Professional Documents
Culture Documents
1
.ue afeta popula!es %tnicas "oradoras da cidade ou reas pr;-i"as
4s urbes sob condi!es precrias de sanea"ento bsico ADA$)FEIII
et al.1 #00*B. 6 proble"a % recorrente para 3onas rurais1 ribeirin+as e
IIs. A neurocisticercose incita .uadros de epilepsia por disfuno
nutricional e infec!es larvrias no siste"a nervoso central. 6
trata"ento co" fre.u2ncia % de responsabilidade de profissionais da
sa/de "ental por aus2ncia de servios neurol;gicos especiali3ados
e" regi!es interioranas da A"a39nia.
A neurocisticercose % parcial"ente e-plicada por u"a dieta
alterada pela introduo de ali"entos condi"entados e se"
nutrientes no cardpio dirio1 enfra.uecendo o organis"o do
"igrante indgena. A farin+a1 o pei-e1 a caa e as frutas so retirados
do 7e7u" dos povos tradicionais1 al%" das pe.uenas +ortas
fa"iliares1 .ue i"plica" e" trabal+o "anual de preparo1 cuidado na
estocage" e "anuteno das despensas caseiras1 sere" redu3idas
so"ente ao res.ucio essencial Aapenas tub%rculosB e" con7untos de
co"unidades .ue possue" contatos pro-i"ais 4 urbe.
A discusso parece tender para a avaliao de fen9"enos a
sere" pensados no ca"po do encontro de culturas e de costu"es
para a "esa. @esse pressuposto1 o "odo de vida da cidade te"
relegado prticas tradicionais a u"a esfera de subordinao1
envolvendo ta"b%" co"ponentes ativos .ue tanto pode" ser
"ecanis"os de negao .uanto de reforo ao sofri"ento "ental1 tais
co"o vida afetiva e atividade laboral.
).% Sobre a$etos e trabal/o
Nerao de renda e incluso social na A"a39nia1 para os .ue
busca" se reterritoriali3ar ap;s "igra!es1 depende de a!es
11
Infeco do siste"a nervoso central pela for"a larvria da Iaenia soliu". E" +u"anos1 esta
enfer"idade pode se dar pela ingesto de gua ou ali"entos conta"inados co" ovos do ver"e.
97
articuladas e co"petitivas. 5o pri"ordiais progra"as
socioecon9"icos .ue englobe" "odelos de econo"ia solidria1 co"
criatividade1 fo"entando refor"a agrria1 desenvolvi"ento rural1
cr%dito fa"iliar1 assist2ncia t%cnica1 ecoturis"o e seguro 4
produtividade1 entre outros .uesitos1 para .ue se incentive a
caracterstica cooperativista da populao. <outra "aneira1 o
desloca"ento geogrfico dos 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana no Cai-o
A"a3onas oferece espao para o apareci"ento de dinH"icas grupais
de segregao so"ati3adas e" transtornos "entais associados a
dist/rbios fsicos algu"as ve3es.
E" cidades pe.uenas e "%dias1 for"adas para sere" polos
nos interiores a"a39nicos1 no geral e-iste aeroporto1 porto1 escola1
posto "%dico1 pousada1 restaurante1 +ospital1 casas de confeco1 de
vesturio1 de infor"tica1 ca"po de futebol1 rdio a"adora e rede de
co"%rcio infor"al. Esse con7unto de e"preendi"entos a7uda a
definir1 e" ter"os institucionais e infraestruturais1 o +abitat e"
"unicpios da fronteira do A"a3onas co" o Par. 5o centros
referenciais a "oradores de reas ribeirin+as1 rurais e indgenas e
neles grupos %tnicos busca" con.uistar saberes for"ais dos brancos.
V para onde a "aior parte dos a"erndios sai 4 procura de
con+eci"ento cientfico ocidental1 para depois retornar e aplicar os
ensina"entos conco"itantes aos saberes tradicionais.
A independ2ncia econ9"ica dentro das urbes a"a39nicas %
e-ibida por "igrantes indgenas co"o pr2"io a ser con.uistado1 de
valor inesti"vel1 pois raro so os e"pregos dispostos. A
infor"alidade % a "aneira "enos opressiva de se conseguir ocupao
de algu"a for"a rentvel e arran7ar'se dentro do n/cleo central da
cidade. Para ndios de 0 a &0 anos1 .ue1 na "aioria das ve3es1
"igrara" de suas aldeias co" a fa"lia1 al%" da .uesto da
ocupao1 + de se avaliar a autoafir"ao pessoal no ca"po afetivo1
ou se7a1 as con.uistas a"orosas.
@essa fai-a etria1 se7a +o"e" ou "ul+er1 afa3eres
98
do"%sticos +abilitados dentro do contrato co"u" co" a etnia1 por
e-e"plo1 o din+eiro arrecadado no artesanato e na venda de
ali"entos in natura1 no so entendidos co"o au-iliares na insero
da pessoa indgena dentre a populao econo"ica"ente ativa da
urbe. Engendrando essa perspectiva1 + duas coisas .ue no li"ite
interessa"= se-o e posio social. A afir"ativa1 apesar de espin+osa1
indica .ue1 no 7ogo vivenciado de seduo e se-ualidade1 perpassa"
rela!es de poder vinculadas 4 renda por trabal+o e "asculinidade
ou fe"inilidade efervescentes1 e ainda si"bologias associadas a
status entre a co"unidade e potencial de do"nio de territ;rio.
<e algu"a "aneira1 e" resposta 4 preconcepo de rela!es1
defesas individuais so "ontadas e con7unturas psicossociais
dispostas no 7ogo da disputa contra os .ue esto ao redor. <entre
elas1 situa'se a paternidade en.uanto afir"ao do .uo viril u"
indgena e" idade 7ove" % capa3 de parecer ao crculo co"u" ao
.ual pertence e .ue l+e cobra atitudes conse.uentes. A paternidade
tende a significar realce na "asculinidade dos adolescentes e 7ovens
adultos por l+es proporcionar percepo de \propriedade] a aos
ol+os dos outros do grupo1 principal"ente a sobre "ul+er e fil+o.
Estrat%gias de aceitao e"pregadas por "igrantes a partir
de rela!es afetivas co" urbanos so propensas a sere" e-pressas
co"o fen9"enos intervenientes e concorrentes ao sofri"ento "ental
de indgenas 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana. V pretenso1 na busca de
pra3er1 con+eci"ento de si e autoafir"ao1 popula!es %tnicas co"
trHnsito regular entre aldeia e urbe desenvolvere" co"pro"eti"ento
de +u"or e" funo de "ecanis"os de fortaleci"ento de posturas
individuais e" relao ao endogrupo ao .ual .uere" pertencer. Ier
laos afetivos duradouros1 ou ao "enos de"onstrar t2'los1 indica
responsabilidade e credencia o 7ove" adulto indgena a participar do
"undo dos no indgenas.
A gravide3 na adolesc2ncia1 por%"1 te" provocado vieses de
frustrao e recal.ue entre "ul+eres indgenas na "edida e" .ue se
99
configura co"o oriunda unica"ente de pro7eto e-istencial de
autoafir"ao "asculina. Por causa dessa "udana na perspectiva
de vida delas1 a busca por \tornar'se pessoa respeitada na cidade]
fica distante e desbotada. <ese7os afetivos1 se-uais e de
posiciona"ento +ierr.uico das adolescentes das aldeias .ue passa"
a viver na cidade so parte de u"a e"aran+ada teia de disputas por
predisposio econ9"ica e cultural dos ndios frente 4 realidade da
urbe.
@a perspectiva das atividades laborais1 a crise do trabal+o
distancia indgenas de sua nature3a universal1 forando'os a procurar
ocupa!es relacionadas 4 "aterialidade da vida1 .ue l+e possa"
conceder igual status .ue a e-ist2ncia e" IIs poderia conferir
outrora1 tendendo a forar .uadros de ansiedade e atrofiada
e-pectativa para pro7etos de vida a longo pra3o. 5endo estabelecida
relao an;dina co" a cidade1 torna"'se dificultadas a!es de
visibilidade para as de"andas1 por.ue elas passa" a ser entendidas
co"o proble"a de nature3a econ9"ica ao poder p/blico.
A criao de u" Estado indgena1 livre e autodeter"inado1
en.uanto possibilidade de ao concreta e" face de tens!es co" a
sociedade urbana1 poderia dar va3o a u" siste"a de
recon+eci"ento trabal+ista e" .ue percep!es sobre a urbe no
seria"1 co" a sada co"puls;ria das reas de floresta1 i"postas por
press!es econ9"icas. Ainda .ue no trabal+o se7a necessrio algu"
nvel de estresse para a ocorr2ncia da fora produtiva1 se7a"
indgenas ou no indgenas1 a "anuteno da ateno nas atividades
no teria co"o foco a orde" e a efetividade de resultados1 "as si" a
reafir"ao sociocultural.
@a con7untura indgena1 e" .ue su7eitos so caadores'
coletores de vveres e possue" e-pansiva rea de influ2ncia para a
e-trao dos recursos naturais1 fa3 pouco sentido a rotina trabal+ista
adotada. Pode'se di3er1 no "ais1 .ue a estrat%gia indgena de 5ater%'
DaE% e Fi-Gar?ana para a ocupao do espao urbano de trabal+o na
100
A"a39nia seria a "anuteno de parcerias co" interlocutores
urbanos na tentativa de reprodu3ir ou reordenar atividades 7
e-ecutadas e" aldeias1 co"o artesanato1 tecelage" e pesca. Das +
dificuldade e" reali3ar a tarefa1 pois o proble"a % tradu3ir a
produo e" gan+o financeiro dentro de u" "odelo urbano de
sustentao.
Para influenciar na orientao do "ercado de trabal+o
co"u" a"a39nico parece incoerente apostar e" ao .ue no
perpasse por recon+eci"ento de u" Estado indgena de direito ou de
u"a autoridade "anifesta e co" poder de deciso1 co" atividades
dentro de u" pro7eto e"ancipador de vida. 5eria1 e" verdade1 algo
revolucionrio na A"a39nia. 8" pro7eto de autoridade indgena
fortaleceria o pr;prio conceito de Estado na A"a39nia1 .ue
atual"ente sub7uga pessoas por fora coercitiva e copia estrat%gias
de desenvolvi"ento +u"ano1 distanciando'se da.uilo .ue poderia
ser= u" organis"o +istorica"ente coerente e cultural"ente
resistente.
).) ,asos controversos
Digrao espontHnea e trHnsito irrestrito para a cidade so
condi!es inatas .ue co"p!e" a +u"anidade de povos indgenas
a"a39nicos. E" todo o bio"a1 desloca"entos so platafor"as .ue
propicia" interao e interlocu!es entre popula!es %tnicas. V
natural .ue a"erndios desenvolva" tend2ncia a e-perienciar a
cidade dos brancos1 na A"a39nia1 igual"ente co"o no indgenas
e-ternali3a" senti"entos de e-citao ao podere" conviver
agrupados a popula!es tradicionais1 sobretudo e" a"bientes
florestais. 5o propens!es 4 alteridade pr;prias da curiosidade
+u"ana1 da.uilo .ue % diferente e por isso sedu3. 6 7ogo da atrao1
todavia1 possui san+a incongruente1 segundo o e-e"plificado a
seguir.
Jndia 5ater%'DaE%1 atendida pelo )AP5YPI@1 oriunda de
101
Araticu"1 u" dos polos %tnicos do "unicpio de Carreirin+aYAD1
levava vida ordinria at% .uando a fa"lia l+e organi3ou cas;rio
orientado1 co"o de costu"e1 co" "e"bro da co"unidade. Antes de
co"pletar 0 anos no tin+a engravidado1 o .ue era considerado
atraso e" padr!es indgenas e por isso uniu'se a u" 7ove". )o" o
passar do te"po e a persist2ncia da situao1 a presso au"entou e
ela e o "arido decidira" vir para a cidade1 fugindo das pesadas
crticas sobre a infertilidade.
Ao se instalare" no reduto urbano de Carreirin+a1 as
cobranas continuara". <esta ve3 era o co"pan+eiro .ue pedia u"a
criana o .uanto antes por.ue precisava retornar a aldeia e
co"partil+ar a notcia co" os +o"ens 5ater%'DaE%1 esvaindo de
"odo positivo a conturbada retirada para a cidade. Das1 se"
"udanas1 te"pos depois a separao do casal ocorreu devido
seguidas tentativas infrutferas de gravide3. 6 +o"e"1 retornou 4
aldeia de i"ediato e no +ouve "ais notcias dele. A "ul+er1 ao
per"anecer na cidade1 desenvolveu traos es.ui3ofr2nicos "arcados
por co"porta"entos bi3arros1 ansiedade1 i"pulsividade1
agressividade e co"pro"eti"ento do 7u3o sobre a realidade.
E" pri"eiro plano1 se pretenderia supor o dist/rbio co"o
originrio da separao e pela infertilidade. Entretanto1 analisando a
"al+a sociocultural de ateno ao "igrante e-istente na cidade de
Carreirin+a1 sugere'se .ue a situao cr9nica de "edo de represlias
"orais no retorno 4 aldeia e a no acol+ida e" ter"os de segurana
individual na sede de Carreirin+a tendera" a ser fatores
intervenientes e e-ercer propenso na alterao "ental tanto .uanto
a dor da separao e" si "es"a. Ao d%ficit afetivo1 foi acu"ulada
depresso "aior e fobia especfica para o ato se-ual. 6 fator da
infertilidade na cultura indgena funcionou co"o gatil+o para a
"igrao1 .ue1 por sua ve31 agiu co"o "ecanis"o de reforo no
apareci"ento de epis;dios es.ui3ofr2nicos.
A tra"a sociocultural envolvida contribuiu no coletivo de
102
press!es "ultivariadas sobre a "ul+er para .ue fosse atingido
estgio involutivo "ental. A indgena1 ap;s oito anos e" trata"ento1
ainda sofre co" percepo delirante1 eco de pensa"ento1 afeto
inapropriado e sinto"as psic;ticos. Ela c+egou a ser atendida por
"ais de .uatro anos na )A5AI de Parintins. <epois conseguiu
retornar 4 aldeia ap;s reduo nos epis;dios de es.ui3ofrenia1
apesar de persistire" alucina!es ancoradas ao efeito da "igrao e
da runa afetiva.
6utro caso fa3 refer2ncia a u" +o"e" Fi-Gar?ana1 da II
@+a"und'Dapuera1 situada no "unicpio de @+a"und1 fronteirio
aos Estados de A"a3onas e Par. <os 4 aos #0 foi intenso caador'
coletor da aldeia1 recon+ecido pela co"unidade1 "as depois veio a
desenvolver fobia especfica relacionada a essa "es"a atividade e
concernente 4 ona'pintada. 6 proble"a ficou con+ecido por causa
do "edo irrestrito .ue a i"age" "ental do grande felino passou a
causar ao antigo guerreiro1 o .ual apresentava crises convulsivas
.uando era esti"ulado a discorrer sobre antigas 7ornadas na selva.
Antes1 o .ue definia o +o"e" era o porte atl%tico1 condio
identificadora dos Fi-Gar?ana .ue1 e" geral1 t2" potencial fsico e
resist2ncia "el+or apurados .ue os 5ater%'DaE% para a prtica da
incurso na floresta e" busca de ali"entos. @o incio do trata"ento1
fora" diagnosticadas sndro"es delirantes sinto"ticas AfocalB co"
crises convulsivas parciais co"ple-as. 5ete anos depois da acol+ida
na )A5AI1 no +ouve "ais notcias sobre o retorno do paciente 4s
atividades de caa e coleta na co"unidade. Ele passou a viver sob
efeito de re"%dios1 co" ins9nia "ediana ou agravada1 apresentando
.uadros repetitivos de "elancolia e c+oro persistente.
A distino entre +u"anos e no +u"anos para 5ater%'DaE%
e Fi-Gar?ana1 assi" co"o para "uitos povos a"erndios1 %
coe-tensiva e reside e" si"ultaneidade a coisas e ani"ais. 5ignifica
.ue as pessoas fa3e" parte da nature3a1 so e-tens!es dela. V de se
conceber1 nesse sentido1 .ue a consolidao de u"a fobia especfica1
103
de ona1 no ndio .ue outrora era e-"io caador'coletor1
funda"enta'se e" seu pr;prio universo "itol;gico onde foi criado e
desenvolveu costu"es.
I"portante destacar .ue +ist;rias sobre onas1 botos1 cobras1
"acacos gigantes etc. so co"uns no i"aginrio popular a"a39nida.
Interpreta!es deter"inantes de sensa!es cos"ol;gicas no
+u"anas1 percep!es sobre caractersticas de pessoalidade e"
ani"ais1 plantas e inten!es de trato co" ecossiste"as do entorno
constitue"'se e" "entalidades a"erndias. 5o diversas lin+agens
ancestrais .ue se utili3a" de "itologias para ensinar as +ist;rias dos
povos1 "anter a segurana da co"unidade1 ordenar o trabal+o de
coleta e" "eio 4 biodiversidade e sustentar a regula"entao das
+ierar.uias sociais dos povoados.
A prtica -a"Hnica .ue apresenta fundao e estrutura de
"itos % a "es"a .ue tende a re"ediar foras da nature3a. Entre
5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana te" se tornado i"prescindvel a
participao de -a"s no trata"ento de desordens "entais
influenciadas pela "igrao. Entre outras etnias1 a condio parece
si"ilar. Danuel IuGano1 u" dos lderes espirituais de seu povo a o
.ual integra ( agrupa"entos co" "il pessoas a noroeste do
Estado do A"a3onas1 no Alto $io @egro1 e 0 "il entre :ene3uela e
)ol9"bia a corrobora co" a ideia da insero do -a"anis"o na
"ediao dos i"pactos da ocidentalidade entre ndios "igrantes. Ele
sustenta a autodefesa da cultura espiritual co"o trao da identidade
ps.uica.
A aus2ncia de u"a tradio coloca as co"unidades indgenas
co"pro"etidas cultural"ente Z>[ 6 +o"e" branco "ata por.ue o
seu pai "atou1 ele rouba por.ue ta"b%" seu pai roubou. E-e"plos
co"o esses so co"uns na sociedade "oderna1 "as a tradio
indgena nos ensina a respeitar o pr;-i"o e a fa"lia. 6s saberes e os
valores indgenas so refer2ncias e te"os isso co"o suporte para a
for"ao de u"a sociedade "ais e.uilibrada ADA@6EL I8WA@61
#0&B.
104
6 con+eci"ento tradicional e ritualstico aplicado 4
"anuteno da sanidade da pessoa indgena % u" re.uisito
7ustificado sob diferentes aspectos da vida fora do universo urbano.
:inculado 4 ob7etividade contida no real1 o e-trato da sub7etividade
age na sa/de individual e coletiva1 na continuidade das 7ornadas
educacionais e na recuperao da fora vital para trabal+os
artesanais. Ele fortalece co"ponentes de agregao co" o universo
ancestral e +ist;rico e "ant%" laos fraternais co" a territorialidade
e a co"unidade for"adora da cidadania.
A prtica do uso de psicotr;picos naturais nas aldeias
refora a sabedoria "ilenar e a"eni3a a ansiedade causada por
fatores a"bientais. $ap%1 paric1 diri7o1 caiu"a1 tarub1 ca-iri1
ca"b91 a?a+uasca1 epadu1 peiote1 caldo de tabaco AnaEiniB e tabaco
"ascado so ativadores cerebrais consu"idos e" "eio a rituais de
celebrao espiritual e para a cura de "ales de orde" fsica e "ental.
,unciona" co"o co"bustveis ani"adores de festas e celebra!es
ritualsticas1 assi" co"o potenciali3a" a predisposio dos -a"s a
se conectare" co" entidades e-traterrenas e acessare" saberes
"etafsicos.
E-iste toda u"a rede de saberes ad"inistrada e" sua
plenitude a partir da instru"entali3ao por "eio de substHncias da
nature3a1 usadas e" ra3o de situa!es te"porais e espaciais1
funcionando co"o degraus para u"a espiritualidade superior nos
indgenas. 5o con+eci"entos inerentes a atividades "antenedoras
da sabedoria +ist;rica das etnias no conte-to da co"ida1 religio e
reproduo1 al%" dos rituais de caa1 coleta e diviso fa"iliar. 6s
saberes -a"Hnicos so basilares da +istoricidade dos tradicionais.
5obre a fora ritualstica1 + casos de sofri"ento "ental .ue
so a"eni3ados a partir de u"a con7untura de fatores espirituais e
"%dicos. 6 placebo possui trao forte e efetivo de funcionalidade e"
"eio 4s popula!es %tnicas do Cai-o A"a3onas. 6 recon+eci"ento
do corpo no % desvinculado da al"a1 co"o se reprodu3 no "odo
105
ocidental de i"aginar a +u"anidade dos seres. <e for"a .ue1 se o
.ue os torna +u"anos % essencial"ente o esprito1 confor"e situa"
os indgenas1 no se pode re"ediar "ales corporais se" tratar da
"ente e vice'versa.
,ora do conte-to ritualstico1 sociedades indgenas t2" se
"ostrado benefica"ente conservadoras. At% pouco te"po atrs1 no
se per"itia bebida e-cessiva dentro das ocas e e" +orrios de
ali"entao coletiva. Alucin;genos era" consu"idos dentro de u"a
teia organi3acional e" .ue +o"ens adultos fa3ia" uso e" a"bientes
delegados e a liberdade para e-peri"entar era regrada. )o" o
e"bate dos costu"es de no indgenas1 .ue congregara" vieses de
desestruturao dos governos indgenas1 ocorreu a populari3ao
desorientada para o uso de psicotr;picos.
8" terceiro e controverso caso a se refletir acerca do
sofri"ento "ental indgena di3 respeito a u"a pr%'adolescente de #
anos1 .ue +avia presenciado o assassinato do pai e" u"a aldeia
5ater%'DaE% e1 a partir de ento1 passou a apresentar .uadros de
ins9nia e depresso "aior e" conco"itHncia 4 forte tend2ncia ao uso
de bebida alco;lica e a participar de orgias se-uais de vi%s
"aso.uista. A bebida to"ada1 no raro1 era aguardente pura ou
"es"o lcool +idratado Ausado para a li"pe3a e" geralB e a prtica
de se-o coletivo era efetivada co" "ais de de3 +o"ens e" u"a
"es"a noite.
Ap;s e-a"e "%dico e avaliao psicol;gica na tentativa de se
deter"inar suposto abuso se-ual por parte do padrasto a o .ual
poderia ter funcionado co"o desencadeador de co"porta"entos
viciantes e ciclos de dissociao da realidade na indgena1 al%" do
dese.uilbrio da vida se-ual a c+egou'se ao proposto de partir para
anlise acerca do efetivo trHnsito "igrat;rio da pr%'adolescente1 no
intuito de identificar variantes intervenientes a influenciare"
disfun!es ps.uicas. 8"a +ip;tese foi baseada na interpretao dos
son+os .ue a 7ove" ndia disse ter tido1 os .uais era" situados na
106
sua terra de nasci"ento1 a II Andir'Darau.
Identificou'se .ue o falecido pai da "enina insistia1 e"
son+o1 para .ue ela voltasse a "orar 7unto dele1 cu7o corpo estava
enterrado na terra indgena1 tendo e" vista o fato dos dois sere"
"uito apegados outrora. @a II1 a 7ove" deveria se sub"eter 4
influ2ncia -a"Hnica de preceptores 5ater%'DaE% para .ue eles
e-purgasse" dela os espritos "aus .ue a afligia". 6 pai teria dito
ainda para a "enina .ue +avia sido assassinado por vingana e .ue
ela devia fa3er trabal+os de pa7elana co" os iniciados espirituais da
aldeia de orige" caso .uisesse continuar viva. Para isso1 ela deveria
trabal+ar para devolver ao esprito do falecido o sossego.
