Studimi dhe Analizat e Risive t Financimit

pr nj Menaxhim t Qndrueshm t
Pyjeve n Ballkanin Jugperndimor




Praktikat pr Menaxhimin e
Pyjeve n Mbshtetje t Prodhimit
t Biomass Drusore

Prgatitur: Haki Kola, CNVP

Data prgatitjes: 2013


Financuar nga: BB - PROFOR
Connecting Natural Values & People Foundation






Studimi dhe Analizat e Risive t Financimit
pr nj Menaxhim t Qndrueshm t Pyjeve
n Ballkanin Jugperndimor





Ky projekt sht financuar nga: BB - PROFOR


Rreth PROFOR

PROFOR sht nj program financimi i prbr nga disa donator me seli n Bankn
Botrore n prbrje t Ekipit pr Zhvillimin e Qndrueshm Mjedisor dhe Social t
Pyjeve (EZhQMSP). PROFOR sht krijuar nga Departamenti pr zhvillimin
Ndrkombtar (DZhN) t Mbretris s Bashkuar, Departamenti Finlandez i
Bashkpunimit pr Zhvillim Ndrkombtar, Zyra Japoneze pr Bashkpunim
Ndrkombtar n Pyje, Bashkpunimi Zvicerian pr Zhvillim (BZZh). Ndrkoh q
qeveria Gjermane jep kontributin e saj n natyr. Fillimisht PROFOR sht krijuar n
zyrat e Programit t Zhvillimit t Kombeve t Bashkuara (PNUD) n vitin 1997, e m tej
q nga viti 2002 sht zhvendosur n zyrat e Banks Botrore. Objektivat e PROFOR
jan n prputhje me ato t Strategjis dhe Politikave t Banks Botrore pr Pyjet (t
aporvuara n Tetor 2002); PROFOR bashkpunon ngushtsisht me Bankn pr zbatimin
e Starategjis q sht ndrtuar mbi tre kolona kryesore: shfrytzimi i potencialit t
pyjeve me qllim zbutjen e varfris; prfshirja e pyjeve n zhvillimin e qndrueshm
ekonomik; dhe mbrojtja e vlerave blobale t pyjeve. Bordi i menaxhimit i prbr nga
prfaqsues t agjensive donatore, vendeve kliente, organizatave ndrkombtare,
NGOt, si dhe sektori privat, prcakton drejtimet strategjike t PROFOR si dhe aktivitetet
q prfshihen n portofolin e PROFOR. Bordi i Menaxhimit mban do vit takimin e tij
zyrtar duke luajtur dhe nj rol aktiv prmes korrespondencs dhe takimeve jo zyrtare.
(www.profor.info)
ABDIKIM

Opinionet e shprehura n kt raport nuk prfaqsojn n mnyr t domosdoshme
pikpamjet e Banks Botrore, t PROFOR, apo t qeverive q ato prfaqsojn. Banka
Botrore nuk garanton saktsin e t dhnave t prfshira n kt botim dhe nuk mban
prgjegjsi t fardoshme pr ndonj pasoj nga prdorimi i tyre. Kufijt, ngjyrat,
emrtimet si dhe informacioni tjetr i treguar n hartat e paraqitura n kt volum nuk
prfshijn ndonj gjykim lidhur me statusin ligjor t territorit apo aprovim ose pranim t
ktyre kufijve nga ana e Grupit t Banks Botrore.












CNVP Connecting Natural Value for People Foundation
Zyra n Kosov Zyra n Shqipri
Rruga Sejdi Kryeziu, No. 19 Kati 7 Qendara Biznesit Zayed
Zona Pejton, 10000 Prishtin Rr. Sulejman Delvina, Tiran
Kosov Shqipri
Tel: +381-38-227 543 Tel: +355-4-222 9642
Fax: +381-38-227 73 Fax: +355-4-222 9551

E-mail: info@cnvp-eu.org
Website: www.cnvp-eu.org
Rreth Projektit

CNVP n partneritet me NRS Kosov, REGEA Kroaci, Diava Consulting, Shqipri,
Fakultetin e Pyjeve Maqedoni dhe Universitetin e ageningen Holland sht duke
zbatuar projektin e BB-PROFOR mbi Studimin dhe Analizat e Risive t Finacimit pr nj
Menaxhim t Qndrueshm t Pyjeve n Ballkanin Jugperndimor. Ky sht nj projekt
dy vjear q ka filluar n nntor 2011, i prqndruar n rishikimin dhe studimin e rolit
dhe kontributit t Menaxhimit t Qndrueshm n Pyje pr t siguruar shrbime
mjedisore. Projekti po zbatohet prmes dy rasteve; n Shqipri mbi Menaxhimin e
Qndrueshm t Pyjeve (MQP) si dhe menaxhimin e pellgut ujmbledhs t Ulzs, dhe
n Kosov lidhur me MQP dhe prodhimin e prdorimin e biomass drusore.

Bazuar n t dy rastet projekti do t prcaktoj metodologjit shkencore, do t
prcaktoj t dhna t gjendjes fillestare pr t dy rastet si dhe do t siguroj
prllogaritjet e vlerave t disa shrbimeve mjedisore q synohen t arrihen n mnyr
specifike. Projekti do t bazohet mbi msimet e nxjerra dhe mekanizmat e propozuara
t rezultateve pr t filluar apo pr t rritur pagesat pr shrbimet mjedisore n t dy
rastet.

Nj aspekt i rndsishm i projektit sht prhapja e rezultateve dhe eksperiencave q
do t prftohen. Rezultatet e studimit dhe analizave do t shprndahen dhe do t vihen
n dispozicion n nivel rajonal dhe at ndrkombtar. Prgjat t gjith projektit sht
prdorur nj proces pjesmarrjeje n diskutime dhe konsultime.
Dokumenti

Ky raport paraqet nj vshtrim t prgjithshm mbi situatn e pyjeve dhe praktikat n
pyje n pellgun ujmbledhs t Ulzs. Pyjet jan mbulesa kryesore e toks n pellgun
ujmbledhs dhe tipi m i rndsishm i prdorimit t toks pr kontrollin e erozionit.
Pr kontrollin e erozionit mund t prdoren rekomandime specifike mbi praktikat pyjore






Studimi dhe Analizat e Risive t Financimit pr nj
Menaxhim t Qndrueshm t Pyjeve n Ballkanin
Jugperndimor


Praktikat pr Menaxhimin e Pyjeve n Mbshtetje t
Prodhimit t Biomass Drusore



Prmbajtja


1 Hyrje ......................................................................................................... 3
2 Situata e Prgjithshme e Pyjeve n Kosov ............................................ 5
3 Menaxhimi i cungishteve .......................................................................... 7
3.1 Vshtrim i prgjithshm mbi pyjet e cungishteve ........................................ 7
3.2 Situata n cungishte sipas pronsis ......................................................... 8
3.3 Prqasja e Metodologjis ....................................................................... 10
3.4 Studimi i dokumentaconit ...................................................................... 10
3.5 Faza e Dyt.......................................................................................... 14
4 Rrallimet para komerciale n pyjet e ahut ...............................................26
4.1 Situata dhe problemet me pyjet e rinj t ahut .......................................... 26
4.2 Masat dhe praktikat e propozuara ........................................................... 27
4.3 Prodhimi i drurit prodhimi i biomass.................................................... 27
4.4 Konkluzione ......................................................................................... 28
5 Praktikat agropyjore ................................................................................29
5.1 Situatat dhe porblemet n agropylltari .................................................... 29
5.2 Prdorimi aktual dhe praktikat ................................................................ 29
5.3 Prodhimi i drurit prodhimi i biomass.................................................... 30
5.4 Potenciali i rritjes s biomass ................................................................ 31
5.5 Konkluzione ......................................................................................... 32













Praktikat pr Menaxhimin e Pyjeve n Mbshtetje t
Prodhimit t Biomass Drusore

1 Hyrje


Raporti mbi studimin paraqet gjendjen aktuale, analizat dhe rekomandimet q lidhen
me Praktikat e Menaxhimit t Pyjeve n Mbshtetje t Prodhimit t Biomass.
Prpjekjet pr t krijuar nivele t qndrueshm t prdorimit t biomass pyjore n
Kosov duhet t marrin n konsiderat potencialin pr furnizimin biologjik si dhe
kufizimet ligjore, teknike dhe sociale. Zhvillimi i qndrueshm i biomass, megjithse
sht subjekt i shum kufizimeve, potencialisht ofron gjithashtu prfitime q mund t
promovojn nj zhvillim t qndrueshm n pyje. Ky studim paraqet sintezat mbi
kuptimin actual lidhur me praktikat e menaxhimit t pyjeve, pengesat ligjore dhe
institucionale si dhe rekomandimet pr t arritur nivelet e qndrueshme t furnizimit
me biomas. Studimi sht kryer gjat vitit 2012 deri n Korrik t vitit 2013 dhe sht
pjes e nj studimi t gjr mbi risit e financimit pr menaxhimin e qndrueshm t
pyjeve.

Praktikat e menaxhimit t pyjeve bazohen n sistemet silvikulturore - nj integrim
kompleks midis artit dhe shkencs s pyjeve, dhe reflektojn n t kuptuarit e
marrdhnieve ekologjike, dshirat afat gjata t pronarit t toks, realitetet vepruese,
si dhe shpirtit krijues t novacionit dhe zbulimeve. Prgjithsisht pyjet e Kosovs jan
t rinj dhe kan potencial t madh n prodhimin e biomass. Aktualisht, rritja e pyllit
sht nn nivelin optimal, kjo kryesisht pr shkak t degradimit t cungishteve si dhe
nivelit t madh t densitetit n pyjet e rinj e t t lart. Kto t fundit shkaktojn nj
reduktim t madhsis s kurors s gjelbr. Nj pjes e konsiderueshme e rritjes
qndron tek clsia e dobt e pemve me pak ose aspak vler si dru industrial. Me
zbatimin e nj porgrami rrallimi n pyjet e lart, densiteti do t ulet dhe do t hiqen
drurt me cilsi t dobt, duke e zhvendosur kshtu rritjen drejt pemve me cilsi m
t lart si dhe duke i dhn pemve mundsin t zhvillojn nj madhsi kurore q
optimizon rrijen. Praktikat menaxhuese q planifikohen dhe zbatohen prgjithsisht n
pyjet e lart si rrallimet para komerciale dhe ato komerciale, mbshteten dhe
rekomandohen ndjeshm nga kuadri aktual ligjor dhe ekspertt n Kosov.
Pavarsisht udhzimeve t qarta teorike, vshtirsit m t mdha hasen n zbatimin
praktik, si plani vjetor i operacioneve pr trupat pyjor, ndrlikimet financiare,
procedurat standarde t prokurimeve, dhe mungesa e eksperiencave t monitorimit.

Sfidat kryesore pr administrimin e pyjeve n t gjith nivelet prfshir dhe pronart e
pyjeve privat n Kosov kan t bjn me interpretimin ligjor dhe teknik t
sistemeve silvikulturore t cungishteve, prcaktimit t nj seri zgjedhjesh t
disponueshme, dhe przgjedhjes ndrmjet prdorimit dhe keqprdorimit t
terminologjis konfuze n akte t ndryshm ligjor dhe administrativ. Silvkultura e
suksesshme varet nga objektivat menaxhuese t prcaktuara qart. N kodin e
praktikave pyjore, Kosova ende nuk i ka ligjruar praktikat e menaxhimit t pyjeve apo
sistemet silvikulturore. Kjo krijon vshtirsi pr t patur prkufizime standarde n
praktikat e menaxhimit t pyjeve lidhur me rregjime t ndryshm menaxhimi n drurt
pyjor n kmb.





Pr aq sa sht e mundshme sht realizuar rishikimi i dokumentave t rndsishm
ekzsitues q pjesrisht drejtojn praktikat e menaxhimit t pyjeve si (i) Ligji i pyjeve
t Kosovs 2003/3, (ii) Dokumenti i Politiks dhe Strategjis mbi Zhvillimin e Sektorit
Pyjor n Republikn e Kosovs 2010-2020, (iii) Instruksionet n terren mbi
metodologjin e planifikimit t Menaxhimit t Pyjeve pr Kosovn (versioni 6 i vitit
2009, APK, NFG), (iv) Raporti i Inventarit Kombtar t Pyjeve 2005, (v) planet afat
gjata t menaxhimit t pyjeve financuar nga NFG dhe APK, (vi) planet vjetore
operuese, projektet e rrallimeve, sikurse dhe interpretimi i ktyre dokumentave q
lidhen me praktikat menaxhuese. Studimet e kujdesshme tregojn disa rekomandime
kontradiktore, si dhe prkufizme dhe interpretime t ktyre dokumentave, lidhur me
praktikat e menaxhimit t pyjeve, e vecanrisht lidhur me menaxhimin e cungishteve.
Ato krijojn konfuzion mbi vendim marrjen dhe zbatimin e praktikave menaxhuese n
pyjet e cungishteve.

N rekomandimet dhe rregullat q kan t bjn me rregjimet e ndryshm
silvikulturor dhe praktika t ndyshme menaxhimi jan theksuar gjetjet dhe
rekomandimet e aspekteve kryesore ligjore, administrative, dokumentave t politikave
dhe strategjive, studimet mbi inventarin e pyjeve kombtare, si dhe planet afat gjata
t menaxhimit.

