Something in Between? Agostino Nifo,
Pietro Pomponazzi, and Marcantonio Genua on the Nature and Place of the Science of the Soul, in:
P.J.J.M. Bakker and J.M.M.H. Tijssen (eds.), Mind, Cognition and Representation. Te Tradition of
Commentaries on Aristotles De anima, Aldershot: Ashgate, 2007, 151177.
which the soul is present in the body. Although this methodological topic was
never explicitly raised by Brito, his views on the topic naturally emerge fromthe
manner in which he structured his commentary. It is discussed in questions 68
from book II, which are the rst questions to follow Britos discussion of the
various elements of Aristotles denition of the soul.
20
Tese three questions are
titled as follows:
Is the soul present in the separated parts of an annulose animal?
Is the whole soul present in each and every part of the animated body?
Are the souls of brute animals extended per accidens according to their es-
sence by the extension of the body?
To see the innovation, we must look at these three questions more closely. But
two elements are already noteworthy here. Te rst is that the presence of the
soul in the body is rst discussed by looking at the simplest forms of animal
life (question 6). Only then is the question broadened to include all animals
(questions 7 and 8). Te second noteworthy element is that Brito rst tries to
determine whether the soul is present in all parts of the body (question 6).
Next he tries to determine whether the soul is present in these parts as a whole
(question 7). And, lastly, he asks whether the soul is present in the body in an
extended manner (question 8).
All three questions take their cue fromAristotles observationthat most plants,
as well as a certain class of animals, the so-called annulose animals, share an
interesting property. When we sever a part of the plant, or the animal, both
the severed part and the substance it was severed from continue to live, at least
for some time.
21
Tis implies, so Aristotle argued, that the soul of these plants
20)
Te rst ve questions of book II of Britos commentary are all devoted to discussing various
aspects of Aristotles denition of the soul: utrum anima sit substantia; utrum anima sit materia
vel compositum; utrum anima sit forma substantialis; utrum ex anima et corpore at unum essen-
tialiter; queritur circa dinitionem anime qua dicitur anima est actus corporis organici physici
potentia vitam habentis, utrum sit bene data.
21)
Aristotle, De anima, translated by J.A. Smith, in: J. Barnes (ed.), Te Complete Works of Aristotle.
Te RevisedOxfordTranslation, Princeton: PrincetonUniversity Press, 1984, II.2, 413b1724: Just
as in the case of plants which when divided are observed to continue to live though separated
from one another (thus showing that in their case the soul of each individual plant was actually
one, potentially many), so we notice a similar result in other varieties of soul, i.e. in insects which
have been cut in two; each of the segments possesses both sensation and local movement; and
if sensation, necessarily also imagination and appetition; for, where there is sensation, there is
also pleasure and pain, and, where these, necessarily also desire. See also Aristotle, De anima, I.5,
411b1922: It is a fact of observation that plants and certain insects go on living when divided
into segments; this means that each of the segments has a soul in it identical in species, though
not numerically; for both of the segments for a time possess the power of sensation and local
and animals, although actually one, is potentially many. Afer the cut has been
made, there are two living beings whereas there rst was one, and there are also
two souls, identical in species but not in number, whereas there rst was one.
Although he briey mentioned this phenomenon twice in De anima, Aristotle
does no go into any detail of how this division of the soul is supposed to work
and what the implications are for the soulbody relationship.
It is not dicult to see how Aristotles observation could have led to a debate
on the question concerning how the soul is present in the body as a whole and
in each of its parts. But prior to Brito, as far as I can tell, Aristotles incidental
remark on plants and annulose animals received little attention in the tradition
of De anima. Starting with Brito, however, these remarks began to constitute
the starting point for the discussion of the manner in which the soul inheres in
the body. A quick comparison with the thirteenth-century tradition will serve
to show the importance of this shif. In the second half of the thirteenth cen-
tury, the discussion about the soulbody relationship was usually structured in
terms of the vegetative/sensitive (parts of the) soul on the one hand, and the
intellective (part of the) soul on the other. Te basic question in that period was
to what extent the intellective (part of the) soul inheres in the body in a dier-
ent manner than the vegetative/sensitive (parts of the) soul.
22
In the fourteenth
century, by contrast, the discussion about the soulbody relationship, at least in
commentaries on De anima, came to be structured in terms of the souls of plants
and annulose animals, the souls of perfect animals, and the intellective souls of
human beings.
23
Te phrase perfect animals referred to all non-human animals
that were not included in the annulose group. Te rst question to be discussed
was now whether the souls of plants and annulose animals inhere in the body in
the same way as the souls of perfect animals do. Even if this restructuring did not
originate with Brito, he was certainly among the very rst to do so.
According to Brito, each of the two separated parts of an annulose animal
or a plant contains a soul. He argues for this position by an appeal to simple
movement. According to M. Dunne, Tirteenth- and Fourteenth-Century Commentaries on the
De Longitudine et Brevitate Vitae, Early Science and Medicine, 8:4 (2003), 320335, 327, the term
anulosa is probably taken from Michael Scots translation of the De anima, which accompanied
the Latin translation of Averroess commentary. Tese animals are also sometimes called entoma (in
Moerbekes transliteration), or incisa.
22)
See, for instance, R.C. Dales, Te Problemof the Rational Soul in the Tirteenth Century, Leiden
[etc.]: Brill, 1995.
23)
For the fourteenth-century discussion, see S.W. de Boer, Soul and Body in the Middle Ages.
A Study of the Transformations of the scientia de anima c. 1260c. 1360, Ph.D thesis, Radboud
University, Nijmegen, 2011, 244276. A revised version will appear as Te Science of the Soul. A
Study of the Transformations of the scientia de anima c. 1260c. 1360, Leuven: Leuven University
Press, 2013.
observation.
24
Since each of the two parts continues to exercise vital operations,
we are allowed to infer the presence of a soul in each of the two parts. Tis is
because, as Brito puts it, the presence of an operation that is proper to some form
discloses the presence of that form(propria operatio arguit formam). But whereas
Aristotle hadstoppedat the observationthat inthese simple forms of life the soul
must be potentially two, so that afer the division there exist two souls, Brito
explains the process in more detail. His rst observation is that when we cut a
plant or an annulose animal into two parts, it matters greatly where we cut. If we
cut a worm, for instance, along its length, neither part will continue to live. If we
cut inbetweentwo segments, by contrast, bothparts will continue to live, at least
for some time. Te second observation is that once a plant has been successfully
cut into two parts, both parts can continue to live for a long time. But when
an annulose animal is cut into two parts, these parts will only continue to live
for some time. Te dierence between the two cases is accounted for in terms
of the complexity of the material parts that are needed for exercising the vital
operations. Te more complex these parts need to be, the shorter an organism
will continue to live. Tis also explains why in the case of animals that are more
complex thanthe annulose animals (ofencalled perfect animals) no divisioncan
be made that allows both parts to live for some time. It is not because the soul was
only present in one part and not in the other prior the division. Rather, the soul
was present in all parts, but afer the division of the original animal, the parts no
longer have the material complexity that is required for the presence of the soul,
with the result that the whole organism stops functioning.
Whenhe proceeds to the second questionof whether the whole soul is present
ineachof the bodily parts, Britodistinguishes betweenthree readings of the term
whole, which had been the usual approach since at least Albert the Great.
25
We
24)
See question II.6, ll. 331
27
332
6
.
25)
Albert the Great, De anima, edited by C. Stroick, Mnster: Aschendor, 1968 (Opera omnia,
7:1), II.1, cap. 11, 79
80
80
7
: Oportet autemscire, quod partes eius quod est spirituale, et eius quod
est corporale, dierunt, quoniam partes corporeae rei componunt aut suam essentiam aut suam
quantitatem. Et si componunt suam essentiam, tunc sicut materia et forma aut sicut mixta in eo
quod mixtum vocamus. Si autem componunt suam quantitatem, tunc sunt tertiae vel mediae vel
quartae, et sic de aliis quantitativis partibus. Et has vocare consuevimus integrales, primas autem
essentiales. In spiritualibus autem dicimus, quoniam ipsa spiritualia potentiae quaedam sunt et
habent suas partes naturales potestates, ex quibus constituitur quoddamuniversumsuae potestatis,
sicut apparet in urbanitatibus. Tis framework of three types of divisibility was still being applied
in the debates on the divisibility of the soul in the sixteenth and seventeenth century, as can be
seen in D. Des Chene, Lifes Form. Late Aristotelian Conceptions of the Soul, Ithaca [etc.]: Cornell
University Press, 2000, 173189. For Albert the Greats analysis of the term whole, see K. Park,
Alberts Inuence on Late Medieval Psychology, in: J.A. Weisheipl (ed.), Albertus Magnus and the
Sciences. Commemorative Essays, Toronto: Pontical Institute of Mediaeval Studies, 1980, 501535,
506507.
can take whole in a quantitative sense, in an essential sense, and in terms of the
souls powers. Takenquantitatively, the whole soul is clearly not wholly present in
each and every part of the body. Even to the extent that we are allowed to say that
the soul has quantitative dimensionsBrito will argue in question II.8 that the
soul only has these dimensions per accidens, if something is wholly present in
one place in this sense, it is by denition completely absent fromall other places.
Inthe second(essential) sense, we shouldsay that the whole soul is present wholly
in each and every part. Since essences cannot be divided in any relevant sense, an
essence is either wholly present or wholly absent.
26
Now, since the whole animal
is alive, the soul must be essentially present as a whole in each and every part
of that animal. In the nal sense, of being wholly present in terms of powers, the
soul is not present as such in each and every part of the body, since not all powers
are being exercised in all parts of the body. Sight, for instance, is only exercised
through the eyes. Tis sums up Britos position, and he is really doing nothing
new here. It is only from John of Jandun onward that the answer to the third
reading (in terms of the souls powers) especially becomes controversial.
27
Until
then, the same answers can be found in virtually all commentaries on De anima.
Whereas the second of the tree questions on the presence of the soul in the
body, taken on its own, contains little that cannot be found in other commen-
taries, the third, by contrast, shows the originality of Britos approach. Having
established that the soul is present as an essential whole in the whole body and in
each of its parts, Brito continues by asking whether this also implies that the soul
itself is extended according to the extension of the body. It is here that the dis-
tinction between human souls and all other embodied souls becomes important.
Whereas all other embodied souls are educed fromthe potency of matter (educta
de potentia materiae), as the medieval commentators used to call it, the human
soul is not. Instead, the human soul is infused directly by God. Given that the
human soul is not educed from the potency of matter, or, in other words, that it
is not a material formeventhough it is the formof a material substance, it cannot
26)
Tere is one way in which an essence can be divided, and that is by a logical division according
to genus, species, and specic dierence. But this sense is irrelevant to the metaphysical question of
the presence of the soul in the body.
27)
John of Jandun, Quaestiones De anima, Venezia, 1637 (Photo-mechanical reprint Frankfurt:
Minerva, 1966), II.7, 99: Huic autem opinioni i.e. quod anima est tota in qualibet parte cor-
poris totalitate potestativa SdB non video aliquid inconveniens sequi nisi quod non est famosa
et consueta. Et ideo primo aspectu videtur falsa et absurda; quae enim consuevimus dignamur dici
secundo Metaphysicae. Et propter hoc si placet dicatur alio modo quod non omnes virtutes animae
sunt in qualibet parte corporis animati, sed diversae virtutes aliquae sunt in diversis partibus cor-
poris, ut visus et auditus et huiusmodi. Et sic non tota anima totalitate potentiali, vel potestativa,
erit in qualibet parte animalis sive corporis animati. Jandun, however, does not commit himself to
either answer.
be called extended in any sense of the word; not even extended per accidens. Tis
then limits the question to the souls of plants and all animals other than man. In
the discussion that follows, Brito applies the newmethodology of discussing the
soulbody relationship in terms of a contrast between plants/annulose animals
and perfect animals.
Te souls of plants and annulose (imperfect) animals, Brito argues, can be
divided in such a way that both parts of the original organism continue to live,
as was demonstrated in the previous questions. Clearly then, these souls are
extended according to the extension of the body.
28
Te dicult group are the
souls of perfect animals. As Brito presents the case, the fact that the souls of these
animals cannot be dividedper accidens by cutting the body into two parts, insuch
a way that both parts of the animal continue to live, is evidence against the exten-
sion of these souls. Tat the souls of perfect animals are educed fromthe potency
of matter, by contrast, is evidence for their extension. But which piece of evi-
dence should be given the most weight here? Looking at Britos answer, it seems
that he was not fully sure how to answer this last question. His answer is that
the souls of perfect animals are extended per accidens, but in a dierent way than
the souls of plants and annulose animals are.
29
Tis answer, I would argue, should
make us suspicious. Talking about the extensionof the soul was, fromthe start, an
improper way of talking about the soul. Given that souls are substantial forms,
rather than substances, they are in the strict sense neither extended nor unex-
tended. Only substances are. Tis, of course, is why the qualication per accidens
was used when referring to the souls possible extension. Now, if the ascription of
the property of being extendedis only made inthis improper sense, it is at the very
least doubtful whether we can meaningfully further distinguish between dier-
ent ways of being extended per accidens. Britos main argument that the souls
of plants/annulose animals and those of perfect animals are extended per acci-
dens in dierent ways is the following: the powers of the souls of perfect animals
are located in specic places whereas those of plants/annulose animals are not,
something which he had demonstrated in the previous questions. But on closer
inspection, even this dierence is not absolute. Brito admits that even in the case
of the souls of perfect animals there is one power, namely touch, that is present
everywhere inthe body.
30
Moreover, not inall plants and annulose animals are all
the powers present everywhere in the body, even though many of themare. With
this in mind, the claimthat one kind of soul is extended per accidens is a dierent
way than the other kind seems questionable at the very least, even within Britos
own framework.
28)
Brito, QdA, II.8, ll. 338
2428
.
29)
11-17
.
30)
1721
.
Te diculty that Brito encounters in answering the question of whether the
souls of perfect animals are extended according to the extension of the body can
be traced back to a lack of a single clear criterion that would allow him to set-
tle the question. Brito, in fact, uses two criteria, one of them derived from his
analysis of plants/annulose animals and one of them derived from his analysis
of the human soul. Tese criteria are: (1) not being educed from matter implies
not being extended and (2) when both parts of a plant or an animal continue to
live afer division, this implies that the soul is extended. By appealing to these
two dierent criteria, Brito has created a problem he cannot solve. Criterion
(1) gives rise to the following argument: since the souls of perfect animals are
educed frommatter, they seemto be extended.
31
Anappeal to criterion(2), how-
ever, leads to the conclusion that the souls of perfect animals are not extended,
because these animals and their souls do not survive a division of the animal. Te
answer that the souls of perfect animals are extended, but are so in a dierent
way than those of annulose animals, is the ambiguous result of ambiguous crite-
ria.
32
Tere are two important aspects to Britos analysis of the manner in which
the soul inheres in the body in the three questions he devoted to the topic in
book II. Te rst aspect is methodological and has already been noted above.
Tat is that rather than taking the distinction between the vegetative, sensitive,
and intellective soul as the entry point for a discussion of the manner in which
the soul inheres in the body, Brito used the distinction between the souls of
plants/annulose animals, the souls of perfect animals, and the human soul. Te
second aspect is more subtle. Britos use of two criteria to answer the question of
whether or not the souls of perfect animals are extended can be considered a rst
move towards a distinction between a science of the human soul and a science
of all other souls. Te move is subtle, although it will quickly become more
pronounced in the fourteenth century.
33
But it is there, as a brief comparison
with Tomas Aquinas should show.
31)
Granted, logically speaking the inference is invalid. From the proposition forms that are not
educed from matter are not extended the proposition forms that are educed from matter are
extended cannot be inferred. But inthe fourteenthcentury, philosophers begintoaccept boththese
propositions almost as axioms.
32)
Brito gives no further account of the dierence between the dierent modes of inherence of the
souls of annulose animals and those of perfect animals.
33)
Although the move is subtle, a distinction between howwe can (and should) discuss the human
soul incontrast toall other souls canalsobe foundinother places inBritos commentary, for instance
in question I.5 (ll. 283
513
& 284
1419
), where he argues that knowledge of the intellective soul is
among the most dicult things to obtain, whereas knowledge of the vegetative and sensitive souls
is among the most certain we can have.
Aquinas discussed the possible extension per accidens of the soul in two places,
and gave the same answer in both.
34
For him, the question of whether or not a
soul is extended is the same question as whether or not all vital operations are
present everywhere (Britos criterion 2). Tis single criterion allows the question
to be settled for all souls. According to Aquinas, therefore, neither the souls of
human beings nor the souls of perfect animals can be called extended, not even
per accidens.
35
Te human soul is discussed in the same way as the other souls
are, and the question of its extension, or lack thereof, can be settled by the same
criterion we used for the other souls.
It is not that Aquinas denied that the human soul is a special case. Its immor-
tality alone makes it so, not to mention that it is infused directly into the body by
God. But when it comes to studying the human soul in the scientia de anima, we
can and should study it in the same way as we study the other souls. In Brito, by
contrast, the dierence between the human soul and other souls becomes more
pronounced. Because the human soul is not educed from the potency of mat-
ter it, Brito argues, it has a completely dierent manner of inhering in the body
than all the souls that are educed from the potency of matter. Te dierence is
not simply that the human soul will survive the death of the body, although, as
all commentators admitted, it will. Rather, it is that the presence of the soul in
the human and in the animal body are fundamentally dierent, the one being
extended per accidens, and the other not being extended in any sense of the
word. Te connection that Brito makes in this question between the concepts
of being, or not being, educed from the potency of matter and of being, or not
34)
See Tomas Aquinas, Quaestiones diputatae de anima, editedby B.-C. Bazn, Roma: Commissio
Leonina [etc.], 1996 (Opera omnia, 24:1), q. 10: Utrumanima sit in toto corpore et qualibet parte
eius and Tomas Aquinas, Quaestio disputata de spiritualibus creaturis, edited by J. Cos, Roma:
Commissio Leonina [etc.], 2000 (Opera omnia, 24:2), a. 4: Utrumtota anima sit in qualibet parte
corporis.
35)
Tomas Aquinas, QdSpir, a. 4, 52
213
53
227
: Ad cuius evidentiam considerandum est quod
triplex SdB totalitas invenitur. Prima quidemet manifestior secundumquantitatem, prout totum
quantum dicitur quod natum est dividi in partes quantitatis: et hec totalitas non potest attribui
formis nisi per accidens, in quantum scilicet per accidens dividuntur divisione quantitatis, sicut
albedo divisione superciei. Set hoc est illarum tantum formarum que coextenduntur quantitati,
quod ex hoc competit aliquibus formis, quia habent materiamsimilemaut fere similemet in toto et
in parte. Unde forme que requirunt magnam dissimilitudinem in partibus non habent huiusmodi
extensionem et totalitatemsicuti anime, precipue animaliumperfectorum. Compare also Tomas
Aquinas, QdSpir, a. 4, ad 9, 54
322329
: Unde in animalibus in quibus gura partis fere est conformis
gure totius, pars recipit animam ut quoddam totum: quare decisa vivit. In animalibus tamen
perfectis, in quibus gura partis multumdiert a gura totius, pars non recipit animamsicut totum
et primum perfectibile, ut decisa vivat; recipit tamen animam in ordine ad totum, ut coniuncta
vivat. Aquinass answer became controversial among later Tomists. For the sixteenth-century
debates on the question of whether or not the souls of perfect animals are extended, see Des Chene,
Lifes Form, 171189.
being, extended will continue to play an important role in subsequent debates
on the souls presence in the body. If we look at later fourteenth-century com-
mentators, we can see that the subtle move in Brito has turned into a distinction
between the study of human souls and that of animals souls.
36
Whereas Brito
still believed that we could at least demonstrate the manner in which the human
soul inheres in the body, many fourteenth-century philosophersinuenced by
William Ockham and perhaps also Duns Scotusbelieved that not even this is
possible.
37
To pick a well-known example, John Buridan at some point wrote in
his commentary onDe anima that the humansoul inheres inthe body ina mirac-
ulous and supernatural way.
38
According to him, there are far more dierences
between the human soul and the souls of plants and animals than there are simi-
larities. Even the vegetative and sensitive operations in human beings turn out to
be radically dierent than the operations found in plants and animals.
39
36)
I discuss this in detail in S.W. de Boer, Soul and Body in the Middle Ages. A Study of the Trans-
formations of the scientia de anima c. 1260c. 1360, Ph.D thesis, Radboud University, Nijmegen,
2011.
37)
WilliamOckham, Quodlibeta septem, edited by J.C. Wey, St. Bonaventure, NewYork: St. Bona-
venture University, 1980 (Opera theologica, 9), I, q. 10, 63
39
64
49
: Quantum ad secundum di-
cultatem, dico quod intelligendo per animam intellectivam formam immaterialem, incorrup-
tibilemquae tota est in toto corpore et tota in qualibet parte, nec potest evidenter sciri per rationem
vel per experientiamquod talis forma sit in nobis, nec quod intelligere tali substantiae propriumsit
in nobis, nec quod talis anima sit forma corporisquidquid de hoc senserit Philosophus non curo
ad praesens, quia ubique dubitative videtur loqui, sed ista tria solumcredimus. Quod autemnon
possit demonstrari patet, quia omnis ratio probans ista accipit dubia homini sequenti naturalem
rationem. Scotus is less clear. In his Ordinatio 4, d. 44, q. 1, n. 4 (ed. Wadding, XX, 164), he claims
that in a human being the intellective, sensitive, and vegetative forms are identical, but seems to
give no argument to show how this is possible. As R. Cross, Philosophy of Mind, in: T. Williams
(ed.), Te Cambridge Companion to Duns Scotus, Cambridge [etc.]: Cambridge University Press,
2003, 263284, 275 puts it: Scotus clearly believes that the intellective soul is identical with the
animating and sensory forms But Scotus never provides an argument for this identity. To this
extent, his account is aporetic. Compare Scotuss Ordinatio 2, d. 1, q. 6 (ed. Vaticana, VII, 156),
where he writes that the sensitive and intellective perfections of the soul are formally distinct.
38)
John Buridan, Quaestiones de anima, liber secundus [ultima lectura], in: P. Sobol, John Buridan
on the Soul and Sensation: an Edition of Book II of his Commentary on Aristotles Book of the Soul with
an Introduction and a Translation of Question 18 on Sensible Species, PhDTesis, Indiana University,
1984, II.9, 138: Quomodo igitur, cum sensatio ponitur extensa extensione organi et materie,
poterit ipsa esse insubiecto indivisibili inherente et tamquameducta de potantia istius? Hoc videtur
mirabile, cum forma non habeat extensionem nisi extensionem sui subiecti. Et quomodo divisibile
et extensumpoterit inherere indivisibili et inextenso? Hoc videtur mirabile. Et certe ego respondeo
quod hoc est mirabile, quia mirabili et supernaturali modo anima humana inheret corpori humano
non extensa nec educta de potentia subiecti cui inheret, et tamen etiam toti corpori inhereat et
cuilibet parti eius.
39)
For discussion, see J. Zupko, Horse Sense and Human Sense: Te Heterogeneity of Sense Per-
ception in Buridans Philosophical Psychology, in: S. Knuuttila and P. Krkkinen (eds.), Teories
of Perception in Medieval and Early Modern Philosophy, Berlin [etc.]: Springer, 2008, 171186,
179181.
Wounds and scars
One of the most intriguing questions of the set edited here is whether the soul is
the substantial form of the body (II.3). Te question itself occurs in most com-
mentaries on De anima, and in his answer Brito sides with the position famously
defended by Tomas Aquinas. Te soul, Brito argues, is the only substantial form
of the body, and, as such, directly informs prime matter. Tere is nothing to be
found in Britos reply that is not also found in Aquinas or in all other commenta-
tors who adhered to the framework of the unicity of substantial form. On closer
inspection, however, it turns out that most of the discussion does not take place
within the responsio part of the question, but rather in the ad rationes part of the
question. Moreover, that discussion does not concern the question of whether
the soul is the substantial form of the body, but rather a dierent, although
related topic, namely the question of whether the accidents of the corpse are
numerically identical to the accidents of living body.
Questions concerning the numerical identity (or lackthereof ) of the accidents
of the living body and the corpse were hotly debated in the last quarter of the
thirteenth century, ofen in theological contexts.
40
Tose who were opposed to
the unicity of substantial forms framework were keen to point out the absurdity
of one the consequences this framework seemed to entail. Given that the soul
directly informs prime matter according to the unicists, their opponents argued
that there can be no continuity on any level between the living body and the
corpse. Tere can be no continuity on the formal level, since it is precisely the
departure or corruption of the only substantial form of the living body, namely
the soul, that accounts for the death of the organism. Nor can there be any
continuity on the material level, since the soul directly informs prime matter,
and prime matter itself is nothing but pure potentiality. Te only conclusion can
be, so they argued, that all apparent similarities between the living body and the
corpse on the level of the accidents, are just that: similarities. Te accidents of the
living body and those of the corpse cannot be numerically the same accidents,
because there is no possible continuity on either the material or formal level.
Hence all accidents of the living body must have corrupted during death, and
similar ones must have been generated in the corpse aferwards. Tis strange
consequence was one of the three main arguments that were introduced against
the unicity of substantial forms framework, as is nicely illustrated in Godfrey of
Fontaines lengthy discussion of the topic in his Quodlibet II, quaestio 7 (Easter
40)
See especially J.-L. Solre, Was the Eye in the Tomb? On the Metaphysical and Historical
Interest of Some Strange Quodlibetal Questions, in: C. Schabel (ed.), Teological Quodlibeta in
the Middle Ages. Te Tirteenth Century, Leiden [etc.]: Brill, 2006, 507558.
1286).
41
Given that the soul was used as the prime example of a substantial form,
the discussionconcerning whether or not accidents remainnumerically identical
throughout the generation and corruption of a substance could quite easily be
incorporated within the commentary tradition on the De anima.
When Brito discusses the question of whether the accidents of the living body
and those of the corpse are identical, he is especially interested in a certain kind
of accidents, namely those accidents he labels the accidentia casualia. Te pres-
ence of these accidents, so it seems, can neither be explained by reference to the
substantial form of a substance, nor by reference to its matter.
42
Tis is because
these accidents, literally, happened upon the substance by chance. Te most pop-
ular examples were wounds and scars. What is especially interesting is that Britos
entire discussion of this topic is also found verbatim in Walter Burleys Exposi-
tio super Aristotelis libros De anima.
43
If Zdzisaw Kuksewicz is correct in dating
Burleys commentary to1316, thenit seems very likely that Burley followedBrito
in his discussion of this topic.
44
Without going into too much detail, Brito argues as follows. Te rst point
he makes is that our senses are not to be trusted when it comes to the question
of whether or not the accidents of the living body and those of the corpse are
identical.
45
Te only thing we can judge by sense is whether or nor accidents are
similar to one another. If Brito is right about this, it is at least possible that the
accidents of the corpse and the living body are numerically dierent. But now
Brito has to face the dicult question why the accidents of the corpse look so
41)
Godfrey of Fontaines, Quodlibet II, in: M. de Wulf andA. Pelzer, Les quatre premiers Quodlibets
de Godefoid de Fontaines, Louvain: Institut Suprieur de Philosophie de l Universit, 1904, q. 7,
96: Et arguebatur quod homo non habeat esse ab una forma substantiali tantum, quia ponere
hominemhabere tantumunamformamsubstantialemest contra sensum, itemest contra rationem,
itemest contra dem. Contra sensum, quia inhomine mortuoadsensumapparent eademaccidentia
esse quae erant in ipso vivente. Hoc autem non esset nisi aliqua forma substantialis quae erat in
ipso vivente maneret in mortuo, quia accidentia non consequuntur materiam nisi mediante forma
substantiali; sed forma substantialis quae est anima non est in mortuo homine, sed alia. Et illa etiam
erat in vivo simul cumanima; quare etc. For the Easter 1286 date of the Quodlibet, see J.F. Wippel,
Te Metaphysical Tought of Godfey of Fontaines. A Study in Late Tirteenth-Century Philosophy,
Washington, DC: Te Catholic University of America Press, 1981, xxvii.
42)
By matter, I mean the particular mixture of the elements that forms the material part of the
substances make-up.
43)
I would like to thank Paul Bakker for giving me access to his unpublished transcription of
parts of Burleys commentary on De anima (ms Citt del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana,
Vat. Lat. 2151), which allowed me to establish the correspondence between Britos and Burleys
commentaries.
44)
Z. Kuksewicz, Te Problem of Walter Burleys Averroism, in: A. Maier and A. Paravicini
Bagliani (ed.), Studi sul XIV secolo in memoria di Anneliese Maier, Roma: Edizioni di storia e
letteratura, 1981, 341377.
45)
See q. II.3, ll. 320
30
321
6
.
similar to those of the body. Afer all, they are two dierent substances. Since
everything that is generated is generated by something, if the accidents of the
corpse are not the same accidents as those of the living body, it should be possible
to describe what caused them. In the case of the wounds and scars of the living
body, their cause is simply the thing doing the wounding or scarring, perhaps a
knife. But in the case of the wounds and scars of the corpse, which, according to
Brito, are merely similar to those of the living body, we can no longer point to
the thing that originally did the wounding and scarring, since it was no longer
present at the moment of death and therefore cannot have functioned as a cause.
Britos answer to these apparent diculties that followfromhis account consists
of two main parts. First, he argues that the form of the living body and that of
the corpse are closely related and naturally follow each other, just as the form
of vinegar naturally follows the form of wine.
46
Tis implies, Brito continues,
that the material dispositions that allow for the presence of either form must
quite similar, which explains why many of the accidents look so similar: both
sets of accidents are caused by similar material dispositions. Tis leaves only the
dicult case of the accidentia casualia. Teir presence seems to be completely
independent of the material dispositions that are required for the presence of a
substantial form. But even in this case Brito attempts to explain their presence
by an appeal to the material dispositions. True, the wounds and scars were rst
caused by the thing doing the wounding or scarring, but even their continued
presence inthe living body must be explainedby the way inwhichthe body reacts
to damage, namely by trying, with limited success in this case, to fully close the
wound and restore the original integrity of the body. Since the living body was
unable to fully close the wound or remove the scar completely, there is no reason
to suppose that the corpse should be able to. And since the material dispositions
of the living body and the corpse are quite similar, it should not surprise us that
similar wounds and scars are present in both.
47
Tis, at least, is the outline of
Britos analysis. It may not be convincing, and it is surely problematic, but Brito
does not shy away from the dicult questions.
To the best of my knowledge, Brito is the rst to discuss the question of
whether the accidents of the living body and those of the corpse are numerically
identical in any detail in a commentary on De anima.
48
But in the period afer
46)
315
.
47)
18
323
12
.
48)
Here too there is an interesting parallel between the Anonymus Bazn and Radulphus Brito.
Although there is little to no discussion, Anonymus Bazn does briey mention the corruption
of the accidents in his question of whether the soul is a substantial or an accidental form. Anony-
mus Bazn, QdA, II.2, 405
4551
: Ad secundum, cum dicitur: forma substantialis advenit enti in
actu organizato, dico quod illae organizationes omnes, adveniente anima, in animamreducuntur et
Brito, similar discussions can be found in several of the fourteenth-century com-
mentaries.
49
Moreover, the topic begins to be discussed inincreasing detail. Most
of Janduns question on whether the soul is a substance in the sense of a substan-
tial form (II.2), for instance, is devoted to the discussion of whether the acci-
dents of the living being and the corpse are numerically identical. Jandun nds
the type of solution that Brito proposed unconvincing, however, and he takes
sides against some unnamed philosophers who defend the exact same position
that Brito defended in his commentary. He may very well have had Brito in mind
when he wrote the following:
Tey say that with the advent of the soul, all these dispositions are corrupted and in the same
moment similar ones are introduced; hence, etc. But this cannot stand And therefore it
seems to me that these dispositions and organizations remain and are not corrupted.
50
To give some more examples, both John Buridan and the anonymous commen-
tator whose commentary has been published under the title of John Buridans
prima lectura De anima engage in the discussion on the identity of accidents rst
foundinBrito.
51
For bothauthors, the topic was evenimportant enoughto merit
its own question. Tey discuss the numerical identity of accidents in the second
question of their commentaries on book II, when they ask whether the soul is
the rst act of an organic body. Like Jandun, both authors nd Britos conclu-
sions too counter-intuitive to be plausible, and in dierent ways they try to nd
alternative accounts that would avoid a corruption and concomitant regenera-
tion of all accidents. But although many commentators disagreed with Britos
solution, it is still Brito who seems to have been the rst to address the topic in
detail in a commentary on De anima and who, most likely mediated through
John of Jandun and Walter Burley, inuenced the later discussions.
corrumpuntur numero, sed specie non, quia anima dat organis esse; ergo patet quod illae disposi-
tiones corrumpuntur, et anima introducitur ut organa suum esse habeant, anima introducta.
49)
By the middle of the fourteenth century, the discussion on the identity of accidents even led
to a close connection between commentaries on the De anima and those on De generatione et
corruptione. I am currently preparing an article on this topic.
50)
Dicunt quod in adventu anime corrumpuntur omnes ille dispositiones et in eodem instanti
similes introducuntur; quare etc. Sed istud non potest stare Et ideo videtur mihi quod iste
dispositiones et organizationes manent et non corrumpitur. ( John of Jandun, QdA, II.2, 7374).
51)
Te anonymous commentary was publishedas JohnBuridan, Le Trait de l me de JeanBuridan
[De prima lectura], dition, tude critique et doctrinale par Benot Patar, ditions de l Institut
Suprieur de Philosophie, 1991. For a critical discussionand conclusive refutationof JohnBuridans
authorship of this commentary, see P.J.J.M. Bakker and S.W. de Boer, Is John Buridan the Author
of the Anonymous Trait de l me Edited by Benot Patar?, Bulletin de philosophie mdivale, 53
(2011), 283332.
Conclusion
I hope to have shown that Radulphus Brito is an important and interesting
commentator in his own right, and that he was not simply following Tomas
Aquinass views in his commentary on De anima. Sometimes Brito argued for
a dierent position than was usually argued for, for instance when it comes to
the question concerning the subject matter of the science of the soul. At other
times, he developed themes that are at best implicit in the tradition before him,
suchas the questionconcerning the identity of accidents betweenthe living body
and the corpse. Moreover, Britos methodology of discussing the soulbody rela-
tionship interms of plants/annulose animals, perfect animals, and humanbeings
seems to have been his own innovation. It is true that his position on the sub-
ject matter of the science of the soul had little to no impact. But his views on
the other two topics either had a direct inuence on the fourteenth-century tra-
dition, most likely through John of Jandun and perhaps partly through Walter
Burley, or, at the very least, they were an important precursor to the fourteenth-
century debates. Because of this, Brito deserves to be given his own place in the
narratives about how the science of the soul transformed through the ages.
References
Albert the Great, De anima, edited by C. Stroick, Mnster: Aschendor, 1968 (Opera
omnia, 7:1).
Anonymus Bazn, Quaestiones super Aristotelis librum De anima, in: M. Giele, F. van
Steenberghen and B. Bazn, Trois commentaires anonymes sur le Trait de l me
d Aristote, Louvain: Publications universitaires [etc.], 1971.
Anonymus Van Steenberghen, Questiones in libros Aristotelis De anima, in: M. Giele,
F. van Steenberghen and B. Bazn, Trois commentaires anonymes sur le Trait de l me
d Aristote, Louvain: Publications universitaires [etc.], 1971.
Aristotle, Analytica posteriora, translated by J. Barnes, in: J. Barnes (ed.), Te Complete
Works of Aristotle. Te Revised Oxford Translation, Princeton: Princeton University
Press, 1984.
, De anima, translated by J.A. Smith, in: J. Barnes (ed.), Te Complete Works of
Aristotle. Te Revised Oxford Translation, Princeton: PrincetonUniversity Press, 1984.
Bakker, P.J.J.M., Natural Philosophy, Metaphysics, or Something in Between? Agostino
Nifo, Pietro Pomponazzi, and Marcantonio Genua on the Nature and Place of the
Science of the Soul, in: P.J.J.M. Bakker and J.M.M.H. Tijssen (eds.), Mind, Cognition
and Representation. Te Tradition of Commentaries on Aristotles De anima, Aldershot:
Ashgate, 2007, 151177.
Bakker, P.J.J.M. and S.W. de Boer, Is John Buridan the Author of the Anonymous Trait
de l me Edited by Benot Patar? Bulletin de philosophie mdivale, 53 (2011), 283
332.
Costa, I., Le questiones di Radulfo Brito sullEtica Nicomachea, Turnhout: Brepols, 2008.
Courtenay, W.J., Radulphus Brito, Master of Arts and Teology, Cahiers de l Institut du
Moyen-ge Grec et Latin, 76 (2005), 131158.
Cross, R., Philosophy of Mind, in: T. Williams (ed.), Te Cambridge Companionto Duns
Scotus, Cambridge [etc.]: Cambridge University Press, 2003, 263284.
Dales, R.C., Te Problem of the Rational Soul in the Tirteenth Century, Leiden [etc.]:
Brill, 1995.
De Boer, S.W., Soul and Body in the Middle Ages. A Study of the Transformations of
the scientia de anima c. 1260c. 1360, Ph.D thesis, Radboud University, Nijmegen,
2011.
Des Chene, D., Lifes Form. Late AristotelianConceptions of the Soul, Ithaca [etc.]: Cornell
University Press, 2000.
Deuc, J.-L., Un logicien renomm proviseur de Sorbonne au XIV
s. Raoul le Breton
de Ploudiry. Notes Bio-bibliographiques, Pecia, 1 (2002), 45154.
