You are on page 1of 20

REFLEXES SOBRE AS

INDEPENDNCIAS IBERO-AMERICANAS
1
Manuel Chust
Universitat J aume I
Castelln - Espaa
Resumo
O objetivo deste artigo refetir acerca do tema das independncias iberoamericanas do
sculo XIX como objeto historiogrfco, considerando-o em tempos e espaos amplos,
gerais e de dimenses europias e americanas. Resgatando algumas das principais
teses a respeito formuladas nas ltimas quatro dcadas, pretende-se examinar algu-
mas posies em voga no momento, considerando-se a efervescncia historiogrfca
anunciada pelas comemoraes dos bicentenrios no mundo ibrico.
Palavras-chaves
Independncias historiografa Amrica espanhola.
Abstract
The aim of this article is to analyze the ibero-american independences of the XIXth
century as a historiographical subject, considering it in a large perspective, both
European and American. It also revises some of the major interpretations of the last
four decades up to the present moment, where the theme shows a great academic
effervescency.
Keywords
Independences historiography Spanish-America.
1
Traduo de Joceley Vieira de Souza (Mestre e Doutorando em Histria Social FFLCH/USP)..
09 - Manuel Chust.indd 243 26/02/2009 14:44:17
244
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
A necessidade da reflexo historiogrfica: novos tempos na Clio das Inde-
pendncias
Estamos seguramente diante da possibilidade de uma mudana nas inter-
relaes, anlises e teses sobre as independncias ibero-americanas. possvel
que uma das conseqncias das comemoraes dos bicentenrios seja esse lega-
do para a historiografa hispnica. Ou, ao menos, esse seria um dos propsitos
de quem escreve na torrente de eventos que se aproximam.
Esse foi o argumento que apresentei em estudo anterior, um livro coletivo
2

sobre os debates das independncias ibero-americanas que editei com o professor
Jos Antonio Serrano. Estudo que, modestamente acreditamos, ser fundamental
nos prximos anos como ponto de partida para discusses e debates sobre tema
importantssimo para explicar as histrias contemporneas, no s das repblicas
americanas como tambm de alguns pases europeus como Espanha, Portugal,
Frana ou Inglaterra.
Na dcada de 1950, a verso hegemnica sobre as interpretaes das in-
dependncias foi da Histria Ptria ou Histria de Bronze, na qual o ator era
o Heri, o(s) libertador(es), que se defniam por caractersticas comuns que se
resumiam em um varo, militar, entre quarenta e cinqenta anos, verdadeiro
deus ex machina capaz de, por sua vontade, audcia, competncia, capacitao
e, sobretudo, herosmo conduzir seu povo liberdade diante do domnio
espanhol. J demos conta dele no estudo mencionado.
No entanto, desde os anos 1970, este ator hegemnico durante dcadas foi
superado por outros protagonistas o que sem dvida foi uma mudana signi-
fcativa nas propostas de teses, interpretaes e anlises dos anos cinqenta e
sessenta do sculo XX. Algo extensivo, ainda que com ritmos diferentes, para
toda a historiografa hispano-americana. Tambm se produziu uma mudana de
ciclo a partir de vrias interpretaes e correntes historiogrfcas. Incorporaram-
se as anlises e perspectivas da Histria Social e com elas o sujeito social
dos movimentos e grupos sociais, e, especialmente importante para a histria
da Amrica Latina, a vertente tnica e racial. Tambm ocorreram as anlises de
gnero, alm de serem incorporados temas de estudo que deram s independn-
cias outro valor mais cvico e menos armado: a conquista da cidadania, o estudo
2
CHUST, Manuel e SERRANO, Jos Antonio (eds.) Debates sobre las independencias iberoa-
mericanas. Estudos de Histria Latino-americana. Madri: Ahila-Iberoamericana, 2007.
09 - Manuel Chust.indd 244 26/02/2009 14:44:17
245
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
das eleies, das constituies, do liberalismo gaditano e sua transcendncia na
Amrica ibrica, etc. Mudanas notrias que se devem destacar.
provvel que nesta primeira dcada do sculo XXI a torrente de bicen-
tenrios proclame uma srie de temas, temticas, interpretaes e valorizaes
certamente mais amplas, mais ricas, menos nacionais e mais internacionais,
que ofeream uma signifcao menos foreada e mais rigorosa a esse grande
processo revolucionrio que foi o das independncias.
Um ponto de vista longo, mdio e curto
Para uma anlise e conceitualizao das independncias a partir da pers-
pectiva de um tempo e um espao amplo, geral e de dimenso euro-americana,
acreditamos ser vlido resgatar algumas das principais teses das dcadas de 1960
e 70 e refundi-las com as novas refexes dos anos 1990. Ou seja, fazer comple-
mentares vrios aspectos da tese da revoluo atlntica, do neo-imperialismo
de John Lynch
3
ou da Modernidade de Franois-Xavier Guerra
4
. Nelas sem
serem concordantes em sua totalidade existem explicaes e enunciados que
podem ser complementares, que continuam, em nosso entender, vlidos para
uma explicao global do processo. Por isso advogamos por uma tentativa de
fuso de alguns dos elementos dessas interpretaes (obviamente descartando
aqueles que so antagnicos), para que confuam em uma interpretao das
independncias. Ainda que por meio da viso de um processo histrico que
se veria marcado como revolucionrio, liberal e burgus e, sobretudo, ligado
tese da revoluo hispnica, isto , aquela que parte da crise de 1808, passa
pela criao de juntas, das Cortes em Cdiz, de seus decretos, da Constituio
de 1812 e de toda a transcendncia que pde provocar dialeticamente aqui
e l, l e aqui em ambos os hemisfrios.
Por outro lado, esboamos a necessidade de analisar e ser conseqente com
isso as independncias a partir de trs planos temporais: o longo, o mdio e o
curto. Porque sem dvida em cada um dos tempos se ressaltaro circunstncias
e aspectos mais ou menos transcendentais, signifcativos e que atuam como
marco comum de referncia.
Existe um tempo longo, o de 1750-1850. Isto , desde a Guerra dos Sete
Anos, princpios da Revoluo Industrial Inglesa, a Independncia das Treze
3
LyNCH, John. Las revoluciones hispanoamericanas. Barcelona: Ariel, 1983.