Mungesa e t kuptuarit dhe harmonis lidhur me sistemet e menaxhimit dhe praktikat
ndrmjet instruksioneve/udhzimeve ligjore, politike dhe atyre administrative, mund
t konsiderohen si pengesa reale q cojn n vshtirsi pr planin operativ vjetor si
dhe n nj boshllk t thell ndrmjet asaj cfar ofrojn pyjet, nevojave t njerzve
dhe bizneseve dhe menaxhimit ligjor t realizuar n pyje. Kjo krijon konfuzion lidhur
me gjykimin mbi efektivitetin e prakatikave menaxhuese q prdoren aktualisht.
Aktualisht 86% e drurit t vjelur nuk sht e rregjsitruar
1
, pr sasin e vjelur sht i
pa njohur si burimi ashtu edhe praktika e prdorur pr menaxhim. Ndikimi i ilegalitetit
reflektohet n situatn aktuale t mbuless pyjore vecanrisht n stokun me rritje t
ult dhe rritjen vjetore n pyjet publike t cungishteve t dushkut.


1
Studimi i sektorit pyjor te Kosovs 2013




2 Situata e Prgjithshme e Pyjeve n Kosov

Bazeni gjeografik i Kosovs mbulon nj siprfaqe prej 10,840m
2
dhe ndodhet n nj
lartsi prej 500-600 m mbi nivelin e detit, rrethuar prej malesh dhe ndar ne dy rajone
nga nj brez qendror veri-jug kodrash. Tokat prgjithsisht jan t pasura, dhe
sigurojn nj mjedis t mir rritjeje pr bimsin natyrale dhe kulturat bujqsore.
Ndryshueshmria e nivelit dhe tokave kan ndikuar n burimet e pasura natyrore
bilogjike, shum e rndsishme kjo pr sigurimin e lnds djegse, ushqimit, strehimit
si dhe burim i mir t ardhurash pr popullin e Kosovs. Aktualisht Kosova ndahet n
37 komuna dhe rreth 1,298 fshatra t vendosur kryesisht n pjesn e ult dhe rrethuar
nga pyjet cungishte t dushkut, ndrsa zonat malore kan pranin e pyjeve t lart t
ahut dhe koniferet.
Inventari i Par Kombtar i Pyjeve (IKP) ka prfunduar n vitin 2003. Rezultatet dhe
gjetjet kryesore t inventarit ishin
2
: 379,200 ha jan klasifikuar si toka pyjore prmes
interpretimit t fotogtafive ajrore dhe matjeve n terren. Nj pjes tjetr prej 85,600
ha sht klasifikuar si tok pyjore prmes interpretimit t fotove, por nuk mund t
matej n terren pr shkak t pranis s minave si dhe pengesave t tjera logjistike.
Nga totali i siprfaqes i prbr nga tokat pyjore t matura dhe jo t matura 278,880
ha sht klasifikuar si tok pyjore publike dhe 185,920 ha si tok pyjore private.
Siprfaqja totale prej 464,800 ha ishte lehtsisht m e madhe, ose 6.8% m e madhe
se prllogaritjet e mparshme. Pyjet gjethegjr krijuar prmes mbirjeve natyrale,
mbulojn mbi 90% t siprfaqes pyjore. Ndr speciet dominuese t gjethegjrve jan
ahu dhe dushku, koniferet mbulojn 7% t siprfaqes totale t pyjeve dhe dominohen
nga speciet Abies alba, Picea abies dhe Pinus. Bazuar n statusin aktual t pyjeve
prerja e lejuar vjetore sht prllogaritur n nivelin 900,000 m
3
q prbn 77% t
rritjes s prllogaritur n zonat ku jan realizuar matjet. Rreth 700,000 m
3
duhet t
priten n Pyjet e Lart dhe rreth 200,000 m
3
n Pyjet e Ult. Kto jan prllogaritje
bruto dhe prfshijn majat, lvoren dhe degt e mdha.

Prllogaritjet lidhur me nivelin aktual t prerjeve jan t ndryshme pr shkak t
mungess s konsistencs n raportime si dhe mos eficencs ose mungess s
sistemeve pr rregjistrimin e t dhnave t prerjeve. Agjensa Kosovare e Pyjeve
(AKP) q sht prgjegjse pr raportimin, ka kontroll t kufizuar mbi aktivitetet e
prerejeve n pyje. Delegimi i punonjsve t pyjeve dhe kompetencave jan transferuar
nga institucioni qendror drejt komunave. Masa e prerjeve ilegale apo jo formale duket
se sht n nj shkall t gjr. T gjith kta faktor e bjn shum t vshtir
prllogaritjen e volumit real vjetor t nxjerrjes s drurit. Grafiku m posht sht
ndrtuar bazuar n t dhnat e AKP/MBPZhR mbi prerjet e raportuara nga pyjet
publike dhe private. Kolona e fundit prfaqson Prerjen e Lejueshme Vjetore, t
rekomanduar n IKP.


2
Te gjitha shifrat e vlumit jane shprehur ne m
3
dru solid pa lvore





Figura 1: Ndryshimet ndrmjet
potencialit dhe prodhimit ligjor, bazuar
n t dhnat e AKP pr periudhn
2005-2012
Figura 2: Planifikimi ligjor dhe
prodhimi, AAC dhe mesatraja e prerjes
reale 2005-2013 krahasuar me nevojat
vjetore.

Puna n terren e Grupit Norvegjez t Pyjeve (GNP)
3
prfshin vlersimin e prerjeve
ilegale/informale brenda Njsive t Menaxhimit t Pyjeve. Bazuar n t dhnat e
ktyre PMP, totali i prerjes ilegale/informale sht prllogaritur t jet 550,000 m
3
pr
t gjith tokn pyjore shtetrore. Meqnse planifikimi sht realizuar n pyjet e
zonave t larta malore, prerja informale/ilegale e pyjeve n dushkajat publike t zons
s ult q prdoren kryesisht pr prodhimin e druve t zjarrit nuk sht prfshir n
kt prllogaritje.


3
GNP ka mbshtetur draftimin e rreth 20 Planeve Menaxhuese t Pyjeve (PMP) n Kosov.
Prerja pot enciale dhe ligjore e drurit 2005-
2012 ne Kosove shprehur ne m3 bazuar ne
t e dhenat e AKP

Prere ne pyll
publik
Prere ne pyll
privat
Prerje Total
AAC, Nevoj at, Pl ani dhe Pr odhimi
Pl ani
vj etor
Prodhi m
i vj etor
AAC
Nevoj at
vj et ore




3 Menaxhimi i cungishteve

3.1 Vshtrim i prgj ithshm mbi pyj et e cungishteve

Cungishtet prfshijn nj total prej rreth 173,600 hektar (46% e toks pyjore t
vzhguar)
4
. Bazuar n t dhnat e IKP, n sistemet e menaxhimit t pyjeve cungishte
prfshihen tre nn kategori: (i) cungishte/filiza ose bimsia mikse; (ii) cungishte t
thjeshta; dhe (iii) cungishte me standarde. Pyjet e thjesht cungishte mbulojn
115,800 hektar. Cungishtet mikse (me origjin nga sythat dhe farat/mbjelljet)
mbulojn 36,600 hektar. Cungishtet me standarde (pem t larta t shprndara)
mbulojn nj siprfaqe prej 21,200 hektare.



Figura 3: Pyjet e Cungishteve n Kosov

Cungishtet mbulojn kryesisht zonn e ult t Kosovs (ndrmjet 400-800 metr mbi
nivelin e detit) duke rrethuar fshatrat dhe tokat bujqsore. Ato zotrohen m shum
nga dushqet si dushku Hungarez (Quercus frainetto); Dushku Turk (Quercus cerrie)
dhe Dushku Sessilia (Quercus petrea), q ndiqet nga ahu (Fagus silvatica) n zonat e
pjerrta t habitatit malor t ahut. N zonat e mbi shfrytzuara dushqet shpesh jan
zvendsuar nga shkoza (Carpinus orientalis) dhe specie t tjera.

Sistemi cungishteve sht nj sistem silvikulturor me mosh t barabart pr t cilin
rigjenerimi kryesor sht prmes metods s filizave vegjetative ose prmes
shprthimeve (nga sistemi ekzistues i rrnjve t pemve t prera) ose shprthime
(nga cungjet e prer). Ndrsa prerjet rrafshe, pemt e mbira nga fara, drurt me kate
dhe sistemet seleksionuese shpesh kan prbr sistemet e pyjeve t lart, pasi
rigjenerimi zakonisht ka origjin nga fara (edhe nse ndodh mbjellja). Sistemi
cungishteve konsiderohet si sistem i pyllit t ult pasi ka varsi nga riprodhimi
vegjetativ.

Tabela 1: Pyjet e cungishteve sipas lartsis (IKP, FAO 2005)
Regjimi
menaxhues/
Lartsia (m)
200-
400
400-
600
600-
800
800-
1000
1000-
1200
1200-
1400
1400-
1600
Pronsia
Cungishte/far
1000 10400 2800 3400 800 200 400
private
Cungishte e thjesht 5000 10200 22000 13600 1800 1000 200
private
Cungishte me
standarde
600 3000 5600 1200 800

private
Cungishte/fare apo
mbjell (miks)
200

4 000

3 000

2 000

4 800

2 000

1 000

publike
Cungishte

800

7 600

21400

25000

2 800

2 600

1 400

publike

4
Raporti i Inventarit Kombtar t Pyjeve, FAO 2005
Struktura e pyjeve cungishte
Cungishte/
f idana ose
mbj ellj e
(miks) 21%
Cungi shte
me
standarde
12%
Cungi shte
thjesht e
67%




Cungishte me
standarde
3 000

5 000

2 000

publike
Siprfaqja totale
(hektar)
7000 21200 49200 47600 3800 2000 600 131400

Cungishtja sht nj metod tradicionale e menaxhimit t tokave pyjore n t ciln
drurt priten n nj cikl t rregullt; kjo siguron nj furnizim t vlefshm t drurve t
vegjl q prdoren kryesisht pr t plotsuar nevojat vjetore me dru zjarri pr familjet,
si dhe nj habitat t pasur pr botn e egr.

3.2 Situata n cungishte sipas pronsis

Sipas IKP (FAO 2005) tregohet se nga totali i siprfaqes 185,920 hektar, pyjet private
zn rreth 92% (169,600 hektar) jan gjethegjr dhe dominohen nga dushku. Rreth
48% e cungishteve (83,200 hektar) jan pronsi private dhe menaxhohen nga
pronart e tyre t cilt ndihmohen dhe kontrollohen nga AKP. Nuk ka t dhna
specifike lidhur me ndarjen e zons t dushkajave n pyje private dhe publike.
Prgjithsisht pyjet e dushqeve predominohen nga rregjimi i cungishteve. Mund t
supozohet se pjesa e zons s dushqeve sht prafrsisht n raport gjysm pr
gjysm, ashtu sic sht dhe pjesa e pyjeve cungishte (48% private; 52% publike)


Figura 4: Pyll cungishte privat n Malishev, cungimi bhet cdo vit me prerje n
siprfaqe t vogla

Prgjithsisht n Kosov prerjet (ilegale) kan formn e rripave me prmasa t
ndryshme, jo m shum se 30m t gjr, dhe gjatsi q varet nga madhsia dhe sasia
vjetore e druve q nevojiten. N disa udhzime zona e prer sht me e vogl se 2
hektar dhe konsiderohet si prerje ngastre
5
. Prgjithsisht prerjet vjetore q
aplikohen n pyjet private t Kosovs jan me madhsi 0.5 5.0 hektar. Smith
(1986) e ka njohur sistemin e prerjes s ngastrs (m pak se 1 hektar) si nj tip t
prerjes rrafsh t sistemit silvikulturor q promovon rigjenerimin natyral n hapsira t
vogla. T gjith prkufizimet e prerjes s ngastrs prfshijn konceptin e hapsirave t
vogla q do t menaxhohen si njsi individuale, jo sic ngjet me hapsirat e krijuara n
nj przgjedhje n grup apo n situatn e grupit t drurve me kate.

IKP tregon nj ndryshim thelbsor n rritjen vjetore ndrmjet pyjeve me dushqe
private dhe atyre publike. 74.6% e totalit t rritjes vjetore ndodh n pyjet private dhe
25.4% ndodh n pyjet publike. Volumi total i rritjes ndahet ndrmjet dushqeve private
dhe atyre publike n shkalln 71 dhe 29%. Grafiku m posht tregon rritjen vjetore
dhe volumin total t rritjes n cungishtet sipas forms s pronsis.


5
Hyrje n silvikulturBC Ministria e Pyjeve. Dega e Praktikave Pyjore Victoria, BC






Figura 5: Rritja vjetore m
3
/ha/vit n
pyjet e dushkut n pyjet private
(74.6%) dhe publike (25.4%)
Figura 6: Volumi rritjes (m
3
) pyje
dushku private (71%) dhe publike
(29%)
Analiza specifike mbi arsyet e ktyre ndryshimeve nuk ekzistojn. Gjithsesi ka
komente lidhur me ndryshimet n rritjet dhe volumin e rritjes paraqitur n raportin e
inventarit kombtar t pyjeve: Prsa i prket cungishteve, pyjet private kan nj
volum m t lart dhe rritje m t mir se sa ato publike, ose. porcioni i pyjeve me
mosh t njjt, dhe zonat nn rigjenerim, sht lehtsisht m e lart se sa n pyjet
publike. Esht e vshtir t gjykohet nse kto ndryshime jan rezulatat i ndrhyrjeve
menaxhuese, kushteve t ndryshme t terrenit apo faktorve t tjer (IKP, FAO
2005).
T dhnat e vecanta pr krahasimin e prodhimit vjetor ligjor nga pyjet cungishte
publike dhe private nuk ekzistojn. Prgjithsisht palni vjetor i veprimit sht i bazuar
n plane menaxhimi t vlefshm. Planet e menaxhmit jan prgatitur specifikisht pr
20 njsi menaxhimi pyjesh n pyjet e lart shtetrore. Nga ana tjetr ekzistojn t
dhna mbi prerjet vjetore n totalin e pyjeve publike dhe private. Pavarsisht faktit se
shteti zotron 60% t siprfaqes totale t pyjeve, dhe pjesa m e madhe e tyre jan
pyje t lart me siprfaqe n rritje prsa i prket mbulimit me plane menaxhimi t
vlefshm, prodhimi ligjor nga pyjet publike sht m i ult se sa prodhimi i pyjeve
private n 7 vitet e fundit.