E" agudas crises da 7ove" ndia1 c+oro e des"aios fora"
apresentados1 al%" de espas"os1 tre"ores nas pernas e deliriu"
tre"ens. Fouve registro de alucina!es visuais envolvendo a figura
paterna. A interrupo dos sinto"as ocorreu por "eio de re"%dios e
aco"pan+a"ento psicol;gico. Interpretando'se a pessoa indgena
enredada nessa postura1 entende'se a subordinao a poderes de
Gu"us
#
en.uanto platafor"a de crena no inu"ano e at% certo
ponto no intangvel para descendentes a"erndios no iniciados e
no ndios de "odo geral.
6 retorno 4s origens1 4 aldeia1 funciona co"o fortalecedor do
t9nus da i"aterialidade1 reforando o papel .ue a "igrao teve na
co"posio dos transtornos apresentados. A desterritoriali3ao e"
funo do assassinato do pai1 a averso ao padrasto e a distHncia da
terra pri"ordial tendera" a co"por cenrio social para a for"ao
de desordens psicofsicas. A interlocuo co" o pa7%
&
1 re.uisitada
pela ndia durante as crises1 "ostrou o .uanto lderes espirituais
pode" influenciar na for"ao dos povos tradicionais na A"a39nia.
12
)on+ecidos popular"ente e" portugu2s por pa7%s ou -aboris1 al%" de outras deno"ina!es urbanas
li"itadas1 co"o bru-os1 encantadores e possudos. @a etnologia1 o conceito t%cnico'cientfico % o -a"1
dado .ue evoca poderes pr;prios ao -a"anis"o.
13
<eno"inao "ais usada na fronteira A"a3onas'Par1 Cai-o A"a3onas1 ca"po da pes.uisa co" os
5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1 e por isso tendere"os a utili3ar e" algu"as oportunidades.
107
6s pa7%s trabal+a" e" u" "undo invisvel .ue interfere na vida1
criado a partir de poderes .ue no pode" ser con.uistados pela
"agnitude da fora fsica1 da classe social ou do din+eiro. 6 prestgio
do pa7% % construdo nas regalias "orais e-peri"entadas entre os
nativos iniciados.
8" pa7% busca "anter a coer2ncia social para deslegiti"ar
in7ustias e coibir prticas contra a coletividade1 atendendo a
necessidades "ateriais e i"ateriais da co"unidade1 usando'se de
t%cnicas -a"Hnicas. As t%cnicas a7uda" na adaptao co"u" dos
grupos e so essenciais para for"ar a consci2ncia .ue funda"enta a
vida nas co"unidades aldeadas. @o se pode di3er .ue o rigor e a
tenacidade co" .ue so organi3adas pa7elanas se7a" proporcionais
4 de"anda por curas e benefcios espirituais1 at% "es"o por.ue u"
pa7% % "ais .ue u" curandeiro ou u" "ago.
6 trabal+o de u" lder espiritual engloba a "edicina
tradicional1 as atividades para terapias do corpo1 a liderana "gica
na coleta de vveres1 na caa e coleta para a "anuteno ali"entar e o
plantio sa3onal1 e" conflitos entre etnias rivais e na sabedoria para a
narrao de lendas e can!es. Arte e educao so fun!es
resguardadas por -a"s1 be" co"o adivin+a!es1 incorpora!es
"edi/nicas1 de vid2ncia1 feitiaria e sortil%gio. As +ist;rias das lutas
e a for"ao do pensa"ento social da aldeia % trabal+o a ser feito e"
ra3o da seguridade do .ue identifica os ndios en.uanto povo
tradicional e "antenedor de con+eci"entos cos"ol;gicos.
Por outro lado1 se cada ve3 "ais so aparentes conflitos co"
o "undo urbano1 % possvel a no cristali3ao de u"a tend2ncia
para a for"ao desses fi%is orientadores de poderes "etafsicos .ue
e"ana" do universo "tico a"a39nico. )o" a parcial degradao do
"undo indgena e" curso na A"a39nia1 a e-ist2ncia de -a"s tende
a entrar e" decad2ncia1 apesar de sua figura ser adornada de regalias
entre indgenas e constituir'se de e-terioridade paranor"al .ue
"arca a indianidade e" si "es"a.
108
).+ O 2uanto vale a sub3etividade
6 escritor britHnico N. W. )+esterton di3ia .ue1 na vida1 louco
era .ue" +avia perdido tudo1 "enos a ra3o. Para ele1 o "undo
podia ser i"aginado co"o u" grande circo de delrios nor"ais.
Denos "etaf;rico1 o suo )arl bung preferiu afir"ar .ue s; os
"edocres aspira" 4 nor"alidade. A"bos tentara" "ostrar1 a seu
7eito1 .ue regras de aceitao social so ter"9"etros de u"a cultura
coletiva estabelecida confor"e ressignifica!es no espao e te"po.
A relao de u" -a" co" sua terra e seu povo no se rege
por .ual.uer nor"a do direito civil. V u"a pro-i"idade psicofsica1
e-trapola a di"enso pura"ente da pessoa para ascender a u"
status de ir"andade u"bilical. 6 do"nio do a"biente e a
cu"plicidade %tica no co"partil+a"ento dos "odos de vida rege" a
troca de saberes no sentido da interao co" o con7unto de
ele"entos naturais e culturais .ue propicia" o desenvolvi"ento das
e-ist2ncias. A identidade sociocultural se configura co"o ele"ento a
consagrar a per"an2ncia dos vnculos entre os indgenas.
6 verdadeiro patri"9nio de u" -a" no repousa na
+abilidade de sarar pessoas1 torn'las sadias para fa3er se-o e
trabal+ar1 benefici'las salvando'as de espritos 3o"beteiros .ue no
alcanara" repouso na plenitude. 6 be" valioso de u" iniciado % seu
carter /nico para cultivar o be"'estar sub7etivo en.uanto
sustentculo da unidade %tnica de aldeados1 .ue ani"a a coletividade
indgena a agir fora da esfera individual e pensar e" vida
co"unitria1 a copiar o e-e"plo do "estre benfeitor1 fornecendo
co"bustvel para a capilaridade interpessoal e a e-ist2ncia e"
co"ensalidade.
A dinH"ica do a"biente e os processos .ue norteia" as
vidas +u"anas1 ani"al e vegetal nas aldeias a"a39nicas tende" a
fortificar a relao co" a regio onde +abita" e os -a"s pode"
orientar essa "odificao. Eles guarda" a capacidade de
co"preender1 por e-e"plo1 as e-tensas fai-as de terra no bio"a
109
co"o reas co"uns e pr;prias para a reali3ao de trabal+os
espirituais1 onde pode" ser facilitadas as to"adas de deciso na
econo"ia e na poltica1 al%" de percebere" o arran7o de "odelos
sociais e o ordena"ento dos recursos da biodiversidade de "aneira
integrada1 se" subdivis!es frag"entadoras.
Al%" do do"nio da terra a ani"ar o -a"anis"o na prtica
da espiritualidade1 a ir"andade une os iniciados e ta"b%" a cultura
e o siste"a de produo os torna decisivos para co"unidades
indgenas1 sendo estas popula!es apro-i"adas entre si por festas e
rituais1 labor e ;cio1 afa3eres do"%sticos e costu"es fa"iliares1
encadeando'se1 for"ando'se e identificando'se consensual"ente. A
terra1 para os a"erndios1 no % a"orfa e destituda de al"a co"o os
urbanos a i"agina". Ela % algo vivo1 pulsante. Por isso1 toda a
in.uietude e insatisfao .ue torna insuportvel1 por ve3es1 o
repetitivo estado de inco"pletude dos citadinos1 te" sido alvo de
refle-o para -a"s 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana no Cai-o A"a3onas.
)o" a "igrao1 o cotidiano dos indgenas .ue vive" no
trHnsito aldeia'cidade nessa regio ve" sendo pontuado por u"a
.uantidade "aior de pensa"entos descartveis1 coisas se" utilidade1
a!es descone-as e desi"portantes1 .ue i"plica" e" con7untura de
descontinuidade ante saberes ancestrais. 6 papel dos lderes
espirituais1 e" contraposio1 tende a ser o de convocar e "obili3ar
agrupa"entos %tnicos para .ue favorea" a interao entre pessoas
e si"bolis"os1 e no so"ente u"a deco"posio do tradicionalis"o
e" funo do .ue se pratica fora das reas indgenas.
6 .ue au-ilia na funda"entao do trabal+o espiritual de
-a"s no se "olda pelo ato de evitar .ue os pares enfrente"
ang/stias1 frustra!es1 solido1 tendo .ue lidar co" a d/vida na
co"preenso dos pr;prios senti"entos. Essas dificuldades so
inerentes 4 vida e at% certo ponto essenciais para a e-ist2ncia1 dado
.ue a condio +u"ana da incerte3a contribui para a capacidade de
se pensar sobre o .ue se pensa e buscar respostas ante a isso. Por
110
essas .uest!es1 te"'se .ue u" -a" pode ser entendido co"o
preparador do corpo e da "ente. 8" psicoterapeuta orientado por
vis!es e-tra"undo1 a "ostrar por .uais ca"in+os se pode condu3ir
pensa"entos para o enfrenta"ento da realidade.
@esse enfrenta"ento1 enu"era'se tudo a.uilo .ue1 no
conte-to da atividade "igrat;ria1 % passvel de e"purrar os indgenas
a .uadros de desnaturali3ao ps.uica1 ofertando dist/rbios e
desencadeando afasta"ento parcial ou total do "undo tal co"o ele
se apresenta. 5o desca"in+os .ue desfa3e" a caracterstica
ritualstica da vida nas aldeias1 ac+atando a sub7etividade do corpo e
da "ente dos tradicionais a u" nvel rasteiro e pfio1 situando'os e"
u"a posio inferior1 si"ilar ao a.ui e agora das urbes. A
sub7etividade dos pa7%s ali"enta a santidade selvage" e orienta a
nature3a ani"alesca e transcendental dos trabal+os espirituais1
sobretudo por.ue os iniciados so parte +u"ana1 parte vegetal e
parte bic+o1 so u" tero carne e outros dois al"a A:ILAjA1 #000B.
Eles so tudo a.uilo .ue a urbanidade1 co" +bitos "arcados no
cotidiano1 considera patog2nico e anor"al. 5o na totalidade
i"plicada o .ue o racionalis"o nega e-istir de abstrao.
@as cidades1 a abertura ao difuso % por conta'gotas. :ive'se
dentro de u"a 3ona de conforto. A aposta % e" padr!es de cidadania
individuali3ados1 os .uais no aponta" para a fortificao do .ue
e-iste de natural e biol;gico nos seres. V a.uilo .ue Leloup1 ceil e
)re"a A#00&B deno"ina" de nor"ose1 enfer"idade .ue barra o
enca"in+a"ento de dese7os latentes e i"pulsos .ue desafia" regras
acordadas a partir do consenso e da confor"idade. Estabelecidas as
sndro"es da patogenia1 passa'se a no estar disposto a efetivar
prticas socioculturais .ue foge" de padr!es datados por u"a classe
do"inante econo"ica"ente1 politica"ente ou religiosa"ente1 pela
fora da "dia e por u" siste"a de governo "es"o .ue de"ocrtico.
Aos indgenas1 o princpio se aplica 4s atividades -a"Hnicas1
polisensoriais1 de evocao de entidades no fsicas e divindades no
111
+u"anas para agire" sobre as corporeidades e as "entalidades.
k pri"eira vista1 o .ue poderia ser devaneio aos ol+os do
cidado das cidades %1 por definio1 u" alto trao da cultura
i"aterial dos povos tradicionais. V o elo .ue contorna e esvai o
princpio do "edo de se dei-ar ser e" sua co"pletude1 sendo os
lderes -a"Hnicos especifica"ente treinados para con+ec2'lo e
ultrapass'lo. 8" -a" % condicionado e definido para1 ao suplantar
a ideia dual de intra ou e-trassensorial1 e.uilibrar'se nos li"ites .ue
divide" o "undo visvel do invisvel1 tateando a esfera do universo
sub7etivo1 e-plorando lin+as do i"pondervel.
Dodelos pautados na escasse3 das possibilidades
intelectuais1 e" .ue se treina o profissional para se situar na
burocracia diria .ue abrange setores de diversas especialidades do
"ercado de trabal+o1 so e" "/ltiplos sentidos arrefecedores das
potencialidades +u"anas. 5e" as li"ita!es1 a abundHncia de lugares
para onde direcionar a "ente e e-plorar a consci2ncia se" padr!es e
li"ites fortalece a sub7etividade e cria vnculos para o floresci"ento
da criatividade1 das e-press!es artsticas1 do .ue se considera
irracionalista.
Das o irracionalis"o1 en.uanto ter"o usado e" a"bientes
urbanos para 7ustificar a "anuteno de padr!es e at% certo ponto de
atos fal+os1 ve" sendo repetido +o7e e" dia "uito "ais para se
"anipular o status uo da econo"ia e de siste"as co"erciais dentro
de sociedades inteiras. 5er irracional % no cooperar co" o regi"e de
Estado1 % no atender a princpios de"ocrticos1 % no se e"pen+ar
para a7udar no cresci"ento da fir"a ou da cidade onde se reside. 8"
indgena % irracional por.ue no se alin+a 4 fa"iliaridade de dado
con7unto de leis e nor"as da sociedade ou ento por.ue %
si"ples"ente indgena e a "aioria ao seu redor no %.
5ub7etivar a vida e tornar i"bricadas as rela!es entre
plantas1 ani"ais e +u"anos fa3 parte da nature3a dos pa7%s1 assi"
co"o tende a fa3er parte da nature3a e" geral das urbes a cultura do
112
ac/"ulo= u" tanto por l;gica de sobreviv2ncia e outro pelo
incre"ento da publicidade "assiva desde a segunda "etade do
s%culo passado. Ialve3 a diferena entre indgenas e no indgenas se
encontre deslocada e" u" "ecanis"o biol;gico .ue atue forte"ente
7unto 4 condio cultural. E 7 .ue a cultura nas cidades % "odificada
a u"a velocidade intransigente1 para situar o proble"a da perda da
sub7etividade entre citadinos % preciso interpretar as conse.u2ncias
da rapide3 co" .ue a noo de acu"ulao te" "udado.
8" vi%s possvel % atentar .ue1 se o parH"etro co" .ue se
"ede o grau de reali3ao pessoal ou fa"iliar foi "odificado ao
longo de s%culos1 a .uantidade de posses % algo co"u" e te" sido
apresentado para a "ensurao de sucesso desde se"pre. E a cultura
indgena no se situa de todo diferente dessa orientao. Ia"b%"
so considerados valiosos a.ueles .ue possue" volu"e ra3ovel de
posses a oferecer. Das se nota e-istir diferena entre o .uantitativo
da acu"ulao indgena e a.uilo .ue se observa nos entornos
urbanos dessas reas na A"a39nia. Al%" disso1 na cultura a"erndia
o sucesso di3 respeito a u" valor "oral a ser perseguido e no a u"
volu"e de coisas guardadas.
Para 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1 a ideia de posses a oferecer
re"ete 4 si"bologia do cuidado co" o outro e ao 3elo pelo lugar.
Iudo o .ue u" indivduo pode dar para aglutinar positividades nesse
sentido l+e % caro1 por.ue rende +onra e provi"ento. @o universo
urbano do entorno das aldeias na A"a39nia1 valori3a'se a posse
en.uanto nor"a natural sensibili3ada dentro de u" regi"e de
e-ceo. @ele1 a co"petio "ecHnica % a nor"alidade1 pois o
din+eiro d sentido 4 dinH"ica do cotidiano. @esse processo1 o .ue
u" -a" sabe ou fa3 no possui i"portHncia. @a cidade1 e-iste"
"%dicos para curar e 7u3es para decidir sobre leis. Isso basta. Para
esse tipo de autoridade1 o -a" no passa de u"a figura decadente1
aleg;rica e pri"itiva.
A i"aterialidade do -a"anis"o difere os tradicionais dentro
113
de u"a perspectiva de "obili3ao poltica e econ9"ica. 6s
ensina"entos repassados pela oralidade1 ao ratificare" prticas
ancestrais e "itos cos"ol;gicos1 ali"enta" co"unidades de bens
si"b;licos1 de i"aginrio e precede" a construo de con7unturas
espirituais e lugares para rituais diversos. Ao dialogare" co"o
ordenadores de poderes "etafsicos1 eleva" a propenso 4
i"pregnao corporal e "ental dos ndios e" direo a sua
originalidade +ist;rica. V u" ato civili3at;rio original.
114
'. (ma cura indgena
comerciali)ada na Ama)*nia
6 -a"anis"o a"a39nico1
co"o 7 se disse1 % a
continuao da guerra por
outros "eios A:I:EI$65 <E
)A5I$61 #00#B.
+." 4enda da sanidade a!oiada em !arentesco e com!adrio
6 "undo urbano encerra a todos dentro de u"a
singularidade da indiferena. Fabitua'se ao sofri"ento "ental do
outro si"ples"ente por.ue no nos di3 respeito1 no nos representa1
no % de responsabilidade nossa e ta"b%" por.ue o outro no
ad"ite intruso e" sua vida e tende a viabili3ar por interesse factual
relaciona"entos .ue consegue "anter. @as cidades pe.uenas e
"%dias da A"a39nia % provvel .ue a ideologia da desi"portHncia
+u"ana este7a conseguido espao por causa do co"%rcio de
.uin.uil+arias1 da vida idlica1 do go3o co" carto de cr%dito e da
suspenso do contato pessoa'pessoa.
Digrantes indgenas convive" nessa esfera de
i"possibilidades. 5e7a" iniciados ou no no escopo da sabedoria
cos"ol;gica1 estando e" u" a"biente in;spito1 de e-peri2ncias
desalentadoras1 eles no apenas se insere" u"a ag9nica situao1
"as so passageiros da continuidade1 energia viva a ali"entar o
terror da falta de si"bolis"o1 pren+es do pior .ue a "aterialidade
pode oferecer. Alternativa1 por%"1 para a e-ist2ncia a digna1 "es"o
estando o "igrante indgena inserido no caldo co"u" da
urbanidade1 % apostar no esteio i"aterial1 na for"ao espiritual1
re"etendo a si a u" plano elevado de con+eci"ento e i"aginao.
115
Aos .ue se aprofunda" nessa possibilidade1 os -a"s1
pri"ordial"ente1 o do"nio da sociodiversidade1 do pluralis"o dos
ecossiste"as e a or.uestrao de curas e "edia!es na sa/de e na
doena % inegvel. 5o eles fortuitos con+ecedores da insalubridadeU
usa" a +ist;ria en.uanto fecundo reposit;rio de saberes
tradicionais1 particulari3ados via oralidade1 fundados e"
ensina"entos ontol;gicos. Essas lideranas pode" diri"ir
inseguranas relacionadas a patri"9nio fsico e ps.uico1 por
e-e"plo1 o .ue t2" l+es rendido o dito popular de .ue a fa"a
precede a pessoa ANALL6I51 99U NA$@EL61 #00&aB. 6s -a"s1 e"
su"a1 orienta" pai-!es1 alin+a" a al"a e indica" ca"in+os de
fartura. Por "eio do seu trabal+o1 eles cura"1 liberta" e do
autono"ia.
Aldeias so lugares por e-cel2ncia da vida de u"a liderana
espiritual1 e"bora evidente"ente ten+a" trH"ite corri.ueiro na
cidade. @os a"bientes naturais1 funda'se a instituio pri"itiva e
cos"ol;gica onde u" iniciado "ant%" o status de suas atividades
laborais APV$EM'NIL1 #00B1 a co"ear pelas t%cnicas e a base de
atividades1 as .uais se "olda" na "edicina indgena. Esta % u"a
siste"tica na .ual a "el+ora corporal parte da crena "etafsica e
reside na "anuteno de e-pectativas e-trassensoriais. A pa7elana %
u" dos atos "ais +u"anos .ue a indianidade do Cai-o A"a3onas
te" conseguido "anter incorporada e legar ao universo ocidental
a"a39nico1 paup%rri"o nesse aspecto. @a cidade1 no e-iste e"
variados sentidos a veia transcendental pela .ual poderia correr a
naturalidade de aceitao de preceitos espirituais para a cura de
"ales.
6 "odo de ser das coisas e das pessoas % aprofundado por
u" lder espiritual indgena. A caracterstica da pa7elana por ele
e"anada prov%" de representa!es ensinadas durante a preparao
para viver co"o "antenedor da con7untura i"aterial de aldea"entos.
Entre 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1 ele"entos da nature3a
116
co"partil+a" a"bientes a"a39nicos1 espaos geogrficos1 cli"a1
inte"p%ries e tens!es do +bitat. Iudo o .ue se pode sentir convive
e" u" "es"o plano. 6 .ue est fora na Ierra % a.uilo .ue as
divindades dei-a" .ue se7a eclipsado ou escondido dos sentidos. E o
.ue se escode ou eclipsa1 nesse aspecto1 so vestgios de tudo o .ue
provoca a crise +u"ana.
5e os -a"s so a.uilo .ue seus deuses "itol;gicos
per"ite" .ue eles possa" ser1 a pot2ncia para curar eventos
e-tre"os atrelados a doenas no se deposita e" a"bientes
especficos de IIs e ne" e" .ual.uer rinco fsico deter"inado do
bio"a A"a39nia. V indefinido e i"pessoal o poder de "anifestao
dos iniciados nas aldeias 7unto a seus pares. Duitas pode" ser as
vis!es indu3idas por alucin;genos .ue au-ilia" no aponta"ento de
sabedorias para lidar co" enfer"idadesU variveis so as identidades
assu"idas durante os transesU incontveis so os estados intensivos
e" .ue a sabedoria para desfa3er "ales os do"ina. Iudo prov%" da
interlocuo .ue os -a"s consegue" "anter.
5i"ples"ente por e-istire" tal co"o so1 os con+eci"entos
-a"Hnicos ar"a" confronto e se contrap!e" ao estado
parci"onioso de catatonia no .ual alta parcela da sociedade urbana
a"a39nica vive atual"ente1 "es"o se" se dar conta disso. @as
urbes pe.uenas e "%dias da A"a39nia "i"eti3ou'se o discurso da
indiferena ao siste"a co"o algo cativante e fortuito. Das doar'se a
algu%" ou a algu"a causa e" busca de u" be" co"u"1 de u"
destino co"u"1 % pressuposto .ue per"eia a vida de lderes
espirituais 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana. V condio na preparao
durante o percurso dos ensina"entos1 onde se aprende a ser
portador da di"enso do profundo e a do"inar a viscosidade das
palavras.
Apesar de toda essa condio e-traordinria1 no Andir'
Darau e e" @+a"und'Dapuera o e-peri"ento e"prico das
alucina!es e" "eio as .uais -a"s tece" seus trabal+os1 baseando'
117
se na alterao sensorial e e" percep!es onricas1 % ad7etivo .ue te"
servido para fins co" sentido oposto ao .ue1 co"o "eta original1
propun+a"'se povos tradicionais do Cai-o A"a3onas. Essa oposio
pode ser pensada en.uanto dinH"ica alterada de u"a atividade
tradicional ou co"o disperso no co"parativo ao funda"ento
cos"ol;gico. Enfi"1 o fato % .ue e-iste cobrana de din+eiro por
parte de iniciados espirituais para .ue se7a" feitos trabal+os de
"ediao a sofri"entos "entais diversos.