Dondaine, A., Abrviations latines et signes recommands pour l apparat critique des
ditions de textes mdivaux, Bulletin de la Socit Internationale pour l tude de la
Philosophie Mdivale, 2 (1960), 142149.
Dunne, M., Tirteenth- and Fourteenth-Century Commentaries on the De Longitudine
et Brevitate Vitae, Early Science and Medicine, 8:4 (2003), 320335.
Ebbesen, S., Radulphus Brito. Te Last of the Great Arts Masters. Or: Philosophy and
Freedom, in: J.A. Aertsen and A. speer (eds.), Geistesleben im13. Jahrhundert, vol. 27,
Berlin [etc.]: De Gruyter, 2000, 231251.
Ebbesen, S. and J. Pinborg, Gennadios and WesternScholasticism. Radulphus Britos Ars
vetus in Greek Translation, Classica et Mediaevalia, 33 (19811982), 263319.
Giraldus Odonis; De Rijk, L.M. (ed.), De intentionibus, Cricital edition with a study on
the medieval intentionality debate up to ca. 1350, Leiden [etc.]: Brill, 2005 (Opera
philosophica, 2).
Godfrey of Fontaines, Quodlibet II, in: M. de Wulf and A. Pelzer, Les quatre premiers
Quodlibets de Godefoid de Fontaines, Louvain: Institut Suprieur de Philosophie de
l Universit, 1904.
Jacobus Venetus, Analytica Posteriora, edited by L. Minio-Paluello and B.G. Dod, Paris
[etc.]: Descle De Brouwer, 1968 (Aristoteles Latinus IV.1).
John Buridan, Quaestiones de anima, liber secundus [ultima lectura], in: P. Sobol, John
Buridan on the Soul and Sensation: an Edition of Book II of his Commentary on Aristo-
tles Book of the Soul with an Introduction and a Translation of Question 18 on Sensible
Species, PhD Tesis, Indiana University, 1984.
, Le Trait de l me de Jean Buridan [De prima lectura], dition, tude critique et
doctrinale par Benot Patar, ditions de l Institut Suprieur de Philosophie, 1991.
John of Jandun, Quaestiones De anima, Venezia, 1637 (Photo-mechanical reprint Frank-
furt: Minerva, 1966).
Khler, T.W., Grundlagen des philosophisch-anthropologischen Diskurses im dreizehnten
Jahrhundert. Die Erkenntnisbemhung umden Menschen imzeitgenssischen Verstnd-
nis, Leiden [etc.]: Brill, 2000.
Kuksewicz, Z., Te Problemof Walter Burleys Averroism, in: Maier, A. and Paravicini
Bagliani, A. (eds.), Studi sul XIVsecolo in memoria di Anneliese Maier, Roma: Edizioni
di storia e letteratura, 1981, 341377.
Lohr, C.H., Medieval Latin Aristotle Commentaries. Authors: NarcissusRichardus
Ju, Traditio, 28 (1972), 281396.
Paladini, A., La scienza animastica di Marco Antonio Genua, Galatina: Congedo, 2006.
Park, K., Alberts Inuence onLate Medieval Psychology, in: Weisheipl, J.A. (ed.), Alber-
tus Magnus and the Sciences. Commemorative Essays, Toronto: Pontical Institute of
Mediaeval Studies, 1980, 501535.
Pinborg, J., Radulphus Brito on Universals, Cahiers de l Institut du Moyen-ge Grec et
Latin, 35 (1980), 56142.
, Logik und Semantik imMittelalter. Ein berblick, Stuttgart-Bad Cannstatt: From-
mann-Holzboog, 1972.
, Die Entwicklung der Sprachtheorie im Mittelalter, Mnster: Aschendor, 1967.
Quinto, R., Manoscritti medievali nella Biblioteca dei Redentoristi di Venezia. Catalogo
dei manoscritti. Catalogo dei sermoni. Identicazione dei codici dellantica biblioteca del
Convento domenicano dei Santi Giovanni e Paolo di Venezia, Padoue: Il Poligrafo, 2006.
Radulphus Brito, Quaestiones De anima, liber tertius, in: F. Fauser, Der Kommentar des
Radulphus Brito zuBuchIII De anima, kritische Editonundphilosophisch-historische
Einleitung, Mnster: Aschendor, 1974.
Sirridge, M., Te Universal Living Ting is Either Nothing or Posterior. Radulphus
Britos Quaestiones super libros De anima, in: P.J.J.M. Bakker and J.M.M.H. Tijssen
(eds.), Mind, Cognition and Representation: the Tradition of Commentaries on Aristo-
tles De anima, Aldershot [etc.]: Ashgate, 2007, 4568.
Solre, J.-L., Was the Eye in the Tomb? On the Metaphysical and Historical Interest of
Some Strange Quodlibetal Questions, in: C. Schabel (ed.), Teological Quodlibeta in
the Middle Ages. Te Tirteenth Century, Leiden [etc.]: Brill, 2006, 507558.
Tomas Aquinas, Quaestiones diputatae de anima, edited by B.-C. Bazn, Roma: Com-
missio Leonina [etc.], 1996 (Opera omnia, 24:1).
, Quaestio disputata de spiritualibus creaturis, edited by J. Cos, Roma: Commissio
Leonina [etc.], 2000 (Opera omnia, 24:2).
WilliamOckham, Quodlibeta septem, edited by J.C. Wey, St. Bonaventure, NewYork: St.
Bonaventure University, 1980 (Opera theologica, 9).
Wippel, J.F., Te Metaphysical Tought of Godfey of Fontaines. AStudy inLate Tirteenth-
Century Philosophy, Washington, DC: Te Catholic University of America Press,
1981.
Zupko, J., Horse Sense and Human Sense: Te Heterogeneity of Sense Perception in
Buridans Philosophical Psychology, in: S. Knuuttila andP. Krkkinen(eds.), Teories
of Perception in Medieval and Early Modern Philosophy, Berlin [etc.]: Springer, 2008,
171186.
Edition
Britos commentary on Aristotles De anima survives in the following manu-
scripts:
52
A ms Angers, Bibliothque municipale, 418 (405)
F ms Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, Conventi Soppressi, E.I. 252
L ms London, British Museum, Arundel 4
P ms Paris, Bibliothque nationale, Lat. 14.705
Pa ms Paris, Bibliothque nationale, Lat. 12.971
V ms Citt del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. Pal. Lat. 1059
Va ms Citt del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. Lat. 845
Vb ms Venezia, Biblioteca dei Redentoristi, 1 (fragment)
53
Tis edition is based on two of these manuscripts, namely F and V. All previous
editions of parts of Britos commentary have taken F as their base manuscript,
starting with the editor of the third book of Britos De anima commentary.
54
I
have also followed this practice. But although F is a good manuscript in terms of
legibility and relatively few homoioteleuta, it also has a tendency to omit small,
ofen important qualications. In those cases where relevant qualications are
omitted, as well as in those cases where a word makes no grammatical or philo-
sophical sense, I have not hesitated to take the reading fromV. In all other cases,
I have tried to follow the reading of F as much as possible, which means that I
have ofen retained readings that are stylistically awkward.
Tere are some places where neither F nor V gives a reading that makes sense,
usually because of a shared omission. In those rare cases, I have consulted a third
manuscript, ms P (Paris, Bibliothque nationale, Lat. 14.705). Tis is the oldest
known manuscript, which seems to contain a slightly dierent redaction.
55
I have retained the orthography of the manuscripts, with some exceptions. I
have introduced a c/t distinctionand a u/v distinctionthat are not (consistently)
found in the manuscripts. Paragraphing and punctuation are my own. Inversions
52)
For a description of these manuscripts, see Radulphus Brito, QdA(ed. Fauser), 5966. Tey are
also listed in C.H. Lohr, Medieval Latin Aristotle Commentaries. Authors: NarcissusRichardus
Ju, Traditio, 28 (1972), 281396, 387.
53)
Tis manuscript is not included in the list provided in Fausers edition, and only contains the
rst question on book I. It is described in R. Quinto, Manoscritti medievali nella Biblioteca dei
Redentoristi di Venezia. Catalogo dei manoscritti. Catalogo dei sermoni. Identicazione dei codici
dellantica biblioteca del Convento domenicano dei Santi Giovanni e Paolo di Venezia, Padoue: Il
Poligrafo, 2006, 59.
54)
For the stemma, see Radulphus Brito, QdA (ed. Fauser), 80.
55)
See Radulphus Brito, QdA (ed. Fauser), 6466.
andmeaningless variants suchas illeiste andergoideoigitur have not been
included in the critical apparatus.
Te following abbreviations have been used in the critical apparatus:
56
coni. conicio
corr. correxit
del. delevit
f. folium
in marg. in margine
inv. invertit
lin. linea
om. omisit
scrips. scripsit
sup. supra
suppl. supplevit
locus corruptus esse videtur
(?) lectio incerta
(!) sic
[] deleted by the editor
inserted by the editor
56)
I have followed the systemof abbreviations suggested by the S.I.E.P.M. as described in A. Don-
daine, Abrviations latines et signes recommands pour l apparat critique des ditions de textes
mdivaux, Bulletin de la Socit Internationale pour l tude de la Philosophie Mdivale, 2 (1960),
142149.
Radulphi Britonis Questiones super librum de anima
I.1. Utrum de anima possit esse scientia
161
ra
F,
9
ra
V
Circa librum De anima primo in generali queratur utrum de anima possit esse
scientia.
Arguitur quod non quia: omne illud de quo est scientia est intelligibile; sed
anima non est intelligibilis; ergo etc. Maior patet, quia scientia est habitus intel-
5 lectualis; et ideo illud de quo est scientia est intelligibile. Minor probatur saltem
de anima intellectiva et hoc dupliciter. Primo sic quia: nichil est intelligibile nisi
prius fuerit sensibile, quia, sicut patet tertio De anima, intelligentem necesse est
fantasmata speculari; modo anima intellectiva noncadit sub sensu, nec per se nec
secundum aliquam sui operationem; ergo non est intelligibilis.
10 Secundo probatur hoc idemquia: si anima intellectiva esset intelligibilis, tunc
esset idem in actu et in potentia respectu eiusdem; hoc autem est inconveniens;
quare etc. Probatio maioris quia: intelligibile ut sic est in actu respectu intelli-
gentis, ut patet tertio De anima, quia obiectum est in actu respectu potentie;
intellectus autem est in potentia respectu intelligibilis; ergo, si intellectus intel-
15 ligeret seipsum, idemesset inactu et inpotentia. Falsitas consequentis patet, quia
actus et potentia sunt dierentie maxime opposite, ut patet per Philosophumin
prohemio huius.
Itemad principale: illud de quo est scientia oportet habere partes et passiones;
sed anima non potest habere partes et passiones; ideo etc. Maior patet primo
20 Posteriorum, quia scientia est unius generis subiecti partes et passiones eius consi-
derans. Minor patet per Philosophum in prohemio huius, qui dicit quod anime
nulla est propria operatio, sed omnes sunt totius coniuncti. Etiam quod habet
7 tertioDe anima] AA6:167; Aristoteles, De anima, III.7, 431a1617. Cf. De anima, III.8, 432a7
9 13 tertio De anima] Forsan Aristoteles, De anima, III.4, 429a1517 17 prohemio
huius] Aristoteles, De anima, I.1, 402a2627 1920 primo Posteriorum] Aristoteles, Analytica
Posteriora, I.28, 87a38 21 prohemio huius] AA 6:10; Aristoteles, De anima I.1, 403a710
2 scientia] et add. V 3 arguitur] primo add. V 45 intellectualis] intelligibilis V 6 sic] om.
V 7 prius] om. V | intelligentem] intellective V 8 per] secundum V 9 sui operationem]
eius comparationem V 10 tunc] om. V 11 in
2
] om. V | autem] om. V 13 ut] sicut V
| patet] in add. V 14 intellectus
1
] intelligens V | est] om. V 15 seipsum] se V | patet] apparet
V 16 philosophum] commentatorem V 18 oportet] debet V | passiones] ideo etc. add. F
20 quia] om. V
passiones substat respectu earum; modo anima non potest substare respectu pas-
sionis cumsit forma simplex, quia, ut patet nono Metaphysice, forma non est, nec
materia, sed totum compositum est; et ideo cum anima intellectiva sit quedam
forma, non est id quod est, sed id quo aliquid habet esse.
5 Item Philosophus primo huius: dicere animam irasci simile est ac si dicatur
texere vel edicare; set iste sunt false anima texit et edicat; ergo et illa anima
irascitur vel intelligit, et sic de aliis. Sed non sunt alie passiones anime. Ideo etc.
Item quod habet passiones substat respectu earum; sed anima non substat,
quia omne quod substat, substat ratione materie, que est primum substans; sed
10 anima non habet materiam; ideo etc.
Item anima non habet partes cum sit forma simplex.
In oppositum est Philosophus, qui dicit quod ystoriam de anima, id est scien-
tiamde anima, in primis ponemus. Ergo intentio sua est quod de anima est scien-
tia. Hoc etiam apparet per omnes commentatores. Unde Temistius dicit quod
15 si anima de seipsa decepta sit, quomodo de aliis da putabitur?quasi diceret:
nullo modo. Etiam Philosophus dicit quod illa scientia prodest ad omnem veri-
tatem; ideo nulla potest haberi sine ista.
Ad illamquestionemdico quod de anima potest esse scientia, quia de illo potest
esse scientia quod est ens intelligibile et habet partes et proprietates que de ipso
20 possunt probari. Modo anima est huiusmodi.
Est enim ens, quia est actus corporis, ut dicit Philosophus secundo huius.
Est etiamintelligibilis quantumadvegetativamet sensitivam, quia operationes
anime vegetative et sensitive apparent ad sensum, ex quibus operationibus pos-
sunt intelligi. Etiamquantumad animamintellectivamipsa est intelligibilis sicut
25 et alia, ut dicit Philosophus tertio huius. Et circa hoc est dicultas de modo
secundum quem anima intellectiva est intelligibilis. Et de hoc sunt due vie. Una
est quod postquam intelligit alia, intelligit seipsam. Unde intellectus factus in
2 nono Metaphysice] Locus non inventus 5 primo huius] Aristoteles, De anima I.4, 408b1113
12 Philosophus, qui dicit] Aristoteles, De anima I.1, 402a45 14 Temistius dicit] Temistius,
Paraphrasis in libros Aristotelis De anima, 3
3940
; cf. AA 6:32 16 Philosophus dicit] Aristoteles,
De anima I.1, 402a56; cf. AA 6:3 21 secundo huius] Aristoteles, De anima II.1, 412a2728;
cf. AA 6:41 25 tertio huius] Aristoteles, De anima, III.4, 430a3; cf. AA 6:147
2 nono] septimo V 23 nec materia] et materia non est V 3 est] om. V 4 id
1
] illud V | id
2
]
illud V 5 huius] dicit quod add. V | ac] ut V 6 vel] et V | anima] homo V | edicat] ita est
ibi add. V 9 quod substat] substans V | sed] om. V 12 quod] om. V 13 ponemus] ponere
V 14 apparet] patet V 17 ideo] ymmo V 19 ens] om. V 23 anime] om. V 24 ipsa] ista
V 26 due] om. V | una] via add. V
actu per cognitionem rei intelligitur a se, sicut per cognitionem hominis vel
lapidis intellectus est factus in actu et tunc, cum ipse sit factus in actu, intel-
ligitur a se sicut et alia. Sed se intelligit ut est possibilis. Et hoc est quod dicit
Philosophus in tertio huius: Cum autem sic singula at, vult quod intelligit se
5 sicut et alia. Sed hic est dicultas utrum simul et semel intelligat se et alia, vel
successive, ita quod primo intelligat alia et postea seipsum. Oppinio commu-
nis est, quousque de hoc sit discussum, quod primo intelligit alia a se et postea
seipsumintelligit inquantumest informatus cognitione aliorum. Alia opinio est
quod simul intelligit se et alia, quia idemest actus quo intellectus intelligit alia et
10 intelligit se, quia substantia intellectus possibilis non cognoscitur nisi per habi-
161
rb
F tudinem | ad cognitionem aliorum. Que autem istarum oppinionum sit verior
inferius apparebit.
Item habet partes subiectivas ut est in diversis speciebus et partes potestativas
prout est in uno, sicut in bove anima habet plures potentias, et similiter de aliis.
15 Itemhabet passiones, sic scilicet quod ratione sui subiecti passiones insunt toti
coniuncto.
Item habet operationes, saltem ut est in corpore, que insunt toti coniuncto
per naturam anime, sicut intelligere, vivere, sentire et augmentare et generare et
moveri et sic de aliis. Et sic de anima est scientia illa prout est forma corporis.
20 Etiamscientia illa est valde necessaria, quia secundumPhilosophuminprohemio
huius: ista scientia de anima procit ad omnem veritatem, id est ad omnem
scientiam, quia subiecti cognitiovalet adcognitionemaccidentium; modoanima
subiectum est omnium scientiarum; ideo etc.
Sed est hic notandumquod ista scientia de anima est ut est perfectio corporis.
25 Modo aliquis dubitaret utrumde anima secundumse considerata posset esse sci-
entia. Commentator diceret quod non, quia ipse ponit quod anima intellectiva
non possit separari a corpore. Ymmo ipse vult quod semper sit coniuncta corpori
quantum ad eius operationem. Et ideo secundum ipsum non possumus habere
4 tertio huius] Aristoteles, De anima III.4, 429b5 2021 prohemio huius] Aristoteles, De anima
I.1, 402a56; cf. AA 6:3
1 per
2
] om. V | cognitionem
2
] 9
o
nem scrips. V (passim) 2 factus
2
] om. V 4 in] om. V | sic
singula at] sicut singula ant F 5 hic] in hoc V 6 ita] vel F | postea] intelligat add.
V | seipsum] seipsam V 7 intelligit] intelligat V 8 cognitione] 9
o
ne scrips. F (passim)
9 alia
2
] om. V 10 substantia] substantia(?) F sb
2
scrips. V | cognoscitur] cognoscuntur F
11 autem] om. V | sit] sint F 14 prout] ut V | bove] anima add. V | de] in V 15 sic]
om. F | sui subiecti] sua iste V 16 coniuncto] composito V 17 Item] quod V | est] sunt
F | coniuncto] quod habet operationes saltem ut est in corpore que insunt toti coniuncto add. V
1819 intelligere vivere de aliis] sentire intelligere et nutrirere(!) etc. V 19 est
1
] erit V | prout]
ut V 21 id est] et V 2122 omnem scientiam] omnes scientias V 24 hic] om. V 27 ipse]
om. V | corpori] cum aliquo corpore V
scientiamde ipsa anima inqua nondeterminetur de ipsa ut est coniuncta corpori.
Tamen secundum veritatem et dem nostram et etiam secundum Philosophum
intellectus est separabilis a corpore, quia, ut patet in secundo huius, separatur ab
aliis potentiis sicut perpetuum a corruptibili. Et ideo bene potest esse scientia
5 de anima ut separabilis est secundum se et absolute. Sed ista scientia erit divina.
Unde est intelligendumquoddictumest quodintellectus intelligit se ut est infor-
matus cognitione alicuius rei.
Aliquis dubitaret quomodo intellectus habet cognitionem sui ipsius ut est
possibilis. Unde ut habet cognitionem rei visum est quomodo est intelligibilis.
10 Sedut est possibilis antequamsit informatus cognitione rei dubiumest quomodo
intelligitur.
Et dico, sicut Philosophus dicit primo Physicorum, quod materia, cum sit ens
in potentia, per analogiam ad formam habet intelligi. Et intellectus possibilis,
cumsit in potentia ad intentiones universales, sicut materia ad formas sensibiles,
15 ut dicit Commentator tertio huius, habet intelligi per analogiamad cognitionem
que est informativa sui, ita quod primo cognoscit se ut est informatus cognitione
rei, et quia aliud est illud per quod est ens actu et alia est substantia ipsius intellec-
tus possibilis que est in potentia ad illum actum, ideo per habitudinem ad talem
cognitionem intellectus possibilis poterit cognosci.
20 Tunc ad rationes.
Ad primam. Cumdicitur illud de quo est scientia est intelligibile, concedatur.
Et cum dicitur anima intellectiva non est intelligibilis, falsum est. Et cum pro-
batur quia: omne illudquodest intelligibile oportet quodsit sensibile, dicoquod
9
rb
V aliquid potest esse intelligibile dupliciter: vel primo et | principaliter, vel ex intel-
25 lectione alterius. Modo illud quod est intelligibile primo est sensibile vel secun-
dumse vel secundumaliqua sui accidentia. Sedilludquodest intelligibile ex intel-
lectione alterius nonoportet quodsit sensibile, sedsucit quodilludsit sensibile
ex cuius intellectione intelligitur, sicut privationes intelliguntur per habitum. Et
ideo non oportet quod privationes sint sensibiles, sed earum cognitio dependet
30 ex cognitione alicuius quod est sensibile. Sic est in proposito, quia intellectus ex
hoc quod alia cognoscit vel intelligit est intelligibilis secundario. Ita cognitio eius
dependet ex cognitione aliarum rerum quas intelligit. Et cognitio illarum rerum
3 secundo huius] AA 6:52; Aristoteles, De anima II.2, 413b2627 12 primo Physicorum] Cf.
Aristoteles, Physica I.7, 191a811; AA 1:29 15 tertio huius] Locus non inventus
1 determinetur] determinatur V 2 Tamen] unde V 6 est
1
] om. V | quod
1
] quia V
67 informatus] informatum F 12 et] om. V | sit] dicit V 16 que est informativa] sine
est informata F 17 alia] aliud V | est
3
] om. V 18 que] qui V 24 ex] om. V 31 vel
intelligit] et sic V 32 aliarum] aliorum F
dependet ex sensu. Sed de operatione anime vegetative et sensitive non est ita,
quia operationes iste dependent ex sensu et ex hoc intelligimus animam vegeta-
tivam et sensitivam.
Ad aliam. Cumdicitur si intellectus esset intelligibilis, idemesset in actu et in
5 potentia, dico quod idem esse in actu et in potentia respectu eiusdem et eodem
modo est inconveniens, sed alio et alio modo non est inconveniens. Et cum
dicitur anima ut intelligens esset in potentia, secundum quod intellecta esset in
actu, dicoquodintellectus ut est possibilis sic est intelligens, sedut est informatus
per cognitionem rei, ut sic est intelligibilis, sicut et alia intelligibilia. Et sic est
10 intelligibilis et intelligens diversimode et in actu et in potentia.
Ad aliam. Cum dicitur de quo est scientia habet passiones, concedatur vel
saltem alterum per ipsum. Et cum dicitur anima non habet passiones, falsum
161
va
F est. Licet | enimanima separata non habeat passiones, ut consideratur hic totum
compositum ex anima et corpore habet passiones, per animam tantum.
15 Ad aliam. Cum dicitur illud quod habet passiones substat respectu earum,
verum est vel est illud mediante quo alterum substat eis. Modo totum coniunc-
tumsubstat passionibus per animam. Unde totius coniuncti est intelligere et sen-
tire per animamtantum. Et sic patet ad illud quod Aristoteles dicit in prohemio
et in primo capitulo de erroribus.
20 Ad aliud dicendum quod non omne substans respectu accidentium habet
materiam. Et quando dicitur materia est primum substans, verum est respectu
formarum substantialium, non respectu accidentium, quia subiectum acciden-
tium est ens actu. Sed contra: dicitur quod quedam accidentia consequuntur
subiectum ratione materie, ut quantitas, et quedam ratione forme, ut propria
25 accidentia. Dicendumquod omnia sunt ratione forme ut est in materia. Sed quia
forma perfectior habet formas imperfectiores in virtute, et aliqua accidentia con-
sequuntur ad eam ut habet illas formas in virtute, sic anima rationalis habet in
virtute sensitivum et vegetativum et eodem modo forma mixti et forma que dat
esse corporeum ut corpus est de genere substantie. Et aliqua insunt in homine
30 ratione eius ut est rationalis, et aliqua ut habet vim sensitivam et vegetativam, et
sic de aliis. Ideo accidentia que insunt composito ratione qua hec forma habet in
1 et] vel V 2 dependent ex sensu] apparent adsensumV | intelligimus] intelligitur V 23 ani-
mam vegetativam et sensitivam] anima vegetativa et sensitiva V 6 inconveniens
1
] impossibile V
7 ut] cum est V 8 informatus] actu add. V 9 et
1
] ut V | intelligibilia] per cognitionem rei
add. V | et
2
] ut V 10 et intelligens] sicut et V | diversimode] est intelligibilis et intelligens add.
V | et
2
] om. V 11 dicitur] illud add. V | concedatur] conceditur V 13 separata] a corpore
add. V | consideratur] conceditur V | hic] hoc tamen V 17 passionibus] om. V 2223 acci-
dentium
2
] om. V 23 contra] quia add. V 24 quantitas] qualitas F 26 in] in add. V | et] in
add. V 27 formas] om. V
virtute formas imperfectiores, que sunt magis immerse materie, dicuntur esse ex
parte materie.
Ad aliud patet.
I.2. Utrum de anima possit esse scientia naturalis
161
va
F,
9
rb
V
Consequenter queritur utrum de anima possit esse naturalis.
5 Arguitur quod non quia: illa que sunt moventia non mota non sunt physice
considerationis, ut dicitur secundo Physicorum; sed anima est movens non mota;
ergo etc. Maior patet. Minor patet, quia anima est principium motus et non
mota, quia omne quodmovetur est ens actu; sedanima nonest ens actusedactus,
quia quod est ens actu est aggregatum ex materia et forma; modo anima non est
10 aggregatum ex materia et forma, immo actus simplex; ergo anima non movetur;
quare etc.
Itemforma que non est perfectio materie non est de consideratione naturalis;
sed anima, saltem intellectiva, non est perfectio materie; ideo etc. Maior patet.
Minor patet per Philosophum tertio huius: anima nullius corporis est actus.
15 In oppositum est Philosophus, qui ponit scientiam de anima inter scientias nat-
urales. Et Avicenna ponit librum suum esse sextum de naturalibus.
Dicendumquod scientia de anima est naturalis, quia illa scientia est naturalis que
considerat formam percientem materiam; sed ista scientia est huiusmodi; ergo
etc. Maior patet secundo Physicorum. Minor patet per Philosophum secundo
20 huius, qui dinit sic animam, dicens quod sit actus corporis etc. Et postea dicit
quod illa dinitio est communis. Ergo omnis anima est actus corporis sive mate-
rie.
6 secundo Physicorum] Cf. Aristoteles, Physica II.7, 198a2729 14 tertio huius] Cf. Aristoteles,
De anima III.4, 429a2427 19 secundo Physicorum] Cf. Aristoteles, Physica, II.3, 194b1213
1920 secundo huius] AA 6:41; Aristoteles, De anima, II.1, 412a1922, 2728, b56
2 materie] et alia ex parte forme add. V 3 aliud] aliam V 4 consequenter queritur] om. V
| de anima possit esse] scientia de anima sit V 5 arguitur] primo add. V 6 movens] sed add. V
7 ergo anima et patet] om. F | motus] et ideo est movens add. V 910 modo etc. maior forma]
om. F 10 immo] est add. V 14 tertio] in secundo V | huius] quod add. V 16 avicenna]
qui add. V | esse] de anima V | de naturalibus] naturalium V 17 quod] ista add. V | est
1
] om.
V | scientia
2
] om. V 18 formam percientem] formas percientes V 19 patet
1
] in add. V
| secundo] sup. lin. F | per philosophum] patet in V 20 sit] sicut F | corporis] organici physici
add. V 21 est
1
] omni anime add. V
Item illud quo vivimus, sentimus et intelligimus principaliter non subiective
est forma perciens materiam; modo anima est illud quo principaliter vivimus,
sentimus et intelligimus per Philosophum secundo huius; ideo etc. Maior patet
per Philosophum ibidem, quia illud quo aliquid operatur est duplex: vel quo
5 sicut materiale, vel quo sicut forma quod est illud quo aliquid operatur princi-
paliter. Minor patet per Philosophum ut dictum est, quia anima vegetativa est
illud quo vivimus principaliter, sensitiva quo sentimus, intellectiva quo intel-
ligimus.
Tunc ad rationes.
10 Ad primam. Cumdicitur illa que sunt moventia non mota etc., verumest vel
non habentia attributionem ad motum. Et cum dicitur anima est movens non
mota, dupliciter potest dici: primo quod anima est mota saltem per accidens,
quia moto corpore moventur omnia que sunt in corpore, vel quod habet attribu-
tionem ad motum, quia est principium motus. Et cum dicitur quod anima non
15 movetur, verum est per se. Tamen per accidens bene movetur et habet attribu-
tionem ad motum.
Ad aliam. Cumdicitur anima intellectiva nonest perfectio materie, falsumest
secundumdemet veritatem. Et cumdicitur quodPhilosophus dicit quodanima
intellectiva nullius corporis est actus, dicendum quod Philosophus sic intelligit
20 quod nullius corporis sit actus, quia nonest perciens organum, quia nonexercet
suam operationem mediante organo corporali sicut anima sensitiva, ut visus et
161
vb
F auditus perciunt organum corporale. Et propter hoc dicit quod anima | intel-
lectiva nullius partis corporis est actus. Vel autemsicut communiter dicitur quod
ipse intelligit quod nullius partis corporis est actus, quia non est actus deduc-
25 tus de potentia materie ab ipso generante. Sed Commentator aliter responderet.
Diceret enimquod illud quod non est perfectio materie nec habens habitudinem
ad materiam, tale nonpertinet ad scientiamnaturalem. Modo anima intellectiva,
licet non sit perfectio corporis, dependet tamen ex ipso corpore in sua opera-
tione.
3 secundo huius] Aristoteles, De anima, II.2, 414a1213; cf. AA 6:49
1 illud] ex F 2 principaliter] om. V 3 sentimus] om. F 9 tunc] om. V 11 est] om. V
12 primo] om. V 13 omnia] ea V 14 motum] sed add. V 15 est] sup. lin. F | bene] om. V
1920 est actus nullius corporis] om. (hom.) V 2324 vel autem est actus] om. (hom.) V
I.3. Utrum subiectum in illo libro sit corpus animatum vel anima
161
vb
F,
9
rb
V
Consequenter queritur utrum subiectum in illo libro sit corpus animatum vel
anima.
Arguitur primo quod anima sit hic subiectum per Philosophum, qui dicit quod
propter utraque hic istoriamde anima in primis ponemus. Vult ergo quod anima
5 sit hic subiectum.
Item in principio libri De sensu et sensato continuans istum librum cum illo
dicit sic quoniamdeterminatumest de anima etc. Et ita vult quod anima sit hic
subiectum.
Item illud est ibi subiectum a quo intitulatur liber; sed ille liber intitulatur
10 ab anima. Maior patet, quia intitulatio libri debet eri a digniori in scientia. Illud
autem est subiectum. Minor patet, quia ille liber dicitur De anima.
Item illud est subiectum cuius passiones sunt inquisite; sed anime passiones
sunt inquisite, sicut sentire, intelligere etc.
Itemillud est subiectumsub cuius ratione omnia considerantur hic; sed anima
15 est huiusmodi; ideo etc. Maior patet, quia hoc est de ratione subiecti. Minor
patet, quia de corpore non determinatur nisi ut est subiectum anime; ideo etc.
Oppositumarguitur quia: sicut se habet scientia ad scientiam, sic se habet subiec-
tum ad subiectum; modo ista scientia est pars subiectiva subiecti scientie na-
turalis; ergo subiectum istius libri est pars subiectiva subiecti scientie naturalis.
20 Modo subiectum scientie naturalis est corpus mobile. Et anima non est pars
subiectiva corporis mobilis, ymmo magis corpus animatum; igitur anima non est
9
va
V hic subiectum ymmo magis corpus animatum. |
Item illud est subiectum in hac scientia cuius operationes et passiones sunt
inquisite in hac scientia; modo operationes et passiones inquisite in hac scientia
3 Philosophum, qui dicit] Aristoteles, De anima I.1, 402a45 6 in principio libri De sensu et
sensato] Aristoteles, De sensu et sensato I.1, 436a12
3 primo] om. V | philosophum] in littera add. V 5 sit] est V | hic] ibi V 6 et sensato] om. V
| continuans] continuando V | cumillo] ad istumV 7 quoniam] quod V | est de anima] om. F
9 illud est liber sed] suppl. P | ille] om. V 10 anima] ideo etc. add. V | patet] declaratur V
| a] priori et add. V 12 subiectum] ibi add. V 13 sentire] et add. V | intelligere] ideo add. V
16 patet] .de. scrips. F | corpore] hic add. V | determinatur] hic add. V 17 quia] om. V | sic se
habet] ita V 18 ista scientia] scientia istius V | subiecti] om. F 19 ergo subiectum scientie
naturalis] om. (hom.) V 21 subiectiva] subiecta V 2122 igitur anima corpus animatum]
om. (hom.) F 23 est] hic add. V | in hac scientia] om. V 24 hac
1
] ista V | hac
2
] ista V
sunt totius coniuncti et non ipsius anime; ergo totum coniunctum sive corpus
animatumest hic subiectum. Maior istius rationis satis patere potest ex hoc quod
subiectumest illud cuius passiones inquiruntur inscientia. Minor patet, quia iste
operationes que sunt gaudere et tristari etc. non sunt operationes anime, ymmo
5 totius coniuncti, ut dicit Philosophus primohuius incapitulode erroribus. Etiam
dicit quod simile est dicere animam gaudere vel tristari et dicere eam texere
vel edicare. Modo dicere eam texere est inconveniens. Ergo et intelligere est
inconveniens.
Ad illam questionem ego dico quod subiectum in hac scientia est corpus ani-
10 matum sub ratione anime, vel sub ratione qua animatum. Et ratio huius potest
esse duplex. Prima est illa quia: illud est hic subiectum cuius sunt operationes et
passiones hic inquisite; sed passiones hic inquisite sunt totius coniuncti; unde
intelligere est totius coniuncti. Et anima est illud quo principaliter ille opera-
tiones insunt toti coniuncto. Et ideo totum ratione anime est subiectum. Item
15 Philosophus dicit secundo Physicorum quod quicumque habet considerare for-
mamhabet considerare materiamusque adquidut est subiectumforme, sicut qui
considerat sanitatemconsiderat nervumut subiectumest sanitatis; modo anima
est forma perciens corpus; ergo considerantem de anima oportet considerare
de corpore ut est subiectumanime; ideo aggregatumex corpore et anima est hic
20 subiectum ratione anime.
Et conrmatur ex alio quia: quod est principium essendi alicuius est princi-
piumintelligendi eius; modo anima est principiumessendi totius coniuncti; ergo
est principium intelligendi. Et ideo totum est hic subiectum ratione anime. Et
propter hoc Philosophus in secundo huius diniens animam dinit eam per
25 corpus dicendo quod anima est actus corporis physici organici potentia vitam
habentis.
5 primo huius in capitulo de erroribus] Cf. Aristoteles, De anima I.1, 4031a1619 56 Etiam
dicit] Cf. Aristoteles, De anima I.4, 408b1113; AA 6:14 15 secundo Physicorum] Cf.
Aristoteles, Physica, II.2, 194a2227 24 secundo huius] Aristoteles, De anima II.1, 412a1922,
2728, b56; cf. AA 6:41
2 istius rationis hoc quod] patet quia V 5 primo huius in capitulo de erroribus] prohemio
huius et primo F 57 etiam dicit vel edicare] om. V 7 texere] vel edicare add.
V 78 ergo et intelligere est inconveniens] om. V 9 hac] ista V 12 sed passiones hic
inquisite] om. F | unde] ut V 13 est
2
] et V | est
2
] unde intelligere est totius coniuncti et anima
est add. F | illud] principaliter add. F 14 et] om. V | totum] coniunctumadd. V | est] hic add.
V 1516 formam habet considerare] om. F 17 considerat
2
] nec add. F | nervum] corpus V
| sanitatis] sanitati F 18 de] sup. lin. V 20 ratione anime] om. V 23 totum] coniunctumadd.
V 2526 physici organici potentia vitam habentis] organici etc. V
Tunc ad rationes.
Ad primam. Cum dicitur quod Philosophus dicit ystoriam de anima etc.,
verum est. Pro tanto dicit hoc, quia principale sub cuius ratione consideratur
totum coniunctum est anima. Per idem potest solvi dictum Philosophi in prin-
5 cipio libri De sensu.
Ad aliam. Cum dicitur illud est hic subiectum a quo iste liber intitulatur,
dico quod non oportet, quia aliquando liber intitulatur ab eciente, aliquando
a subiecto, et aliquando ab eo quod est formale in subiecto, sicut est in propo-
sito. Iste liber intitulatur ab anima, quia anima est formale ratione cuius corpus
10 162
ra
F animatum est hic | subiectum.
Ad aliam. Cumdicitur illud est hic subiectumcuius sunt passiones hic inqui-
site, concedo. Et cum dicitur quod iste sunt ipsius anime solum, falsum est. Imo
sunt totius coniuncti sicut subiecti, et hoc per animam, ita quod anima nonintel-
ligit vel sentit, sed totum compositum per animam.
15 Ad aliam. Cumdicitur illud sub cuius ratione omnia determinata hic conside-
rantur est hic subiectum, dico quod li sub cuius ratione potest dupliciter intel-
ligi. Vel subcuius ratione sicut subratione subiecti quodconsideratur inscientia,
vel sub ratione eius quod est formale in subiecto. Maior vera est in primo sensu et
non in secundo. Et ad minoremdicendumquod anima est illud sub cuius ratione
20 consideratur omnia hic, sicut sub ratione eius quod formale est in subiecto, quia
anima est illud quo corpus animatum hic consideratur. Et non est illud quod
consideratur sicut subiectum.