4
GUERRA, Franois-Xavier. Modernidad e independencia. Madrid: Mapfre, 1992.
09 - Manuel Chust.indd 245 26/02/2009 14:44:17
246
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
Colnias, a Revoluo Francesa, as reformas bourbnicas entre as que se
destacariam no s a presso fscal, econmica e poltica da metrpole, como
tambm aspectos intelectuais de suma importncia como a expulso dos jesu-
tas, o surgimento e apogeu de Napoleo, a crise de 1808, o movimento juntista
na Amrica hispnica, os primeiros movimentos autonomistas americanos, as
Cortes, seus decretos e a Constituio de 1812, a Carta e Cortes de Bayona, as
guerras na Amrica do Sul, a restaurao fernandina, a Europa da restaurao
absolutista, a emergncia dos Estados Unidos e sua expanso no norte do Mxi-
co, as revolues liberais de 1830, a mudana e questionamento do liberalismo
pelas classes populares, a consolidao e dvida externa das repblicas. Par-
metros que deveremos levar em conta como uma base ampla, consubstancial
entre a Europa e Amrica e vice-versa.
Radiografa em planos amplos que mostra as independncias dentro de um
contexto universal de luta por mercados, matrias-primas, prestgio, rendas e
onde o desmoronamento das monarquias absolutas deixou aberta a confron-
tao com o novo regime. Tanto que algumas, como a espanhola, resistiram a
ele com todos seus meios estatais, mediante a religio e as foras armadas e o
ressurgimento e aliana com as monarquias absolutistas europias depois de
Napoleo. E que, desde logo, estes pontos de vista saam da estreita viso
nacional, que, por seu turno, estava em construo e no j construda.
Tambm existe um plano de anlise de tempo mdio, isto , a cronologia
que iria de 1796 a 1830. O plano est mediado pelas guerras contra a Inglaterra
de fnais do sculo XVIII e princpios do sculo XIX; as posteriores alianas
franco-espanholas a partir do Primeiro Tratado de So Ildefonso, reforadas
mediante o Segundo, em 1803, e culminadas no Tratado de Fontainebleau, em
1807; pela derrota em Trafalgar (outubro de 1805), vinculada ao anteriormente
exposto, a imediata fratura na Monarquia espanhola com a ocupao britnica
de Buenos Aires em 1806, a invaso de Lisboa, de Madri, etc.
O plano se comprime em relao ao tempo longo enquanto se avaliam,
agora sim, as reivindicaes do criollismo a partir de fm do sculo XVIII
como reclamaes de toda uma srie de propostas autonomistas e reformistas.
Plano mdio onde se pode descer, e se deve, a uma escala menor na qual se
vislumbram a imensido americana, sua diversidade, as distintas importncias
que para o Estado espanhol tinham nesses precisos momentos uns territrios ou
outros, a aposta por reforar alguns e abandonar outros, a grande inter-relao
entre ambos os hemisfrios de burocratas, militares, eclesisticos, idias, livros,
09 - Manuel Chust.indd 246 26/02/2009 14:44:17
247
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
correspondncia privada, imprensa, notcias, etc.; a diversidade tnica e seus
diferentes comportamentos, de acordo com as regies e etnias, a intensidade em
determinados territrios do componente racial, as repercusses do Haiti, etc.
E, por ltimo, um tempo curto. Este se centraria na anlise histrica que iria
de 1808 at 1826
5
; ou seja, desde a crise monrquica at os ltimos enfrenta-
mentos em Callao e Chilo. Neste ponto os parmetros de anlise se afunilam
ainda mais e se divisam outros tempos ainda mais curtos, como 1808-1810, o
Binio Transcendental
6
, do qual falaremos mais tarde; o signo em um sentido
ou em outro da guerra na Pennsula e sua infuncia e repercusses na Amrica;
a luta para obter legitimidade na Pennsula e na Amrica; a estratgia poltica
e diplomtica napolenica com as Cortes de Bayona e sua Carta outorgada,
bem como com sua vertente blica; a ciso de 1810 e suas explicaes mais
autonomistas que independentistas; a convocatria de Cortes, sua realizao
em Cdiz; a participao dos deputados americanos; sua transcendncia na
Constituio de 1812
7
; a irradiao de ambas na Amrica e a frustrao dos
planejamentos autonomistas americanos com a reao absolutista de Fernando
VII; a importncia para a Coroa da Amrica; a ruptura de 1814; o papel diplo-
mtico da Inglaterra, etc.
Ocorrncia distinta caso se deseje radiografar o processo sob parme-
tros de outras cincias e disciplinas das cincias humanas e sociais. Certamente o
resultado ser nebuloso, incompreendido, frustrante e repleto de fracassos, pois
ter de considerar algumas repblicas que estavam nascendo, mas no estavam
ainda desenvolvidas. Porm essa anlise anacrnica, no-histrica.
O Imprio do Rei, Espanha da Nao: as Espanhas e a Espanha
Ainda que possa parecer bvio ou mesmo uma banalidade, no se pode
deixar de considerar, em absoluto, o fato de termos que diferenciar e matizar
de uma forma defnitiva e contundente, neste estgio do rigor histrico, o termo
Espanha, seja examinando-o concretamente como Estado-nao, como mbito
geogrfco ou mesmo cultural. Investigao apoiada, evidentemente, a partir da
5
, Ivana (coord.). Bastillas, cetros y blasones. La independencia en Iberoamrica. Madrid:
Mapfre, 2006.
6
CHUST, Manuel. 1808. La eclosin juntera en el mundo hispano. Mxico: Fondo de Cultura
Econmico-El Colegio de Mxico, 2007.
7
CHUST, Manuel (dir.). Doceaismos, independencias, constituciones. Amrica y la Constitucin
de 1812. Madrid: Mapfre, 2006.
09 - Manuel Chust.indd 247 26/02/2009 14:44:17
248
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
histria. Porque Espanha como Estado-nao est historicamente determinada e
justamente nesta determinao que reside grande parte dos erros, divergncias
e dissenses de uma parte da historiografa. Embora seja certo que em dadas
ocasies a documentao nos conduza a erros e a aluso a Espanha aparea
antes de 1810, a crtica de fontes deve atuar como crivo da interpretao histrica
nesse perodo mutvel, de passos para a frente e para trs.