Figura 7: Prodhimi i ligjshm i drurit (prerjet n pyje) sipas pronsis 2005-2012,
Burimi: DP, MBPZhR

6
Nuk ekzistojn t dhna mbi prerjet n pyjet publike dhe private pr vitin 2010
Viti
Vjelja n
pyjet
shtetrore
m
3
Vjelja n
pyjet
private m
3
2005 104975 124041
2006 104599 126241
2007 89334 102908
2008 91429 134316
2009 82043 104484
2011
6
35791 134655
2012 33780 158839
Rritja vjetore e pyjeve m3/vit ne pyjet
private dhe publike
Publike Private
Volumi i rritj es se dushkajave ne pyje
private dhe publke
Pyll publik Pyll privat
Prere ne
pyjet shtetrore
Prere ne
pyjet private




3.3 Prqasj a e Metodologj is

Ekipi i projektit ka zhvilluar studimin pr t gjetur arsyet q cojn n ndryshimet
lidhur me rritjen vjetore, volumin e rritjes si dhe prodhimin e drurit, n pyjet cungishte
shtetrore dhe private. Studimi sht realizuar n dy faza t njpasnjshme: (i) faza e
par: studimi dokumentaconit mbi kuadrin ligjor, politikat dhe dokumentat e
strategjis; udhzuesit administrativ; raportet mbi inventarin n pyje, planet afat
shkurtra dhe afat gjata t menaxhimit lidhur me orientimet, rekomandimet dhe
udhzimet mbi menaxhimin e pyjeve cungishte, (ii) faza e dyt: vzhgimet n terren
pr t krahasuar praktikat menaxhuese t zbatuara n pyjet cungishte private e
publike, krijimi i parcelave t mostrave t prhershme; dhe organizimi i
eksperiementeve n shkall t vogl.

3.4 Studimi i dokumentaconit

3.4.1 Prkufizimi mbi praktikat menaxhuese dhe sistemet silvikulturore

Nj sistem i mir dizenjuar silvikulturor prbn nj integrim kompleks t artit dhe
shkencs s pyjeve, dhe reflekton t kuptuarit e marrdhnieve ekologjike, dshirat
afat gjata t pronarve t toks, realitetet e operacioneve, si dhe nj shpirt krijues pr
inovacion dhe zbulime. Sistemet silvikulturore nuk mund t przgjidhen si t
gatshme nga instruksionet, ligjet apo udhzues t ndryshm mbi pyjet. N t
kundrt, ato duhet t jen t prshtatur pr cdo zon pyjore. Kosova nuk i ka
legalizuar praktikat menaxhuese n praktika t Kodit Pyjor. Nuk ekzistojn udhzues
ligjor mbi trajtimin e regjimeve t ndryshm silvikulturor. Politikat dhe
dokumentacioni ligjor mbeten baza pr planifkimin dhe zbatimin e ndrhyrjeve t
ndryshme. Prmbajtja e dokumentave kryesor ligjor, strategjive t politikave,
udhzimeve dhe raporteve t rndsishm mbi inventarin e pyjeve, si dhe planet e
menaxhimit jan analizuar lidhur me kushtet e prgjithshme dhe kategorit pr
sistemet e cungishteve. Rekomandimet jan pika fillestare pr harmonizimin e tyre dhe
mundsimin e zbatimit t strategjis mbi zhvillimin e sektorit t pyjeve.

3.4.2 Dokumenta mbi politikat dhe strategjin mbi zhvillimin e sektorit
Pyjor

Qeveria e Kosovs ka filluar procesin e prgatitjes s Politiks Kombtare t Pyjeve
dhe Planit Staretgjik q n vitin 2008 dhe ka apovuar versionin prfundimtar n Mars
2010. Lidhur me menaxhimin e pyjeve dhe silvikulturn, strategjia trheq vmendjen
pr nj prqndrim t vecant n drejtimet si m posht: (i) prkujdesje pr pyjet e
rinj, (ii) restaurimi i zonave pyjore t degraduara, dhe (iii) krjimi i bazs shkencore pr
zhvillimin e kriterit dhe udhzimeve pr konvertimin e pyjeve t degraduar t rinj apo
t moshs s mesme (pyjet e ult) n pyje m produktiv (iv) pr zbutjen e shkalls
s aktiviteteve t pa ligjshme qeveria duhet t mbshtes zbatimin e sistemeve t
prbashkta t menaxhimit n pyjet e ult ku pjesa m e madhe prbhet nga drut e
zjarrit; (v) palnifikimi i operaconeve duhet gjithashtu t marr n konsiderat nevojat
e pritshme pr produkte druri nga pyjet gjat vitit t ardhshm nga popullsia lokale
dhe komuniteti i biznesit.
3.4.3 Ligji i pyjeve 2003/3





N ligjin aktual t pyjeve 2003/3, prfshir disa nene (3.7
7
dhe 12.2) procedurat e
udhzimeve t prerjeve dhe damkimet, pa ju referuar ndonj sistemi silvikulturor
krijojn konfuzion lidhur me zbatimin e praktikave menaxhuese n pyjet e
cungishteve.

Tabela 3: Nenet e Ligjit t Pyjeve lidhur me praktikat e menaxhimit t pyjeve.
Nenet Komentet
3.4 Planet Pyjore krkojn menaxhim shkencor bazuar n krkimin praktik,
eksperiencn, dhe gjykimin profesional.

3.5 Objektivat e Planeve t Pyjeve duhet t reflektojn:
(a) Nevojat lokale pr burimet pyjore;
(b) Nevojat e prgjithshme t Kosovs; dhe
(c) N rastin e pyjeve private dhe tokave pyjore, nevojat e pronarve t
toks.

3.6 Kur jan n prputhje me objektivat e menaxhimit, Planet e Pyjeve do
t favorizojn: (a) pyjet e lart ndaj atyre t ult, ku nj pyll i lart sht
pylli pemt e t cilit kan origjin nga farrat individuale, dhe i cili sipas
strukturs s tij ka tendenc parsore pr prodhim komercial t drurit me
cilsi t lart.
(b) Pyjet e ulta jan pyjet n t cilt pemt individuale konsistojn
ndjeshm n cungishte dhe filiza makie rritja e t cilve vjen nga
shprthimet e rrnjve, cungjeve dhe material t ngjashm shumues
vegjetativ, dhe q kryesisht prdoren pr prodhimin e druve t zjarrit pr
familjet si dhe produkte t tjera druri me vler t ult; dhe (c) Speciet
lokale prtej atyre ekzotike.
Ky Nen mbshtet objektivat e
menaxhimit t pyjeve t
orientuara drejt nevojave t
pronarve ose shoqris.
Nse prcaktohen sistemet e
ndryshme silvikulturore
(praktkat menaxhuese) si
rregjime t pyjeve t lart dhe
pyjeve t ult.
3.7 N nj pjes pylli apo toke pyjore mbuluar me vegjatacion pyjor
natyral, asnj person q zhvendos pmt nuk duhet t lr mbi tok m
pak se dyzet prqind mbules me pem, vetm n rast se:
(a) Zhvendosja sht pjes e nj programi menaxhimi q synon t rikthej
pyllin e duhur dhe rritjen e pyllit n tokat pa volum rritje apo n ato
djerr;
(b) Zhvendosja bhet me qllim q toka t prdoret si nj vend
magazinimi trupash, fidanishte, fug, rrug pyjore, zon pushimi, zon
menaxhimi t gjallesave t egra, apo prdorime t tjera t lidhura me
pyllin;
(c)bZhevndosja lidhet me prpjekjet pr t kontrolluar apo pr tju
prgjigjur dmtimit nga insektet, smundjet, apo dmtimeve fizike n
pyll; ose
(d) Zhvendosja sht aksidentale pr konvertimin e toks n prdorim jo
pyjor dhe kur autoritete kompetente e kan aprovuar kt konvertim.
Ky nen krijon konfuzion dhe
pengesa n zbatimin e nenit
3.5, si dhe pr zbatimin e
trajtimeve si cungimet bazuar
n qarkullime si dhe parcelat
me madhsi pr t cilat bihet
dakort cdo vit n sistemet e
pyjeve t ult (cungishtet).
12.3 N pyjet dhe tokat private:
(a) Asnj person nuk mund t pres si dhe asnj pronar i nj Parcele nuk
mund t lejoj t pritet ndonj pem me prjashtim t rasteve me
autorizim zyrtar nga Agjensia e Pyjeve, q bn damkimin e pemve.
(b) Zyrtart mund t damkojn pemt dhe prerja e tyre i prputhet
krkesave siaps Ligjit si dhe cdo rregulli t dekretuar dhe planeve t
prgatitura nn kt Kapitull.
Krijon konfuzion pr ekspertt
e fushs: Si mund ti
kshillojn ata pronart
privat t pyjeve n rastin e
pyjeve cungishte, kur ata
planifikojn cungime?

Interpretimi i ktyre neneve con n konfuzion dhe kontradikta brenda vet ligjit. Neni
3.7 indirekt ndalon zbatimin e sistemit t cungimit. Si rezultat pas aprovimit t ligjit t
pyjeve n pyjet publike nuk jan planifikuar aktivitete cungimi. Pavarsisht nga kjo
shumica e pronarve t pyjeve prpiqen ti menaxhojn cungishtet e tyre prmes
metods s siprfaqeve vjetore, duke adoptuar siprfaqen e vjelur prreth pemve t
vjetra dhe n disa raste duke ln disa pem t vetmuara pr disa muaj pr ta
maskuar sa t jet e mundur siprfaqen e prer. Termat jan thjesht fjal. Veprimet
q shoqrojn kto terma t prdorur n nenet e ligjit t pyjeve, lidhur me
rehablitimin e pyjeve t degradura cungishte t dushkut jan shum m t
rndsishme se sa termat aktuale. Konfuzioni i krijuar prej tyre ka cuar n munges t
menaxhimit t planifikuar pr pyjet publike t cungishteve. N shum raste prerja n
mnyr ilegalle n pyjet cungishte si n ato publke dhe ato private sht br pas
aprovimit t ligjit t pyjeve 2003/3 n 20 Mars 2003.


7
Prshkruar n tabeln 3 t ktij raporti




3.4.4 Rekomandimet e IKP mbi praktikat e menaxhimit t cungishteve

Raporti IKP (FAO 2005) prcakton se pyjet e cungishteve (115,800 ha) rezultojn t
degraduara me nj volum t ult dhe rritje t ngadalt (mesatarja e volumit t rritjes
27.2 m
3
/ha, dhe rritja vjetore 1.3 m
3
pr ha/vit). Raporti i IKP rekomandon: se prerja
(n pyjet e degraduara t cungishteve) duhet t jet nn rritjen e parashikuar,
orientuar n rrallimet para komerciale n drurt me densitet t lart. Llogjika e ksaj
bazohet n supozimin se kto pyje, si publike dhe private, kan qn subjekt i prerjeve
t rnda me cikle t shkurtra prerjesh dhe me fokus n drurt e lart. Si praktika
menaxhimi jan rekomanduar rrallimet para komerciale. Bazuar n gjykimin e
prmendur m lart, raporti IKP (FAO 2005) rekomandon pr pyjet private t dushkut
nj prerje vjetore t lejueshme (PVL) prej 162,000 m
3
dhe pr pyjet publike 50,000
m
3
. Faktori reduktimit pr pyjet publike sht 0.5 dhe pr ato private 0.55. T dhnat
jan paraqtur n tabeln e mposhtme dhe prfshijn pyjete e Dushkut dhe Ahut.

Tabela 4: Shprndarja e prerjes s lejuar vjetore siaps specieve dhe pronsis, >7 cm
(1,000 m
3
)


Pyll Publik Pyll Privat Totali
volumit
neto Specia Bruto Faktori Neto Bruto Faktori Neto
Dushku(Quercus
ssp)
99 0.50 50 290 0.55 162 212
Ahu (Fagus ssp) 320 1.00 320 116 1.00 116 436

Pr pyjet e cungishteve si ato publike dhe ato private nuk ekzistojn plane menaxhimi
afat gjata. T dhnat dhe rekomandimi i Inventarit t fundit Kombtar t Pyjeve jan
prdorur si udhzues t prgjithshm. Tabela m posht prmbledh zonat sipas
mundsive t trajtimit dhe strukturs s rekomanduar t drurve (FAO 2005).

