You are on page 1of 171

sofrimento mental

Renan Albuquerque Rodrigues


ISBN 978-85-7401-732-7
1
UNI!RSI"A"! #!"!RA$ "% A&A'%NAS (U#A&)
INS*I*U*% "! +I,N+IAS S%+IAIS- !"U+A./% ! '%%*!+NIA (I+S!')
N0+$!% "! !S*U"%S ! 1!S2UISAS !& A&BI!N*!S A&A'3NI+%S (N!1A&)
+%&ISS/% !"I*%RIA$
"anilo Sil4a 5ui6ar7es (Ins8i8u8o de 1si9ologia- Uni4ersidade de S7o 1aulo:US1)
;ellen +ris8ina 1i9an<o Si6as (Ins8i8u8o de +i=n9ias So9iais- !du9a<7o e 'oo8e9nia-
Uni4ersidade #ederal do A6a>onas:U#A&)
"a4i A4elino $eal (1ro?e8o No4a +ar8ogra@ia So9ial:U!A - Ins8i8u8o #ederal de
!du9a<7o- +i=n9ia e *e9nologia do A6a>onas:I#A&)
5erson AndrA AB #erreira (Ins8i8u8o de +i=n9ias So9iais- !du9a<7o e 'oo8e9nia-
Uni4ersidade #ederal do A6a>onas:U#A&)
SorianC Si6as Ne4es (Ins8i8u8o de +i=n9ias So9iais- !du9a<7o e 'oo8e9nia-
Uni4ersidade #ederal do A6a>onas:U#A&)
Ra@ael ;Cen>er (#unda<7o Na9ional do Dndio- se8orial 1arin8ins:#UNAI)
Andrea Brela> ("is8ri8o Sani8Erio !sFe9ial IndGgena- se8orial 1arin8ins:"S!I)
R!IS/% ;ellen +ris8ina 1i9an<o Si6as:U#A&
1R%H!*% 5RI#I+% Renan Albuquerque Rodrigues:U#A&
#%&!N*%
1esquisa AFli9ada Fara 1ro@essores J +o6unidade IndGgena (!di8al nK 013:2013 J
ARII:Rei8oria:U@a6) San8ander Uni4ersidades:Ban9o San8anderB
IN"!LA./% ! +A*A$%5A./% (9rea8i4e 9o66ons- li4re- 3B0)
- !di8ora da Uni4ersidade #ederal do A6a>onas (!dua)B
A4B 5eneral Rodrigo %8E4io Hord7o Ra6os- 3000- &ini9a6Fos da Uni4ersidade #ederal do
A6a>onasB +on8a8osM (92) 3305-4290:3305-4291B
- $abora8Nrio de !di8ora<7o !le8rOni9a do A6a>onas ($eda)
!s8rada do &a9uranC- bairro Ha9area9anga- 6uni9GFio de 1arin8ins- A6a>onasB +!1 P9152240B
+on8a8osM (92) 3533-2251B
IR!AM +i=n9ias ;u6anasB
SUBIR!AM In8erdis9iFlinar (1si9ologia So9ialQ !8nologiaQ 1aFeis e !s8ru8uras So9iais)B
IN*!RNA*I%NA$ S*AN"AR" B%%R NU&B!R (ISBN)
978-85-7401-732-7
2
Sumrio
Prefcio........................................................................................................ 04
Apresentao.............................................................................................. 06
Introduo................................................................................................... 09
A controversa poltica indigenista do Estado brasileiro................... 4
. A disciplina de agress!es fsicas e "entais................................. 4
.# $ela!es de "ediao e intercesso %tnica.................................. 4#
.& I"plica!es da "igrao aldeia'cidade......................................... 4(
.4 )orrela!es dos transtornos........................................................... *(
.* Estran+a"ento do novo "undo..................................................... 6&
,elicidades e-ternas .ue "ascara" ang/stias internas................... 60
#. )asa1 "edo1 sil2ncio e solido......................................................... 60
#.# Procura'se u"a tribo no asfalto...................................................... (0
#.& A despersonali3ao.......................................................................... 04
)onvulso e delrio na adaptao 4 sociedade urbana..................... 9#
&. Alterao no ato de co"er............................................................... 9#
&.# 5obre afetos e trabal+o..................................................................... 9(
&.& )asos controversos........................................................................... 0
&.4 6 .uanto vale a sub7etividade......................................................... 09
8"a cura indgena co"erciali3ada na A"a39nia.............................. *
4. :enda da sanidade apoiada e" parentesco e co"padrio......... *
4.# ,eitiaria nas co"unidades.............................................................. #
4.& Pa7elana1 prtica 4 "arge" do ocidentalis"o............................ #0
Indgenas .ue consegue" e-istir dentro da pr;pria aus2ncia........ 40
*. <o tipo de plenitude .ue se fala..................................................... 40
*.# <escendentes da litioterapia............................................................ 46
*.& Profecia auto'reali3adora= sinto"a social"ente construdo.... 49
)onsidera!es>........................................................................................ **
$efer2ncias................................................................................................. *0
3
Prefcio
5orian? 5i"as @eves A8niversidade ,ederal do A"a3onasB
A te"tica dos proble"as socioa"bientais decorrentes de
rela!es conflituosas entre Estado1 setores produtivos e co"unidades
indgenas da A"a39nia brasileira te" sido u"a constante no debate
acad2"ico1 sobretudo suscitada por progra"as de p;s'graduao e"
universidades da regio1 co"o % o caso da 8niversidade ,ederal do
A"a3onas A8fa"B.
<entre in/"eros proble"as .ue e"erge" da perspectiva1
vistos e" pe.uenas e "%dias cidades do bio"a1 co" especificidades
para a regio de fronteira A"a3onas'Par1 onde se situa" os
"unicpios de Parintins1 Carreirin+a e @+a"und1 est a .uesto da
ocorr2ncia de transtornos "entais e" indgenas das etnias 5ater%'
DaE% e Fi-Gar?ana.
6 fen9"eno1 co"o se pretendeu abordar na pes.uisa1 tendeu
a ser observado a partir de princpios causadores= a relao das
popula!es tradicionais co" o Estado1 a dinH"ica territorial de
"anuteno das terras indgenas e principal"ente os desloca"entos
dos povos %tnicos para as reas urbanas na A"a39nia.
A e"erg2ncia de u" tipo social nesse cenrio foi estudada a
partir do vi%s da figura do ndio urbano1 .ue devido 4 "igrao
aldeia'cidade acaba se integrando a u" l;cus de e-ist2ncia na cidade
onde vivencia proble"as de dese"prego1 desterritoriali3ao1
desfiliao parental1 isola"ento1 abuso de lcool e drogas1 entre
outros. 5o efeitos resultantes de situa!es de depend2ncia1
desigualdade e degradao socioa"biental .ue enfrenta" no dia a
dia.
6 estudo buscou ense7ar debate sobre a interao
psicossocial das etnias 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana. 6 .ue se al"e7ou
estudar fora" parcelas de proble"as +ist;ricos das popula!es
4
indgenas e de seu patri"9nio na to"ada do territ;rio brasileiro
pelos coloni3adores. Esse processo1 inclusive1 te" sido a"pliado na
conte"poraneidade pelo neocolonialis"o1 personificado e" a!es
desastrosas ainda +o7e inauguradas pelo Estado Crasileiro e na
e-plorao de recursos "ateriais e i"ateriais dessas popula!es1
forando vetores de desloca"ento para urbes da A"a39nia.
5
Apresentao
$enan Albu.uer.ue $odrigues A8niversidade ,ederal do A"a3onasB
$ela!es psicossociais de povos indgenas co" pessoas e
coisas urbanas fora" ob7eto de estudo na pes.uisa. Procurou'se
observar e" .ue "edida a "igrao aldeia'cidade tende a influenciar
na dinH"ica do cotidiano e no ordena"ento da .ualidade de vida
individual e coletiva de a"erndios situados e" regi!es consideradas
no tradicionais do Cai-o A"a3onas1 a leste do Estado do A"a3onas.
6 trabal+o foi orientado a partir de viv2ncia social e
integrao +u"ana nas sedes "unicipais da regio1 o .ue possibilitou
refle-!es acerca da situao dos aldeados das terras Andir'Darau
A5ater%'DaE%B e @+a"und'Dapuera AFi-Gar?anaB1 recon+ecida"ente
e" trHnsito nos a"bientes citadinos. Essas sedes "unicipais so
polos urbanos dos "unicpios de Parintins1 Carreirin+a e @+a"und1
todos pertencentes ao A"a3onas e fronteirios ao Par. 6s
"unicpios ve" recebendo aportes significativos de ndios .ue
"igra" por "otivos diversificados1 sendo in/"eras as vidas vividas
"ediante o signo da reconstruo.
6 cotidiano de indgenas1 a partir do "o"ento e" .ue sae"
das aldeias e e-peri"enta" o universo ocidentali3ado1 tal e .ual ele
se apresenta1 tendeu a ser pensado sob perspectiva de "arcos
te;ricos interdisciplinares1 apro-i"ados 4 psicologia sociocultural e
etnologia. A partir do estabeleci"ento da proposta1 coube refletir
sobre o .ue ocorre a pessoas .ue enfrenta" e-peri2ncias de
sofri"ento "ental dentro do H"bito da estruturao das pe.uenas e
"%dias cidades da A"a39nia Crasileira1 co" especificidades para
regi!es de fronteira interestaduais.
I"plica!es socioculturais1 "ateriais e i"ateriais1 fora"
consideradas nos ter"os do estudo sobre esse tipo de adoeci"ento1
be" co"o variantes .ue afeta" os povos %tnicos engendrados no
6
trHnsito "igrat;rio. )ategorias definidas a posteriori dera" subsdio
a esti"ativas referenciadas para se refletir sobre possibilidades de
enfrenta"ento de desordens ps.uicas. ,oi reali3ado esforo para
.ue no +ouvesse e-posio de i"age" ou publicao de
infor"a!es pessoais dos indgenas na pes.uisa. @o fora"
efetivados atos de aplicao de .uestionrio ou de abordage" direta
e" entrevista1 levando'se e" conta riscos aos su7eitos1 u"a ve3 .ue
tais atividades poderia" causar constrangi"ento ou tra3er 4
"e";ria e-peri2ncias ou situa!es vividas .ue depreendesse"
desconforto e instabilidade.