I.4. Utrum omnis scientia speculativa
sit de numero bonorum honorabilium
162
ra
F,
9
va
V
Consequenter queritur utrumomnis scientia speculativa sit de numerobonorum
honorabilium.
25 Arguitur quod non quia: sicut dicit Philosophus sexto Metaphysice versus nem
bonumet malumsunt inrebus, verumet falsumsunt inanima; modoscientia est
25 sexto Metaphysice versus nem] AA 1:153; Aristoteles, Metaphysica, VI.4, 1027b2527
2 etc.] om. F 6 hic] om. V 7 quia] quod F 8 est
2
] om. V 9 ab] de V 11 hic
1
] om. V
12 solum] om. V 15 aliam] animam scrips. F 1516 considerantur] consideratur V 16 li]
ubi F 1617 intelligi] accipi V 18 vel] sub cuius ratione sicut add. V | subiecto] modo add.
V | vera] om. V | est in] sub F 19 dicendum] dico V 20 consideratur] om. F | omnia] alia F
| eius] om. V 2021 quia anima est illud] suppl. P 21 illud] om. F 2122 quod consideratur
sicut subiectum] om. V
in anima; ergo non debet dici de numero bonorum, immo de numero verorum.
Item quod ordinatur ad malum non est de numero bonorum honorabilium;
modo aliqua scientia speculativa ordinatur ad malum, ut scientia sophistica ordi-
natur ad deceptionem; ergo etc.
5 Item quedam sunt scientie prohibite sicut nigromantia; ergo non omnis sci-
entia speculativa est de numero bonorum honorabilium.
Item quod ordinat hominem ad malum non est est bonum; modo scientia
est huiusmodi; ergo etc. Minor patet, quia sicut dicit Philosophus primo Pol-
litice sevissima est iniustitia habens arma, id est habens scientiam vel sapientiam
10 deducendo malitiam suam. Vult ergo quod scientia potest ordinari ad malum.
Etiam videmus quod isti qui habent scientiam lucrativam, sicut qui sciunt leges,
plura et maiora mala faciunt per scientiamsuamquamilli qui sunt ignari et igno-
rantes; quare etc.
Itemprobatio quod non omnis scientia sit de numero bonorumhonorabilium
15 quia: bonum utile non est bonum honorabile, quia illa ex opposito distinguun-
tur, ut patet primo Ethicorum; modo scientia est bonum utile, et maxime ista
scientia, ut dicit Philosophus in littera, est bonumutiledicit enimquod scien-
tia de anima utilis est ad omnem veritatem et maxime ad naturam; ergo scientia
speculativa non est bonum honorabile.
20 Item illud bonum quod est ordinatum ad aliud non est bonum honorabile;
modo omnes scientie speculative alie a mathematica ordinantur ad metaphysi-
cam; ergo nulla scientia speculativa alia a metaphysica est honorabilis, sed magis
laudabilis.
In oppositumest Philosophus, qui dicit bonorumhonorabiliumnotitiamoppi-
25 nantes etc.
Ad istam questionem ego dico duo. Primo quod omnis scientia est de numero
bonorum. Secundo dico quod omnes scientie speculative sunt de numero bono-
rum honorabilium.
89 primo Pollitice] AA 15:10; Aristoteles, Politica I.2, 1253a3133 16 primo Ethicorum]
Aristoteles, Ethica, II.3, 1104b3031 17 in littera] Aristoteles, De anima I.1, 402a57; cf.
AA 6:3 24 Philosophus, qui dicit] Aristoteles, De anima I.1, 402a12
3 ut] sicut V | scientia
2
] scientia om. V 4 deceptionem] decipiendum V 5 omnis] est F
56 scientia] om. V 7 modo] om. V 9 iniustitia] iustitia V 11 leges] loges(!) F 12 et
2
]
sive V 17 est bonum utile] om. V 18 naturam] animalium add. V 21 mathematica]
metaphysica V 22 speculativa] om. V | sed] ymmo V | magis] est add. V 2425 oppinantes]
comparantes V 26 ego] om. V 27 omnes] om. V
Primum declaratur sic quia: illud quod omnes homines naturaliter appetunt
est bonum; modo omnes homines naturaliter appetunt scire; ergo omnis scientia
est bona. Maior patet primo Ethicorum et tertio Topicorum. Minor patet primo
Metaphysice, ubi dicitur quod omnes homines natura scire desiderant. Item hoc
5 probatur specialiter de scientiis speculativis quia: perfectio uniuscuiusque est
summumbonum; modo scientie speculative sunt perfectio intellectus; ergo sunt
eius bonum.
Secundum declaratur, scilicet quod scientie speculative sint bonum honora-
bile, quia: quod queritur propter se et non propter aliud est bonum honora-
10 bile; modo scientie speculative queruntur propter se, non propter alterum; quare
etc. Maior patet per dinitionem boni honorabilis et boni laudabilis. Unde
bonumlaudabile est quod queritur propter aliud, sicut scientie lucrative ut scien-
tia medicinalis et consimiles, bonumautemhonorabile est quodqueritur propter
se, sicut satis potest haberi ex primo Ethicorum; modo scientie speculative que-
15 runtur propter se, quia queruntur propter fugamignorantie; ergosunt de numero
bonorum honorabilium.
162
rb
F Et tu dices: quare tunc philosophi non honorantur? Dico quod secundumrei
veritatem ipsi debent honorari. Unde Tullius dicit libello De senectute philoso-
phie nomen est honor condignus: numquam satis laudari poterit nomen phi-
20 losophye. Et Seneca dicit philosophus apud pessimos est honorandus. Sed forte
causa est quare non honorantur, quia homines non addiscunt nisi ad divitias et
bona extrinseca, non tamen addiscunt ad bona anime.
Tunc ad rationes.
Ad primam. Cumdicitur bonumet malumsunt inrebus, causa istius proposi-
25 tionis est quia bonumet malumdicuntur ut terminant appetitum; modo appeti-
tus non movetur ad illud quod habet in se, sed ad illud quod est extra se, sicut
ad emptionemrei extra; et ideo dicitur quod bonumet malum, que sunt termini
3 primo Ethicorum] AA 12:1; Aristoteles, Ethica, I.1, 1094a13 | tertio Topicorum] AA 36:38;
Aristoteles, Topica III.1, 116a1920 34 primo Metaphysice] AA 1:1, Aristoteles, Metaphysica
I.1, 980a21 14 primo Ethicorum] Aristoteles, Ethica I.6, 1096b1316 18 libello De senectute]
Cf. Cicero, De senectute, I.2 20 Seneca dicit] Cf. Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, lib. II,
ep. XIV.11
1 quia] quod V 4 quod] om. V 6 summum] suum V 8 scilicet] om. V | sint] sunt
V 9 aliud] alterum V 1213 scientia medicinalis] scientie medicinales V 13 est] om. V
14 speculative] om. V 18 tullius] om. V | libello] in libro V 19 nomen
1
] non V 20 et]
etiamV | philosophus] philosophis V | honorandus] honor V 21 addiscunt] advertunt V | et]
ad add. V 22 extrinseca] exteriora V | tamen] enim V | addiscunt] advertunt V 25 est] ista
add. V | terminant] terminat V 27 termini] terminus V
9
vb
V appetitus, sunt in re. Sed verumet falsumsunt | in anima, quia sunt in conformi-
tate intellectus ad rem vel disconformitate. Et quia illa conformitas vel discon-
formitas est in intellectu, ideo dicitur quod verum et falsum sunt in intellectu.
Quando ergo dicitur quod bonum et malum sunt in rebus, concedatur. Et cum
5 dicitur scientia est in anima, dico quod anima potest considerari dupliciter, vel
ut est cognoscens et conformis rei, vel ut est quedam forma naturalis nata per-
ci scientiis. Modo verumet falsumsunt in anima ut est potentia cogitativa. Sed
ut est quedam res et quedam forma naturalis, scientia est bonum anime ut est
perfectio eius. Et ignorantia est malum similiter eius.
10 Ad aliam. Cum dicitur quod ordinatur ad malum etc., verum est si per se
ordinetur ad malum. Et cum dicitur quedam scientie sunt huiusmodi, sicut so-
phistica addecipiendum, dico quodnonordinatur per se addecipiendum, ymmo
ad hoc ordinatur ut aliquis sibi caveat a deceptione. Si autem aliquis decipiat
alterum per sophisticam, hoc est per accidens. Et cum dicitur nigromantie sunt
15 prohibite, credo quod ille non sunt scientie, quia non habent aliquem certum
modum procedendi, ut apparet illis qui viderunt. Vel potest dici sicut Alber-
tus dicit in quodam tractatu quod, licet iste scientie possint ordinari ad malum,
tamen cognitio ipsarumnon est mala si quis non applicaret ipsas ad malumopus.
Ad aliam. Cum dicitur quod ordinat hominem ad malum etc., verum est si
20 per se hoc faciat. Et cumdicitur scientia est huiusmodi, dico quod nonest verum
per se. Sed si ita sit, hoc est per accidens. Et cum dicitur sevissima est iniustitia
habens arma, dico quod hoc est per accidens, nam habens appetitum perversum
regulat et ordinat scientiam suam ad malum. Scientia tamen per se ordinatur ad
bonum.
25 Ad aliam. Cum dicitur bonum utile non est honorabile, dico quod bonum
utile potest intelligi dupliciter: vel quod est solum ad alterum ordinatum, ita
quod numquam propter se quereretur sicut dieta, vel sicut potio amara. Et tale
bonumutile non est bonumhonorabile, ymmo ex opposito distinguuntur. Aliud
est bonum utile quod, cum hoc quod queritur propter aliud, queritur etiam
30 propter se. Et tale bene potest esse honorabile. Modo scientia de anima est huius-
modi, quia cum hoc quod est utilis ad alias scientias, etiam propter se queritur.
17 in quodam tractatu] Locus non inventus
2 vel
1
] eius add. V | et] om. F 3 intellectu
1
] principaliter add. V 4 quod] om. V | sunt in
rebus] etc. V | concedatur] conceditur V 45 et cum dicitur] om. F 1011 ad aliam cum
dicitur] om. V 14 cum dicitur] tamen V | nigromantie] nigno
e
scrips. F nigromantia V | sunt]
sint V 15 sunt] sint V 18 ipsarum] istarumV | ipsas] om. V 21 est
2
] rei add. V | iniustitia]
iustitia V 25 est] bonum add. V | quod] verum sit add. V 26 utile] om. V 27 dieta] ? F
29 quod
2
] sup. lin. V 31 est] om. V
Ad aliam. Cum dicitur bonum quod est ordinatum ad aliud non est honora-
bile, verum est si sit ordinatum ad aliud tamquam propter operationem, ymmo
illud est laudabile. Sed quod est ordinatumad alterumtamquamad scire et quod
etiam propter se acquiritur, tale est bonum honorabile. Modo tales sunt scientie
5 speculative alie a metaphysica.
I.5. Utrum scientia de anima sit de numero dicillimorum
162
rb
F,
9
vb
V
Consequenter est questio utrumscientia de anima sit de numero dicillimorum.
Arguitur quod non quia: illa scientia que certiori modo procedit non est de
numero dicilimorum; modo scientia de anima certiori modo procedit aliis
scientiis, ut dicit Philosophus in littera; quare etc.
10 162
va
Item: illa scientia est facillima, non dicillima, | in qua cognoscibile est coni-
unctum cognoscenti; sed in illa scientia de anima cognoscibile est coniunctum
cognoscenti; ergo etc. Maior patet, quia facile est cognoscenti cognoscere quod
est sibi propinquum vel coniunctum. Minor patet, quia cognoscens ibi est ipsa
anima, etiam cognoscibile ibi est ipsa anima; modo idem est sibi ipsi maxime
15 coniunctum; quare etc.
Item: illa scientia non est dicillima que procedit ex eis que experimur in
nobis; sed scientia de anima ex talibus procedit; quare etc. Maior de se patet.
Minor etiampatet, quia inscientia de anima procedimus ex operationibus anime.
Illas autemoperationes anime quilibet experitur, sicut quod augmentatur, nutri-
20 tur et sentit.
Item: metaphysica, saltemquantumad duodecimumlibrum, est longe dici-
lior quamista scientia de anima, quia considerat totaliter abstracta a materia, illa
autemconsiderat coniuncta in esse cumsensibilibus; modo illa scientia que con-
siderat omninoabstracta a sensibilibus est dicilior illa que considerat coniuncta
25 cum sensibilibus; ergo illa scientia de anima non est dicillima.
9 in littera] Cf. Aristoteles, De anima I.1, 402a15
23 propter operationem alterum tamquam] om. (hom.) V 3 scire] scientie V | et] om.
V 4 propter] per V 6 est questio] queritur V | sit] sunt V 78 arguitur quod
numero dicilimorum] om. (hom.) V 10 facillima] et add. V 1112 sed in coniunctum
cognoscenti] om. (hom.) V 12 cognoscenti] intelligenti V 13 propinquum vel] om. V | ibi]
om. V 14 ibi] om. V | ipsi] om. V 18 etiam patet] apparet V | procedimus] proceditur
V 21 quantum] om. V | librum] saltem add. F om. V 2122 est longe dicilior quam] est
dicilliorum V 24 considerat] similiter add. V 25 cum] om. V | de anima] est(!) V
In oppositum est Philosophus, qui dicit quod illa scientia est de numero dicil-
limorum.
Dicendum quod illa scientia de anima inter alias omnes scientias naturales est
de numero dicillimorum, quia illa scientia est de numero dicillimorum que
5 habet dicultatem magnam tam ex parte cognoscentis quam ex parte cognosci-
bilis; modo anima habet dicultatem tam ex parte cognoscentis quam ex parte
cognoscibilis; ergo scientia de anima inter scientias naturales est de numero di-
cillimorum. Maior patet, quia omnis dicultas scientie procedit ex parte intel-
ligibilis vel ex parte intelligentis. Minor declaratur. Primo quod sit dicilllima
10 ex parte intelligibilis, saltem quantum ad animam intellectivam, quia: illa est in
potentia adomnia intelligibilia et ante suumintelligere nichil est actueorumque
sunt, sed solum possibilis est vocatus, ut dicitur tertio huius; modo omne quod
intelligit, intelligit ut ens actu; cum ergo intellectus non sit ens actu, immo sola
potentia, ergo ex parte intelligibilis, quod est ipse intellectus, est dicultas in illa
15 scientia.
Et si dicas quod eque dicile est intelligere materiam primam, de qua deter-
minatur in libro Physicorum, sicut intellectum possibilem, quia sicut intellectus
potentialis(!) est in potentia ad omnia intelligibilia, ita etiam materia prima est
in potentia ad omnes formas naturales, et sic saltem primus liber Physicorum, in
20 quo determinatur de materia prima, sit eque dicilis sicut liber De anima, ideo
ad istud dico quod non est verum, quia, licet materia prima sit ens in potentia ad
omnes formas naturales, potest cognosci ex transmutatione formarum natural-
ium circa ipsammateriam. Et quia, sicut dicit Commentator primo Physicorum,
transmutatio apparet ad sensum immediate, ideo ex ipsa transmutatione potest
25 cognosci materia prima. Sed operationes intellectus possibilis et cognitiones que
sunt circa ipsumnon apparent ad sensum, neque eius substantia. Et ideo dicil-
ior est cognitio de intellectu possibili quam de materia prima.
1 Philosophus, qui dicit] Aristoteles, De anima, I.1, 402a1011 12 tertio huius] Aristoteles,
De anima III.4, 429a2124 17 in libro Physicorum] E.g. Aristoteles, Physica, I.9, 192a2534
23 primo Physicorum] Locus non inventus
3 omnes] om. V 6 habet] om. V | dicultatem] dim
tem
scrips. F 8 scientie] anime
V vel add. V 910 vel ex parte intelligibilis] om. (hom.) F 12 omne] anime(!) V
13 intelligit
1
] intelligitur V | intelligit
2
] intelligitur V 16 est] om. V 1617 determinatur]
dicitur V 17 in libro] primo V 1719 sicut intellectum liber Physicorum] om. (hom.)
F 20 sit] erit V | ideo] om. V 21 istud] hoc V 22 ex] parte temporis mutatione ex add. F
24 transmutatio] temporis mutatio scrips. F | ipsa] ista V | transmutatione] temporis mutatione
scrips. F 26 ipsum] ipsam F 27 quam] quod V
Etiam in illa scientia est dicultas ex parte cognoscentis, quia omne quod
cognoscimus, cognoscimus ex sensatis et ymaginatis, sicut apparet ex secundo
huius et tertio; modo anima intellectiva non cadit sub sensu vel ymaginatione;
ergo anima ex parte cognoscentis est dicilis ad cognoscendum.
5 Et conrmatur et in idem redit quia: illud quod inter omnes res naturales
remotius est a sensu, dicillimum est ad cognoscendum ex parte cognoscen-
tis; modo anima intellectiva inter formas naturales remotior est a sensu, quia
est quedam forma media inter substantias separatas et immateriales et substan-
tias sensibiles et materialesest enim ultima forma ad quam consideratio natu-
10 ralis se extendit; ergo anima intellectiva dicilis est ad cognoscendum ex parte
cognoscentis. Sed anima vegetativa et sensitiva non sunt ita diciles ad cogno-
scendum, quia unusquisque experitur se nutriri et augmentari et sentire. Itemad
sensum apparent operationes earum, scilicet nutrire et sentire.
Tunc ad rationes.
15 Cum dicitur illa scientia que certiori modo procedit etc., potest negari, quia
162
vb
F alia scientia potest esse | dicilis quantum ad eius acquisitionem et tamen illa
acquisita potest esse certus modus procedendi in ea. Vel potest concedi: eo modo
quo est certissima nonest dicillima. Et cumdicitur Philosophus dicit quodista
10
ra
V scientia est certissima, dico quod duplex est modus procedendi | in illa scientia.
20 Unus est modus procedendi qui est a priori procedendo a subiecto ad eius opera-
tiones. Et alia investigatio est a posteriori ex operationibus investigando animam
sive subiectum anime. Et quantum ad istum modum intelligit quod certo modo
procedit, et sic non est dicillima. Sed quantum ad primum processum non est
certa, et quantumad illumest dicillima. Vel potest dici quod scientia de anima
25 certiori modo procedit, quia ex eis que experimur in nobis procedit, et sic est
facilis. Et quantum ad hoc quod inquirimus et investigamus modum secundum
quem illa que experimur in nobis unt ab anima, scientia de anima est dicilis.
Ad aliam. Cum dicitur illa scientia est facillima in qua cognoscibile est coni-
unctum cognoscenti, dico quod cognoscibile esse coniunctum cognoscenti
23 ex secundo huius et tertio] Aristoteles, De anima III.8, 432a89
1 etiam] et V | scientia] om. V | cognoscentis] quia omne quod cognoscentis add. F 3 et] ex
add. V 6 dicillimum] dicilius V 9 consideratio] cosei
o
scrips. F 11 cognoscentis]
cogscentis scrips. F | ita] ista V 12 et sentire] om. F 13 sentire] etc. add. V 15 cum dicitur]
om. F | negari] ista add. V | quia] aliqua add. V 16 scientia] om. F 17 acquisita] acquisitio V
19 est
1
] om. V 20 subiecto] substantia anime V 22 subiectum] substantiam V | modum]
processum V 23 primum] alium V 26 et
1
] sed V | inquirimus] querimus V 27 quem]
quantum scrips. F 29 cognoscibile] intelligibile V
potest dupliciter intelligi: vel secundum proportionem que requiritur ad hoc
quod aliquid cognoscatur, vel quia est coniunctum sibi secundum esse, non
tamen secundum talem proportionem que requiritur ad hoc quod aliquid intel-
ligatur. Modo si cognoscibile cognoscenti primo modo sit coniunctum, scilicet
5 secundum proportionem requisitam ad hoc quod intelligatur, tunc verum est
quod tale sit facillimum ad cognoscendum. Tamen si sit coniunctum sibi secun-
dum esse, et non secundum talem proportionem, non oportet. Et cum dici-
tur quod cognoscibile in illa scientia est coniunctum cognoscenti, verum est
secundum esse. Tamen secundum proportionem que requiritur ad hoc quod
10 cognoscatur non est sibi coniunctum, quia est in potentia quantum ad intellec-
tumpossibilemet omne quodintelligitur oportet esse ens actu. Et ideononest ibi
proportio que requiritur ad intelligibile et intelligens, quia illa proportio debet
esse talis quod intelligibile sit in actu tale quale intelligens est in potentia.
Ad aliam. Cumdicitur illa scientia non est dicillima que procedit ex eis que
15 experimur in nobis, verum est quantum ad istud. Et cum dicitur ista scientia
est huiusmodi, verum est procedendo ex operationibus ad subiectum anime et
etiam quantum ad operationes anime vegetative et sensitive. Operationes enim
istarumexperimur in nobis. Sed quantumad operationes anime intellective non
est verum. Et ideo quantum ad hoc est dicillima.
20 Ad aliam. Cumdicitur quod scientia de duodecimo Metaphysice est dicilior,
verum est. Neque Philosophus dicit quod illa scientia est dicillima, sed dicit
quod est de numero dicillimorum. Etiamintelligit quod est de numero dicil-
limorum inter scientias naturales.
I.6. Utrum universale at ab intellectu
vel sit preter operationem intellectus
162
vb
F,
10
ra
V
Consequenter, quia Commentator dicit super illampartemuniversale aut nichil
25 est aut posterius est quod intellectus est qui facit universalitatem in rebus, ideo
queritur utrumuniversale at ab intellectu vel sit preter operationemintellectus.
2 quia] quod V 5 quod] ut aliquid V | tunc] in marg. F 910 tamen secundum sibi
coniunctum] om. V 10 quia] quod V 11 omne] esse scrips. F | oportet] non debet esse in
potentia et debet V 12 que requiritur ad] inter V 13 quale] qualis V | intelligens] intellectus
V 14 scientia] est add. V 16 subiectum] substantiam V 1617 et etiam quantum ad
operationes anime] om. V 17 enim] omnium F 19 est
2
] erit V 20 de duodecimo]
duodecimi V | dicilior] dicillimorum V 21 ut] ut V | scientia] om. V 24 Consequenter]
dictis add. F | partem] animal add. V 25 est
3
] om. V 26 queritur] queratur V | ab intellectu]
ad intellectum V
Arguitur quod sit preter operationem intellectus quia: dinibile est univer-
sale; sed aliquid est dinibile preter operationem intellectus; ergo etc. Maior
patet, quia singulariumnon est dinitio, ut dicitur septimo Metaphysice. Minor
declaratur quia: aliquid est dinibile per ea que insunt sibi essentialiter et non
5 secundum accidentia; sed esse intellectum est esse accidentale rei et esse verum
extra animam est essentiale; ergo preter esse intellectum est res dinibilis.
Item obiectum cuiuslibet potentie precedit potentiam cuius est obiectum;
sed universale est obiectum intellectus; ergo precedit intellectum et eius ope-
rationem. Maior patet, quia obiecta prima sunt potentiis, ut patet secundo De
10 anima. Minor patet, quia quod quidest est obiectumintellectus; sed quod quid
est est universale; ergo etc.
Itemsi universale esset per operationemintellectus, hoc esset per operationem
intellectus agentis vel possibilis. Non per operationempossibilis, quia intellectus
possibilis secundum quod huiusmodi est in potentia passiva ad omnia intelligi-
15 bilia; sed tale non est actu, quia omne agens agit secundum quod ens actu; ergo
163
ra
F etc. Item non habet esse per operationem agentis, quia universale | est secunda
intentio, que presupponit primamintellectionemsive intentionem; sed intellec-
tus agens non agit nisi quantum ad primam intellectionem abstrahendo a fan-
tasmatibus. Et postquam intellectio prima est in intellectu, super illam non se
20 extendit ultra operatio intellectus agentis ad hoc quod at secunda intellectio
sive secunda intentio; ergo per operationem intellectus agentis non habet esse
universale.
Item universale est quod natum est esse in pluribus; sed res reperibilis est in
pluribus sine intellectu, sicut asinus vel equus; ideo etc.
25 In oppositum est Commentator, qui dicit quod intellectus facit universalitatem
in rebus.
3 septimo Metaphysice] AA 1:182; Aristoteles, Metaphysica VII.15, 1039b271040a5 910 se-
cundo De anima] Forsan Aristoteles, De anima II.4, 415a1822 25 Commentator, qui dicit]
Averroes, Commentarium Magnum in Aristotelis De Anima Libros, 12
2526
1 dinibile] dicile F 2 dinibile] dicultate F 4 quia] quod V 5 esse
1
] etiam
V 6 preter] potest F 7 precedit] procedit V 8 precedit] procedit V 9 obiecta] ab
a
scrips. V | patet
2
] in add. V 10 intellectus] om. F 12 hoc] aut V 13 intellectus
1
] om. V
15 actu
1
] actum F | agit] om. V | quod] huiusmodi add. V | ens] est add. V 16 quia] quod
V 18 quantum] tantum V 20 operatio] operationem FV | intellectus] om. V | intellectio]
intentio V 21 intentio] intellectio V 23 quod] quid F | reperibilis] reperibiles V 24 sine]
in add. F 25 universalitatem] utilitatem V
Ad solutionem istius questionis primo videndum est quid signicetur nomine
prime intentionis et secunde, quia universale potest accipi et pro prima inten-
tione et pro secunda. Et primo ad hoc videndum est quid signicetur nomine
intentionis in communi.
5 Unde notandum est quod intentio est illud quo intellectus tendit ad aliud,
et hec est cognitio in ipso intellectu existens. Et hoc est manifestum secundum
interpretationem, quia intentio est in aliud tentio. Sed prima intellectio rei qua
intelligitur primo ex proprio suo fantasmate est prima intentio inabstracto, et res
sic intellecta dicitur prima intentio in concreto, sicut cognitio hominis vel asini
10 que sumitur ex proprio suo fantasmate dicitur prima intentio in abstracto, et res
iste sic intellecte dicuntur intentio prima in concreto.
Secunda intentio est secunda rei cognitio que non sumitur a modo essendi
proprio vel fantasmate proprio rei, sed est quedamsecunda cognitio rei respectu
alterius et sumitur ex aliquo modo essendi communi corespectivo, sicut esse
15 universale vel universalitas. Unde universalitas est cognitio vel ratio cognoscendi
remut nata est esse in pluribus, et universale in concreto est esse cognitumrei ut
est in pluribus.
Et similiter in complexis, sicut homo currit est quoddam complexum secun-
dum intellectum. Hoc autem complexum potest intelligi vel ratione unionis
20 subiecti et predicati secundum esse intellectum primum quo t. Et hec cogni-
tio est ut prima intentio in abstracto, et hoc sic cognitum est prima intentio in
concreto. Sed hoc idem cognitum, vel ut dubitatur de inherentia predicati cum
subiecto, vel ut ponitur pro alio et sic de aliis, dicitur questio vel propositio, que
sunt nomina secundarumintentionumconcretarum. Set ille cognitiones quibus
25 cognoscitur tale complexum ut pro alio positum dicuntur secunde intentiones
in abstracto in talibus. Et simili modo est in consimilibus. Sed de hoc alibi super
logicam plenius est discussum.
Tunc ad questionem est dicendum quod quia universale est nomen intentio-
nis concrete, ideo potest accipi vel pro prima intentione concreta vel secunda. Si
30 sumatur primo modo, tunc dicendumquod quantumad illud quod materiale est
in signicato suo non est ab intellectu, quia res sive quod quid est rei que intel-
ligitur non est ab intellectu; sed illud quod est materiale in signicato concreti
1 signicetur] signicatur V 3 pro] om. V | signicetur] signicatur V 5 est
1
] om. V | tendit
ad] cumdicit in V 78 sed prima prima intentio] om. (hom.) V 8 intelligitur] intelligendum
F 9 vel] et V 10 suo] sui V 12 secunda
1
] autem add. V | est] om. V 14 sumitur ex]
ab V | communi] om. V | corespectivo] respectivo V 15 universalitas
1
] est cognitio add. F
16 universale in] universalium V | est
2
] om. V 18 currit] cum est F 21 ut] ipsa V 22 sed]
secundumF 23 ut ponitur] prout posita V 24 quibus] qua V 25 positum] et sic de aliis add.
V 26 in
3
] om. V 28 quia] om. V 29 vel
2
] pro add. V 30 tunc dicendum quod] dicendum
quod tunc quod F
universalis primo modo sumpti est quod quid est rei sive natura, quia intellectio
quecumque denominative predicatur de obiecto suo et ipsum concernit in con-
creto, sicut album concernit suum subiectum et ipsum denominat; ergo quod
materiale est in signicato universalis primo modo dicti non est ab intellectu
5 aliquo. Si autem sumatur quantum ad illud quod est formale ibi, quod est ipsa
prima intellectiorei qua res dicitur intellecta et intellectus intelligens, tunc dicen-
dum quod non t eective ab intellectu possibili sed agente. Quod non a possi-
bili probatur quia: intellectus possibilis est in pura potentia respectu intellectio-
nis saltem quantum ad intellectionem primam; sed quod est in pura potentia
10 respectu alterius non est causa eectiva eius, sed solum potest esse causa suscep-
tiva; ideo etc. Sed tamen eective est ab intellectu agente vel ab anima mediante
intellectu agente, quia Philosophus dicit quod sicut intellectus possibilis est in
potentia eri omnia intelligibilia, scilicet quantum ad cognitionem rerum intel-
ligibilium, sic intellectus agens est potens omnia intelligibilia potentia intellecta
15 10
rb
V facere actu intellecta. Et sic omnis prima intellectio que recipitur in | intellectu
possibili eective t ab intellectu agente una cum fantasmatibus. Sed per quem
modum hoc t inferius patebit.
Si autem sumatur universale pro secunda intentione in concreto, eodem
modo dicendum quod quantum ad illud quod est ibi materiale non est ab intel-
20 lectu, quia sicut prima intellectio denominat rem que intelligitur primo intel-
163
rb
F lectu, sic | secunda intellectio sive secunda intentio denominat remipsamsecun-
dumquod secundario intelligitur. Sicut enimhec est vera homo absolute intelli-
gitur, sic hec est vera: homo est aliquid intellectum in pluribus. Sed tale esse
intellectum ut in pluribus est quod signicatur nomine universalis; sed res illa
25 que est sic intellecta potest esse sine operatione intellectus; ergo universale
sumptum prore que signicatur materialiter nomine universalis potest esse sine
operatione intellectus.
Tamen notandum est quod intentio universalis potest attribui rei que habet
esse solumin intellectu et potest illamremconcernere et de illa concretive predi-
30 cari. Et tunc obiectum suum, quod materialiter importatur nomine universalis,
vel posset importari, non esset sine operatione intellectus. Sed tale obiectumnon
est quod primo concernit intentio universalis, quia esse in pluribus, quod est
1 quod quid] quicquid F 2 obiecto] abo scrips. V 5 ibi] illud V 6 prima] propria
F | intellectio] intentio sive intellectio V | et] intentio add. V | intelligens] om. V 8 possibilis
est] inv. V 89 intellectionis] intellectivum V 10 alterius] alicuius V 11 tamen] idem
add. F cum V | anima] alia V 12 intellectu] om. V 13 intelligibilia] om. V | scilicet] sed V
15 intellecta] intellectu V | prima] potentia V 17 inferius] quod add. F 1920 intellectu]
possibili add. F 20 intellectio] rei add. V 2021 intellectu] intellectu(?) V 23 sic hec est
vera] om. V 30 importatur] importaretur V 32 est
2
] om. V
modus essendi ex quo sumitur universale, non est reperibile primo in eis que
sunt in intellectu, sed in eis que sunt extra animam, licet unitas rei in pluribus
sit secundum intellectum.
Sed diceret aliquis quod obiectum quod concernit intentio secunda univer-
5 salis est res primo intellecta et non res secundumse; sed res primo intellecta non
est sine operatione intellectus; ergo quod materiale est in signicato universalis
ut est secunda intentio non est sine intellectu.
Ad hoc dicendum quod rem primo intellectam esse obiectum secunde inten-
tionis potest intelligi dupliciter: vel quod aggregatumex re et prima intellectione
10 rei sit obiectum eius. Et hoc non est verum, quia tunc ista non esset vera homo
est species vel animal est genus, quia homo ut signicatur et animal non signi-
cant hominemintellectumet animal intellectum, sed signicant veramnaturam
hominis et animalis. Sed species et genus si respicerent aggregatumex re et inten-
tione prima pro obiecto, de tali aggregato denominative predicarentur et veri-
15 carentur. Ergo tunc de homine et animali et sic de consimilibus, que talia congre-
gata non signicant, sed naturam rei secundum se non possent intentiones iste
concrete predicari. Itemtunc essent eiusdemrei due intellectiones simul in intel-
lectu, quia res primo intellecta intelligeretur secunda intellectione et sic simul
esset intellectio prima rei in actu in intellectu et secunda intellectio eiusdem rei.
20 Aliomodopotest intelligi remprimointellectamesse obiectumsecunde inten-
tionis, quia res que primo secundum se intelligitur et absolute postea intelligi-
tur intellectu respectivo, sicut primo intelligitur homo vel animal secundum se
et postea intelligitur sive intelligibilis est ut est in pluribus; modo intellectus rei
secundumse est prior quamintellectus eius ut est in pluribus, qui est respectivus
25 intellectus. Et sic concedo quod obiectum secunde intentionis est res intellecta
primo intellectu, idest res que prius secundumse intelligitur et postea intelligitur
secunda intellectione respectiva. Et sic prima intentio non est obiectum neque
pars obiecti respectu intentionis secunde, licet presupponat remesse prius intel-
lectam secundum se, sicut respectivum presupponit absolutum. Sed res ratione
30 alicuius modi essendi communis et respectivi existentis in ea est obiectum eius.
Si autemsumatur intentio universalis concreta ratione formalis quodest insig-
nicato suo, tunc adhuc dico quod non t ab intellectu possibili, sed ab agente et
2 licet] sed V 4 diceret] dicet V 11 vel] et V 1112 signicant] signicat F
1314 intentione] intellectione V 14 obiecto] biecto scrips. V | predicarentur] predicaretur
F om. V 1415 vericarentur] vericaretur F 1516 ergo tunc talia congregata] om. V
16 sed] secundum V 18 intellectione] intentione V 22 respectivo] respective V | vel] et
V 23 intellectus] intentio V 24 est
2
] om. V | est
3
] intentio add. V 25 intellectus] om. V
26 postea] post V 27 intentio] intellectio V 29 respectivum] respectum V | ratione] om. V
30 et] etiam V 31 ratione] om. V | in] eo add. F
obiecto ratione modi essendi ex quo sumitur talis intentio. Cuius ratio est quia:
intellectus possibilis est in potentia passiva respectu intellectionis secunde sicut
respectu prime; sed quod est in potentia passiva respectu alicuius non est eec-
tivum eius, ut prius declaratum est; ergo etc. Maior patet, quia omne intelligere
5 est pati ab intelligibili quod est obiectum illius intellectionis, ut patet in tertio
De anima. Minor patet de se. Sequitur ergo quod intellectus possibilis non est
eectivus secunde intellectionis rei. Sed talis intellectio est secunda intentio, ut
prius visum est. Ideo etc. Sed quod intentio universalis in abstracto vel ratione
eius quod formale est in signicato intentionis universalis in concreto causaretur
10 ab intellectu agente et obiecto ratione modi essendi correspondentis illi inten-
tioni in re sive in obiecto probatur quia: universale quantum ad rationem for-
malem suam est intellectio rei ut est in pluribus; sed omnis intellectio que est
in intellectu possibili sive in anima mediante possibili eective est ab obiecto et
intellectu agente; ergo etc. Maior patet ex dictis, quia universale signicat ali-
15 quid intellectum ut in pluribus. Minor similiter patet, quia omnis intellectio est
163
va
F ab obiecto eective, quia ab obiecto sumit de|terminatamspeciem. Itemeective
est ab intellectu agente saltem respectu eorum que primo intelliguntur, quia ab
eo habet esse abstractum; sed intellectio eorum que secundario intelliguntur ex
intellectione aliorum habet esse ab intellectu agente mediate, scilicet mediante
20 intellectione illorum ex quorum intellectione intelliguntur.
Item si ponatur quod intentio universalis sit quantum ad suum formale intel-
lectio rei cum respectu ad plura superaddito, ita quod intentio prima et secunda
nonsunt due intellectiones seduna intellectio sumpta secundumse et inrespectu
ad plura, sicut aliqui dicunt, adhuc magis patet quod t ab intellectu agente et
25 obiecto, quia non est dubium quin prima intentio rei sit ab intellectu agente et
obiecto; ergocumsecunda intentionondierat a prima nisi per respectumsuper-
additum, erit similiter ab intellectu agente.
Itemsi ponatur quod intentio universalis sit prima intellectio secundumquod
ad rem primo intellectam sequitur aptitudo essendi in pluribus, adhuc patet
30 quod est ab intellectu agente et obiecto, quia, ut dictum est, prima intellectio
est eective ab obiecto et intellectu agente.
23 intellectionis secunde passiva respectu] om. (hom.) V 3 alicuius] alterius V 5 pati]
nullumadd. F | in] ex V 7 intellectionis] intentionis V | intentio] om. V 10 correspondentis]
correspondente V 1011 intentioni] intellectioni V 12 intellectio
1
] intellecta V 1213 rei
ut inintellectu] om. (hom.) V 14 dictis] predictis V | quia] quod V 15 intellectum] intelligi
F | quia] quod V 16 eective
1
] om. F | sumit determinatam] fuit declarata V 19 ab] sup. lin.