Tabela 5: Trajtimet e rekomanduara pr pyjet e cungishteve
Mundsit e trajtimit n pyjet e cungishteve

Pronsia
Private (hektar) Publike (hektar)
Pa trajtim 21,000 28,800
Rigjenerim pa prgatitjen e parcels 1,200 400
Rigjenerim me prgatitjen e parcels 600 800
Konvertim 4,800 6,000
Pastrime - rrallime 45,800 47,000
Rrallime 3,800 1,000
Prerje rrafsh, prerje rrafsh n rripa 200 200
Przgjedhje 2,400 2,200
Rikuperim 4,200 3,200
Totali 84,000 89,600

Gjendja e pyjeve n pyjet e degraduar t cungishteve t dushkut sht shum
specifike dhe me sistemin aktual t menaxhimit tendenca e zhvillimit t pyllit duket se
vazhdon drejt nj degradimi t mtejshm. Duke patur parasysh kt, rekomandimet
e prmendura m lart lidhur me trajtimin prmes pastrimit dhe rrallimit, duket t jet
tepr larg nga nevojat reale urgjente pr ndalimin e degradimit t mtejshm.
Problemi aktual i pyjeve t degraduar t dushkut ndodh pr arsye t ndryshme
prfshir ato ligjore, ekologjike dhe sociale. Nj rekomandim i till standard mbi
prllogaritjen e prerjeve t lejuara vjetore nuk paraqet n mnyr t mjaftueshme
urgjencn pr meanxhimin e ksaj kategorije t pyjeve. Pas nj periudhe t gjat t
neglizhimit t menaxhimit (mungesa e planeve ose ndrhyrjeve kontrolluese) dhe
prerjeve ilegale, ka nj nevoj urgjente pr t kthyer sistemin e neglizhuar t
cungishteve t degraduara n nj menaxhim pyjor normal dhe t kontrolluar n t cilin




nj opsion i mir sht sistemi i cungishtes. Hapi i par n kt drejtim nga pikpamja
ekologjike sht largimi i vegjetacionit t degraduar aktual duke krijuar mundsi pr
filizat t rifillojn nj rigjenerim normal. Sidoqoft ky rekomandim sht n konflikt me
nenin 3.7 t ligjit t pyjeve. N t kaluarn jan realizuar parcela pilot pr t br
prezente pyjet e cungishteve n formn e rripave t vegjl n pyjet publike t
Kosovs. Kjo sht lejuar nga autoritetet bazuar n llogjikn se kur zbatohet prerja n
form rripi nj pjes e mjaftueshme e mbuless s pyllit mbetet dhe pr pasoj
plotson kshtu edhe krkesat e ligjit.

3.4.5 Udhzues mbi planifikimin e menaxhimit t pyjeve

Udhzuesit mbi sistemet e menaxhimit t pyjeve dhe praktikat e aprovuara (versioni
gjasht i 2009, AKP, GKP), nuk reflektojn menaxhim t prbashkt t pyjeve n
sistemet e menaxhimit t pyjeve. Ato jan ende larg prqasjes me pjesmarrje, apo
prqasjes me vendosje objektivash bazuar n nevojat vjetore pr produkte t
ndryshm, sic tregohet n nenin 3.5 t ligjit t pyjeve 2003/3, ose n politikn dhe
strategjin pr zhvillimin e sektorit t pyjeve. Instruksioni mbetet ende i njjt sikurse
dhe n vende t tjer t ish Jugosllavis
8
, me ndryshime t vogla. Kto jan shtat
kategori baz t pyjeve prfshir n nj plan menaxhimi. Kto kategoti jan: (i) pyje
t lart me rigjenerim natyral; (ii) pyje t lart t degraduar; (iii) plantacione pyjore,
(iv) pyje cungishtesh; (v) tok djerr; (vi) zona jo produktive; dhe (vii) pyje me
pronar t pa njohur. Sejcila prej tyre m tej ndahet n njsi klasifikimi m t gjra
ekologjiko-prodhuese (klasa menaxhimi), bazuar n kompozimin e specieve dhe
prodhimtarin e toks. Cdo dru i takon nj klase menaxhimi bazuar n kompozimin e
tyre ekologjik dhe metodn e planifikuar t trajtimit silvikulturor ose praktikat e
menaxhimit. Prkufizimet e kritereve pr klasifikimin nuk jan t qarta dhe nuk jan t
lehta pr tu kuptuar dhe prdorur nga punonjsit e pyjeve n terren n zyrat lokale
dhe bashki. Disa nga praktikat e rekomanduara t menaxhimit sipas klasave t
propozuara jan larg nga situata aktuale n pyjet e Kosovs prshkruar n IKP 2005.
n kt udhzues prshkruhen rreth 88 klasa menaxhmi; pes prej tyre klasifikojn
klasat e menaxhimit q lidhen me pyjet e cungishteve. Asnj prej ktyre klasave t
menaxhimit nuk e prfshin rekomandimin lidhur me pyjet e degraduar t cungishteve.
Kjo klas menaxhimi sidoqoft mbulon 30% t totalit t siprfaqes pyjore t vendit
9
.
Nga ana tjetr jan 22 klasa menaxhmi q i referohen pyjeve t lart t degraduar.
Burimet pr kt kategori menaxhimi nuk jan t qarta. IKP (2005) tregon nj volum
t mir rritje si dhe rritje t mir vjetore n pyjet e lart dhe nuk konsideron ndonj
zon si kategori e pyjeve t lart t degraduar.

3.4.6 Zbatimi i strategjis s pyjeve

Studimet bashkkohore mbi zbatimin e strategjis analzojn progresin e arritur.
Studimi i sektorit t pyjeve t Kosovs tregon nj hendek ndrmjet planifikimit vjetor
dhe prerjes reale vjetore. Rezultatet nga pes studime t ndryshm, q prllogarisin
prerjen vjetore n pyjet e Kosovs, variojn prafrsisht 1 1.9 milion m
3
dru n vit,
dhe 95% e tyre prdoren pr dru zjarri. Nga totali i prerjes vjetore t pyllit, 86%
prcaktohet si prerje e pa rregjistruar
10
.

Aktualisht degradimi i pyjeve dhe humbja e shrbimeve n ekosistem q e shoqron
at prfaqson nj nga sfidat kryesore t mjedisit q hasen n Kosov. Pengesat m t
ndjeshme pr nj sektor me prodhimtari t bollshme n Kosov konsiderohen

8
FAO Raporti i Inventarit Kombtar, Shtator 2005
9
E njjt si 3
10
Studim i Sektorit Pyjor t Kosovs 2013, Kuadri konsorcumit drejtuar nga SIPU Internacional AB





planifikimi dhe menaxhimi i pa prshtatshm i pyjeve. Ndaj, ekzsiton nj nevoj
urgjente pr t adoptuar shtrimin e nj rruge pr zbatimin e Strategjis dhe Politiks
n sektorin e pyjeve dhe harmonizimin n t t gjith dokumentave ligjor dhe
administrativ n mbshtetje t rehabilitimit t pyjeve t degraduar t cungishteve,
prfshir menaxhimin e prbashkt t pyjeve dhe zbatimin e menaxhimit t pyjeve
cungishte.

3.5 Faza e Dyt

3.5.1 Vzhgimet n terren

Pr kt studim jan realizuar testimet n terren t kryera me mbshtetjen e projektit
t zhvillimit t Pyjeve financuar nga Sida, Kosov. Pr shkak t kufizimeve kohore, u
vendos t kryhen dy raste studimore n zonat me pyje cungishte publike dhe private,
ku administrata e pyjeve dhe shoqatat e pronarve privat t pyjeve kishin interes t
bashkpunonin dhe ku kushtet ekologike (kushtet e toks, pjerrsia, ekspozicioni) jan
t ngjashme. Prdorimi i studimeve t mparshme ofroji mundsin pr prdorimin e
t dhnave t grumbulluara. U realizuan gjithashtu vizita t tjera n terren pr t
krijuar nj pamje t prgjithshme t situats aktuale n pyjet cungishte private dhe
publike dhe pr t krahasuar praktikat e menaxhimit t zbatuara dhe ndikimin e tyre
n statusin aktual t pyjeve. Pas disa vizitash n terren n Klin, Nova Brde,
Malishev, Suharek Pej, Decan, Gjakov dhe diskutimeve me administratn lokale t
pyjeve dhe shoqatat e pronarve privat lidhur me traditat dhe praktikat e menaxhmit
t zbatuara n pyjet private, u organizuan dy takime pune n Gjakov dhe Nova Brde.

3.5.2 Praktikat menaxhuese n pyjet cungishte private

Przgjedhja e t ashtuquajturs prerje rrafsh ose cungim nga pronart e pyjeve
varet shum nga nevojat e tyre pr t prodhuar dru zjarri pr prdorim vetjak ose pr
treg n cmimet e mira t tregut vitin e kaluar. Prgjithsisht, n shumicn e rasteve
objektivat e pronarve t cungishteve me dushqe kan t bjn me prodhimin
maksimal t druve t zjarrit. Ata e konsiderojn cungimin si praktik financiarisht
eficente, me kosto t ult pr vjeljen e drurit krahasuar me sisteme t tjer t vjeljes.

Prgjithsisht pronart privat t pyjeve e zbatojn kt sistem mbshtetur n traditat
familjare. Ata nuk jan t trajnuar pr t prcaktuar pr shmbull qarkullimin. Nga
njri pronar tek tjetri koha e qarkullimit varion nga 10-40 vjet. Pronar t ndryshm t
pyjeve private kan preferenca t ndryshme lidhur me madhsin e drurve q ato
prdorin pr zjarr. Bazuar n siprfaqen e tyre pyjore dhe madhsin e dshiruar ata
e ndajn m tej siprfaqen pyjore n zona vjetore me numr t barabart me
numrin e viteve n qarkullim, duke cunguar n nj vit vetm njrn siprfaqe. Pr
pjesn m t madhe t pronarve qllimi sht volumi vjetor maksimal i prodhimit t
druve t zjarrit. N kt rast prcaktohet qarkullimi maksimal; volumi mesatar vjetor.
Pronart me eksperienc n menaxhimin e pyjeve shpjegojn se qarkullimi sht
prcaktuar kryesisht n mnyra empirike, duke prer vit pas viti siprfaqet e mostrave
t moshave t ndryshme, duke verifikuar sipas matjeve t volumit pr hektar q
prodhohet n sejciln pjes, dhe duke e pjestuar kt volum me moshn
korresponduese; kjo mosh q jep koeficientin maksimal konsiderohet nga pronart si
qarkullimi q jep volumin maksimal n vit ndaj t gjith pyllit. Duke adoptuar kt
procedur siprfaqja totale e krkuar pr t dhn nj prodhim maksimal t caktuar t
druve t zjarrit n vit ndoshta reduktohet n limitet minimale. Ata prpiqen t
prllogarisin volumin maksimal vjetor t pyjeve t tyre, por ata nuk e ndajn kt




praktik menaxhuese me pornar t tjer pyjesh, pr t shmangur gjobat nga
shrbimi pyjor pasi sipas ligjit kjo nj praktik e ndaluar pr menaxhimin e pyjeve.

3.5.3 Madhsia e sprfaqes vjetore

Poteze dhe Konop jan emrat e prdorur nga popullsia lokale pr cungimin, kur
cungimi i pyjeve menaxhohet bazuar n praktikat tradicionale. Tradicionalisht n disa
pjes t Kosovs, pronart e pyjeve kan prdorur nj Konop si njsi matse t
gjersis s siprfaqes. Esht rreth 9 metra e gjat, dhe sht lehtsisht e
manovrueshme pr menaxhuesin, pasi sht nj litar standard, q sht pjes e nj
shale speciale kali e q prdoret nga menaxhuesit pr ngarkesat e druve t zjarrit dhe
transportin nga pylli n shtpi. Pjesa e toks pyjore t cunguar pr nj vit n disa
pjes t Kosovs quhet Poteze. Prdorimi i kuajve n transport sht n fakt shum i
kufizuar n zonat malore. Sic tregohet nga pronart privat t pyjeve n kto raste ata
preferojn prerjen vjetore n form rripash me dimensione t ndryshm, jo m shum
se 30 metra t gjr dhe me gjatsi q vart nga madhsia dhe sasia vjetore e
nevojshme e druve.

N disa udhzues siprfaqja pr cungim sht m e vogl se 2 hektar dhe kosiderohet
si cop e prer
11
. Prgjithsisht prerjet vjetore t zbatuara n pyjet private t
Kosovs jan t madhsis 0.05-0.5 hektar. Smith (1986) e njohu sistemin e cops
s prer (m pak se 1 hektar) si nj tip t sistemit silvikultural t prerjes s rrafsht q
nxit rigjenerimin natyral n siprfaqet e hapura. T gjith prkufizimet e cops s
prer prfshijn konceptin e hapsirave t vogla q do t menaxhohen si njsi
individuale drursh n kmb, jo si hapsira t krijuara n situatat e grupit t
przgjedhur apo drurve me kate.

3.5.4 Parcelat mostr t prhershme

Ekipi i projektit vendosi t krjoj parcela mostrash t prhershme n Nova Brde dhe
Gjakov n zonat e pyjeve publike dhe private. Qllimi i vzhgimit sht krahasimi i
vulumit t rritjes dhe rritjes vjetore n drur t ngashm n kmb q jan vendosur
nn praktiaka t ndryshme menaxhimi. Kjo mund t konsiderohet vetm pika e fillimit
dhe krkon studime t mtejshme dhe m t zgjeruara dhe eksperimente q mbulojn
t gjith pyjet e cungishteve n Kosov.