A perspectiva foi confrontar "arcos te;ricos estabelecidos
e" ra3o de u" conte-to social a"a39nico vivido e co"partil+ado.
6b7etivou'se avaliar e-peri2ncias representativas de urbanos e
tradicionais a partir de infer2ncias cognitivas e1 por ponderao1 a
partir de infor"a!es docu"entais de interesse p/blico. 6rienta!es
de pes.uisadores da 8niversidade ,ederal do A"a3onas A8fa"B1 do
Instituto ,ederal de Educao1 )i2ncia e Iecnologia do A"a3onas
AIfa"B1 da 8niversidade de 5o Paulo A85PB1 indigenistas da ,undao
@acional do Jndio A,unaiB e psic;logos .ue atua" ou 7 atuara" na
rea da sa/de "ental na A"a39nia au-iliara" na co"posio do
plano de descrio de resultados e na discusso sobre os dados
obtidos.
Entendeu'se sofri"ento "ental en.uanto patologia geradora
de transtornos ps.uicos ou de co"porta"ento inscrita no .uinto
captulo da <%ci"a $eviso da )lassificao Internacional de <oenas
A)I<'0B. ,ora" relacionados transtornos "entais orgHnicos1
sinto"ticos1 transtornos "entais e co"porta"entais causados por
substHncias psicoativas1 es.ui3ofrenia1 transtornos es.ui3otpicos1
delirantes1 de +u"or1 transtornos neur;ticos1 so"atofor"es1
relacionados co" estresse1 sndro"es associadas a disfun!es
fisiol;gicas e fatores fsicos1 transtornos de personalidade1 afetivos e
ali"entares. Infor"a!es disponveis no <eparta"ento de
7
Infor"tica do 5iste"a Knico de 5a/de A<ata585B fora" acessadas e
relacionara"'se os dados estatsticos publicados co" a realidade
observada AC$A5IL1 #0&aB.
A caracteri3ao utili3ada de profissionais da rea da sa/de
"ental consta na )lassificao Crasileira de 6cupa!es A)C6B #00#1
confor"e acessibilidade pelo banco de dados do )adastro @acional
de Estabeleci"entos de 5a/de A)@E5B AC$A5IL1 #0&bB. A discusso
foi condu3ida to"ando co"o pressuposto .ue boa parte dos .uadros
de sofri"ento "ental registrados entre indgenas do Cai-o A"a3onas
% tratada por atividades "edicinais tradicionais conco"itantes a
re"%dios sint%ticos1 por%" co" a ressalva de .ue a identificao de
transtornos "entais ainda se "ostra pouco satisfat;ria na A"a39nia
de "odo geral1 posto ser coletado de "aneira .uestionvel por
agentes indgenas de sa/de co" for"ao no abrangente A568MA1
#00&B. A proble"tica ne" de longe di3 respeito ao trabal+o dos
agentes de sa/de indgena1 feito co" e-pertise essencial e dignidade1
"as si" 4 siste"tica por "eio da .ual se concreti3a" o registro das
infor"a!es e a catalogao dos estados de sofri"ento "ental.
6ptou'se1 na orientao desta publicao1 a ressaltar tanto
.uest!es relacionadas a vieses socioculturais .uanto 4 coisificao da
doena1 as .uais parece" ser no to enfocadas e" dialogis"os
possveis1 o .ue concorre para a fragili3ao de diagn;sticos
direcionados a popula!es %tnicas. A partir da1 fora" pressupostas
situa!es de desfiliao social1 apaga"ento "oral e rebai-a"ento da
pessoa indgena1 declaradas ou no1 tendo e" vista o cotidiano da
"igrao dos a"erndios 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana do Cai-o
A"a3onas.


8
Introduo
<anilo 5ilva Nui"ares A8niversidade de 5o PauloB
Indgenas entre a Amaznia e So Paulo: atravessamentos
dialgicos
P% descalo1 se" ca"isa1 sol 4 pino1 s+ortin+o rasgado1 de porta e"
porta a ca"pain+a toca. Dada"e ignora1 finge no ver o indio3in+o
indo e"bora co" a fa"lia na carroa. :indo da roa1 oferece "uito
pouco. 5e" apoio1 planta" o .ue d1 col+e" o .ue restar1 leva" pra
trocar por u" pouco de grana. Dil+o1 "andioca na oca1 re3a1 por.ue
tanta "is%riaO Ao lado da cidade1 reserva1 favela1 se.uela .ue fica=
desnutrio infantil1 ndio suicida. E os .ue fica" procura" u"a
sada1 poucas alternativas1 sendo alvo do despre3o da sociedade no
ndia. Invisveis pera"bula" pelas ruas da cidade1 sentindo
preconceito e a "aldade na carne. Proibidos de entrar no +otel1 no
restaurante1 o "es"o .ue e-ibe .uadro de ndio aos visitantes. Ao
repugnante1 elite ignorante1 se es.uece" .ue ta"b%" so seres
+u"anos1 "as "ais parece" "onstros1 to"ados pelo din+eiro1 pelo
poder. Ac+a" lindo ndios nos .uadros1 nas paredes artefatos1
diversos artesanatos1 "as de fato t enganando .ue"O 6l+a" a
criana co" desd%"1 .uando ve" di3 .ue no te"1 trata" co"o se
no fosse ningu%"1 depois da orao1 todos di3e" a"%" AC$P D)Qs1
#009B.
E" outubro de #0& recebi e'"ail infor"ando da visita do
professor $enan Albu.uer.ue ao Instituto de Psicologia da 85P.
$enan estava e" busca de parceiros para u" pro7eto .ue coordenava
sobre .uest!es relativas aos i"pactos da "igrao aldeia'cidade na
produo de sofri"entos entre os indgenas das etnias 5ater%'DaE% e
Fi-car?ana1 do Cai-o A"a3onas1 be" co"o sobre os i"pactos na
e-ecuo de polticas p/blicas voltadas 4 sa/de "ental desses povos1
ol+ando para a atuao de profissionais .ue atua" na ponta. <ado
.ue e" 5o Paulo eu coordenava o pro7eto $ede de Ateno 4 Pessoa
Indgena1 pareceu'nos profcuo iniciar"os u" dilogo para "/tua
co"preenso das propostas. @osso encontro se deu durante o evento
Psicologia 5ocial e I"aginrio1 organi3ado pela professora 5andra
9
Daria Patrcio :ic+ietti1 no .ual proferi u"a palestra sobre a .uesto
das perspectivas no dilogo e" psicologia cultural AN8IDA$RE51
#0&B. 6 trabal+o consistia1 basica"ente1 de u"a anlise dos
referentes de conte/do se"Hntico presentes e" discursos proferidos
por lideranas indgenas e" eventos coordenados pelo )onsel+o
$egional de Psicologia de 5o Paulo A)$P5P1 #00B1 .ue desde #00*
possui u" Nrupo de trabal+o dedicado 4s .uest!es indgenas. $enan
esteve presente no se"inrio1 e" seguida sa"os para u"a conversa
"ais detida sobre a avaliao de possveis articula!es entre nossos
pro7etos.
E" nossa conversa inicial ficou patente a co"ple-idade das
situa!es abordadas por cada atividade1 e" 5o Paulo e no norte do
pas. Pude con+ecer u" pouco da realidade dos profissionais .ue
atua" co" povos indgenas na A"a39nia1 algu"as das tens!es
enfrentadas no ca"po das rela!es inter%tnicas e as dificuldades
vivenciadas na tentativa de se corresponder 4s de"andas de polticas
p/blicas calcadas e" princpios universalistas1 e"bora estiv%sse"os
e" conte-tos e-tre"a"ente singulares. Ap;s o dilogo inicial1 dada a
co"ple-idade dos fen9"enos abordados pelos pro7etos1 passa"os a
refletir sobre ca"in+os para o aprofunda"ento da interlocuo1 na
"edida e" .ue nossas e-peri2ncias fosse" diversas e apresentasse"
pontos interessantes de interseco.
6utro fator .ue criava dificuldades para a nossa interlocuo1
al%" das especificidades de cada territ;rio de atuao1 di3 respeito 4
possibilidade de articulao de u" ca"po interdisciplinar para a
reali3ao dos trabal+os de cada u". Deu trabal+o se desenvolve na
lin+a de pes.uisa STuest!es te;ricas e "etodol;gicas da Psicologia=
)onstrutivis"o se"i;tico'culturalQ1 nu"a interface co" a filosofia1 a
antropologiaU o professor $enan Albu.uer.ue1 por sua ve31 %
for"ado e" co"unicao e desenvolveu sua p;s'graduao co" u"a
apro-i"ao ao ca"po da psicologia socialU atual"ente coordena o
S@/cleo de Estudos e Pes.uisas e" A"bientes A"a39nicosQ. 5abe"os
10
.ue o dilogo "ultiprofissional e interdisciplinar % i"portante para a
construo de refer2ncias para a atuao do psic;logo1 sobretudo de
for"ais "ais afinadas co" o conte-to social e a proble"tica .ue
apresenta A)$P5P1 #00B. Entretanto1 a constituio de u" espao de
dilogo .ue supere dog"atis"os disciplinares1 se" cair e" u"
ecletis"o est%ril1 de"anda esforos e disponibilidades para a
co"preenso das diferenas de perspectivas ao longo da reali3ao
de trocas de ideias e a!es partil+adas.
