Por qu una dscusn de a posbdad y e carcter de conocmento de a
hstora ha de empezar habando de a cenca? entre os hstoradores una acttud escptca o retcente sobre a pertnenca y a utdad de este gnero de especuacones en reacn con a hstorografa. Dentro de mundo d os hstoradores nunca ha habdo acuerdo acerca de a cacacn nteectua o a capacdad cognosctva propa de a actvdad de hstorar. La cuestn de s a hstorografa es o no una actvdad centca nunca ha preocupado squera a una parte mayortara de os hstoradores. marco adecuado e de conocimiento cientfco, con una determnacn tambn esenca: e conocmento centco apcado a a socedad. Es decr, e marco de a ciencia social. es posbe un conocmento centco de a readad socotempora? 1. EL CONOCIMIENTO CIENTFICOSOCIAL La osofa moderna, ba|o a mpronta genera de os emprstas angosa|ones de XVIII, ha dstngudo a exstenca de un conocmento comn, de un conocmento natural, como se ha amado tambn, a partr de cua, en e terreno de os conocmentos raconaes, e hombre ha egado a acuar un tpo de amado cientfco. Los probemas de anss de os procesos de conocmento no acaban, naturamente, ah. La probemtca de conocmento centco, que es a vertente especca de probema que aqu nos nteresa, es a abordada de manera concreta por una forma de a teora de conocmento que amamos epistemologa. El problema de la defnicin de la ciencia Ciencia sgncados muy dstntos3. Exsten usos metafrcos y vugares, Pero a paabra en su sentdo ms precso y correcto desgna o que amamos cenca moderna por antonomasa. desde nes de sgo XIX, entre dos mbtos de saber centco: e de a naturaleza y e de hombre. De ah se ha deducdo, tras matzacones sucesvas, a dstncn entre cencas de a naturaeza y cencas de hombre en una dcotoma que ha egado a tener un carcter ms profundo que e mero referente a mbto estudado. De a dstncn entre cenca de a naturaeza y de hombre arranc otra nuyente dstncn entre as cencas unas cencas nomotticas de grego nomos, norma o ey, cencas de o genera, y unas cencas idiogrfcas de grego idios, caracterstca o snguardad, cencas de os comportamentos snguares. Las cencas de hombre no estaran capactadas para dar expcacones en forma de teoras, sno que deberan drgrse a comprender e sgncado de as accones humanas. reaconado con a osofa hermenutca. En tempos ms recentes se ha hecho frecuente a apeacn a una dstncn trpartta entre cenca natura o fsiconatural, cenca social, o cenca de hombre, y cenca formal, sendo este tmo aque gnero de conocmento centco que como a matemtca o a gca, computacn, |on Ester ha habado tambn de una cascacn trpartta de os campos de nvestgacn de a cenca, dstnguendo entre a fsca, a booga y a cenca soca, seaando que o que dstngue reamente a as cencas es su mtodo. Ha habado tambn de tres mtodos esencaes, e hpottcodeductvo, e hermenutco y e dactco, y de as reacones entre eos, y tres formas tpcas de expcacn: a causa, a funcona y a ntencona. a ciencia como operacin de conocimiento ! como lengua"e La cenca como operacn de conocmento La caracterstca ms decsva y a dferencacn ms expcta de conocmento centco con respecto a todas as otras formas de conocer es a de su proceder sistemtico y su su|ecn a regas de comprobacin de todo o que se arma. Como todo conocmento, a cenca parte, a menos en su aspecto gco, de a obser#acin, pero desde a observacn o, s se quere, desde e conocmento comn de as cosas, hasta ese otro nve de o centco ha de recorrerse un camno su|eto a un mtodo. De forma ntroductora, podramos adeantar ya que a cenca se dene como una forma de conocimiento sistemticoe$plicati#o, no contradictorio, fctico (no vaoratvo) ! testifcable. En efecto, no hay conocmento centco, en prmer ugar, s no es conocmento sstemtco, que se basa en a observacn drgda y organzada de a readad, que construye os datos y os organiza dando respuestas a as preguntas sobre os fenmenos, pero respuestas con ato grado de generadad. La cenca, en segundo ugar, produce e$plicaciones, es decr, ago dferente de descripciones y, tambn, de interpretaciones. Las expcacones tenen que ser unversaes y no contradctoras y en su forma ms perfecta adqueren a forma de teoras. Los fenmenos no pueden ser y no ser una cosa a msmo tempo. E