3.5.5 Parcelat e mostrave n Nova Brde

Komuna e Nova Brde ndodhet n qendr t Kosovs. Ajo mbulon nj siprfaqe prej
rreth 204 km dhe prfshin qytetin e Nova Brde dhe 31 fshatra. Sipas Censusit t
Popullsis dhe Familjeve t Kosovs 2011, totali i popullsis sht 6,729 nga kto
Shqiptar: 3,524 dhe Serb: 3,122. Furnizimi i familjeve me dru zjarri realizohet
prmes pyjeve t tyre private por gjithashtu edhe prmes prerjeve ilegale n pyjet
shtetrore ose nga tregu i drurve. N dhjet vitet e fundit nuk ka plane veprimi pr
menaxhimin e pyjeve publike. Praktkat menaxhuese n pyjet publke konsistojn n
przgjedhje negative pr prerjet, nj form e rrallimeve intensive duke przgjdhur
drurt me dimensionet m t mdha. Ndrsa n pyjet private prerjet jan realizuar
prgjithsisht me prerje rrafsh n copa t rripave t ngusht, me disa prllogaritje t

11
Introduction to silviculture BC Ministry of Forests Forest Practices Branch Victoria, BC





thjeshta pr t hequr cdo vit 1/10-1/20 e volumit total t rritjes, ose siprfaqes s
zotruar t pyjeve. Me kt prllogaritje t thjesht ata prafrsisht plotsojn nevojat
e tyre pr cdo vit pr dru zjarri.

Pr t krahasuar ndikimet e praktikave t ndryshme menaxhuese n pyjet publike dhe
private, jan krijuar 4 parcela t mostrave, 2 n pyjet cungishte publike dhe 2 n ato
private.

Tabela 6: Rezultatet e matjeve n parcelat e mostrave n Nova Brde
Treguesit Njsia PM Nr 1 PM Nr 2 PM Nr 1 PM Nr 2
Pronsia Pyll Privat Pyll shtetror
Vendodhja Emri i fshatit Manishince Llabjan Llabjan Manishince
Rregjimi Silvikulturor Pyll i Ult Pyll i Ult Pyll i Ult Pyll i Ult
Praktika menaxhuese Cungim Cungim
Rrallim
Ilegal
Rrallim
Ilegal
Siprfaqja e parcels
mostr
m
2
100 100 100 100
Cunguar Viti 1975 1997 1980 1994
Matur Muaj/viti Mars 2011 Mars 2011 Mars 2011 Mars 2011
Mosha Viti 36 14 25 17
Lartsia metr 14.6 7 6.4 7.4
Pemt me diametr
m t vogl se 8 cm
Nr i pemve 0 28 54 55
Pemt me diametr
m t madh se 8 cm
Nr i pemve 31 19 0 7
Diametri mesatar cm 12.9 7.5 3.8 4.7
Volumi rritjes m
3

/parcel mostr
m
3
4.108 1.512 0.316 0.59
Volumi rritjes m
3

/hektar
m
3
410.8 151.1 31.6 59
Rritja vjetore
m
3
/hektar
m
3
11.4 10.8 1.3 3.5

Jan realizuar vzhgimet e mposhtme:
a. Krahasimi mbi treguesit dendrometrik si mesatarja e lartsis s tupave dhe
mesatarja e diametrit t trupave sht e komplikuar pasi parcelat mostr kan
mosha t ndryshme drursh.
b. Nj diferenc t dukshme prbn dhe volumi i rritjes. Volumi i rritjes n pyjet
private prgjithsisht sht m i lart se sa volumi i rritjes n parcelat mostr
t pyjeve publike.
c. Ndyshime shum t dukshme ndrmjet rezultateve kan t bjn me rritjen
11.1 m
3
/hektar n pyjet private dhe 2.4 m
3
/hekatar n pyjet shtetrore.

3.5.6 Parcelat e mostrave n Gjakov (NjMP Pashtrik)

Gjakova, me nj popullsi 150,800 banor sht komuna e tret pr nga madhsia n
Kosov. E ndodhur n pjesn perndimore t vendit, Gjakova prbn nj qendr
bujqsore me siprfaqe t konsiderueshme t toks ar, mundsi t mdha vaditjeje,
siprfaqe t gjra t pyjeve cungishte prej dushku dhe nj klim me diell. Si bujqsia
dhe pyjet kan nj potencial t madh zhvillimi n kt bashki. Nga siprfaqja totale
prej 58,600 hektar toka bujqsore prfshin 30,768 hektar dhe toka pyjore 34,200
hektar nga t cilat pyjet private zn 14,200 hektar. Cungishtet e dushkut mbulojn
mbi 80% t siprfaqes pyjore. Vzhgimet dhe parcelat e mostrave jan prqndruar
n njsin menaxhuese Pashtriku 2, n zonat kadastrale t Kusarit dhe Lipovec, m
nj siprfaqe totale pyjore prej 4,931 ha, ku 3,238 hektar ose 72% e siprfaqes
totale jan me dushqe dhe pyje t tjer cungishte t specieve gjethegjra.





N zon jan krijuar katr parcela mostra q mbulojn n pjes t barabarta pyjet
publike dhe ato private. Rezultatet e matjeve jan prmbledhur n tabelat m posht.

Tabela 7: Rezultatet e matjeve n parcelat mostra t NjMP Pashtrik
Treguesit Njsia PM Nr 1 PM Nr 2 PM Nr 1 PM Nr 2
Pronsia Pyll privat Pyll shtetror
Rregjimi silvikulturor Pyll i Ult Pyll i Ult Pyll I Ult Pyll i Ult
Praktikat menaxhuese Cungim Cungim Rrallim Rrallim
Madhsia e parcels
mostr m
2
100 100 100 100
Cunguar viti 1995 1993 1970 1970
Matur Muaji/viti Shtat. 2011 Shtat.2011
Dhjetor
2012 Dhjetor 2012
Mosha viti 18 20 15 15
Lartsia metr 8 8 4 5
Pem me diametr m
t vogl se 8 cm Nr i pemve 39 38 120 103
Pem me diametr m
t madh se 8 cm Nr i pemve 22 23 0 0
Diametri mesatar cm 11.1 11.7 2.53 2.7
Volumi rritjes m
3

/parcel mostr m
3
1.528 1.712 0.168 0.21
Volumi rritjes m
3

/hektar m
3
152.8 171.2 16.8 21
Rritja vjetore
m3/hektar m
3
8.5 8.6 1.1 1.4

Jan realizuar vzhgimet e mposhtme:
a. Mesatarja e Lartsis s Trupit t pemve n pyjet private (8m) rezulton t jet
dy her m e lart se mesatarja e lartsis n parceln e mostrs n pyllin
publik (4-5 m).
b. Mesatarja e diametrit t trupave DBH: Mesatarja e diametrit n pyjet private
sht 11.4 cm ndrsa n pyllin publik n parceln e mostrs sht 2.6 cm
c. Numri i pemve pr hektar: sht rreth dy her m i lart n pyjet publike
(11,500) ndrsa n pyjet e parcelave t mostrave private rezulton me 5,100
pem pr hektar.
d. Volumi i rritjes pr hektar rezulton n parcelat e mostrs n pyjet private t
jet 160 m
3
/hektar, ndrsa n parcelat e mostrave n pyjet publike sht nj
mesatare prej 18 m
3
/hektar.
e. Rritja vjetore sht 8.5 m
3
/hektar n pyjet private dhe 1.25 m
3
/hektar n
pyjet shtetrore.

3.5.7 Prbrja e specieve pyjore

Bazuar n inventarin e pemve n sejciln prej parcelave t mostrave, t gjith speciet
pyjore prezente jan rregjistruar pr sejciln parcel. Prania e cdo specie pyjore n
parcelat e mostrave n pyjet private dhe publike sht paraqitur n tabeln m
posht.

Tabela 8: Prbrja e specieve pyjore n parcelat e mostrave t matura, n pyjet e
cungishteve t menaxhuara dhe jo t menaxhuara.
Prbrja e trupave

Pyll privat Pyll publik
PM Nr1 PM Nr 2 PM Nr 3 PM Nr 4
Emrat Latin Emrat Shqip
% e
mbuless
% e
mbuless
% e
mbuless % e mbuless




Quercus petrea Dushku sesilian 100 100 46.7 25.2
Fraxinus ornus Frashri 41.7 33.0
Carpinus orientalis Shkoza 5.0 22.3
Acer obtusatum Panja Boshnjake 4.2 14.6
Castanea sativa Gshtenja 2.5
Quercus fraineto
Dushku
Hungarez 3.9
Cornus mas Thana 1.0


Figura 8: Prbrja e trupave n parcelat e mostrave

Pyjet publik (PM 3 dhe 4) kan kaluar nj periudh t gjat nn prerjet przgjedhse
negative. Pavarsisht faktit se t gjith parcelat e mostrave jan pak a shum n t
njjtat kushte ekologjike, ka ndryshime shum t dukshme n form, prbrjen e
specieve, volumin e rritjes dhe produktivitetin e ktij pylli. Esht e qart se nuk ka
shum argumenta pr t arritur n konkluzione mbi marrdhniet e praktikave
menaxhuese me statusin aktual t trupave pyjor t vzhguar. Nga ana tjetr krkues
t ndryshm prcaktojn degradimin e pyjeve n bimasn e ult t s ardhmes n
rimbulimin e pyjeve q kalon prbrjen e pyjeve (p.sh. gjendja e ekosistemit, Shih
kriterin 2) dhe strukturn e klasas s madhsis s pemve (Daz dhe Cabido 2001,
Russell et al. 2010).

3.5.8 Ndikimi i praktikave menaxhuese n pyjet e degraduar t
cungishteve

Ndryshimet e ndjeshme q vjn nga matjet dhe prpunimi i t dhnave pr cdo
parcel mostr tregon nevojn pr kryerjen e vzhgimeve dhe analizave t mtejshme
lidhur me arsyet e degradimit fokusuar mbi ndikimin e rregjimeve t ndryshm n
pyjet e cungishteve. Prerjet selektive intensive ilegale duket se jan arsyet kryesore.
Prania e nivelit t lart t prerjeve ilegale demostrohet nga puna n terren mbi
prgatitjen e planeve menaxhuese afat gjata. Nga procesi i puns planifikuese n
terren n mbi 20 NjMP realizuar GKP, sht prllogaritur nj total prej 550,000 m
3
prerje ilegale/inofrmale nga pyjet e lart publike. Duke marr n konsiderat faktin se
totali i sasis vjetore t vjeljeve t pa rregjistruara sht 1,054,000 m
3
dru, diferenca
sht rreth 500,000 m
3
q duhet t jet nga pjesa tjetr e pyjeve, pyjet cungishte n
dushkut. Sic tehksohet n mnyr shum t qart n raportin e IKP (FAO 2005) N
pyjet e ult (Quercus) , duket se jan subjekt i prerjeve t rnda (cikle t shkurtr
prerjesh dhe me prqndrim tek pemt m t mdha).
Perberja e trupave sipas praktikave te menaxhimit
Dushku sesilian
Frashri
Shkoza
Panja Bosniane

Geshtenja

Dushku Hungarian

Thana
% e
mbules
es
PM N 1
% e
mbules
es
PM N 2
% e
mbules
es
PM N 3
% e
mbules
es
PM N 4
Pyl l pri vat
Pyl l publ ik





Analizimi i cikleve frekuente dhe koncepti merr m t mirn dhe lri t tjerat nga
pikpamja e praktikave menaxhuese mund t kategorizohet si prerje selektive n
qarkullime t shkurtr. Cungimet n qarkullime t shkurtr prgjithsisht kan ndikim
pozitiv n rigjenerimin dhe shkalln e rritjes. Pasi prerjet selektive ose prerjet ilegale
nuk jan prerje e cdo gjje q prersi i pa identifikuar pret at cfat dshiron.
Cungimi sht prerje e cdo gjje n siprfaqen e caktuar. Objektivi sht t sigurohet
ndricim i plot i diellit, me fjal t tjera jo ndricim i pjesshm, me nj doz t rnd
hijezimi nga trupat e vegjl, mbetjet, si dhe pemt e pa dshiruara t pa prera.

Dushqet e dashurojn diellin. Cdo cung q rezulton nga prerjet ilegale t pemve, n
rregjimin normal t cungishteve supozohet se nuk vdes, por ripordhon filiza q njihen
si shprthime t cungjeve ose shprthime t cungjeve. Kto filiza cungjesh vijn ose
nga sythet e fjetur q ndodhen anash cungut ose n afrsi t nivelit t toks, ose nga
sythet rastsor q vijn nga shtresa kambiale prreth periferis s siprfaqes s
prer. Ekzistojn disa studime mbi marrdhniet e zhvillimit t dushqeve me rregjimet
e dritave: Fidant e ekspozuar ndaj shum pak drit jo vetm q rriten m pak, por
jan gjithashtu preh pr nj shkall shum m t lart t shkalls s vdekshmris.
Ndyshimet m t mdha jan br t dukshme vetm pas pak vitesh, kur dallimi m i
madh ishte i dukshm edhe me nj ulje relativisht t leht n sasin e ndricimit ditor,
p.sh. ulje n intensitetin e drits nga 85 n 43% (Vera 1995). Rritja e rrnjs s
bimve n hije jo vtm q sht ulur ndjeshm n prgjithsi, por gjithashtu sht
kufizuar n pak periudha t vitit; nga ana tjetr, n Dushqet e Reja krcellore q rriten
n ndricim t plot ditor, rritja e sistemit rrnjor ka vazhduar prgjat t gjith vitit,
(Hoffmann, 1967; Brookes et al., 1980; Harmer, 1990; Alaoui-Soss et al.,1994).