A proposta de partil+a de te-tos e vis!es para a presente
publicao ve" ao encontro da nossa percepo de .ue precisva"os
avaliar as possibilidades de interlocuo produtiva desde pontos de
vista diferenciados. Ao trocar"os os te-tos e produ3ir"os
ativa"ente co"entrios1 penso .ue podere"os avanar se" diluir as
diferenas situacionais1 te;ricas e "etodol;gicas pr;prias aos
trabal+os de cada u". Por outro lado1 ao entrar e" contato co" os
te-tos .ue co"p!e" esse livro1 pude perceber .ue "uitas das
.uest!es vivenciadas por indgenas e profissionais da A"a39nia se
apro-i"a"1 sobre"aneira1 das enfrentadas por indgenas e
profissionais e" 5o Paulo. V sobre os te"as transversais
encontrados entre nossos trabal+os .ue este te-to introdut;rio ir se
debruar.
Os termos do dilogo
6 te-to de $enan Albu.uer.ue apresenta u"a discusso
sobre a .uesto das rela!es de "ediao entre o Estado e os povos
indgenas1 indicando co"o esse processo1 +istorica"ente1 veio
configurando a reduo das terras indgenas1 "udanas radicais de
seus "odos de produo e de trocas sociais1 o acirra"ento de
conflitos entre co"unidades indgenas e no indgenas1 be" co"o a
incluso de novas for"as de conflitos internos .ue passara" a
atravessar o cotidiano das co"unidades. As polticas de proteo1
i"ple"entadas e" con7unto co" os processos de introduo do
11
cristianis"o e das rela!es capitalistas1 cul"inara" e" u" intenso
processo civili3ador .ue por "eio da religio ou de "aneira laica1
visou a incluso dos povos originrios co"o trabal+adores da
sociedade brasileira1 baseando'se na escola co"o instru"ento
privilegiado para o processo de ressignificao da cultura indgena1
ao difundir crenas e atitudes1 valores e ideologias.
Atual"ente1 o processo civili3ador parece estar sendo
arre"atado ta"b%" por interven!es e" sa/de "ental1 co" seus
diagn;sticos .ue "uitas ve3es significa" o diferente co"o doente1
transfor"ando'o e" paciente de u" processo de trata"ento .uase
.ue e-clusiva"ente pautado pelos princpios da cos"ologia
ocidental. Estes princpios1 .uando confundidos co"o a soluo
generali3ada para os proble"as da +u"anidade1 pode" incorrer e"
graves proble"as %ticos1 be" co"o e" proble"as de abordage" e
avaliao clnica1 "uitos deles apresentados no decorrer dos cinco
captulos deste livro.
Ao longo da e-ecuo do pro7eto de E-tenso 8niversitria1
$ede de Ateno 4 Pessoa Indgena1 no "unicpio de 5o Paulo1 te"os
conferido especial ateno 4s for"as discursivas .ue acaba" por
deslegiti"ar concep!es indgenas de pessoa e de be"'viver1 por
e-e"plo. As vers!es clssicas de psicologia1 co"o no poderia" ser
diferentes1 trabal+ava" co" as ideias de seu te"po e lugar a respeito
do .ue era etnocentrica"ente entendido co"o sociedades e culturas
"enos desenvolvidas .ue as ocidentais. Por outro lado1 diversos
estudos conte"porHneos v2" de"onstrando .ue essas vers!es
clssicas apresenta" li"ites para u"a co"preenso ade.uada da
relao psicologia'cultura Acf. FE$DA@51 WEDPE@ e :A@ L66@1 99U
C6E5)F1 99(U :AL5I@E$1 #0#U dentre outrosB. Este % u" desafio
te;rico e "etodol;gico a ser enfrentado pela psicologia nos dias de
+o7e .ue di3 respeito1 direta"ente1 aos desafios apontados nos
pr;-i"os captulos.
@essa direo1 o Pro7eto $ede de Ateno 4 Pessoa Indgena
12
AIP'85PB te" co"o ob7etivo contribuir para o ca"po de refer2ncias
concernente 4 ateno 4s vulnerabilidades psicossociais de indgenas
da cidade de 5o Paulo e seus arredores1 apoiando'se e" u"a
constante refle-o acerca dos +ori3ontes de possibilidades e "odos
de ao no H"bito da psicologia cultural. 6 pro7eto teve incio e"
#0#1 .uando reali3a"os as pri"eiras visitas 4s co"unidades1
alcanando progressiva abertura dos indgenas e" conte-to urbano e
reas de"arcadas do "unicpio1 para a e-plicitao de
vulnerabilidades enfrentadas por suas co"unidades. $eali3a"os a
escuta de relatos e-pressos e" rodas de conversas pro"ovidas nas
co"unidades1 aco"pan+a"os prticas tradicionais de interven!es
e" sa/de e prticas pedag;gicas nas escolas e" .ue estuda" alunos
indgenas. Cusca"os a construo con7unta co" os indgenas de
atividades .ue visara" fo"entar o dilogo refle-ivo sobre a situao
da sa/de1 garantia de direitos1 de"arcao de terras1 fortaleci"ento
da cultura tradicional e educao diferenciada1 tendo e" vista a
"el+oria nas condi!es de vida.
A atividade baseou'se nas reco"enda!es aos psic;logos no
trabal+o co" popula!es indgenas A)$P5P1 #00B e e" diretri3es do
Dinist%rio da 5a/de

1 segundo as .uais a ateno deve se pautar pelo


apoio e respeito 4 capacidade das co"unidades indgenas1 co" seus
valores1 "odos de organi3ao1 de e-presso e de produo de
con+eci"ento1 para identificar proble"as1 "obili3ar recursos e criar
alternativas para a construo de solu!es para as de"andas
levantadas.
As leis brasileiras .ue disp!e" sobre as condi!es para a
pro"oo1 proteo e recuperao da sa/de1 a organi3ao e o
funciona"ento dos servios correspondentes1 preconi3a" .ue o
dilogo co" as popula!es indgenas deve pautar adapta!es
"enores ou "aiores no funciona"ento dos servios de sa/de1 de
1
Dinist%rio da 5a/de1 Portaria nX #.(*91 de #* de outubro de #00(.
13
"odo a respeitar as especificidades socioculturais da populao
atendida. )o"o e-e"plos disso1 te"os a lei n/"ero 0.0001 de 9 de
sete"bro de 990 .ue regula1 e" todo o territ;rio nacional1 as a!es
e servios de sa/de e-ecutados isolada ou con7unta"ente1 e" carter
per"anente ou eventual1 por pessoas naturais ou 7urdicas de direito
P/blico ou privadoU te"os ta"b%" a lei n/"ero 9.0&61 de #& de
sete"bro de 9991 .ue institui o 5ubsiste"a de Ateno 4 5a/de
Indgena1 reiteradas pela recente portaria nX (**1 de 0 de abril de
#0#1 .ue disp!e sobre a organi3ao do controle social no
5ubsiste"a de Ateno 4 5a/de Indgena. A seguir1 ve"os a te"tica
da participao indgena indicada e" e-certos da lei n/"ero 9.0&61
de #& de sete"bro de 999=
<ever'se' obrigatoria"ente levar e" considerao a realidade local
e as especificidades da cultura dos povos indgenas e o "odelo a ser
adotado para a ateno 4 sa/de indgena1 .ue se deve pautar por
u"a abordage" diferenciada e global1 conte"plando os aspectos de
assist2ncia 4 sa/de1 sanea"ento bsico1 nutrio1 +abitao1 "eio
a"biente1 de"arcao de terras1 educao sanitria e integrao
institucional.
6 585 servir de retaguarda e refer2ncia ao 5ubsiste"a de Ateno 4
5a/de Indgena1 devendo1 para isso1 ocorrer adapta!es na estrutura
e organi3ao do 585 nas regi!es onde reside" as popula!es
indgenas1 para propiciar essa integrao e o atendi"ento necessrio
e" todos os nveis1 se" discri"ina!es.
As popula!es indgenas tero direito a participar dos organis"os
colegiados de for"ulao1 aco"pan+a"ento e avaliao das polticas
de sa/de1 tais co"o o )onsel+o @acional de 5a/de e os )onsel+os
Estaduais e Dunicipais de 5a/de1 .uando for o caso.
<iante do e-posto1 u" dos grandes desafios .ue se coloca
para a atuao e" servios de sa/de 7unto 4s popula!es indgenas
di3 respeito 4 construo de espaos dial;gicos para a "/tua
co"preenso e enfrenta"ento dos desafios relacionados a essa
esfera das rela!es de cuidado.
6s dilogos pode" estabelecer ca"pos de possibilidades de
14
trocas de e-peri2ncias1 de"andando o recon+eci"ento da
especificidade da perspectiva do outro1 de "odo a tornare"'se
evidentes lacunas constitutivas da e-peri2ncia singular de cada
su7eito. 6 dilogo % u" aconteci"ento .ue depende da busca de
interlocuo entre pessoas .ue ao buscare" co"partil+ar o .ue %
pr;prio de cada u"1 passa" a for"ar u" siste"a se"iaberto
A:AL5I@E$1 #0#B1 cu7a interao pode ser geradora de tenso
intersub7etiva1 transfor"adora do siste"a eu ' outro e do siste"a
afetivo'cognitivo de cada u" dos su7eitos.
Assi"1 ne" toda conversa % necessaria"ente dial;gica. Para
.ue o dilogo acontea1 no sentido .ue argu"enta"os a.ui1 %
necessrio .ue os interlocutores este7a" disponveis para a produo
de novos significados no previstos antes do enga7a"ento na relao
co" a alteridade. @as situa!es dial;gicas1 a estrutura se"Hntica %
aberta ao encontro co" outras vo3es do ca"po polif9nico e" .ue se
insere1 ou se7a1 o tecido dial;gico % se"pre construdo e" coautoria.