F 2122 intellectio] prima add. V 24 t] unt F 2526 quia non et obiecto] om. (hom.)
V 27 erit] et V 31 ab] ex V
Si autem sumatur universale sicut solet aliquando accipi, vel pro quiditate
et natura rei secundum se, quod est universale in potentia, vel pro quiditate
ut sibi applicari sive attribui potest intentio universalis, sic non habet esse ab
intellectu, quia intellectus non est causa rei existentis extra animam. Sed quiditas
5 et natura rei cui attribuibilis est intentio universalis primo est res vera extra
animam, quia, ut dictumest, non attribuitur rei ut intellecta est, sed rei existenti
extra, quia res extra animamhabet modumessendi sibi correspondentem, scilicet
esse in pluribus suppositis. Dato enim quod intellectus non esset, asinus esset
pluricatus per diversa supposita. Ergo si sumatur illo modo, universale non est
10 ab intellectu.
Sed adhuc circa dicta notandumest quod intentiones, cumsint quedamintel-
lectiones, vel quedam intellecta in concreto sumpta, predicantur de re obiecta
denominative, nonquia sint inobiectis sicut insubiecto, sicut dicitur homoalbus
ab albedine in ipso existente formaliter, sed quia sunt in eis sicut in obiecto et
15 hoc est esse in aliquo movente vel eciente respectu earum. Et ideo sicut dici-
tur Sortes est percutiens percussione que est in passo, et similiter color videtur
visione que est in oculo (quia color ecit visionem in oculo), et similiter sci-
bile scitur scientia que est in anima, sic intentiones concrete que quantum ad
suum esse formale quod est intellectio sunt in anima, denominative predicantur
20 de obiectis earum, quamvis non sint in eis sicut in subiecto. Unde sicut ista est
10
va
V vera | lapis intelligitur intellectione que est in anima, sic illa homo est species
et sic de aliis, quia esse genus et species et sic de aliis intentionibus secundis sunt
quedam intellectiones, vel quedam esse intellecta. Et ideo predicantur denomi-
native de obiectis suis.
25 Ad rationes.
Ad primam. Cumdicitur dinibile est universale, verumest accipiendo uni-
versale pro quiditate rei cui potest attribui ratio universalis. Sed accipiendo uni-
versale pro intentione secunda non est verum quod omne dinibile sit univer-
sale isto modo. Item licet dinibile sit universale sumptum pro re primo intel-
30 lecta, tamen dinitio non debetur sibi neque datur ei pro illo esse intellecto, sed
pro esse suo quiditativo et per sua principia essentialia, que sunt extra animam.
Et quandodicitur inminori aliquidest dinibile preter operationemintellectus
3 sive] om. F 5 intentio] intellectus V | universalis] vel V | est
2
] cum F 6 quia] om. F
12 sumpta] sumpte V 13 obiectis] obiecto F | homo] est add. V 15 eciente] eective
F 17 quia color in oculo] om. (hom.) F 18 sic] sicut V 19 est] om. V | sunt] sive V
21 intelligitur] intellectus F | sic] sicut V 22 genus et] om. V | species] esse add. V 26 cum]
quando V 27 potest] ponit F | ratio] ideo V 2829 sit universale] sit universale add. V
32 intellectus] intelligendi V
etc., dicendumquod dinitio non esset rei nisi esset intellectus diniens, neque
res est dinibilis nisi in habitudine ad intellectumdinientem. Sed tamen non
propter hoc datur ab intellectu dinitio rei pro esse intellecto, sed pro esse vero
quod habet extra. Unde diert dicere rem diniri vel esse dinibilem sub ali-
5 qua ratione intelligendi acceptam, vel sub aliquo esse intellecto, et rem diniri
vel esse dinibilemproesse intellecto, quia primumdictumest verum, sedsecun-
dumfalsumest. Et ideo dinitio que datur de re accepta sub aliqua ratione intel-
ligendi nonest sine intellectu. Tamennondatur dinitioabintellecturei proillo
esse intellecto, sed pro suo esse quiditativo et essentiali pro sua realia principia.
10 Ad aliam. Quando dicitur obiectumpotentie precedit potentiam etc., verum
163
vb
F est secundum se et absolute | acceptum. Sed obiectum ut actu obicitur sive ut
actu immutat potentiam simul est cum potentia, quia agens in actu et passum
simul sunt. Et quando dicitur in minori quod universale est obiectumintellectus,
verumest accipiendo universale pro quod quid est rei cui potest ratio universalis
15 sive intentio attribui. Et istud precedit operationemintellectus, ut dictumest, et
est sine operatione intellectus.
Ad aliam. Quando dicitur aut esset per operationemintellectus possibilis, aut
agentis, dicendum est quod est per operationem agentis accipiendo universale
pro ipsa cognitione vel intentione in abstracto, vel pro eo quod est formale in
20 signicato universalis in concreto sumpti. Et quando dicitur quod intellectus
agens non agit super illud quod est in intellectu, sed super fantasmata, verum
est primo et immediate. Sed per abstractionem quiditatis a fantasmatibus t
apta nata intelligi ut una in pluribus. Et per consequens t apta nata quod sic
ab intellectu possibili intelligatur. Et sic mediate sive ex consequenti intellectus
25 agens agit adsecundamintellectionemsive intentionemsecundamuniveralis. Vel
potest dici quod intellectus agens immediate agit in intentionemsecundamuni-
versalis, quia eo quod res est fantasiata esse in pluribus per actionem intellectus
agentis, potest intelligi ut in pluribus, et hoc sic intellectumest universale. Quod
autem fantasia possit cognoscere rem ut in pluribus patet quia: numerus et plu-
30 ralitas est quid sensibile, licet sit commune sensibile. Et ideo fantasia que percipit
omnia sensibilia communia potest pluricationem suppositorum cognoscere,
sicut cognoscit supposita alicuius nature secundumse. Sed bene verumest quod
1 diniens] dinitionis V 2 est] esset V 4 sub] ab V 45 aliqua] alia F 6 vel] et V
| dinibilem] dinibile V | pro] et V 7 aliqua] alia F 10 aliam] aliudV 13 quando] cumV
1517 ut dictumoperationemintellectus] om. (hom.) V 18 quod est] om. F 20 intellectus]
intentio V 21 super
1
] per V | intellectu] tell
u
scrips. V 23 intelligi ut] ut add. F | una] esse
V | nata
2
] om. V 24 sive] non V 26 in] ad V 27 res] om. F 28 intellectum] intellectus V
29 fantasia possit] fantasmata possunt V | patet] om. V 30 sensibile
1
] singulare V 3031 que
percipit omnia sensibilia] om. V 31 pluricationem] pluricatorum V
supposita ratione nature sive quiditatis non cognoscit, sed ratione accidentium
sensibilium illorum suppositorum.
Ad aliam. Cum dicitur universale est quod est in pluribus, dicendum quod
hoc est universale in potentia, scilicet res cui intentio universalis potest attribui.
5 Sed universale in actu est res intellecta ut una in pluribus. Et hoc non est sine
operatione intellectus agentis.
I.7. Utrum natura specica sit una
163
vb
F,
10
va
V
Consequenter quia Temistius dicit ibi animal autemuniversale etc. quodgenus
est conceptus sine ypostasi, ex thenui similitudine singulariumcollectus et subdit
species autemnatura quedamvult esse et forma, queratur utrumnatura specica
10 sit una, dato quod intellectus non esset, sicut natura asini vel equi et sic de aliis.
Arguitur quod sic quia: omne quod est ens reale circumscripto intellectu est
unumcircumscriptointellectu; sednatura speciei circumscriptointellectuest ens
reale; ideo etc. Maior patet, quia ens et unum convertuntur. Minor patet, quia
dato quod non esset intellectus, adhuc esset extra animamquiditas asini vel equi
15 et sic de aliis entibus realibus.
Item per illud per quod aliquid est distinctum ab aliis et in se indistinctum
est unum. Sed dato quod intellectus non esset, adhuc natura asini vel equi et
sic de aliis ab invicem erunt distincte realiter, et per consequens quelibet in se
esset indistincta, quia indistinctum nichil reale addit super esse distinctum; et
20 ideo per illud per quod aliquid est ab alio distinctumest in se indistinctum. Ergo
natura asini et equi et sic de aliis speciebus est una, dato quod intellectus non
esset. Maior declaratur quia: unum est quod in se est indistinctum et ab alio
distinctum. Minor patet ex dictis; ideo etc.
Item in illo in quo aliqua non dierunt, in illo conveniunt; sed diversa sup-
25 posita eiusdem speciei circumscripto intellectu non dierunt in natura speciei;
ergo circumscripto intellectu conveniunt in natura speciei, et sic natura speciei
in eis est una. Maior et minor satis videntur esse probabililes.
7 Temistius dicit ibi animal autem universale etc.] Temistius, In de anima I, 89
2225
; cf. AA
6:34
7 consequenter] queritur add. V | autem] om. V | quod] quia F 8 singularium] est add. V
9 autem] una add. V 10 vel] et V 12 circumscripto
2
] speciei add. F 13 quia
1
] quod
omne esse V | et] om. V | convertuntur] quia convertuntur ens et unum add. V 16 est] om.
V | indistinctum] distinctum F 17 esset] sit V 18 ab invicem erunt] essent ad invicem V
20 alio] aliquo F 2022 ergo natura est indistinctum] om. (hom.) F 2425 in
3
illo non
dierunt] om. (hom.) V 26 ergo circumscripto natura speciei] om. (hom.) F 27 esse] om. V
Item uni intellectui per se correspondet aliquid unum in re, aliter esset ctus
intellectus; sed species habet unumintellectumper se, quia natura specica vide-
tur primo intelligibilis; ergo in re est unitas nature correspondens isti intellectui,
et sic natura speciei in re est una.
5 Item septimo Metaphysice dicit Aristoteles quod generans generat alium
propter materiam, et secundum formam est idem generans et generatum, quia
forma non dividitur; ergo vult quod forma specica in generante et genito sit
secundum se una et quod solum est ibi multiplicatio per materiam; ergo natura
specica secundum formam est una, dato quod non esset intellectus.
10 Item hoc videtur esse de intentione Temistii, ut patet in auctoritate prealle-
gata.
Item octavo Metaphysice vult Philosophus quod forma secundum se est una.
Et dicit similiter ibidem quod que non habent materiam sensibilem vel intel-
164
ra
F ligibilem sunt statim unum. Ex hoc arguitur: quod secundum se | non dividi-
15 tur nisi per materiam, secundum se est unum; sed natura speciei non dividitur
numeraliter nisi per materiam et non secundum formam; ergo natura specica
secundum se est una in diversis individuis circumscripto intellectu.
Itemdiversitas inter aliqua duo presupponit unitatemcuiuslibet illorumin se,
quia omnis multitudo presupponit unitatemcuiuslibet sue partis in se; sed quid-
20 itas asini realiter, dato quod non esset intellectus, et quiditas equi sunt diverse;
ergo quelibet in se est una, dato quod intellectus non esset.
Item nisi natura speciei esset una in diversis individuis, non plus convenirent
duo individua unius speciei quam duo individua diversarum specierum; hoc
est falsum; ideo etc. Probatio consequentie quia: sicut diversa individua diver-
25 sarumspecierumdierunt per essentiam, ita individua eiusdemspeciei, quia non
10
vb
V habent convenientiam in aliqua | essentia vel natura; sed consequens est falsum;
ergo etc.
Itemsi natura specica non esset res alia preter singularia, nec haberet aliquam
unitatemrealemsecundumse, tunc non esset ordo realis inter species, sed solum
30 inter individua; sed consequens est falsum et contra Philosophum octavo Meta-
physice, qui vult quod species et forme substantiales sint sicut numeri. Et ideo
5 septimo Metaphysice] Aristoteles, Metaphysica VII.7, 1032b3032 12 octavo Metaphysice]
Aristoteles, Metaphysica VIII, 1045b34 13 dicit similiter ibidem] Aristoteles, Metaphys-
ica VIII.6, 1045b2324 3031 octavo Metaphysice] Cf. Aristoteles, Metaphysica VIII.3,
1043b341044a10; AA 1:204, 205
2 intellectus] intentio V | natura] quiditas V 3 primo] prius V | nature] nec F 12 octavo]
sexto V 13 materiam] suppl. P 14 quod] illud add. V 15 nisi] sed V 1617 numeraliter
nisi est una] om. V 23 unius] eiusdem V | quam] duo individua unius speciei quam add. F
26 habent] haberent V | aliqua] alia F | sed] om. V 28 esset] esse F | alia] aliqua V | nec] non
F | haberet] haberent V 30 octavo] sexto V 31 sint] om. V
sicut in numeris est ordo prioris et posterioris, sic in speciebus est ordo perfec-
tioris et imperfectioris, et similiter prioris et posterioris. Probatio consequentie
quia: in re extra natura specica non haberet unitatem et per consequens neque
entitatem; et si non haberet entitatem, non haberet ordinem ad aliam speciem,
5 sed solum individua habent ordinem, que habent esse extra animam.
In oppositum arguitur per Philosophum septimo Metaphysice, qui dicit quod
universalia non habent esse preter esse quod habent in singularibus; sed natura
speciei est universalis; ergo non habet esse nisi inesse quod habet in singularibus;
sed induobus singularibus nonest natura una, quia Sortes et Plato nonsunt unus
10 homo, sed plures; ideo etc.
Item Commentator in duodecimo Metaphysice vult quod universalia sunt
unumsecundumrationemet intentionem; sed species est universale; ergo unitas
speciei est unitas secundum rationem et intentionem, et per consequens non est
unitas realis.
15 Item omne existens extra animam est unum numero secundum Boethium De
unitate et uno, qui dicit quod omne quod est, ideo est, quia unum numero est;
sed quod unum numero est non est commune secundum speciem neque natura
specica ut specica est; ideo etc.
Ad istam questionem aliquis posset dicere quod unitas secundum speciem esset
20 aliqua unitas realis et quod non solum unitas numeralis est unitas realis, sed
etiamunitas secundumformam, quia sicut argutumfuit forma secundumse non
dividitur. Et ideo secundumse est indivisa et per consequens una. Itemduo asini
maioremconvenientiamrealiter videntur habere quamasinus et bos. Et hoc non
esset nisi natura in qua conveniunt esset una secundum se.
25 Verumptamencredoaliter esse dicendumadquestionemquodnatura specica
potest considerari dupliciter: vel sigillatimut est inquolibet supposito et divisim,
sicut in Sorte salvatur natura hominis secundum se, dato quod non esset alius.
Alio modo potest accipi natura speciei ut natura speciei simul est in duobus
suppositis vel pluribus suis.
6 septimo Metaphysice] AA I.174; cf. Aristoteles, Categoriae, 5, 2a1927 11 duodecimo
Metaphysice] Cf. AAI.280; Averroes, In XII Metaphysicorum, com. 4, f. 292 D 1516 Boethium
De unitate et uno] Boethius, De unitate et uno (PL, 63, 1075A)
5 solum] ad add. V | habent
1
] haberent V 11 duodecimo] secundo V | sunt] sint V 13 et
intentionem] om. V 15 secundum] sed V 16 unum] uno V 18 est] om. V 20 unitas
1
] una
natura F | quod] om. V 23 realiter] realem V 24 qua] quam F 25 verumptamen] tamen
V 27 salvatur natura hominis secundumse] secundumse salvatur natura hominis V 29 vel] in
add. V
Si sumatur primo modo, dico quod natura speciei est una unitate essentiali et
reali preter unitatemnumeralemqua est una per principiumindividuationis per
quod numeraliter distinguitur a quocumque alio supposito sue speciei. Et hoc
probatur dupliciter. Primo sic quia: forma specica de se non est una numero
5 neque plures numero secundum quod diversa individua eiusdem speciei die-
runt numeraliter. Sed hoc habet per principia individuantia que sunt quedam
accidentia superaddita, ut alibi fuit declaratum. Ex hoc arguitur sic: natura speci-
ca ut est in aliquo uno supposito est aliquod ens per formam suam preter esse
quod habet per principiumindividuans quod est superadditumsue essentie. Sed
10 per illud per quod aliquid est ens, per illud est unum, quia ens et unum conver-
tuntur. Et illa unitas est alia ab unitate quam habet per principium individuans,
sicut et entitas quam habet per formam substantialem est alia ab entitate quam
habet per principia individuantia. Habet esse indivisum numeraliter secundum
164
rb
F quantitatem determina|tam et divisum ab alio individuo eiusdem rationis. Sed
15 per formam suam habet esse indivisum secundum essentiam suam et a quolibet
aliodivisumsecundumessentiam. Ergonatura specica ut est inaliquoindividuo
est una unitate reali sive essentiali que est a forma sua substantiali, que est alia uni-
tas ab unitate qua est unum numeraliter per principium individuans. Assumpta
propositio probatur quia: si forma specica de se vel de sua ratione esset una
20 numero, nunquam posset in diversis reperiri numeraliter. Et similiter, si de se
esset plures, nunquam tota salvaretur in aliquo uno supposito. Ergo cum possit
esse in uno et in pluribus, de se neque est una numero neque plures. Et sic patet
assumpta propositio. Sed maior probatur quia: quodlibet individuum includit
formam suam substantialem per quam habet esse; et per eandem est habens na-
25 turamspeciei, quia ut suppono eademest forma per quamSortes habet esse sub-
stantiale, et per quam est homo et animal, et per quam est Sortes; sed per prin-
cipia individuantia sive per principium individuans habet esse divisum numer-
aliter ab aliis individuis eiusdem speciei que sunt eiusdem rationis cum ipso; et
in se sic est indivisum numeraliter indivisione opposita divisioni in diversa sup-
30 posita numeraliter dierentia; ergo per formam suam substantialem habet esse
preter esse quod habet per principia individuantia. Minor patet ex dictis. Ideo
etc.
Item secundo hoc probatur: natura specica potest intelligi preter principia
individuantia; sed non habet esse separatum a singularibus suis; ergo cum iste
2 individuationis] individuans V 3 quocumque] est add. V 7 sic] om. V 10 per
1
]
om. V | unum
1
] ens V 15 esse] om. V | suam
2
] om. V 16 est
1
] inest F 17 sua] sue F
19 propositio] probatio V 20 in diversis] indivisum F 21 cum] non add. F 22 et
1
] vel
V | neque
2
] vel F 23 propositio] suppositio V 24 substantialem] est add. F 25 forma]
substantialis add. V 28 ipso] ipsa F
intellectus non sit ctus, ipsa quiditas in quolibet supposito habet esse reale
preter esse quod habet per principia individuantia que sibi accidunt. Sed sicut
aliquidhabet esse, sic habet esse unum, ut prius dictumest. Et Aristoteles declarat
quarto Metaphysice quod ens et unum convertuntur. Ergo natura specica ut in
5 uno supposito est, sive ut est in quolibet supposito divisim et sigillatim, habet
unitatem realem preter unitatem quam habet per principia individuantia. Nam
natura speciei si sumatur ut est in diversis suppositis simul, sic non est aliquid
unumrealiter in duobus suppositis simul, sed solumsecundumrationem. Cuius
ratio est quia: nichil quod pertinet ad essentiamunius individui est inaltero indi-
10 viduo, quia neque materia eadem est diversorum individuorum, neque forma;
sed nichil pertinet ad essentiam individui substantie composite nisi materia vel
forma; ideo etc. Et idem iudicium est de individuis accidentium, que sunt indi-
vidua individuatione subiecti. Sed de individuis quantitatis aliter est, quia quan-
titas est illud quo aliquid est formaliter divisum in partes eiusdem rationis, et in
15 se indivisum indivisione opposita divisioni, quia illa individua se ipsis sunt for-
maliter indivisa in se et divisa numeraliter ab aliis. Si autem dicatur quod quan-
titas secundum se non est divisibilis, sed quantum ad hoc quod dicit subiectum
habens quantitatem, tunc subiectum illud erit indivisum in se et divisum ab alio
per quantitatem formaliter.
20 Itemsi induobus individuis esset una natura communis realiter preter quodest
in Sorte et in Platone et sic de aliis individuis, tunc illa esset tertia natura a natura
aliorum, et sic universalia secundum esse separata essent a singularibus; hoc est
falsum et contra Philosophum septimo Metaphysice; ideo etc. Unde notandum
quod licet materia Sortis et Platonis sint diverse numeraliter, et similiter | alia est
25 11
ra
V | forma substantialis Sortis et Platonis, tamen illa distinctio istarum formarum
non est per formas substantiales, sed per distinctionem materie. Et distinctio
materie est per distinctionem quantitatis, ut alibi fuit declaratum.
Ad rationes. Quando dicitur: omne quod est ens reale est unum, verum est
unitate que convertitur cumente. Et cumdicitur natura speciei, sicut hominis vel
4 quarto Metaphysice] AA 1:90; Aristoteles, Metaphysica IV.2, 1003b2223 23 septimo
Metaphysice] AA I.174; cf. Aristoteles, Categoriae, 5, 2a1927
1 quolibet] uno add. V 5 est
1
] om. V | divisim] divisum V 6 unitatem
2
] eam V | nam] si
autem V 7 si] om. V 910 in altero individuo] individuo alio V 10 diversorum] duorum
V 1213 individua] individuata V 13 de] om. V | aliter est] om. V 15 indivisione]
individuatione V | opposita] dicte V | divisioni] est aliqua ratio add. V | illa] ipsa V 17 sed]
secundum V 20 si] aliquid add. V | realiter preter] nichil(?) per(?) illud F 22 aliorum]
individuorum V 23 ideo etc] om. V 24 similiter alia est] similiter(?) alia est(?) F
27 distinctionem] divisionem V 28 quando dicitur] om. F 29 cum] quando V
asini, est ens reale, verumest ut est inquolibet suo supposito divisimet sigillatim.
Tamen ut simul in duobus vel pluribus suppositis est non est una natura neque
est ens, sed entia, sicut Sortes et Plato non sunt ens neque unum, sed entia.
Ad aliud. Cumdicitur per illud per quod aliquid est distinctumab aliis et inse
5 164
va
F indistinctum est unum, concedatur modo quo est indistinctum in se et dis|tinc-
tumabalio, modoilloest unum. Et cumdicitur natura equi et asini sunt distincte
realiter, dato quod intellectus non esset, dicendumquod ut sunt in suis supposi-
tis sigillatim acceptis sunt ab invicem distincte per suas formas substantiales; et
quelibet in se per eandem formam est indistincta, et sic quelibet est una. Sed ut
10 sunt simul in diversis suppositis natura asini et equi et sic de aliis speciebus non
est in se indistincta et distincta ab aliis, sed sunt plures nature asini vel equi et sic
de aliis, quarum quelibet est indistincta in se et distincta ab alia natura alterius
speciei. Et sic non sequitur quod natura specica in pluribus individuis simul
sit una realiter, sed est plura una, ut ita loquatur, sive est pluricata in pluribus
15 quarum quelibet est in se una.
Ad aliam. Quando dicitur in illo in quo aliqua non dierunt, conveniunt,
verum est secundum quod huiusmodi. Et cum dicitur quod duo individua con-
veniunt in natura speciei realiter, dico quod falsumest, quia nichil reale quod est
inuno est inalio. Unde neque materia neque forma est eademrealiter inutroque,
20 sed solumsecundumintellectum. Licet enimunumindividuumnon dierat ab
alio per formam, que forma unius est alia realiter a forma alterius. Etiam forma
alterius que pertinet ad speciem, quia per eandem formam realiter participant
naturam speciei et suppositi illius speciei.
Ad aliam. Cum dicitur uni intellectui per se etc., concedatur vel in natura
25 intellecta in aliquo modo essendi ex quo sumitur talis intellectus. Et quando dic-
itur species habet unum intellectum etc., verum est. Et ideo in re, scilicet in
quolibet supposito sigillatimsumpto sibi correspondet una natura. Sed in diver-
sis simul non est una natura sibi correspondens. Unde ex fantasmate cuiuslibet
individui potest intellectus cognoscere naturamsecundumse speciei et abstracte
30 preter singularia et ut apta nata est esse in pluribus singularibus.
1 ens] om. F | supposito] supponendo F 2 ut] est add. V | est
1
] om. V 3 sed] neque
V | sortes] om. V | unum] ens add. V 4 aliud] aliam V | cum dicitur] om. F 45 in se
indistinctum est unum] est unum in se indistinctum F 5 concedatur] conceditur V | et] vel
V 6 illo] illud F | sunt] invicem add. V 7 realiter dato non esset] om. V 8 ab] ad V
10 et
1
] vel V 11 et distincta] om. F 1112 sed sunt de aliis] om. (hom.) F 12 quarum]
quorum F 14 est
1
] om. F 16 aliam] aliud V | quando dicitur] om. F 17 cum] quando
V 18 dico] dicendum V 22 alterius] om. V | participant] participat V 23 naturam] natura
V 24 cum] quando V | dicitur] om. V | concedatur] conceditur V 27 supposito] individuo
V 29 secundum se speciei] speciei secundum se V
Ad aliam. Cum dicitur quod generans generat aliud propter materiam etc.,
dicendumquod sunt idemsecundumformamydemptitate speciei, que ydempti-
tas non est realiter in duobus suppositis. Et sic forma non secundum speciem et
intellectum, sed realiter est forma indivisa in diversis individuis. Vel aliter dicen-
5 dum quod pro tanto dicit Philosophus quod idem sunt secundum formam, et
quod forma non dividitur in eis, quia, licet habeant diversas formas, tamen non
dierunt per formas. Unde diert dicere quodduoindividua habent diversas for-
mas substantiales et quod dierunt per formas suas substantiales, quia primum
dictum est verum, sed secundum est falsum.
10 Ad aliud. Quando dicitur quod Temistius dicit quod species vult esse natura
una quedam etc., dicendum quod verum est quod species est natura quedam ut
est in unoquoque individuo sigillatim sumpto. Sed ut est in diversis simul non
est natura quedam, sed plures nature.
Ad aliam. Quando dicitur secundum Aristotelem octavo Metaphysice forma
15 secundumse est una et nondividitur etc., dicendumquodPhilosophus ibi loqui-
tur de formis separatis a materia totaliter, sicut sunt intelligentie. Et in eis forma
sua est per quam sunt ens et unum, neque ibi sunt individua dierentia solo
numero sub una specie, quia per idem est indivisa quelibet in se et divisa ab alio
secundum speciem et secundum individuum. Vel potest dici quod forma speci-
20 ca secundum se est una ut est in quolibet individuo sigillatim et secundum se
accepto. Et similiter ut est simul in pluribus non est divisa per se, sed per acciden-
tia et pro tanto dicitur una, quia secundumse per se non est divisa, sed tamen per
principia individuantia est divisa. Et alia est forma unius a forma alterius indi-
vidui.
25 Ad aliud. Cum dicitur diversitas aliquorum presupponit unitatem cuiuslibet
in se, verum est. Et quando dicitur quiditas asini realiter est diversa a quidi-
tate hominis circumscripto intellectu etc., dicendumquod verumest secundum
quod realiter reperitur in diversis suppositis secundumse sumptis et divisim. Sed
si accipiatur ut simul est in pluribus suppositis non est quiditas asini diversa a
30 quiditate equi vel hominis, sed quiditates plures asinorum a quiditatibus equo-
rumdiverse sunt. Et ideononsequitur quodquiditas asini ut simul est inpluribus
14 octavo Metaphysice] Aristoteles, Metaphysica VIII.6, 1045b34
1 aliam] aliud V | cum] quando V | propter] preter F 23 ydemptitas non est] non est
ydemptitas V 3 realiter] realis V 4 indivisa] divisa V 5 idem] ydee F 6 quod]
quia V | dividitur] dicitur V 7 diert] dierunt V 8 dierunt] dierant V 11 una] om.
V 14 aliam] aliud V | Aristotelem] Aristoteles F 1516 ibi loquitur] intelligit F 18 quia]
que F | est] om. F | alio] alia V 21 accepto] accepta F | non est] nec F 25 cum] quando
V 26 diversa] distincta F 28 reperitur] reperiuntur V 29 suppositis] suptis scrips. V
3031 equorum] asinorum F
suppositis sit una in se, sed est una ut est in quolibet supposito secundum se et
sigillatim sumpto, ut dictum est prius.
164
vb
F Ad aliud dicendum est ad maiorem per inter|hemptionem, quia individua
diversarum specierum per essentiam et per formas suas dierunt, et non solum
5 sunt habentia formas diversas, sed dierunt per formas suas. Set individua eius-
dem speciei, licet habeant formas diversas, non tamen dierunt per formas suas,
sedper principia individuantia. Et quando dicitur sicut illa individua diversarum
specierum non conveniunt in aliquo reali, sic individua eiusdem speciei non
conveniunt in aliquo uno reali, dicendum quod licet non sit unum reale com-
10 mune in duobus individuis eiusdemspeciei, tamen multiplicatio nature specice
in eis non est per essentiam et formam, sicut in diversis individuis diversarum
specierum. Et ideomagis conveniunt duoindividua unius speciei quamindividua
diversarum specierum.
Ad aliud dicendum quod esset ordo realis inter naturam specicam ut est
15 in unoquoque individuo secundum se et sigillatim sumpto et naturam alterius
speciei in aliis individuis. Et sic natura specica est una extra animam, ut visum
est. Item inter naturam multiplicatam in pluribus individuis unius speciei et na-
turam alterius multiplicatam in aliis individuis esset ordo perfectioris et imper-
fectioris.
20 Ad rationes inoppositumpatet solutio, quia bene probant quod natura speciei
ut est simul in duobus suppositis non est una realiter, sed solum est una secun-
dum rationem. Sed ut est in quolibet supposito divisim accepto bene est una,
sicut natura specica hominis in Sorte secundum se accepto est una et similiter
inPlatone et sic de aliis. Neque contra hoc procedunt rationes adducte adopposi-
25 tum, sicut patet inspicienti.
I.8. Utrum accidentia ducant in cognitionem substantiarum
164
vb
F,
11
ra
V
Consequenter queritur utrumaccidentia ducant in cognitionemsubstantiarum.
Arguitur quod non quia: secundum quod dicit Plato nichil agit ultra suam
11
rb
V speciem; sed cognitio substantie est ultra cognitionem accidentis; | ergo cogni-
tio accidentis non ducit in cognitionem substantie ipsius. Maior est evidens per
27 dicit Plato] Locus non inventus
1 suppositis] sumptis V 6 licet] ? V | dierunt] dierent F 8 sic] neque add. V | non
2
] om.
V 22 in] a add. V 25 inspicienti] in simplici V 28 ultra] extra V
Platonem. Et potest probari per Philosophumprimo De generatione capitulo de
activis et passivis, ubi dicit quod agens assimilatur passo in ne licet sint con-
traria in principio. Istud idem dicit Philosophus secundo De anima in illo capi-
tulo determinatis autem hiis. Minor de se est evidens, videlicet quod predicte
5 cognitiones sunt distincte, quia obiecta sunt distincta.
Secundo arguitur quia: esset circulatio, quia si accidentia ducerent in cog-
nitionem substantie, cum ipsum quod quid est ducat in cognitionem acciden-
tium, ergo a primo ad ultimum cognitio accidentium duceret in cognitionem
substantie et e converso.
10 Item eadem sunt principia essendi et cognoscendi, ut dicit Philosophus se-
cundo Metaphysice; sed accidentia non sunt principia essendi ipsius substantie,
sed magis e converso, sicut de se patet; ergo sequitur quod accidentia non sunt
principia cognoscendi ipsam substantiam.
Quarto sic arguitur quia: vel primo cognoscitur substantia vel accidens. Si sub-
15 stantia, tunc accidens non ducit in cognitionem ipsius primo. Si tu dicas quod
accidens, hoc nonpotest esse, quia tunc sequeretur quodipsa substantia nonesset
primum obiectum intellectus, quod esset contra Philosophum tertio De anima.
Item tunc accidens primo signicaretur nomine entis, quia quod primo per ali-
quidintelligitur primosignicatur. Ergosequitur de necessitate quodipsumacci-
20 dens non primo cognoscitur.
Quinto arguitur sic: illa que a diversis potentiis cognoscuntur, cognitio unius
non ducit in cognitionem alterius; sed ipsum accidens et substantia a diversis
potentiis cognoscuntur; ergo cognitio unius non ducit in cognitionem alterius.
Et sub illa ratione sub qua fuerit aliquid obiectum unius non apprehenditur ab
25 alia potentia diversa nisi solumsecundumaccidens. Maior patet, quia cumcolor
et sonus cognoscuntur a virtute auditiva et visiva, que sunt diverse potentie, cog-
nitio unius non ducit in cognitionem alterius. Minor est evidens, quia accidens
est obiectum sensus, substantia autem est obiectum intellectus, secundum quod
apparet tertio De anima, que sunt diverse potentie.
12 primo De generatione capitulo de activis et passivis] Cf. AA 4:13; Aristoteles, De generatione
I.7, 324a1014, 323b3133 34 secundo De anima in illo capitulo determinatis autem
hiis] Aristoteles, De anima II.5, 418a46 1011 secundo Metaphysice] Forsan Aristoteles,
Metaphysica II.1, 993b2930; cf. AA I:42 17 tertio De anima] Cf. Aristoteles, De anima III.4,
429a1516 29 tertio De anima] Cf. Aristoteles, De anima III.4, 429a1516
1 philosophum] in add. V 3 idem] sup. lin. V | in illo] om. V 6 secundo] sic add. V | quia
1
]
quod V | circulatio] circulo V 9 substantie] accidentium FV 11 essendi] om. V 12 patet]
om. V 17 esset] erat V 18 tunc] omne F 2223 sed ipsumcognitionem alterius] om.
(hom.) F 25 nisi] non F 28 autem] om. V
In oppositum est Philosophus in littera, qui dicit quod non solum quod quid
est valet ad cognoscendumcausas accidentiuminherentiumsubstantiis, sed acci-
dentia magnam partem conferunt ad cognoscendum quod quid est.
Ad istam questionem, de qua sunt diverse vie de modo per quem cognitio acci-
5 dentis confert ad cognitionem substantie, dicendum est primo ponendo unam
viam et deinde enumerando alias, distinguendo tamen primo de accidentibus,
165
ra
F quia quedam sunt communia, quedam | propria. Unde de accidentibus com-
munibus non est verum, sed magis de accidentibus propriis, secundum quod
dicit Temistius super prohemium. De accidentibus communibus probatioquod
10 nichil faciant quia: illa que indierenter habent reperiri in diversis speciebus non
magis ducunt in cognitionemunius determinate quamalterius, sicut de se mani-
festumest; sed accidentia communia sunt huiusmodi; quare etc. De accidentibus
propriis satis patet per Philosophum tertio De anima, qui dicit quod intelligen-
tem in actu necesse est fantasmata speculari; sed ipsa fantasmata possunt esse
15 accidentia propria substantiarum.
De modo ponendi secundum quem illa accidentia faciunt ad cognitionem
substantie prima via talis est. Primo distinguendo de substantiis, quia quedam
sunt substantie coniuncte qualitatibus sensibilibus; que habent cognosci ex fan-
tasmatibus suorum suppositorum, que existunt sub quibusdam accidentibus et
20 sub determinata quantitate. Sed alie sunt substantie que sunt separate a quali-
tatibus sensibilibus et a materia fantasiata. Modus autem secundum quem talia
accidentia propria faciunt ad cognitionem substantie talis est, quia illud quod
movet fantasiam non est solum accidens neque subiectum, sed subiectum acci-
dentis sub ratione accidentis, quia forma nonagit neque materia, sed totumcom-
25 positum ratione forme. Et tale compositum sive concretum existens in fantasia
sub esse materialiex eo quod talis virtus est materialis, quia non profundat se
usque ad quiditatem reiin virtute luminis intellectus agentis irradiantis super
fantasmata immutat intellectumpossibilemquantumad cognitionemquiditatis
1 Philosophus in littera] AA 6:7; Aristoteles, De anima I.1, 402b2122 9 Temistius super
prohemium] Forsan Temistius, De anima I, p. 12
8189
13 tertio De anima] AA 6:167;
Aristoteles, De anima III.8, 432a89
4 cognitio] cognitionem F 7 quedam
2
] sunt add. V 16 illa] propria add. V | faciunt]
faciant V 18 qualitatibus] qualibet V 1819 que habent quibusdam accidentibus] om.
V 20 sunt separate] suparate scrips. V 21 fantasiata] et iste cognoscuntur per cognitionem
eectuum suorum qui ad sensum apparent et per abnegationem contradictionum et proprietatum
multarumque sunt inistis substantiis materialibus, sicut quodsunt immateriales et incolores etc. Sed
substantie sensibiles cognoscuntur ex fantasmatibus propriis a fantasia cognitis, et cognoscuntur ab
intellectu prius naturaliter quamsua accidentia per que sunt a fantasia cognoscente add. V | quem]
que V 22 quia illud] om. V 24 totum] bonum F 25 sive] se V 26 quia] que V
secundumse, preter hoc quod cognoscat accidentia sub quorumratione quiditas
erat fantasiata. Et isto modo accidentia propria valent ad cognoscendum quod
quid est, non quia accidens primo cognoscatur ab intellectu possibili, sed quia
ipse intellectus dependet ex sensatis et ymaginatis. Sed substantie secundo modo
5 dicte cognoscuntur per sua accidentia communia vel propria ipsarumvel suorum
eectuum. Et ex accidentibus propriis devenimus in cognitionemipsarum, et ille
cognoscuntur per cognitionem eectuum suorum qui ad sensum apparent et ab
negationemcondicionumet proprietatummultarumque sunt in istis substantiis
materialibus, sicut quodsunt immateriales, incorporales etc. Sedsubstantie sensi-
10 biles cognoscuntur ex fantasmatibus propriis a fantasia cognitis et cognoscuntur
ab intellectu prius materialiter quam sua accidentia per que sunt a fantasia cog-
nite. Et quia videmus aliquod corpus, scilicet superceleste, moveri circulariter et
regulariter et eternaliter, possumus devenire ad cognoscendumquod sit alia sub-
stantia immaterialis movens et non mota et eterna. Et tales substantie non primo
15 a nobis cognoscuntur, sed magis accidentia.