O Estado que dominava os territrios coloniais americanos e sabemos que
aqui entramos em outra grande discusso sobre o aspecto colonial ou no dos
reinos americanos era uma monarquia absoluta, com uma Coroa que atuava
desde o absolutismo e mais intensamente na Amrica, com receitas indianas
que iam parar em uma Fazenda Real e no em uma nacional (ainda inexisten-
te), com um exrcito do Rei, tampouco Nacional (pois tambm inexistente), e
com uma burocracia que pertencia e obedecia ao Rei. E com uma hierarquia
eclesistica devedora do Patronato Real. Esse Estado no ou era a Espanha,
mas a Monarquia espanhola entendida como Estado absolutista.
Monarquia cujo Patrimnio Real se engrandeceu enormemente na Amri-
ca, haja vista que os territrios eram parte da Coroa por direito de conquista.
Poderemos debater o grau de lassido jurdica, se se obedecia mais que se
cumpria ou vice-versa, se a distncia e o relaxamento das ordens eram fatores
sufcientes para considerar o americano outro estado, se os decretos reais
eram guardados em um caixote por inviveis ou por impraticveis na realidade
americana; no obstante, se aplicavam, adaptando-os realidade americana
diversa, pois, ao fm e ao cabo, o que tinha que ver Caracas com Buenos Aires,
Mxico com Santiago ou Tucum com yucatn. Sem ir muito longe, Havana
com Santiago de Cuba. Provavelmente a diversidade e excepcionalidade que
queremos aplicar ao caso que estudamos o so na prpria Amrica, no sendo
necessrio recorrer Espanha.
Nesse sentido tambm devemos ser justos com a diversidade e heteroge-
neidade americana. Ou seja, o que em alguns territrios era invivel em outros
no apenas era pertinente como haviam-no solicitado. Temos nos detido mais na
anlise da impraticabilidade do sistema unidirecional da Pennsula Amrica e
nos fxamos menos na diversidade interamericana desses decretos e ordens reais.
A realidade histrica que tudo era Real, ou quase tudo, e desta premissa
que se deve partir para a anlise da independncia. Nessa anlise deve-se ter em
conta tambm que todo esse processo fcou ainda mais complicado quando, a
partir de 1808 e especialmente de 1810 at 1814, a Monarquia sem monarca
09 - Manuel Chust.indd 248 26/02/2009 14:44:17
249
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
se tornou constitucional com o Cdigo de 1812, sancionado pelas Cortes de
Cdiz. A est, provavelmente, a ata de nascimento da Espanha. Quando, como
Estado-nao, alcana uma soberania nacional e no real. E a partir dessa fase,
ter que se tratar da independncia a partir de uma conjuntura distinta.
O que aconteceu, em nossa interpretao, que o Rei fundamentalmente
porque o aforamento da Espanha doceaista como Estado-nao se fez a partir
de uma inslita vertente hispnica e autonomista, com os territrios americanos
assumindo suas igualdades cvicas e territoriais abortou respectivamente
em 1814 e em 1823 essa possibilidade de Commonwealth hispnica. E o fez
obstinadamente porque justamente com essa construo hispnica do Estado,
a Coroa perdia... seus territrios... COLONIAIS americanos, isto , seus lucros
indianos. E sem lucros Reais, pouco Exrcito Real.
Dessa forma a maior parte da documentao at 1808 trata o termo Espa-
nha muito cautelosamente como realidade estatal e poltica; outra coisa foi a
realidade geogrfca. Mais usual e apropriado, as Espanhas e as ndias para
expressar a diversidade de reinos.
por isso tambm que se deve levar em considerao no s a diferena
entre a conjuntura constitucional ou absolutista da monarquia espanhola nesses
anos, como tambm atentar para termos como realistas que, categoricamente,
eram entendidos pela historiografa americana com as acepes absolutista ou
conservadora.
Realistas ou assim apelidados foram muitos dos ofciais liberais que
Fernando VII mandou Amrica desde 1814, e inclusive antes, para que no
se sublevassem ou amotinassem na Pennsula. Por exemplo.
Um sujeito mencionado, porm escassamente includo: Napoleo Bonaparte
hora, acreditamos, de superar a interpretao oitocentista de boa parte
da historiografa espanhola que segue a tese da invaso napolenica e da
demonizao sem maiores explicaes que as religiosas, clericais e teleo-
lgicas da traio notria do ateu corso, da perverso ambiciosa de Manuel
Godoy e a falta de clareza e cegueira de Carlos IV. Comentrios e justifcaes
coetneas que tiveram uma fnalidade concreta nesse preciso momento, mas que
longe de ser a explicao, atuaram como defesas, especialmente dos partidrios
de Fernando e da causa que ele empreendeu tanto em 1808 como a partir de
seu regresso em 1814.
09 - Manuel Chust.indd 249 26/02/2009 14:44:17
250
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
Testemunhos, catecismos e memrias que foram assumidas pela histria
nacional, construda por intelectuais moderados e conservadores do sculo
XIX. Mas o que impressiona, no entanto, que a maior parte destes, salvo
honrosas excees, continua ainda nas ltimas dcadas do sculo XX se utili-
zando desse tipo de manipulao para dar conta de seus argumentos de carter
nacionalista.
Por isso tudo teremos de considerar alguns fatores para compreender, e no
julgar a priori, a atuao da Frana napolenica que, como sabido, precipitar
a crise da Monarquia em 1808:
1. A aliana entre a Frana napolenica e a Monarquia espanhola vinha se
consolidando ao menos desde o Segundo Tratado de So Ildefonso em 1803.
Nesse sentido o contexto de duas batalhas, uma naval e outra terrestre, com
resultados diversos, ser fundamental para analisar as relaes internacionais
a partir de fns de 1805: Trafalgar e Asterlitz.
Aps a primeira, a monarquia espanhola fcou quase sem Armada, fato
condicionador da poltica da monarquia adiante da insurgncia e, em geral,
no que se refere s comunicaes com a Amrica. E mais, afetar inclusive
poltica espanhola em anos futuros. O feito mais imediato e conhecido foi o
pronunciamento do tenente coronel Rafael Del Riego em 1820, que sublevar
as tropas que esperavam para embarcar com destino ao Rio da Prata ao hastear
a bandeira da Constituio de 1812. O impacto de Trafalgar para a monarquia
espanhola ser imediato. No em solo europeu, mas americano. Ante a falta
manifesta da Armada, os ingleses ocuparo Buenos Aires.