8" dos possveis ca"in+os para a funda"entao de
processa"entos te;ricos "etodol;gicos convergentes co" o
dialogis"o ao .ual esta"os nos referindo1 .ue pode" contribuir ao
H"bito da ateno psicossocial1 adv%" do .ue nos argu"entara"
Cerger e LucG"ann d%cadas atrs=
5e as teorias sobre a identidade so se"pre includas e" teorias
"ais a"plas a respeito da realidade1 isto deve ser entendido de
acordo co" a l;gica .ue serve de funda"ento a estas /lti"as. Por
e-e"plo1 u"a psicologia .ue interpreta certos fen9"enos e"pricos
co"o resultado da possesso por seres de"onacos t2" por "atri3
u"a teoria "itol;gica do cos"os1 sendo inade.uada para interpret'
lo e" u" .uadro no "itol;gico. Igual"ente1 u"a psicologia .ue
interpreta os "es"os fen9"enos co"o perturba!es el%tricas do
c%rebro te" por funda"ento u"a teoria cientfica global da
realidade1 +u"ana e no +u"ana1 e deriva sua consist2ncia l;gica
sub7acente a essa teoria. <ito de "aneira si"ples1 a psicologia
pressup!e se"pre a cos"ologia ACE$NE$ e L8)WDA@@1 966Y#0#1
p. ##&B.
15
@esse sentido1 % preciso .ue se .uestione a ade.uao dos
conceitos .ue e"erge" das rotas e-istenciais na +ist;ria do ocidente
ao ol+ar"os para os fen9"enos psicol;gicos1 co"porta"entais e
discursivos aparentes nas pessoas e co"unidades indgenas. 6u se7a1
e" .ue "edida % possvel tipificar"os u" con7unto de e-press!es da
alteridade co"o pertencentes ao ca"po do .ue se entende co"o
transtornos "entais1 es.ui3ofrenia1 neurose1 trau"a1 "elancolia1
fobias sociais1 ansiedade1 loucura1 dentre tantos outros tiposO Para
al%" de u"a co"parao por se"el+anas1 a .ual serve "ais para
apa3iguar as in.uieta!es do profissional diante de u"a e-presso
de sofri"ento1 pode"os de fato nos orientar por esses conceitos
para intervir sobre os casos .ue nos c+ega"O
Z...[ a palavra1 ao no"ear u" fato1 proporciona ao "es"o te"po a
filosofia do fato1 sua teoria1 seu siste"a. Tuando digo= \consci2ncia
da cor]1 possuo algu"as associa!es cientficas1 o fato se incorpora a
u"a s%rie de fen9"enos1 dou u" significado ao fatoU se" d/vida
.uando digo \reao ao branco]1 tudo % co"pleta"ente diferente
A:^N6I5WI1 9#(1 p. &#6B.
:?gotsGi c+a"a a ateno para a relao entra a palavra e o
seu siste"a de significao. Isto nos indica .ue a co"preenso da
e-presso verbal de outre" pressup!e u"a ateno .ue se volte
tanto aos ter"os utili3ados .uanto 4s ra3es dessa significao no
conte-to +ist;rico'cultural da pessoa a .ual oferta"os nossa ateno.
E os indgenas1 de fato1 possue" in/"eros ter"os para co"preender
o .ue se passa nos processos de intensificao dos sofri"entos
pessoais1 "uitas ve3es desconsiderados e" sua co"ple-idade
sist2"ica no processo diagn;stico no H"bito da ateno 4 sa/de
desses povos. Das no encontro entre posi!es diferentes1 % a pr;pria
definio do fen9"eno vivenciado .ue % posta e" debate. As tens!es
inerentes 4s diferentes perspectivas precisaria" ser suportadas pelos
profissionais no e-erccio de u"a escuta ativa1 co"pro"etida co" o
apoio 4 capacidade das diversas etnias para a construo de solu!es
16
para os proble"as da co"unidade. @esta direo1 a psicologia
en.uanto ci2ncia e profisso te" a contribuir co" a construo e
e-plicitao de no!es .ue se7a" capa3es de dar conta da
diversidade de co"preens!es dos fen9"enos psicol;gicosU para
tanto1 precisa a"pliar seu entendi"ento a respeito de co"o se do
os processos culturais de construo do significado da e-peri2ncia
psicol;gica
Portanto1 a 3ona de tenso entre a l;gica .ue serve co"o
funda"ento das sociedades indgenas1 .ue per"itiria u"a
interpretao ade.uada dos sofri"entos vividos por essas pessoas1 e
as concep!es de sa/de e de desenvolvi"ento +u"ano das teorias
clssicas difundidas nos cursos de for"ao profissional cria
i"passes. Duitos desses i"passes construdos e reiterados co" base
e" saberes pretensa"ente religiosos1 cientficos e ta"b%"
veiculados por polticas p/blicas e" sa/de1 de"anda"
disponibilidade para o dilogo e para a e-peri2ncia de desconstruo
de pr%'concep!es.
Os temas situados do dilogo
E"bora a presena de indgenas nas cidades ten+a sido
evidente desde o incio do processo colonial1 .uando os pri"eiros
centros urbanos co"eara" a ocupar o territ;rio brasileiro1 essa
"es"a presena indgena nas cidades parece ainda causar espanto
para boa parte dos brasileiros Acf. :E@I8$I e C6WA@I1 #0&B. A viso
estereotipada .ue identifica os povos indgenas brasileiros 4 vida nas
florestas1 recusando a sua presena no conte-to urbano1 te" sido
+istorica"ente construda de for"as "uitas ve3es inco"patveis
co" as "ais incontestveis evid2ncias. <e acordo co" o censo
brasileiro de #001 cerca de 40_ da populao autodeclarada
indgena no Crasil vive e" centros urbanos. A cidade de 5o Paulo1
por e-e"plo1 possui a .uarta "aior populao indgena e % u" dos
locais onde se pode encontrar a "aior diversidade %tnica desses
17
povos originrios.
E"bora se7a patente a presena de indgenas nas cidades1 o
a"biente urbano te" sido +istorica"ente +ostil a essa presena. Por
u" lado1 no perodo colonial a populao indgena era utili3ada co"o
"o de obra barata ou "es"o co"o escravosU atual"ente1 os
indgenas .ue +abita" ou fre.uenta" esse a"biente se .uei-a" da
falta de assist2ncia de institui!es p/blicas .ue recon+ea" a
identidade dessas pessoas .uando fora de seus territ;rios
de"arcados.
)onsiderando'se .ue tradicional"ente os indgenas vivia"
de "aneiras diversificadas na floresta1 +o7e e" dia ainda e-iste u"a
variao grande na "aneira de viver e e-pressar as ra3es %tnicas1
tanto na floresta .uanto nas cidades. )o" a passage" das caravelas1
"arcas inevitveis per"anecera" nos diversos povos indgenas
co"o cicatri3es1 levando'nos a conceber .ue ser ndio no depende
dos estere;tipos tipica"ente associados a eles= a vida na floresta1 a
nude31 as pinturas corporais etc. )onsidera"os1 portanto1 i"portante
entender a identidade pessoal e %tnica co"o u" processo co"ple-o e
"ultifacetado. Para citar u" e-e"plo1 to"e"os e" considerao
observa!es do antrop;logo 6scar )alavia 5e31 sobre o povo
Ia"inau1 do Acre=
6 c+a"ado "ulticulturalis"o tende a ver os ndios co"o popula!es
4 parte da sociedade global1 co" u"a viso de "undo pr;pria1 .ue
deve" conservar sua cultura e seu "odo de vida tradicionais para
continuar a ser SndiosQ. Das o .ue pensar .uando algu" grupo
indgena concebe a sua pr;pria tradio de u"a "aneira be"
diferente da.uela .ue os SbrancosQ acredita" ser a SverdadeiraQO 6
e-e"plo dos ia"inaus do Acre1 .ue "uitas ve3es prefere" viver no
universo urbano1 per"ite algu"as refle-!es sobre a indianidade e as
rela!es entre as co"unidades nativas e o c+a"ado "undo
Scivili3adoQ A5`EM1 #0001 p. &*B.
@o relato de 5e31 os ia"inaus segue" con+ecendo as
prticas culturais de sua tradio a tais .uais a cerH"ica1 as pinturas
corporais e as festividades a e as pratica" nas cidades. Ao "es"o
18
te"po e" .ue con+ece" novas prticas culturais1 continua" o
processo de apropriao de novos ele"entos 4 pr;pria tradio.
6 contato co" a alteridade advinda de outros povos %
previsto e" diversas "itologias indgenas1 be" co"o os
intercH"bios de prticas culturais. A busca pelo contato e pela
diversidade oferecida pelas cidades1 portanto1 no estaria
necessaria"ente e-cluda do interesse desses povos. Iive"os
de"onstra!es disso no ano de #0#1 .uando reali3a"os no Instituto
de Psicologia o evento \Psicologia e Povos Indgenas= 5aberes e
Prticas e" <ilogo]1 .ue contou co" a presena de profissionais de
variadas reas a teatr;logos1 "%dicos1 antrop;logos etc. a1 vindos
de diversas partes do pas1 al%" de psic;logos i"ersos nessa
te"tica e lideranas indgenas de diferentes etnias=
Tuest!es latentes de pessoas profunda"ente interessadas por elas
aparecera" nas interven!es de participantes .ue viera" de longe
para esse encontro= u"a descendente indgena1 psic;loga1 relatou a
tra7et;ria de resgate de sua pr;pria identidade ao procurar trabal+o
e" u"a aldeia afastada dos grandes centros urbanos. b Daria
)cera1 palestrante PanGararu1 "oradora do "unicpio de 6sasco1 na
Nrande 5o Paulo1 dei-ou sua co"unidade e" Perna"buco +
"uitos anos1 por%" ressaltou .ue \u"a pessoa no dei-a de ser
.ue" % por.ue saiu de sua casa]. Des"o distante de sua terra natal1
Daria relatou .ue se encontra forte"ente vinculada 4s suas origens
%tnico'culturais ACE$IF6L<6 e N8IDA$RE51 #0&B.
As sociedades indgenas1 portanto1 no pode" ser pensadas
sob a ;tica das sociedades fec+adas .ue caracteri3ava"1 por
e-e"plo1 os feudos europeus no perodo "edieval. Ao "es"o te"po1
as identidades %tnicas e pessoais no pode" ser pensadas sob a ;tica
da fi-ide3 e i"utabilidade. Levando'se e" conta .ue e" funo da
relativa abertura de cada pessoa e sociedade 4 alteridade circundante1
todas as tradi!es +u"anas passa" por processos de
transfor"a!es ao longo do te"po.