Aliqui autem dicunt sic: quod primo intelligitur accidens et postea substantia,
quia accidens causatum est ab ipso quod quid est, et causa est in suo eectu
virtute; ideo ex cognitione accidentium devenitur in cognitionem ipsius quod
quid est, sicut ex cognitione eectus devenimus in cognitionem cause.
20 Sed illud non valet propter duo, quia si prius intelligeretur accidens quam
quod quid est, tunc, cum illud quod prius intelligitur prius per nomen signice-
tur, tunc signicaretur accidens per quodcumque nomen signicans utrumque
prius quamsubstantia sive ipsumquod quid est. Et ita nomine entis prius signi-
caretur accidens quam substantia, quod nullus diceret. Item illud est proprium
25 et primum obiectum intellectus quod primo cognoscitur ab intellectu; modo
ipsum quod quid est est primum obiectum intellectus, sicut apparet in tertio
huius, et non accidens; ergo ipsum quod quid est prius intelligitur quam acci-
dens. Itemde hoc quod dicunt quod accidentiaquia sunt causata ab ipso quod
quid estducunt in cognitionem ipsius quod quid est, sicut eectus ducit in
30 cognitionem cause, istud non valet, quia cognitio substantie ut est causa non est
cognitio essentialis substantie sive secundum se et absolute; ergo si ipsum quod
quid est cognosceretur per accidentia ut causa per eectum, tunc non habemus
cognitionem essentialem substantie; modo hoc est inconveniens; quare etc. Et
3 quia
2
] om. V 612 et illefantasia cognite] om. V 13 possumus] possunt V | alia] aliqua
V 16 postea] potentia F | substantia] om. F 19 devenimus] devenitur V 20 propter] in
marg. F 2122 signicetur] signicatur V 26 in] om. V 30 ut] nisi F 32 cognosceretur]
cognoscetur V 33 modo hoc] istud V
ideo oportet dare alium modum per quem accidentia valeant ad cognitionem
quod quid est.
Et ideo alii aliter dicunt quod accidentia illo modo valent ad cognoscendum
165
rb
F quod quid est, quia primo accidentia fantasi|antur et cognoscuntur ab intellectu
5 et postea intellectus statim devenit in cognitionem entis, quia ratio entis est in
quolibet ente. Et inde devenit in cognitionemsubstantie, quia per prius ens dic-
itur de substantia quamde accidente. Et sic ipsa accidentia valent ad cognitionem
substantie sive ipsius quod quid est.
Sed illud non valet propter rationes immediate tactas, quia isti ponunt, sicut
10 11
va
V alii, quod prius intelligatur accidens | quam substantia, quod est falsum. Etiam
volunt ipsi quod illud quod primo intelligitur est ens; et ens per prius dicitur
de substantia; ergo illud quod primo intelligitur est substantia. Et tamen volunt
quod accidens primo cognoscatur quamsubstantia; ergo implicant contradicto-
ria in dictis suis.
15 Aliter dici potest et probatur quod primo intelligitur ens ex hoc quod fantasia
solumfantasiatur accidens substantie, et in quolibet ente includitur ratio entis in
communi. Et ideo ex hoc quod fantasia est in actu fantasiandi aliquod accidens,
per virtutem intellectus agentis poterit intelligi ens in communi, quod est pri-
mumobiectumintellectus secundumAvicennam, et postmodumdeveniet intel-
20 lectus incognitionemsubstantie, quia ens per prius est insubstantia quaminacci-
dente. Et secundum istam viam intellectus non cognoscit prius accidens quam
substantiam.
Aliter dicitur a quibusdam, et istam viam alias tenui, supponendo primo quod,
quando virtutes alique sunt connexe et ordinate ad invicem, una illarum, sci-
25 licet inferiori, existente in sua operatione, ex hoc statim superior virtus potest
cognoscere aliquidquodnonest cognituma virtute inferiori. Et hoc potest decla-
rari in sensibus disparatis, sicut aliquo leso in digito, oculus advertit ad locum
lesionis, quamvis oculus non cognoscat illud quod ledit. Eodemmodo est in vir-
tute extimativa et visiva, que sunt virtutes ordinate. Unde ovis oculus quando
30 videt colorem lupi, quamvis virtus visiva non apprehendat speciem inimici,
tamen virtus extimativa, que est virtus superior ad virtutem visivam, statim
1 alium] aliquem V | valeant] valent V | cognitionem] cognoscendum V 6 inde] deinde V
7 ipsa] om. V 10 quam] quod F 13 primo] prius V 15 probatur] probabitur V 16 et]
quia V 1819 primum] proprium V 19 deveniet] devenit V 20 per] om. V | est] om. V
21 istam] ista F 24 sunt] sic V | et] om. F 27 disparatis] desparatis V 29 oculus] om. V
31 virtus
2
] om. V
percipit speciem inimici virtute visiva existente in sua operatione. Modo virtus
intellectiva superior est ad virtutem fantasticam; et ideo, quando virtus fantas-
tica est in fantasiando aliquod proprium accidens, tunc in virtute intellectus
agentis abstrahentis aliquam rationem intelligendi a fantasmatibus, tunc intel-
5 lectus possibilis intelligit ipsum quod quid est sine hoc quod intelligat ipsum
accidens prius. Et hoc est quod Philosophus dicit in littera. Dicit enim sic: cum
enim habeamus tradere secundum fantasiam de accidentibus, aut omnibus aut
pluribus, et tunc de substantia habebimus optime aliquid dicere. Unde non vult
quod fantasia cognoscat ipsum quod quid est, neque quod intellectus cognoscat
10 ipsum accidens, sed quando fantasia fantasiatur ipsa fantasmata, tunc intellec-
tus fertur in ipsumquod quid est virtute intellectus agentis abstrahentis aliquam
rationem intelligendi ab ipsis fantasmatibus.
Etiam alia via est per quam potest dici quod accidentia valent ad cognoscen-
dumquod quid est, quia quod intelligitur ab intellectu, hoc est sub aliqua ratione
15 intelligendi, que ratio intelligendi non est illud quod intelligitur, sed illud sub
quo aliquid intelligitur; modo iste rationes intelligendi sumuntur ex modis es-
sendi, qui modi essendi sunt fantasiati; modo cum fantasia fantasiatur aliquod
fantasma vel modum essendi rei, tunc virtute intellectus agentis abstrahitur ab
illo modo essendi aliqua ratio intelligendi per quam intelligitur talis res. Unde
20 illud quod intellectus agens abstrahit non est ipsumquod quid est, sicut commu-
niter dicitur, sed est ratio intelligendi. Sed illud quod intelligitur est quod quid
est et substantia.
Contra istas duas vias arguitur quia: ipse supponunt unum dubium, scilicet
quod substantia non intelligatur per propriam speciem, sed per speciem sive
25 rationemsumptamab accidentibus. Itemsecundumistas vias substantia vel quod
quid est nullo modo esset in fantasia, sed solum accidentia sua; sed hoc videtur
inconveniens, quia sola forma accidentalis non agit in sensum vel fantasiam, sed
165
va
F compositumex subiecto | et forma; ideo etc. ItemPhilosophus dicit quod nichil
intellectus possibilis intelligit nisi sit fantasiatum, quia dicit quod sicut se habent
30 sensibilia ad sensum, sic fantasmata ad intellectum; sed secundum istos quiditas
non esset fantasiata aliquo modo, sed solum accidentia; ideo etc.
6 in littera] Aristoteles, De anima I.1, 402b2225
1 virtute visiva] virtutem visivam F 7 omnibus] communibus V 8 de] om. V | habebimus]
habere V 14 intelligitur] intelligit F 17 modo] om. V | fantasiatur] fantasiantur F
20 ipsum] principium V 2022 sicut communiter quid est] om. (hom.) V 23 quia]
quod V 24 sed per speciem] om. V 25 substantia] istam V 26 fantasia] fantasiatur V
27 forma] om. V 29 intellectus] om. F 30 istos] istas V
Est una alia via communis quod quid est est in fantasmatibus sicut causa in
eectu. Et ideo virtute intellectus agentis abstrahitur ipsum quod quid est a
fantasmatibus. Et tunc intellectus possibilis ipsum quod quid est intelligit.
Tamen istud non valet quia: cognitio substantie ut causa non est cognitio
5 eius secundum se et essentialis, sed accidentalis, et sic de substantia non habetur
cognitio prima secundum quod substantia est, quod falsum est.
Primam viam magis credo esse veram.
Tunc ad rationes.
Ad primam. Cum dicitur nichil agit ultra suam speciem, concedatur quod
10 nichil agat ultra suam speciem virtute propria. Sed si agat virtute alterius bene
potest, ut patet de caliditate ignis, que non agit neque generat ignemvirtute pro-
pria, sed magis virtute ignis. Et quando dicitur in minori cognitio substantie est
extra cognitionem accidentis et e converso, certe verum est, et tamen cognitio
accidentis non agit cognitionem substantie virtute propria, sed virtute intellec-
15 tus agentis et virtute substantie in qua habet esse, secundum quod visum est in
positione. Vel potest dici quodsola cognitio fantasiata accidentis nonfacit cogni-
tionem substantie, sed fantasma totius aggregati ex subiecto et accidente, quod
includit substantiam (licet materialiter et sub ratione accidentis), formaliter in
virtute intellectus agentis facit cognitionemsubstantie secundumse in intellectu
20 possibili propter hoc quod intellectus cognoscat accidentia.
Ad secundamrationem. Cumdicitur quod esset circulatio, dico quod non est
verum. Et cum dicitur ipsum quod quid est facit ad cognitionem accidentis et
e converso, dico quod non est verum eodem modo, quia ipsum quod quid est
facit ad cognitionem accidentis cognitione perfecta et completa; sed e converso
25 est cognitione incompleta.
Ad aliam. Cum dicitur eadem sunt principia essendi et cognoscendi, verum
est sic quodilla que sunt principia essendi sunt principia cognoscendi, nontamen
e converso. Et cum dicitur in minori accidentia non sunt principia essendi etc.,
verum est. Et quando tu dicis ulterius ergo non sunt principia cognoscendi,
30 dico quod tu facis fallaciam consequentis a destructione antecedentis, quia que-
cumque sunt principia essendi sunt principia cognoscendi, non tamen e con-
verso.
1 quid] quidquid F 4 tamen] sed V | ut causa] om. V 5 habetur] haberetur V aliqua add. V
9 concedatur] conceditur V 10 agat
1
] agit V 11 ignem] in genere F 14 agit] ad add. V
16 quod] sed V 20 propter hoc] preter licet V 23 verum] om. V 29 principia] principium
V
Ad quartamrationem. Cumdicitur vel primo cognoscitur substantia vel acci-
dens, concedo. Et cum dicitur in minori si primo cognosceretur accidens, sub-
stantia non esset primum obiectum intellectus, bene volo quod accidens non
primo cognoscatur ab intellectu possibili in istis substantiis inferioribus, licet in
5 substantiis separatis bene possit esse. Sed modus secundumquemfacit ad cogni-
tionem quod quid est dictus fuit in prima via.
Ad ultimamrationem. Cumdicitur illa que a diversis potentiis cognoscuntur
etc., bene voloinpotentiis que nonsunt ordinate, sicut potentia gustativa et audi-
tiva, sed in potentiis ordinatis non est verum. Et quando dicitur in minori acci-
10 dens et substantia a diversis potentiis cognoscuntur, verum est, sed ille potentie
11
vb
V sunt ordinate. | Et sic dicendum est ad istam questionem.
I.9. Utrum anima habeat propriam operationem
165
va
F,
11
vb
V
Consequenter queritur utrum anima habeat propriam operationem.
Arguitur quod sic quia: cuiuslibet potentie abstracte est operatio abstracta;
modo anima intellectiva est potentia abstracta; ergo habet operationemabstrac-
15 tam. Maior patet, quia operatio proportionatur virtuti cuius est operatio, et ideo
virtus abstracta habet operationemabstractam. Minor patet per Philosophumin
principio secundi huius. Dicit enim quod anima quantum ad aliquam partem
eius, scilicet intellectivam, nullius corporis est actus. Ergo est potentia abstracta
a corpore et per consequens habet operationemabstractama corpore. Et si habet
20 165
vb
F operationemabstractama corpore, illa est sibi propria, quia ex quo est | abstracta
non communicat corpori in illa operatione.
Item Philosophus dicit quod si anima haberet propriam operationem, con-
tingeret eam separari a corpore, et si non haberet propriam operationem non
contingeret eamseparari. Tunc arguo: illud quod potest separari a corpore habet
25 propriam operationem in qua non communicat corpori; sed anima intellectiva
potest separari a corpore; ergo etc. Maior patet per Philosophum, ut dictum est,
et per Temixtium ibidem. Dicit enim Temistius quod dignitas in natura est
17 principio secundi huius] Cf. Aristoteles, De anima II.1, 413a47 27 Temixtium ibidem]
Temistius, Paraphrasis in libros Aristotelis De anima I, p. 16
4849
1 vel
1
] quod V | cognoscitur substantia] cognoscimus substantiamV 2 concedo] om. V | cum]
quando V 4 primo] om. V | in
1
] de V 5 bene] om. V | possit] possunt V 6 dictus] dictum
V 8 potentia] po
va
scrips. V 11 et sic istam questionem] om. V 16 abstractam] om.
V | per] om. F 19 consequens] habens V 2223 contingeret] contingit V 24 contingeret]
contingit V | separari
1
] a corpore add. V 2426 habet propriam a corpore] om. (hom.) V
quod nichil t otiosum; modo si anima intellectiva posset separari a corpore et
non haberet propriam operationem, tunc esset otiosa, quod est inconveniens.
Minor patet per Philosophum secundo huius, ubi dicit quod anima intellectiva
separatur ab aliis partibus anime, sicut perpetuum a corruptibili.
5 Tertio sic arguitur: illa operatio est propria anime que non exercetur per orga-
num corporale; modo intelligere non exercetur per organum corporale; ergo
videtur quod sit solius anime. Minor patet de se.
In oppositum videtur esse Philosophus in isto prohemio.
Et arguitur ratione quia: si aliqua esset operatiopropria anime, maxime videre-
10 tur intelligere; sed intelligere non est operatio propria anime; ergo etc. Maior
patet, quia in ista operatione minus indiget anima corpore quam in aliis. Minor
patet, quia intelligere vel est fantasia vel non est sine fantasia, ut dicit Philoso-
phus; modo fantasia est virtus corporalis; ergo intelligere non est sine corpore.
Ad istam questionem dico quod aliquam operationem esse propriam anime
15 potest intelligi dupliciter: vel quia non communicat corpori in illa operatione
sicut instrumento (quia non est talis operatio exercita per organum corporale),
vel quia non communicat corpori in illa operatione sicut obiecto vel subiecto.
Modo quando queritur utrum sit aliqua operatio propria anime, dico quod sic
primo modo, scilicet in qua non communicat corpori sicut instrumento vel
20 organo corporali. Sed secundo dico quod non habet aliquam propriam opera-
tionem in qua non communicat corpori sicut obiecto vel subiecto.
Primum declaratur sic quia: illa operatio est propria anime isto modo in qua
anima non operatur mediante aliquo organo corporali; modo aliqua est operatio
talis anime ad quamexercendamnon indiget aliquo organo, sicut est intelligere;
25 ergo talis operatio est propria ipsius anime isto modo, scilicet in qua non com-
municat corpori sicut instrumento vel organo.
Secundum declaratur. Et primo quod non habeat operationem propriam in
qua non indigeat corpore sicut obiecto, et hoc in hac vita quia: intelligere est
quedam operatio que indiget fantasmate vel re fantasiata sicut obiecto; modo
30 res fantasiata est res corporalis et fantasia est virtus corporea; ergo ad hoc quod
3 secundo huius] AA 6:52; Aristoteles, De anima II.2, 413b2627 1213 dicit Philosophus]
Aristoteles, De anima I.1, 403a89
1 quod] ibi add. V | t] est V | posset] possit V | corpore] corpori V 2 haberet] habet V
4 anime] alie V 5 anime] om. F 6 modo intelligere organum corporale] om. (hom.) V
8 isto prohemio] prohemio huius V 12 quia] in add. V | vel
1
] nichil V | est
1
] quam add. V
16 exercita] exerciti F 19 qua non] quantumF 22 isto] primo V 23 aliquo] om. V | aliqua]
alia F 24 aliquo] om. V | organo] corporali add. V 28 indigeat] indiget V | corpore] om. V
30 corporea] organica V
anima intelligat, indiget corpore sicut obiecto vel sicut aliquo requisito propter
representationem sui obiecti, ita quod ad hoc quod apprehendat suum obiec-
tumindiget corpore. Modo operatio que videtur maxime propria anime est intel-
ligere. Ergo si non potest exercere istam quin indigeat corpore sicut obiecto vel
5 sicut aliquo requisito propter representationemsui obiecti, nullamoperationem
habet in qua non indiget corpore ad hoc ut ipsam exerceat.
Sed utrum anima indigeat corpore sicut subiecto ad exercendumsuam opera-
tionem, Commentator diceret quod non, quia secundum ipsum substantia
anime intellective nonest perfectiocorporis, et ideointelligere, quodest operatio
10 anime intellective, non est in corpore sicut in subiecto. Et rationes istius opera-
tionis in tertio huius apparebunt. Sed quia ista opinio est erronea et contra dem
et veritatem, quia vile esset nature humane quod non haberet intellectum per-
fectionemsui. Et per consequens intelligere dependet ex corpore quodammodo
sicut ex subiecto, quia operatio non est magis abstracta quam suum subiectum;
15 modo anima intellectiva est forma substantialis corporis, ut apparebit inferius, et
perfectio corporis; ergo oportet quod intelligere sit in corpore sicut in subiecto.
Hoc tamen est per accidens, quia potentia anime intellective fundatur in essentia
anime immediate et secundumquod separabilis est, nonmediante organo corpo-
166
ra
F rali. Et | quia ipsa essentia anime intellective est in corpore et perfectio corporis,
20 ideo per accidens isto modo est in corpore, quia est operatio anime dumexistit in
corpore. Unde accidit anime intellective quodsit actuperciens materiamsecun-
dum quod in ea fundatur potentia intellectiva. Cuius ratio est: si ipsa separata
a corpore, remaneret potentia intellectiva, et ideo, cum intelligere sit operatio
anime mediante potentia intellectiva accidentaliter, per accidens est quod intel-
25 ligere nostrum in hac vita dependet ex corpore sicut ex subiecto.
Alie autem operationes anime, sicut sentire etc., dependent ex corpore sicut
ex subiecto, quia non fundantur in essentia anime immediate, sed mediante
corporali organo.
Tunc ad rationes.
30 Ad primam. Cumdicitur potentie abstracte est operatio abstracta, verumest:
sicut est abstracta, sic habet operationemabstractam. Et cumdicitur anima intel-
lectiva est potentia abstracta, verumest istomodo: quodnonhabet organumcor-
porale. Et sic bene volo quod habet propriamoperationemad quamexercendam
4 obiecto] obiecta V 6 non] om. F | indiget] indigeat V 7 ad] om. V 10 istius] ipsius
V 11 opinio] operatio V 12 nature] natura est F 14 quam] sit add. V 15 anima] om.
V 17 hoc] licet V 1819 organo corporali] cor
e
orga
li
scrips. V 23 remaneret] remanet V
25 nostrum] nostram F 26 sicut
1
] sunt F 27 fundantur] fantasiatur F
non indiget corpore sicut organo. Sed non est potentia sic abstracta ita quod sit
solum separata a corpore.
Ad secundam. Cum dicitur si anima habet operationem propriam etc., con-
cedatur. Et cum dicitur anima est separabilis a corpore, Commentator diceret
5 quod non esset separabilis a corpore secundum operationem, quia, licet non
intelligat in illo corpore, intelligit tamen in alio, licet secundum substantiam
esset separabilis. Sedde hoc noncuro. Quando ergo dicitur anima est separabilis,
verumest, ergohabet operationempropriam, verumest. Tamenilla operationon
est talis qualem habet in hac vita, quia anima in hac vita intelligit ex sensatis et
10 ymaginatis. Sed quando est separata a corpore non sic intelligit, sed per revela-
tionem superioris intelligentie, vel per species infusas, vel per habitus acquisitos
hic, vel secundum aliquem alium modum. Et propter hoc dicit Philosophus in
tertio huius quod nos non reminiscimur post mortemeorumque fecimus in hac
vita.
15 Ad tertiam rationem. Cum dicitur illa operatio est propria anime que non
exercetur per organumcorporale, verumest, quia non dependet ex corpore sicut
12
ra
V ex organo. Non est tamen sic propria quin dependeat ex corpore sicut | ex sub-
iecto vel obiecto modo quo dictum est prius.
I.10. Utrum naturalis dinit per materiam, logicus vero per formam
166
ra
F,
12
ra
V
Consequenter queritur circa illam partem ubi Philosophus dicit quod naturalis
20 dinit per materiam, logicus vero per formam, utrum hoc sit verum.
Arguitur primo quod naturalis non diniat per materiam, quia illud quod est
principium diniendi rem est principium cognoscendi eam; sed materia non
est principium cognoscendi; ideo etc. Maior patet, quia dinitio datur causa
innotescendi ut habetur sexto Topicorum. Minor patet, quia materia est de se
25 ignota ut apparet primo Physicorum; tale autemnon est principiumcognoscendi
aliud.
13 tertio huius] Aristoteles, De anima III.5, 430a2426 24 sexto Topicorum] Aristoteles, Topica
VI.1, 139b1415 25 primo Physicorum] Cf. AA 2:29; Aristoteles, Physica I.7, 191a811
1 corpore] corporalis V 2 solum] seorsum V 3 secundam] rationem est add. V 34 conce-
datur] conceditur V 5 non
1
] nisi F | esset] est V 7 curo] curo(?) V | ergo] om. V 9 vita
1
]
om. V 12 in] om. V 13 non] nisi F 17 sicut] sicut add. V 18 prius] primo V
23 cognoscendi] diniendi rem V 24 ut habetur] neque habent in V
Secundo sic arguitur: si dinitio naturalis haberet dari per materiam sensi-
bilem, aut ibi poneretur materia sensibilis ut sensibilis est, aut materia que est sen-
sibilis non ut sensibilis est. Si dicatur quod ponatur ibi materia sensibilis ut sen-
sibilis est, ergo in dinitione substantiarum materialium oportet ponere quali-
5 tates sensibiles, et per consequens accidentia, quia sensibilitas inest sibi per acci-
dentia. Et tunc dinitiones substantiarum darentur per additamentum. Neque
datur per materiam que sensibilis est non ut sensibilis est, quia tunc dinitio
naturalis non dierret a mathematica, quia mathematica diniuntur per mate-
riam que sensibilis est non ut sensibilis est, quia coniuncta sunt in esse cum sen-
10 sibilibus.
Itemtertio ostenditur quod logicus non diniat per formamquia: qui dinit
per totum aggregatum ex materia et forma non dinit per formam magis quam
per materiam; modo logicus dinit per totum aggregatum ex materia et forma,
quia per genus et dierentias; modogenus et dierentia, sicut animal et rationale,
15 dicunt totum aggregatum ex materia et forma; ergo etc. Maior patet, quia in
aggregato non magis est forma quam materia.
Oppositum utriusque vult Philosophus
Ad istamquestionemdico quod naturalis dinit per materiamsensibilem, logi-
cus vero per formam.
20 Ad declarationemprimi est intelligendumquod materia sensibilis que ponitur
166
rb
F indinitione | rerumnaturaliumpotest considerari tripliciter: unomodosecun-
dum se et absolute ut est indierens ad quamlibet formam, non considerando
eam ut sensibilis est, neque ut habet ordinem ad formam determinatam. Et sic
non debet poni in dinitione naturalium, quia materia isto modo non est prin-
25 cipium intelligendi aliquid, quia ignota est ut sic, et tale non est principium
cognoscendi aliquid.
Alio modo potest considerari materia secundum quod sensibilis, id est, ut est
sub dispositionibus sub quibus sentitur. Et adhuc illo modo materia non poni-
tur in dinitione naturalium, quia iste dispositiones sunt accidentia; modo acci-
30 dentia non ponuntur in dinitione substantie; ergo materia ut est sensibilis illo
modo non ponitur in dinitione naturalium, quia illud per quod est sensibilis
sunt accidentia.
2 sensibilis
1
] om. V 4 ergo] tunc add. V | oportet] oporteret V 7 sensibilis
2
] sensibiles
V 8 a] dinitione add. V | mathematica diniuntur] mathematica dinitur F mathematice
diniunt V 9 quia coniuncta] om. F 11 item] om. V | diniat] dinit V 12 non]
magis add. V 13 aggregatum] gregatum scrips. F 14 et
3
] om. F 16 forma quam materia]
materia quam forma V 18 istam] primam V | dinit] dicitur dinire V 22 considerando]
contrahendo F 23 neque] om. V | habet] habens V 27 id] om. V
Tertio modo potest considerari materia ut habet ordinemet respectumad for-
mam determinatam, ex quo respectu quem habet ad talem formam determinat
sibi complexionem determinatam qualitatum sensibilium ad hoc ut talis forma
in tali materia introducatur, ita quod qualitates sensibiles non includuntur in
5 sua essentia, sed requirit talem dispositionem vel talem complexionem qualita-
tum sensibilium in respectu quem habet ad formam determinatam. Et propter
hoc dicitur materia sensibilis, et non quia qualitates sensibiles in sua essentia
includantur. Modo materia illo modo ponitur in dinitione naturalium, quia
dinitio realis, cuiusmodi est dinitio naturalis, debet habere partes diniti
10 sub ratione sub qua sunt partes eius sub propriis rationibus. Et hoc habetur in
primo Physicorum, ubi dicitur quod dinitio dividit in singularia, id est, dicit
partes diniti sub propriis rationibus acceptas. Modo materia que est princi-
pium rerum naturalium est principium earum secundum ordinem quem habet
ad determinatamformam, sicut carnes et ossa sunt materia secundumrespectum
15 quemhabent adformamhumanamvel asinam. Ergotalis materia ponitur indi-
nitione naturalium. Unde notandum quod carnes et ossa in sua ratione nullum
accidens includunt, sed solumdicunt materiam. Dicunt tamen eamin ordine ad
formamdeterminatam, et ex hoc requiritur quod sit disposita sic vel sic. Sed illas
dispositiones in sua ratione non includunt.
20 Notandum tamen est quod ille ordo materie ad determinatam formam non
attenditur ex parte materie absolute (quia de se est indierens ad omnem for-
mam), sed attenditur in materia ex ordine formarum, que sibi invicem succe-
dunt in materia, et etiam agentium. Unde octavo Metaphysice habetur quod ex
vino t acetumimmediate, set ex aceto non t immediate vinum, sed per multas
25 alterationes. Et similiter ex vivo t mortuum immediate, sed ex mortuo non t
vivum immediate.
Secundum declaratur, scilicet quod logicus diniat per formam. Iuxta quod est
intelligendum quod duplex est dinitio logica: una que datur in terminis logi-
calibus, sicut est dinitio syllogismi, vel inductionis, vel alicuius entis logicalis,
30 et de tali dinitione logica non loquitur Philosophus. Alia est dinitio logica
que datur per genus et dierentias. Modo genus et dierentia dicunt totum
11 primo Physicorum] Aristoteles, Physica I.1, 184b1112 23 octavo Metaphysice] Aristoteles,
Metaphysica VIII.5, b341045a6
2 quem] quam V 5 vel] et V | complexionem] comprehensionem F 6 in] ut V | quem]
quam V 9 habere] dicere V 10 sub
2
] om. V 11 quod] om. V 12 acceptas] acceptis F
13 earum] eorum F 15 habent] habet V | asinam] asini non F 17 eam] ea V 18 sit] sint
V 21 attenditur] additur V 25 immediate] om. F 28 una] est add. V 29 sicut] sic V
30 logica] logicali V
aggregatumsub aliqua ratione que sumitur ab aliquo modo essendi consequente
formam, sicut ratio animalis sumitur ab hoc quod est sentire et moveri secundum
locum, que consequuntur animal ratione forme. Et ratio huius quod est rationale
sumitur ab hoc quod est ratiocinari, quod consequitur formam humanam. Et
5 propter hoc dicitur quod dinitio logica datur per formam, id est, per aliquid
quod signicat totum aggregatum sub aliqua ratione intelligendi que sumitur a
modo essendi consequente formam.
Vel potest dici quod, quia logicus dinit per genus et dierentiam, que sig-
nicant aggregatum ex forma et materia, et forma est illud quod est ibi princi-
10 paliter et sub cuius ratione totumintelligitur, quia omne quod intelligitur, intel-
ligitur per formamper quamest ens actu, ideo dicitur quod dinitio logica datur
per formam. Item propter aliud, scilicet quia non accipit materiam sub propria
166
va
F ratione materie sicut t in dinitione | naturali, ideo per oppositumad modum
dinitionis naturalis dicitur dinire per formam.
15 Sed secundum Commentatorem diceretur aliter. Commentator enim vult
septimo Metaphysice et secundo huius quod in eis que signicant aggregatum ex
materia et forma, sicut homo, nomen per prius dicitur de forma, secundo de
aggregato, tertio de materia. Modo tenendo istam viam diceretur quod dini-
tio logica datur per formam pro tanto, quia nomine generis et dierentie, per
20 quas datur dinitio logica, primo importaretur forma. Et propter hoc diceretur
quod dinitio logica datur per formam. Tamen istud non videtur valere quia:
in istis substantialibus aggregatis ubi partes non habent esse, sed totum aggrega-
tum(quia forma non est, sed est illud quo aliquid est), neque materia habet esse,
sed aggregatumex materia et forma habet esse, nonvidetur istud esse verum, quia
25 illudquod habet esse est illudquod signicatur. Et ideo, cumaggregatumsit illud
quod habet esse, ideo aggregatum per nomen habet signicari et non partes. Et
ideo prima via tenenda est.
Tunc ad rationes.
Ad primam. Cum dicitur illud est principium diniendi rem etc., illa ratio
30 est soluta ex dictis, quia materia prima secundum se et absolute non habet poni
in dinitione, quia ut sic non est principium cognoscendi aliquid cum de se sit
12
rb
V ignota. Sedmateria considerata inordine vel respectuadformamdetermina|tam,
16 septimo Metaphysice et secundo huius] Locus non inventus
2 ab] adV 3 animal] animamV 4 quod
2
] quia V | consequitur] sequitur V 8 dierentiam]
dierentias V 910 principaliter] principalius V 12 accipit] accipitur V 17 homo] hoc V
18 tertio] dicitur add. V | diceretur quod] diceret quid F 22 non] sup. lin. F 24 quia] quod
V 25 quod signicatur] om. F 30 quia] quod V 31 sit] sup. lin. V 32 ordine] ordinatione
V
ut sic potest bene poni in dinitione, quia isto modo habet intelligi et cognosci
per analogiam ad formam, ut habetur primo Physicorum.
Ad aliam. Cum dicitur si daretur per materiam, aut poneretur ibi materia
ut sensibilis est etc., dico quod ibi ponitur materia sensibilis ut sensibilis est
5 et non ut sensibilis est, id est, sub dispositionibus sub quibus sentitur, sed ut
habet ordinem ad formam determinatam naturalem, ex quo ordine exigit deter-
minatam complexionem qualitatum sensibilium. Et cum dicitur tunc ergo in
dinitione rerum naturalium poneretur accidens, dico quod non, quia materia
isto modo non includit aliquod accidens.
10 Ad aliam. Cumdicitur qui dinit per totumaggregatum etc., ista ratio soluta
est, quia totum aggregatum per quod datur dinitio logica signicatur sub rati-
one forme, id est, sub aliqua ratione intelligendi que sumitur ab aliquo modo
essendi consequente formam. Et ideo dinitio logica dicitur dari per formamet
non per materiam, et etiam propter alias dictas causas in positione.
II.1. Utrum anima sit substantia
15 166
va
F,
12
rb
V
Circa secundum De anima secundum ordinem Philosophi procedamus, primo
querendo utrum anima sit substantia.
Arguitur quod non quia: quod est substantia est per se subsistens; anima non
est per se subsistens; ergo etc. Maior patet, quia proprietas substantie est per se
subsistere, quia substantia dicitur a substare. Minor patet, quia quod est per se
20 subsistens est ens actu; modo anima non est ens actu, ymmo est actus; ideo etc.
Itemquod est ens in alio non est substantia; anima est ens in alio; ergo non est
substantia. Maior patet, quia substantia non est ens in alio, ymmo est ens in se.
Per hoc enim distinguitur ab accidente. Minor patet, quia anima est in corpore.
Item quod advenit alicui enti in actu non est substantia; sed anima advenit
25 alicui enti in actu; ideo etc. Maior patet per Commentatorem in illo secundo.
Vult enimquod hec est dierentia inter formas accidentales et substantiales, quia
2 primo Physicorum] AA 2:29; Aristoteles, Physica I.7, 191a811 25 Commentatorem in illo
secundo] AA6:114; Averroes, Commentariummagnuminlibros De animaII, com. 4, p. 133
32
134
2
1 poni] om. V 5 et] om. F 6 exigit] exigitur F 89 dico quod aliquod accidens] om.
(hom.) V 1011 etc. ista totum aggregatum] om. (hom.) V 15 philosophi] philosophus F
| procedamus] procedatur V 18 est
1
] om. V 19 subsistere] stare V | a] om. F 20 est
3
] ens
V 21 alio
1
] alia V 22 alio] alia V | ens
2
] actus V 23 accidente] entitate V 24 quod] om.
V | enti] om. V 25 alicui] om. V | in
1
] om. V | patet] apparet V 26 formas accidentales et
substantiales] formam accidentalem et substantialem V
forma substantialis advenit enti in potentia, sed forma accidentalis advenit enti
inactu. Minor declaratur quia: anima advenit corpori dispositoet organico, sicut
patet per dinitionemanime qua dicitur quod anima est actus corporis organici
phisici etc.; modo corpus organicum est ens actu, quia iste organizationes pre-
5 supponunt formam substantialem per quam est ens actu; ideo etc.
166
vb
F Item illud quod dini|tur per additamentum est accidens; anima est huius-
modi, quia in dinitione anime ponitur corpus, quod est additum extra essen-
tiam anime.
In oppositum est Philosophus et Commentator
10 Dicendumquod anima est substantia, quia sicut dicit Commentator dignitas est
in natura, quia substantia dignior est quolibet accidente; modo anima quibus-
dam substantiis est dignior; ergo multo fortius anima est dignior quolibet acci-
dente. Sed tale non est accidens. Ergo relinquitur quod anima sit substantia.
Itemhoc probatur per AvicennamSexto naturalium, quia quod est principium
15 multarum operationum que non possunt reduci ad aliquod accidens est forma
substantialis; modo anima est principium talium operationum, quia est princi-
pium sentiendi, vivendi et intelligendi et ille operationes non possunt reduci in
aliquod accidens, et hoc principaliter. Et dico principaliter, quia aliqua poten-
tia anime bene est principium talium operationum, tamen non est principale et
20 primum principium; ergo anima est substantia.
Itemex non substantiis non t substantia; sed ex anima et corpore t substan-
tia composita, sicut animal; ergo anima est substantia.
Tunc ad rationes.
Ad primam. Cum dicitur quod est substantia est per se subsistens, verum est
25 quod est substantia composita, vel substantia que est per se ens, vel ens actu. Sed
substantia que est pars substantie, cuiusmodi est forma vel materia, non est per
se subsistens. Unde nomen substantie per prius dicitur de substantia composita
quam de materia vel forma.
10 dicit Commentator] Averroes, Commentariummagnumin libros De anima II, com. 2, p. 130
18
;
cf. AA 6:113 14 Avicennam Sexto naturalium] Locus non inventus
2 declaratur] patet V 3 qua dicitur] que dicit V | quod] om. V 4 organicum] aggregatum V
10 commentator] quod add. V 11 natura] alio F | quia] quod V 14 Avicennam] rationem
avicenne V 15 ad] in V | est] om. F 17 et] om. V 19 talium] om. V 2122 sed ex t
substantia] om. (hom.) F
Ad aliam. Cumdicitur quod est in alio etc., dico quod aliquid potest esse ens
in alio dupliciter. Vel sicut accidens insubiecto, quod est in aliquo ente inactu; et
tale non est substantia. Vel sicut perfectio in perfectibili, vel forma substantialis
in materia; et tale quod est ens in aliquo ente in potentia bene est substantia;
5 modo anima illo modo est ens in alio.
Ad aliud. Cum dicitur quod advenit enti in actu non est substantia, verum
est si maneat in sua actualitate in adventu eius. Et cum dicitur anima advenit
enti in actu, falsum est modo quo dictum est. Et cum dicitur advenit corpori
organico, dico quod inadventu anime omnes iste organizationes et dispositiones
10 corrumpuntur et consimiles introducuntur dispositionibus precedentibus. Per-
fectiores tamen sunt quam precedentes.
Ad aliam. Cum dicitur quod dinitur per additamentum etc., dicendum
quod maior non est vera in substantiis imperfectis, que per se non subsistunt, sed
solum inquantum sunt partes alicuius quod per se subsistit; et talis est anima;
15 ideo etc.