Em sentido reverso, a vitria francesa em Asterlitz estimular Napoleo
que, junto da Rssia com a assinatura da Paz de Tilsit um ano depois, dominar
a Europa continental. esse o contexto do Tratado de Fontainebleau, subscrito
entre Napoleo e Carlos IV em outubro de 1807. O que mais uma vez se ressalta
pela historiografa peninsular a partilha de Portugal entre os aliados franco-
espanhis, e no a vertente americana que subjaz nesta partilha da Coroa lusa,
em seu artigo 13, ou seja, sua grande colnia, o Brasil
8
. A comea a verdadeira
dimenso universal do perodo das guerras napolenicas. E no s europias,
j que altura de 1806 e 1807 na estratgia de Napoleo vislumbrava-se uma
8
PIMENTA, Joo Paulo G. Brasil y las independencias hispanoamericanas. Castelln: Publica-
ciones de la Universidad Jaume I, 2006.
09 - Manuel Chust.indd 250 26/02/2009 14:44:17
251
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
intencionalidade clara de obteno da Amrica. A invaso de Portugal e a ocu-
pao da Espanha assim o atestam.
2. importante assinalar, mesmo assim, toda a estratgia bonapartista de
sucesso de dinastias absolutas na Europa, assim como a criao de reinos
e pases novos que atuaro como estados tampes intermedirios entre os
domnios franceses e as grandes potncias europias. A substituio de legitimi-
dades monrquicas o que ia destemidamente perseguindo Napoleo. E nessa
estratgia a monarquia portuguesa e a espanhola eram sobremodo atraentes,
no s por seus territrios peninsulares e o que isso signifcava, mas especial-
mente pelos territrios coloniais, que implicavam os enormes bens indianos. A
Amrica, para Napoleo, obviamente, existia.
3. E nesse sentido importante ressaltar toda a estratgia de captura e
abdicao da famlia real espanhola e as tentativas de realizar o mesmo com
a famlia real portuguesa atesta esse interesse o que j estava concebido no
artigo 13 do Tratado de Fontainebleau: aps a ocupao de Portugal, a partilha
do Brasil entre Napoleo e o monarca espanhol, como j foi dito aqui. por
isso que no devemos deixar de lado como um empreendimento residual e
utpico a estratgia poltica e diplomtica napolenica de incorporar nas Cortes
de Bayona do novo Estado de Jos I, a representao americana e a assuno
de propostas ilustradas dos criollos americanos. Reivindicaes econmicas
e polticas apresentadas e sufcientemente conhecidas na Amrica e Europa,
a partir do ltimo tero do sculo XVIII. Nesse sentido devemos considerar
com mais cuidado as Cortes de Bayona e sua Constituio, medida que atu-
aram como uma via possvel para atrair ao novo estado afrancesado as elites
ilustradas criollas. E, tambm, no s a ao em si mesma, como a reao que
provocou na Junta Central, ao convocar os representantes dos vice-reinados e
das capitanias gerais e, posteriormente na Regncia, em seu decreto de fevereiro
de 1810 ao convocar os representantes americanos s Cortes que fnalmente
se reuniram em Cdiz.
4. As aes napolenicas tambm vo provocar reaes muito intensas
na Amrica. Desencadeadas sobretudo pela inquietao difundida conve-
nientemente por parte do criollismo e dos setores eclesisticos a respeito das
conseqncias que poderiam advir para os territrios e cidados americanos o
fato de passarem s mos da dinastia bonapartista. O medo de Napoleo que
isso gerou, convenientemente instrumentalizado pelo clero, fez que as classes
populares e criollas reagissem contra essa possibilidade. O que no quis dizer,
09 - Manuel Chust.indd 251 26/02/2009 14:44:17
252
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
ao menos at 1810, que esse questionamento signifcasse necessariamente a
incorporao de concepes independentistas.
Um binio transcendental: 1808-1810. Muito autonomismo, poucas independncias
Contrariando o que a maior parte dos textos tem difundido, advogamos a
tese
9
que a monarquia espanhola no desmoronou em 1808. Longe disso, resistiu
melhor do que se tem escrito ou apresentado e o fez ao menos at 1810. O que
supe algumas consideraes para o debate:
1. A maior parte das juntas que se organizaram, as declaraes de alguns
cabildos, os diversos manifestos, a literatura da poca, etc., caracterizaram-se
por reclamar reformas, reivindicaes, propostas que vinham sendo emitidas
pelo criollismo americano desde, ao menos, a segunda metade do sculo XVIII.
O que no constitua necessariamente um questionamento de continuar perten-
cendo monarquia, embora uma proposta de no continuar com os mesmos
parmetros coloniais como at aquele momento.
Em segundo lugar, tambm se empregou uma linguagem e um vocabulrio
inovador que combinou com outro conhecido, qualifcado depois de tradicional,
mas que foi adquirindo signifcados distintos. Tremendamente distintos ocasio-
nalmente. Como, por exemplo, cidado, ptria, nao, etc. Isso provocou todo
um debate, s vezes infamado, sobre as continuidades ou rupturas do sistema
colonial. Um debate colossal e importante. Que sem dvida se refere a toda
uma explicao diversa sobre as interpretaes das independncias.
Defnitivamente, na maior parte das juntas, as reivindicaes foram mais
autonomistas do que independentistas, ao menos at 1810. Ser outra coisa
a partir desta data que, entre outros fatores, vir marcada pelas notcias da
derrota das tropas espanholas na Pennsula, perante os franceses. Com isso
no queremos dizer que o peso dos acontecimentos peninsulares sempre foi
decisivo. Evidentemente que no. Embora tenham pesado especialmente neste
crucial ano Dez. Mas a questo no consiste em uns acontecimentos peninsu-
lares e outros americanos, diviso fctcia, j que a interconexo nesta poca
de ambos os hemisfrios era um nexo muito maior do que hoje historiamos
ou podemos imaginar.
2. A marcha da guerra na Pennsula, cujas notcias foram convenientemente
distorcidas apesar de que no necessariamente a partir de um aspecto inten-
9
CHUST, Manuel (coord.). 1808. La eclosin juntera Op. Cit.