E"bora o contato co" a diversidade das cidades produ3a
transfor"a!es irreversveis1 4 "edida da intensidade de .ual.uer
19
nova e-peri2ncia .ue u"a pessoa possa vivenciar co"o radical"ente
diferente ao +abitual1 % possvel conceber .ue o c+o.ue cultural
resultante desse encontro pode ser e-tre"a"ente profcuo1 dadas
certas condi!es .ue assegure" a elaborao da e-peri2ncia.
Iodo e"preendi"ento antropol;gico situa'se1 portanto nu"a
encru3il+ada= pode escol+er entre u"a e-peri2ncia aberta e de
criatividade "/tua1 na .ual a \cultura] e" geral % criada por "eio
das \culturas] .ue cria"os co" o uso desse conceito1 e u"a
i"posio de nossas pr;prias preconcep!es a outros povos. 6
passo crucial a .ue % si"ultanea"ente %tico e te;rico a consiste e"
per"anecer fiel 4s i"plica!es de nossa presuno da cultura. 5e
nossa cultura % criativa1 ento as \culturas] .ue estuda"os1 assi"
co"o outros casos desse fen9"eno1 ta"b%" t2" de s2'lo. Pois toda
ve3 .ue fa3e"os co" .ue outros se torne" parte de u"a \realidade]
.ue inventa"os so3in+os1 negando'l+es sua criatividade ao usurpar
seu direito de criar1 usa"os essas pessoas e seu "odo de vida e as
torna"os subservientes a n;s. E se criatividade e inveno e"erge"
co"o as .ualidades salientes da cultura1 ento % para elas .ue nosso
foco deve voltar'se agora Acf. cAN@E$1 #00Y90B.
@a tarefa de construo de entendi"entos "/tuos e capa3es
de transpor as barreiras erigidas co" as i"posi!es +ist;ricas
vivenciadas pelas diversas culturas indgenas1 percebe"os a
de"anda por disponibilidade para legiti"ao do discurso e das
prticas dessas popula!es. E" nossos trabal+os de e-tenso1 as
de"andas dos indgenas por dilogos co" os saberes oriundos da
acade"ia te" se "ostrado bastante recorrentes. @ossa leitura desse
conte-to de dilogo inter%tnico % orientada para a construo de
en.uadres e.uitativos para perspectivas sociocos"ol;gicas distintas
a respeito da realidade1 incluindo'se as diversas concep!es a
respeito de processos .ue fo"enta" o be"'viver ou os c+a"ados
adoeci"entos.
Entre os anos de #0# e #0&1 apoia"os a organi3ao de
encontros co" indgenas co" o ob7etivo de contribuir na pro"oo
de dilogos .ue buscasse" u"a "aior apro-i"ao co" os te"as
e" torno das vulnerabilidades psicossociais enfrentadas pelas
20
co"unidades. <esses encontros1 fora" produ3idos relat;rios .ue
de"onstra" .ue a apropriao do espao para o dilogo e.uitativo %
be"'vinda e surte efeitos i"portantes para a "el+oria da .ualidade
de vida das co"unidades. @o relat;rio do I Encontro @acional dos
Estudantes Indgenas1 ocorrido na 8niversidade ,ederal de 5o )arlos
A8,5)arB e" sete"bro de #0&1 encontra"os o seguinte=
Z...[ <eve"os ressaltar a i"portHncia desse encontro co"o for"a de
dar "aior visibilidade aos estudantes indgenas dentro das
institui!es de ensino. Isso possibilita no apenas .ue os estudantes
e professores no indgenas con+ea" e recon+ea" a e-ist2ncia e a
presena desses alunos no espao acad2"ico1 "as ta"b%"
possibilita u" incre"ento nas frentes de apoio 4s de"andas dos
povos indgenas. 5e u" dos pontos acertados ao final do encontro
foi a necessidade de descoloni3ao1 a ocupao do espao
acad2"ico Ano apenas co" a presena dos alunos indgenas nos
seus cursos1 "as ta"b%" co" a ocupao dos espaos fsicos da
universidade proporcionada por esse encontroB % u" passo bastante
i"portante de descoloni3ao de u" a"biente .ue %
funda"ental"ente eliti3ado e "arcado por u" saber pretensa"ente
superior e e-cludente.
As universidades precisa" co"ear a con+ecer a realidade dos
povos indgenas do Crasil e se abrir para os con+eci"entos e saberes
indgenas1 no entendidos apenas co"o \saberes populares]1 "as
recon+ecendo os funda"entos desse con+eci"ento e sua validade1
"es"o .ue no co"provada pela ci2ncia acad2"ica AE@EI1 #0&1 p.
#B.
@ota"os1 portanto1 .ue os indgenas busca" u"a reverso
das assi"etrias inerentes na relao co" a sociedade envolvente1
redefinindo os crit%rios para a legiti"idade do con+eci"ento. Anos
atrs1 o foco desse processo de reverso era dado pelo confronto co"
o discurso religioso1 por%"1 atual"ente outro foco entra e" cena
pois % o discurso pretensa"ente cientfico .ue precisa ser revertido
para viabili3ar a continuidade da tradio indgena.
Adicional"ente1 e" relat;rio de outro Encontro1 reali3ado
e" u"a das co"unidades Db?a Nuarani do "unicpio de 5o Paulo1
observou'se o seguinte=
21
Este relat;rio1 resultado dos tr2s dias do encontro de lideranas
Nuarani Fuvi-a Wuer? @+e"boQa I?1 "anifesta a necessidade de
recon+eci"ento do protagonis"o poltico da co"unidade Nuarani1
be" co"o a considerao de suas especificidades sociais e culturais
no .ue di3 respeito 4s polticas p/blicas.
A partir das discuss!es % possvel identificar .ue o direito bsico ao
acesso 4 sa/de no % co"pleta"ente suprido. 6bserva'se desde
defici2ncias na infraestrutura das instala!es sanitrias at% o
transporte de pacientes e agentes de sa/de. )o" relao 4 sa/de
diferenciada e "edicina tradicional Nuarani1 a reunio levantou
propostas voltadas ao respeito destas prticas e "el+or dilogo co"
a "edicina no'indgena. :2'se proble"as graves na co"unicao
entre os diversos nveis ad"inistrativos responsveis pela sa/de1
desde os postos locais at% o Dinist%rio da 5a/de. 8"a das principais
reivindica!es foi por autono"ia na to"ada de decis!es por parte
das unidades de sa/de locais1 en.uanto representantes dos
interesses e necessidades das co"unidades.
$eferente 4 educao1 os debates se dera" e" torno do
recon+eci"ento dos saberes indgenas na educao escolar. Isto
passa por for"ao de professores1 professoras e educadores
indgenas1 recon+eci"ento profissional destes por parte das
<iretorias de Ensino e incluso no siste"a for"al da educao .ue
acontece para al%" do espao escolar1 o .ue ta"b%" i"plica no
respeito ao "odo de vida1 co"o +bitos ali"entares e datas'rituais
Nuarani.
A .uesto da terra aparece de for"a latente e" todos os debates1
u"a ve3 .ue % condio bsica para a e-ist2ncia e "anuteno da
vida Nuarani. A discusso deu'se sobre u" te"a .ue atual"ente
pressiona no cenrio poltico e" relao 4 de"arcao de terras
indgenas= o pro7eto de e"enda constitucional #*Y#000. 6s Db?a
Nuarani posiciona"'se contrrios ao pro7eto de e"enda
constitucional APE) #*B. Essa PE) fere u" princpio funda"ental da
constituio brasileira1 definido e" seu artigo #&1 segundo o .ual o
dever do Estado brasileiro % proteger as co"unidades tradicionais
indgenas. Ainda1 segundo a conveno 69 da 6II A6rgani3ao
Internacional do Irabal+oB toda a alterao de regras .ue afeta os
povos indgenas e seus direitos assegurados deveria passar por
consulta pr%via. A "aneira co"o a e"enda constitucional est sendo
proposta1 portanto1 % inconstitucional e representa u" total
desrespeito a tratados internacionais1 dos .uais o Crasil % signatrio
AF8:IdA W8E$^ @FEDC6QA I^1 #0&1 pp. 0'B.
@ota"os1 nessa passage"1 forte 2nfase na de"anda por u"
dilogo e.uitativo1 no .ual o protagonis"o indgena se7a respeitado
tanto no H"bito das decis!es sobre o funciona"ento da ateno 4
sa/de e da escolari3ao1 .uanto nas decis!es sobre as for"as de
22
utili3ao da terra. @o .ue di3 respeito 4 da sa/de1 u"a das
principais .uei-as dos Db?a Nuarani aponta para o fato de .ue
"uitas ve3es as decis!es so to"adas de ci"a para bai-o1 no
respeitando as peculiaridades locais das co"unidades situadas.
Portanto1 ne" se"pre o transito entre os dois "undos1 da
cidade e da aldeia1 pode ser considerado to ani"ador. E" seu te-to1
o professor $enan tra3 u" con7unto de situa!es bastante
reveladoras das dificuldades enfrentadas por .ue" vive esses
desloca"entos ob7etiva e sub7etiva"ente.
Formas de no dialogar
Ianto na cidade .uanto nas aldeias1 nota"os .ue a presena
de pessoas e de ele"entos da cultura no indgena te" sido
constante. @as aldeias isso ve" acontecendo co" a "aior circulao
de pessoas e a crescente penetrao da ind/stria cultural atrav%s de
dispositivos de "dia Apor e-e"plo1 rdio1 televiso e internetB1 ou
co" a entrada dos aparel+os do Estado Apostos de sa/de1 escolas
etc.B. Portanto1 no % preciso .ue u"a pessoa indgena saia de sua
co"unidade para conviver co" outras culturas1 e as dificuldades de
dilogo passa" a acontecer no interior das co"unidades1 para al%"
das dificuldades .ue so "arcantes nas cidades.