II.2. Utrum anima sit materia vel compositum
166
vb
F,
12
rb
V
Consequenter queritur utrum anima sit materia vel compositum.
Arguitur quod sit materia quia: quicquid est ens in potentia est materia; sed
anima est ens in potentia; ideo etc. Maior patet, quia materia substantivatur per
posse, ut vult Commentator in De substantia orbis. Et ideo quod est in potentia
20 est materia. Minor patet, quia anima sensitiva est in potentia ad sensibilia, et
anima intellectiva est in potentia ad intelligibilia. Et hoc etiamvult Philosophus
in secundo huius et tertio.
Item quod habet proprietates materie est materia vel habens materiam; sed
anima habet proprietates materie; quare etc. Maior patet, quia proprietas non
25 est sine eo cuius est proprietas. Minor apparet saltem de intellectiva et sensitiva,
quia proprietas materie est recipere et pati, et illa conveniunt anime sensitive et
19 Commentator in De substantia orbis] AA 10:7; Averroes, De substantia orbis I, f. 3 L 22 se-
cundo huius et tertio] Cf. Aristoteles, De anima II.5, 418a34; De anima III.4, 429a1516
1 est] ens add. V | alio] aliquo V | etc.] om. V | dico] et cum dicitur V 2 in
4
] om. V
3 substantialis] substantiali F 7 actualitate] accidentalitate F 8 modo] modo de add. V
9 organico] organizato etc. V 10 corrumpuntur] eorum puta V 12 dinitur] dinitio V
14 subsistit] subsistunt V 18 quia materia] om. V 19 est] ens add. V 20 minor] maior V
22 in] om. V 23 quod] om. V 25 de] anima add. V
intellective, quia anima sensitiva recipit species sensibiles et anima intellectiva
recipit species intelligibiles. Etiam habent pati, quia intelligere est pati et etiam
sentire est pati.
Deinde probatur quod anima sit aggregatumcorpus ex materia et forma quia:
5 quod movetur est corpus; anima movetur; ergo etc. Maior patet, quia mobile est
ens actu et tale est compositum ex materia et forma. Et hec est materia in istis
inferioribus. Minor patet, quia moto corpore movetur anima.
Item quod habet cognoscere corpus compositum est corpus; sed anima habet
cognoscere corpus; quare etc. Maior patet, quia simile simili cognoscitur. Minor
10 patet de se.
In oppositum utriusque est Philosophus.
Dicendum quod anima est forma et non materia neque compositum. Primum
apparet sic, quia illud quo vivimus, sentimus et intelligimus principaliter est
167
ra
F forma; modo anima est huiusmodi; ideo etc. Ma|ior apparet in isto secundo, quia
15 illud quo operamur est duplex, sicut illud quo sanamur est duplex, quia sana-
mur corpore sicut materia et sanitate sicut forma. Et ideo illud quo vivimus et
sentimus et intelligimus principaliter est forma. Etiam quia operatio procedit a
forma, sicut apparet secundo De generatione, ubi dicitur forme est agere, materie
vero pati. Hoc etiam vult Commentator, qui dicit quod operatio facit scire for-
20 mam, sicut transmutatio materiam. Et ideo illud quo vivimus etc. est forma, cum
iste sunt operationes quedam; modo anima est huiusmodi, ut habetur in isto
secundo; ideo etc.
Item ostendendo quod anima vegetativa non sit materia, quia materia est ens
12
va
V in potentia; sed anima vegetativa est potentia activaest | enim principium
25 activum operationum; quare etc. Item anima sensitiva et intellectiva non sunt
materia, quia materia est in potentia ad formas reales sub esse reali; sed anima
sensitiva est in potentia ad formas intentionales, anima autem intellectiva est in
potentia ad formas intelligibiles; quare etc.
14 isto secundo] Cf. AA 6:53; Aristoteles, De anima II.2, 414a48 18 secundo De generatione]
AA4:39; Aristoteles, De generatione II.9, 335b2931, 35 19 Commentator, qui dicit] AAI:216;
Averroes, In XII Metaphysicorum VIII, com. 12, f. 220 G
12 et anima intellectiva recipit species intelligibiles] om. V 2 et] om. V 5 mobile] quod
movetur V 6 hec est materia] ? V 14 isto secundo] tertio huius Fideo etc. add. F 15 duplex
1
]
dupliciter V | duplex
2
] dupliciter V 17 procedit] precedit V 19 vero] est add. V | facit] fecit
V 21 habetur] habent V 25 activum] accidentium F | intellectiva] nisi add. F 26 anima]
intellectiva et add. F 27 intellectiva] om. V
Item neque anima est corpus, quia corpus uno modo accipitur ut est trina
dimensio, scilicet longum, latumet profundum. Et sic corpus est de genere quan-
titatis; modo anima non est de genere quantitatis; ideo etc. Alio modo dicitur
corpus ut est aggregatum ex materia et forma sub ratione intelligendi sumpta
5 essentialiter ab illo apparenti quod est esse corporeum vel dimensionatum. Et
sic corpus est de genere substantie et est genus animalis. Et anima isto modo non
est corpus, quia corpus illo modo est ens actu; sed anima non est ens actu, sed est
actus quidam; ideo etc. Alio modo dicitur corpus ut dicit alterampartem aggre-
gati distinctamcontra animam. Et sic anima nonest corpus, quia anima illomodo
10 non est materia; sed corpus isto modo dicit materiam; ideo etc. Relinquitur ergo
quod sit forma.
Tunc ad rationes in oppositum.
Ad primam. Cumdicitur quod est ens in potentia est materia, verumest si sit
ens in potentia ad formas sensibiles sub esse reali. Si autem non sit in potentia
15 ad formas sensibiles, vel non sit in potentia ad istas sub esse reali, non oportet;
modo anima quantum ad intellectivam non est in potentia ad formas sensibiles
sub esse reali, sed sub esse intentionali vel intelligibili.
Ad aliam. Cum dicitur quod habet proprietates materie est materia etc.,
verumest si habeat eas eo modo quo sunt materie. Sed si alio modo, non oportet.
20 Et cum dicitur anima habet recipere et pati etc., dico quod materia habet reci-
pere formas reales sub esse reali. Sed anima recipit formas sensibiles et intelli-
gibiles sub esse intentionali. Eodem modo pati cum abiectione forme contrarie
est proprietas materie passione proprie dicta. Sed anima non patitur passione
proprie dicta, que est cumabiectione forme contrarie, set magis passione impro-
25 prie dicta, que est receptio perfectionis. Unde talis passio est salus et perfectio,
ut Philosophus dicit secundo huius.
Ad aliam. Cumdicitur quod movetur est corpus, verumest quod per se move-
tur. Sedsi moveatur admotumalterius et per accidens, nonoportet; modo anima
movetur per accidens ad motum alterius, quia ad motum totius aggregati.
26 secundo huius] Cf. AA 6:9495; Aristoteles, De anima II.5, 417b216
4 intelligendi] et add. V 6 non] nisi F 7 modo] om. V 8 dicit] habet F 10 non est isto
modo] om. (hom.) F | materiam] materia V 11 quod] anima add. V 12 rationes] rationem
V | in oppositum] om. V 13 ad] om. V 14 reali] tali F 16 sensibiles] nec etiam anima
sensitiva est in potentia ad formas sensibiles add. V 17 vel intelligibili] om. V 18 ad] om. V
19 quo] quod F | si
2
] om. V 21 reales] et add. V 2122 sed anima esse intentionali] om. F
22 abiectione] adiectione F 23 materie] et add. V 26 dicit] in add. V
Ad aliam. Cum dicitur quod habet cognoscere corpus est corpus, falsum est.
Et cum dicitur quod simile simili cognoscitur, verum est quod illud quod
cognoscitur simile est aliquo modo cognoscenti, non quantum ad esse reale, sed
quantum ad esse speciem sub esse intentionali receptam in cognoscente. Et non
5 oportet quod quantum ad esse reale sit simile sibi. Ideo etc.
II.3. Utrum anima sit forma substantialis corporis
167
ra
F,
12
va
V
Consequenter queritur utrum anima sit forma substantialis corporis.
Arguitur quod non quia: quod advenit enti in actu non est forma substantialis;
sed anima advenit enti in actu; ideo etc. Maior patet per Commentatoremsupra
secundum huius. Minor patet, quia anima advenit enti in actu, scilicet corpori
10 organizato. Modo organizatum est in actu, quia organizationes iste presuppo-
nunt formam substantialem.
Item nulla substantia dinitur per additamentum; sed anima dinitur per
additamentum; ergo non est substantia. Maior patet per Philosophum septimo
167
rb
F Metaphysice, qui dicit quod dinitiones accidentium | dantur per additamenta
15 et non dinitiones substantiarum. Minor patet, quia dinitur sic: anima est
actus corporis etc.; igitur ponitur aliquodadditumextra essentiamanime, scilicet
corpus.
Item illa forma qua ablata remanet idem corpus numero quod prius non est
forma substantialis; anima est huiusmodi; quare etc. Maior patet per Philoso-
20 phuminlittera, qui dicit quodsi dolabra esset corpus, acuties esset sua forma sub-
stantialis, et ista acutie remota non remanet dolabra nisi equivoce. Minor patet,
quia corpus mortuum idem numero est cum vivo. Et hoc probatur quia: eadem
accidentia numero remanent in vivo et mortuo, sicut color. Etiamet eademcom-
pago membrorum et eedem cicatrices. Et sensus hoc iudicat; modo accidens
25 unumnumeronontransfertur de subiectoinsubiectum; ergomanet idemcorpus
numero quod prius ablata ipsa anima.
1 cum dicitur] om. F 2 cognoscitur] cognoscimus V 4 ad esse speciem] om. F 5 ideo
etc.] om. V 67 corporis arguitur forma substantialis] om. (hom.) V 8 sed] om.
F 9 secundum huius] habet secundum V | enti in actu scilicet] om. V 10 organizato]
organizanto F organico V | organizatum] corpus organicum V | est] ens add. V 12 dinitur
1
]
habet diniri V 14 additamenta] additamentum V 15 quia] anima add. V 16 igitur] ibi
V | aliquod] aliquid V 20 dolabra] dolebra V | corpus] naturale add. V 21 dolabra] dolebra
V 22 quia
2
] quod F 23 in] corpore add. V | etiam] idem V | eadem] eodem F 24 et] quia
V 25 subiecto] substantia V 26 ablata] ablato F
Item quod advenit alicui habenti formam que non corrumpatur in eius ad-
ventu advenit enti in actu, et per consequens non est forma substantialis; modo
anima advenit alicui habenti formamque non corrumpitur in eius adventu; ergo
etc. Minor patet, quia anima advenit corpori organico. Modo probatio quod
5 forma istius non corrumpitur in adventu anime, neque iste organizationes, quia:
quicquid corrumpitur a suo contrario corrumpitur. Modo forme precedenti non
contrariatur forma sequens, quia forma sequens est sicut perciens formam pre-
cedentem et complens eam. Neque organizationes sequentes sunt contrarie pre-
cedentibus, quia sunt similes sibi. Neque etiamgenerans contrariatur forme, quia
10 illud quod inducit formam non est contrarium illi forme, quia generans generat
sibi simile; sed generans inducit illam precedentem formam et suas organiza-
tiones. Quare etc.
Item si ille dispositiones corrumperentur, tunc frustra fuissent introducte in
materia; modo hoc est inconveniens; ergo anima advenit enti in actu.
15 In oppositum est Philosophus, qui vult quod anima est substantia que est forma
substantialis corporis.
Et dicendum quod anima est forma substantialis corporis. Et hoc probatur tri-
pliciter vel quadrupliciter. Primo sic quia: illa forma est forma substantialis cor-
poris qua remota non remanet idem corpus numero quod prius nisi equivoce;
20 sed remota anima a corpore non remanet idem corpus numero quod prius; ideo
etc. Maior patet per Philosophuminlittera, qui dicit quod si dolabra esset corpus
naturale acuties esset sua forma substantialis qua remota non remaneret dolabra
nisi equivoce. Sedquia ita nonest, scilicet quoddolabra nonest corpus physicum,
sed articiale, ideo remota acutie adhuc remanet dolabra quantum ad eius sub-
25 stantiam, quia tota substantia articialium est sua materia. Ergo intentio sua est
quod idem est forma substantialis corporis qua remota non remanet idem cor-
pus numero quod prius. Minor patet, quia remota anima a corpore amplius non
potest in suamoperationem, sicut non potest nutriri, augmentari, neque sentire,
neque intelligere. Ergo non est idemquod prius nisi equivoce, quia sicut apparet
15 Philosophus, qui vult] AA 6:42; Aristoteles, De anima II.1, 412a1920 21 Philosophum in
littera] Aristoteles, De anima II.1, 412b1215
1 corrumpatur] corrumpitur V 2 in] om. V 4 minor] maior F 5 corrumpitur] corrumpatur
V 11 suas] alias V 13 corrumperentur] in adventu anime add. V | introducte] om. F
15 vult] dicit V | est
2
] sit V 21 dolabra] dolebra V 22 dolabra] dolebra V 23 ita] illud
F | dolabra] dolebra V 24 dolabra] dolebra V 26 idem
1
] illud V | qua remota] quo remoto
V 28 non] om. F | augmentari] augeri V
quarto Meteororum unumquodque ens habet suam operationem propriam in
qua, cum potest, est illud, cum autem non potest, non est illud nisi equivoce,
sicut oculus cum potest videre est oculus, cum autem non potest videre non est
12
vb
V oculus | nisi equivoce, sicut lapideus sive depictus.
5 Itemillud per quod distinguitur aliquid ab alio essentialiter est forma substan-
tialis eius, quia forma distinguit et separat; ergo actus substantialis est qui distin-
guit et separat substantialiter; modo animatum distinguitur ab inanimato per
animam; quare etc.
167
va
F Item illud quo primo et principaliter vivimus et sentimus et intelligimus est |
10 forma substantialis; sed anima est illud quo vivimus principaliter quantum ad
animam vegetativam, quo sentimus quantum ad animam sensitivam, et intel-
ligimus quantumad animamintellectivam; quare etc. Maior patet, quia illud quo
aliquodoperatur duplex est. Unumsicut materia et aliudsicut forma. Et ideocum
anima sit illud quo principaliter operamur, erit forma substantialis et ab ipsa pro-
15 cedet operatio substantialis.
Item ex quo anima est substantia et est forma, ergo est forma substantialis.
Tunc ad rationes.
Ad primam. Cumdicitur quod advenit enti inactu, verumest si maneat ens in
actu in adventu eius, sed si corrumperetur eius actualitas non est verum. Et cum
20 dicitur anima advenit enti in actu, dico quod illa actualitas in adventu anime
corrumpitur et consimilis forma et consimiles dispositiones introducuntur.
Ad aliam. Cum dicitur nulla substantia habet diniri per additamentum,
verum est de substantia composita. Sed substantia que non est composita, que
nonest per se ens, sicut materia vel forma, bene habet diniri per additamentum;
25 modo anima est substantia non composita, sed substantia simplex; ideo habet
diniri per corpus cuius est forma et perfectio.
Ad aliam. Cumdicitur illud quo ablato remanet idemcorpus quod prius etc.,
concedatur. Et cumdicitur anima ablata remanet idemcorpus quodprius, falsum
est. Et cum probatur quia: remanent eadem accidentia in vivo et mortuo, dico
30 quod non manent eadem accidentia numero, sed solum similia. Et cum dicitur
1 quarto Meteororum] AA 5:26; Aristoteles, Meteora IV.12, 390a1013, 389b31
1 unumquodque] bene quodque scrips. F 2 est
1
] dicitur V | non
2
] nisi F | est
2
] dicitur V
3 non
2
] nisi scrips. F 4 oculus] cum autem non potest videre nisi est oculus add. F 5 illud]
quod add. V | aliquid] om. F | alio] aliis V 6 ergo] om. V 9 et
2
] om. V 10 principaliter] per
animam add. F 11 et] etiam V 13 aliquod] aliud F | duplex est] est eius forma substantialis
V 14 ipsa] illa V 16 et] etc. F | est
2
] om. F 18 in actu] om. F 19 in adventu] om.
F | actualitas] qualitas V 21 corrumpitur] corpori F 24 habet] potest V 27 cum dicitur]
om. F | illud] illo V 2728 etc. concedatur quod prius] om. (hom.) V 29 quia] quod V
| remanent] manent V
quod sensus hoc iudicat, dico quod sensum non est credendum de ydemptitate
accidentium, sed solum de similitudine, quia quiditas rei solum ab intellectu
percipitur et non a sensu. Modo esse sensibile non est quiditas coloris, ymmo
est accidens eius, quia illa est in secundo modo dicendi per se: color est visibilis,
5 ut dicit Philosophus in illo secundo. Et ideo de ydemptitate coloris vel alicuius
alterius sensibilis non est credendum sensum.
Sed tu dices: unde ergo sunt illa consimilia accidentia in mortuo de novo creata?
Non enim apparet aliquod generans quod sit causa omnium istorum acciden-
tium. Hoc non est contra sensum, sicut si aliquis habeat vulnus et non sit ibi
10 aliquod vulnerans. Unde etiam hoc est quod accidentia casualia, sicut cicatrix et
similia, semper manent similia in vivo et mortuo, quia illa accidentia casualia,
sicut cicatrix, non sunt maioris necessitatis in mortuo quam in vivo; modo ista
possunt inesse et non inesse vivo; ergo etiampossunt inesse mortuo et non inesse
mortuo. Et sic non semper erunt eadem in vivo et mortuo. Cuius oppositum
15 patet, quia si aliquis habeat cicatricem vivus, habet cicatricem etiam mortuus.
Dicendumest ad illa: quando primo queritur a quo sunt illa accidentia inmor-
tuo, dicendumquod sunt a generante formamillamsequentem, quia quicumque
dat formamdat omnia accidentia consequentia formam, secundumintentionem
Commentatoris tertio De celo et mundo, sicut qui dat formam gravis dat omnia
20 accidentia consequentia formamgravis. Ideo cumilla accidentia sint consequen-
tia illam formam sequentem, ideo generans qui illam formam introducit habet
illa accidentia introducere.
Et tu dices: verum est de accidentibus propriis que sunt consequentia formam.
Sed de accidentibus casualibus que non consequuntur formam, sicut est color et
25 similia, quare est quod illa manent eadem?
De colore facile est solvere, quia non manet idemcolor in mortuo et vivo, nisi
rarissime hoc contingat, ymmo si aliquis dum erat vivus est albus vel rubeus,
mortuus est magis pallidus. Tamen si queras quare est similis color in vivo et
mortuo, dico quod color causatur in corpore ex commixtione elementorum in
5 Philosophus in illo secundo] Cf. AA 6:67; Aristoteles, De anima II.7, 418a2930 19 tertio
De celo et mundo] Locus non inventus
2 solumab] om. V 3 a] om. V | esse sensibile] est sensibile Fesse sensibilemV | coloris] corporis
F 9 non
1
] melius enim 10 aliquod] aliquidV | casualia] causalia V 11 manent] remanent V
| casualia] causalia V 12 sicut cicatrix] om. V | quam] quodF 13 mortuo] om. V 14 eadem]
om. V 15 habet] om. V 16 quando] quod V 18 consequentia] ad add. F 20 accidentia
1
]
om. V | consequentia] ad add. in marg. F om. V | gravis] et add. V 2324 propriis que de
accidentibus] om. (hom.) F 24 casualibus] causalibus V 29 causatur] om. V
mixto, nisi sit color articialis, sicut per picturam, sicut apparet libro De sensu
et sensato. Modo talis vel talis commixtio elementorum consequitur formam
167
vb
F mixti | et consimiles dispositiones consequuntur similes formas. Modo forma
precedens et forma consequens in materia sunt propinque in perfectione, quia
5 secundum Philosophum forme secundum quemdam ordinem habent introduci
in materia, quia secundum Commentatoremprimo Metaphysice primo introdu-
cuntur forme magis universales et deinde minus universales. Ex hoc ergo patet
quod forme habent ordinem in materia. Unde non quecumque forma est in
quacumque materia, sed determinata post determinatam, sicut apparet octavo
10 Metaphysice, quia sicut ibi dicitur post formamvini non introducitur forma que-
cumque, set forma aceti que similis est ei in gradu perfectionis, sicut forma ordi-
nate sequens est similis forme vini; et forma non introducitur nisi in materia dis-
posita, ut apparet secundo huius, quia actus activorumsunt in patiente disposito.
Ideo dispositiones que sunt in materia cum forma sequenti sunt similes disposi-
15 tionibus que sunt in materia cum forma precedenti. Et ideo cum color sequatur
formamratione commixtionis elementorumet consimilis commixtio sit in mor-
tuo et vivo, consimilis color est in vivo et mortuo.
Sed de accidentibus casualibus est dicile quare manent similia sicut de cica-
trice semper in mortuo et vivo. Et dico ad hoc quod, sicut apparet ex intentione
20 actorum medicine, cum sit solutio continui, natura, inquantum potest, inten-
dit consolidare partes et reunire. Unde herbe et emplastra que ibi ponuntur
sunt sicut coadiuvantia naturam removentia humores qui occurrunt ad locum
lesionis ne ibi putreant. Et propter hoc illas medicinas oportet ibi apponere,
neque propter aliud illa apponuntur nisi ad removendum illa impedimenta ut
25 at reunitio per naturam. Cicatrix ergo que est facta per consolidationem par-
tium est operata per naturam rei, quia natura intendit consolidare partem lesam
dispositioni quam prius habeat maius quantum potest. Ergo illud opus est a
12 libro De sensu et sensato] AA 7:36; Averroes, In de sensu p. 15
3738
6 primo Metaphysice]
AA 1:32; Averroes, In XII Metaphysicorum I, com. 17, f. 14 K 910 octavo Metaphysice]
Aristoteles, Metaphysica VIII.5, 1044b3435 13 secundo huius] AA6:55; Aristoteles, De anima
II.2, 414a1112
2 vel] et V 3 similes] consimiles V 4 precedens] procedens F 7 ex] om. F | patet] apparet
V 9 quacumque] om. F 10 forma] om. V 11 sicut] sic V 1112 ordinate] ordinata F
1213 nisi in materia disposita] in materia nisi disposita V 13 sunt] est V | patiente] et add. V
14 cum forma sequenti] sequenti cum forma F 15 sequatur] consequatur V 16 commixtio]
mixtio elementorum V | sit] est V 18 casualibus] causalibus V 21 reunire] removere
V | emplastra] amplastra V 22 coadiuvantia] ca
o
adiuvantia scrips. V | removentia] removentis
V | qui] que V 23 oportet] oporteret V 24 aliud] hoc F | illa
1
] ibi V 26 operata]
comparata V | consolidare] asimilare V 27 habeat] habebat V | maius] melius V | quantum]
quam V 27323.1 a natura] materia F
natura et forma rei, licet vulnerans sit causa, tamen rei consolidatio est conse-
quens formam. Et ideo quia iste forme sunt propinque in gradu perfectionis,
ideo oportet quod iste perfectiones utriusque sint similes. Et idem dico de vul-
nere quod consimile vulnus manet in vivo et mortuo propter similem causam,
5 quia sunt forme similes et ideo debent habere dispositiones similes. Et ideo sicut
quando erat vivus non erant consolidate, multo minus in mortuo sunt conso-
lidate vel reiuncte. Vel aliter potest dici quod vulnus est dispositio ad corrump-
13
ra
V tionem | forme prioris faciens etiam ad introductionem forme sequentis. Ideo
manet consimilis dispositio in materia sub forma sequenti sine novo vulnerante,
10 sicut in aliis corporibus dispositiones facientes ad corrumptionem prioris forme
et ad generationem sequentis manent consimiles post corrumptionem prioris
forme, sicut patet cuilibet consideranti.
Ad aliam. Cum dicitur adveniens alicui habenti formam que non corrumpitur
etc., concedatur. Et cum dicitur quod advenit corpori organizato, et tales dis-
15 positiones non corrumpuntur, neque forma precedens, quia nichil contrariatur
eis, dico quod ista forma precedens et ille dispositiones precedentes corrumpun-
tur per accidens ex introductione forme sequentis. Et ad hoc declarandum sup-
pono quod forma non introducatur in materia nisi sit disposita ad receptionem
talis forme, ut habetur in hoc secundo, sicut sepe est preallegatum, ita quod si
20 corrumpuntur dispositiones quas requirit forma in materia, et corrumpitur illa
forma. Secundosupponoquodgenerans semper intendit inducere inmateria for-
mam sibi similem. Modo sicut vult Avicenna primo Canonis et tertio Canonis:
virtus formativa existens in homine primo est coagulativa menstrui, postea vero
virtute caloris et virtutis plasmative membra formantur et consolidantur in illa
25 materia. Et postea continue per virtutem caloris astringuitur humidum super-
uumet membra consolidantur in tantumquod dispositiones ille, que erant sub
168
ra
F forma inanimati sive sub forma menstrui, amplius non sunt proportionales ut |
19 in hoc secundo] Aristoteles, De anima II.2, 414a2627 22 primo Canonis et tertio Canonis]
Avicenna, Liber canonis III.1.2, ed. Venezia 1507, repr. Hildesheim 1964, 360
v
362
v
1 et forma] om. V | rei
2
] ista V 3 ideo] om. V 6 erat] erant V | minus] etiam neque add.
F 7 reiuncte] remixe(?) F 8 etiam] et V | introductionem] introductio F 9 dispositio] dio
scrips. V 10 ad] om. V 11 post] potest F 14 concedatur] concedo V 15 corrumpuntur]
corrumpitur F 1516 quia nichil forma precedens] om. (hom.) V 1617 corrumpuntur]
corrumpitur F 17 forme] forma(!) V | hoc] sup. lin. V 18 introducatur] introducitur V
| sit] materia add. V 19 habetur] habent V | in hoc secundo] secundo huius V | preallegatum]
allegatum V 20 corrumpuntur] corrumpantur V | requirit] requirunt F 21 quod] om.
F 22 et tertio canonis] tertio canone F 23 formativa] fortissima F | coagulativa] coagula
F 24 caloris] colorum V | plasmative] ? F 25 postea] pure a F | virtutem caloris] calorem V
| humidum] humidem(!) F 26 erant] erant(?) V
forma inanimati amplius possit ibi stare, ita quod ad tantum gradum perfectio-
nis deducitur istud menstruumquod forma menstrui vel inanimati corrumpitur
et postea forma animati ibi introducitur, quia propinque sunt iste forme in per-
fectione. Quando ergo queritur: quid corrumpit istam formam precedentem
5 et dispositiones precedentes, dico quod generans per accidens, quia per alte-
rationem semper inducit perfectiores dispositiones in materia, ita tamen quod
forma precedens non potest stare cum talibus dispositionibus, quia cum cor-
rumpuntur dispositiones proportionales forme precedenti, oportet ipsam cor-
rumpi. Et cum dicitur omne quod corrumpitur a suo contrario corrumpitur,
10 verum est quod corrumpitur per se. Sed quod corrumpitur per accidens non
oportet. Modo forma precedens corrumpitur per accidens ex hoc quod cor-
rumpuntur dispositiones proportionales sibi. Sed tu dices quod non oportet for-
mam precedentem corrumpi in adventu sequentis forme, quia forma sequens
est sicut perfectio perciens primam. Modo due forme substantiales habentes
15 ordinem, quarum una est completa alia incompleta, possunt simul bene stare.
Licet illud dicatur probabiliter, tamen non valet, quia omnis forma substantialis
quantumcumque sit incompleta dat esse actuale et simpliciterquod apparet,
quia inter formas substantiales forma elementorum est incompletissimaet
tamen illa dat esse simpliciter et actuale; modo omnis forma adveniens enti in
20 actu est forma accidentalis; ergo anima adveniens habenti talem formam prece-
dentem, si illa maneat, erit forma accidentalis. Et ideo non stant tales forme sub-
stantiales simul quarum una est completa et alia incompleta.
Cum dicitur quod si illa forma precedens corrumpitur, tunc frustra fuisset
introducta in materia, dico quod non est verum, quia natura non potest intro-
25 ducere formam quamcumque post quamcumque immediate, sed determinatam
post determinatam. Unde ibi est quidamordo ex parte formarumet non ex parte
materie, quia materia est indierens ad quamlibet formam. Et ideo ut materia
esset disposita ad recipiendum talem formam, scilicet animam, oportuit istam
formam precedentem et tales dispositiones precedere.
3 quia] quod F 6 ita tamen] intantum V 78 corrumpuntur] corrumpitur F 12 oportet]
quod add. F 14 perfectio] om. V 15 completa] con
ta
scrips. F et add. V 16 probabiliter] pro-
batum V 19 adveniens] aveniens scrips. F 22 et] om. V 23 cum] et cum V | corrumpitur]
corrumperetur V 25 post] potest F 28 oportuit] operunt V 29 precedentem] precedente
F precedere add. V | precedere] om. V ideo etc add. V
II.4. Utrum ex anima et corpore at unum essentialiter
168
ra
F,
13
ra
V
Consequenter queritur utrum ex anima et corpore at unum essentialiter.
Arguitur quod non quia: magis dierunt actus et potentia quam duo contraria;
sedex duobus contrariis nont unumessentialiter; ergoneque ex actuet potentia
t unumessentialiter. Sed anima est sicut actus et corpus est sicut potentia. Ergo
5 ex corpore et anima non t unumessentialiter. Maior patet, quia ambo contraria
sunt entia in actu. Sed potentia et actus sunt unumin actu et alterumin potentia.
Et ille dierentie sunt maxime opposite, ut vult Commentator in prohemio
huius.
Item ex diversis essentialiter non t unum essentialiter; actus et potentia sunt
10 diversa essentialiter; quare etc. Maior patet, quia hoc implicat contradictionem
quod diversa essentialiter sint unum essentialiter. Minor patet, quia actus et po-
tentia sunt dierentie maxime opposite. Talia autem dierunt essentialiter.
Oppositumarguitur quia: sicut Philosophus dicit: non est querenda causa quare
ex materia et forma t unum, nisi quia unumest inactuet alterumest inpotentia;
15 modo anima est actus et corpus est in potentia; quare etc.
Dicendum quod ex anima et corpore t unum per se. Secundo dico quod non
est querenda causa intrinseca quare ex corpore et anima t unum per se. Tamen
bene est querenda causa extrinseca quare ex istis t unum.
Primum declaratur quia: quandocumque aliqua sic se habent quod unum est
20 actus et alterum in potentia, ex illis t unum per se; sed anima et corpus sunt
huiusmodi secundum quod corpus dicit alteram partem aggregati; ergo ex istis
t unum per se. Maior patet per Philosophum. Minor etiam patet per Philoso-
phum, qui dicit quodanima est actus, et corpus, ut dicit alterampartemaggregati,
est in potentia ad illum actum et ad esse quod dat sibi iste actus.
25 Secundumdeclaratur, scilicet quod non est querenda causa intrinseca quare ex
anima et corpore t unum, quia: illa causa intrinseca vel esset materia vel forma.
78 Commentator in prohemio huius] AA 6:26; Averroes, Commentarium magnum in libros De
anima I, com. 10, p. 10
2021
13 Philosophus dicit] Cf. AA 6:43; Aristoteles, De anima II.1,
412b68
4 et
1
] om. V | est
2
] om. V 6 entia] essentia V | sunt
2
] om. V 7 ut] sicut 9 essentialiter
2
]
sed add. V 13 quia] quod V 15 modo] m
a
scrips. F 18 querenda] est add.
F 19 quandocumque] quando oportet F 20 actus] in actu V 21 istis] ipsis V
22 philosophum] quia dicit add. V | etiam] om. V 23 dicit alteram partem] est altera pars
V 26 causa] om. F
168
rb
F | Non materia, quia materia est ens in potentia; sed quod est ens in potentia
secundum quod huiusmodi non est causa unionis materie cum forma; ergo ista
causa intrinseca nonest materia. Neque etiamforma, quia illa forma vel esset sub-
stantialis vel accidentalis. Non est forma substantialis, quia tunc due forme sub-
5 stantiales essent in materia, scilicet illa que unitur materie et illa que esset causa
illius unionis. Et tunc ex anima et corpore non esset unum essentialiter. Neque
est forma accidentalis, quia forma accidentalis presupponit formam essentialem
vel substantialem. Et tunc sequeretur idem inconveniens quod prius: quod due
forme substantiales essent percientes materiam.
10 Tamenquerenda est causa aliqua extrinseca quare ex materia et forma t unum,
quia illa est que inducit formam in materia; modo istud est generans; ideo ge-
nerans est causa extrinseca quare ex materia et forma t unum.
Tunc ad rationes.
Ad primam. Cum dicitur magis dierant actus et potentia etc., dico quod
15 aliqua diere potest esse dupliciter. Vel secundum se et absolute, vel per compa-
rationem ad aliquod tertium constitutum ex illis. Modo quando dicitur magis
13
rb
V dierant actus | et potentia etc., verum est secundum se et absolute, sed non
magis dierant per comparationem ad tertium compositum ex illis, quia duo
contraria sunt duo entia que habent duo esse. Et ideo non possunt constituere
20 tertium. Sed actus et potentia non habent duo esse, quia ens in potentia non
habet aliud esse nisi illud quod dat sibi forma. Et ideo actus et potentia magis
possunt facere unum per se quam duo contraria, quia duo contraria non habent
unum esse.
Ad aliam. Cum dicitur ex diversis essentialiter non t unum essentialiter,
25 verum est si sint actu distincta. Sed si unum est in potentia ad alterum que non
habent nisi unumesse, ex istis t unum; modo materia et forma sunt huiusmodi,
sive actus et potentia; ideo ex istis t unum per se.
II.5. Utrum dinitio anime sit bene data
168
rb
F,
13
rb
V
Consequenter queritur circa dinitionem anime qua dicitur quod anima est
actus corporis organici physici potentia vitam habentis, utrum sit bene data.
2 huiusmodi] philosophus V 7 formam] om. F 11 est
1
] om. V 14 dierant] dierunt
V 1516 per comparationem] in comparatione V 17 dierant] dierunt V 18 dierant]
dierunt V 22 quam] quod scrips. F 24 diversis] divisi V 25 que] quod V 28 quod] om.
V
Arguitur quod non. Et primo quod non sit actus corporis quia: quod est actus
materie non est actus corporis; anima est actus materie; quare etc. Maior patet,
quia corpus dicit aliquid in actu et non materiam primam; ergo quod est actus
materie non est actus corporis. Minor patet, quia anima est forma substantialis
5 que est materie prime.
Deinde arguitur quod non sit actus corporis physici. Actus corporis physici
est natura; anima non est natura; quare etc. Maior patet. Probatio minoris quia:
natura est principium motus ad unam dierentiam positionis tantum; anima
non est huiusmodi; quare etc. Maior patet in istis que moventur, sicut gravia et
10 levia non moventur ad quamlibet dierentiam positionis, sed sursum solum et
deorsum solum. Minor patet per Philosophum in illo secundo, qui dicit quod
anima est principium motus ad quamlibet dierentiam positionis, sicut ante et
retro, sursum et deorsum etc.
Item de hoc quod dicit quod est actus corporis organici. Contra quia: forma
15 debet proportionari materie; sed anima est forma simplex simpliciter; ergo mate-
ria sibi proportionata debet esse simplex substantia. Modo corpus organicum
non est simplex substantia. Quare etc. Maior patet, quia sicut dicitur in isto
secundo actus activorum sunt in patiente et disposito. Minor patet de se.
Item contra illam partem habentis vitam in potentia quia: illud quod habet
20 principium vite in actu non est in potentia ad vitam; sed corpus cuius anima est
actus habet actu principium vite; quare etc. Maior de se patet. Probatio minoris
quia: tale corpus actu habet animam; modo anima est principiumvite; quare etc.
In oppositum est Philosophus, qui dicit quod anima est actus corporis organici
physici potentia vitam habentis.
25 Dicendum quod illa dinitio bene data est de anima. Propter quod intelligen-
dum quod in dinitione formesive sit substantialis sive accidentalisdebet
poni subiectum illius forme et aliquid aliud quod pertineat ad essentiam illius
forme. Modo illa ponuntur in illa. Primo ponitur quod est actus substantialis
168
va
F ex | parte anime. Ibi etiam ponitur corporis physici etc. ex parte corporis. Ideo
11 in illo secundo] AA 6:47; Aristoteles, De anima II.2, 413b15 1718 in isto secundo]
AA6:55; Aristoteles, De anima II.3, 414a1112 23 Philosophus, qui dicit] AA6:41; Aristoteles,
De anima II.1, 412a1922, 2728, b56
1 et] arguitur add. V 2 maior patet] om. V 3 non] om. V | materiam primam] materia
potentiam V 5 que est] om. V 6 actus corporis physici
1
] om. F quia quod est add. V
7 natura
2
] huiusmodi V 8 anima] autem add. V 9 patet] inducendo add. V 11 per]
om. F 12 et] om. V 13 et] om. V 14 est] om. V 15 simpliciter] om. V 17 quia]
quia add. F 20 cuius] cum F 21 actu] om. V 25 de anima] om. V | quod
2
] om. V
2526 intelligendum] est add. V 27 pertineat] pertinet V 29 etc] om. V | corporis] etc. add.
V
illa dinitio est bene data de anima, cum sit quedam forma. Unde si forma
diniatur in abstracto, subiectum habet poni ibi loco dierentie et aliquid sui
generis loco generis. Si autem in concreto, tunc habet poni loco generis suum
subiectum.