09 - Manuel Chust.indd 252 26/02/2009 14:44:17
253
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
cional ao chegarem Amrica, condicionou de uma maneira quase decisiva
as diversas atuaes das foras polticas, religiosas e sociais nesse Binio.
Ante ao imobilismo da crise de 1808, perante a incapacidade manifesta
de tomar resolues por causa das abdicaes e ao particular mecanismo pri-
vilegiado da monarquia absoluta, ou, inclusive diante da inrcia premeditada
de muitos altos comandos nobilirios que preferiam um estado napolenico a
um estado onde a ausncia de Estado legtimo dera abertura a uma potencial
tomada de poder comandada pelas classes populares. E no s pelo exemplo
jacobino, e sim porque a manifestao anti-senhorial que se instalava no campo
peninsular cada vez mais se parecia com o grande medo francs de uma dcada
antes. Napoleo acertou em sua estratgia de provocar o colapso dos estmulos
legitimadores e a cadeia de poder estabelecida na monarquia.
No entanto, tudo isso vinha abaixo com a surpreendente para o momento
vitria espanhola em Bailn e a conseqente retirada das tropas francesas e
do governo josefno at quase a fronteira francesa. Isso foi decisivo na Amrica
para que o imobilismo poltico em que estavam instaladas as autoridades pe-
ninsulares e as fraes do criollismo em face das notcias das abdicaes reais
se reativasse com Bailn e reconhecessem de imediato a Junta Central. Entre
outras questes, porque pensavam que a guerra na Pennsula estava praticamente
ganha e a restaurao de Fernando era dessa forma iminente.
Bailn e seus ecos retumbaram por toda a Pennsula, por toda a Europa e
por toda a Amrica. Assim, a certeza de que em princpios de 1809 a guerra
na Pennsula estava ganha por parte do exrcito espanhol, conduziu a outro
silogismo importante: a liberao de Fernando era questo de dias, pelo que
o vazio de poder monrquico podia ser restabelecido de imediato e, com ele, a
subordinao das instituies monrquicas.
Em funo desta certeza foram tomadas as medidas oportunas a partir das
diferentes instncias de poder, tanto em um sentido como em outro. E, num
mbito social e poltico amplos, na Pennsula e na Amrica, por parte das jun-
tas, da burguesia, do criollismo, da nobreza, dos afrancesados, dos realistas,
da insurgncia, dos eclticos, dos equilibristas, de setores indgenas e de
mulatos e pardos, etc.
Contudo, o sismo no deixou inclume o Estado espanhol. Em pouco tempo
se puseram em marcha, quer pelas juntas peninsulares e americanas, quer pela
Junta Central, ou pelas autoridades na Amrica, dinmicas que no tero retro-
09 - Manuel Chust.indd 253 26/02/2009 14:44:17
254
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
cesso, tanto na Amrica como na Pennsula. E uma anlise desse ano de 1809
no pode deixar de examinar tambm a situao blica desse perodo.
3. Situao muito distinta se dar quando, em novembro de 1809, a vitria
corresponda s tropas francesas. Ocaa representar para Frana o que Bailn
representou para a monarquia espanhola. A tremenda derrota em Ocaa signifca-
r como se sabe a retirada da Junta Central de Sevilha, e inclusive sua posterior
dissoluo. Levar tambm ao domnio de quase toda a Pennsula pelas tropas
francesas, desapario prtica de um exrcito regular espanhol a caminho de
uma guerra de guerrilhas, ao restabelecimento de Jos I em Madri e, fnalmente,
transio da Junta Central para uma Regncia. Quando essas notcias chegam
aos territrios americanos, a repercusso ser outra e a mensagem para as foras
sociais e polticas ser diametralmente diferente do que h alguns meses: a guerra
est perdida na Espanha para a monarquia espanhola, Jos I reina em Madri
e exige obedincia e reconhecimento de todos os territrios da monarquia
espanhola. No ser preciso esclarecer que aos americanos tambm.
A situao, sua interpretao e a perspectiva futura mudaram drasticamente
com relao s notcias que chegaram Amrica depois de Bailn nos primeiros
meses de 1809. esse o ponto relevante em um momento de grande incerteza,
em que as estratgias de insurgentes, autonomistas, reformistas, equilibristas,
eclticos, autoridades coloniais, etc. sero estabelecidas vista dessa nova
conjuntura. o marco no qual temos que nos situar para compreender os mo-
vimentos insurgentes de 1810, pois o cenrio outro e no ser mais o caso
de esperar que o Rei seja brevemente libertado ou que a guerra na Pennsula
esteja perdida.
E nesse contexto, quando as juntas americanas, diversas e heterogneas,
do passos que at ento no se atreviam, que Napoleo se converte em uma
ameaa convenientemente instrumentalizada por fraes do criollismo e tambm
da nobreza militar e eclesistica. A heterogeneidade de foras sociais e polticas
torna-se marcante, bem como a interpretao que se transmitia desta situao
peninsular com refexo imediato na Amrica.
09 - Manuel Chust.indd 254 26/02/2009 14:44:17
255
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
De anacronismos evitveis e de independncias inevitveis
Jaime E. Rodrguez O.
10
assinalava h mais de uma dcada a importncia
em descartar a presuno apriorstica de sua inevitabilidade para as anlises
e interpretaes das independncias. Ou seja, de examin-las a partir das teses
evolucionistas e continustas que as compreendem como uma emancipao,
isto , como uma fase necessria das repblicas americanas que chegariam a uma
maturidade especialmente econmica, que as conduziria a uma maioridade e,
portanto, a uma separao quase natural da Ptria Me. Emancipao produ-
zida sem rupturas, sem dramas e sem mudanas drsticas ou revolucionrias.
Outra linha de interpretao, majoritria, a que considera esse processo
como uma separao estritamente poltica das repblicas americanas da me-
trpole. Teses que expem que a separao foi essencialmente poltica, embora
mediante a via dolorosa da ruptura armada. O que no sups necessariamente
uma mudana social e econmica, uma vez que praticamente as mesmas famlias
que dominavam economicamente nos ltimos tempos da colnia formariam a
maior parte das famlias que tambm dominaria econmica, social e politica-
mente os dois primeiros teros do sculo XIX.