A respeito do encontro co" a diferena1 :ladi"ir Li"a1 Nuarani e
professor na escola de sua co"unidade1 le"brou .ue o indgena
ainda % obrigado a conviver desde pe.ueno sob o ol+ar do no'
indgena1 "uitas ve3es carregado de preconceito ACE$IF6L<6 e
N8IDA$RE51 #0&1 s. n.B
@a avaliao do professor $enan Albu.uer.ue1 o processo de
dilogo entre indgenas e no indgenas perdura at% os dias atuais
condu3ido de for"a predo"inante"ente unidirecional1 ou se7a1
constitue"'se situa!es de dilogo .ue no so propria"ente
dial;gicas1 por.ue u"a das partes posiciona'se intencionado
assi"ilao da outra. Assi"1 os discursos e prticas interpessoais
23
pode" diferir e" seu grau de dialogicidade1 de "odo a se
apresentare" co" "aior ou "enor abertura 4 alteridade. 6
"on;logo acontece .uando se aplica u"a perspectiva autoritria
acerca das coisas .ue trata" ALI@ELL1 99*B1 sendo .ue discursos e
prticas autoritrias so co"preendidos a.ui co"o e-press!es de
significados fi-os no "odificveis no contato co" outras ideias e
a!es ACAWFII@1 #004B.
6 professor Albu.uer.ue relata .ue na busca de a7usta"ento
aos padr!es da sociedade envolvente "uitos indgenas passa" a
adotar +bitos e costu"es conflitantes co" seu "odo de vida
tradicional1 por e-e"plo1 dei-ando de falar sua lngua natal1 de
praticar cantos e danas1 descaracteri3ando +bitos ali"entares1
trocando as atividades laborais +abituais pelo trabal+o alienado1
dentre outras viv2ncias .ue causa" forte i"pacto no processo
pessoal de sociali3ao. Esses i"pactos geradores de tenso e
in.uietao nas vidas de cada u"1 .uando no so repri"idos e
silenciados1 "uitas ve3es so diagnosticados co"o u" proble"a .ue
precisa ser resolvido co" a consolidao da entrada e" u" novo
"odo de vida. Este novo "odo de vida est1 "uitas ve3es1 pautado
pela "edicali3ao "ercantili3ada da e-ist2ncia ou pelo uso abusivo
de outras drogas lcitas ou ilcitas do ponto de vista da sociedade
envolvente.
Parece .ue e" tais situa!es de grande vulnerabilidade
entra" e" cena a!es dirigidas para .ue +a7a coincid2ncia entre os
participantes de u" dilogo1 visando produ3ir o "aior grau de
univocalidade possvel AcE$I5)F1 99B1 ou se7a1 a eli"inao da
diferena. <iversas estrat%gias so lanadas no processo de
eli"inao da diferena= o diagn;stico da diferena co"o inferior ou
faltante1 co"o loucura ou outro tipo de adoeci"ento1 co"o errado ou
repugnante etc. Assi"1 nota'se .ue os indgenas so constante"ente
confrontados e" seus "odos de se relacionar e conceber a nature3a1
e" suas prticas pessoais e coletivas1 co" a "arginali3ao da
24
pa7elana pelos discursos religiosos e cientficos calcados e"
princpios cos"ol;gicos da cultura ocidental1 segundo o .ual certos
con+eci"entos so in.uestionveis por.ue transcende" as
realidades pessoais e coletivas no trHnsito entre os "undos indgenas
e no indgenas.
@o debate episte"ol;gico e %tico entre as disciplinas
psicol;gicas1 as posturas ecl%ticas e dog"ticas aparece" co"o
"aneiras de se eli"inar ou redu3ir as diferenas1 co"o for"as de
evitar a tenso provocada pelo contato co" a.uilo .ue
descon+ece"os do outro1 a alteridade.
A atitude dog"tica previne a pessoa do contato co" o diferente1
por "eio da des.ualificao do diferente co"o no ra3ovel ou
ad"issvel1 por.ue ele no se encai-a no .uadro pr%vio de
con+eci"ento1 valores e crenas. A atitude ecl%tica ta"b%" previne a
pessoa do contato co" o diferente1 agora1 des.ualificando a
diferena e" si= e" /lti"a anlise1 tudo pode ser encai-ado
Aredu3idoB ao seu .uadro pr%vio de con+eci"ento1 valores e crenas
A5IDR6 e :AL5I@E$1 #00(1 p. &96B.
)o"o e-e"plos de atitudes dog"ticas relacionadas 4
relao entre indgenas e a sociedade envolvente1 encontra"os as
"anifesta!es e prticas ancoradas e" ideias segundo a .ual o
indgena no teria lugar de encai-e na cidade1 ou .ue psicologia no
teria "eios para trabal+ar co" o indgena. )o"o e-e"plos de
atitudes ecl%ticas te"os o oposto1 "anifesta!es e prticas ancoradas
e" pressupostos segundo os .uais no +averia diferenas entre o
indgena e .ual.uer outro cidado e" conte-to urbano1 ou .ue as
teorias psicol;gicas sobre o +o"e" ocidental serviria" da "es"a
"aneira para co"preenso da pessoa indgena.
Estas duas for"as de lidar co" a tenso inerente ao contato
co" a alteridade se desdobra"1 no H"bito das vis!es do senso
co"u" veiculadas pelas narrativas do"inantes1 e" duas dire!es de
enca"in+a"ento de polticas p/blicas e" relao aos povos
indgenas. 8"a delas di3 respeito ao "ulticulturalis"o1 .ue
25
corresponde 4s tentativas de "anuteno do isola"ento dos
diferentes grupos se7a nas reas de"arcadas1 se7a por "eio da
configurao de regras nitida"ente diferenciadas1 suposta"ente
ade.uadas aos grupos sociais especficos. 6utro tipo de poltica
p/blica estaria ligada aos pro7etos assi"ilacionistas .ue pressup!e"
a possibilidade do estabeleci"ento de laos sociais co"uns a todos1
coordenados por u"a viso de sociedade suposta"ente "ais
co"ple-a e capa3 de aco"odar todas as diferenas.
A for"a co" .ue "uitos profissionais c+ega" para o
trabal+o co" os povos indgenas envolve posturas ecl%ticas e
dog"ticas1 co" i"plica!es para a construo de con+eci"ento e
para a produo de polticas p/blicas. Ianto as propostas
"ulticulturalistas .uanto as assi"ilacionistas so esforos na direo
de se evitar as tens!es inerentes ao in.uietante contato co" a
alteridade. Por u" lado1 e-cluindo as diferenas do convvio1 isolando
e dificultando o acesso do indgena ao a"biente urbano ou outros
espaos de convvio intenso co" a sociedade envolventeU por outro
lado1 destituindo da.ueles .ue transita" entre os "undos da aldeia e
da cidade a percepo da sua condio %tnica e de sua especificidade
cultural=
@o % preciso fec+ar'se nu"a alternativa est%ril= ou se 7ustifica" as
guerras coloniais Ae" no"e da superioridade da civili3ao
ocidentalB ou ento se recusa .ual.uer interao co" o estrangeiro1
e" no"e de u"a identidade pr;pria. A co"unicao no'violenta
e-iste e pode ser defendida co"o u" valor. Isso poderia fa3er co"
.ue a trade escravis"oYcolonialis"oYco"unicao no se7a apenas
u" instru"ento de anlise conceitual1 "as acabe por corresponder
ta"b%" a u"a sucesso no te"po AI6<6$6:1 90&Y#01 p. #6*B.
V a"pla"ente con+ecido o poder destrutivo das tradi!es
.ue o colonialis"o de assi"ilao da religio1 o escravis"o e as
guerras de li"pe3a %tnica proporcionara" aos indgenas do Crasil1
"as pouco % dito a respeito do papel "ais recente de pes.uisas
26
cientficas cu7o retorno favorece" certos grupos econ9"icos e
polticos e" detri"ento das co"unidades sobreviventes. A +ist;ria
da ci2ncia ta"b%" % "arcada pelo desenvolvi"ento de dispositivos
"ais elaborados de sub7ugao dos povos= e-e"plos +ist;ricos so
desde o desenvolvi"ento da bo"ba at9"ica 4 construo de novas
polticas p/blicas de assi"ilao.
A +erana de a"eaas intensas sofridas pelos povos
indgenas parece e-plicar .uo pouco confidentes eles se encontra"
e" relao a .ual.uer abordage" proveniente do Estado1 incluindo
a.uelas oriundas do ca"po das ci2ncias. Iais abordagens configura"
situa!es "arcadas "uitas ve3es pela desconfiana e iniciativa de
afasta"ento ao dilogo pelos indgenas na relao co"
representantes do Estado brasileiro.
@ota'se1 a partir dos estudos do professor $enan
Albu.uer.ue1 .ue a eli"inao da cultura do outro continua sendo
u"a prtica recorrente. <e igual for"a1 os aparel+os de Estado t2"
sido coniventes ou propulsores da veiculao de discursos e prticas
+o"ogenei3antes .ue dificulta" possibilidades de e-presso %tnico'
culturais singulari3adas. At% +o7e1 o Estado1 por "eio de polticas
p/blicas universalistas1 acaba produ3indo grandes dificuldades para
lidar co" o "/ltiplo1 co" a diversidade de conte-tos e situa!es
peculiares .ue to"a lugar no espao +eterog2neo das rela!es entre
os indgenas e a sociedade envolvente. E" especial1 deter"inadas
for"as de conduo das polticas de sa/de acaba" por resultar e"
processos de tipificao e estereotipi3ao da alteridade1
inco"patibili3ando a coe-ist2ncia de "odos culturais distintos. )o"
o prete-to da sobreviv2ncia da pessoa1 entendida co"o organis"o
estrita"ente biol;gico1 nega'l+e a possibilidade de viver sua pr;pria
identidade cultural.