E" sete"bro de #0&1 .uando pela pri"eira ve3 fora"
gran7eadas infor"a!es acerca da e-ist2ncia de u" pretenso
co"%rcio de cura e sanidade "ental e" e-panso no Cai-o
A"a3onas1 para ponderar sobre o fen9"eno partiu'se da
proble"tica de se refletir sobre .uais ensina"entos incorporados
por -a"s poderia" servir de ancorage" e suporte a esse tipo de
"ercado e se a prtica no era refle-o enviesado do tipo de do"nio
.ue as etnias tin+a" sobre o "odelo urbano. )aracteri3ao e anlise
do siste"a fora" enfocadas1 confluindo'se observa!es na tentativa
de responder afir"ativa"ente ao desen+o do estudo.
6bservou'se1 e" sntese1 .ue pedidos de paga"ento por
parte de -a"s no te" sido estipulados por u" \"ercado da cura]
.ue se propun+a a funcionar en.uanto tal para transtornos "entais.
A perspectiva refere'se a fatos e" .ue a e-peri2ncia social de
pertenci"ento a u"a "es"a etnia1 tanto .uanto parentesco e
co"padrio1 "olda" significHncia efetiva no trato e" .ue partes
fir"a" preo por servios espirituais. A relao de pro-i"idade1 a
parceria a"istosa1 a inti"idade1 o grau fa"iliar e a distHncia
territorial1 e" su"a1 tende" a ser condi!es de definio para a
contratao de pa7elanas de cura.
6s condicionantes1 por%"1 no esto livres de sere"
entrecru3ados por .uest!es referentes 4 reificao da doena co"o
estrat%gia de gan+o financeiro APE$EI$A1 #0#U IA855IN1 99#1 99&B.
A reificao da doena pode ser pensada e" ra3o dela se "oldar
118
co"o atitude co" duplo sentido. Pri"eiro por.ue o "al1 se7a u"
dist/rbio fsico ou ps.uico1 % algo a ser neutrali3ado e banido por
instru"entao. 5egundo por.ue essa instru"entao para a cura %
especiali3ada dentro da sociedade indgena e no % reali3ada por
.ual.uer pessoa. <e "odo .ue a utili3ao dos con+eci"entos
tradicionais para a sanidade no % trabal+o de "enor valor para as
etnias1 "es"o estando ele precedido de cobrana "onetria.
6 .ue ocorre1 entretanto1 no Cai-o A"a3onas1 % .ue o
significado do "al'estar entre os aldeados repercutiu nas
co"unidades pendendo para o fato de .ue os -a"s era"
principal"ente "ediadores da vontade das divindades1 podendo
escol+er ou no pela sanidade do paciente1 "as estava" ponderando
sobre essa deciso a partir de dotes financeiros estipulados. 5e no
+ouvesse retribuio pecuniria1 a escol+a poderia pender para a
evaso ps.uica dos portadores de dist/rbios1 agravando .uadros
clnicos 7 deficitrios.
Iodavia1 se a opo de pagar pelos servios dos iniciados
espirituais % de escol+a do"%stica e no i"positiva1 leva'se a crer na
e-ist2ncia de considera!es de carter +ist;rico e +u"ano para o
trato da doena1 podendo os indgenas optare" por recorrer 4
sub7etividade de lderes espirituais e fo"entar seu potencial curativo
e" conco"itHncia a terapias "edicinais e re"%dios sint%ticos. ,ato %
.ue1 "ediante a +eterodo-a situao de contratao dos servios
-a"Hnicos1 concep!es diferenciadas de corpo1 sa/de e doena
passara" a vigorar tanto entre indgenas .uanto e" profissionais da
sa/de da regio nos /lti"os anos.
A cobrana financeira de -a"s pela cura principal"ente de
dist/rbios de +u"or1 alucina!es "oderadas1 depresso e
transtornos ali"entares a "ales recorrentes no Cai-o A"a3onas a
ultrapassou o plano si"b;lico de entendi"ento e foi to"ada co"o
algo no natural1 .ue no era "ais direito naturali3ado do aldeado1
assi" co"o rege o capitalis"o urbano assu"ido1 e" .ue a figura do
119
Estado no representa nada al%" de algo po"poso e ineficiente
ALA@N<6@1 #0041 #00*B. 6 "odelo de paga"ento a -a"s1 e" si1
abrangeu di"ens!es nor"ativas e afetivas de for"a evasiva para
fa"iliares de pacientes indgenas1 os .uais obtivera" atendi"ento
psicossocial gratuito e" reas urbanas e1 .uando pudera"1
negociara" servios espirituais nas aldeias.
6 .ue se depreende da i"bricada atividade % a notvel
tentativa de barrar a +ierar.ui3ao .ue o siste"a de sa/de i"p!e a
con+eci"entos i"e"oriais no trato ao sofri"ento "ental. 5e e" u"a
esfera situa'se a bio"edicina e os saberes ocidentais en.uanto planos
da verdade e do con+eci"ento1 noutra esto os saberes indgenas
en.uanto "anifesta!es de ignorHncia e" crendices inefica3es. Por
l;gica1 u" conflito dever se fir"ar cedo ou tarde1 baseado e" u"
poder e" .ue tudo % controle por parte da ci2ncia "%dica e dos
profissionais de sa/de APE$EI$A1 #0#B.
Acerca do parentesco ou co"padrio co"o bali3a para
solicitar din+eiro e" troca de trata"entos espirituais1 % funda"ental
sustentar .ue a noo de fa"lia e" a"bientes indgenas 5ater%'
DaE% e Fi-Gar?ana1 de largo contato co" a sociedade "aterialista
das pe.uenas e "%dias cidades a"a39nicas1 "olda'se no s; pela
unidade do"%stica da confiabilidade ou na lin+age" consangunea1
"as ta"b%" pela nucleao entre pessoas .ue transita" e"
circuitos territoriais deli"itados por planos pr%'deter"inados ou
no. 6u se7a1 ndios .ue "igra" para u"a rea co"u" de cidade e
vive" sob si"ilar condio socioecon9"ica tende" a se considerar
participantes de u"a "es"a rede de a7uda "/tua para trata"entos a
transtornos.
@esse conte-to1 o paga"ento por servios espirituais no
tende a ser algo esp/rio. V tratado consciente"ente1 condu3ido por
afinidade1 e" .ue a fa"lia1 e" suas descend2ncias e ascend2ncias1 %
a unidade "ais receptvel 4 ideia1 seguida das rela!es afetivas e de
trabal+o. )o"o ocorre entre as etnias 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1
120
nota'se igual"ente entre os Dura'Pira+1 por e-e"plo1 ta"b%"
+abitantes do "unicpio de @+a"undYAD1 onde se situa a II
@+a"und'Dapuera. \Atrav%s das no!es de consanguinidade e
afinidade1 cria"'se for"as de classificao distintas= os parentes
distantes e os parentes pr;-i"os. A partir destas classifica!es1
engendra"'se for"as distintas de reciprocidade e1
conse.uente"ente1 diferenas] AN6@jAL:E51 99(1 p. *(B.
6 valor de uso para trabal+os espirituais contra sofri"entos
"entais a .ue funciona na verdade co"o paradig"a +ist;rico a
afugentar "ales do corpo e da al"a a ao ser prescrito e posicionado
en.uanto valor de troca1 precipita a perda da arga"assa afetiva e
relacional pr;pria do tradicionalis"o entre indgenas. A especulao1
ao "ediar a variabilidade de preo para trabal+os -a"Hnicos1 ar.uiva
rela!es interpessoais e solapa esses dois co"ponentes .ue do
co"ple-idade 4 platafor"a espiritual contra "ales psicofsicos= o
parentesco e o co"padrio.
+.% Feiti'aria nas comunidades
6 con7unto abstrato de fatores .ue e-plica" o universo
indgena e os aconteci"entos nele inseridos e entrecru3ados
sinteti3a faceta incognoscvel da nature3a dos tradicionais na
A"a39nia. Daterialidade e espiritualidade no participa" de planos
diferentes1 distantes. 5itua"'se na "es"a esfera A5I6$$IE1 #006B.
Afetar aos deuses1 afetar'se1 afetar 4 co"unidade1 por "eio de
trabal+os de -a"anis"o1 % "e-er na teia por entre a .ual a vida se
interconecta. 6 aspecto construtivo da sa/de e da doena "ental
entre 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana depende dessa noo. Para estar so
ou enfer"o1 no aspecto psicossociol;gico1 i"p!e'se depend2ncia a
u"a dinH"ica pessoal1 outra coletiva e u"a terceira cos"ol;gica.
6 ponto de vista dos povos tradicionais do Cai-o A"a3onas
norteia a construo identitria. Para eles1 parece e-istir u" corpo
unitrio1 u" corpo con7untural e u" corpo c;s"ico perfa3endo
121
ca"in+os espao'te"porais paralelos e definindo a autoconsci2ncia.
A ideia a e"basar a trade se assenta na concepo da nature3a das
pessoas1 funda"ental"ente ani"ada pela relao co" ani"ais1
plantas e divindades. <e "odo .ue ser indgena na A"a39nia
brasileira % estar afetado pelas coisas da floresta tropical1 por
conting2ncias e pela terra onde se vive e se envolve co" o "undo.
@essa con7untura de entendi"ento1 os povos a"erndios "odela" a
"aneira de interpretar as for"as de vida e se relacionar co" elas.
A "utualidade % o pressuposto1 o .ue abrange1 de fato1 reas
5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana. 6s costu"es das etnias pode" tanto ser
direcionados para curar .uanto agredir ou "atar1 dependendo da
7uno +u"anos e no +u"anos .ue se possa ad"itir. 6 ani"is"o %
u"a "ontage" intencional arru"ada para fa3er confluir a relao
sociedade'a"biente. Das apenas indgenas iniciados nas artes da
espiritualidade tradicional possue" o poder e a sabedoria para
reordenar do"nios da pessoa e do ani"al co" interdepend2ncia
ACA$)EL65 @EI61 #006B. 6 ani"is"o indgena1 .ue tanto pode
au-iliar e" .uest!es de sofri"ento "ental e" reas urbanas1
consiste \na pressuposio de .ue outros seres al%" dos +u"anos a
notada"ente esp%cies ani"ais a so dotados de intencionalidade e
consci2ncia1 e nessa "edida so pessoas] A:I:EI$65 <E )A5I$61
#00#1 p. &B.
@o Cai-o A"a3onas1 o entendi"ento indgena sobre a
nature3a inscreve'se no seio das guas e das terras "ovedias1 al%"
do ani"is"o relatado1 dada a fsica do a"biente1 se"pre e"
for"ao1 desconstruindo'se para se refor"ar1 e pela fora do rio
A"a3onas sobre terras barrentas1 vr3eas e florestas inundveis por
"etade do ano. <e "odo .ue1 a nature3a territorial ta"b%" se7a
enredada en.uanto for"a dotada de intencionalidade1 condu3indo
corporalidades1 "entalidades e representa!es .ue se reestrutura"
e" funo de u" te"po e de u" espao deter"inados
+istorica"ente.
122
Apesar de consentire" co"o si"%tricos e i"portantes e"
graus asse"el+ados os planos individual1 coletivo e cos"ol;gico da
e-ist2ncia1 % no co"porta"ento cotidiano e na interpretao do
poder da nature3a e dos seres .ue a for"ao do carter indgena
te" fir"es e-peri2ncias nas co"unidades aldeadas das IIs Andir'
Darau e @+a"und'Dapuera. )on+ecedores de desordens .ue pode"
aparecer na psi.ue e na sociedade a partir de desastres cli"ticos1
ata.ues de ani"ais nocivos1 pragas ali"entares1 guerras por
territ;rios de fartura e i"pedi"ento reprodutivo1 indgenas +
te"pos cultiva" o e-erccio da predio para desestabili3ar a
sanidade do outro e estabili3ar a sua.
8tili3ada para fins de resist2ncia1 a ao de adivin+ar ou
"odificar o futuro de deter"inado agrupa"ento por "eio da
feitiaria -a"Hnica1 co"o se tende a identificar o lado oculto da arte
"gica dos iniciados espirituais1 pode ser u" ata.ue ou resposta a
atos beligerantes de co"unidades contrrias. 6 enlevo1 a seduo
pela "a.uinaria sobrenatural dos tradicionais1 e" outro pata"ar1
situa'se e" u"a diferena privada a originar ou responder 4
desavena ta"b%" privada. 6 feitio de u" -a" tende a se
configurar co"o represlia ou retaliao poltica por causa de algu"
tipo de inconse.u2ncia ou desrespeito +ierr.uico e" nvel
particular ou grupal1 e-plorando co"bina!es .ue pode" provocar
estados de sofri"ento "ental.
@a "aioria das ve3es1 % principal"ente o inconsciente
coletivo o alvo preferido da disputa. 8" -a" % responsvel pela
prtica da "agia por.ue en-erga a responsabilidade de fa3er
funcionar o .ue :iveiros de )astro A990B deno"ina de continuidade
"etafsica1 por "eio da .ual se assu"e a descontinuidade fsica
entre os seres e o cos"os e absorve'se o +ori3onte i"aginrio de .ue
+ u"a grande "entalidade universal absoluta"ente incorp;rea
abrangendo e so"breando a todos. Por esse ca"in+o se desentrava"
.uerelas1 tanto por disputas originadas de fato .uanto pelo dese7o
123
orgstico .ue o e-erccio da feitiaria proporciona.
A reali3ao de feitios pro7eta a etnia a u"a di"enso de
profundidade1 re"etendo'a 4 reto"ada da vida1 ao incio dos te"pos1
ao trovo inicial. Pode no ser prtica espiritual aceita e" reas
urbanas1 onde vigora alta opresso para a do"esticao da
religiosidade das pessoas1 para o ar.uiva"ento das +istoricidades1
para a criao da dualidade entre pri"itivo e "oderno. Das a
liberdade de fa3er predi!es contra ou a favor de outre" % trabal+o
incessante e .ue serve de auto"onitora"ento para a inveno do
presente .ue .uere"os1 .ue nega"os ou .ue no te"os corage" de
contrapor. 8" presente incerto e" ra3o de in/"eras for"as de vida
.ue leva" a desordens "entais variadas.
A feitiaria entre indgenas % atividade prag"tica e" .ue
participantes diretos e indiretos da ao no esto desi"plicados ou
irresponsabili3ados. As incerte3as1 a falta de garantia e as
indefini!es vindas do feitio pode"1 "uitas ve3es1 cooperar entre si
para a instaurao de sofri"entos "entais aco"pan+ados de crises
epil%pticas e delrios1 e" algu"as ocasi!es1 at% perturba!es
per"anentes e potencial"ente letais1 co"o a despersonali3ao e o
co"porta"ento de propenso a autoflagelo. Ianto no nvel
individual .uanto no coletivo1 re3ar para desestabili3ar e e"borcar o
ini"igo1 se7a de longa data ou for7ado no noite passada1 % sinal de
.ue as pessoas e-iste"1 ta"b%"1 para disputar o "undo co" o
outro.
A feitiaria1 e" geral1 no tende a apresentar associao a
.ual.uer dist/rbio psicossocial e-plicado en.uanto transtorno
e-plosivo inter"itente1 este caracteri3ado pelo fracasso e" resistir a
i"pulsos agressivos1 acarretando ata.ues fsicos1 destruio de
espaos de conviv2ncia e afronta ao outro. 6 .ue se pro7eta % .ue o
feitio1 e" algu" grau1 este7a i"plicado e" funo de levssi"os
traos es.ui3oides ou es.ui3oafetivos1 for"ados dentro de u"a
esfera pr;pria 4 natividade a"erndia. ,ato % .ue possui alta
124
tend2ncia alucinante e psicoativa essa prtica -a"anstica1 "as se"
apresentar variao aguda para aspectos narcisistas e egoc2ntricos. 6
.ue ocorre1 e" su"a1 so arran7os "entais dentro de u"a concepo
abstrata de f%1 guerra e poder ADE@NEI1 90*1 99&B.
A feitiaria e a ritualstica pr;pria a ela so atos indgenas de
enfrenta"ento no s; na A"a39nia desde te"pos e" .ue
coloni3adores europeus forava" surtos epid2"icos e provocava"
desestruturao e desterritoriali3ao tribal1 levando 4 desnutrio e
"orte e" "eio a ata.ues brutais a aldeias A,$^1 #000U ,LE)W1 #00*B.
5o e-erccios ps.uicos de curandeiros e profetas ani"ados pela
pro7eo social .ue a "stica concede. 6 .ue co"p!e a feitiaria e d
sentido ao ato pode ser deno"inado de pro7eo social. 6 .ue se
fa3O1 a .ue" se fa3O1 co" .ual prop;sitoO1 a "ando de .ue" e de
.ueO1 e co" .ual a"plitudeO1 so .uestiona"entos para a "ontage"
do intrigante siste"a de espiritualidade dos indgenas1 a discri"inar
.ue" re3a e .ue" no re3a no aponta"ento do feitio ao outro.
6 -a"anis"o % u"a operao feita co" base e" redes de
cooperao ou co"petio institudas por orde" fa"iliar ou fatos
ob7etivos se" interdepend2ncia. 5obre essas redes1 elas se
estabelece" e" funo da religiosidade ou das nor"as sociais .ue
rege" 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana. Para "el+or co"preenso sobre
cooperao e co"petio na feitiaria indgena no Cai-o A"a3onas1
considere"'se no!es de tote" As"bolo sagrado e respeitadoB e tabu
Aato proibido e de orige" incertaB A,$E8<1 996bB. Por "eio da
perspectiva1 a cooperao tende a ser vista co"o oriunda da
espiritualidade1 sendo a co"petio enrai3ada e" argu"entos
nor"ativos e de lei. 6s a"erndios tende" a desenvolver percepo
para adorar divindades co" base no respeito "/tuo a a fi" de .ue
espritos a7a" confor"e suas preces a e e" oposio a isso baseia"
a co"petio e" aspectos ps.uicos de nor"as ou leis a protegendo
"e"bros da "es"a etnia e estipulando co"o ini"iga a etnia do
outro.
125
@a atualidade1 so valiosos os conceitos de tote" e tabu para
as IIs Andir'Darau e @+a"und'Dapuera por.ue ine-iste u"
Estado indgena na A"a39nia brasileira1 sobretudo para atuar contra
sofri"entos "entais instaurados e" a"bientes urbanos. A partir
desses conceitos1 infere'se .ue as sociedades indgenas funciona"
co"o institui!es coletivas .ue se orienta" a partir iB de nor"as
regidas por con+eci"entos e "ediadas por graus de parentesco e
co"padrio e iiB da espiritualidade "anifesta e latente1 cristali3ada na
construo identitria e" funo da ancestralidade. @ote'se1 na
prtica1 e" .ue "edida pode se angular essa organi3ao1 segundo
aconteci"ento ocorrido na terra indgena.
@o Cai-o A"a3onas1 e" #0&1 durante perodo c+uvoso Ade
7aneiro a "aioB1 pa7%s e representantes co"unitrios de aldeias
locali3adas a norte da II Andir'Darau1 entretanto fora das
deli"ita!es dessa rea indgena1 dentro de u"a conflu2ncia de
leitos tributrios do rio A"a3onas1 sentira" persistente desconforto
e" certas co"unidades. 6 .ue se viu foi u"a praga de for"igas .ue
ao "es"o te"po acelerava a perda da co"ida nos esto.ues dos
aldeados1 se" per"itir avolu"ar o ali"ento guardado1 e "antin+a
caadores'coletores indgenas co" " sorte ApanemaB1 tra3endo
poucos vveres para as "alocas.
A praga teria sido fruto de disputa entre -a"s rivais da
etnia 5ater%'DaE%. 8" locali3ado e" Dau%s A"unicpio a leste de
ParintinsB e outro no Andir'Darau AII ao sul de ParintinsB. 6 "otivo
seria a acirrada cobrana de servios espirituais e ineficcia
"edicinal de alguns tipos de trabal+os espirituais e" aldeias do
Cai-o A"a3onas. 6 fato se fortaleceu por.ue lideranas dei-ara" de
oferecer apoio intelectual1 social e e"ocional a ndios "igrantes co"
sofri"ento "ental e se vira" pressionadas por co"unidades a
a"eni3ar definitiva"ente "ales psicofsicos infligidos a eles. Ao
aparecer a praga1 ela teria sido conse.u2ncia dos \p%ssi"os servios
de segurana dos pa7%s] para a aldeia.
126
A feitiaria indgena % direcionada de agente para agente.
5o"ente u" -a" te" a capacidade de acionar u" trabal+o a outro1
podendo abranger u"a pessoa1 u" grupo1 u"a aldeia ou o entorno
de u"a "icrorregio. V u"a viol2ncia coordenada de pessoa a
pessoa1 codificada1 estili3ada A:I:EI$65 <E )A5I$61 9((B. E"
variadas dinH"icas1 os 5ater%'DaE% disputa" entre si por +ege"onia
poltica e co"ando no direciona"ento socioecon9"ico dentro do
e-tenso territ;rio Andir'Darau1 e o fa3e" e" "enor n/"ero de
ve3es contra os Fi-Gar?ana de @+a"und'Dapuera1 onde e-iste
dinH"ica asse"el+ada1 sugerindo .ue a feitiaria no Cai-o A"a3onas
tende a ser "uito "ais end;gena1 do tipo guerra intestina.
5e os vi3in+os ao norte1 os Fi-Gar?ana1 no so u" proble"a
aos 5ater%'DaE%1 o reverso ta"b%" % afir"ativo. 6s estados de
tenso "ental criados pela feitiaria nas IIs desses povos so
efetivados para dentro do pr;prio u"bigo %tnico. Isso se d e"
deter"inados aspectos pelo fato dos 5ater%'DaE% possure"
condio diferenciada nas institui!es de luta poltica e centros de
for"ao indgena1 e" funo de tere" "ais te"po de lin+agens de
lderes nas pe.uenas e "%dias urbes a"a39nicas .ue os Fi-Gar?ana.
A +istoricidade possibilita aos 5ater%'DaE% o direito de
estare" u" grau aci"a dos Fi-Gar?ana na escala %tnica1 por assi"
di3er. Das1 e" a"bas as etnias1 \Z...[ o pa7% possui a capacidade de
ostenso e e-peri"enta esse universo de u" "odo .ue os co"uns
no pode" fa3er1 o .ue estabelece sua autoridade .uando o assunto
% a apar2ncia e as rela!es travadas nessa di"enso] A6LI:EI$A1
#0#1 p. 6&B. A e-peri2ncia de ser lder -a" nas aldeias do Cai-o
A"a3onas significa u" con7unto de percep!es e sentidosU significa
poder dar as "el+ores e piores notcias1 todas sadas da boca de u"a
s; pessoa1 ilu"inada por c+eiros1 sabores1 sons e lu3es pr;prios
A6LI:EI$A1 op. cit.B.