A partir do foco da presuno da inevitabilidade das independncias no
s se escamoteia uma parte essencial do mtodo histrico tempo e espao
como tambm se obscurece outras possibilidades polticas intermedirias entre
o colonialismo e a insurgncia, como os projetos autonomistas, especialmente
aqueles das Cortes de Cdiz.
A fm de no incorrer em anacronismos e especialmente presentismos
deveramos analisar as independncias como um processo revolucionrio, no
qual a anlise deveria ser muito detida, quase ano a ano dadas as substanciais
mudanas, tanto internas como externas, que acontecero nestes anos e sua inten-
sa dinmica e alternncia de direes. Muitas delas provocadas pela conjuntura
blica, tanto na Pennsula como no prprio continente, no qual se desenvolve
todo o processo de aforamento das repblicas americanas.
E, em segundo lugar, e unida a esta anlise pormenorizada tanto espacial
como temporal, ser importante no descartar durante o trajeto possveis vias
alternativas e dicotmicas entre o colonialismo e a insurgncia. Ou seja, a que
10
RODRGUEz O., Jaime E. La independencia en la Amrica espaola. Mxico: Fondo de Cultura
Econmica-El Colegio de Mxico, 1996.
09 - Manuel Chust.indd 255 26/02/2009 14:44:17
256
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
representava a opo francesa ou a da via autonomista das Cortes de Cdiz
11
,
opes que, por derrotadas, no se poder descart-las como viveis no pro-
cesso de anlise histrico. Ou coincidir com alguns politlogos para quem
os regimes foram derrotados porque em seu interior j arrastavam um dfcit
importante que lhes fez se aproximar do fracasso? Outra coisa sero as razes
de sua derrota.
Tambm dever levar em considerao as inter-relaes de ambas com a
via revolucionria insurgente, que acabou triunfando porque sem dvida no
foram gratuitas, a partir da instrumentalizao da opo francesa para mobilizar
poltica e religiosamente setores sociais, tnicos e raciais que aparentemente
permaneciam marginais e a superao poltica do liberalismo gaditano com
decretos e concesses.
A dimenso atlntica das Cortes de Cdiz e a Constituio de 1812
momento de tambm situar as Cortes de Cdiz e a Constituio de 1812
num decisivo plano hispnico. E tambm como uma proposta plena de possibi-
lidades, transcendental, intermediria entre o colonialismo e a insurgncia e sem
compartimentos estanques. Isto , com uma ampla infuncia tanto nos projetos
coloniais, peninsulares aos que vo obrigar a manter uma postura imobilista e
defensiva, como aos insurgentes que os acelerou, entre outras consideraes,
a delinear aspectos ideolgicos e polticos do liberalismo que, a priori, no
estavam dispostas a consentir as elites criollas.
Entretanto, para enquadrar em sua justa medida a proposta gaditana, esta
ter que solucionar alguns problemas: primeiro, que a historiografa peninsular
deixe de lado alguns tpicos trabalhados pelo moderantismo oitocentista e pela
historiografa franquista, como que as Cortes atuaram margem da realidade
social, que foram uns quantos loucos reunidos numa igreja que se puseram
a legislar sem mais repercusses sociais, que os deputados americanos foram
meros suplentes o que radicalmente falso , que no tiveram maior
transcendncia, que em sua prpria pouca fexibilidade estava o germe de seu
fracasso (por que no falamos de derrota, isto , de fatores externos que der-
rotaram a primeira tentativa de um regime constitucional e no que levava no
seu interior o fracasso em si mesmo?), que no afetaram a insurgncia, que seus
11
CHUST, Manuel. La cuestin nacional en las Cortes de Cdiz. Valencia: UNED-UNAM, 1999.
09 - Manuel Chust.indd 256 26/02/2009 14:44:17
257
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
decretos no foram obedecidos tanto porque os territrios estavam ocupados
pela insurgncia, como pelo boicote a que foram submetidos pelas autoridades
peninsulares a maior parte absolutista, etc.
Existem tambm mais alguns pontos que devem ser desmistifcados at
com certa nfase: embora seja certo que as Cortes de Cdiz, seus decretos, sua
Constituio tenham tido um mbito determinado de infuncia especialmente
sobre os territrios da Pennsula, Nova Espanha, Peru, a Banda Oriental e partes
de Nova Granada, e em menor medida Rio da Prata , as Cortes de Cdiz foi
tambm o primeiro Parlamento alm da Conveno Nacional jacobina que
convocou representantes dos at ento territrios coloniais, que estavam sujei-
tados ao Rei. Representantes que chegaram a Cdiz com instrues ou repre-
sentaes de seus Cabildos, de suas juntas, de suas audincias, de seus grupos
criollos, etc. Autnticos Cahiers de Doleances que exporo na assemblia
gaditana, e por isso se constituiro em um foro de experincias compartilhadas,
de discursos similares, de programas conjuntos, o que resultar, entre outras
coisas, que os americanos obtenham pela primeira vez um conhecimento geral
da Amrica, ao tomar contato com distintas problemticas e realidades de outras
regies americanas apontadas nos discursos dos deputados americanos.
Porm a proposta de Cdiz ter longo alcance. difcil ainda hoje precisar
at onde irradiou. E no apenas isso, mas at onde procovou uma reao tanto
no sentido colonial como no sentido insurgente? At que ponto precipitou os
atos, em um ou outro sentido?
O provvel, primeira vista, o que se tem estudado notadamente nas duas
ltimas dcadas: os decretos liberais, as liberdades econmicas, as eleies, as
propostas abolicionistas do trabalho colonial, do trfco de escravos, a igual-
dade de direitos, a liberdade e a ecloso da imprensa, a construo de poder
local os municpios , do provincial as assemblias , a construo de um
compndio de leis debatidas e expostas na assemblia que albergaram um estado
hispnico. Ou seja, uma Commonwealth, oitenta anos antes de sua formulao
para o imprio britnico, alm de toda uma experincia e aquisio da prtica
poltica no mais privilegiada como at agora. Enfm, a soberania nacional, a
diviso de poderes, uma proposta possibilista que triunfou na maior parte
dos territrios americanos e peninsulares at... 1814. Decretos e Constituio
que se publicaram, leram, ensinaram, divulgaram e... foram aceitos ou no...
por que, obviamente, criaram resistncias. Como no iam faz-lo? Diante da
revoluo... a reao.