Nga kjo pikpamje nj nga hipotezat e arsyeve t degradimit, konsiderohet t jet
regjimi i pa prshtatshm i drits pas prerjeve intensve selektive nga cdo cung kur ka
filiza n diametrin e dshiruar. Filizat e rinj q vijn nga sythat vegjetativ t cungut,
pr t zvendsuar hapsirn e vogl t krijuar pasi pema m e madhe sht prer, do
t ket m pak shanse pr t patur rritje normale n munges t drits s
mjaftueshme. Kto filiza t rinj kan shanse m t pakta pr t mbijetuar, reduktimi
dhe humbja e kapacitetit t fotosintezs s mass s reduktuar vegjetative, con hap
pas hapi drejt uljes s vitalitetit t rrnjve, sythave vegjetativ dhe filizave pas cdo
cikli t prerjeve t reja selektive. Kombinimi i prerjeve ilegale me praktikat e gabuara
silvikulturore (preferuar pr mbulimin e shenjave t aktiviteteve ilegale) mund t
konsiderohet si nj fenomen kryesor q con hap pas hapi n uljen e potencialit pr
rigjenerim vegjetativ dhe s fundi n degradim t prgjithshm t t gjith pyjeve nga
sistemi rrnjor e deri n kurorn e pemve. Eksperimentet e mtejshm, vzhgimet
dhe studimet nevojiten pr t br diagnostikimet dhe rekomandimet e plota. Parcelat
e mostrave dhe analizat e ndrmarra n kt kuptim jan indikative.

3.5.9 Leja pr t eksperimentuar rrugt pr rehabilitim

Gjetjet kryesore nga vzhgimet dhe prpunimi i t dhnave t parcelave t mostrave
t ngritura n Nova Brde, lidhur me rolin e praktikave menaxhuese mbi zhvillimin e
cungishteve jan ndar n takimin e puns t organizuar n Nova Brde n Mars 2011.
Me komunitetin, komunn dhe AKP sht rn dakort pr t eksperimentuar prerjet
rrafsh n form rripi me dimensione t ndryshm t rripit dhe intensitete t ndryshm
t prerjes si dhe numr standard t pemve t lna pas.

3.5.10 Eksperimentet mbi rehabilitimin e pyjeve t degraduar t dushkut

Eksperimenti i par mbi rehabilitimin e pyjeve t degraduar t cungishteve sht
zhvilluar n Manishinc n periudhn Prill Maj 2011.





Siparfaqja totale nn eksperiemnt sht 27 hektar (shih figurn 9) marr nga
imazhet Google earth. Studimi i vegjetacionit aktual dhe zhvillimit t tij jan bazuar n
t dhnat nga dy parcela mostrash t prhershme q jan krijuar ashtu sic tregohet
n skem.

Figura 9: Zona e eksperimentit t pyllit cungishte

Pylli sht dominuar nag dushku n 95% (Dushku Sesilian68%, dushku Turk 20% dhe
Dushku Hungarez sht 7%) przier me thana, bajame dhe shkoz rreth 5%. Kurorat
jan vendosur n pjesn e siprme dhe mbulojn 35% t totalit t lartsis s pems,
prgjithsisht t ngushta, jo t zhvilluara mir. Trupat jan n klasn e dyt t moshs
(11-20) dhe mesatarja e tyre sht 17 vjec.
Lartsia mesatare: 7.2 m.
Diametri mesatar: 5.6 cm.
Densiteti i kurors: 0.8
Volumi pr nj parcel mostre (100 m
2
): 0.589 m
3
Volumi pr nj hektar: 59 m
3
.
Volumi total i zons s eksperimentit sht 1345 m
3
/ha


Qllimi i eksperiemntit sht t identifikoj praktikat e duhura t menaxhimit q cojn
n rehabilitim t cungishteve t degraduara t dushkut.

Zbatimi sht kryer bazuar n dizenjimin e prgatitur.

Tabela 9: Skemat e propozuara t prerjeve
Numri
i
rrjeshtit
Sprfaqja
e
rrjeshtit
m
2

Skema e ndrhyrjes Numri i
pemve/hektar
pas ndrhyrjes
Shpjegime
1. 19.340 Rripi sht 20 m i gjr, n mes ka 1
pem n cdo 10 m pas prerjeve
200 Cungishte me
standarde
2. 29.242 20 m i gjr, pr tu prer pas 5
vjetsh
5615 Pa prerje
3. 31,460 20 m i gjr, n mes cdo 5 m nj
pem e ln pas prerjes
400 Cungishte me
standarde




4. 33.238 20 m i gjr, pr tu prer pas gjasht
vjetsh
5615 Pa prerje
5. 36.239 Rripi sht i gjr 20 m, sht i ndar
n tre pjes, pjesa e par 9 m e gjr
dhe e treta 9 m gjersi e cunguar.
Pjesa e mesit 2 m e gjr e pa prekur
560 Kombinim i cungimit
6 48.260 Rripi sht 20 m i gjr.Do t pritet
pas 7 vjetsh.
5615 Pa ndrhyrje
7-8 Njlloj si rripi dy.


Skema grafikisht paraqitet n figurn m posht.














Rripi i pare:
cunguar 20m
gjeresi, ne mes
lihet nje peme ne
cdo 10m
Rripi i dyte: pa cunguar, 20 m
i gjere
Rripi i trete:
cunguar 20m
gjeresi, ne mes
lihet nje peme ne
cdo 5m
Rripi i katert: pa
cunguar, 20m i
gjr
Rripi i peste:
gjeresi 20 m,
cunguar 9 m, pa
cunguar 2m,
cunguar 9 m
Rripi i
gjashte 20
m i gjere i
pa cunguar
Njelloj
si
rripi 1




Figura 10: Skemat e rripave t zbatuar n eksperiment

Cungimi n rrjeshta sht prdorur pr t cunguar trupat gajt nj periudhe prej tre
deri n shtat vite e duke hequr disa rrjeshta n vend q t cungohet e gjith
siprfaqja njhersh. Rripi do t alternohet sic shpjegohet ne tabel.

Gjersia e prgjithshme e rripit sht 20m (rreth 1.5 her lartsia e pems). Jan
zbatuar tre skema t ndryshme pr t testuar numra t ndryshm t pemve
standarde.
Skema e pemve standarde 10m x 10 m = 100 pem/ha,
Skema e pemve standarde 5m x 10 m = 200 pem/ ha, dhe
Rripi i ngusht 2 m gjersi skema 9+2+ 9 m me rreth 565 pem.


Maj 2011 Nntor 2012 Korrik 2013
Figura 11: Situata e rripave t cunguar ndr vite

Periudha e ndrhyrjes kan qn 28 Prill- 2 Maj, 2011. Matjet e para jan realizuar n
fund t tetorit 2012. Vzhgime t tjera jan realizuar n Maj, Korrik, Shtator 2013.

Eksperimenti i dyt sht realizuar n periudhn Nntor-Dhjetor 2012. Vzhgimet dhe
parcelat e mostrave jan prqndruar n Pashtrik 2, njsin e menaxhimit t pyjeve
me siprfaqe totale 4.931 ha, ku 3,238 hektar ose 72% e siprfaqes totale sht me
dushk dhe spcie t tjera cungishtesh gjethegjra.

T dhnat e eksperimentit jan:
Emri i vendit: Guri i Kuq
Rregjimi menaxhues: Cungishte
Zona nn eksperiemnt: 1 hektar
Pronsia: Publike
Lartsia: 539 m
Ekspozimi i rripit Jugor
Gjersia e rripit 20 m
Pjerrsia: 11-30%
Tipi i toks: Kafe
Thellsia: E thell
Prodhimtaria e pyllit: E ult
Situata sanitare: E mir
Cilsia e pemve: E dobt
Erozioni: Nuk ka erozion




Figurae 12: Zona e eksperiemntit (Coordinatat: N: 42
0
18.721; E: 020
0
27.429; N: 42
0

18.738; E: 020
0
27.359)

Prshkrimi i trupave pyjor:
Cungim i fundit: 1980
Mosha formale: 32 vjec
Mosha aktuale: 10-15 vjec
Mesatarja diametrit 2.7 cm
Lartsia mesatare 5m
Nr i pemve pr hektar 10,300
Volumi hektar 21 m
3

Rritja vjetore 1.3 m
3
/hektar

Prbrja e trupave Emrat Shqip
% e
mbulimit
Quercus petrea Dushku sesilian 25.2
Fraxinus ornus Frashri 33.0
Carpinus orientalis Shkoza 22.3
Acer obtusatum
Panja
Boshnjake 14.6
Quercus fraineto
Dushk
Hungarez 3.9
Cornus mas Thana 1.0
Tabela 10: T dhna t prgjithshme mbi prshkrimin e trupave

Qllimi i ndrhyrjs sht rehabilitimi i pyjeve t degraduar t dushkut. Rregjimi me
drit t plot do t krijoj mundsine pr zhvillimin e filizave t drejt dhe t
shndetshm.

Ndrhyrjet pr zbatim jan realizuar n nntor 2012. Alternimi i rripave t cunguar dhe
pa cunguar sht kombinuar si n skem. Monitorimi i vazhdueshm do t organizohet
prmes matjeve n parcelat e mostrave, si n rripat e cunguar dhe n ato t pa
cunguar pr t krahasuar rritjen vjetore.


Figura 13: Skema e ndrhyrjes

Rezultatet e para jan treguar n figurat m posht





Gjat zbatimit n nntor 2012 Rigjenrimi i ri Shtator 2013
Figura 14: Rezultatet e ndrhyrjeve

3.5.11 Potenciali pr prodhim biomase

Reflektimi mbi rezultatet sht br prmes dy takimeve t puns dhe shkmbimit t
ideve gjat vizitave kolektive n terren pr t krahasuar rezultatet e praktikave t
menaxhimit t zbatuara n pyjet publike dhe privat. N kt mnyr sht arritur t
sigurohet mbshtetje dhe kuptueshmri e drjet nga MBPZhR dhe APK. U lejua t
eksperimentoheshin mundsit mbi rehabilitimin e pyjeve t degraduara t dushkut.
N sejclin prej rasteve jan realizuar dy eksperimente, q mundsojn kryerjen e
vzhgimeve mbi rigjenerimin, prbrjen e specieve, rritjen vjetore dhe volumin e
rritjes. Ndryshimet e ndjeshme ndrmjet praktikave menaxhuese t cungimeve
sistematike me cungimet selekive (prerje e m t mirs dhe lnie e pjess tjetr) n
cikle shum t shkurtr, demostruan urgjencn e ndrhyrjes mbi rehabilitimin e pyjeve
t degraduar. Me objektiv pr t rehabilituar rreth 10,000 hektar n vit, ekziston
mundsia pr rritjen e prodhimit t biomass prmes punimeve vjetore rehabilituese
me rreth 200,000 m
3
n vit, pr nj periudh 10 vjecare.

Volumi i rritjes n pyjet e cungishteve sht llogatritur t jet 6,803,000 m
3
. Nse
sjallja ndaj pyjeve cungishte do t ndryshoj hap pas hapi, qarkullim i shkurtr do t
jet i pranueshm dhe i rekomandueshm pr pronart e pyjeve siaps objektivave t
tyre t menaxhimit dhe nevojave vjetore pr dru zjarri. Ky ndryshim mund t coj n
rishikimin e prllogaritjeve t sasis vjetore, bazuar n qarkullimet e zbatuara nga
pronart e pyjeve pr prodhimin e druve t zjarrit (10 30 vjet). Bazuar n qarkullmin
pr t cilin sht rn dakort dhe n PLV n pyjet privat t dushkut mund t arrihet
nj nivel prej 226,667 m
3
- 680,300 m
3
.


3.5.12 Konkluzione

Bazuar n eksperincat dhe traditn mbi praktikat e menaxhimit n pyjet e ult t
zbatuara nga pronart e pyjeve, shfaqen disa avantazhe n menaxhim, prodhim dhe
n t ardhura:
Sistemi sht shum i thjesht n zbatim, krkon m pak eksperienc n
terren, rigjenerimi zakonisht sht m i sigurt dhe m i lir se sa n rastin e
riprodhimit prmes fars.
Disa masa paraprake dhe t dhna t literaturs tregojn se n fazat e hershme
rritja e cungishteve sht m e shpejt, ndaj kur krkohet nj prodhim i lart i
druve t zjarrit me madhsi t vogl deri n t moderuar, prgjithsisht
cungishtet jan m superiore n kt drejtim se sa pyjet e lart.




Cungishtet trajtohen me nj qarkullim m t shkurtr se sa pjesa m e madhe
e kulturave pyjore, dhe shum shpejt mund t ken ndikim pozitiv n zbutjen
e prerjeve ilegale si dhe prmbushjen e boshllqeve ndrmjet planit dhe
krkess pr dru zjarri;
Cungimi n siprfaqe t prcaktuara me kujdes mund t transformoj
problemin e prerjeve ilegale n nj zgjidhje, duke realizuat kshtu prerje t
ligjshme n cdo parcel t planifikuar t pyjeve t degraduara me prcaktim t
qart, pr t transformuar pyjet e degraduara n nj pyll t prmirsuar;
Ky sistem mundson nj ndryshim rrnjsor, prqasja pa menaxhim con drejt
menaxhimit illegal; prqasja e menaxhimit con drejt punsimit dhe
prmirsimit t pyjeve, me m pak investime dhe kapital pr volumin e rritjes,
si dhe n kthime m t hershme n investim, krahasuar me rastin e pyjeve t
lart

Pyjet cungishte tregojn nj potencial t lart t prodhimit t biomass. Duke qn
problematike pr nj periudh t gjat, ato mund t transformohen n situatn
aktuale. Punt rehabilituese n pyje prfaqsojn nj mundsi reale pr punsim, pr
rritjen e prodhimtaris s biomass n siprfaqe t mdha t pyjeve aktualisht t
degraduar q nn menaxhim eficent mund t prodhojn nj sasi shum m t madhe
lnde drusore, dru zjarri si dhe biomas drusore. Ndikimi i rekomandimit t IKP pr t
prfshir vetm 50-55% t PLV n prerjet vjetore pr pyjet e cungishteve duhet t
rishikohet dhe t bhen rregullimet e duhura n politika, aspekte ligjore dhe
planifikimin vjetor. Konfuzioni ligjor (pengues pr prakttikat e menaxhimit t
cungishteve) duhet t qartsohet sa m shpejt t jet e mundur, dhe t zvendsohet
me deklarime t qarta dhe jo dy kuptimshe.