6 -a"anis"o e todos os naturalis"os e ani"is"os nela
carregados % u"a atividade cos"oprtica dos povos a"a39nicos
127
por.ue se inicia a partir da invocao do .ue no se v21 "as % sentida
visceral"enteU da.uilo .ue possui fortuitos atributos no +u"anos1
irracionais1 grandilo.uentesU do .ue divide os indgenas da sociedade
ocidental co"o u" todo A:I:EI$65 <E )A5I$61 #0#B. @o % u"a
atividade tran.uila1 cordial1 de convvio +ar"onioso1 co"o parte da
sociedade urbana a"a39nica pretende entender1 tra3endo para +o7e a
nova face do bo" selvage". V violenta tanto .uanto u"a "orte e"
co"bate1 por.ue % agoni3ante e de"orada.
+.) Pa3elan'a0 !rtica 5 margem do ocidentalismo
6 con+eci"ento ocidental sobre os saberes tradicionais
espirituais de indgenas a"a39nicos foi construdo ao longo dos
/lti"os dois s%culos a partir de discursos da Igre7a1 do Estado e da
"dia. <a "es"a for"a co"o a i"age" da A"a39nia intocada e
e-;tica1 despovoada1 foi tecida no i"aginrio a partir de orienta!es
pitorescas .ue levava" a assu"i'la co"o lugar paradig"tico1
estran+o por e-cel2ncia1 a "tica +ist;rica .ue os nativos do bio"a
desenvolvera" foi divulgada para fora das reas pri"ordiais co"
traos do e-otis"o pago da Idade D%dia e do satanis"o da atual Era
)apitalista AN6@<ID1 #00(B.
A pa7elana a en.uanto ato -a"Hnico essencial e
identificador a e o .ue dela se depreende1 a inventividade e a
identidade "etafsica1 fora" e"purrados para a "arge" da +ist;ria
oficial. @o foi recon+ecida a condio de brutalidade coloni3adora
usada contra eles e ne" a ligao intrnseca co" a nature3a1
retirando'l+es o do"nio de seu pr;prio corpo e "ente AM6$<A@1
#00*B. 6 !alleus !aleficarum
4
dos indgenas refe3 a lin+a tortuosa
7 traada na Idade D%dia. 5e a Igre7a apresentou u"a lin+a de
en-ergar as prticas espirituais dos a"erndios1 confor"e
desvirtuao de costu"es pri"itivos1 o Estado i"petrou'l+e a pec+a
14
Escrito pelos in.uisidores Feinric+ Wra"er e ba"es 5prenger1 foi consultado nos tribunais
eclesisticos dos s%culos precedentes nos processos de bru-aria A5P$E@NE$ e W$ADE$1 99B. 6 !alleus
!aleficarum descreve a bru-a coadunada co" o "al1 posto na figura do de"9nio1 e a e-ecra.
128
de ignorante1 servil e atrasado1 a.uin+oando'o co" instru"entais de
tend2ncia racista .ue cul"ina"1 +o7e1 e" estados de sofri"ento
"ental.
Dais recente"ente1 a "dia tornou o ndio passivo e e-;tico.
<eu'l+e cara e corpo pintados aleatoria"ente1 u"a pena na cabea e
o adestrou para poder v2'lo nas tardes de do"ingo na televiso.
,or"ou'se u" ser inu"ano1 ou algo .ue % .uase isso1 u" protondio1
u"a pessoa do"esticada1 u" ani"al "anso1 sado de u"a %poca
+ist;rica perdida nu" passado .ue no pertence a .ue" % do
ocidente1 fre.uenta s+opping e veste roupa de grife. Ao sere"
transfor"ados e" "etfora1 os saberes e fa3eres indgenas fora"
reposicionados e" duas esferas1 ou a do ridculo ou a do aleg;rico.
E" a"bas as situa!es1 desordens ps.uicas eclode".
6 tipo psicossocial do ndio dependente e incapa3 de
autogerir seu trabal+o1 seus a"ores e seus conflitos foi disse"inado
co"o e-presso de poder e falta de alteridade da sociedade urbana.
,oi "oldada a percepo da populao das cidades para en-ergar no
a"erndio a encarnao de u"a figura preguiosa e aptica. Por parte
dos tradicionais1 a resist2ncia ao trabal+o servil1 e" regi"e de
escravido1 e a averso ao autoritaris"o do Estado1 ao inv%s de sere"
entendidas co"o atos de resili2ncia 4 padroni3ao do "abitus co"o
conceito de e-presso da di"enso +ist;rica de vida AC68$<IE81
999B1 fora" desconsiderados1 depreciados e "enospre3ados.
Igre7a e Estado rebai-ara" valores grupais1 crenas1 atitudes
e si"bolis"os estabelecidos por tradioU de igual "odo1 afetos e
pro-i"idade senti"ental e do"inial a territ;rios ocupados fora"
fragili3ados. 6 "odelo capitalista de se relacionar co" o outro1 via
ato civili3at;rio orientado pelo ac/"ulo co"o "edida de be"'estar1
constituiu'se en.uanto perversidade aos aldeados. 6 Estado
"arginali3ou'os1 a Igre7a degenerou suas al"as e a"bos ainda +o7e
tenta" ar.uivar o .ue os povos indgenas possue" de instintivo1
rebelde e indo"vel. Aliadas a esse con7unto de opress!es1
129
aglutinador de .uadros de desorde" "ental1 so"a"'se diferentes
reivindica!es culturais no atendidas de cada etnia.
Entre os 5ater%'DaE%1 a diviso se-ual do trabal+o % u" fator
i"portante a nortear o universo dos "itos e da espiritualidade1 cu7a
preconcepo di3 respeito ao se-o "asculino e aos cls da etnia. Para
eles1 apenas "eninas .ue ainda no passara" pela "enarca e
lin+agens tribais de dentro das aldeias t2" o direito de acessar
algu"a infor"ao oral acerca da "tica da orige" da Ierra e a7udar
no "anuseio de cultivos nas reas de aldeia. Ap;s a pri"eira
"enstruao1 elas esto aptas a procriar e cuidar da casa1 e pouco
"ais .ue isso1 passando a ter deveres do"%sticos e dei-ando de
ouvir as lendas1 7unta"ente co" as \lin+agens "enores] e" ter"os
clHnicos. @atural"ente1 portanto1 a estrutura co"unitria seleciona
.ue" % iniciado por princpios no de se-is"o1 "as de definio
sociocultural.
6s Fi-Gar?ana1 sendo u" dos povos +abitantes de fronteira
interestadual a"a39nica .ue "ais vira" sua identidade espiritual ser
apagada por vi%s da sociedade envolvente A,$IWEL1 9*0U
<E$C^5FI$E1 96*1 9(4B1 sofrera" "udanas e" sua co"unalidade
e a"eni3ara" o culto aos -a"s pri"eiro por causa do cristianis"o
a de "atri3 cat;lica ou protestante a .ue no concebia o se-o e"
a"bientes coletivos de grandes "alocas1 tal co"o a etnia costu"ava
se organi3ar at% "etade do s%culo dd1 e i"pediu a continuao da
prtica1 defendida por -a"s e" funo da poliga"ia. <epois por
causa de supostas regras de segurana para aldeias1 e" parte
ventiladas pelo Estado e e" parte ta"b%" pela Igre7a1 contra o uso
de alucin;genos e" larga escala nos rituais.
A cru3ada contra os estados de transe1 co"uns e"
espiritualidades de diversas vertentes e" todo o "undo1 deu'se e"
ra3o da adorao ser especial"ente vista co"o espetculo bestial de
ode a ces ator"entadores. Essa te" sido u"a resposta costu"eira
4s prticas de "atri3es indgena e africana1 e ta"b%" co" res.ucios
130
abrandados ao +indus"o1 espiritis"o e isla"is"o. A transcend2ncia
antropoc2ntrica do cristianis"o e-ercita si"ilar configurao
perfor"tica e no sofre intolerHncia por.ue % ocidental1 % da cidade1
gente rica ta"b%" participa da "etanoia e u"a classe do"inante
lucra "uito co" isso.
Ao "arginali3ar o -a"anis"o1 a Igre7a e" geral buscou
retirar dele o aspecto doutrinrio e transcendental1 dado .ue no +
o corpo e o sangue de u" )risto crucificado1 no e-iste a si"bologia
do po e do vin+o e ne" "es"o u" "anuscrito tot2"ico Aa bbliaB
.ue une e orienta ritos .ue u" cristo deve seguir para "anter a f%.
Ao estar fundida 4 terra e no apresentar u"a /nica divindade a
seguir1 apontada por u" "essias "ilagroso e onisciente1 o
-a"anis"o entra nos .uadros da +eresia per si1 dialogando co"
diabos canibais predadores de corpos e c%rebros indgenas1 co"o se
nota nas cita!es seguintes.
Al%" das persegui!es .ue sofre por parte do esprito "aligno e do
seu "odo err9neo de interpretar os son+os1 este povo to
distanciado da verdade procede de "odo to irracional .ue c+ega a
ponto de adorar ao diabo1 atrav%s de seus "inistros c+a"ados pa7%s
Z...[ Estes pa7%s ou carabas so pessoas de " vida .ue se dedica" a
servir ao diabo AIFE:EI1 9(01 p. (B.
6s selvagens ad"ite" certos falsos profetas c+a"ados carabas .ue
anda" de aldeia e" aldeia co"o os tiradores de ladain+as e fa3e"
crer no so"ente .ue se co"unica" co" os espritos ALV$^1 9(#1 p.
6#B.
Pre3a"'se de "uito falar co" o de"9nio e te" por "ui certo o .ue
l+e di3= entre si t2" "uitos feiticeiros a .ue c+a"a" Pails1 .ue l+es
serve" de fsicos e" suas enfer"idades1 .ue cura" delas bebendo
tabaco e c+upando a enfer"idade. Eles fa3e" u"as casas "ui
pe.uenas1 a .ue c+a"a" Iocaias1 donde se recol+e" s;s1 fa3e"
suas ceri"9nias1 e di3e" .ue fala" co" o burupari1 .ue % o diabo1 e
.ue l+es di3 .ue faa" tal e tal coisa1 o .ue guarda" inviolavel"ente
AFE$IA$IE1 s.d.1 p. #*'6B.
6 -a"anis"o foi posicionado 4 "arge" do saber ocidental
produ3ido nos ca"pos da religio1 da poltica e da econo"ia
131
a"ericana e europeia por.ue o ocidente te" pouca capacidade de se
reinventar e" ci"a das coisas .ue no vive. Para o "undo urbano1 o
-a" guarda na al"a u" sofri"ento "ental inconteste. Ele1 o
irracional1 o possudo1 encarnaria a figura da fonte pri"ordial .ue
ali"enta a fragilidade ps.uica dos a"erndios. A ideia ocidental %
.ue os lderes espirituais indgenas estaria" sofrendo da febre
"oderna da desregulao ps.uica1 "as a todo custo poderia"
resistir se assi" .uisesse". Das no tende a ser to si"ples assi"
essa interpretao.
6 siste"a a"a39nico de viver cont%" tradicionalis"o1
conflitos %tnicos1 "arca!es territoriais1 "ulticulturalis"o1 caa e
coleta co"o siste"a de "anuteno. A introduo da necessidade de
religi!es dog"ticas % algo recente1 surgido do cru3a"ento entre \o
tradicional] e \o "oderno] AWELL^1 #00*B. 8" cru3a"ento1 no "ais
das ve3es1 produtor de u" tipo de solido .ue no % fsica e para a
.ual sutile3as far"acol;gicas tece" ca"in+os1 por%" no trata" da
agonia. @o se finda o dog"atis"o espiritual co"o .ue" d u"
re"%dio a u"a doena1 por.ue fa3 parte de u"a perda de cultura1
dado .ue o -a"anis"o agrega ciclos de "orte1 de luto1 de doena e
de sanidade. @o % algo si"ples"ente por "eio do .ual se pede
salvao. Alis1 salvao da al"a p;s'vida % algo de pe.uena
i"portHncia e" trabal+os -a"Hnicos. 5e eles so instru"entos dos
deuses1 poli"orfos1 corporificados e" "eta'+u"anos1 no se
preocupa"1 pois1 co" coisas "enores co"o a salvao. Pretende" a
vida plena e incorpora" transcend2ncias por isso.
A plenitude dos iniciados difere1 e" alto grau1 da .ue o
neoliberalis"o vende1 da .ue o "ercado do capital al"e7a. @essas1
Estado e "ercado se unira" contra nature3a e cultura e fora"
privati3adas a celebrao da "orte e dos "ortos1 tornando'as tabus
para sere" tratadas co" dignidade entre as sociedades urbanas.
Al%" disso1 as cidades adocicara" a ideia de 7uventude1 de c+egar
aos 60 anos co" pele1 p2nis1 ndegas e peitos ri7os. Iudo fa3 parte
132
de u" con7unto de +igieni3ao cerebral. 5ofrer % para os de "enor
esp%cie. 6 -a"anis"o1 e" sua verdadeira pro7eo libertadora1 alivia
dores da "ente e atenua a solido da dis7uno causada pelo
ocidentalis"o e pela "igrao1 provocativa de u"a descone-o
inconsciente.
A constituio da "ente de u" -a" no % cartesiana1 e"
.ue se separa" as no!es de corpo e al"a1 assi"ilando'as co"o
entidades distintas. 6 cristianis"o1 desde as origens e no plano
filos;fico a partir de <escartes1 inspirou a ideologia das sociedades
europeias e a"ericanas1 florescendo a ideia de .ue o corpo ar"a3ena
o "al das coisas e a al"a % o elo co" divindades santificadas e )risto
e" grau "aior. 6 pensa"ento te;rico no indgena1 racionalista1
incluindo'se as ci2ncias +u"anas e o saber social das classes
do"inantes1 ca"in+ou no sentido de de"oni3ar o -a"anis"o1
atribuindo'l+e falsos recal.ues1 os .uais se apoiava" na pretensa
falta das caractersticas de infalibilidade encontradas
intrinseca"ente entre lderes cristos ADA8V51 #00&B.
Estes Z-a"s[ so personagens de .ue se utili3a o diabo para "anter
viva a superstio dos ndiosU so "uito esti"ados1 entretanto1 por
esses brbaros .ue l+es do o no"e de pa7%1 curandeiro Z>[
Predi3e" a fertilidade da terra1 as secas e as c+uvas e o "ais Z...[
Al%" disso1 fa3e" crer ao povo .ue l+es basta soprar a parte doente
para cur'la A<mACCE:ILLE1 9(*1 p. #*&B.
@o + entre este gentio Zo ndio[ "%dicos assinalados seno os seus
feiticeiros1 os .uais "ora" e" casas apartadas Z...[ ne" eles cura"
os enfer"os seno co" enganos1 c+upando'l+es na parte .ue l+es
d;i e1 tirando da boca u" espin+o ou prego vel+o .ue 7 nela
levava"1 l+es "ostra"1 di3endo .ue a.uilo l+es fa3ia o "al e .ue 7
fica" sos1 ficando eles to doentes co"o de antes A5AL:A<6$
A,$EIB1 901 p. 6B.
Ie" por alguns ndios1 aos .uais "uito respeita"1 no por.ue os
venere" por sacerdotes1 e "uito "enos por deusesU "as por.ue
cuida"1 .ue eles t2" algu" superior poder para os castigar e
"aleficiar1 co"o entre n;s os feiticeirosU e os diferencia" co" o
no"e de pa7%s1 .ue e" rigor significa "%dico1 ou "e3in+eiro Z>[
"as na verdade so s; uns e"busteiros A<A@IEL1 9(61 p. #40B.
133
5er -a" e praticar o -a"anis"o no % o "es"o .ue estar
e" u" cargo ou e-ercer u"a funo burocrtica entre os indgenas1
co"o u" citadino desavisado poderia co"parar fa3endo analogia a
e"pregos os .uais con+ece e" seu "eio. V u" estado de
pertenci"ento dentro a u"a +ierar.uia de saberes sociais e
cos"ol;gicos1 a7untados co" +abilidades alcanadas por "eio de
treina"ento siste"tico e rigoroso. 5er -a" % passar por for"ao
.ue inclui \o controle do dese7o se-ual1 do seu apetite1 e-ige a
obedi2ncia de prescri!es ali"entares1 o cuidado co" o preparo do
ali"ento e ainda "o"entos de isola"ento social1 e-cluso das
atividades de caa1 pesca e de"ais afa3eres cotidianos] Aver=
CA$$EI61 #0&B.
Ao nascer1 u"a criana era sub"etida 4s a!es do #umu de seu
grupo patrilinear1 .ue l+e concedia u" no"e capa3 de conferir a
essa criana proteo. Isto % c+a"ado de "eri$por Ano"e da pessoaB.
<urante toda a fase de cresci"ento1 a criana era "antida sob dieta
ali"entar1 sub"etida a sess!es de li"pe3a esto"acal Av9"itos
dirios1 indu3idos por bebidas especiaisB1 ban+os "atinais1 ingesto
de su"o de pi"enta pelo nari31 etc. )ada "o"ento do
desenvolvi"ento da criana1 se7a fsico1 ps.uico1 intelectual1 "oral
ou social1 era aco"pan+ado1 co" especial ateno1 por u"
especialista. A insero na vida adulta era1 inicial"ente1 "arcada
pela reafir"ao do "eri$por1 isto %1 a recolocao do no"e da
pessoa na estrutura sociocos"ol;gica1 per"itindo'l+e1 a partir da1
sua participao na festa co" o instru"ento 7urupari e a ingesto de
#a"pi1 u"a bebida especial feita 4 base de cip; consu"ida durante a
festa de dabucuri para conectar no do"nio de %ai'ma"s para
ad.uirir os ba"sesse. <epois de passado por essa insero1 o 7ove"
encontrava'se1 ento1 apto 4 for"ao nu"a das tr2s especialidades
Acf. CA$$EI61 #0&B.
Especial"ente no noroeste a"a39nico1 na regio do Alto $io
@egro1 con+ecida co"o )abea do )ac+orro1 "issionrios cristos
trabal+ara" co" notabilidade para a e-tino da ritualstica de
for"ao de -a"s Ados tipos yai, #umu e bayaB. ,ora" "ais de ce"
anos de opresso e parcela dessa atrocidade s; veio a ser a"eni3ada
pouco te"po atrs1 se" ter +avido reto"ada +ist;rica para reco"por
134
o saber frag"entado. 6 poder do ocidente e das "iss!es originrias
do cristianis"o estabelecera" re3as e ritos .ue des"istificara" na
base da fora o .ue foi construdo e" s%culos de con+eci"entos
tradicionais na regio.
6 "ist%rio do siste"a de co"unicao e-tra'+u"ano e o
pr;prio "odelo de cura dos yai1 #umu e baya pode" estar fadados a
desaparecer na )abea do )ac+orro1 onde se concentra grande parte
da populao indgena da A"a39nia brasileira. E no % de se
estran+ar a possibilidade do fatdico aconteci"ento. 5e" +aver1 +o7e1
u" trabal+o de continuidade para a for"ao de novos lderes
espirituais1 % difcil afir"ar se + algu"a c+ance desse con+eci"ento
ser "antido entre a etnia IuGano1 .ue possui verdadeira
co"ple-idade e" sua cos"ologia1 apesar de ter enfrentado anos de
declnio por sofri"ento "ental.
Entre 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1 recente"ente1 v2" sendo
fortalecidas institui!es representativas para .ue +a7a "anuteno
de u" per"anente estado de alerta e fo"ento a prticas espirituais
tradicionais1 fa3endo co" .ue direitos efetivos de credo desses
povos no se7a" direitos retal+ados e rasgados1 supri"idos da
)onstituio. 6 cresci"ento "aterial e o decai"ento +u"ano
di"inura" a .ualidade de vida dos indgenas "igrantes e "es"o
dos aldeados e por isso e-iste" de"andas a sere" con.uistadas no
ca"po da espiritualidade1 co"o o direito 4 incorporao1 ao 2-tase1
ao transe e sobretudo 4s possess!es nos rituais -a"Hnicos.
A "es"a possesso por "eio da .ual -a"s fa3e"
cone-!es co" o sobrenatural1 vista pelo ocidente co"o e-peri2ncia
"aligna1 % fen9"eno institudo na tradio crist desde os pri"eiros
te"pos de louvores do credo1 re"etendo a .uesto aos pri";rdios
7udaicos. 6s estados "entais de arrebata"ento1 enlevo1 aflio1
norteados pela alterao da consci2ncia e resultado de influ2ncias
e-teriores .ue leva" 4 +ipnose ou intruso de esprito era" atos
co"uns na religio crist antes da sacrali3ao institucional das
135
preces. 5itua"'se no originrio culto aos santos1 "as fora" sendo
obliterados na "es"a proporo e" .ue reinterpreta!es do @ovo
Iesta"ento era" reeditadas pela Igre7a )rist.
6 significado negativo e"prestado 4 possesso por esprito %
aparente na Cblia. Ioda ve3 .ue ela % "encionada1 no @ovo
Iesta"ento1 invariavel"ente refere'se a "aus espritos1
particular"ente ao diabo. A "aneira ade.uada de lidar co" tais
espritos % e-puls'los. Tuando surge u" bo" esprito Ao Esprito
5antoB1 a Cblia usa u" vocabulrio be" diferente1 para enfati3ar a
nature3a positiva da crena e" tal possesso. Por e-e"plo1 no
Pentecostes1 as pessoas esto \c+eias] do Esprito 5anto e \fala" e"
lnguas]1 en.uanto no caso de u" esprito \"au] ou \i"puro] usa'se
o ter"o \possesso]1 e as "anifesta!es do esprito so vistas co"o
sinais de seu co"porta"ento inade.uado A...B. 6s cristos no
ocidente usual"ente se refere" 4 presena do Esprito 5anto nu"a
pessoa e" ter"os de u" \2-tase] religioso1 ao inv%s de u"a
\possesso]1 a .ual % pensada co" u"a conotao negativa. Esta
associao negativa co" a presena de espritos no % e-clusiva da
)ristandade1 e pode ser observada e" outras religi!es de nature3a
dualista. Elas fa3e" u"a distino absoluta entre be" e "al e1 co"o
resultado1 entre possesso por u" esprito .ue % absoluta"ente bo"
e por outro .ue % absoluta"ente "au. Aos ol+os dos crentes1 a
possesso por u" % u"a e-peri2ncia co"pleta"ente diferente da
possesso por outro1 no +avendo nada e" co"u" entre esses
espritos AIEE$ FAA$1 9991 p. ('0 apud DA8V5B.
Ao discri"inar a pa7elana co"o nefasta 4 sanidade "ental1
atribuindo'l+e caracterstica de pro7etora potencial de dist/rbios
ps.uicos1 o ocidente forou o sub7ugo do con+eci"ento tradicional
indgena no apenas ao saber religioso europeu1 "as ao saber
t%cnico'cientfico .ue a sociedade "oderna legou ao "undo. 6
ocidente desconsiderou .ue o -a"anis"o e-cede ao sagrado1 % capa3
de gerar "udanas polticas e possui altssi"a capacidade de
reconstruir os pr;prios saberes AC6IELF6 e )65IA1 #006B.
A desconsiderao fortificou a i"age" dos -a"s co"o
selvagens canibais1 co"edores de cabeas e estripadores de corpos.
Ela +o7e est no inconsciente coletivo das cidades. Lderes espirituais
so entendidos co"o figuras e" declnio1 co" pensa"ento atrasado1
136
torpe e vil. )ontra eles1 surge" a"eaas de te"pos e" te"pos. A
"dia se encarrega de satani3'los e fortalecer o erro coletivo de
deno"inar a eles de bru-os silvcolas .ue vive" no s%culo ddI se"
noo da "odernidade1 co"o 7 notava )lastres A9(0B e" suas
e-pedi!es pela A"a39nia.