09 - Manuel Chust.indd 257 26/02/2009 14:44:17
258
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
Doceaismo hispnico que o Rei, a nobreza, parte da burguesia monopolista
e indiana no deixaro que triunfe, ou seja, ser derrotado com o golpe de Estado
de 4 de maio de 1814. Golpe que a partir do poder armado dos capites gerais
vai restaurar Fernando VII como Rei absoluto, e este abolir a Constituio de
1812, seus decretos, perseguir e encarcerar seus deputados, seus defensores,
enfm, restaurar o colonialismo.
Reao absolutista, armada, religiosa e poltica de 1814 que atuar como
marco divisrio entre o antes e o depois do autonomismo doceaista gaditano.
E mais, como fronteira entre uma proposta poltica dentro e fora da monarquia.
A segunda pausa, e aqui estamos de acordo com o professor Juan Marchena,
em 1814, quando o Rei e sua ofcialidade do o golpe de estado que acaba com
este primeiro perodo constitucional.
Nos anos vinte do sculo XIX, especialmente no binio 1820 e 1821,
quando se volta a proclamar a Constituio de 1812 e volta a repercutir em
Nova Espanha
12
e Peru, j ser algo diferente dos anos dez. A via alternativa do
autonomismo americano exigir que se coloquem em funcionamento os decretos
e Constituio imediatamente; as razes de seu colapso em 1821 sero, entre
outras, um bloqueio permanente do Rei, que j no estava ausente como na d-
cada anterior, e uma acelerao em direo a pressupostos independentistas.
Tambm fca por realizar, apesar de que se esteja progredindo muito neste
campo, o estudo da verdadeira dimenso dos deputados americanos aps Cdiz.
Sabemos que uma parte da assemblia mexicana esteve mais que presente na
construo do Estado-nao mexicano, especialmente na dcada de 1820, como
Miguel Ramos de Arizpe, Jos Miguel Guridi y Alcocer, Francisco Fagoaga,
Lucas Alamn, Joaqun Maniau, Antonio Joaqun Prez, Florencio Castillo,
Pablo de la Llave, etc. Assim como outros que tambm tiveram relevncias em
outras repblicas como Jos Joaqun Olmedo, Jos Domingo Rus, etc. Ou que
protagonizaram papis relevantes na reao carlista dos anos 1830, como Blas
de Ostolaza, que foi confessor do irmo de Fernando VII, Carlos, em sua luta
por conseguir o trono aps a morte daquele.
E, por ltimo, em todo esse debate sobre o liberalismo gaditano, de suas
conquistas, de seus limites, de suas propostas, de seus detratores, de seus anta-
gonistas, tambm fca para o debate o prprio conceito de liberalismo. Longo
12
FRASQUET, Ivana. Las caras del guila. Del liberalismo gaditano a la repblica fe-
deral mexicana, 1820-1824. Castelln: Publicaciones de la Universidad Jaume I, 2007..
09 - Manuel Chust.indd 258 26/02/2009 14:44:17
259
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
e profuso debate sem dvida, para o qual devemos assinalar duas questes. A
primeira que, sem dvida, o prprio termo est marcado na Amrica Latina
mais que na Espanha por uma srie de condicionantes que provm da histria
do sculo XX americana e do peso que o termo carrega nas cincias sociais.
Em segundo lugar, o conceito deve ser submetido ao crivo dos parmetros de
anlises histricas: o tempo e o espao. por isso que devemos contemplar
o liberalismo tambm historicamente determinado, em seu justo tempo e es-
pao, e no a partir de anlises ou juzos contemporneos, sociolgicos ou
politlogos. Evidentemente que mais que respeitveis em sua contribuio
denominada sociologia histrica, sempre e quando prevalea o sobrenome
antes que o nome.
Nesse sentido e por ltimo, falaremos de liberalismos em vez de libera-
lismo, porque no acreditamos que haja s um, mas vrios, em funo de seu
itinerrio histrico, das foras sociais que o apiem, e daquelas que, com suas
medidas, julguem, tanto para se opor a partir de vertentes reacionrias como
progressistas.
O Rei, a Amrica e a Santa Aliana
Dessa maneira poderemos comear a elucidar se a Amrica se institucio-
nalizou juridicamente como territrio de conquista, se foi uma colonizao
eminentemente castelhana, se at a segunda metade do sculo XVIII foi imper-
mevel a outra emigrao peninsular que no a da Coroa de Castela, ou, para
dizer de outra forma, se na explorao colonial direta esteve vetada aos sditos
e territrios da Coroa de Arago, etc. Mas seguramente concordaremos que
na Amrica o peso do Rei foi enorme, o de suas instituies, o de seu legado
mental, o do iderio que criou, o poder religioso que instrumentalizou, etc.
Como maisculo foi o interesse, no s pessoal ou dinstico, mas pelo que
representava a Coroa do rei Fernando VII, para no transigir com as propos-
tas das Cortes de Cdiz, com as do Trinio, com as da insurgncia, nem com
mediaes em nenhuma das situaes que se deram nos anos 1820 para selar
uma soluo de armistcio.
E nele, longe da explicao banal e simplista da pequenez ou estreiteza da
viso de Fernando e ainda por extenso de seu pai, j que seu av foi absolvido
pela historiografa, deve-se continuar interpretando-o como a resistncia de um
estado absolutista hispnico a desprender-se de um imenso Patrimnio Real que
alimentou sua Fazenda Real por mais de trezentos anos.
09 - Manuel Chust.indd 259 26/02/2009 14:44:17
260
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
na anlise particularizada do que representou em muitos planos no s
a Coroa como a Monarquia que poderemos comear a entender um acmulo
de propostas ideolgicas, como, por exemplo, redefnies do republicanismo
clssico que abandonava o republicanismo coetneo, cujo sinnimo era o ja-
cobinismo, mais que propostas artifciais baseadas em pensadores anglo-saxes
que basearam sua teoria visando outros fns.
E esse crescimento das fases da independncia das repblicas americanas
ter que contar, e muito, com a mudana de conjuntura que se produzir em
1814, como j escrevemos, mas especialmente em 1815, aps a queda defniti-
va de Napoleo e o fortalecimento ideolgico, religioso, poltico, diplomtico
e armado das monarquias absolutas. A etapa 1815-1820, acreditamos, um
perodo chave para explicar a quase defnitiva ruptura com qualquer projeto
transacional entre o autonomismo doceaista e o independentismo, apesar dos
esforos meritrios, especialmente dos deputados da Nova Espanha nas Cortes
de 1820-1821 em Madri.