5 Item probatio quod sit forma corporis vel actus quia: forma magis perfecta
exigit materiam magis perfectam; modo anima est magis perfecta quam forma
elementorumvel quamforma inanimatorum; ergo exigit materiammagis perfec-
tam quam illa forma. Illa autem materia non est aliud quam corpus. Ergo anima
est actus corporis. Sed iuxta hoc est notandum quod ibi non accipitur corpus ut
10 dicit aggregatumex materia et forma sub ratione dimensionati. Namcorpus isto
modo est genus ad animal. Alio modo potest accipi corpus ut est trina dimen-
sio, scilicet longum, latum et profundum. Et sic corpus non est materia anime,
sed est de genere quantitatis. Tertio modo potest accipi corpus ut est materia
habens ordinemad determinatamformam. Et sic, ut corpus dicit materiampri-
15 mamut est in ordine ad formamdeterminatam, anima est actus corporis. Sed est
intelligendum, quia dictumest quodsubiectumanime est magis perfectumquam
subiectum vel materia aliarum formarum, quia ista perfectio que est in materia
anime non est ita perfecta ex parte qua corpus est, sed est ita ex respectu ad deter-
minatam formam, scilicet ad animam.
20 Secundum probatur quod sit actus corporis physici quia: anima vel est actus
corporis naturalis vel articialis. Non est actus corporis articialis, quia actus
istius est accidens secundumquod articiale. Etiamnon est actus corporis arti-
cialis, quia actus istius secundumquod articialis est introducitur ab arte, non ab
aliquo generante vel ab aliquo extrinseco. Ergo anima est actus corporis naturalis.
25 Tertio dico quod anima est actus corporis organici quia: omnis forma que
habet diversas potentias et operationes mediantibus illis potentiis exigit plura
organa in subiecto cuius est ad exercendum illas operationes; modo anima est
habens diversas potentias et diversas operationes; ergo etc. Maior patet, quia si
per unam partem diverse operationes erent, una operatio impediret aliam et
30 nonoperaret distincte secundumoperationes. Minor patet, quia potentia vegeta-
tiva habet potentiamnutritivam, augmentativamet generativam; et iste potentie
habent diversas operationes, sicut nutritiva habet conservare substantiamnutriti,
augmentativa habet ipsum ducere ad perfectam quantitatem, potentia genera-
1 de anima] om. V | cum] anima add. V 2 abstracto] ab
to
scrips. F 3 si autem] sed F autem
sup. lin. V 6 magis
2
] om. V 7 quam] quod F 13 sed] si V 1314 est materia habens] habet
F 14 sic] sicut F 15 anima] autem add. V 16 dictum] dicendum F 18 perfecta] om. V
20 secundum] secundo V 21 articialis
1
] modo add. V 22 articiale] est add. V | non] om.
F | est
2
] om. V 23 quia actus istius] om. V | secundumquod articialis] om. F 25 anima] om.
V 29 erent] ent V 30 operaret] operaretur V | secundum] sup. lin. V | potentia] anima V
33 ipsum] ipse V
tiva habet speciem conservare. Anima sensitiva habet etiam multas potentias,
sicut potentiam visivam, auditivam, odorativam et sic de aliis, que habent diver-
sas operationes. Etiam sensus communis habet diversas potentias, sicut ymagi-
nativam et memorativam. Ergo anima exigit plura organa in corpore cuius est
5 ad exercendumistas operationes. Etiamanima intellectiva secundumquod intel-
lectiva est non habet organum in corpore, tamen in sua operatione dependet ex
virtute aliqua corporali que est in organo sicut ex fantasia.
Item anima est actus corporis habentis vitam in potentia, quia duplex est
potentia. Quedam est separata ab actu precedens actum, alia est coniuncta
10 actui, sicut apparet intentione Philosophi secundo Perihermeneias versus
nem, ubi dicit quomodo possibile sequitur ad necesse. Quod ergo habet vitam
in actu habet vitam in potentia, loquendo de potentia coniuncta actui, quia si
Sortes esset, possibile est ipsum currere, et est in potentia ad currendum poten-
13
va
V tia coniuncta actui. Des enim oppositum | quod non potest currere, ergo non
15 esset; modo corpus cuius actus est anima habet vitam; ergo habet vitaminpoten-
tia coniuncta actui. Aliter autem exponitur illa pars habentis vitam in potentia
secundum communem expositionem. Non quod sit abiciens vitam, ut Philoso-
phus dicit, vel animam, immo habet actu principium vite, vel in potentia prece-
dente actum, vel in potentia coniuncta actui. In potentia precedente sicut in sci-
20 entia; modo ille qui habet scientiam est in potentia ad considerare secundum
illam scientiam; ergo eodem modo, qui habet animam sensitivam et intellecti-
vam est in potentia ad operari secundum illas. Sed de anima vegetativa non est
ita, quia ista est semper in suo actu. Et illud quod habet animam est in potentia
coniuncta actui ad operationem et non in potentia precedente actum. Vel aliter
25 potest exponi quod anima est actus corporis habentis vitaminpotentia, quia cor-
168
vb
F pus illud cuius actu est | anima de se non habet vitam, sed de se est in potentia ad
vitam, quam habet per animam.
Tunc ad rationes.
Adprimam. Cumdicitur quodest actus materie nonest actus corporis, falsum
30 est, quia corpus non accipitur ibi ut est actu aggregatum, sed ut est pars aggregati
vel pro materia prima sub ordine ad determinatam formam.
1011 secundo Perihermeneias versus nem] Cf. Aristoteles, De interpretatione, 13, 23a818
1 etiam] om. F 34 ymaginativam] estimativam add. V 6 est] et add. F om. V 7 virtute
aliqua] alia virtute F 9 separata] separatam V 10 actui] suppl. P 1016 sicut apparet
potentia coniuncta] om. (hom.) F 17 expositionem] habentis vitam in potentia add. V
| abiciens] abicientis F 18 animam] anima F 21 animam] anima V 23 et] ideo V | est
2
]
om. V 26 actu] actus V 30 actu] totum V
Ad aliam. Cumdicitur quod est actus corporis physici est natura, concedatur.
Et cum dicitur anima non est natura, falsum est. Et cum dicitur natura est
principium motus ad unam dierentiam positionis tantum, dico quod natura
potest accipi dupliciter. Unomodout est principiummotus adubi tantum. Et illa
5 natura est principiummotus adunamdierentiampositionis. Alia est natura que
non solum est principium motus, immo est principium vivendi. Et talis natura
bene est principium movendi ad omnes dierentias positionis. Et illa natura
magis est perfecta quam alia; talis est anima; ideo etc.
Ad aliam. Cum dicitur forma debet proportionari materie, concedatur. Et
10 cum dicitur anima est simplex, verum est. Tamen habet multas potentias et
operationes. Et ideo oportet quod habeat diversas partes in corpore cuius est
et diversa organa ad exercendum illas operationes, ita quod ratio magis potest
deduci ad oppositum quam ad propositum.
Ad aliam. Cumdicitur quod habet vitamin actu, verumest, non habet vitam
15 in potentia remota ab actu, sed bene potest habere vitam in potentia coniuncta
actui. Vel aliter, sicut dictumest in positione: verumest quod non est in potentia
ad actumprimumvite, sed bene est in potentia ad actumsecundum, qui est ope-
rari quantumad animamsensitivamet intellectivam. Et quantumad vegetativam
est in potentia coniuncta actui ad actum secundum, quia illa numquam cessat a
20 sua operatione.
II.6. Utrum in partibus animalis anulosi decisis sit anima
168
vb
F,
13
va
V
Consequenter queritur utrum in partibus animalis anulosi decisis sit anima.
Arguitur quod non quia: si in partibus animalis decisis anulosi esset anima,
tunc quelibet pars animalis ipsius esset animal, sicut quelibet pars anguille esset
anguilla; modo hoc est falsum, quia tunc unum animal esset multa animalia,
25 quod est inconveniens; quare etc. Maior patet, quia quod habet animam saltim
sensitivamest animal. Et ideo si partes animalis anulosi haberent animam, essent
animalia.
Item si in partibus animalis anulosi esset anima, sicut in partibus anguille,
tunc eodemmodo in partibus hominis decisis esset anima, vel in partibus leonis;
1 corporis] et add. F 2 dicitur
2
] om. V 4 uno modo] om. V 7 bene] om. V | omnes
dierentias] omnem dierentiam V 8 talis est anima ideo etc.] om. V 13 deduci] om. V
14 cum dicitur] om. F | actu] etc. add. V 19 numquam] nondum V 21 decisis] decisi F
22 decisis] decisi FV 23 ipsius] om. V 26 animalis] sup. lin. V 29 decisis] decisi F | esset
anima] om. V
modo istud est falsum; ergo etc. Probatio consequentie quia: anima hominis
vel leonis est magis perfecta quam anima animalis anulosi; modo forma magis
perfecta est maioris virtutis et potentie quamforma minus perfecta; ergosi anima
animalis anulosi potest stare in parte decisa, multo fortius anima hominis poterit
5 stare in partibus hominis decisis.
Item in toto animali anuloso aut sunt plures anime in actu aut una in actu et
plures in potentia. Non potest dici quod sint plures anime in actu, [sed plures in
potentia] quia tunc unumanimal esset plura animalia quod est impossibile. Tunc
arguitur: forma substantialis que educitur de potentia ad actum introducitur a
10 generante; ergo anima, si sit actu in parte animalis anulosi decisa, cumprius esset
in toto in potentia, introduceretur in illa ab aliquo generante; modo dividens
partes animalis non est generans; ergo per divisionem, anima que prius erat in
toto animali in potentia reduceretur ad actum; quare etc.
In oppositum est Philosophus in littera.
15 Dicendumquod quidamdixerunt quod in partibus animalis anulosi decisis non
est anima. Et si dicatur eis quod ille partes decise moventur localiter, et si pun-
gantur retrahunt se, et sic habent sensum et motum et per consequens animam,
dicunt ad hoc quod ille motus non est ab anima, sed est a calore et spiritu ibi
remanente, quia quando calor et spiritus vult exire, propter viscositatemhumoris
20 sui non potest exire. Et tunc facit quamdiu est in corpore quemdam motum.
169
ra
F Sed illud non valet, quia agens instrumentale | non agit nisi in virtute agentis
naturalis principalis; modo calor et spiritus sunt agentia instrumentalia respectu
ipsius anime; ergo non agunt nisi in virtute anime. Et ideo si in partibus animalis
anulosi decisis non manet anima, amplius non manet calor, vel si manet aliquis
25 calor, non est eiusdemspeciei. Tamen non poterit movere motu convenienti ani-
mato et sic non possunt ibi agere.
Ideo dico quod in partibus animalis anulosi decisis et in partibus plantarum
decisis est anima, quia propria operatio alicuius forme arguit illam formam;
modoinpartibus animalis anulosi decisis et etiamplantarumest propria operatio
30 anime, quia propria operatio anime est sentire et movere secundumlocum; ergo
ubi iste operationes sunt, ibi est illa forma, scilicet anima; modo partes animalis
anulosi decise sentiunt, sicut partes anguille decise, si pungantur, retrahunt se,
5 decisis] descisis F 7 potest] possunt V 8 esset] essent V 10 decisa] decisi F | esset] erat
V 11 in
3
] ita V 12 animalis] anulosi add. V | erat] erant V 13 reduceretur] reducetur
V 16 si dicatur] cum dicitur V 19 vult] volunt F 20 potest] possunt F 22 naturalis]
om. V | instrumentalia] instrumentaliter F 24 anulosi] anulosis FV | decisis] om. F | vel] sed
V 25 non est] om. V 27 anulosi] om. V 30 movere] moveri F
et si apponantur sibi aliqua congaudentia, dilatant se et movent se, sicut in
aqua; sic etiamest in multis aliis animalibus, sicut in muscis, quia partes istorum
decise moventur dummodo maneant partes circa capud, et in aliis animalibus
que sunt ad modumaranearumque habent longas tybias; ergo in multis partibus
5 13
vb
V decisis est anima. Et etiampartes plantarumdecise, si transferantur | alibi, vivunt
et fructicant.
Set tria sunt notanda. Primo quod si qualitercumque illa animalia dividantur,
non salvatur ibi anima, sed oportet quod ex transverso dividamus et secundum
quantitatem notabilem, quia si dividantur secundum partes minutas, tunc non
10 esset ibi sensus neque motus, quia tales partes non sunt sucienter disposite ut
anima possit ibi salvari per aliquod tempus. Etiam si dividantur ex longo per
medium spine, ibi non manet anima. Eodem modo est in plantis. Si dividantur
per medium medulle, non possunt iste partes vivere. Et causa huius est quia
in istis animalibus et plantis illud quod est ibi sicut medulla vel spina est loco
15 cordis in quo est principium vite. Et ideo, si dividantur ex longo, non manet ibi
proportionale cordi in quo est principium vite. Sed si ex transverso dividantur,
adhuc manet ibi aliquid cordis et ideo habent animam.
Secundo est notandum quod partes animalium decise non possunt diu vivere
sicut partes plantarum, quia ad conservationem forme animalis plures organi-
20 zationes requiruntur in materia quam ad conservationem forme plante. Unde
in partibus animalis decisis non est proportio in dispositionibus requisitis ad
divisionem sucientem ipsius. Non enim ipsa pars sucienter est organizata ut
anima possit ibi stare. Sed in partibus plante decisis bene potest stare anima. Si
enimtransplantentur, possunt vivere, quia possunt reformare sibi organa per que
25 suscipiant vel trahant sibi alimentum secundum radices, quia minores organiza-
tiones requirunt in materia quam anima sensitiva.
Tertio est notandumquod partes animaliumperfectorummaioremorganiza-
tionem requirunt in materia quam anima animalium imperfectorum. Et ideo,
licet in partibus animalis anulosi decisis per aliquod tempus sit anima, tamen
30 in partibus animalium perfectorum non habet esse, quia propter eorum perfec-
tionem maiorem organizationem requirunt in substantia.
1 congaudentia] congaudent V | dilatant] om. V | sicut] om. V 2 sic] sicut V | muscis] multis
V | istorum] istarum V 3 maneant] moveant V 4 aranearum] ? V | longas tybias] loricas
tibeas(!) V | multis] istis V 5 et] om. V | transferantur] transplantentur V | alibi] alii V
6 fructicant] fructiferant V 7 set] primo add. F | quod] in marg. F om. V | animalia] vel
plante add. V 8 dividamus] dividantur V 9 notabilem] numerabilem F 10 tales] motus
add. V 11 salvari] salvare V 1516 et ideo principiumvite] om. (hom.) V 18 animalium]
alium scrips. V | diu] om. V 19 partes] om. F 20 plante] plantarum V 22 divisionem]
diversas V 23 possit] posset V | si] sed V 27 animalium] alium V 3031 perfectionem]
perfectorum V 31 substantia] subiecto V
Tunc ad rationes
Ad primam. Cum dicitur si in partibus animalis decisis etc., tunc quelibet
pars animalis esset animal, verum est incompletum. Tamen animal secundum
se est animal completum et perfectum. Et cum dicitur quod pars anguille esset
5 anguilla, verum est incompleta et imperfecta.
Ad aliam. Cum dicitur quod tunc in partibus hominis et sic de aliis esset etc.,
dico quod non sequitur, quia anima animalis anulosi minorem organizationem
requirit adhoc ut salvetur inmateria quamanima animalis perfecti, sicut hominis
vel leonis. Et cumdicitur quod anima hominis vel leonis est magis perfecta quam
10 anima animalis anulosi, verum est. Et cum dicitur quod forma magis perfecta
est maioris potentie, concedatur. Ergo magis poterit salvari in partibus decisis
animalis perfecti non sequitur, quia posse salvari in partibus decisis non pertinet
ad perfectionem eius et potentiam, ymmo ad eius imperfectionem.
169
rb
F Ad aliam. Cum dicitur omnis forma que educitur de potentia ad actum etc.,
15 propter solutionemistius rationis intelligendumquod ille forme, scilicet anima-
lium anulosorum et plantarum, sunt propinque multum formis inanimatorum.
Et ideo, sicut in illis formis [illa] que sunt in toto in actu permixto potentie per
solamdivisionemuna forma t due forme, sicut per solumdividens unumlignum
t duo ligna, sic etiam t in istis propter sui imperfectionem. Tunc ad rationem.
20 Cumdicitur omnis forma substantialis que educitur de potentia ad actumeduci-
tur a generante, dico quod quedamsunt forme educte de potentia materie prime
ad actum, et de tali forma verumest quod habet educi a generante. Alia est poten-
tia non illo modo potentia permixta actui, et forma que sic est in potentia potest
reduci ad actum per solum dividens. Talis autem est forma animalium anuloso-
25 rum et plantarum.
II.7. Utrum tota anima sit in qualibet parte corporis animati
169
rb
F,
13
vb
V
Consequenter queritur utrum tota anima sit in qualibet parte corporis animati.
Arguitur quod non quia: si tota anima esset in qualibet parte corporis, quelibet
pars animalis esset animal et quelibet pars plante esset planta; istud est inconve-
niens; ergo etc. Maior patet, quia ubicumque est tota anima, ibi est totumanimal.
1 ad rationes] om. F 2 etc.] om. V 4 esset] essent V 6 et sic de aliis] decisis
V 8 in] ibi F 9 dicitur] probatur V 14 aliam] illam F 15 intelligendum] est
V 16 inanimatorum] animatorum F 19 t
2
] est V | imperfectionem] perfectionem F
| rationem] rationes V 21 prime] om. V 22 alia est] aliqua cum V 23 modo] potentie sed
add. V 24 autem] om. V 27 corporis] animati add. V 28 planta] plante V
Et conrmatur quia: sicut dicit Philosophus secundo huius: sicut se habet pars ad
partem, ita totum ad totum; ergo sicut tota anima est perfectio totius corporis,
sic pars anime est perfectio partis corporis; et si ita est, non ergo tota anima est
in qualibet parte corporis.
5 Itemanima est actus corporis organici; modo quelibet pars animalis vel plante
non est sucienter organica ad recipiendum totam animam; ergo tota anima
non est in qualibet parte corporis. Maior patet per dinitionem anime. Minor
patet de se.
Item illud quod est extensum extensione corporis non est totum in qualibet
10 parte corporis; modo anima est extensa extensione corporis; ergo etc. Maior
patet, quia enim albedo est extensa extensione parietis, ideo tota albedo non est
in qualibet parte parietis. Minor patet, quia anima est perfectio corporis.
Itemab ipsa essentia anime uunt potentie anime. Ergo si tota essentia anime
esset in qualibet parte corporis, tunc etiam potentie anime essent in qualibet
15 parte corporis. Modo hoc est falsum, quia in alia parte est potentia auditiva et
in alia potentia visiva, et sic de aliis sicut apparet. Quare etc.
Item anima tota est perfectio totius corporis; ergo ipsa tota non est perfectio
partis corporis. Antecedens patet de se. Probatio consequentie quia: diversorum
non est una perfectio; modo totum corpus et pars corporis sunt diversa; quare
20 etc.
Oppositumarguitur quodomnes partes totius sunt sub forma totius. Tunc argui-
tur: forma que percit aliquod totum corpus percit quamlibet partem totius;
sed tota anima est perciens totumcorpus animatum; ergo anima est in qualibet
parte.
25 Item illud idem vult Albertus.
Et hoc etiamprobatur quia: quelibet pars corporis habet operationes anime, quia
nutritur, augmentatur. Cumergo operationes anime non possunt esse sine essen-
tia anime, tota essentia est in qualibet parte corporis, cumsit forma impartibilis.
1 secundo huius] Aristoteles, De anima II.1, 412b2224
1 philosophus] in add. V 2 ita] sic se habet V | totum
1
] animal add. V 5 organici] om. F
6 organica] organica
ta
scrips. F | ad] a V 8 se] patet add. V 1112 ideo tota parte parietis]
om. (hom.) F 13 potentie] potentia F 14 esset in potentie anime] in marg. F 17 ipsa]
anima add. V 22 quamlibet partem] qualibet parte V 23 est
1
] forma add. V | est
2
] forma
add. V 27 nutritur] et add. V | anime] sup. lin. V 28 essentia] anime add. V | impartibilis]
et indivisibilis add. V
Dicendumquod tota anima vel potest esse tota totalitate quantitativa, vel totali-
tate potestativa, vel totalitate essentie. Totalitas quantitativa est secundum
extensionem quam habet per accidens extensione corporis in quo est, quia
forma que est perfectio materie, si sit educta de potentia materie. Et de hoc
5 14
ra
V infra videbitur. Modo anima non | est tota in qualibet parte corporis loquendo
de ista totalitate, quia illud quod est extensumextensione corporis non est totum
totalitate quantitativa in qualibet parte corporis, sicut albedo que est extensa
extensione parietis non est tota totalitate quantitativa in una parte corporis.
Modoanima est extensa extensione corporis cumsit perfectioeius, saltemilla que
10 est educta de potentia materie secundum unam oppinionem. Quare etc. Neque
intelligo quod anima habeat totalitatem quantitatis per se, sed per accidens, sci-
licet extensione corporis in quo est.
Secundo dico quod anima tota totalitate potestativa non est tota in qualibet
parte corporis. Et intelligo per totalitem potestativam animam totam cum eius
15 169
va
F potentiis. Modo | illo modo non est tota in qualibet parte corporis. Cuius ratio
est quia: si anima tota esset in qualibet parte corporis isto modo, tunc secundum
quamlibet partem corporis posset operari omnes suas operationes, sicut videre,
audire, odorare, et sic de aliis; sed hoc est falsum, quia secundum partem deter-
minatamaliamet aliamexercet operationem, quia secundumoculumvidet et per
20 auremaudit et sic de aliis; quare etc. Maior patet, quia ubicumque est principium
operationumibi possunt esse operationes; ergo si in qualibet parte corporis esset
tota anima quantum ad eius omnes potentias, que sunt operationis principium,
tunc secundum quamlibet partem anima posset operari, quod est inconveniens;
quare etc.
25 Item tertio, loquendo de totalitate essentiali, dico quod isto modo tota anima
est in qualibet parte corporis, quia operationes anime que sunt nutrire, aug-
mentari et sentire sunt in qualibet parte corporis; modo operationes anime non
sunt sine anima; ergo in qualibet parte corporis est essentia anime. Tunc arguo:
ubicumque est essentia anime ibi est tota essentia anime, quia essentia anime non
30 est partibilis; modo in qualibet parte corporis est essentia anime; quare etc. Et est
simile quia sicut tota essentia albedinis salvatur in qualibet parte vel in quolibet
gradu, licet non salvetur eius tota quantitas. Sed nota quod anima primo est cor-
poris animati perfectio, sed est perfectio partium ut sunt sub forma totius.
3 extensionem] exsionem scrips. V 6 quia] quod V | est
2
] esset F 9 eius] et F 10 educta]
adducta V | oppinionem] operationem V 11 quantitatis] om. V 13 potestativa] predicativa
V 14 potestativam] predicativam V 16 anima] aa scrips. F 17 quamlibet] qualibet V
| omnes] om. F 18 sed] om. V 23 quamlibet] qualibet V 26 que] om. V | nutrire] nutriri V
28 anime] et add. V 33 sed] hec F
Tunc ad rationes.
Ad primam. Cum dicitur si tota anima etc., tunc quelibet pars animalis esset
animal, dico quod non sequitur, quia licet anima sit tota in qualibet parte cor-
poris essentialiter, tamen non est in qualibet parte corporis potestative; modo
5 anima totalitate potentiali facit totumanimal vel plantamtotam. Vel potest dici
aliter quod non sequitur, quamvis anima tota sit in qualibet parte corporis, quod
quelibet pars corporis sit animal, quia licet tota anima sit in qualibet parte cor-
poris, tamen non est in qualibet parte sicut in eo quod percit primo. Ymmo
primo percit animal totum; et quia partes sunt in toto, ideo percit partes.
10 Unde ad hoc quod sit animal oportet quod sit primum perfectibile ab anima.
Ideo non oportet quod pars animalis sit animal. Et cum dicitur sicut se habet
pars ad partem, ita totum ad totum, verum est accipiendo partem potestativam
et totum potestativum. Et de isto loquitur Aristoteles ibi. Quod apparet, quia
dicit quod si oculus esset animal, visus esset sua forma vel anima. Loquitur ergo
15 ibi de parte potentiali et toto potentiali. Et cum dicitur in tota anima est per-
fectio totius corporis, ergo etc., bene probat ista ratio quod tota anima totalitate
potestativa percit totum corpus et non partes corporis. Sed non probat quin
perciat partem totalitate essentiali.
Ad aliam. Cumdicitur anima est actus corporis organici, verumest tamquam
20 eius quod primo percit. Et cumdicitur quelibet pars corporis non est sucien-
ter organica etc., verum est respectu totius anime quantum ad suam totalitatem
potestativam. Et ideo sic tota anima non est in qualibet parte. Vel aliter conce-
datur maior, sicut prius, et cum dicitur quelibet pars etc., verum est ut sigilla-
timaccepta, tamen ut partes sunt in toto perciuntur ab essentia anime, ita quod
25 totumanimal est quodprimo percitur; et partes secundario perciuntur ut sunt
in toto.
Ad aliam. Cumdicitur illud quod est extensum etc., illa ratio sua via procedit.
Bene enimprobat quod anima que est extensa extensione corporis, de qua postea
videbitur, totalitate quantitativa non est in qualibet parte corporis ut extensa
30 extensione corporis.
1314 Aristoteles ibi. Quod apparet, quia dicit] AA 6:44; Aristoteles, De anima II.1, 412b1819
3 quia] quod F 4 est] om. V | potestative] predicative V 5 anima] animal V 6 tota] toto F
7 animal] animalis V 9 primo] om. V 10 unde] modo V | quod
1
] aliquid add. V 12 ita]
sic V | potestativam] predicativam V 13 potestativum] predicativum V 17 potestativa]
predicativa V 22 potestativam] predicativam V | sic] sicut V 2223 concedatur] conceditur
V 24 ut] sup. lin. F 28 postea] post V 29 ut] est add. V
Ad aliam. Cum dicitur quod potentie anime uunt ab essentia anime, dico
quod non uunt ab essentia immediate, sed mediate, quia mediantibus determi-
natis organis. Et ideo nonoportet quodpotentie anime sint inqualibet parte cor-
poris, quia inqualibet parte corporis nonsunt organa habilitata ad istas potentias
5 anime. Et si dicas quod Philosophus dicit in De motibus animaliumquod anima
est in corporis medio, scilicet in corde, sicut monasteria in medio civitatis, dico
169
vb
F quod loquitur ibi de anima quantumad suampotentiammotivam; et | verumest
quod illa potentia motiva est in determinata parte corporis, scilicet in corde.
Adaliam. Cumdicitur tota anima est perfectio totius corporis, dico quodnon
10 primo sequitur, sed magis e converso sequitur quod sit perfectio partis. Et cum
dicitur quod pars et totum sunt diversa, dico quod quodam modo sunt diversa
et quodam modo non sunt diversa. Unde illud quod est pars et illud quod est
totum sunt diversa, tamen illud quod est pars ut pars est sub forma totius et est
in potentia in toto, non sunt diversa sic faciunt idem. Et ideo est actus totius
15 et partis. Et ideo ratio non valet.
II.8. Utrum anime brutorum sint extense per
accidens quantum ad essentiam extensione corporis
169
vb
F Et quia suppositumest quod anime brutorum, que sunt educte de potentia mate-
rie, sunt extense per accidens quantumadessentiamextensione corporis, queritur
de hoc utrum hoc sit verum.
Et arguitur quod non quia: si anima istorumanimaliumesset extensa extensione
20 totius, tunc equaliter ipsa anima denominaret quamlibet partem; sed hoc est
falsum. Non enim quelibet pars asini est asinus. Maior patet, quia propter quod
anima plante est extensa extensione plante, ideo quelibet pars plante est planta
et quelibet pars vivi est vivum. Minor apparet de se.
5 De motibus animalium] Cf. AA8:8, 8:10; Aristoteles, De motibus animalium10, 703a14, 2932,
3637
1 quod] om. V | potentie] potentia F 2 essentia] anime add. V | immediate] mediate V
| mediate] immediate V 3 organis] organis(?) V | potentie] potentia V 6 monasteria]
princeps V | dico] dicit V 10 primo] om. V 13 illud quod est] om. V | totius] om. V
14 non sunt diversa sic faciunt idem] om. V | ideo] illud add. V 15 et
1
] sup. lin. V | valet] et
patet add. V 16 et] consequenter queritur V | est] om. V | que] quedam F 17 sunt] sint V
1718 queritur de hoc] om. V 20 ipsa] ista V | quamlibet] quemlibet V 21 propter] hoc
add. V 22 planta] plante F 23 apparet] patet V
Item ille forme que non habent indierenter habitudinem ad totum perfecti-
bile et ad partes non sunt extense extensione totius cuius sunt; sed forme ani-
malium brutorum saltem perfectorum non habent eandem habitudinem ad
totumet ad partes; ergo non est extensa per accidens essentia anime istorumani-
5 14
rb
V maliumperfectorum. Maior patet, quia nos videmus quodforme que | secundum
essentiamsuamindierenter possunt esse in toto et in parte dividuntur per acci-
dens divisione eius inquo sunt, sicut patet de albedine que quantumadessentiam
totam salvatur indierenter in toto et in parte; et ideo dividitur sua essentia per
accidens divisione quantitatis. Minor patet, quia non indierenter se habet tota
10 essentia anime brutorum perfectorum in toto et in qualibet parte, quia in tota
essentia anime consistit totum animal; modo totum animal non est in qualibet
parte animalis; ideo etc.
In oppositumarguitur quia: receptumin aliquo recipitur ad modumrecipientis;
sed anima recipitur in subiecto extenso per quantitatem; ergo ille forme sunt per
15 accidens extense.
Ad hoc est intelligendum quod quedam sunt forme non educte de potentia
materie et quedam sunt educte de potentia materie; modo ille forme que non
sunt educte de potentia materie, cuiusmodi est anima intellectiva, ista non est
extensa extensione subiecti in quo est, quia talis forma non educitur de poten-
20 tia materie extense; et ideo talis forma non est extensa per accidens extensione
subiecti in quo est.
Item anima intellectiva potest per se subsistere separata; sed talis forma non
videtur de necessitate extensa secundum essentiam extensione quantitatis; ideo
etc. Sed anime brutorumquedamsunt magis imperfecte que eodemmodo respi-
25 ciunt totum et partes, sicut anime animalium anulosorum ut anguille et consi-
milium. Et de istis non est dubium quod dividuntur divisione facta in toto, ut
patet de se et per Aristotelem. Et ideo iste sunt extense per accidens extensione
totius in quo sunt. Sed alie sunt anime brutorumperfectorum, sicut equi et asini.
Et de istis est dubitatio. Et una positio ponit quod non extenduntur per accidens
30 extensione quantitatis subiecti, et ratio huius positionis tacta est. Alia est posi-
tio que ponit quod tales forme sunt per accidens extense extensione subiecti. Et
rationes huius sunt primo: supponendo quod tales forme educuntur ab agente
naturali per transmutationemmaterie de potentia materie. Modo materia prima
1 indierenter] indierentem F 4 est] sunt V 5 forme] forma V 10 anime] om. F | in
3
]
om. V 11 consistit] constituit V | animal
2
] om. V 13 quia] quod V 18 est
1
] dicitur V
21 subiecti] om. V 24 quedam] om. V 25 anulosorum] et add. V 2526 consimilium]
consilium V 3132 sunt per tales forme] om. (hom.) F
nonsubicitur actioni vel transmutationi agentis naturalis, sedmateria quanta sive
sub aliqua quantitate, quia agens naturale agit per coniunctum et per motum.
Modo materia que est subiecta motui est materia quedam sub aliqua forma exis-
tens. Tunc arguitur sic: illa forma que in eri dependet ex materia extensa et
5 educitur de potentia materie extense videtur extendi extensione eius cuius est; sed
anima taliumanimaliumest huiusmodi, sicut patet ex dictis; ideo, quia educitur
de potentia materie extense prius quam per quantitatem aliquam, ideo etc.
170
ra
F Item si materia talium esset extensa et non forma, tunc aliqua pars | materie
esset extensa in qua non esset forma substantialis; et sic illa pars compositi non
10 esset aliquid substantialiter per aliquam formam, quod est impossibile; ideo etc.
Set notandumquod non eodemmodo iste forme sunt extense per accidens sicut
anime animalium anulosorum, quia essentia illius est extensa per accidens et
secundum essentiam et secundum virtutes saltem in aliquibus. Et in aliis anima-
libus anulosis alique virtutes sunt extense, sicut virtus motiva in anguillis et con-
15 similibus animalibus. Sed inistis, licet essentia per accidens sit extensa per totum,
tamen quelibet eius virtus non est extensa per totum, quia non in qualibet parte
asinus vel equus videt vel audit. Sed de tactu est alia ratio quare per totum cor-
pus animalia sentiunt tactu, quia hoc est propter necessitatem, ut patet secundo
De anima. Sine enimtactu non potest esse animal. Et ideo indiget animal habere
20 tactuminqualibet parte ne ab excellenti tangibili secundumaliquampartemcor-
rumpatur.
Ad rationes.
Quando dicitur quod tunc quelibet pars denominaretur ab ipsa anima etc.,
dicendum quod asinus vel equus et alia animalia perfecta non solum dicunt
25 aliquod totum habens essentiam anime in qualibet parte, sed dicunt aliquod
totum habens diversa organa ad exercendum diversas operationes secundum
diversas potentias. Et ideo non oportet quod quamvis anima eorum sit extensa,
quod eodem modo quelibet pars dicatur asinus vel equus totus. Nec simile est
de animalibus anulosis, sicut visum est in positione, quia in aliquibus virtus et
1819 secundo De anima] Cf. Aristoteles, De anima II.2, 413b49
2 coniunctum] contactum V 3 quedam] quanta V 4 ex materia] om. F | et] in esse et add.
V 5 materie] om. V | extense] extensa V 6 ideo] om. V 7 per] om. V 9 esset
1
] om.
V 10 substantialiter] substantiatur V 11 notandum] est add. V 13 et secundum] om.
F 14 motiva] mortua V 16 quelibet] pars add. sed del. F 17 vel
1
] et V | audit] etc. add. V
18 animalia] animalis V | tactu] per tactum V 20 excellenti] intellectu V | secundum] sed V
22 rationes] rationem V 23 pars] equaliter add. V 24 equus] vel equus add. V 28 totus]
sicut totum V 29 quia] ibi add. V | aliquibus] animalibus V
potentia per totum dividuntur secundum divisionem et extensionem totius. Et
sic non est de istis.
Ad aliud dicendum quod essentia anime istorum animalium indierenter
potest esse in toto et in qualibet parte quantum ad essentiam. Sed quantum ad
5 hoc quod quantitas per accidens istarum animarum perciat tota totum et tota
quantitative quamlibet partem, non est indierenter se habens ad totum et ad
partes. Similiter quantumad virtutes vel potentias nonequaliter se habent anime
istorumanimaliumtote totalitate virtuali vel potestativa ad totumanimal vel ad
partes. Et ad illud quod dicitur de albedine, dicendum quod salvatur tota sua
10 essentia in qualibet parte. Sed tota sua virtus motiva non salvatur in qualibet
parte respectu sensus, quia plus potest movere visummaior albedo quamminor.
Et cumdicitur quodanime brutorumnonindierenter se habent etc., dicendum,
sicut prius dictumest, quod tota essentia anime nonconstituit totumanimal, sed
tota essentia anime totalitate essentiali et virtuali sive potestativa. Et illa non est
15 in qualibet parte, ut visum est prius. Ideo ratio non valet.
Ratio in oppositum procedit sua via de forma educta de potentia materie. Et
ideo, licet anima intellectiva sit forma in materia extensa, tamen quia a materia
non dependet in esse neque de potentia materie educitur, non oportet quod sit
extensione materie extensa.
II.9. Utrum potentie anime sint aliquid additum supra essentiam anime
20 170
ra
F,
14
rb
V
Consequenter queritur utrum potentie anime sint aliquid additum supra essen-
tiam anime.
Arguitur quodnonquia: sicut se habet potentia materie admateriam, ita se habet
potentia anime ad animam; modo potentia materie nichil addit supra materiam;
quare etc. Minor apparet per Commentatorem in De substantia orbis, qui vult
25 quod materia substantiatur per posse. Et hoc probatur per rationem quia: si
potentia materie aliquid adderet supra essentiam materie, ita quod esset aliquod
14
va
V accidens additumessentie materie, tunc aliqua forma accidentalis esset | prior in
materia quam forma substantialis. Modo hoc est impossibile, quia nulla forma
24 Commentatorem in De substantia orbis] AA 10:7; Averroes, De substantia orbis I, f. 3 L
1 divisionem et] om. V | et
2
] om. V 3 anime] om. F 6 quantitative] quantitatem V
| quamlibet] qualibet V | est] tamen V 8 vel
1
] et V | potestativa] predicativa V | vel
2
] om. F
11 plus] prius V 14 potestativa] predicativa V 15 prius] et V 18 educitur] ducitur
V 22 ita] sic V 24 minor] maior V | apparet] patet V | in] om. V 26 aliquod] aliquid V
27 esset] esse F
accidentalis potest esse prior in materia nisi presupposita forma substantiali.
Maior patet, quia illa potentia in materia precedit quamlibet formam substan-
tialem. Ergosi illa potentia aliquidaddit essentie materie, tunc forma accidentalis
precedet substantialem.