6 i"enso prestgio desfrutado pelos -a"s +avia i"pressionado os
pri"eiros via7antes e todos fora" fascinados por tais personagens1
.ue suscitara" senti"entos be" diversos1 "uitas ve3es a"bguos1
"as no os dei-ara" indiferentes. <onde1 se" d/vida1 as e-celentes
descri!es .ue eles nos dei-ara". Tuanto aos "issionrios1 era" os
"enos capa3es de se desinteressar 7 .ue1 confessara"1 foi nos
-a"s .ue encontrara" os "ais s%rios obstculos 4 cristiani3ao
A)LA5I$E51 9(01 p. &*B.
6s fatores de resili2ncia dos indgenas gerara" opini!es
antag9nicas e natural"ente insegurana entre correntes veiculadoras
do pensa"ento coloni3ador1 por se saber .ue a cristiani3ao no
seria feita na A"a39nia se" o uso de ferro e fogo. )o"o no foi.
Entretanto1 o -a"anis"o sobrevive e" focos de resist2ncia e por
causa de u" naco de tolerHncia .ue parte da sociedade urbana foi
forada a desenvolver acerca das prticas espirituais ap;s anos de
conflito b%lico1 "es"o .ue a "aior parte da populao citadina no
indgena e outra grande parcela de rurais e caboclos "anten+a"
incorporadas vis!es diab;licas para deno"in'las e traos do
paganis"o co" os .uais descrev2'las. ,ato % .ue o -a"anis"o
a"eni3a sofri"entos "entais.
A e-tre"ada e precoce agressividade dos atores coloniais1
notada"ente a dos "issionrios1 e" relao aos pa7%s1 e-pressada
nos registros1 for"ula a certe3a de .ue1 desde os pri"eiros contatos
entre o ndio e o europeu1 os pa7%s percebera" os riscos 4s pr;prias
lideranas e i"pusera" dificuldades ao avano colonial. A resposta
do ele"ento coloni3ador a esses e"pecil+os pode ser entendida na
fir"e deter"inao de destruir fsica e "oral"ente o pa7% AC6IELF6
e )65IA1 #0061 p. 9&#B.
137
Levando e" considerao o nvel de saber cientfico e
filos;fico atingido pela +u"anidade1 o con+eci"ento sobre o
passado "tico indgena deveria a7udar a sociedade .ue "ora e"
localidades urbanas a pu-ar os freios de e"erg2ncia para novas
catstrofes1 para usar u"a e-presso cara a calter Cen7a"in. 5; .ue
essa "es"a +u"anidade1 co" poder de "odificar para "el+or a vida
e ta"b%" de e-ter"in'la1 pouco te" i"posto a si a tarefa de
reconstruir o edifcio da alteridade1 co"o tin+a inteno Eric
FobsbaEn a o .ue % u" i"enso proble"a aos povos a"a39nicos1
pois a percepo sobre o -a"anis"o entre a sociedade urbana foi
"oldada na intolerHncia da viso do"inante ocidental. E ainda vigora
e" e-tensiva dose.
<e igual "odo co"o a ci2ncia possui legiti"idade de
sub"eter de"ais saberes ao seu crivo1 interessa ta"b%" estabelecer
li"ites ao se reposicionar a "edicina tradicional indgena de seus
conte-tos locais de interao e encai-'la e" outros a"bientes1
dentro de abordagens se" a notabilidade do espao co"u" e da
+ist;ria ANI<<E@51 99B. Ianto por.ue \as prticas de cura
responde" a u"a l;gica interna de cada co"unidade indgena e so
produto de sua relao particular co" o "undo espiritual e os seres
do a"biente e" .ue vive" Z...[ 5o recursos de sa/de de eficcia
e"prica e si"b;lica AC$A5IL1 #00#1 p. 6'(B.
A nature3a1 a u" s; ter"o1 % coe-tensiva ao pensa"ento
si"b;lico indgena por.ue tende a se estabelecer co"o sustentculo
desse pensa"ento. A nature3a no causa o si"bolis"o ou % u"a
conse.u2ncia dele A:I:EI$65 <E )A5I$61 #00#B. A"bos for"a"
u"a "es"a ".uina de sentidos1 ungida por ligao de i"pulsos
.ue "edeia" as ordens. V u" trH"ite por onde a cos"ologia das
popula!es a"erndias do Cai-o A"a3onas perpassa de "aneira a
configurar a relao sensorial e e-trassensorial co" a A"a39nia
contada por narrativas co"binadas1 orali3adas por u"a l;gica de
cone-o entre +u"anos e no +u"anos A)A$@EI$6 <A )8@FA1
138
9001 990B.
@o conte-to da espiritualidade indgena1 cu7a proposta %1 e"
su"a1 entender a vida co"o u"a viage" pacfica1 f%rtil e a"orosa1 %
e"ergente 4s popula!es das cidades assu"ire" .ue as vertentes do
con+eci"ento so real"ente in/"eras e deve" ser praticadas
confor"e crenas e ideologias +u"anas. 6 a"paro a esse saber1
constitudo de son+os e vis!es1 % u"a condio da pr;pria
"odernidade1 onde a tolerHncia 4 diversidade tende a instituir u"a
/nica verdade= .ue a "edicina tradicional e ocidental pode" fal+ar1
7 .ue indubitavel"ente todos n;s va"os "orrer u" dia.
139
+. Indgenas "ue conseguem
e!istir dentro da pr,pria aus-ncia
Ioda a nature3a est vel+a
e cansada de viver. Z>[ A
Ierra i"plora= \7 devorei
"uitos cadveres1 estou
farta e e-aurida. Pai1 fa3
isso acabarf]
A@ID8E@<Ab81 94B.
-." 6o ti!o de !lenitude 2ue se $ala
Allen Ninsberg1 e" \6 8ivo]1 escreveu .ue tin+a visto
in/"eras al"as de sua gerao destrudas pela loucura1 +ist%ricas e
nuas1 procurando +erona para to"ar no caf% da "an+. <a "es"a
for"a1 nas observa!es de ca"po para este estudo viu'se a .ueda
+u"ana tradu3ida nas ruas de Parintins1 @+a"und e Carreirin+a1
territ;rios de e-tre"a1 na divisa a"a3onense co" o Par. 6 .ue levou
a crer .ue ang/stias oriundas de doenas ps.uicas no parece" ser
s; pris!es construdas pela a"argura de re"%dios "inistrados1 "as
e" deter"inado grau por e-terioridades cu7a "igrao aldeia'cidade
te" forado na fronteira1 co"o se relata a seguir.
E" de3e"bro de #0001 nu"a "an+ de sbado1 co"pareceu
4 )A5AI de Parintins u"a "ul+er indgena1 co" "ais de 40 anos na
%poca1 da etnia Fi-Gar?ana. @a.uele "2s1 co"pletava"'se # anos
desde a pri"eira crise de depresso profunda e tre"ores noturnos
aco"pan+ados de alucina!es de perseguio por ona pintada e
"apinguari A"acaco gigante da "itologia a"a39nicaB. Aco"pan+ada
pelo "arido1 u" tanto "ais vel+o e ta"b%" indgena da II
@+a"und'Dapuera1 e "ais u" int%rprete pouco co"unicativo
por.ue s; co"preendia u" con7unto redu3ido de palavras e"
140
portugu2s1 a paciente foi diagnosticada co" dist/rbio afetivo bipolar
e dist/rbio es.ui3oafetivo do tipo "anaco.
)o"unicando'se na lngua "aterna dos Fi-Gar?ana1
pertencente 4 fa"lia lingustica Warib1 ela foi tra3ida para
atendi"ento por.ue estava sofrendo de u" co"porta"ento bi3arro1
co" vis!es de ani"ais selvagens1 e por isso no dor"ia1 c+orava se"
"otivo aparente e costu"ava a vagar co"pleta"ente nua e se
insinuando a +o"ens da aldeia e co"endo coisas co"o barro1 terra
ou pedra. A "ul+er no conseguia fa3er o trato do"%stico na casa
onde "orava por.ue no se concentrava e" tarefas si"ples e vivia
es.uecida das "e";rias de 7ove" e fraca do corpo.
Para convencer ao co"pan+eiro da paciente indgena a
"inistrar a ela doses dirias de Ltio'&00
*
1 o tradutor confir"ou1
segundo orientao "%dica1 .ue ela poderia trabal+ar e" afa3eres
do"%sticos leves1 a7udando no dia a dia da "orada co"unitria1 e
assi" todos na aldeia conseguiria" dor"ir "ais e "el+or a partir da
"edicao1 7 .ue a ins9nia da "ul+er i"possibilitava a .uietude do
a"biente1 co" c+oros e gritos prolongados. 6 trata"ento foi fi-ado
na "es"a proporo dos /lti"os anos1 desde .uando co"eara" as
crises. 6 .ue "udava era a incluso de "ais dois re"%dios1 +aldol e
neo3ine.
A indgena1 tpica "igrante dos te"pos atuais1 desenvolveu
pre7u3o da "e";ria para eventos recentes1 distor!es funda"entais
do pensa"ento e da percepo1 be" co"o afetos inapropriados e
e"botados no cotidiano1 o .ue gerava co"pro"eti"ento grave do
7u3o crtico da realidade. E" su"a1 o e-e"plo1 coletado a partir de
registros p/blicos do siste"a de sa/de de Parintins1 indica descrio
do ser +u"ano indgena e" estado de desorde" de 7ulga"ento via
platafor"a de classificao e"basada no Danual <iagn;stico e
15
V i"portante destacar .ue o Ltio'&00 se estabeleceu co"o estrat%gia far"acol;gica valiosa para a
preveno de suicdio e" pacientes co" transtornos de personalidade ou afetivo desde .ue avalia!es
de"onstrara" reduo dra"tica do risco de suicdio co" o uso de Ltio'&00 e" pacientes bipolares
A)IP$IA@I et al.1 #00*B.
141
Estatstico de Iranstornos Dentais'I:. 6 .ue %1 obvia"ente1 be"
diferente da construo da pessoa indgena apoiada e" evid2ncias 7
estabelecidas via estudos etnol;gicos A)A$@EI$6 <A )8@FA1 9(0U
:I:EI$65 <E )A5I$61 906U N6c1 99U :ILAjA1 99#U N6@jAL:E51
#00U LIDA1 #00*B ou psicossociais co" vi%s cultural AE$IFAL1 #00U
NA$@EL61 #00&bU LA@N<6@ e NA$@EL61 #004U N8IDA$RE51 #0U
NA$@EL61 #0B.
6 sucedido "ostra .ue a construo da plenitude dos
su7eitos %tnicos1 no sentido do be"'estar fsico e "ental1 % algo
co"ple-o. 6 .ue foi especificado % sntese da situao de leni2ncia
no .uadro de a!es interdisciplinares .ue e-pli.ue" a pessoa
indgena e apresente" interpreta!es para o estabeleci"ento cr9nico
de transtornos "entais entre 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana do Cai-o
A"a3onas. @o trata"ento1 figurou a "anuteno da ateno clnica
dentro de u"a viv2ncia adotada co"o padro de sociedade para
aldeias1 a .ual fa3 co" .ue os sentidos de "undo se7a" construdos
e" "oldes urbanos1 inseguros e carentes. Aos aco"etidos por
sofri"entos "entais1 a e-ist2ncia passa a ser u"a aventura insalubre
da conte"poraneidade1 perple-a de inco"preens!es e" u" cenrio
de perda1 dor e infelicidade.
Esse cenrio1 e" parte1 adv%" da noo ocidental de se estar
no "undo1 de ser reali3ado por u" pri"ado de ob7etos e dos outros1
e institui egos"o defensivo1 passivo1 e" indgenas e" situao
ansi;gena ou depressiva. A e-austo afetiva no te" paralelo na
sabedoria ancestral e no pensa"ento "tico1 os .uais se
constitura"1 desde se"pre1 e" u"a disciplina dos pra3eres do
corpo e da "ente para os a"erndios1 e conse.uente"ente algo bo"
para eles. Por%"1 nas /lti"as duas d%cadas e "eia1 desde .ue o
ordena"ento espacial das cidades "%dias a"a39nicas teve "udana
radical1 ruiu a ideia de usar a liberdade para a construo de u"a
identidade plena.
Entre 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1 essa sensao no tende a
142
se assi"ilar 4 banalidade dos estados de euforia e riso escancarado1
pr;prios 4s sociedades urbanas. Para os tradicionais1 a condio de
indianidade % enig"tica por.ue +ar"oni3a e-ist2ncias e" particular
e isso te" influ2ncia coletiva no be"'estar. Fo7e1 entretanto1 dentro
das aus2ncias "entais1 patol;gicas ou no1 o .ue vigora" so
frustra!es e" geral. F a supervalori3ao do "odelo de felicidade
construdo pelo ocidente e desenrai3ado na A"a39nia indgena. 5e1
no passado1 viver e" plenitude era focar e" con+eci"entos e
tradi!esU na atualidade1 vida plena % vida distrada1 fuga3 e se"
significado.
Essa t9nica da distrao acarretou e" "odifica!es ao
princpio da felicidade +u"ana dos 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana. E
ta"b%" o trata"ento pela via sint%tica de transtornos "entais
registrados e" tradicionais do Cai-o A"a3onas concorreu para o
.uadro. <eu'se u" ato diferenciador dentro da pr;pria diferena 7
e-istente entre indgenas e no indgenas. Esse diferenciador foi
construdo no inconsciente e apresentado por "eio de
co"porta"entos co"partil+ados1 costu"es co"uns e +bitos
vividos1 for"ados por angulao da "igrao aldeia'cidade. ,ora"
fo"entadas e-peri"enta!es f/teis tra3idas da sociedade urbana .ue
desar"ara" tradicionalis"os e i"pelira" 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana
nu" universo de incerte3as.
8"a incerte3a pri"ordial1 por assi" di3er1 deu'se no
conte-to da concepo sobre "e";ria nas co"unidades. @a
sociedade ocidental1 % corrente re"eter'se 4 "e";ria co"o sendo
arcabouo co"u" de le"branas ar.uivadas e" registros orais ou
docu"entais1 podendo ser acessada na "edida e" .ue se apresenta
"ais ou "enos fresca para o coletivo. Entre aldeados e "es"o ndios
urbanos1 a busca por u"a i"aginao co"partil+ada no est s; no
plano das a!es das pessoas1 dando'se e" interse!es co" ani"ais e
divindades "itol;gicas1 .ue se co"unica" a partir de aviva"entos
e" rituais -a"Hnicos1 propiciando plenitude por u" con7unto de
143
si"biose da nature3a co" a cultura1 a partir de prepara!es por
etapas e ritos de iniciao A<E5)6LA1 990B.
5e a +u"anidade indgena repousa na cone-o co" o no
+u"ano1 para a sociedade urbana tende a ocorrer o contrrio1 e"
ter"os de entendi"ento1 pois se aposta no favoreci"ento a partir de
u"a racionalidade estruturante. A noo de +u"anidade entre ndios
da A"a39nia te" repercusso e" trabal+os etnol;gicos de Albert
A90*B1 :iveiros de )astro A99&B1 Well? A#001 #00*B1 Albert e
WopenaEa ^ano"a"i A#00&B1 WopenaEa ^ano"a"i e Albert A#00B e
:ilaa A#0B1 entre de"ais. @otada"ente1 na psicologia
sociocultural1 5ou3a A#00#1 #00&B1 5antos e )oi"bra br. A#00&B1 <ie+l e
$ec+ A#004B1 Carros A#004B e Pussetti A#009B1 al%" de outros1 aborda"
a construo da plenitude da pessoa indgena da A"a39nia brasileira
a partir de altera!es no a"biente e prticas conflitantes co" a
sociedade envolvente.
V oportuno sublin+ar .ue1 nas duas /lti"as d%cadas e "eia1 a
ressignificao de saberes cos"ol;gicos para a vida cotidiana
ta"b%" te" enfra.uecido a interao si"b;lica entre a"erndios de
Andir'Darau e @+a"und'Dapuera. Iniciou'se nessa %poca a
acelerao dos processos de frag"entao psicossocial entre
tradicionais do Cai-o A"a3onas1 igual"ente .uando o ,estival
,olcl;rico de Parintins1 evento folG"iditico .ue "istura o folclore
popular 4 c2nica teatral1 co" trans"isso ao vivo e" rede nacional
de tv1 to"ou grandes propor!es e" idos de 99#'99&'994. A festa
levou 4 reduo do senso ceri"onial i"plicado e" saberes e fa3eres
de a"erndios1 se7a" aldeados ou "igrantes AL6PEM1 #006B1 varrendo
para debai-o do tapete boa parte do .ue era pleno na for"ao da
indianidade.
6 ,estival ,olcl;rico de Parintins passou a no ser
organi3ado para oferecer 4s popula!es do Cai-o A"a3onas
condi!es de fa3er cultura e arte1 "ostrando'se por "eio de u"a
in7uno %tnica. A preparao para a celebrao dos bois tendeu a
144
acontecer de for"a a co"erciali3ar u"a cultura inventada pelos
cHnones da urbanidade e produ3ida co"o sendo suposta"ente
pr;pria dos a"a39nidas. 6s indgenas e tudo o .ue deles se utili3a e
abusa1 dentro do H"bito da espetaculari3ao da festa1 passara" a
ser apresentados a partir do ca"po "i"%tico e ob7etal do festival1
co"o "eros coad7uvantes .uando "uito1 para reforar a ideia de
diversidade de a.urio.
A alegoria da diversidade de a.urio sugere o e-erccio de
aceitao do diverso e" plenitude desde .ue ele no oferea riscos 4
cultura do"inante ocidental1 "antendo'se e" u"a baia distante e
afastada1 e" u" territ;rio separado1 do .ual no possa sair e influir
da vida das pessoas civili3adas. V u"a diversidade construda na
deli"itao de u"a 3ona de conviv2ncia para o .ue % diferente1 tal
.ual funciona e" u" a.urio1 onde se pode" ver os pei-es por
variados Hngulos1 observar suas cores1 seu tra7eto de nado1 ad"ir'
los1 fotograf'los e at% "es"o devor'los se for o caso. Iudo se pode
fa3er desde .ue a +orda de pei-es silvcolas no interfira no pro7eto
bran.ueador e salvacionista de predao cultural.
6 indgena1 no Cai-o A"a3onas1 e" ra3o desse "odelo de
tolerHncia 4 diversidade1 passou a ser \u" estran+o .ue fa3 festa
boa]. Ao te"po e" .ue cultura tradicional e %tnica passou a
significar so"ente \brincadeira de boi'bu"b]1 e" u" claro estado
de desreali3ao e falta de plenitude1 o e-erccio de se .uestionar
sobre o papel dos a"erndios aldeados e dos "igrantes indgenas nas
sedes "unicipais1 be" co"o os proble"as afins 4 relao aldeia'
cidade por conta do despreparo estrutural e cultural para lidar co"
popula!es %tnicas1 tornou'se refle-o se" i"portHncia.
@o conte-to do be"'estar psicossocial e da plenitude
+u"ana1 evidente .ue a rede de trHnsito e circulao de su7eitos no
e-plica na totalidade e ne" se conseguiria descrever a co"ple-idade
das .uest!es so"ente a partir de i"plica!es referentes 4 festa do
boi'bu"b de Parintins1 "as este % u" co"ponente e" anlise
145
por.ue influencia e" decis!es polticas nas IIs Andir'Darau e
@+a"und'Dapuera. <e "odo correlato1 o circuito aldeia'cidade no
se e-pri"e1 so3in+o1 en.uanto gerador de desordens ps.uicas ou
desreali3a!es1 tendo e" vista .ue elas so rea!es intervenientes a
efeitos do contato inter%tnico1 ou se7a1 esses transtornos tende" a
ser tentativas "al sucedidas de respostas a tens!es causadas pela
dinH"ica da "igrao.
-.% 6escendentes da litiotera!ia
6 segundo fil+o de Albert Einstein co" Dileva Daric1 Eduard1
nasceu e" 90 e co" "enos de 0 anos 7 tin+a lido "uito do .ue
,reud +avia disposto ao p/blico. A "eta era ser psicanalista de
sucesso tanto .uanto o pai era fsico reno"ado. Einstein o
incentivava1 "andando'l+e escritos sobre a teoria do psicanalista
vienense. Poucos "eses ap;s fa3er ## anos1 Eduard conseguiu entrar
na fa"osa clnica de Muri.ue onde bung foi assistente de Cleuler.
Entretanto1 o acesso se deu por conta de u"a es.ui3ofrenia aguda do
7ove". Ele c+egou doente e ali ficou por "ais de 40 anos. 6 fil+o de
Einstein "orreu de"ente1 co"o interno da clnica1 no ano de 96*.
Antes da "orte1 o fsico declarou ao pr;prio ,reud1 e" carta1 nunca
ter co"preendido a teoria freudiana da represso.
A inco"preenso de u" pai acerca da loucura do fil+o1 se7a
e" +ist;rias fa"osas co"o a do 7ove" Eduard ou e" casos pouco
con+ecidos1 "as no "enos dra"ticos entre tradicionais do Cai-o
A"a3onas1 leva a"i/de a e-tre"os. @a sociedade urbana das cidades
"%dias a"a39nicas e "es"o e" reas centrais de terras indgenas
da regio1 a populari3ao do ltio'&001 da litioterapia e de re"%dios
usuais para transtornos "entais figura entre tradicionais co"o
conversa natural. 6 proble"a se funda no fato de e-istir u"a gerao
de indgenas co" idade de & a &# anos fa3endo uso de
"edica"entos antes no "inistrados a essas popula!es1 o .ue
tende a ser potencial"ente perigoso no conte-to da depend2ncia a
146
fr"acos.
E" reas tradicionais de indgenas 5ater%'DaE% e
Fi-Gar?ana1 abrangendo "unicpios de Carreirin+a AAraticu"1
8"irituba1 Wuruatuba e :ila @ova IB1 Dau%s A@ova Esperana1 :ila
@ova II1 5anta Daria e @ova AldeiaB1 @+a"und A$io3in+o e WassaEB
e Parintins A5o ,ranciscoB1 e-iste u" total de &.0# ndios
declarados1 contando'se as 0 fa"lias .ue "ora" na sede de
Parintins e dois teros desse "ontante nas sedes de Carreirin+a e
Fu"ait. Esse volu"e de pessoas % atendido por e.uipes "%dicas1
sendo 00 casos registrados de indgenas1 at% o segundo tri"estre de
#0&1 .ue 7 apresentara" algu" epis;dio de dist/rbio ps.uico leve1
"oderado ou agudo A,8@A5A1 #0&B. @o .uantitativo1 no se inclue"
possveis casos a partir do segundo se"estre de #0& e pacientes
atendidos dentro do territ;rio paraense.
A "%dia de atendi"entos se situa dentro de padr!es
apresentados pela populao "undial e" geral1 segundo "anual da
8niversidade de )a"bridge AWE55LE$ e 85I8@1 #0B. Das % de se
destacar .ue princpios sociais antes ine-istentes no cotidiano de
a"erndios "igrantes ta"b%" esto sendo ativados a partir da vida
.ue indgenas adolescentes e adultos 7ovens t2" vivido e" funo do
trHnsito territorial. Ial e-ist2ncia difusa se correlaciona1 e" aspectos
divergentes1 4 depend2ncia a "edica"entos .ue possibilite"
controle relativa"ente rpido de crises "anacas A* a 0 diasB.