@o H"bito da psicologia1 concep!es clssicas de identidade
pessoal fora" construdas a partir de pressupostos ora "aterialistas1
fundando a identidade pessoal co"o u" aspecto e"ergente das
27
caractersticas fisiol;gicas do organis"o +u"anoU ora espiritualistas1
assu"indo a identidade pessoal co"o u" aspecto de orige"
essencial"ente divina. A"bas as posturas1 no conte-to ocidental1
pressupun+a" u"a identidade nuclear e" torno da ideia de ego
individual.
A noo de ego individual encontra funda"entao filos;fica
nos te-tos influentes do ingl2s bo+n LocGe A6&#'(04B1 .ue1 por sua
ve31 tin+a co"o ob7etivo funda"entar a propriedade privada co"o
u" direito natural do ser +u"ano articulado 4s liberdades
individuais. 6u se7a1 a noo de identidade pessoal e"erge no
ocidente co"o suporte funda"ental para a produo de discursos
essenciais ao liberalis"o poltico e econ9"ico.
)o"o e-e"plo disso1 a <eclarao dos <ireitos do Fo"e" e
do )idado foi publicada e" (09 co"o u" dos "arcos da
$evoluo ,rancesa1 tra3 e" seu artigo ( o direito sagrado e
inviolvel 4 propriedade individual1 reafir"ado ainda no artigo ( da
atual <eclarao 8niversal dos <ireitos Fu"anos.
6 antrop;logo )arlos ,austo A#000B discute co"o as no!es
de identidade e de propriedade1 oriundas da tradio LocGeana1 so
pouco efetivas para a co"preenso das no!es de identidade e
propriedade nas tradi!es indgenas brasileiras. Para ele1 as
concep!es desenvolvidas no ocidente aciona" u"a s%rie de
pressupostos cos"ol;gicos vinculados a princpios 7udaico'cristos
.ue separa" os su7eitos +u"anos das coisas /teis Aani"ais1 plantas1
territ;rio etc.B1 para1 e" seguida1 instituir as for"as de do"nio dos
indivduos sobre as coisas e os processos de responsabili3ao e
7ulga"ento por u"a instHncia transcendente Aa 5ociedade1 o Estado1
<eus etc.B.
)onsiderando'se .ue a psicologia cultural +istorica"ente se
depara co" o etnocentris"o presente nas concep!es ocidentais de
identidade pessoal1 por outro lado os esforos atuais se depara"
co" o fato de .ue o encontro entre culturas nunca % si"%trico1 dado
28
.ue as rotas para os entendi"entos "/tuos1 colaborativos e
dial;gicos no so diretas ou transparentes A$A5D855E@1 #0B.
@o pr;-i"o t;pico1 abordare"os ca"in+os pelos .uais
te"os refletido1 co" o prop;sito de propiciar encontros de dilogos
potentes entre indgenas e a psicologia.
Possibilidades de dialogar
A psicologia cultural ve" e"ergindo nas /lti"as d%cadas
co"o u"a possibilidade de integrao entre estudos culturais e
psicol;gicos1 defrontando'se co" as tens!es .ue e"erge" na
tentativa de interlocuo interdisciplinar a respeito das rela!es eu'
outro'"undo. Ao trabal+ar co" a articulao de disciplinas1 tais
co"o a antropologia e a etnologia1 a psicologia cultural t2" se
apro-i"ado de .uest!es .ue di3e" respeito 4 relao de pessoas
oriundas de povos aut;ctones da A"%rica Apovos indgenasB co" a
sociedade envolvente Ano'ndiosB. Investiga!es recentes v2"
de"onstrando1 por e-e"plo1 .ue diversos fatores contribue" para a
configurao de situa!es de risco e vulnerabilidades psicossociais
intensas relacionadas 4s pessoas indgenas .ue +abita" tanto nas
aldeias .uanto nas regi!es "etropolitanas de grandes cidades.
E"bora se7a crescente a participao de psic;logos e"
institui!es governa"entais e no governa"entais .ue atua" 7unto
4s popula!es indgenas1 os desafios enfrentados pelos profissionais
no atendi"ento 4s pessoas pertencentes a essas popula!es ainda %
grande= por u" lado devido 4s especificidades do ca"po de atuao1
.ue envolve a necessidade de instru"entali3ao intercultural do
psic;logoU por outro lado1 devido 4 escassa oportunidade .ue os
estudantes de psicologia t2" de desenvolvere" atividades .ue
envolva" pessoas pertencentes 4s etnias indgenas e1 portanto1 de
entrare" e" contato1 ao longo da for"ao universitria1 co"
di"ens!es da e-peri2ncia profissional necessrias 4 pro"oo de
u"a atuao criteriosa e cuidadosa neste H"bito.
29
6 I: )ongresso @acional da Psicologia1 por sua ve31
considerou a ateno aos povos indgenas u"a necessidade pre"ente
da nossa sociedade. E" #0041 o )onsel+o ,ederal de Psicologia
reali3ou1 e" parceria co" o )onsel+o Indigenista Dissionrio1 o
5e"inrio @acional 5ub7etividade e Povos Indgenas1 co" a presena
de lideranas indgenas e psic;logos de todos os Estados brasileiros.
<este ento1 u"a s%rie de a!es visando 4 pro"oo de dilogos
entre psic;logos1 lideranas indgenas e profissionais de reas afins1
co"o os da sa/de1 antrop;logos1 assistentes sociais1 educadores e
+istoriadores1 resultou na produo de reco"enda!es aos
psic;logos no trabal+o co" popula!es indgenas A)$P5P1 #00B1
publicadas pelo Nrupo de Irabal+o Psicologia e Povos Indgenas do
)onsel+o $egional de Psicologia1 6e regio1 5o Paulo.
A apro-i"ao da psicologia brasileira 4s .uest!es indgenas1
ativa"ente protagoni3ada pela atuao do siste"a de consel+os da
profisso nos /lti"os anos1 % de grande relevHncia para as
popula!es indgenas .ue sofre"1 +istorica"ente1 co" i"pactos
relativos 4 invaso de suas terras de orige". Essa apro-i"ao %
ta"b%" e-tre"a"ente relevante para a pr;pria psicologia en.uanto
rea do saber1 ci2ncia e ca"po profissional.
V preciso considerar .ue1 por u" lado1 "uitas das .uest!es
do ca"po psicol;gico se originara" do contato co" a alteridade1
sendo a vinda dos europeus 4s A"%ricas u" "arco funda"ental. @o
entanto1 a psicologia ainda sofre co" o descon+eci"ento das
especificidades dos povos .ue a.ui estava"1 e"bora "uitas das
.uest!es co" as .uais os profissionais lida"1 nos diferentes ca"pos
de atuao co"o a clnica1 a escola1 as institui!es1 co"unidades etc.1
diga" respeito aos "edos preconcebidos e" torno da "istura .ue
resulta do convvio co" o diferenteU rea!es violentas pela
dificuldade de se construir espaos de dilogo e coe-ist2ncia entre
valores e "odos de vida distintosU dificuldades para o
recon+eci"ento e para se respeitar especificidade do "odo de ser do
30
outro.
Z...[ 6s representantes da civili3ao ocidental 7 no acredita" to
ingenua"ente e" sua superioridade1 e o "ovi"ento de assi"ilao
enfra.uece desse lado1 ainda .ue os pases1 recentes ou antigos1 do
Ierceiro Dundo1 continue" a .uerer viver co"o os europeus. @o
plano ideol;gico1 pelo "enos1 tenta"os co"binar a.uilo .ue nos
parece ser o "el+or nos dois ter"os da alternativaU .uere"os a
igualdade se" .ue ela acarrete a identidadeU "as ta"b%" a
diferena1 se" .ue ela degenere e" superioridadeYinferioridadeU
espera"os col+er os benefcios do "odelo igualitarista e do "odelo
+ierr.uicoU aspira"os 4 recuperao do sentido do social1 se"
perder a .ualidade do individual Z>[
:iver a diferena na igualdade= % "ais difcil di3er do .ue fa3er Z...[
AI6<6$6:190&Y#01 p. &6&B.
E" vista do discutido at% a.ui1 parece'"e .ue a relao co"
a .uesto indgena precisaria estar pautada pela reviso de aspectos
te;ricos e "etodol;gicos das abordagens clssicas da psicologia e
pela ateno 4s pessoas indgenas.
A reviso dos aspectos "etodol;gicos i"plica a co"preenso
da diversidade de +bitos e prticas de cada cultura1 .ue orienta" o
be" viver de seus "e"bros de u" 7eito pr;prio. 8"a ve3 .ue a
psicologia se constituiu co"o rea do saber e" u" solo
"arcada"ente euroc2ntrico1 a partir do c+o.ue cultural provocado
pelo encontro co" popula!es no europeias1 dentre as .uais as
indgenas1 a reviso dos aspectos te;ricos i"plica o recon+eci"ento
e a incluso dos pontos de vista de conceitos no ocidentais co"o
parte da co"preenso psicol;gica. Isto te" conse.u2ncias para a
"aneira co"o o psic;logo passar a intervir 7unto 4.ueles co" .ue"
trabal+a eYou oferece suporte.
Assi"1 e"bora o trabal+o do psic;logo co" pessoas e
co"unidades indgenas guarde se"el+anas co" outras atividades
reali3adas co" grupos vulnerveis no H"bito da psicologia social1 ao
lidar co" pessoas originrias de povos tradicionais indgenas1 outros
ele"entos entra" e" cena=
31
Z...[ a co"ple-idade dessa relao intercultural % ainda "aior por.ue
se trata de outra cos"ologia1 outro universo cultural diferente"ente
de outros grupos sociais vulnerveis .ue1 apesar de traos culturais
ta"b%" singulares1 pertence" 4 nossa "es"a cultura branca
ocidental crist A)$P5P1 #001 p. &#6B.
Portanto1 o trabal+o co" co"unidades indgenas precisa ser
construdo de "aneira colaborativa1 levando'se e" conta
singularidades de cada co"unidadeYculturaYpessoa1 buscando'se
evitar a reproduo das i"posi!es +ist;ricas e recorrentes no
contado co" a sociedade envolvente. V i"portante assegurar o
respeito aos +bitos estruturantes da tradio e co"preender
profunda"ente a lngua e a situao concreta e" .ue a co"unidade
co" a .ual se trabal+a se encontra.