conocmento de a cenca es fctico, es un conocmento de hechos no de vaores, que no |uzga desde e punto de vsta tco o cuaquer otro a readad que se expca. Por n, y esto es probabemente a caracterstca ms decsva de conocmento centco, es testifcable, puede ser demostrado, Hay, en dentva, dos eementos esencaes de un conocmento centco. Prmero, una experenca, realidad empirica pero que, en segundo ugar, es conocda porque e hombre puede aportar ago que est fuera de a experenca, a lgica, a capacdad dscursva sstemtca. cuyo resutado na es sempre un conocmento que se pretende demostrabe aunque nunca dentvo. Componentes de engua|e centco E resutado de conocmento: adquscn de (supuestas) verdades, consstenen a construccn y uso de un lengua"e especfco para captar a readad y expcara. Prmera reazacn cognosctva es a eaboracn de conceptos. Despus a construccn de proposiciones y, por tmo, a propuesta de e$plicaciones. En a cenca en sentdo rguroso taes expcacones adoptan a forma de teoras. formazacn smbca de a readad. Transformar o observado en datos sgnca acuar conceptos%&. E asunto ms mportante es e de a demarcacin, es decr, a dstncn entre aque engua|e de conocmento que es centco y aque otro que no o es, no dsponemos reamente de un crtero nfabe de demarcacn17. Un con|unto de proposcones ordenado gcamente y reaconado medante a induccin o a deduccin, es o que se conoce tambn de manera csca como raciocinio. La expcacn centca es aquea que se a|usta a modeos reguares, controabes, expctos. E|: expcacn causa, teeogca, funconaes, gentcas, sstmcas. 'rigen ! caracterizacin de las ciencias sociales Lamamos habtuamente cencas socaes, conocdas tambn como cencas humanas o cencas de hombre, a un con|unto de dscpnas acadmcas, con|unto cuyas fronteras dstan mucho de estar caramente dendas cencas, humandades, tcncas socaes, son denomnacones cambantes para estas dscpnas, que estudan un compe|o nmero de fenmenos reaconados todos con a readad especca de ser humano, como ndvduo y como coectvo. La posbdad y necesdad de estabecer una cenca de hombre es, en todo caso, una dea anteror a Auguste Comte. Aparece ya en a Iustracn La reacn entre ciencia natural y ciencia social ha sdo ob|eto de especuacn Las cencas socaes han tendo un espectacuar desarroo en e cuarto de sgo posteror a a segunda guerra munda29. Una nueva poca en a cenca soca apunt ya en as creacones de a fecundsma dcada de os trenta, pero su expansn en Europa fue yuguada, sn embargo, por a nmensa regresn para a cenca y a cutura que sgnc e fascsmo. Los frutos de aquea dcada os recog a vda nteectua de Occdente despus de 1945. La dcada de os sesenta y, en parte, a de os setenta, fueron as de mxma potenca creatva y as de mayor auenca de creacones, aportes y paradgmas nuevos en e panorama de os estudos centcos sobre e hombre y a socedad. La posbdad rea de una cenca de a socedad Es posbe en sentdo propo una cenca de hombre, de a socedad? Evdentemente, a respuesta est su|eta a o que se entenda por ciencia y a o que se entenda por hombre y sociedad. La posbdad de una cenca de hombre ha tendo, en neas generaes, tres tpos de respuestas. La de os que a niegan( a de os que a afrman( por tmo, a de os que creen que puede hacerse una cenca de hombre, pero que sta ser distinta de a cenca natura31. No hay eyes en as cencas socaes en e sentdo en que as hay en as naturaes. En readad, e probema se centra en torno a a capacdad de expcar os fenmenos socaes en reacn con eyes y se manesta segn as poscones postvstas Hempe, Nage, Rudner, Waace, Brathwate, etc. Paget consderaba que as cencas socaes podran agruparse en cuatro grupos: as nomotticas, histricas, "urdicas y flosfcas, as difcultades tericoepistemolgicas de las ciencias sociales)* Las dcutades epstemogcas de as cencas socaes se centran especamente en tres cuestones probemtcas: a consecucn de unos aceptabes modos de obser#acin ! e$perimentacin( a necesdad y posbdad de a ob"eti#idad( a resoucn de os probemas dervados de a e$plicacin. A). No so se trata de dcutades tcncas sno de especcdades sustantvas que posee a estructura soca que no permten, sn ateracones hstrcas, a manpuacn de as varabes que a componen. Estamos