A tentativa de tratar doenas por litioterapia1 proveniente da
racionalidade bio"%dica1 insuficiente"ente te" conseguido se
tradu3ir e" re"ediao "edica"entosa positiva nas IIs ta"b%" por
causa da difcil co"preenso por parte dos ndios sobre o sentido do
trata"ento. 6 .ue os tradicionais vee" e sente" % prerrogativa
deles1 dificultando u"a decodificao veross"il da particularidade.
5eria preciso u"a i"erso cultural para aprofundar as rela!es1 dado
.ue o siste"a de refer2ncia entre coisas1 pessoas e representa!es1
.ue opera no conte-to identitrio dos a"erndios1 % de difcil
147
e-presso dentro da perspectiva da clnica psi.uitrica e
psicoterap2utica.
V tarefa co"ple-a transfundir possibilidades reali3adas no
universo %tnico a"a39nico para dentro de u" con7unto de
significados no indgenas1 onde + dinH"icas direcionadas a
variveis da realidade dos tradicionais para a racionalidade
bio"%dica. Interessaria refletir sobre valores concernentes 4 nature3a
e cultura1 dado .ue o pensa"ento indgena sobre o .ue a
bio"edicina pro7eta a eles % difuso do pensa"ento .ue "%dicos
possue" sobre as pro7e!es da bio"edicina direcionada aos
indgenas. 6 encontro entre culturas1 antes de propiciar
reposiciona"ento de prticas distanciadas e torn'las abertas ao
dilogo e 4 transversalidade1 provoca fissuras se.uenciais .ue vo
desde o desregra"ento da cos"oviso sobre crenas indgenas at% a
desestruturao de valores e ideologias ocidentais e" face1 por
e-e"plo1 a diagn;sticos de sofri"ento "ental A:I:EI$65 <E )A5I$61
#0#B.
8"a das interpreta!es indgenas acerca de doenas
oriundas da psi.ue perpassa pelo entendi"ento de .ue o aco"etido
est servindo co"o vti"a de u"a predao canibal de agentes no'
+u"anos ACA$)EL65 @EI61 #000B. Essa construo de con+eci"ento1
co"o se d cultural"ente entre a"erndios1 serve'se da prerrogativa
cos"ol;gica para e-plicar pela tradio do saber o transtorno
"ental. Ela no % "ais ou "enos sbia .ue o procedi"ento
bio"%dico ocidental. Apenas serve'se de episte"ologia diferenciada1
a partir da .ual i"porta "enos a "aterialidade da doena e procura'
se "ais a sub7etividade dos traos do "al causador da defor"idade
do intelecto.
6 i"aginrio % outra a"pla possibilidade de base para a
definio indgena de transtornos "entais. Ele % ta"b%" instru"ento
para terapias da psi.ue1 ordenadoras da "entalidade e da "e";ria
de povos %tnicos. A terapia pautada na i"aginao se prop!e a ser
148
li"pa de transa!es sint%ticas por "edica"entos de laborat;rio e da
"es"a "aneira tenta orientar para u"a cura1 a natural. A
litioterapia1 do contrrio1 % a "aterialidade de u" trata"ento
pretendido no H"bito do positivis"o "%dico. Ela busca agregar'se ao
estudo do presente e curar o .ue +o7e % doena e s; pode ser ob7eto
de estudo na atualidade. 6bvia"ente1 por%"1 .ue a.uilo a se fa3er
presente +o7e teve u" passado "e"orial1 e % isso 7usta"ente o .ue o
trata"ento indgena sugere= relacionar o atual co" o antigo e
ponderar sobre u"a soluo para a enfer"idade A6LI:IE$1 #000B.
V fato .ue a persist2ncia do trata"ento "edica"entoso e"
aldeias e a"bientes urbanos do Cai-o A"a3onas para indgenas co"
livre trHnsito entre espaos nativos e cidade te" sido funda"entada
ta"b%" no incentivo a consultas espirituais co" -a"s. Para al%"
disso1 por%"1 a visita ao pa7% tanto .uanto se provoca a litioterapia %
o recon+eci"ento1 afinal1 ao direito de posse ou propriedade dos
indgenas sobre sua identidade si"b;lica e sobre seu i"aginrio. A
aplicao da litioterapia nos territ;rios de fronteira A"a3onas'Par1
na "edida de a!es -a"Hnicas1 tende a ser a a.uiesc2ncia de u"a
igualdade sociopoltica e cultural1 .ue para os tradicionais % u"a
igualdade cos"opoltica ta"b%"1 a .ual envolve do"nio e proteo
ao con+eci"ento tradicional.
-.) Pro$ecia auto*realizadora: sintoma socialmente
construdo
Ponderar sobre estados de sofri"ento "ental estabelecidos
e" funo de sinto"as culturais e sociais % assu"ir .ue vicissitudes
a"bientais1 e-ternas 4 pessoa1 conflue" de "odo a alterar
percep!es de "undo e for"ao psicossocial. A partir do e-posto1
duas infer2ncias pode" ser relevantes para se pro7etar o conte-to
a"a39nico das cidades pe.uenas e "%dias a partir do debate
apontado. Pri"eiro e-iste o fato da populao urbana a e a se
inclue" "igrantes indgenas sinto"ticos de .uadros "anifestos ou
149
latentes de transtornos a necessitar se e.uilibrar na inconstHncia
econ9"ica e sobreviver e" "eio a cenrios de concentrao de renda
e falta de oportunidades sustentveis. 5egundo .ue vigora a figura do
Estado en.uanto instituio desorgani3ada e desorgani3adora da
consci2ncia coletiva. E ainda1 "argeando a .uesto1 entende'se ser
incoerente tratar o Estado co"o u" organis"o singularU o "ais
propenso % pro7etar anlises a partir da ideia de .ue e-iste"
\Estados] divergentes dentro de u" "es"o \Estado] na A"a39nia1
sendo producente pensar a ".uina p/blica en.uanto entidade
desagregada e" diferentes esferas.
Por.uanto1 se no tende" a ser observadas "edidas
concretas a convalidar algu" tipo de seguridade econ9"ica
per"eada por estabilidade financeira1 e" funo de u" pusilHni"e
poder p/blico institudo1 desen+a"'se cenrios para
desregula"entos .ue i"pulsiona" situa!es de desvinculao
psicofsica. @o li"ite1 e" paralelo 4 falta de governana econ9"ica
enredada e" "unicpios co" populao .ue varia de #0 a (0 "il
pessoas1 + ta"b%" certo tipo de fragili3ao cultural oriunda da
"igrao. A populao indgena % afetada a partir dela1 por e-e"plo1
no apenas por.ue possui saberes e fa3eres e" substancial processo
de ressignificao ante a realidade1 "as ta"b%" e" ra3o de u"a
dinH"ica de re7eio a partir da .ual a populao urbana repudia
a"erndios e" trHnsito na cidade.
Essa dinH"ica se sustenta e" funo de u" "ecanis"o
ps.uico de defesa1 a profecia auto'reali3adora APAB. A PA % inerente a
pessoas co" personalidade de vi%s egoc2ntrico e centrali3ador1 e"
geral. Ela incita a aco"etidos acredite" e" +ist;rias irreais ou
parcial"ente reais1 inventadas ou au"entadas por eles "es"os a seu
"odo1 de for"a a constituir para si ou seu grupo algu" tipo de
favoreci"ento ou diferencial. )onstitui'se e" agresso fsica ou
"oral1 velada ou e-pressa1 a partir da .ual indivduos praticantes
desse "ecanis"o se revela" a outros e" busca de benefcios.
150
A agressividade oriunda da PA pode ser condicionada a
di"ens!es culturais1 %tnicas1 territoriais1 +ist;ricas ou econ9"icas1
entre outras. 5itua!es e" .ue grupos de pertena distintos ten+a"
pensa"entos divergentes pode" constituir'se e" oportunidade para
surgi"ento de PAs. A psicopatologia1 entretanto1 "anifesta'se e"
definitivo a partir de perspectiva fantasiosa viciante. 6 indivduo ou
grupo .ue apresenta caractersticas da doena responde a u"a bai-a
autoesti"a.
@a prtica1 no conte-to da "igrao aldeia'cidade no Cai-o
A"a3onas1 a PA funciona co"o desorde" fornecedora de enredo
para a for"ao de processos de intolerHncia frente a povos
a"erndios e" trHnsito nas reas urbanas. A doena no apresenta
sinais fsicos por debilitar o ca"po da pro7eo co"porta"ental para
cenrios estabelecidos ou futuros. At% certo grau1 PAs tende" a ser
a!es +u"anas ligadas 4 proteo %tnica1 "as vee"'se e-trapoladas
as profecias .uando se concentra" esforos na constituio de
estere;tipos para 7ustificar inverdades. Estas se "olda" a partir de
7ulga"entos feitos co" base e" infor"a!es li"itadas1 e no raro a
apar2ncia est%tica se situa co"o fonte de dados pri"rios para
7u3os de valor.
@o conte-to da for"ao de PAs ofensivas a ndios "igrantes
entre popula!es urbanas de cidades pe.uenas e "%dias a"a39nicas
o .ue acontece pode ser entendido1 e" preponderHncia1 a partir de
u" con7unto de fatos repetidos e" rdio1 I:1 7ornais1 a"biente
fa"iliar e escola. Essas infor"a!es1 sadas de u"a usina ideol;gica1
pode" pro7etar indu!es e crenas e" con7unturas .ue no reflete"
a realidade. A e-pectativa1 entretanto1 de dar cr%dito a factoides do
tipo1 funciona co"o auto'reali3adora por.ue orienta
co"porta"entos e" funo de nor"as e posturas segregacionistas
ou conservacionistas adotadas por grupos "a7oritrios ADE$I6@1
9(0B.
A profecia auto'reali3adora pode funcionar co"o "otor de
151
u"a dinH"ica separatista1 .ue incentiva racis"o e ;dio %tnico e"
cidades +bridas a"a39nicas1 onde + alta concentrao de
popula!es tradicionais e" diversos "ati3es. E-iste inclusive
citadinos .ue se deno"ina" de rai3 urbana1 "as pode" ser
"igrantes nordestinos1 sulistas ou nortistas .ue se en.uadra" nessa
orientao. 6 .ue significa .ue1 "es"o e" sua condio
asse"el+ada a dos indgenas1 eles acaba" procurando fortaleci"ento
no "edo causado aos tradicionais por.ue l+es falta algo de
co"ponente +u"ano e" seus referenciais de conviv2ncia.
V i"prudente presu"ir anlises a povos indgenas e" relao
co" o "undo branco1 urbano1 se"1 entretanto1 buscar bali3as
conceituais 7 pes.uisadas 4 e-austo1 co"o ressignificao e
resist2ncia. A"bas1 be" co"o seus desdobra"entos1 so desde
se"pre aprofundadas nos ca"pos da psicologia cultural e social e
antropologia1 sobretudo. Por conta disso1 no se pretende assu"ir
.ue pondera!es a respeito desses conceitos aplicados ao estudo no
Cai-o A"a3onas1 pelo vi%s da PA en.uanto "arco de entendi"ento1
possa" oferecer possibilidades de e-trapolao .ue no se7a"
direcionadas a pacientes e" estado de sofri"ento "ental co"
tend2ncia de bai-a autoesti"a na regio.
6 sentido foi observar i"plica!es da predao da alteridade
de indgenas ante no indgenas e" funo de 7ulga"entos de valor a
priori1 cu7o estabeleci"ento pode se dar a partir do "ecanis"o
ps.uico descrito1 de efeito observado nos graus de status individual
e coletivo na sociedade urbana. Irabal+o divulgado ap;s pes.uisa de
ca"po no dingu1 entre os diGrin do )atet% AN6$<6@1 #006B1
apresentando a relao da etnia co" os bens dos brancos1 aponta
nesse sentido. Nordon Aop. cit.B avaliou influ2ncias nos diGrin da
"aterialidade do consu"o1 .ue no seu territ;rio de estudo possui
efeito regular por se tratar ta"b%" de cidade "%dia do bio"a
A"a39nia1 onde u"a grande e"presa1 a )o"pan+ia :ale do $io
<oce1 aporta .uantias vultosas1 "as .ue fica" concentradas nas
152
"os de u"a "inoria e gera" efeitos contradit;rios e" .ue" no
possui acesso financeiro e" igual proporo.
6 processo de reordena"ento de duas "atri3es culturais no
estticas1 a 5ater%'DaE% e a Fi-Gar?ana1 e" u"a sociedade
pre7ulgadora via "ecanis"os ps.uicos diacr9nicos1 a e-e"plo da PA1
e" su"a % algo e"ergente. )onco"itante1 o trata"ento co" vi%s
sociocultural para estados de sofri"ento "ental1 a partir de "arcos
de precari3ao desde os governos )ollor e ,F)1 .uando a sa/de
indgena foi entendida co"o incipiente por.ue no rendia lucro 4
iniciativa privada1 % cada ve3 "ais distante por causa da desateno
cort2s dispensada aos tradicionais e" atendi"entos psicossociais e
"%dicos AN6,,DA@1 #00U :IA@@A 56C$I@F61 #0&B. A desateno
no atendi"ento % caracteri3ada pelo princpio da indiferena cordial.
Essa desateno aponta refle-!es sobre o recente siste"a
capitalista de co"erciali3ao de coisas1 e-istente + cerca de 00
anos na A"a39nia1 cu7o trao principal1 a desigualdade1 te" sido
in7usta"ente acoplado 4s sociedades a"erndias1 construdas a partir
de t%cnicas de troca e organi3ao do trabal+o de bases co"unais.
Portanto1 so atividades .ue e-ige" avaliao de afir"ativos e
contradit;rios .ue se apresenta" si"ultanea"ente. Entre esses
aspectos1 distingue'se .ue nature3a e cultura1 en.uanto perspectivas
i"bricadas dentro de u" co"ple-o "ultifacetado1 envolve" tanto a
psi.ue .uanto o corpo de popula!es tradicionais1 e tanto suas bases
i"ateriais .uanto "ateriais de senti"ento.
As dinH"icas 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana de contato co" a
cultura urbana no tende" a se configurar co"o siste"a coeso1 pois
a pr;pria cultura urbana das cidades pe.uenas e "%dias a"a39nicas
no se estabelece a partir de u" siste"a coeso de representao.
6corre .ue na "es"a "edida e" .ue ele"entos tipica"ente urbanos
de convvio a a e-e"plo de deter"inao de +orrio de trabal+o e
uso do papel'"oeda para acesso 4 sa/de1 educao e la3er a so
entrecru3ados por representa!es sociais de "undo construdas a
153
partir de conte-tos indgenas1 +ist;ria e cultura se interp!e" no
processo e co"ple-ifica" ordena"entos identitrios. 5a/de e doena
"ental segue" o "es"o ca"in+o e pode" ser confir"adas segundo
ondula!es socioculturais e "udanas e" papeis e estruturas de
co"porta"ento.
154
%onsidera.es
$efletir sobre processos socioculturais de doena e sa/de
entre indgenas na A"a39nia % o e-erccio de u"a atividade .ue
co"porta variveis intervenientes1 dado .ue a dinH"ica na .ual se
insere" popula!es tradicionais % factvel de "udanas e-tre"as1
assi" co"o a e-ist2ncia "oderna e" geral.
@o caso do sofri"ento "ental vivido pelos a"erndios do
Cai-o A"a3onas1 ao longo da pes.uisa pareceu significativo
considerar .ue transtornos de orde" diversa incidentes no decurso
da "igrao aldeia'cidade se desvela" caracteri3ados de "/ltiplas
for"as e e" diferentes graus de intensidade.
,ator discutvel para pondera!es no escopo do estudo foi a
proble"tica da conceituao sobre aldeia e cidade na regio
abordada. 6s li"ites .ue se apresentara" para a deli"itao do .ue
era urbano e do .ue era rural ou ribeirin+o tivera" "arca!es t2nues
e confundveis e" si "es"as1 o .ue concorreu a certa inconstHncia
acerca da especificao territorial.
A deli"itao de categorias psicossociais se configurou a
partir de con7untos de fatores e-ternos e internos .ue caracteri3ara"
a pessoa indgena. 6s fatores possibilitara" a identificao de
infer2ncias as .uais levara" 4 categori3ao de intervenientes
socioculturais nos estados de desorde" "ental1 e estas tendera" a
ser avaliadas a partir de conota!es "ultidisciplinares. Cuscou'se
parci"9nia na refle-o1 dadas as situa!es de desvalor e depresso
continuada de .ue" est enredado e" sofri"ento "ental.
@a interpretao de dados docu"entais1 notou'se .ue1 ao
i"portar "odelos de desenvolvi"ento1 o Estado prop!e a efetivao
de no!es enviesadas de progresso para a A"a39nia. 5o no!es .ue
privilegia" o desenvolvi"ento de infraestrutura e" cidades
pe.uenas ou "%dias1 e" detri"ento ao be"'estar sub7etivo e social.
155
6 teor +u"ano do desenvolvi"ento voltado a indgenas e" estados
de sofri"ento "ental1 portanto1 o .ual deveria ser capilari3ado pelo
t9nus das a!es de sa/de do governo1 te" passado ao largo das
preocupa!es.
6 Cai-o A"a3onas1 en.uanto regio de fronteiras1 onde o
trHnsito de pessoas % co"parativa"ente alto e" relao a de"ais
reas a"a39nicas1 recebe aportes populacionais diversos e ta"b%"1
por isso1 convive entre "odernidades tecnol;gicas e processuais. 5o
transfor"a!es .ue c+ega" at% a sociedade e gera" flutua!es
co"porta"entais1 i"pactando na dinH"ica interpessoal de
conviv2ncia.
Esses i"pactos1 sobretudo1 se refere" ao preenc+i"ento da
vida co" ob7etos A/teis e in/teisB1 o .ue passou a ser to i"portante
.uanto a pr;pria vida si"b;lica dos "igrantes indgenas e"
co"unidade. )o"o resultado1 na "edida e" .ue e-peri2ncias de
"undo se tornara" prerrogativas1 a disciplina do ter ani"ou
liberdades individuais entre povos %tnicos1 assi" co"o 7 ani"ara
sociedades urbanas a partir da segunda "etade do s%culo passado.
@o "es"o perodo1 a "igrao na A"a39nia dei-ou de ser
atividade funda"ental"ente relacionada a aco"pan+a"ento
fa"iliar1 busca por trabal+o e acesso a servios bsicos1 sobretudo no
caso de indgenas1 para se configurar en.uanto atividade relacionada
4 necessidade por estudo e busca por recon+eci"ento social
AbA@@8MMI1 9901 #000B. 5o diferentes padr!es "otivacionais
for"ados e .ue leva" a pessoa indgena a confluir 4 urbe e enfrentar
processos de reterritoriali3ao.
6 sentido da vida1 ao ser arran7ado ta"b%" por "eio de atos
"igrat;rios1 tornou'se 4s popula!es indgenas a"a39nicas u"a
.uesto de "agnitude au"entada. 6s cidados e" trHnsito nas urbes
do bio"a passara" a ser principal"ente indivduos .ue se "ant2"
desconstruindo e reconstruindo seus i"aginrios e" funo de
a"bientes percorridos e da diversidade sociocultural e-peri"entada.
156
5o ndios 4 procura de estabeleci"ento e solide3 "oral.
Das os siste"as de representao da populao indgena .ue
se encontra per"anente"ente e" trHnsito "igrat;rio no Cai-o
A"a3onas disp!e'se de "aneira fluida1 "utvel e dual. As coisas de
casa se "istura" co" as coisas da rua1 e as coisas da rua so as
coisas dos brancos1 "isturadas original"ente e" si "es"as.
Portanto1 estar enredado e" sofri"ento "ental % estar co"
proble"as relacionados a internalidades e ta"b%" 4s coisas dos
brancos.
157
/efer-ncias
ALCE$I1 Cruce. Ie"ps du sang1 te"ps des cendres= representation de la "aladie1 s?stl"e
rituel et espace politi.ue c+e3 les ^ano"a"i du sudest AA"a3onie br%silienneB. Iese de
doutorado1 8niversit% de Paris d1 90*.
ALCE$I1 Cruce e W6PE@AcA ^A@6DADI1 <avi. Les anc2tres ani"au-. In= C. Albert n F.
)+andls Aeds.B1 ^ano"a"i ' lmesprit de la for2t. Paris= ,oundation )artierY Actes 5ud. pp.
6('0(1 #00&.
ALDEI<A1 Alfredo cagner C de. )onflito e Dediao. 6s antagonis"os sociais na
A"a39nia segundo os "ovi"entos ca"poneses1 as institui!es religiosas e o Estado. $io
de baneiro1 99& AIese de <outorado apresentada ao Progra"a de P;s'Nraduao e"
Antropologia 5ocial do Duseu @acional da 8niversidade ,ederal do $io de baneiroB.
ALDEI<A1 Alfredo c. C. deU A)E:E<61 $osa. )a"pan+as de desterritoriali3ao na
A"a39nia= o agroneg;cio e a reestruturao do "ercado de terras. In C6LLE1 cilliU
)A5I$61 EdnaU :bDELWA1 Darcel Aorgs.B A"a39nia1 regio universal e teatro do "undo1
Ed. Nlobo1 5o Paulo1 #001 pp. 4'*9.
ALDEI<A1 Alfredo cagner Cerno deU ,A$IA5 bK@I6$1 E""anuel de Al"eida. A6rgs.B.
Povos e co"unidades tradicionais. Pro7eto @ova )artografia 5ocial da A"a39nia. Instituto
@ova )artografia. Danaus1 #0&.
ADE$I)A@ P5^)FIAI$I) A556)IAII6@. <iagnostic and statistical "anual for "ental
disorders. 4t+ ed. <5D'I:. cas+ington A<)B= A"erican Ps?c+iatric PressU 994.
AD6$6561 Darta $osa. )ate.uese e Evaso= etnografia do aldea"ento indgena de 5o
Pedro de Alcantara1 Paran A0**'09*B. 990. Iese A<outorado e" AntropologiaB
,aculdade de ,ilosofia1 Letras e )i2ncias Fu"anas da 8niversidade de 5o Paulo. 5o
Paulo1 990.
A$IA8<1 Antonin. :an Nog+1 le suicid% de la soci%t%1 Paris1 W. Vditeur1 94(.
CAWFII@1 DiG+ail. <iscourse in t+e @ovel. In= CaG+tin1 D. D. A#004B I+e <ialogic
I"agination1 pp. #*9'4##. Austin= 8niversit? of Ie-as Press. A6riginal publicado e" 9&4B1
ed. #004.
CA$)EL65 @EI61 Arist;teles. <e divina!es -a"Hnicas e acusa!es de feitiaria= i"agens
cau7a da ag2ncia letal. Dana1 $io de baneiro1 v. #1 n. #1 out. #006. <isponvel e"
o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp5004'9&ᝰ#0000
#nlngpptnnr"pisor. acessos e" #9 de3. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y5004'
9&ᝰ#0000#.
CA$)EL65 @EI61 Arist;teles. Apapaatai. $ituais de "scaras no Alto dingu. 5o Paulo=
Edusp. � pp1 #000.
CA$$EI61 boo Paulo. )o"o se tornar u" especialista do con+eci"ento IuGano. 5ite de
notcias A"a39nia $eal. <isponvel e" +ttp=YYa"a3oniareal.co".brYco"o'se'tornar'u"'
especialista'do'con+eci"ento'tuGanoY. Acesso e" #4 de de3e"bro de #0&.
158
CA$$EI61 Adalberto e C6^E$1 bean'Pierre. 6 ndio .ue vive e" "i"= itinerrio de u"
psi.uiatra brasileiro. 5o Paulo= Ierceira Darge"1 #00&.