4 Rrallimet para komerciale n pyjet e ahut

4.1 Situata dhe problemet me pyj et e rinj t ahut

Dokumenti politik i strategjis s pyjeve thekson nevojat urgjente mbi Identfikimin e
menaxhimit t pyjeve t rinj q do t sjellin prfitime t menjhershme n formn e
mundsive pr punsim dhe rritjes s mundsis pr t drejtat mbi drurt. Lidhur me
menaxhimin e pyjeve dhe silvikulturn, startegjia trheq vmendjen pr t filluar me
programet e ruajtjes n shkall t gjr t pyjeve t rinj dhe pyjeve publik tepr t
dendur q rezultojn n (i) nj struktur t prmirsuar t pyjeve, (ii) rritje e prodhimit
t druve t zjarrit dhe druve me madhsi t vogl t prshtatshm pr industrin e
prpunimit t drurit t dizenjuar pr prpunimin e trupave me madhsi t vogl dhe
(iii) ofrimin e mundsive pr punsim pr pupullsin rurale.

Rezultatet e IKP 2005 gjthashtu tregojn se shum nga pyjet e rinj me pyje t
moshs s mesme jan n nj nevoj urgjente pr ndrhyrje menaxhuese, q variojn
nga pastrimet/rrallimet para komerciale e deri tek rrallimet komerciale. Trupat e
krijuar nga fidana natyror (171,200 ha) jan relativisht t nj natyre t mir dhe
dominohen nga ahu me prodhimtari t lart si dhe koniferet. Lidhur me pyjet e ahut
thuhet se Shum nga pyjet e ahut t rinj dhe t moshs s meshme jan t dendur,
dhe kan nevoj pr rrallime. Kjo nnkupton se jan:
Shum m tepr trupa pr hektar se sa n praktikat e mira, duke cuar
kshtu n trupa me diametr m t vegjl se sa pritej t ishte ky diameter, dhe
n vler m t ult rritjeje;
Volume m t lart pr hektar pr shkak t densiettit t lart t trungut;
Rritje e ult pr shkak t uljes s volumit t kurors s gjelbr, dhe
Cilsi e ult pasi trupat me cilsi t lart konkurohen nga trupat me cilsi t
dobt

Pyjet e rinj t ahut prgjithsisht sot jan t mbingarkuar. N shum zona
densiteti sht aq i lart saq trupat jan duke u vet rralluar, gj q
nnkupton se pemt vdesin pr shkak t mungess s drits dhe humbjes s
volumit t kurors (kurora sht motorri i pems). Rritja sht shum nn
nivelin optimal, kjo kryesisht pr shkak t densitetit t lart q ka shkaktuar nj
reduktim t madhsis s kurors s gjelbr. Nj pjes e konsiderueshme e
rritjes ndodh n pemt me cilsi t dobt q kan vler t vogl ose jan pa
vler si dru industrial. Mbshtetur nga Ministria e Punve n 2012 jan kryer
disa ndrhyrje mbi rrallimet pastruese n 897 hektar t pyjeve t rinj.


Figura 15: Pyll ahu n Kosov





4.2 Masat dhe praktikat e propozuara

Pyjet e rinj t ahut n Kosov prgjithsisht nuk jan trajtuar me pastrime dhe rrallime
pr shum vite. Disa modele mbi pastrimet dhe rrallimet jan krijuar n komunat
Istog, Suharek, Dragash dhe Ferizaj. N ndrhyrjen e par rreth 25% e volumit t
rritjes sht prer. Kuadri aktual ligjor nuk jep tregues t qart mbi zbatimin e
punimeve mbi rrallmet. Menaxhimi i prbashkt i pyjeve si nj mundsi e sygjeruar
nga strategjia e zhvillimit t pyjeve, nuk ka ndonj kuadr t prshtatshm ligjor pr
zbatim. Ai nuk mundsohet as prmes ligjit aktual t pyjeve dhe as prej procedurave
t prokurimit. Interpretimi i duhur i ligjit mbi partneritetet publike private, dhe nj
angazhim real i t interesuarve kryesor, krijojn hapsirat pr realizimin e rasteve
pilot. Gjithashtu jan t nevojshme edhe mbshtetjet financiare.

Esht propozuar ridhikimi i investimeve aktuale mbi strukturn e sektorit t pyjeve.
Prmirsimet kryesore t krkuara jan: balancim m i mir i investimeve n
planifikim afat gjat (me planifikim aktual 100% e investimeve n planifikimin e pyjeve
shkon pr prgatitjen e planeve aktuale afat gjata t menaxhimit). Rishikimi dhe
ndarja m e mir mund t prmirsojn planifikimin vjetor dhe t mundsojn futjen e
pyjeve t rinj nn trajtim. Adpotimi i dyt i nevojshm sht rishikimi i investimeve
silikulturore. Aktualisht 100% e investimeve i dedikohen pyllzimeve t reja. Esht e
nevojshme t ndahen investimet ndrmjet rrallimeve n pyjet e rinj dhe rehabilitimit t
pyjeve t degraduar si dhe pyllzimet e reja, bazuar n studime t sakta pr shkalln e
kthimit t cdo investimi.

4.3 Prodhimi i drurit prodhimi i biomass

Ahu mund t konsiderohet si specia kryesore pyjore lidhur me volumin n kmb.
Totali i volumit n kmb n tokat e pyjeve publike sht prllogaritur rreth 33.5
milion m
3
, ku 35% e ktij volumi ndodhet n pyjet e ahut. Nga ky volum 25.9 milion
m
3
jan pem me diametr >7 cm. Prllogaritja pr pjesn tjetr 7.6 milion m
3
sht
prllogaritur pr pemt n tokat e tjera drusore dhe pr pemt <7 cm.

Modeli i trajtimeve silvikulturore pr pyjet e rinj t ahut sht eksperimentuar nga
projekti i USAID, i zbatuar nga NRS n bashkpunim me SNV n vjeshtn e vitit 2010.
Rezultatet mbi intensitetin e rrallimeve t propozuara jan prshkruar siaps komunave
dhe NjMP pr cdonjrn nga parcelat e mostrave t krijuara n pyjet e ahut, n
tabeln m posht. Kjo na paraqet nj prmbledhje t t dhnave mbi mesataren e
volumit dhe intensitetin e rrallimeve sipas (i) numrit t pemve t propozuara pr tu
hequr; (ii) reduktimin e siprfaqes themelore sikurse dhe prqindjen dhe volumin e
drurit pr tu zhvendosur n kushtet e cdo druri n kmbe.

Tabela 11: Modelet e praktikave menaxhuese n pyjet e rinj t ahut
Intensiteti i rrallimit t propozuar bazuar n
Komuna NjMP
Volumi
m
3
/ha
Prqindjen e
pemve q
duhen hequr
%
Reduktimin
e
siprfaqes
themelore
%
Volumin e
drurit pr tu
hequr %
Volumin pr tu
hequr m
3
/ha
Istog Lugu i bute 124.9 55.5 46.4 44.3 55.3
Suhareke Maja e Ahut 28.4 16.5 15 15 4.3
Suhareke Mushtisht 94.2 42 36 33.3 31.4
Dragash Koritnik 2 88 44.4 39 35 30.8
Dragash Koritnik 2 144 46.4 39 23 33.1
Kacanik Ahishte 34.8 25 22 33.7 11.7




Kacanik Ahishte 69.1 22 31 32 22.1

Sasia pr tu hequr varet nga volumi n kmb dhe mosha e trupave t ahut. Shumica
e parcelae t mostrave tregojn nj volum potencial pr tu hequr prej mbi 22
m
3
/hektar. Nga 171,200 hektar pyjesh ahu, 88,000 hektar rezultojn t jen m t
rinj se 40 vjec, t mbi ngarkuar dhe me nj nevoj urgjent pr rrallime. Kjo do t
thot se cdo vit rreth 8,000-10,000 hektar mund t planifikohen pr rrallime, me nj
potencial vjetor pr dru zjarri me diemnsione t vegjl ose biomas me prodhimtari
nga 176,000-220,000 m
3
prodhuar cdo vit.

Me zbatimin e nj programi rrallimi, densiteti do t ulet dhe pemt me cilsi t dobt
do t hiqen, duke e zhvendosur rritjen drejt pemve me cilsi m t lart dhe duke i
dhn pemve shansin pr zhvillimin e madhsis s duhur t kurors, gj q
optimizon rritjen.

4.4 Konkluzione

Pyjet n Kosov kan nj potencial t madh pr rritje dhe sektori i pyjeve mund t
bhet nj kontribues i rndsishm n ekonomin kombtare, si lidhur me t ardhurat
nga prodhimi i drurit ashtu edhe si nj gjenerues i mundsive pr punsim. Pr ta
arritur kt potencial, sidoqoft nevojitet t ndrmerret nj seri masash silvikulturore
t cilat duhet t shpallen pr tu realizuar n pyjet ku pr shum vite sht neglizhuar
menaxhimi i duhur i pyjeve. N t njjtn koh pasi pyjet prmbajn volume t mdha
t drurve me cilsi t dobt, pjesa m e madhe e Kosovarve vuajn pr t gjetur me
cmim t arsyseshm dru zjarri pr ngrohje dhe gatim. Me zbatimin e nj programi
rrallimi, densiteti do t ulet dhe pemt me cilsi t dobt do t xhvendosen, duke e
zhvendosur rritjen e pemve drejt atyre me cilsi m t lart dhe duke i dhn
pemve nj shans pr zhvillimin e madhsis s kurors, gj q optimizon rritjen.






5 Praktikat agropyjore

5.1 Situatat dhe porblemet n agropylltari
Prdorimi i drurve t zjarrit mbetet si burimi kryesor pr pjesn m t madhe t
familjeve n zonat rurale dhe nj pjes t konsiderueshme t familjeve n zonat
urbane. Drut e zjarrit konsiderohen si alternative m e vlefshme me kosto t ult,
duke marr n konsiderat situatn ekonomike t vendit. Popullsia lokale sht e
ndrgjegjshme se kosto kryesore pr drut e zjarrit sht transporti. Kjo prbn
njrn nga arsyet kryesore prse kudo n Kosov n ant e kanaleve, rrugve,
rrjedhat e ujit dhe kufijt e fermave bujqsore private gjenden specje drursh n
forma, mosha, dhe pamje t ndryshme. Nga pikpamja shkencore ky prdorim i toks
po merr nj vmendje n rritje dhe konsiderohet si nj prqasje e integruar duke
mundsuar prfitimet interaktive nga kombinimi i pemve dhe shkurreve me kultura
nj vjecare dhe/ose blegtori quajtur agropylltari, duke kombinuar bujqsin me pyjet
pr t krijuar sisteme prdorimi t toks m diverse, produktive, shndetsisht
fitimprurse dhe t qndrueshme. Termi agropylltari nuk sht i njohur nga personat
lokal. Kjo m shum njihet si mezhda.

Ligji i pyjeve 2003/3 n prkufizimin lidhur me tokn pyjore pranon siprfaqe shum t
vogla nga 0.1 hektar dhe m t mdha n madhsi si tok pyjore. Nga ana tjetr
prjashton pemt pyjore n territoret bujqsore t mbjella n rripa, pr qllime t
mbrojtjes s toks nga erozioni, mbrojtjen e bimsis nga djelli apo errat, apo
funksione estetike, pavarsisht nga prbrja e tyre me pem pyjore apo madhsis q
mund t jet m e madhe se 0.1 hektar. N Ligjin e Pyjeve t Kosovs, q hyri n
fuqi m 20 Mars 2003 Pyjet, prcaktohen si tok e rregjistruar si e till n rregjistrat
kadastral. Toka pyjore sht toka q menaxhohet pr prodhimin e drurit apo
produkteve t tjera pyjore ose prdorimi m i mir i s cils duke patura parasysh
karakteristikat natyrale dhe kushtet ekonomike prfshin rritjen e pemve. Tokat pyjore
duhet t jen n madhsi s paku 0.1 ha, gj q sht e ndryshme nga prkufizimi
ndrkombtar. Tokat n t ciln jan mbjell pemt n rripa me qllim parsor
kontrollin e erozionit, krijimin e brezave mbrojts nga era, hijezime, apo prmirsime
estetike nuk konsiderohen si toka pyjore.