ante a cuadad fundamenta de a matera soca que es a re+e$i#idad. B) E probema de a especa reacn que en e conocmento de o soca exste entre su|eto cognoscente y ob|eto de conocmento ha sdo seaado muchas veces como uno de os obstcuos epstemogcos ms mportantes para a construccn de una cenca de o soca. Se trata de a cuestn de a ob"eti#idad, que se consdera presente cas nextrcabemente en toda nvestgacn soca. De forma errnea se supone a veces que e probema de a ob|etvdad de conocmento afecta so a a matera soca, C). Una vertente pecuar de eo es a de a relacin teora,e$periencia en as cencas socaes, por cuanto a teora es a frmua na de toda expcacn centca. La pregunta cave es a referente a a posbdad msma de estabecer teoras para expcar con|untos de fenmenos socaes, o que nos eva a a cuestn centra de a posbdad de estabecer eyes socaes en sentdo estrcto. La expcacn centca ha sdo cascada tambn en tres modeos amados causal, funcional e intencional que corresponderan respectvamente a as cencas fscas, as cencas bogcas y as socaes44. Las tradcones postvsta, raconasta, anatca, han defenddo a expcacn basada en e mecansmo causaefecto, que mpca a presenca de eyes unversaes, ben ba|o un modeo nomogcodeductvo ben ba|o e probabstconductvo. Otra tradcn de a cenca, ms dfc de rotuar, a deasta, antpostvsta o, ms comnmente, hermenutca, es a que ha mantendo que a expcacn causa no agota a expcacn de hechos en os que cuentan as ntencones, os nes, e sgncado, etc. Es a que Von Wrght ama expcacn teeogca. Esta cuestn esenca ha dvddo hasta hoy e campo de os metodogos de a cenca entre aqueos que creen que so exste un tpo de cenca, como es e caso de postvsmo, y, por tanto, un soo tpo de expcacn segn e modeo causa y os que creen que as accones humanas no pueden expcarse segn ese modeo sno ba|o e modeo teeogco, hermenutco o comprensvo, con o que se sae de modeo de a expcacn para entrar en e de a comprensn. Esta csca dcotoma ha sdo muy persstente, pero ha egado a un punto en a actuadad en e que no se puede mantener en sus trmnos cscos. Probema de a prediccin,Hay aguna forma de predecr os comportamentos humanos? 2. LA HISTORIOGRAFA, CIENCIA SOCIAL E estatuto de a hstora como dscpna permanece rresueto. 50 Creemos que a hstorografa es una prctca de nvestgacn cuyo vaor y sgncado se sta en e msmo pano |ustamente que e de as cencas socaes normamente cutvadas. Conocimiento cientfco-social e historiografa La tarea fructfera en este terreno sera a de estabecer y determnar ncamente e tipo de prctica intelectual que es a hstorografa y e tipo de conocimiento que puede aportar. La naturaeza humana y soca pueden, sn duda, conocerse tambn de otras formas osca, mstcoregosa, artstca, pero a que se reaza a travs de a prctica cientfca es, todava, a ms productva. Dentro de a readad de o soca, a hstora materaza especamente un componente de ea: e temporal. En este sentdo, por tanto, a hstorografa ha de entenderse como prctca nserta en e terreno comn de estudo de a readad soca. La hstorografa, en su stuacn presente, en cuanto prctca centcosoca dscpnar, no puede sno quedar ubcada en os nvees ba|os, en e sentdo de que se trata de a dscpna dentro de a nvestgacn soca que ms adoece hoy de a fata de un grado sucente de madurez metodogca y forma. Conocmento centco y conocmento de a hstora En e nve de mero sentdo comn, a dferenca ms notabe entre a cenca natura y una cenca soca como a hstorogrca es a que se reere a grado en que pueden estabecerse pruebas de o que se arma en una y otra nvestgacn. Se ha dcho que e hstorador no predce sno que retrodce. Oue no produce eyes sno que as consume . Certos tratadstas que, sn agn tpo de argumentacones reamente convncentes, han sentencado a mposbdad de que a hstor(ograf)a sea una cenca, como es e caso, a ttuo de e|empo, de tan ustres opnantes como P Veyne, R. Furet, G. Duby, G. Eton o I. Bern, Por o pronto, un certo sector de a hstorografa ms tradcona, de mpronta postvsta, ha habado sempre y sgue habando de una cenca de a hstora sn que, en tmo extremo, haya otra forma de consderar esa expresn que no sea como metfora o anaoga. Una tercera poscn sera a mantenda por a metodooga neopostvsta, que opna