CA$$651 <enise <ias. Itinerrios da loucura e" territ;rio <ogon. $io de baneiro= ,iocru31
#004.
CA8DA@1 M?g"unt. 6 "al estar da p;s'"odernidade. $io de baneiro= borge Ma+ar Ed.1
990.
CA8DA@1 M?g"unt. Identidade. Ed. borge Ma+ar1 $io de baneiro1 #00*.
CE$NE$1 Peter e LucG"ann1 I+o"as. A construo social da realidade= Iratado sobre a
sociologia do con+eci"ento. Petr;polis= :o3es. A6riginal publicado e" 966B1 ed. #0#
CE$IF6L<61 Delina1 N8IDA$RE51 <anilo. <ilogo entre diferentes= Evento no Instituto
de Psicologia destaca a necessidade de criar espaos para o encontro do pensa"ento
cientfico co" os saberes indgenas. bornal da 85P1 5o Paulo1 4 7an. #0&.
+ttp=YYespaber.uspnet.usp.brY7oruspYOpp#(40
CE@E<8)E1 $oberto. Etnopsi.uiatria e "igrao= a produo +ist;rica e cultural do
sofri"ento. In= LE)F@E$1 Elsa A6rg.B. Digrao1 sa/de e diversidade cultural. Lisboa=
I"prensa de )i2ncias 5ociais1 #009. p. &&'6.
C6E5)F1 Ernest. 5?"bolic action t+eor? and cultural ps?c+olog?. Cerlin'Feidelberg=
5pringer':erlag1 99.
C6E5)F1 Ernest. $easons for a 5?"bolic )oncept of Action Z:erso eletr9nica[. )ulture n
Ps?c+olog?1 &A&B1 4#&'4&1 99(.
C$P D)Qs. A vida .ue eu levo. E"= $ap'Indgena. Produo Independente. <ourados1 D51
Crasil1 #009. `lbu" e" )<.
C68$<IE81 Pierre. )asa Wab?le ou o "undo 4s avessas. Irad. de )laude Papavero.
)adernos de )a"po1 5o Paulo1 n. 01 999.
C68$<IE81 Pierre. 6 Poder 5i"b;lico. $io de baneiro= Certand Crasil1 #00#.
C6IELF61 boo CoscoU )65IA1 Fideraldo Li"a da. Pa7%= reconstruo e sobreviv2ncia.
Fist. cienc. sa/de ' Danguin+os1 $io de baneiro1 v. &1 n. 41 de3. #006. <isponvel e"
o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp5004'*9(0#00600040000
9nlngpptnnr"pisor. acessos e" #6 de3. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y5004'
*9(0#006000400009.
C6II6@1 Alain de. <ese7o de status. Editora $occo1 #00*.
C6II6@1 Alain de. Ar.uitetura da felicidade. Editora $occo1 #00#.
C$A5IL. Dinist%rio da 5a/de. ,undao @acional de 5a/de. Poltica @acional de Ateno 4
5a/de dos Povos Indgenas. Craslia= Dinist%rio da 5a/deU ,undao @acional de 5a/de.
#00#.
C$A5IL. Dinist%rio do Plane7a"ento1 6ra"ento e Nesto. 5ecretaria do Patri"9nio da
8nio. $egulari3ao de `reas da 8nio na A"a39nia Legal= )ontribui!es ao Plano
159
A"a39nia 5ustentvel APA5B1 #000.
C$A5IL. Dinist%rio da 5a/de. <eparta"ento de Infor"tica do 585 A<ata585B1 #0&.
<isponvel e" +ttp= s s EEE#.datasus.gov.br s <atasus.inde-. Acessos e" agosto de #0&a.
C$A5IL. Dinist%rio da 5a/de. )adastro @acional de Estabeleci"ento de 5a/de A)@E5B.
#0&. <isponvel e" +ttp= s s cnes.datasus.gov.br. Acessos e" agosto de #0&b.
)A$<656 <E 6LI:EI$A1 $oberto. 6 ndio no "undo dos brancos= a situao dos IuG/na
do Alto 5oli"!es. <ifuso Europeia do Livro1 )oleo )orpo e Al"a do Crasil1 5o Paulo1
4& p.1 964.
)A$<656 <E 6LI:EI$A1 $oberto. Ao indigenista1 eticidade e o dilogo inter%tnico.
Estudos Avanados1 v. 41 n. 401 setYde3 #0001 pp. #&'#&0.
)A$@EI$6 <A )8@FA1 Danuela. 6s "ortos e os outros. 8"a anlise do siste"a
funerrio e da noo de pessoa entre os ndios Wra+;. 5o Paulo= Ed. Fucitec1 9(0.
)A$@EI$6 <A )8@FA1 Danuela. Pontos de vista sobre a floresta a"a39nica= -a"anis"o
e traduo. Dan1 4AB1 ('##1 900.
)A$@EI$6 <A )8@FA1 Danuela. Fist;ria dos Jndios no Crasil. 5o Paulo= )o"pan+ia das
Letras1 99#.
)A$@EI$6 <A )8@FA1 Danuela. Pontos de vista sobre a floresta a"a39nica= -a"anis"o
e traduo. Dan1 v. 41 nX 1 9901 pp. ('#&.
)A$$1 @ic+olas. I+e 5+alloEs= E+at t+e internet is doing to our brains. c. c. @orton n
)o"pan?. #00.
)A$:ALF61 bos% Porfrio ,ontenele de. cai"iri Atroari a +ist;ria .ue ainda no foi
contada. Craslia1 90#. 00p. Ilust.
)A$IA IE@6<E$R1 #009.
)E5A$I@61 Pedro de @ie"e?er. Cabel da floresta1 cidades dos brancosO 6s Darubo no
trHnsito entre dois "undos. @ovos EstudosY)EC$AP1 0#1 @ove"bro1 pp. &&'401 #000.
)I))FEIII1 <ante1 )6FE@1 <onald. <evelop"ental Ps?c+opat+olog?. @eE ^orG= bo+n
cile? and 5onsU #006.
)LA5I$E51 Pierre. Ar.ueologia da :iol2ncia. Ensaio de antropologia poltica. 5o Paulo=
Crasiliense1 90#.
)LA5I$E51 Pierre. A 5ociedade )ontra o Estado. Iraduo= I+eo 5antiago. #00#. 5o
Paulo= )osac n @aif?1 Z9(4[.
)IP$IA@I1 Andrea1 P$EII^1 Feat+er1 FAcI6@1 Weit+1 NE<<E51 bo+n. Lit+iu" in t+e
prevention of suicidal be+avior and all'cause "ortalit? in patients Eit+ "ood disorders= a
s?ste"atic revieE of rando"i3ed trials. A" b Ps?c+iatr?. #00*U6#A0B=00*'9.
)6LLI@51 ,rancis. I+e case for a 85 prospective co+ort stud? of genes and environ"ent.
@ature. #004U 4#9 A6990B= 4(*'(.
160
)6DIE'5P6@:ILLE1 Andr%. Pe.ueno Iratado das Nrandes :irtudes. Iraduo de Eduardo
Crando. Ed. Dartins ,ontes1 5o Paulo1 999.
)6DIE'5P6@:ILLE1 Andr%. A felicidade1 desesperada"ente. Iraduo Eduardo Crando. g
5o Paulo= Dartins ,ontes1 #00.
)65IELL61 bane1 )6DPI6@ 5cott1 WEELE$1 Nordon1 A@N6L<1 Adrian. $elations+ips
betEeen povert? and ps?c+opat+olog?= a natural e-peri"ent. bADA. #00&U#90A*B=#0#&'9.
)$APA@MA@61 :incent. Fer"es dile""a= I+e "asGing of subversion in et+nograp+ic
description. In= )LI,,6$<1 bU DA$)851 N.). A6rgs.B. criting )ulture. I+e Poetics and
Politics of Et+nograp+?. CerGele?1 )alif;rnia1 E.8.A.= 8niversit? of )alifornia Press1 906.
p. *'(6.
)$P5P. Psicologia e Povos Indgenas. 5o Paulo1 Cra3il= )$P5P1 #00.
)8@FA1 Euclides da. A"a39nia= u" paraso perdido. &eed. Danaus=:aler1 #00&.
<mACCE:ILLE1 )laude. Fist;ria da "isso dos padres capuc+in+os na il+a do Daran+o e
terras circunvi3in+as. Celo Fori3onte= Itatiaia1 9(*.
<A@IEL1 boo. Iesouro descoberto do rio A"a3onas. $io de baneiro1 5eparata dos Anais
da Ciblioteca @acional. v. .1 9(6.
<ELE8ME1 Nilles e N8AIIA$I1 ,%li-. 6 anti'Vdipo= capitalis"o e es.ui3ofrenia. Iraduo
de Lui3 C. L. 6rlandi. 5o Paulo= Ed. &41 *601 p. #001 Acoleo IransB.
<E$C^5FI$E1 <es"ond. Ie-tos +i-Gar?ana. Publica!es avulsas do Duseu Paraense
E"ilio Noeldi no. &. Cel%"= Duseu Paraense E"lio Noeldi. 96*.
<E$C^5FI$E1 <es"ond. Perfor"atives in Fi-Gar?ana discourse. $io de baneiro. Duseu
@acional. 9(4.
<E5)6LA1 P+ilippe. Estrutura ou senti"ento= a relao co" o ani"al na A"a39nia1 Dana1
4AB1 pp. #&'4*1 990.
<IEFL1 ElianaU $E)F1 @orberto. 5ubsdios para u"a assist2ncia far"ac2utica no conte-to
da ateno 4 sa/de indgena= contribui!es da antropologia. In= LA@N<6@1 Est+er beanU
NA$@EL61 Lui3a A6rg.B. 5a/de dos povos indgenas= refle-!es sobre a antropologia
participativa. $io de baneiro= )ontra )apa Livraria1 #004. p. 49'69.
EIN8E$1 Alberto. Pe.ueno tratado das pervers!es "orais. )li"epsi1 999.
EIN8E$1 Alberto. Lminconscient de la "aison. #e edio revista e au"entada1 <unod1 #009.
EIN8E$1 Alberto. 6 inconsciente da casa. In $etrospectiva= seleo de grandes te"as.
$evista Dente e )%rebroY5cientific A"erican. Edio Especial nX &6.1 5etY#0.
E@EI. <ocu"ento final do I Encontro @acional dos Estudantes Indgenas1 8,5)A$1 5o
)arlos1 5P. 5ete"bro de #0&1 #& p.
E$IW5E@1 I+o"as F. I+e cultural conte-ts of et+nic differences. Dan= bournal of t+e
$o?al Ant+ropological Institute 1 #61 1 99.
161
E$IFAL1 $egina D. de )arval+o. 6 suicdio IiG/na no Alto 5oli"!es= u"a e-presso de
conflitos. )ad. 5a/de P/blica #00U (A#B=#99'&.
E5IE:A ,AC$ENAI1 )laudio. Estado1 etnicidad ? biculturalis"o. Carcelona1 Ediciones
Pennsula1 904.
,A@6@1 ,rant3. Pele negra1 "scaras brancas. 5alvador1 Edufba1 #000.
,A@6@1 ,rant3. 6s condenados da terra. buI3 de ,ora. Editora 8,b,1 #00.
,A85I61 )arlos. <onos de"ais= "aestria e do"nio na A"a39nia. Dana1 4A#B=	'&661
#000.
,IN8E$6A1 Alba Luc? Niraldo. Nuerriers de lmVcriture et )o""erants du Donde
Enc+ant%= Fistoire1 Identit% et Iraite"ent du Dal c+e3 les 5ater%'DaE% AA"a3onie
)entrale1 Cr%silB. Iese de <outorado1 Vcole des Fautes Vtudes en 5ciences 5ociales. 99(.
<isponvel e" +ttp=YYEEE.nusoGen.co"Ylivre'acade"ia'do'EaraYsegunda'seccao'
biblioteca'acade"icaYbiblioteca'. Acessos e" # de sete"bro de #0&.
,JN6LI1 Leonardo. Identidad Etnica ? $egional. <issertao de Destrado do Progra"a de
P;s'Nraduao e" Antropologia 5ocial da 8niversidade de Craslia A8nCB. Craslia1 8@C1
90#.
,LE)W1 Eliane )ristina <ecG"ann. 5obre feitios e ritos= enfer"idade e cura nas redu!es
7esutico'guaranis1 s%culo d:II. Iopoi1 v. 61 n. 01 7an.'7un. #00*1 pp. ('90.
,$E8<1 5ig"und. Inibi!es1 sinto"as e ang/stia. In= 6bras psicol;gicas co"pletas= Edio
5tandard Crasileira. $io de baneiro= I"ago1 996a.
,$E8<1 5ig"und. Iote" e Iabu. In= 6bras psicol;gicas co"pletas= Edio 5tandard
Crasileira. $io de baneiro= I"ago1 996b.
,$AME$1 ba"es. 6 $a"o de 6uro. $io de baneiro= LI)1 90# Aedio resu"idaB.
,$IWEL1 Protsio. )lassifica!es lingtstico'etnol;gica das tribos indgenas do Par
setentrional e 3onas ad7acentes. In $evista de Antropologia. 5o Paulo1 n. 61 9*0.
,$6DD1 Eric+U DA))6C^1 Dic+ael. 6 carcter social de u"a aldeia do D%-ico. 8" estudo
s;cio'psicanaltico Z9(0[1 $io de baneiro1 Ma+ar Editores1 9(#.
,$6DD1 Eric+. 6 Dedo 4 Liberdade. Iraduo de 6ctvio Alves :el+o. 4e Ed. $io de
baneiro= Nuanabara Woogan1 90&a.
,$6DD1 Eric+. Psicanlise da 5ociedade )onte"porHnea. Iraduo de E. A. Ca+ia e
Niasone $ebu. 0e Ed. $io de baneiro= MAFA$1 90&b.
,$^1 Peter. 6 Esprito 5anto contra o feitio e os espritos revoltados= ucivili3aou e
utradiou e" Doa"bi.ue. Dana Zonline[. #0001 vol.61 n.#1 pp. 6*'9*. I55@ 004'9&&.
,8@A5A g ,8@<AjR6 @A)I6@AL <E 5AK<EYDI@I5IV$I6 <A 5AK<E. Tuadro
populacional dos p;los'base includos na rea do Cai-o A"a3onas1 A"a39nia Crasileira.
Populao indgena. #0&.
162
NALL6I51 <o"ini.ue. \A categoria Sdoena de brancoQ= ruptura ou adaptao de u"
"odelo etiol;gico indgenaO]. In= <. Cuc+illet Aorg.B1 Dedicinas tradicionais e "edicina
ocidental na A"a39nia. Cel%"= Edi!es )Eb8P. pp.(*'#061 99.
NA$@EL61 Lui3aU c$INFI1 $obin. <oena1 cura e servios de sa/de. $epresenta!es1
prticas e de"andas CanEa. )adernos de 5a/de P/blica AE@5P. I"pressoB1 $io de baneiro1
v. (1 n.#1 p. #(&'#041 #00.
NA$@EL61 Lui3a. Poder1 +ierar.uia e reciprocidade= sa/de e +ar"onia entre os CaniEa do
Alto $io @egro. $io de baneiro= Editora ,iocru31 #00&a.
NA$@EL61 Lui3a . $epresenta!es 5ociais e" 5a/de Indgena= 6 Dercado 5i"b;lico do
Alto $io @egro. Educao e" Tuesto1 @atal1 v. #Y&1 p. 00'991 #00&b.
NA$@EL61 Lui3a. Aspectos socioculturais de vacinao e" rea indgena. Fist;ria1
)i2ncias1 5a/de'Danguin+os AI"pressoB1 v. 01 p. (*'901 #0.
NI<<E@51 Ant+on?. As conse.u2ncias da "odernidade. 5o Paulo= Edunesp. 99.
N6,,DA@1 Erving. Danic9"ios1 Pris!es e )onventos. Iraduo de <ante Doreira. Leite. (e
edio. 5o Paulo= Editora Perspectiva1 #00.
N6@jAL:E51 Darco Antonio. 6 valor da afinidade= parentesco e casa"ento entre os
Pira+. $ev. Antropol. Zonline[. 99(1 vol.401 n.1 pp. **'0(. I55@ 00&4'((0.
N6@jAL:E51 Darco Ant9nio. 6 "undo inacabado= Ao e criao e" u"a cos"ologia
a"a39nica. Etnografia Pira+. $io de baneiro= 8,$b1 #00.
N6@<ID1 @eide. Inveno da A"a39nia. Danaus= Ed. :aler1 #00(.
N6$<6@1 )%sar. Econo"ia selvage"= ritual e "ercadoria entre os diGrin'Deb2ng9Gre. 5o
PauloY $io de baneiro= Editora da 8nesp1 I5A e @8II.1 4*# pp.1 #006.
N6c1 Peter. 6f Di-ed Clood= Wins+ip and Fistor? in Peruvian A"a3on. 6-ford=
)larendon1 99.
N8IDA$RE51 Liliana e N$8CII51 5onia. Alcoolis"o e viol2ncia e" etnias indgenas= u"a
viso crtica da situao brasileira. Psicol. 5oc.1 Porto Alegre1 v. 91 n. 1 Apr. #00(.
Available fro" o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp500#(0##0
0(0000000(nlngpennnr"pisor. access on 04 @ov. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y
500#'(0##00(0000000(.
N8IDA$RE51 <anilo. A"erindian ant+ropolog? and cultural ps?c+olog?= )rossing
boundaries and "eeting ot+ernessm Eorlds. )ulture n Ps?c+olog?1 #A#B=&9'*(1 #0.
N8IDA$RE51 <anilo. 5elf and <ialogical Dultiplication. Interaccoes1 v. 91 p. #4'#4#1 #0&.
N8IDA$RE51 <anilo. )ol;.uio )ientfico Internacional= Paisage"1 I"aginrio e
@arratividade= ol+ares transdisciplinares e novas interroga!es da Psicologia 5ocial.
5e"inrio= A .uesto das perspectivas no dilogo e" psicologia cultural= desafios
te;rico'"etodol;gicos para a pes.uisa de fen9"enos psicossociais1 #0&
FA$$I51 Darvin. A @ature3a das )oisas )ulturais. $b1 )ivili3ao Crasileira1 960.
163
FA$:E^1 <avid. A i"portHncia da i"aginao p;s'capitalista. Entrevista a $onan
Curtens+aE e Aubre? $obinson1 do I+e Iris+ Left $evieE1 e" #(Y00Y#0&. In
+ttp=YYenvolverde.co".brYecono"iaYa'i"portancia'da'i"aginacao'pos'capitalistaY.
Acessos e" 06Y0Y#0&.
FE$IA$IE1 Daurcio de. Fist;ria. In= :isconde de Porto 5eguro. Fist;ria Neral do Crasil. &.
ed. 5o Paulo= Del+ora"entos. v. &1 s.d.
FE$DA@51 F. b. D1 WEDPE@1 F. b. N. e :A@ L66@1 $.b.P. A99#B. I+e <ialogical 5elf=
Ce?ond Individualis" and $ationalis". A"erican Ps?c+ologist1 v. 4(1 n. 1 p. #&' &&.
F6$@CE$NE$1 @anc?. Et+nograp+?. In= )8DDI@N1 A. A6rg.B. Alternatives in tesol
$esearc+= descriptive1 interpretive1 and ideological orientations. Iesol Tuarterl?1 v. #01 n.
41 p. 6(&'(0&1 994.
F8:IdA W8E$^ @FEDC6QA I^. $elat;rio do Encontro de Lideranas Db?a Nuarani na
aldeia IeGoa P?au1 5o Paulo 5P. 5ete"bro de #0&1 # p.
bADE51 cillia". I+e principles of ps?c+olog?. @eE ^orG= Folt1 9(6.
bA@@8MMI1 Paulo de Dartino. Perfis etrios da "igrao por "otivos e aco"pan+antes da
"udana= evid2ncias e"pricas para 5o Paulo entre 900 e 99&. $evista Crasileira de
Estudos da Populao1 Craslia1 <,1 v. *1 n. #1 p. 9'441 990.
bA@@8MMI1 Paulo de Dartino. Digrao e "obilidade social. )a"pinas1 Ed. Autores
AssociadosY,apesp1 #000. #40 p.
bA5PE$51 Warl. Psicopatologia geral. $io de baneiro= At+eneu1 99&.
b6$@AL <6 )6DDE$)I6. @ota sobre ata.ue indgena1 #* de 7ul+o de 90.
WA@N1 5a"U $AMM68W1 <eniseU DA$I1 bair besus de e 5FI$AWAcA1 Itiro. I+e "ental
+ealt+ of Worean i""igrants in 5o Paulo1 Cra3il. )ad. 5a/de P/blica Zonline[. #0091
vol.#*1 n. 41 pp. 09'0#6. <isponvel e" +ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciq
artte-tnpidp500#'&d#0090004000&nlngpennnr"pisor. I55@ 00#'&d. +ttp=YYd-.
doi.orgY0.*90Y500#'&d#0090004000&. Acessos e" X de nove"bro de #0&.
WELL^1 bos% Antonio. ,ractalidade e troca de perspectivas. Dan. Estudos de Antropologia
5ocial1 (A#B=9*' #00.
WELL^1 bos% Antonio. @otas para u"a teoria do uvirar brancou. Dan1 AB=#0'#&41 #00*.
WE55LE$1 $onaldU 85I8@1 Cedir+an et al. I+e c+o corld Dental Fealt+ 5urve?s= Nlobal
Perspectives on t+e Epide"iolog? of Dental <isorder. )a"bridge 8niversit? Press. I5C@
9(00*##9400. bun'#0. Acess to abstract in *Y00Y#0&. In +ttp=YYEEE.ca"bridge.
orgYusYacade"icYsub7ectsY"edicineYepide"iolog?'public'+ealt+'and'"edical'statisticsY
E+o'Eorld'"ental'+ealt+'surve?s'global'perspectives'epide"iolog?'"ental'disorders.
WI$DA^E$1 Laurence. )%rebros1 corpos e pessoas e" "ovi"ento= a nova psi.uiatria
cultural e as ironias da globali3ao. In= LE)F@E$1 Elsa A6rg.B. Digrao1 sa/de e
diversidade cultural. Lisboa= I"prensa de )i2ncias 5ociais1 #009. p. 6&'0&.
WLEI@1 Delanie. A i"portHncia da for"ao de s"bolos no desenvolvi"ento do ego.
6bras )o"pletas de Delanie Wlein= :olu"e I ' A"or culpa e reparao e outros trabal+os
164
A9&0B. $io de baneiro= I"ago1 996.
W6PE@AcA ^A@6DADI1 <avi. Encontro de avaliao dos efeitos das "udanas
cli"ticas no Alto $io @egro. Infor"ao verbal. 5ala de reuni!es1 Ieatro )+a"in%1
DanausYAD1 #00(.
W6PE@AcA ^A@6DADI1 <avi e ALCE$I1 Cruce. La c+ute du ciel. Paroles dmun c+a"an
?ano"a"i. Paris= PlonYIerre Fu"aine1 #00.
W$IPP@E$1 5tanle?. 6s pri"eiros curadores da +u"anidade= abordagens psicol;gicas e
psi.uitricas sobre os -a"s e o -a"anis"o. $ev. psi.uiatr. cln.1 #00(1 vol.&41 suppl.1
p.('#4. I55@ 00'600&.