Si n shum vende t tjer, n parim, agropylltaria konsiderohet se i takon t gjith
sektorve, por n praktik nuk i takon asnjrit dhe nuk z nj linj t vecant n
organet qeveriss apo t ket hapsirn e vet politike. Agropylltaria z vend ndrmjet
departamenteve t bujqsis, pyjeve dhe mjedisit, ku asnj institucion nuk merr nj
pozicion dejtues prsa i prket inventarizimit dhe menaxhimit t agropylltaris.
Departamentet e bujqsis theksojn prodhimin e kulturave n tokat bujqsore; ndaj
politikat bujqsore kontribuojn direkt n prjashtimin e pemve nga fermat dhe
peisazhi. Integrimi i pemve n ferma dhe menaxhimi i pejsazheve n form t
qndrueshme sht nj alternativ shum e rndsishme pr uljen e praktikave jo t
ligjshme n zonat prreth me pyje. Pjesa e agropylltaris n sektorin e pyjeve prbn
nj pjes shum t rndsishme pr nevojat e druve t zjarrit pr popullsin lokale
dhe gjeneron shrbime ekosistemi publik sinjfikative t till si mbrojtja e pellgjeve
ujmbledhs, ruajtjen e toks dhe biodiversitetit, sekuestrimin e karbonit dhe
shmangjen e ndotjeve, sikurse dhe minimizimin e rreziqeve klimatike dhe financiare.

5.2 Prdorimi aktual dhe praktikat

Drurt n agropylltari mbillen prgjithsisht sipas tradits dhe plotsojn nevojat
urgjente t fermerit pr produkte t ndryshme si dru zjarri, hunj pr vreshta dhe
prdorime t tjera bujqsore si mbshtets pr bishtajoret, domatet, etj. Gjithashtu




agropylltaria ofron fruta pyjor dhe arror, ushqim pr blegtorin si dhe trupa drusor.
Duke qn se n praktikat agropyjore ka dhe specie t tjera m pak t rregullta ato
mund t prodhojn drur pr qllime specifike dhe me raste edhe me cilsi t lart.

Trajtimi tradicional n shelgje, verr dhe plepa sht krasitja, n dushk, frashr, panj
sht prerja e majs ose prerja. Kjo konsiston n prerjen e majs apo degve t
pemve me objekt nxitjen e prodhimit t degve t reja t shumta pran majs s
prer; ato priten n mnyr periodike n intervale prej nj apo m shum vitesh pr t
ofruar materiale pr prodhim shportash, gardhime, shkopa, zbukurues, etj. Prerja e
majave kryhet m shpesh n rastin e shelgjeve prgjat ans s rrjedhave ujore dhe
shkarkimeve t ujrave; praktikohet n mnyr frekuente n tokat me lagshti t lart
ku prerja e majave mund t kryhet n nj lartsi t mjaftueshme pr t siguruar q
degzat e reja t mos arrihen nga kafsht. Nj praktik tjetr e ngjashme sht prerja
periodike e degve q prodhojn hunj t plepave, dushkut, panjs, etj. N rastin e
prodhimit t druve t zjarrit cikli i prerjeve sht 3-5 vjecar. Her pas here pema
kryesore prdoret pr dru zjarri dhe zvendsohet nga nj e re.


Figura 16: Praktikat e agropylltaris n Kosov

Prgjithsisht praktika dhe niveli i prodhimit nga agropylltaria sht neglizhuar n
sektorin e pyjeve t Kosovs. As ligji i pyjeve dhe as strategjia pr zhvillimin e pyjeve
nuk kan ndonj nen apo direktiv lidhur me agropylltarin. Rojtart e pyjeve nuk i
lejojn fermert t transportojn produketet q vijn nga kto zona pa patur leje
transporti. Departamenti i pyjeve nuk ka t dhna dhe shnime mbi kontributin e
agropylltaris n prodhimin e druve t zjarrit n Kosov.

N objektivat specifike pr pranimin n BE, si pjes e strategjis s Kosovs pr
zhvillim rural nga 8 masat pr zhvillimin rural, nj fokus i vecant mbi agropylltarin
sht ai prmes mass 5 duke mbshtetur pyllzimet e reja dhe krijimin e sistemeve
agropyjore, vecanrisht n zonat Natura 2000, ku disa fermer mund t konsiderojn
mundsin pr t kaluar nga prodhimi bujqsore drejt pyjeve.

Modifikimi i prdorimit t toks drejt rritjes s siprfaqes me m shum mbules t
prhershme bimore do t kontribuoj pozitivisht n politikat aktuale mbi ndryshimet
klimatike prmes sekuestrimit t karbonit, dhe prmes promovimit t masave t
menaxhimit t qndrueshm t pyjeve, por aktualisht nuk ka plane pr veprim n kt
drejtim.

5.3 Prodhimi i drurit prodhimi i biomass

Nuk ekzistojn t dhna zyrtare mbi nivelin dhe prodhimin e sistemit t agropylltaris
n Kosov dhe nuk dihet t ket vlersime n kt drejtim. Nj vlersim i




prgjithshm i agropylltaris n Kosov sht realizuar gjat vitit 2012 n tre komuna
pilot si pjes e ktij studimi. Hapi i par ka qn przgjedhja e komunave
prfaqsuese, pikrisht Dragash, Junik dhe Kacanik. Para se t przgjidhej madhsia
dhe pozicioni i parcelave, u realizua nj vlersim i prgjithshm me interpretimin e
hartave ortofoto dhe vendeve me drur dhe vegjetacion shkurror q zhvillohet n an
t parcelave bujqsore dhe n an t rrjedhave ujore.

Pjesa e dyt e vlersimit filloji me prcaktimin e vendit dhe prcaktimin e siprfaqes s
parcels. Subjekt i vlersimit ishte matja e t gjith drurve n kmb me diametr >
5 cm brenda rrezes s paecels mostr prej 12.6 m. Totali i volumit t vegjetacionit n
15 parcelat mostr n nivelin e tre komunave sht prllogaritur n 48.54 m, ndrsa
niveli mesatar i volumit t drurit n cdo parcel mostr sht 3.24 m. Lidhur me
speciet pjesmarrse t drurve, verri ka 56.8 % ndiqet nga akacja me 12.9%, dushku
me 12.8%, shkoza me 6% dhe speciet e tjera 16%. N komuna t tjera t Kosovs
duhet te prcaktohen metodologjit lidhur me intensitetin, siprfaqen, formn dhe
kompensimin e zonave n kufijt ndrmjet gardheve dhe tokave bujqsore. Sidoqoft
nga ky studim tregohet lidhja e agropylltaris me prodhimin e biomass drusore.

Duke presupozuar se n nivel kombtar jan t njjtat situata si ato t tre komunave
pilot prllogaritet se nga 450,000 ha e toks bujqsore, totali i zonave kufitare t pa
shfrytzuara sht ndrmjet 45,000 90,000 hektar. Kto jan t dhna shum
paraprake. Pr t njohur volumin aktual t drurve n kmb dhe prodhimin vjetor t
drurit nga agropylltaria n Kosov, krkohet t kryhen m shum vezhgime dhe
inventarizime. Qarkullimi varion me kushtet e toks, speciet dhe objektivat nga 3-20
vjet.

5.4 Potenciali i rritj es s biomass

Studim m i detajuar i praktikave aktuale mund t jet hapi i par pr t identfikuar
praktikat m t mira aktuale dhe ndar ato ndrmjet fermerve. Nuk ekzistojn t
dhna lidhur me qarkullimet e zbatuara, kapacitetet e prodhimit t specieve t
ndryshme tradicionale sikurse dhe specieve kandidate pr qarkullim t shkurtr e
prodhim energjie. Pas analizave t studimit sht e rndsishme t bhet vlersimi i
situats aktuale n agropylltari, potencialit dhe kontributit t agropylltaris pr
pordhimin e drurit dhe biomass pr ngrohjen e popullsis. Ndaj rekomandohet t
investigohet n praktikat e prshtatshme pr agropylltari. Pr ti prmirsuar dhe
ekonomizuar kto praktika duhet t investigohen dhe rishikohen praktikat dhe sistemet
aktuale. Opsionet pr mbshtetjen e zhvillimit t agropylltaris mund t jen ato lidhur
me prmirsimin dhe pasurimin e pjesve t pa shfrytzuara dhe plantacioneve n
rrjeshta. Prdorimi i specieve t ndryshme ndr t cilat ato me rritje t shpejt sht
nj opsion q con drejt rritjes s prodhimit.

Figura 17: Shelgu me rritje t shpejt n Ferizaj, viti 1 dhe viti 2
Nj rast studimor i zbatuar nga CNVP n bashkpunim me FAO n Ferizaj, sht
prqndruar n testimin e rrtjes vjetore dhe potencialin e shelgut hibrid. Masa e




propozuar dhe praktikat pr prdorimin e potencialit agropyjor prfshijn speciet me
rritje t shpejt: Salix Alba
Nga testimi i zons s mbjell t testit me pem me rritje t shpejt n Ferizaj, jan
marr rezultatet q paraqiten n tabeln e mposhtme.

Tabela 12: Treguesit dendrometrik t hibridit t shelgut me qarkullim t shkurtr n
Ferizaj
Agropylltari- Zona e
testimit t Shelgut -
Ferizaj
Matjet e Vitit t Par Matjet e Vitit t Dyt

Diametri mesatar cm 2.8 4.9 cm
Lartsia mesatare m 3.25 m 4.73 m
Nr i pemve/ha 10.000 10.000
Volumi/hektar m3/ha 15.9 52.5
Rritja vjetore 15.9 36.6

Kjo specie me rritje t shpejt tregon potencial t mir dhe mund t mbshtetet me
programe mbi rritjen e prodhimit t biomass drusore nga fermeri.

5.5 Konkluzione

Agropylltaria sht nj aspekt i neglizhuar i pyjeve por njihet pr prdorimin e saj dhe
rndsin pr komunitetet rurale, prodhimin e qndrueshm t biomass drusore si
dhe sigurimin e nj mori produktesh dhe shrbimesh.

Opinioni i prgjithshm sht se agropylltaria ka nj kontribut t rndsishm pr
sigurimin e druve t zjarrit pr familjet rurale. Duke qn shum spontane dhe jasht
parametrave teknik t skicimit, sht e vshtir t vlersohet se si po prdoret
aktualisht ky potencial. Kur dizenjohet dhe zbatohet n mnyr korrekte, agropylltaria
kombinon praktikat m t mira t rritjes s pemve dhe sistemeve bujqsore, duke
rezultuar n prdorim t qndrueshm dhe t shumfisht t toks prfshir dhe
produktet e shrbimet.

Ndaj, agropylltaria shrben pr rritjen e prodhimit tek fermert prmes produkteve t
ndryshme n periudha t ndryshme t vitit. Gjithashtu agropylltaria sjell mundsi pr
punsim nga prpunimi i produkteve, zgjerim t prfitimeve ekonomike drejt
komuniteteve rurale dhe ekonomive kombtare.

Ekziston nj potencial i madh pr t ndrmarr ndrhyrje pr prmirsime. Hapi i par
mund t jet ai institucional duke e konsideruar agropylltarin si pjes e bujqsis apo
e pyjeve. Kjo m tej mund t ndiqet nga inventarizimi dhe strategjia pr zhvillimin si
pjes e zhvillimit rural n Kosov. Sistemet e agropylltaris mund t konceptohen pr
hapsira q variojn nga parcelat e fermerve, tek ferma e deri n terrene peisazhesh.
N nivel parcele, fermert mund t kombinojn pemt fiksuese t oksigjenit me
kulturat e drithrave. N nivel ferme ata mund t mbjellin pem n toka pyjore ose
prgjat kufijve. N shkall peisazhi komunitetet mund t rehabiliton zonat e
degraduara prmes pemve dhe llojeve t tjera t vegjetacionit. Sistemet efektive t
agropylltaris prbjn ndrhyrjet nga m efektive ndrmjet komponentve t
ndryshm, kshtu q produkti prfundimtar ka m shum vler se sa n kushtet e
mungess s pemve, ndrsa rreziku i dshtimit t prodhimit dhe varsia nga inputet
kimikate ulet ndjeshm. Edhe n nivel parcele, ku pemt mund t konkurojn n
mnyr direkte me kulturat bujqsore, eksperimentet tregojn se n parcelat e mir
menaxhuara agropyjore, pemt kan shtuar vler q tejkalon cdo humbje nga
prodhimi i kulturave. Sidoqoft, kto rezultate nuk garantohen, ndaj i duhet kushtuar
vmendje tipit t sistemit agropyjor q prdoret si dhe specieve q przgjidhen.
















































Connecting Natural Values & People
7th Floor Zayed Business Centre
Rr. Sulejman Delvina, Tirana e Re
Tirana, Albania
PO Box 1735
T +355 4 222 9642, +355 4 222 9551
.cnvp-eu.org
T punojm s bashku pr kujdesin pr pemt, duke siguruar shtpi, streh,
ushqim, mirqnie dhe nj vend pr t shijuar.

CNVP sht nj trashgimtar i SNV n Ballkan. Krijuar nga shkputja mbi baza
ligjore, CNVP do t vazhdoj programin e SNV mbi zhvillimin e pyjeve dhe at
rural n Ballkan dhe m gjr.

CNVP parashikon:

Komunitetet lokale t prmbushin qllimet e tyre pr zhvillim;
Rritje n maksimum e potencialit pr prodhim dhe shrbime nga
pylli prmes Menaxhimit t Qndrueshm t Pyjeve dhe Menaxhimit
t Burimeve Natyrore q kontrollohen n mnyr lokale;
Kontribut i pyjeve n zhvillim t barabart t ekonomive lokale duke
mbshtetur mirqenien n zonat rurale;
Pyjet t kontribuojn pr nj interes dhe vlera m t gjra sociale
prfshir ruajtjen e biodiversitetit dhe mirqnien;
T lidh vlerat e natyrs dhe njerzit!