que a cenca de a hstora ha de operar, en suma, con e msmo mecansmo que todas as dems cencas socaes, asmabes, a su vez, a a cenca natura. a historiografa en el mbito de las ciencias sociales Una reacn cambante Para taes tradcones tercas, a hstora no es una entdad nvestgabe autnomamente por una dscpna, sno que exste un mtodo hstrco, poco ms que meramente premnar, de anss de as readades socaes en e tempo. En otros casos, o hstorogrco se presenta como una contrbucn a un determnado acervo deogco, a a teratura ensaystca, ta vez, a una escasamente determnada humanstca , a medo camno entre e sumnstro de materaes deogcos a a potca, as antgedades, e perodsmo o a defensa de patrmono hstrco con nes de exatacn naconasta. Por su parte, |osep Fontana ha crtcado sn ambages o que ama a usn centsta72 en certos sectores de a hstorografa actua que eva a buscar e auxo de otras cencas socaes. Fontana parece audr precsamente a aqueas formas de acercamento a a cenca ms cercanas a a cliometra que han dentcado comnmente a actvdad centca con e uso de as prctcas cuantcadoras o con as ms esotrcas eucubracones de postestructurasmo semtco. En a amada de atencn de Fontana subyace, acertadamente, a advertenca de que e pegro de estas correntes resde precsamente en e errneo entendmento de os verdaderos probemas de a cenca y de estado actua de ea. Desde hace agn tempo, pues, a dscpna hstorogrca mantene estrechas reacones con otras ramas de a cenca soca. Taes reacones no son nocentes, desde uego, n ntegbes sn una consderacn de as condcones de a hstora cutura de cada momento. a historiografa, ciencia social Los ntentos de una hstorografa centca La ms corrente de as soucones ha sdo a que ha tomado como horzonte e de a prctca de cencas como a socooga o a potooga y so ms recentemente de a antropooga, aunque todo esto se haya hecho desde perspectvas tambn dspares. No han fatado tampoco as correntes que desde poscones muy tradconaes han sostendo a ubcacn de a hstora (hstorografa) como un conocmento o cenca dstnta de cuaquer otro proyecto centco, natura o soca, con su propa gca. Cenca frente a prctca centca No hay eyes de desenvovmento hstrco porque no podemos predecr en trmnos centcos e sentdo de un cambo como e hstrco. Pero es una cuestn dstnta a de que a hstorografa se encuentre supuestamente apresada en a hermtca |aua de as singularidades. En todo caso, e traba|o hstorogrco rguroso ncuye os msmos pasos metodogcos y a msma necesdad de teorzacn sobre os fenmenos que en cuaquer otra parcea de conocmento soca. A nuestro modo de ver, e probema de una cenca de a hstora se manesta en dos cuestones prmordaes de ndoe epstmca: a de a globalidad y a de a temporalidad. La prmera procede de que a hstora es e movmento de todas as nstancas de a actvdad humana reaconadas, adems, en un sstema de compe|dad crecente. La gobadad es rreductbe como ob|eto de conocmento a trmnos ms smpes. La sectorazacn y a especazacn son formas de rodear este obstcuo, no de emnaro. La hstorografa tene que desarroarse centcamente desde e pensamento compe|o. La segunda, evdentemente, procede de hecho de que a hstora es un proceso, de que a hstora es nconcebbe sn e movmento y sn e cambo. La gobadad es rreductbe. La temporadad es un probema de todo conocmento humano, porque todo es hstrco. Es, seguramente, en e anss de sgncado de tempo hstrco donde a reexn hstorogrca necesta nsstr ms y es ah tambn donde, con toda probabdad, se encuentra a cave de a consttucn de una verdadera teora de o hstrco. Es posbe con|eturar que e progreso de a vsn terca hstorzada de todo o que exste no se detendr. La hstora tota, entendda como a hstora de todo o que sucede, es un absurdo, a que ms adeante nos referremos de nuevo. La hstorografa es, en tmo extremo, un tpo especco de prctca centcosoca. Y aun cuando esta armacn necesta de ampa argumentacn y de matzacones y cauteas, gran parte de a probemtca epstemogca de conocmento de a hstora no es sno ree|o de os probemas generaes de conocmento centcosoca, como hemos vendo dcendo. La hstorografa como cenca soca necesta de fundamentacones partcuares. Y e grado de desarroo de taes fundamentos es, sn duda, por ahora, db.