5 Itemsi potentia anime aliquidadderet supra essentiamanime, tunc anima esset
in potentia ad istas potentias. Et tunc queratur de illa potentia per quam est in
potentia ad illas potentias: aut est de essentia anime aut est additum sibi? Si sit
de essentia anime, eadem ratione standum fuit in prima potentia. Si autem sit
aliquid additum essentie anime, tunc anima erit in potentia ad illam potentiam,
10 170
rb
F quia anima est inpotentia adilludquodnonest de sua essentia. | Et tunc queratur
de illa alia potentia: aut est de essentia anime aut non? Si sic, pari ratione standum
fuit in prima. Si non est de sua essentia, tunc ergo est in potentia ad illam. Et tunc
queratur de illa potentia; et sic procedetur in innitumin potentiis anime. Cum
ergo hoc sit inconveniens, inconveniens est dicere quod potentia anime aliquid
15 addit supra animam.
Item illud quod est principium operationum non distinguitur ab essentia
anime; modo potentie sunt principium operationum, sicut potentia vegetativa
est principium nutriendi, augmentandi et generandi, et potentia sensitiva est
principium sentiendi; quare etc. Maior patet, quia illud quod est principium
20 operationum anime est ipsa anima.
Item illud per quod animatum distinguitur ab inanimato est forma et nichil
additum supra formam, quia actus est qui distinguit et separat, ut apparet sep-
timo Metaphysice; modo per potentiamanime animatumdiert ab inanimato et
etiam unum animatum ab alio, sicut planta ab animali; quare etc.
25 Oppositum arguitur quia: quod est de genere relationis est aliquid additum
supra essentiamanime; modo potentia est de genere relationis; quare etc. Maior
patet, quia essentia anime est in genere substantie et genus relationis est aliquid
additum ipsi substantie. Minor patet de se.
Itemillud quod multiplicatur manente una essentia anime est aliquid additum
30 supra essentiamanime; sed potentie anime multiplicantur manente una essentia
2223 septimo Metaphysice] AA 1:187; Aristoteles, Metaphysica VII.13, 1039a7
1 prior] om. V | presupposita] per supposita V 3 potentia] essentia F | aliquid addit] sit
aliquod accidens additum V 4 precedet] precederet V formam add. V 5 potentia] potentie
V | aliquid] aliud V | adderet] adderent V 6 queratur] queram V 8 potentia] anime add.
V 10 queratur] quedam V 11 pari] prima F 12 prima] potentia V | in potentia] om.
F 13 queratur] queram V | procedetur] procederet F 15 animam] essentiam anime V
16 operationum] operationis V 21 nichil] est add. V 2223 septimo] nono V 26 modo]
om. V 29 manente] manifeste F 29342.1 est aliquid essentia anime] om. (hom.) V
anime; quare etc. Maior patet, quia si nichil adderet supra essentiam, tunc mul-
tiplicata potentia multiplicaretur substantia anime.
Ad istam questionem aliqui dixerunt quod potentia anime nichil addit supra
essentiam anime, sicut potentia materie nichil addit supra materiam. Aliqui
5 autem dicunt quod potentia anime potest sumi dupliciter: vel pro subiecto
ipsius potentie vel respectus, vel pro ipso respectu. Et primo modo nichil addit.
Sed secundo modo, sic dicunt quod addit aliquid supra essentiam. Sed istud
non videtur valere, quia sicut iamapparebit potentia anime non est respectus. Et
de hoc quod dicunt quod subiectum potentie potest accipi pro potentia, istud
10 non videtur possibile, quia subiectum potentie debet dici potens et non poten-
tia. Ideo dico quod potentie anime sunt aliquid additumsupra essentiamanime,
quia potentie anime sunt principium operationum activum vel passivum; modo
illud quod est principium operationum est naturalis potentia de secunda specie
qualitatis; tale autemest aliquid additumsupra essentiamanime; ergo etc. Maior
15 patet per Philosophum in illo secundo, qui dicit quod sensus est quo sentimus,
potentia vegetativa est qua nutrimur et augmentamur, et sic de aliis. Ergo poten-
tie anime sunt principium operationum activum quantum ad potentiam vegeta-
tivam, vel passivum quantum ad potentiam sensitivam et intellectivam. Minor
patet, quia naturalis potentia secundum quam aliquid habet naturalem poten-
20 tiamaliquid facile faciendi est de secunda specie qualitatis; modo tale est aliquid
additumsupra essentiamanime, quia qualitas est aliquidadditumessentie anime.
Item si potentie anime non dierrent ab essentia anime, tunc in realitate
potentie non dierrent potentia vegetativa et intellectiva, auditiva et visiva, quia
realiter non essent aliud quamessentia anime que simplex in essentia est et indi-
25 visibilis; sed hoc est falsum; ergo etc. Falsitas consequentis apparet de se, quia
si potentia visiva et auditiva non dierrent, ubi esset auditus esset visus et e con-
verso. Et similiter, si voluntas et intellectus nondierrent realiter, tunc sicut intel-
lectus est potentia cognoscitiva, sic voluntas esset potentia cognoscitiva. Sed pro-
batio consequentie quia: si nichil realiter addunt supra essentiamanime, queram
30 per quid realiter dierrent. Non per essentiam anime, quia in hoc omnes conve-
niunt. Nonper respectumad operationem, quia ille respectus sequitur realitatem
1 essentiam] anime add. V 2 multiplicaretur] multiplicatur F 4 supra] super V 7 essentiam]
anime add. V 8 et] etiamadd. V 9 potentie] om. V | pro] per V 11 ideo] om. V | potentie]
potentia V 15 est] om. F 16 augmentamur] augemur V 17 activum] accidentium F
19 secundum] quid add. F | aliquid] aliquis V | naturalem] om. V 23 vegetativa] intellectiva
F | et
1
] vel V 25 etc.] om. V | apparet de se] de se patet V 26 si] om. V | non] nisi F | esset
1
]
essent V ibi add. V | auditus] om. V | et
2
] vel V 27 dierrent] dierrant F 30 dierrent]
dierrant V 31 respectum] relativam V
potentie et etiam sequitur actum naturaliter, quia prius est considerare extrema
relationis quam relationem. Ergo prius est considerare potentiam (que est prin-
cipium operationis) et operationem quam intelligatur talis respectus.
Item potentia dicit principium operationis. Sed respectus non est principium
5 operationis, neque substantia sub respectu, ita quod respectus sit causa operatio-
170
va
F nis. Si autem dicatur quod ille respectus concomitatur principium operationis, |
tunc ille respectus non includitur in ratione potentie, sed sola essentia anime est
potentia. Et tunc, sicut prius dictum est, potentie anime realiter non dierrent.
Tunc ad rationes.
10 Ad primam. Cumdicitur quod sicut se habet potentia materie etc., dico quod
non est simile, quia potentia anime non est respectus quidam, ymmo est virtus
que est principiumoperationis; sed potentia materie est respectus ad actum; ideo
non est maioris entitatis quamille actus. Etiam, dato quod potentie anime essent
respectus quidam, quod tamen non est verum, adhuc non est simile de potentia
15 materie et de potentia anime, quia potentie anime sunt ad actum accidentalem,
sed potentia materie est ad actumsubstantialem. Etiampotest negari minor, quia
potentia materie non est de essentia materie. Et cum dicitur quod materia sub-
stantiatur per posse, verumest, quia immediate ad essentiammaterie consequitur
potentia. Et cum dicitur tunc forma accidentalis precederet substantialem etc.,
20 dico quod iste respectus nonest aliquid reale, quia nonest maioris entitatis quam
actus ille ad quem est et ille actus non est ens reale. Quare etc.
Ad aliam. Cum dicitur si potentie anime essent aliquid additum essentie
anime, tunc anima esset in potentia ad illas, verum est in potentia coniuncta
actui, quia non est impossibile animamhabere suas potentias. Et cumdicitur illa
25 potentia per quam est in potentia ad suas potentias aut est aliquid sibi additum
etc., dico quod nichil est sibi additum, quia anima per suamessentiamhabet suas
potentias, ita quod potentia anime ad suas potentias non est aliquid additum
sue essentie, ymmo per suam essentiam est in potentia ad suas potentias, sicut
homo per suamessentiamhabet risibilitatem, scilicet per formamimmediate. Vel
30 potest dici quod potentia que est ipsius anime ad suas potentias non est alia nisi
illa quam habet materia ad formam substantialem (que est anima), que ab ipso
1 naturaliter] naturalis F | considerare] construere F 2 est] om. V | considerare] construere F
3 et] vel V 8 potentie] potentia V 9 ad rationes] om. F 10 quod
1
] om. V 13 potentie]
potentia V 14 adhuc] ad hoc V 15 materie] anime V | anime
1
] materie V | sunt] sunt add.
F 16 ad] autem(?) add. V | quia] quod V 17 potentia] potentie F 19 dicitur] quod add.
V 21 et ille actus] etiam F | non] om. V 22 potentie] potentia V | essent] esset V 23 illas]
illam V | coniuncta] coniucta scrips. F 28 suam essentiam] sua essentia F 29 risibilitatem]
tribili
tem
scrips. F
14
vb
V generante in|troducitur, quia generans introducens animamintroducit potentias
mediante anima. Et sic non eadem ratione fuit standum in prima sicut in illa.
Adaliam. Cumdicitur illudquodest principiumoperationum etc., verumest
principiumprimum, sed quod est principiuminstrumentale operationumdiert
5 ab anima ipsa; modo potentie anime nonsunt principiumprimumoperationum,
sed magis sunt principium instrumentale.
Per idem ad aliam. Cum dicitur quod animatum distinguitur ab inanimato
per potentiam anime, dico quod non primo, ymmo per essentiam anime dis-
tinguitur primo. Item solet sic argui: forma substantialis est potentior et perfec-
10 tior quamaccidentalis; sed forma accidentalis est sua potentia, sicut calor est sua
potentia calefactiva; ideo etc. Et ad hoc potest dici per interemptionemminoris,
quia potentia calefactiva est aggregati ex subiecto et caliditate ratione caloris que
diert a caliditate. Vel potest dici quod non est idem iudicium utrobique, quia
forma accidentalis est subiecti entis actu cuius est agere per talem formam, sicut
15 calidumagit per calorem, et sic calor est potentia activa calidi vel ignis. Sed forma
substantialis est materie, que est in pura potentia et per consequens non potest
agere. Ideo non est simile. Neque ad perfectionemforme pertinet quod immedi-
ate aliquis agat per eam, sicut patet ex dictis, considerando ea interius.
II.10. Utrum potentie anime sint in anima sicut in subiecto vel in corpore
170
va
F,
14
vb
V
Consequenter queritur utrum potentie anime sint in anima sicut in subiecto vel
20 in corpore.
Arguitur quod sint in anima quia: sicut se habet potentia corporis ad corpus, sic
se habent potentie anime ad animam; modo potentie corporis sunt in corpore
sicut in subiecto, sicut potentia calefactiva ignis est in igne sicut in subiecto; ergo
potentie anime sunt in anima sicut in subiecto. Maior patet per locum a simili.
25 Minor patet de se.
Item in illo est potentia anime sicut in subiecto cuius est operari secundum
illam potentiam; modo operari secundum potentiam anime debetur ipsi anime.
Et maxime hoc est verum in ista operatione que est intelligere, quia anima est
intelligens secundumse sine corpore, quia si anima non operaretur secundumse,
1 animam] in materia add. V 2 prima] potentia V 3 cum dicitur] om. F | operationum]
operationis V 4 diert] diert(?) V 5 sunt] est V | operationum] operationis V
12 subiecto et caliditate] calore et subiecto et V 13 caliditate] calore V 16 pura] om. V
17 non] neque F 18 aliquis] aliquid V | ea] eam F 19 in anima sicut] in marg. V 21 sicut]
sicut add. F | potentia] pars V 22 habent] habet V 29 intelligens] intellectus V
tunc non posset separari a corpore, quia si esset separata a corpore et non haberet
operationempropriam, esset otiosa; quod est inconveniens, quia in natura nichil
est otiosum.
Oppositumarguitur quia: cuius est actus eius est potentia; modo actus et opera-
5 tio anime totius coniuncti est et non anime; ergo potentia erit totius coniuncti et
non anime. Maior patet per Philosophum in De sompno et vigilia. Minor patet,
170
vb
F quia Philosophus dicit capitulo de herroribus | quod simile est dicere animam
gaudere vel tristari et dicere eam texere vel edicare. Et in De sensu vult quod
ille potentie anime sunt in organo corporali.
10 Ad istam questionem dico quod potentie anime distinguuntur per operationes.
Modo ille operationes anime quedamsunt que sunt exercite per organumcorpo-
rale, sicut videre, sentire et sic de aliis, alie sunt operationes que non sunt exercite
per organum corporale. Tamen licet ita sit, sunt totius coniuncti per animam,
sicut intelligere est totius coniuncti, licet non sit exercitum per organum corpo-
15 rale, quia dicimus quod homo per se intelligit. Tunc dico quod in potentiis illis
que sunt principiumoperationummediante organocorporali, ille nonfundantur
in essentia anime immediate, sed in toto coniuncto sunt ratione anime, quia eius
cuius est operari secundum aliquam potentiam est illa potentia cum eo modo
quo eius est operari; modo operari secundum illam potentiam est totius coni-
20 uncti mediante organo et ratione anime, ut homo audit per auremet per oculum
videt; ergo talis potentia est in organo vel in toto coniuncto mediante organo et
ratione anime. Si autem queratur de illis potentiis quarum operationes non sunt
exercite per organum corporale, sicut est potentia volitiva et intellectiva, dico
quod illa potentia anime fundatur in essentia anime, quia ille potentie quarum
25 operationes sunt exercite per organum corporale sunt in toto coniuncto medi-
ante organo. Ergo per oppositum: ille potentie quarum operationes non sunt
exercite per organum corporale non fundantur in aliqua parte corporis, sed in
essentia anime immediate. Sed talis est potentia intellectiva et volitiva. Ergo fun-
dantur in essentia anime immediate. Tamen in hac vita semper est talis potentia
6 De sompno et vigilia] AA7:70; Aristoteles, De somno et vigila I, 454a8 7 capitulo de herroribus]
AA 6:14; Aristoteles, De anima I.4, 408b1113 8 De sensu] Aristoteles, De sensu et sensato I.2,
437a1921
4 quia] quod V 5 anime
1
] om. V 7 capitulo] primo huius V 10 distinguuntur]
dintinguantur V 1112 corporale] corporalem F 13 ita] ista V 14 coniuncti] om.
V 16 fundantur] fundatur F 17 quia] que V 18 cum] et V 19 modo operari] om.
V | potentiam] om. V 21 vel] et V 23 volitiva] in marg. F 24 fundatur] fundantur V
26 quarum] quare V 28 volitiva] volativa V 29 tamen] tantum sed V
in toto coniuncto sicut intelligere que est totius coniuncti. Sed in alia vita alium
modum intelligendi habet anima sicut per revelationem superioris intelligentie
vel per aliquem alium modum qui magis pertinet ad theologos.
Tunc ad rationes.
5 Ad primam. Cum dicitur sicut se habent potentie corporis ad corpus etc.,
dico quod non est simile, quia potentia corporis est totius coniuncti, accipiendo
corpus ut dicit totum aggregatum et non ut est materia pura (quia illo modo
non habet aliquod accidens), quia ad operationes corporis sucit corpus. Sed ad
operationes anime non sucit anima, quia anima non est suciens principium
10 illarum nisi mediante organo. Bene tamen dicuntur potentie anime que sunt
totius coniuncti per animam.
Ad aliam. Cum dicitur in illo sunt potentie anime etc., concedatur. Et cum
dicitur quod anime est operari, falsum est, ymmo totius coniuncti est operari
mediante determinato organo, sicut videre est totius coniuncti mediante oculo.
15 Et cum dicitur quod anima potest etc., dico quod illa operatio non est exercita
per organum corporale, ideo potest esse anime separate, ut dictum est.
II.11. Utrum potentie anime uant ab essentia anime
170
vb
F,
14
vb
V
Consequenter queritur utrum potentie anime uant ab essentia anime.
Arguitur quod non quia: illud a quo aliquid uit est transmutabile; essentia
anime non est transmutabilis; ideo etc. Maior patet, quia uxus est quedam
20 transmutatio. Minor patet, quia essentia anime est simplex et indivisibilis, trans-
mutabile autem est divisibile.
Itemab eodemindivisibili nonpossunt plura procedere, sicut apparet secundo
De generatione versus nem, ubi dicitur quod idemsecundumquod idemnatum
est facere idem; modo essentia anime est una et indivisibilis; ergo ab una essentia
25 anime non possunt plures potentie procedere.
2223 secundo De generatione versus nem] AA 4:43; Aristoteles, De generatione II.10, 336a27
28
1 sicut] sicut add. V | que] om. V | est] etiam add. V | sed] sicut V 7 pura] potentia V
10 que sunt] om. V 12 aliam] anima F | concedatur] conceditur V 14 videre] om. F
15 cum] quando V | anima] separari V | dico] dicendum V | exercita] educta F 17 queritur]
queratur V 23 dicitur] dicit V | quod
2
] om. V | idem
2
] secundumquod idemadd. F 24 una
2
]
om. V
Item si potentie anime procederent ab essentia anime, aut uerent ab essen-
tia anime sicut a causa materiali, vel formali, vel ecienti, vel nali; sed nullo
istorum modorum uunt ab essentia anime; quare etc. Probatio minoris. Primo
quod nonuant ab ea sicut a causa materiali quia: ille potentie anime nonhabent
5 fundari in essentia anime sicut in subiecto, ymmo in toto coniuncto. Neque
etiam sicut a causa eciente quia: causa eciens est unum principium motus,
sicut apparet secundo Physicorum; modo potentie non procedunt ab anima per
15
ra
V motum| et transmutationem. Neque etiamsicut a causa formali quia: ille poten-
tie sunt quedam accidentia anime; modo aliquid non est de forma suorum acci-
10 171
ra
F dentium; quare etc. Neque | sicut a causa nali quia: anima ordinatur ad suas
operationes; modo non potest ordinari ad suas operationes nisi mediantibus suis
potentiis; ergo anima ordinatur ad potentias et non e converso. Ergo potentie
anime nullo modo uunt ab essentia anime.
Oppositum arguitur quia: illud quod est causatum ab essentia anime uit ab
15 essentia anime; potentie anime sunt causate ab essentia anime; ideo etc. Et con-
rmatur quia: a quocumque uit operatio, ab eodem uit potentia que est prin-
cipiumillius operationis; modooperationes anime uunt abessentia anime, sicut
sentire et intelligere; quare etc.
Dico quod uere ab aliquo potest intelligi dupliciter. Uno modo cum quodam
20 motu et transmutatione et proprio uxu. Alio modo potest accipi uxus pro
omni emanatione vel causalitate alicuius ab aliquo, et sic est improprie uxus.
Modo potentie anime non uunt ab anima proprio uxu, quia quandocumque
aliquid uit ab aliquo illo modo, illud a quo uit est in potentia et reducitur ad
actum per transmutationem et motum ab aliquo agente; modo anima non est
25 sic in potentia ad suas potentias quod reducatur de potentia ad actum tamquam
a generante per transmutationem et motum, ymmo illa potentia qua anima est
in potentia ad suas potentias est potentia coniuncta actui, quia cum anima est
introducta a generante, statim habet suas potentias ab eodem agente, mediante
tamen anima; ergo potentie anime non uunt ab essentia anime proprio uxu.
7 secundo Physicorum] Forsan Aristoteles, Physica II.3, 194b2729
12 aut uerent ab essentia anime] om. (hom.) F 3 uunt] uit V 6 est] om. V 7 potentie]
anime add. V | ab anima] om. V 8 et] per add. V 9 de] om. F 11 suas] om. V | suis] om. V
14 quia] quod V 17 anime
1
] om. F 21 uxus] om. V 22 quandocumque] quamcumque V
23 aliquid] om. F | aliquo] alio V | potentia] ad illud add. V 25 tamquam] om. F 29 tamen]
cum V
Secundo dico quod potentie anime uunt ab essentia anime accipiendo
uxum improprie, sicut dictumest. Cuius ratio est quia: illud quod causatur ab
anima aliquo modo uit ab anima sive ab essentia anime uxu improprie dicto,
qui est causalitas quedam; modopotentie anime sunt causate abanima; quare etc.
5 Maior patet. Probatio minoris. Primo quod sint causate ab anima sicut a causa
nali quia: potentie anime sunt sicut instrumenta anime mediantibus quibus
anima est principium operationum (unde iste potentie anime sunt fundate in
organo sicut instrumento); modo agens instrumentale ordinatur ad agens prin-
cipale; ergo ille potentie et organa in quibus sunt ordinantur ad animam sicut
10 ad nem. Etiam aliquo modo uunt ab anima sicut a causa materiali, quia iste
sunt in toto coniuncto mediante organo; ergo aliquo modo sunt in anima sicut
insubiecto secundumquod anima est pars totius coniuncti. De potentia intellec-
tiva nonest dubium, quia illa immediate fundatur inessentia anime. Etiamuunt
ab anima sicut a causa eciente secundum unam oppinionem, quia omnes ope-
15 rationes anime sunt in toto coniuncto per animameective; ergo et potentie que
sunt principium operationum sunt in toto coniuncto per animam. Et hoc dic-
itur communiter quod anima est principium suarum operationum, quia totum
coniunctumper animamhabet suas operationes. Alia oppinio ponit quod anima
nullo modo est principiumeectivumsuarumpotentiarum, quia tunc idemesset
20 in actu et in potentia respectu eiusdem, quia anima esset in actu respectu suarum
potentiarum inquantum eas eceret, et esset in potentia inquantum eis sub-
staret.
Sed circa hoc est dicultas, quia si solumsubiectumesset susceptivumsuarum
passionum, et eodemmodo anima respectu suarumpotentiarum, tunc non esset
25 alia ratio quare passio determinate esset insubiecto sive potentie anime inanima,
sicut videmus de aere qui solumest receptivus luminis, et ideosolumhabet lumen
in presentia corporis illuminantis. Ergo cum subiectum determinet sibi suam
passionem et anima suas potentias, videtur quod aliquam rationem habet pre-
dicandi(?) eective respectu earum. Item generans non causat potentias anime
30 vel alias passiones proprias consequentes essentiam anime vel alterius subiecti,
nisi mediante anima vel alia forma substantiali subiecti cuius sunt passiones. Ergo
oportet quod illa forma (que est media in isto ordine causalitatis) aliquamcausa-
litatem habeat per quam determinatur talis passio in subiecto. Quare non est
sola causalitas materialis, quia illud quod est in potentia secundum quod huius-
3 improprie dicto] om. F 7 fundate] nite F 8 organo] ordine V 11 ergo] om. F 13 etiam
uunt] et uit V 14 oppinionem] operationem V | quia] et V 18 oppinio] operatio V
23 susceptivum] receptivum V 25 quare] quia V 26 et ideo] qui F 28 habet] habeat
V 2829 predicandi(?)] pndi scrips. F om. V 29 causat] generat V 31 ergo] in marg. F
33 quare] et hoc V
modi non determinat sibi aliquampassionem; ergo etc. Notandumtamen quod
171
rb
F ibi non est propria causalitas ecientis, quia talis est per transmutationem | et
motum. Sed est ibi quedam simplex originatio vel emanatio ad modum ecien-
tis, quia hoc consequitur ex illo et habet esse ex esse illius secundum determina-
5 tumordinem. Et si sic dicatur, potest dici ad rationemquod talis potentia anime
ad suas potentias est semper coniuncta actui. Et ideo non est inconveniens sic
aliquid esse in actu et in potentia respectu eiusdem. Sed sic non est de poten-
tia anime respectu operationis que est sentire et intelligere, quia illa potentia est
remota aliquando ab actu. Et ideo non potest anima se ipsam ad talem actum
10 reducere in tali operatione.
Tunc ad rationes.
Ad primam. Cum dicitur illud a quo aliquid uit etc., illa ratio sua via pro-
cedit, quia bene probat quod potentie anime non uunt ab essentia anime pro-
prio uxu, ymmo per simplicem emanationem, ut dictum est.
15 Adaliam. Cumdicitur abeodemnonprocedit nisi idem etc., verumest imme-
diate. Sed ab eodemindivisibili bene possunt plura procedere mediantibus diver-
sis organis et secundum ordinem quemdam; modo sic procedunt iste poten-
tie anime, quia ille potentie procedunt ab essentia anime secundum quemdam
ordinem, quia primo est potentia vegetativa via generationis, deinde sensitiva et
20 deinde intellectiva. Via perfectionis est e converso.
Ad aliam. Cum dicitur aut uerent ab essentia anime sicut a causa materiali
etc., dico quod uunt a causa materiali aliquo modo, ut visumest. Et cumdicitur
quod ille potentie non habent fundari in essentia anime, verum est precise, sed
fundantur intoto coniuncto, tamenper animam. Et cumdicitur quod nonsunt a
25 causa eciente, quia causa eciens est unumprincipiummotus etc., verumest de
eciente per motumet transmutationem. Sedaliudest eciens unumprincipale
esse; modo anima non est eciens respectu potentiarum per transmutationem
et motum, sed per simplicem emanationem. Et cum dicitur neque sunt a causa
formali, verumest, quia forme non est forma; sed anima est forma; quare etc. Et
30 cum dicitur quod neque sunt a causa nali, falsum est, ymmo sunt sicut instru-
menta ad essentiamanime. Et cumdicitur anima est propter operationes, verum
est, sicut causa propter eectum, quia operationes sunt eectus anime.
3 simplex] om. V | originatio] organo V 6 ideo] om. V 8 et] vel V 9 anima] animam
F 13 uunt] uant V 14 ut] et V 18 potentie] om. V 19 via] viam F 20 deinde]
de V 22 uunt] sicut add. V 23 habent] haberent V 24 tamen] om. V | sunt] sit V
26 principale] principium V 28 sunt] sicut V 29 sed] om. F 30 sunt
1
] sicut V
II.12. Utrum potentie anime habeant ordinem inter se
171
rb
F,
15
ra
V
Consequenter queritur utrum potentie anime habeant ordinem inter se.
15
rb
V Arguitur quod non | quia: illa que ex opposito distinguuntur sub aliquo non
habent ordinem prioris et posterioris; sed potentie anime ex opposito distingu-
untur sub anima; quare etc. Maior patet, quia talia sunt coequeva sub illo. Neque
5 sunt ordinata secundum prius et posterius. Minor patet quia: Philosophus dis-
tinguit animam in diversas potentias eius.
Item si potentie anime haberent ordinem, aut hoc esset ex parte anime aut
ex parte obiectorum aut ex parte operationum; nullo istorum modorum habent
ordinem; quare etc. Probatio minoris. Quod non ex parte anime primo quia:
10 anima est indivisibilis; modo in eo quod est indivisibile non est aliquis ordo.
Neque etiam ex parte obiectorum, quia obiecta sunt disparata non habentia
ordinem ad invicem, sicut alimentum et sensibile. Neque etiam ex parte ope-
rationum, quia ille etiamsunt disparate et diverse, sicut alia est operatio sensus et
intellectus.
15 In oppositum est Philosophus, qui dicit quod potentie anime se habent sicut -
gure, quia sicut gure se habent consequenter et una aliamincludit, ut trigonum
in tetragono, etiam vegetativum includitur in sensitivo et sensitivum in intellec-
tivo.
Ad istam questionem dico quod potentie anime habent ordinem inter se et per
20 comparationemad animamet ad obiectumet ad operationes. Primo: quod habe-
ant ordineminter se apparet, quia illa habent ordineminter se quorumunumpre-
cedit alterum et includitur in subiecto cuius est alterum; modo potentie anime
sunt huiusmodi, quia una precedit aliam et includit eam, sicut subiectum cuius
est potentia perfectior includit aliam potentiam minus perfectam, sicut trigo-
25 num includitur in tetragono; quare etc. Unde duplex est ibi ordo: unus via ge-
nerationis, alius via perfectionis. Via generationis potentia vegetativa est prior,
171
va
F postea sensitiva, deinde appetitiva, motiva | secundumlocumet intellectiva. Sed
via perfectionis est e converso, quia posterius in generatione est prius in perfec-
15 Philosophus, qui dicit] Aristoteles, De anima II.3, 414b2832
2 sub] ab F | non
2
] nisi F 34 distinguuntur] om. F 7 haberent] hanc F 8 ex parte
1
] om.
F | operationum] sed add. V 12 alimentum] aliter V | et] ad V | etiam] om. V 13 sicut]
quia V | et
2
] alia est operatio add. V 15 anime] om. V 16 una] unam V 17 tetragono]
tetragona F tegrano scrips. V | etiam] ita et V | sensitivum] sensum V 20 animam] anima V
2021 habeant] habent V 25 tetragono] tetragano V 27 postea] potentia V 28 in
2
] om. F
tione. Etiam habent ordinem per comparationem ad animam, quia ille potentie
anime non immediate uunt ab anima, sed secundum quemdam ordinem, quia
primo ordine generationis uit potentia vegetativa, que est propter esse individui
vel speciei (individui quantum ad potentiam nutritivam et augmentativam vel
5 speciei quantum ad potentiam generativam), deinde est potentia sensitiva via
generationis et deinde intellectiva. Habent etiam ordinem per comparationem
ad obiecta, et iste ordo est penes communitatemmaioremvel minoremobiecto-
rum. Et sic potentia intellectiva est prior, quia obiectumeius est communius, quia
quicquid est sensibile est intelligibile et non e converso, quia multa sunt intelli-
10 gibilia que non sunt sensibilia, sicut substantie separate et alia que intelliguntur
ex intellectione aliorum. Deinde est potentia sensitiva, quia eius obiectum est
communius obiecto potentie vegetative, quia multa sunt sensibilia que non sunt
alimentum; et potentia visiva sic est prior quam alii sensus, quia obiectum visus
est in substantiis superioribus et inferioribus. Habent etiam ordinem ex parte
15 operationum, quia operatio unius presupponit operationem alterius, sicut ope-
ratio sensus presupponit operationem potentie vegetative. Ad hoc enim quod
quis sentiat, oportet quod habeat vitam. Et operatio potentie intellective presup-
ponit etiam operationem potentie sensitive. Quare etc.
Tunc ad rationes.
20 Ad primam. Cum dicitur illa que ex opposito distinguuntur etc., dico quod
aliqua bene possunt esse ex opposito distincta sub aliquo genere, tamen inter
se comparata possunt habere ordinem, sicut species numeri sub numero sunt
distincte ex opposito, et tamen numeri inter se comparati bene habent ordinem,
quia ternarius precedit quaternarium et sic de aliis. Etiam potentie anime non
25 sunt sub anima sicut species sub genere.
Ad aliam. Cum dicitur aut haberent ordinem ex parte anime etc., dico quod
habent ordinem ex parte omnium istorum. Et cum dicitur quod essentia anime
est indivisibilis etc., dico quod licet anima sit indivisibilis quantum ad suam
essentiam, tamen per comparationem ad ipsam aliqua possunt esse ordinata
30 secundumquod prius et posterius recedunt ab essentia anime. Et cumdicitur in
indivisibili nonest ordo, verumest inessentia indivisibilis, tameninhiis que pro-
2 non] om. V | quemdam] quamdam F 6 comparationem] operationem V 7 communi-
tatem] virtutem V | vel minorem] om. V 8 est
2
] om. F | communius] conveniens V 9 quia]
om. V 12 multa] quia add. F | non] om. V 13 alimentum] eli
t
scrips. V 14 est] et add.
V | substantiis] sensu V | inferioribus] posterioribus V 15 quia] coni. quarumFV 16 sensus]
sensitive V 17 quis] aliquis V 18 etiam] om. V 25 sub
1
] sup. lin. F 26 haberent] haberet
F 27 et cum dicitur] om. V | quod] quia V 30 in] om. V 31 verum est] verum est add. F
31352.1 procedunt] precedunt V
cedunt ab ipso indivisibili bene potest esse ordo. Et cum dicitur quod neque ex
parte obiectorum, quia obiecta diversa sunt, dico quod non accipitur ibi ordo
ex parte obiectorum eo quod obiecta sunt diversa, sed eo quod obiectum unius
potentie potest esse communius quam obiectum alterius. Et cum dicitur quod
5 neque ex parte operationum, quia ille sunt diverse, verum est quod sunt diverse.
Tamen una presupponit aliam, et ideo sunt ordinate.
II.13. Utrum potentie distinguantur per actus et actus per obiecta
171
va
F,
15
rb
V
Consequenter queritur utrum potentie distinguantur per actus et actus per
obiecta.
Arguitur quod non quia: prius non distinguitur per posterius; potentia prior
10 est quam operatio; ergo potentie non distinguuntur per actus. Maior patet de
se. Probatio minoris quia: causa prior est suo eectu; potentia est causa opera-
tionum; quare etc.
Itemsi potentie distinguerentur per actus et actus per obiecta, tunc ubicumque
essent diversa obiecta secundum speciem essent diverse potentie. Modo hoc est
15 falsum, quia album et nigrum sunt diversa obiecta formaliter et tamen percipi-
untur ab una potentia, scilicet a potentia visiva.
In oppositum est Philosophus.
Dicendum quod potentie distinguuntur per actus et actus per obiecta. Propter
quod est intelligendum quod quedam sunt potentie anime active et quedam
20 passive. Potentie passive sunt sicut potentia sensitiva et intellectiva. Modo iste
potentie passive distinguuntur per obiecta, quia per illud aliquid distinguitur
quodeducit ipsumde potentia adactum; modoobiectumpotentie passive educit
ipsam de potentia ad actum, sicut visibile educit visum de potentia ad actum et
intelligibile intellectum; quare etc. Maior patet, quia unumquodque distingui-
25 tur secundum quod ens actu; et ideo per quod aliquid est ens actu, per illud dis-
171
vb
F tinguitur, quia actus distinguit | et separat, ut videtur nono Metaphysice. Minor
17 Philosophus] Forsan AA6:56; Aristoteles, De anima II.4, 415a1621 26 nono Metaphysice]
Locus non inventus
1 potest] possunt V 2 quia] quod V 23 accipitur ibi eo quod] om. (hom.) V 6 et ideo
sunt ordinate] om. V 7 actus
2
] et actus add. F 16 visiva] visuali V 20 potentie passive]
om. V 2021 modo iste potentie] manifeste et vere V 22 quod] per ipsum V | ipsum] om. V
25 quod
1
] est add. V 26 videtur] habetur V
patet per Philosophumsecundo huius, qui dicit quod sensibile educit sensumde
potentia ad actum et intelligibile intellectum. Et potentie active habent distin-
gui per obiecta et operationes. Propter hoc est intelligendum quod ille potentie
active ordinantur ad operationes suas et obiecta, sicut potentia nutritiva et aug-
5 mentativa ad conservationem individui, potentia generativa ordinatur ad con-
servationem speciei. Sunt ergo propter operationem sicut propter nem. Etiam
sunt propter obiectum sicut propter nem, quia sicut apparet primo Ethicorum
ubicumque preter operationem est operatum, operatum habet rationem nis,
sicut indomopreter edicationemest aliquodoperatum, scilicet ipsa domus, que
10 habet ibi rationem nis. Et ideo in istis operationibus obiectum habet rationem
15
va
V nis | respectu potentie. Tunc arguo: quandocumque est aliquid ordinatum in
alterumtamquamin nem, per illud habet distingui; modo potentie ordinantur
ad actus et actus ad obiecta tamquam ad nem, ut visum est; ideo etc.
Item illud quod est prius quoad nos est principium distinguendi via doctrine
15 respectu eius quod est posterius quoad nos; modo operationes quoad nos sunt
priores potentiis, et obiecta operationibus; quare etc.
Tunc ad rationes.
Ad primam. Cumdicitur prius non distinguitur per posterius, verumest sim-
pliciter prius et etiam quoad nos. Tamen illud quod est simpliciter prius, pos-
20 terius tamen quoad nos, potest distingui per posterius simpliciter, prius tamen
quoad nos. Et sic potentie distinguuntur per operationes, quia operationes sunt
priores quoad nos quam potentie. Etiam potest negari minor, quia obiecta et
operationes habent se in ratione nis in potentiis activis, et in passivis se habent
sicut eciens educens ipsas de potentia ad actum.
25 Ad aliam. Cumdicitur si ita esset etc., tunc ubicumque essent diversa obiecta
etc., verumest diversa obiecta per se et prima. Et cumdicitur quodhoc est falsum,
quia albumet nigrumsunt diversa obiecta, dico quod albumet nigrumnon sunt
diversa obiecta visus, ymmo lumen vel color ad quam habent reduci album et
nigrum est primum obiectum visus.
1 secundo huius] Cf. Aristoteles, De anima II.5, 418a34 7 primo Ethicorum] Aristoteles,
Ethica ad Nicomachum I.1, 1094a56
4 sicut] sunt F 6 etiam] et V 9 aliquod] aliquid V 1011 et ideo rationem nis] om.
(hom.) F et ideo in istis operationibus obiectum habet rationem nis add. V 13 actus ad] om.
V 14 est
2
] om. V 15 respectu eius] illud F | quoad nos
2
] om. V 19 prius
1
] non distinguitur
per posterius add. V | prius
2
] in marg. F 20 potest] preter V | prius] om. F 21 nos] potest
distingui per posterius simpliciter prius tamen quoad nos add. F simpliciter prius tamen quoad nos
add. V | quia] et V 23 in
3
] om. V 24 educens] educentis F 26 prima] potentia V | quod]
modo V | est
2
] hoc est add. V 28 diversa] potentia V | vel] et V | habent] habet V 29 est]
et F

Sander W. de Boer - Radulphus Brito's Commentary On Aristotle's de Anima

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sander W. de Boer - Radulphus Brito's Commentary On Aristotle's de Anima

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Koninklijke Brill NV, Leiden, 2012 DOI: 10.

s. Raoul le Breton de Ploudiry. Notes Bio-bibliographique, Pecia, 1

You might also like