A vertente armada do conflito: explicando as razes
A crise de 1808 deve ser compreendida a partir do confito armado que se
desenvolvia na Europa e Amrica a partir de fnais do sculo XVIII e princpios
do sculo XIX, contenda que se gestou em vrios planos. O primeiro foi que a
defagrao da guerra de 1808 contra a Frana napolenica foi quase que um
fato surpreendente para a monarquia espanhola, especialmente porque esta
imaginava h mais de duas dcadas ser a Inglaterra o grande inimigo. E, isso,
mesmo que alguns informes secretos j alertassem sobre as potenciais veleidades
de Napoleo no que diz respeito ocupao de toda a Pennsula.
Em segundo lugar, o confito se trasladou para os territrios americanos,
onde as autoridades vice-reinais e capites gerais atuaram, especialmente aps
Bailn, utilizando suas foras armadas para impor sua autoridade, seja em
defesa da monarquia absoluta (a maioria), seja da monarquia constitucional (a
minoria), embora com posicionamentos e designaes distintas.
Foras armadas
13
e sua mediao que sero cruciais para dirimir a justif-
cao e a convenincia de sua utilizao. E, por essa razo, estar tambm em
muitas ocasies a explicao que as autoridades militares faro de suas atuaes
13
MARCHENA, Juan, CHUST, Manuel (eds.). Por la fuerza de las armas. Ejrcito e independencia
en Hispanoamrica. Castelln: Publicaciones de la Universidad Jaume I, 2008.
09 - Manuel Chust.indd 260 26/02/2009 14:44:17
261
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
ao acusar de insurgentes, infis ou traidores de lesa-majestade muitos
dos movimentos ou juntas, entre 1808 e 1810, que, longe disso, planejavam
mudanas num sentido autonomista e em sua maioria no independentista. Entre
outras razes, porque como j foi dito anteriormente, altura de 1810 as notcias
que chegavam Amrica davam conta de que a guerra estava ganha.
Muitas fases, diversos matizes, uma s concluso: 1808-1826
Continuaremos estudando as guerras de independncia a partir do plano
temporal curto, medindo os tempos, as diversas conjunturas, as mudanas, os
passos adiante e os passos atrs, as explicaes regionais em contraste,
porm no excludentes com as nacionais ou gerais, etc.
Possivelmente seja hora tambm de continuar insistindo na vertente revo-
lucionria das independncias ibero-americanas no sentido que romperam com
o Antigo Regime no por ser monrquico, mas sim absolutista. E a ruptura foi
colossal: de um Imprio se passou a mais de uma dezena de repblicas, cujos
pases seguem a maior parte inclumes, enquanto os Estados-nao na Europa
se desmoronam; da Fazenda do Rei nacional, do exrcito do Rei aos nacionais,
das cortes medievais consultivas a parlamentos eletivos, de mecanismos de re-
presentao privilegiados a eleies, etc. Embora, evidentemente, tenha havido
continuidades, ao menos aparentes. Evidentemente! Porm, as sobrevivncias
coloniais foram to substanciais que permitiram a continuidade do Antigo Regi-
me dentro do novo, ou que aceitssemos, por um lado, o que a anlise poltica,
sociolgica, antropolgica e economicista do sculo XX tm feito: que vejamos
a histria submetida ao prisma metodolgico dessas cincias sociais e humanas,
to prximas a explicaes atuais como distantes de anlises histricas.
E mais, o interesse dos anos 1960 desde a teoria da dependncia para expli-
car o subdesenvolvimento da Amrica Latina, ou a perene luta para explicitar
a excluso e marginalidade de povos indgenas o que se arrasta como uma
laje histrica para concluir que houve uma mudana ou para neg-la por isso.
Porque so coisas distintas e obedecem a razes diferentes.
Mesmo assim, cremos que estamos diante de uma ocasio nica para
reformular as teorias explicativas sobre a histria das independncias ibero-
americanas.
09 - Manuel Chust.indd 261 26/02/2009 14:44:18
262
Manuel Chust / Revista de Histria 159 (2 semestre de 2008), 243-262
Referncias Bibliogrficas
CHUST, Manuel (dir.). Doceaismos, independencias, constituciones. Amrica y
la Constitucin de 1812. Madrid: Mapfre, 2006.
CHUST, Manuel e SERRANO, Jos Antonio (eds.). Debates sobre las indepen-
dencias iberoamericanas. In: Estudios de Historia Latinoamericana. Madrid:
Ahila-Iberoamericana, 2007.
CHUST, Manuel. 1808. La eclosin juntera en el mundo hispano. Mxico: Fondo
de Cultura Econmico-El Colegio de Mxico 2007.
CHUST, Manuel. La cuestin nacional en las Cortes de Cdiz. Valencia: UNED-
UNAM, 1999.
FRASQUET, Ivana (coord.). Bastillas, cetros y blasones. La independencia en
Iberoamrica. Madrid: Mapfre 2006.
FRASQUET, Ivana. Las caras del guila. Del liberalismo gaditano a la repblica
federal mexicana, 1820-1824. Castelln: Publicaciones de la Universidad
Jaume I, 2007.
GUERRA, Franois-Xavier. Modernidad e independencia. Madrid: Mapfre,
1992.
LyNCH, John. Las revoluciones hispanoamericanas. Barcelona: Ariel, 1983.
MARCHENA, Juan e CHUST, Manuel (eds.). Por la fuerza de las armas. Ejrcito e
independencia en Hispanoamrica. Castelln: Publicaciones de la Universidad
Jaume I, 2008.
PIMENTA, Joo Paulo G. Brasil y las independencias hispanoamericanas. Cas-
telln: Publicaciones de la Universidad Jaume I, 2006.
RODRGUEz O., Jaime E. La independencia en la Amrica espaola. Mxico:
Fondo de Cultura Econmica-El Colegio de Mxico, 1996.
Recebido: abril/2008 - Aprovado: setembro/2008
09 - Manuel Chust.indd 262 26/02/2009 14:44:18

You might also like