LA@N<6@1 Est+er. 8"a avaliao crtica da ateno diferenciada e a colaborao entre
antropologia e profissionais de sa/de. In= E. Langdon n L. Narnelo Aorgs.B1 5a/de dos
povos indgenas= refle-!es sobre antropologia participativa. $io de ,baneiro= )ontra
)apaYACA. pp. &&'*1 #004.
LA@N<6@1 Est+er bean A6rg.BU NA$@EL61 Lui3a A6rg.B. 5a/de dos povos indgenas=
refle-!es sobre antropologia participativa. $io de baneiro= )ontra )apa1 #004. #4(p.
LA@N<6@1 Est+er. A construo sociocultural da doena e seu desafio para a prtica
"%dica. In= $. N. Caru33i n ). bun.ueira Aorgs.B1 Par.ue Indgena do dingu. 5a/de1 cultura
e +ist;ria. 5o Paulo= Ed. Ierra :irge". pp. *'&&1 #00*.
LE)F@E$1 Elsa A6rg.B. Digrao1 sa/de e diversidade cultural. Lisboa= I"prensa de
)i2ncias 5ociais1 #009. p. 0*'9.
LEL68P1 bean'^ves1 cEIL1 Pierre1 )$EDA1 $oberto. @or"ose= a patologia da nor"alidade.
:erus1 #00&.
LV$^1 bean de. :iage" 4 terra do Crasil. 5o Paulo= )ia. Ed. @acional1 9(#.
LE:)6:IIM1 5%rgio. Wandire= o Paraso Ierreal g 6 suicdio entre ndios guarani do Crasil.
Editora Espao e Ie"poYIe )or Editora. $io de baneiro g Celo Fori3onte1 990.
LIDA1 Ant9nio )arlos de 5ou3a. 8" Nrande )erco de Pa3= poder tutelar1 indianidade e
for"ao do Estado no Crasil. $io de baneiro= Petr;polis= :o3es1 99*.
LIDA1 Ant9nio )arlos de 5ou3a. $econsiderando poder tutelar e for"ao do Estado no
Crasil= notas a partir da criao do 5ervio de Proteo aos Jndios e Locali3ao dos
Irabal+adores @acionais. In= ,$EI$E1 )arlos Augusto da $oc+a. De";rias do 5PI= te-tos1
i"agens e docu"entos sobre o 5ervio de Proteo aos Jndios A90'96(B. $io de
baneiro= Duseu do Jndios1 #0.
LIDA1 IHnia 5tol3e. 8" pei-e ol+ou para "i". 5o Paulo= 8nesp1 #00*.
LI@ELL1 Per. Iroubles Eit+ "utualities= IoEards a dialogical t+eor? of "isunderstanding
and "isco""unication. In= DA$W6:`1 I.U N$A8DA@@1 ).U ,6PPA1 W. AEds.B1 Dutualities in
dialogue. )a"bridge= )a"bridge 8niversit? Press1 99*1 p. (6'#&.
L6PEM1 Egle%. @o!es de corporalidade e pessoa entre os bodv. Dana1 $io de baneiro1 v. #1
n. #1 out. #006. <isponvel e" o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp
165
5004'9&ᝰ#0000*nlngpptnnr"pisor. acessos e" # 7an. #04. +ttp=YYd-.doi.
orgY0.*90Y5004'9&&# 006000#0000*.
DA@6EL I8WA@6. 5ite da 8niversidade ,ederal do A"a3onas. 5esso= @otcias.
$eproduo de infor"ao verbal no Painel #1 \Poltica Indgena e Poltica Indigenista na
A"a39nia Crasileira]1 do II 5e"inrio de Fist;ria Dilitar na A"a39nia Crasileira1 e"
#0&. <isponvel e" +ttp=YYEEE.ufa".edu.brYinde-.p+pY#0&'04'#9'9'&('0*YnoticiaY
*(9'transtorno'social'causado'pelo'"odelo'econo"ico'brasileiro'e'a'tonica'no'ii'
se"inario'de'+istoria'"ilitar'na'a"a3onia'brasileira. Acessos e" 4 de nove"bro de
#0&.
DA$)FEIII1 $enato Lui31 )A5I$61 Ana Paula cernecG de1 W8$)NA@I1 <aniela1
)$ED6@E5E1 Evel?n1 NALL8))I @EI61 bos%. Iranstornos "entais associados 4 epilepsia.
$ev. psi.uiatr. cln.1 5o Paulo1 v.  n. &1 7un. #00*. <isponvel e" o+ttp=YYEEE.
scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp500'600�*000&00009nlngpptnnr"p
isor. acessos e" 00 nov. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y500'600�*000&00009.
DA$II@51 bos% de 5ou3a. As "udanas nas rela!es entre a sociedade e o Estado e a
tend2ncia 4 ano"ia nos "ovi"entos sociais e nas organi3a!es populares. Estudos
Avanados1 4 A&0B1 #000.
DA$II@51 ,ernanda )eleste de 6liveira e 5A55I b$.1 Erlei. A co"orbidade entre
transtornos ali"entares e de personalidade e suas i"plica!es clnicas. $ev. psi.uiatr.
cln. Zonline[. #0041 vol.&1 n.41 pp. 6'6&. I55@ 00'600&.
DA8V51 $a?"undo Feraldo. \Cailando co" o 5en+or]= t%cnicas corporais de culto e
louvor Ao 2-tase e o transe co"o t%cnicas corporaisB. $ev. Antropol. Zonline[. #00&1 vol.461
n.1 pp. 0'40. I55@ 00&4'((0.
DE@NEI1 PatricG. Nuerre1 soci%t%s et vision du "onde dans les basses terres de
LQA"%ri.ue du 5ud. balons pour une %tude co"parative. bournal de la 5oci%t% des
A"%ricanistes1 (=&'4#. 90*.
DE@NEI1 PatricG. Les frontilres de la c+efferie= re"ar.ues sur le s?stl"e politi.ue du
Faut dingu ACr%silB. LmFo""e1 #6'#0A#'4B=*9'(6. 99&.
DE$I6@1 $obert. 5ociologia= teoria e estrutura. 5o Paulo= Destre bou1 9(0.
D6@IEI$61 bo+n. Iupis1 Iapuias e Fistoriadores= estudo de Fist;ria Indgena e
Indigenis"o. 5o Paulo1 #00. AIese de Livre <oc2ncia apresentada ao <eparta"ento de
Antropologia da 8nica"pB.
@ID8E@<Ab81 )urt. 6s Jndios Parintintin do $io Dadeira. In= bornal de la 5ociet% des
A"ericanistes de Paris. @ouvelle 5erie1 t. d:I1 9#41 p. #0'#(0.
@ID8E@<Ab81 )urt. <ie 5agen von der Ersc+affung und :ernic+ting der celt als
Nrundlagen der $eligion der Apapocuva'Nuarani1 Meitsc+rift ftr Et+nologie1 vol. dL:I1
94. In ELIA<E1 Dircea. Dito e realidade. Ed. Perspectiva 5YA1 #0001 )oleo <ebates.
@A5I61 buan <avid. 6 sil2ncio na psicanlise. Ma+ar1 #00.
@A5I61 buan <avid. 6 valor da trans"isso. Entrevista da $evista Percurso. In
+ttp=YYlacan.orgfree.co"YartigosYvalordatrans"issao.+t". Acessos e" &0Y09Y#0&.
166
6LI:EI$A1 boana )abral de. \:oc2s sabe" por.ue voc2s vira"f]= refle-o sobre "odos de
autoridade do con+eci"ento. $evista de Antropologia1 5o Paulo1 85P1 #0#1 :. ** @X .
6LI:EI$A ,ILF61 boo Pac+eco de. 6 )aboclo e o Crabo= @otas sobre duas Dodalidades de
,ora de Irabal+o na E-panso da fronteira A"a39nia no s%culo dId. Encontros co" a
)ivili3ao Crasileira1 9(91 v. 01 p. 0'0.
6LI:EI$A ,ILF61 boo Pac+eco de. $egi"e Iutelar e Nlobali3ao= u" e-erccio de
sociog2nese dos atuais "ovi"entos indgenas do Crasil. In= AA$R6 $EI51 <aniel A6rgB.
Iradi!es e Dodernidade. $io de baneiro= ,:N1 #00.
6LI:EI$A ,ILF61 boo Pac+eco de. 6 parado-o da tutela e a produo da indianidade=
ao indigenista no Alto 5oli"!es. In= ,$EI$E1 )arlos Augusto da $oc+a. De";rias do 5PI=
te-tos1 i"agens e docu"entos sobre o 5ervio de Proteo aos Jndios A90'96(B. $io de
baneiro= Duseu do Jndios1 #0.
6LI:IE$1 Laurent. Le so"bre abw"e du te"ps. D%"oire et arc+%ologie. Paris= 5euil1 #000.
PE$EI$A1 @unes. 6s ndios Dau%s. #. ed. Danaus= :aler e Noverno do Estado do
A"a3onas1 #00&.
PE$EI$A1 Pedro Paulo No"es. Li"ites1 tradu!es e afetos= profissionais de sa/de e"
conte-tos indgenas. Dan 0A&B= *'*&01 #0#.
PV$EM'NIL1 Laura. 6 siste"a "%dico ^aEanEa e seus especialistas= cura1 poder e
iniciao -a"Hnica. )ad. 5a/de P/blica1 Dar #001 vol.(1 no.#1 p.&&&'&44. I55@ 00#'
&d
PE556III1 Isaias. A loucura e as %pocas. #. ed. 5o Paulo= Ed. &41 99*.
PE556III1 Isaias. 6 s%culo dos "anic9"ios. 5o Paulo= Ed. &41 996.
PE556III1 Isaas. 6s no"es da loucura. 5o Paulo= Ed. &41 999.
P6LA@)M^W1 Nuil+er"e. E" busca das origens desenvolvi"entais dos transtornos
"entais. # g $ev. Psi..' $5. #009U&AB= 6'#.
P$A<61 Andrea Cittencourt. Povos indgenas e" conte-to urbano= o caso dos grupos
%tnicos do $io @egro e" Danaus. DanausYAD. A"i"eo1 sYdB.
P855EIII1 )+iara. Psicologias Indgenas= da antropologia das e"o!es 4 etnopsi.uiatria.
In= LE)F@E$1 Elsa A6rg.B. Digrao1 sa/de e diversidade cultural. Lisboa= I"prensa de
)i2ncias 5ociais1 #009. p. 0*'9.
$A5D855E@1 5usan. Encountering being1 identit?1 and ot+erness= $econsidering
Nui"araesQs \A"erindian ant+ropolog? and cultural ps?c+olog?] and A"erindian
perspectivis"1 Eit+ insig+ts fro" ant+ropolog? of religion1 African +u"anities1 and
collaborative et+nograp+?. )ulture n Ps?c+olog?1 (A#B= *9'(61 #0.
$6<$IN8E51 $enan Albu.uer.ueU PAI:A1 Ign2s Iere3a PaivaU )AIALR6 bK@I6$1 Ant9nio
Feriberto. A prtica construtiva de u" Pro7eto Poltico'Pedag;gico 7unto a ndios 5ater%'
DaE%1 na A"a39nia )entral. Duitas :o3es1 v. 1 p. #('#0*1 #0#.
167
$6<$IN8E51 $enan Albu.uer.ue. :idas despedaadas= i"pactos socioa"bientais da
construo da usina +idrel%trica de CalbinaAADB1 A"a39nia )entral. Iese de doutorado
defendida pelo Progra"a de P;s'Nraduao e" 5ociedade e )ultura na A"a39nia.
8niversidade ,ederal do A"a3onas1 #0&.
$hFEID1 N%3a. Dagia ? es.ui3ofrenia1 Carcelona= Paid;s Ib%rica1 90#.
$8IIE$1 Dic+ael1 5$68,E1 Alan. <evelop"ental ps?c+opat+olog?= concepts and
c+allenges. <ev. Ps?c+opat+ol. #000U #A&B= #6*'96.
5`EM1 6scar )alavia. 6s Sndios dos ndiosQ= A indianidade1 a +u"anidade e os ia"inaus.
)i2ncia +o7e1 #4=&0'&*1 #000.
5ALED b65V1 Er"elinda do @asci"ento. Encontro co" o povo 5ater%'DaE% para u"
dilogo intercultural sobre a loucura. $ibeiro Preto1 #00. #& p.= il.U &0c". Iese de
<outorado apresentada 4 ,aculdade de ,ilosofia1 )i2ncias e Letras de $ibeiro PretoY85P.
`rea de concentrao= Psicologia. 6rientadora= )aldana1 $egina Felena Li"a.
5ALED b65V1 Er"elinda do @asci"ento. <o encontro co" o 6utro para a Psicologia
)ultural= a +er"en2utica diat;pica co"o refer2ncia no dilogo intercultural sobre a
loucura. 8niversidade ,ederal do A"a3onas1 #04. @o prelo.
5AL:A<6$1 :icente do A,reiB. Fist;ria do Crasil. 5o Paulo= ceis3flog Ir"os1 90.
5ADPAI61 Patrcia. Espel+os Partidos= etnia1 legislao e desigualdade nos sert!es do
Nro' Par. Petr;polis= $io de baneiro1 #00 AIese de <outoradoB.
5A@I651 Daristela Alves dos. $otas de i"igrao tupi'guarani. $ecife= 8niversidade
,ederal de Perna"buco ' 8,PEYFist;ria. A<issertao de DestradoB. $ecife1 99.
5A@I651 $icardo :enturaU )6IDC$A b$.1 )arlos E. A. )enrios e tend2ncias da sa/de e da
epide"iologia dos povos indgenas no Crasil. In= )6IDC$A b$.1 )arlos E. A. A6rg.B.
Epide"iologia e sa/de dos povos indgenas no Crasil. $io de baneiro= ,iocru3YAC$A5)61
#00&. p. &'4(.
5A@I651 Coaventura de 5ousaU @8@E51 boo Arriscado. Introduo= para a"pliar o cHnone
do recon+eci"ento1 da diferena e da igualdade. In= 5A@I651 Coaventura de 5ousa A6rg.B.
$econ+ecer para libertar= os ca"in+os do cos"opolitis"o "ulticultural. $io de baneiro=
)ivili3ao Crasileira1 #00&. p. #*'60.
5A@I651 bonas. Coi )a"pineiro= a +ist;ria do ,estival de Parintins .ue no foi contada.
$enan Albu.uer.ue Aorg.B. Danaus= Noverno do Estado do A"a3onas1 5ecretaria de
Estado de )ultura1 #0&.
5)FcA<E1 Eg?dio1 $EI51 cilson Craga. A6rgs.B. X $elat;rio do )o"it2 Estadual da
:erdade ' 6 genocdio do povo cai"iri'Atroari. )o"isso da :erdade. p. 9#1 #0#.
5IL:A1 Darilene )orr2a da. Deta"orfoses da A"a39nia. Danaus= Editora da 8niversidade
do A"a3onas1 #000.
5IDR61 Lvia Dat+ias. Ensaios <ial;gicosU co"partil+a"ento e diferena nas rela!es eu
outro. 5o Paulo= F8)IIE)1 #00.
168
5IDR61 Lvia Dat+ias and :AL5I@E$1 baan. Neneral )onclusions AEditorsB= Dultiple ,aces
of 6IFE$@E55 cit+in t+e Infinite Lab?rint+s of t+e 5elf. In 5i"o1 L. D. and :alsiner1 b.
6t+erness in Tuestion= Lab?rint+s of t+e self App. &9&'406B. )+arlotte= Infor"ation Age
Publis+ing1 #00(.
5FI$AWAcA1 Itiro1 @AWANAcA1 <%cio e DI^A5AWA1 5aGiara. E"igrao e transtornos
"entais de brasileiros no bapo. b Cras Psi.uiatr #00&U vol *#AB= (*'00.
568MA1 Da-i"iliano Loiola Ponte de. $eao es.ui3ofr2nica e" paciente indgena. )asos
)lnicos e" Psi.uiatria1 Celo Fori3onte1 v. 41 n. '#1 p. &0' #00#.
568MA1 Da-i"iliano Loiola Ponte de. Atendi"ento psi.uitrico a pacientes indgenas no
Estado do A"a3onas. $evista de Psi.uiatria )lnica1 5o Paulo1 v. &01 n. 1 p. &0'&91 #00&.
568MA1 Da-i"iliano Loiola Ponte deU NA$@EL61 Lu3a. Tuando1 co"o e o .ue se bebe= o
processo de alcooli3ao entre popula!es indgenas do alto $io @egro1 Crasil. )adernos
de 5a/de P/blica AE@5P. I"pressoB1 v. #&1 p. 640'6401 #00(.
568MA1 Da-i"iliano Loiola Ponte deU 5)FcEI)WA$<I1 b/lio )%sarU NA$@EL61 Lu3a. 6
processo de alcooli3ao e" popula!es indgenas do Alto $io @egro e as li"ita!es do
)ANE co"o instru"ento de screening para depend2ncia ao lcool. $evista de Psi.uiatria
)lnica A85P. I"pressoB1 v. &41 p. 90'961 #00(.
5PIIME$1 $obert. <5D'I: g casos clnicos= co"ple"ento didtico para o "anual
diagn;stico e estatstico de transtornos "entais. 4. ed. Porto Alegre= Artes D%dicas1 996.
5P$E@NE$1 ba"esU W$ADE$1 Feinric+. Dalleus Daleficaru"1 o "artelo das feiticeiras. $io
de baneiro= $osa dos Ie"pos1 99.
5I6$$IE1 $obert. A poltica do -a"anis"o e os li"ites do "edo. $ev. Antropol.1 5o
Paulo1 v. 491 n. 1 7un. #006. <isponvel e" o+ttp=YYEEE. scielo.brYscielo.p+pO
scriptpsciqartte-tnpidp500&4'((0#006000000 nlngpptnnr"pisor. acessos e" &
de3. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0. *90Y500 &4'((0#006000000.
IA855IN1 Dic+ael. $eification and t+e consciousness of t+e patient. In= I+e nervous
s?ste". @eE ^orGYLondon= $outledge. pp. 0&'061 99#.
IA855IN1 Dic+ael. da"anis"o1 colonialis"o e o +o"e" selvage". 8" estudo sobre o
terror e a cura. 5o Paulo= Pa3 e Ierra1 99&.
IEE$ FAA$1 Nerrie. 999 I+e Fealing Dinistr? of Arc+bis+op Dilingo of Ma"bia.
IrentonY@eE berse?1 Africa corld. In DA8V51 $a?"undo Feraldo. \Cailando co" o
5en+or]= t%cnicas corporais de culto e louvor Ao 2-tase e o transe co"o t%cnicas
corporaisB. $ev. Antropol. Zonline[. #00&1 vol.461 n.1 pp. 0'40. I55@ 00&4'((0.
IFE:EI1 Andr%. As singularidades da ,rana Antrtica. Celo Fori3onte= Itatiaia1 9(0.
I6<6$6:1 I3vetan. A con.uista da A"%rica= a .uesto do outro. 5o Paulo= Dartins
,ontes1 ed. #0.
I8$@E$1 Ierence. <e )os"ologia a Fist;ria= resist2ncia1 adaptao e consci2ncia social
entre os Wa?ap;. In= )A$@EI$6 <A )8@FA1 Danuela1 :I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo.
A"a39nia= Etnologia e Fist;ria. 5o Paulo= @FII',APE5P1 #00&.
169
:AL5I@E$1 baan. )o"parative 5tud? of Fu"an )ultural <evelop"ent. Dadrid= ,undaci;n
Infancia ? Aprendi3a7e1 #00.
:AL5I@E$1 baan. ,unda"entos da Psicologia )ultural= Dundos da Dente1 Dundos da :ida.
5o Paulo= Art"ed1 #0#.
:E@I8$I1 N.U C6WA@I1 :. A6rgs.B Indgenas no Crasil= de"andas dos povos e percep!es
do opinio p/blica. 5o Paulo= Editora ,undao Perseu Abra"o. #0&.
:IA@@A 56C$I@F61 Lui3. Dedicina financeira= a %tica estil+aada. $io de baneiro=
Nara"ond1 #0&.
:^N6I5W^1 LE:. El significado +ist;rico de la crisis e" Psicologia. In= 6bras Escogidas I=
proble"as te;ricos ? "etodol;gicos de la Psicologia 99( App #*('40(B
:^N6I5W^1 LE:. )onferencias sobre psicologa In= :?gotsGi1 L. 5. A#00B. 6bras escogidas
II App. &*'40B. Dadrid1 5pain= A. Dac+ado Libros1 5. A. A6riginal EorG publis+ed in
9&0B1 ed. #00.
:ILAjA1 Aparecida. )o"endo co"o gente. ,or"as do canibalis"o cari. $io de baneiro=
Ed. 8,$b1 99#.
:ILAjA1 Aparecida. 6 .ue significa tornar'se outroO da"anis"o e contato inter%tnico na
A"a39nia. $ev. bras. )i. 5oc.1 5o Paulo1 v. *1 n. 441 out. #000. <isponvel e"
o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp500#'6909#000000&0000&n
lngpptnnr"pisor. acessos e" #( nov. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y500#'6909#000
000&0000&.
:ILAjA1 Aparecida. <ividualit? in A"a3onia= Nod1 t+e devil1 and t+e constitution of
person+ood in Earim )+ristianit?u. bournal of t+e $o?al Ant+ropological Institute An.s.B1
(=#4&'#6#1 #0.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. Indivduo e sociedade no Alto dingu= os ^aEalapti.
<issertao de Destrado e" Antropologia 5ocial1 PPNA5YDuseu @acionalY 8,$b1 9((.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. AraEet%. 6s deuses canibais. $o de baneiro= borge Ma+ar1
906.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. Alguns aspectos da afinidade no dravidianato
a"a39nico. In= E. C. :iveiros de )astro n D. D. )arneiro da )un+a Aeds.B1 A"a39nia=
etnologia e +ist;ria indgena. 5o Paulo= @/cleo Fist. IndgenaY 85P. pp. *0'#01 99&.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. )os"ological Perspectivis" in A"a3onia and ElseE+ere1
palestras gen%ricas1 <eparta"ento de Antropologia 5ocial1 8niversidade de )a"bridge1
( fev'0 "ar1 990.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. da"anis"o e sacrifcio. In A inconstHncia da al"a
selvage". App. 4*('4(#B. 5o Paulo= )osac n @aif?1 #00#.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. ,iliao intensiva e aliana de"onaca. @ovos Estudos1 nX
((1 #00(1 pp. 9'#6.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. \Iransfor"ao] na antropologia1 transfor"ao da
170
\antropologia]. Dana1 $io de baneiro1 v. 01 n. 1 abr. #0#. <isponvel e"
o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp5004'9&�#0000000
6nlngpptnnr"pisor. acessos e" 4 7an. #04. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y5004'
9&�#00000006.
cAN@E$1 $o?. I+e invention of culture. )+icago= I+e 8niversit? of )+icago Press.
A6riginal publicado e" 90B1 ed. #00.
cE$I5)F1 ba"es. :oices of t+e Dind= A sociocultural Approac+ to Dediated Action.
)a"bridge= ,irst Farvard 8niversit? Press1 99. 69 p.
M6$<A@1 Paola Casso Denna Carreto No"es. Cru-as= figuras de poder. $ev. Estud. ,e".1
,lorian;polis1 v. &1 n. #1 ago. #00*. <isponvel e" o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pO
scriptpsciqartte-tnpidp5004'0#6d#00*000#00006nlngpptnnr"pisor. acessos e" #0
de3. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y5004'0#6d#00*000#00006.
171