A ateno 4s pessoas ta"b%" precisa levar e" conta sua
integralidade1 .ue envolve os significados pessoais1 a situao
ob7etiva de vida1 al%" do entendi"ento e respeito 4s no!es de sa/de
e doena desde a perspectiva de cada cultura particular. Acrescenta'
se a isso o desafio de colaborao para a construo de canais
co"unicativos significativos entre co"unidades e profissionais.
A psicologia1 en.uanto ca"po de con+eci"ento1 te" "uito a
acrescentar na "ediao de dilogos e viabili3ao de "o"entos
f%rteis de conviv2ncia entre pessoas pertencentes 4s co"unidades
indgenas e pessoas .ue trabal+a" e" institui!es da sociedade
envolvente1 no'indgenas. A vocao profissional e de pes.uisa da
rea est ligada 4 escuta e interveno a partir de conversas1 da
produo de situa!es dial;gicas significativas nas rela!es
interpessoais.
Para a psicologia cultural1 o processo criativo .ue e"erge das
rela!es interpessoais e interculturais % central. Este ca"po de
investigao e atuao profissional focali3a o aspecto dinH"ico e
transit;rio das rela!es +u"anas1 no .ual novidades e estabili3a!es
de significados te"porrios pode" e"ergir entre participantes de
encontros inter%tnicos e interculturais.
32
Para Ernst Coesc+=
A psicologia cultural no % u"a disciplina adicional da psicologia1 ao
lado das psicologias geral1 do desenvolvi"ento1 social1 clnica1 dentre
outros ca"pos. A psicologia cultural se preocupa co" o con7unto
co"ple-o de condi!es culturais .ue for"a" o \bi;topo] +u"ano1
.ue nos "olda de "odos "/ltiplos e sutis1 "as .ue n;s ativa"ente
for"ata"os1 e" "aior ou "enor grau a % u"a psicologia
preocupada co" o ser +u"ano co"o criador. Esta nova psicologia1
se" d/vida1 te" "uitas conse.u2ncias te;ricas e "etodol;gicas .ue
n;s ainda no esti"a"os Z>[ AC6E5)F1 99(1 p. 4&0B.
E" dilogo co" a psicologia cultural1 as polticas p/blicas
.ue incide" nas fronteiras das rela!es %tnicas poderia" trabal+ar
na direo de pro"over debates p/blicos e participativos a respeito
das dificuldades do convvio entre alteridades e identidades distintas1
co"o ferra"enta para identificao de vulnerabilidades sociais .ue
restringe" o e-erccio das criatividades social1 cultural e pessoal. As
respostas para essas dificuldades depende" do processo criativo
alcanado no dilogo vivo e +onesto sobre os proble"as enfrentados.
A co"preenso de n;s "es"os e de nossa pr;pria cultura
tende a ser a"pliada co" o aprendi3ado de diferentes lnguas e no
convvio co" a alteridade Acf. :^N6I5W^1 9&0U #00U cAN@E$1
901 #00B. 6 "undo conte"porHneo poderia oferecer boas
oportunidades para as trocas interculturais1 caso consiga"os
propiciar tais dilogos e.uitativos. 6s psic;logos culturais t2" u"
papel central no desenvolvi"ento de estrat%gias "etodol;gicas para
a interveno e construo de con+eci"entos voltados para a
"ediao de encontros +istorica"ente conflituosos1 visando ro"per
co" a rigide3 das concep!es "ulticulturalistas1 ao "es"o te"po
e" .ue se constr;i o respeito pela diferena de cada culturaYpessoa
e" relao.
33
ulti!licando dilogos no convvio com os !ovos
indgenas
A pes.uisa de $enan Albu.uer.ue apresenta e discute
diversos ca"in+os +ist;ricos e conte"porHneos pelos .uais os
indgenas da A"a39nia t2" sofrido co" o processo colonial e p;s'
colonial. Por outro lado1 aponta"os .ue diversos estudos
conte"porHneos v2" de"onstrando a insufici2ncia da noo nuclear
de pessoa para a co"preenso de processos de sub7etivao nas
culturas orientais1 rabes1 africanas1 a"erndias e na "elan%sia.
)o"o contrapartida1 e" nosso trabal+o na $ede de Ateno 4 Pessoa
Indgena1 co"preende"os a identidade pessoal co"o atravessada
pelas prticas culturais e seus discursos1 co"o u"a sntese singular
da situao cultural e" .ue a pessoa se encontra.
<esse "odo1 a identidade no % concebida co"o u"a
caracterstica do indivduo1 "as co"o u" processo dinH"ico .ue se
constr;i no cru3a"ento de perspectivas das pessoas .ue co"p!e" o
ca"po cultural de a!es situadas Acf. C6E5)F1 99B. A identidade
pessoal % ao "es"o te"po sub7etiva e ob7etiva1 e"erge na tenso
entre a perspectiva pessoal e os ol+ares de outre". Ao internali3ar as
vo3es presentes no ca"po social e ativa"ente "odific'las1 ao
reprodu3ir prticas da.ueles .ue se encontra" e" seu entorno1 a
pessoa passa a significar a si pr;prio= aprende u"a lngua1
religiosidade e +ist;ria.
A psicologia cultural conte"porHnea1 por sua ve31 % +erdeira
de vis!es construtivistas e dial;gicas a respeito dos processos
culturais de construo de significados Acf. 5IDR61 #00B. )a"in+a'se
na direo de u"a posio cientfica .ue viabili3e o dilogo entre
cos"ologias distintas=
As teorias psicol;gicas pode" ser e"pirica"ente ade.uadas ou
inade.uadas1 e neste sentido no nos referi"os 4 sua ade.uao e"
ter"os dos cHnones de procedi"ento da ci2ncia e"prica1 "as antes
ao valor delas co"o es.ue"as interpretativos aplicveis pelo perito
ou pelo leigo a fen9"enos e"pricos da vida cotidiana. Por e-e"plo1
34
% i"provvel .ue u"a teoria psicol;gica .ue ad"ite a possesso
de"onaca se7a ade.uada a interpretar os proble"as de identidade
de intelectuais 7udeus de classe "%dia da cidade de @ova ^orG. Essas
pessoas si"ples"ente no t2" u"a identidade capa3 de produ3ir
fen9"enos .ue se7a" interpretados de tal "aneira. 6s de"9nios1 se
e-iste"1 parece .ue os evita". Por outro lado1 % i"provvel .ue a
psicanlise se7a ade.uada 4 interpretao de proble"as de
identidade nas regi!es rurais do Faiti1 ao passo .ue algu" tipo de
psicologia vudu pode fornecer es.ue"as interpretativos co" alto
grau de e-atido e"prica. As duas psicologias de"onstra" sua
e-atido e"prica pela aplicabilidade 4 terap2utica1 "as co" isso
nen+u"a delas de"onstra condio ontol;gica de suas categorias.
@e" deuses vudu ne" a energia da libido pode" e-istir fora do
"undo definido nos respectivos conte-tos sociais. Das nesses
conte-tos e-iste" e" virtude da definio social e so interiori3adas
co"o realidades no curso da sociali3ao. 6s +aitianos rurais so
possessos e os intelectuais nova'ior.uinos so neur;ticos. A
possesso e a neurose so assi" constituintes de realidade ob7etiva e
sub7etiva nesses conte-tos. Esta realidade % e"pirica"ente
observvel na vida cotidiana. As respectivas teorias psicol;gicas so
e"pirica"ente ade.uadas precisa"ente no "es"o sentido. 6
proble"a de saber se1 e co"o1 poderia" ser criadas teorias
psicol;gicas para superar esta relatividade s;cio'+ist;rica no nos
interessa nesse "o"ento ACE$NE$ e L8)WDA@@1 90&Y#0#1 pp.
##*'##61 grifos do te-to originalB.
6 argu"ento perspectivista apresentado aci"a %
e-tre"a"ente pertinente para nosso trabal+o co" as co"unidades
indgenas de 5o Paulo. Por%"1 precisa"ente o proble"a .ue no
interessava a Cerger e LuG"ann na.uele "o"ento torna'se de
interesse agora1 na "edida e" .ue os encontros interculturais v2"
acontecendo co" "aior intensidade e as pessoas precisa" construir
acordos te"porrios .ue coordene" as suas a!es e" con7unto e e"
paralelo. Percebe"os1 portanto1 a necessidade de se construir no!es
no ca"po da psicologia .ue a7ude" a profissionais e pes.uisadores
co"preendere" o .ue se passa no dilogo entre as diferentes
cos"ologias. A noo de "ultiplicao dial;gica .ue te"os
desenvolvido AN8IDA$RE51 #01 #0&B contribui para nos apontar
co" "aior clare3a alguns li"ites e pontos de interdio .ue
participa" do dilogo.
35
Por outro lado1 discursos e prticas indgenas + "uito
te"po t2" se encarregado de fa3er o trHnsito entre os dois "undos.
@esse sentido1 a ci2ncia do dilogo ainda precisa percorrer u" longo
ca"in+o para alcanar a capacidade de articulao entre as
cos"ovis!es ocidentais .ue funda"enta" o con+eci"ento cientfico
e as cos"ovis!es no ocidentais .ue funda"enta" as prticas e os
saberes de "il+ares de povos ao redor do "undo. 6s diversos povos
ainda persistentes .ue continua" a resistir aos esforos de
confor"ao dos discursos polticos1 religiosos filos;ficos e
cientficos. E"bora redu3idos1 continua" a proporcionar1 co" sua
diferena "arcada e presente1 ca"in+os para refle-!es inovadoras
para o nosso desenvolvi"ento sociocultural. E-e"plos disso
encontra"os na )arta Ienonder1 construda por 7ovens Db?a
Nuarani .ue "ora" no Estado de 5o Paulo=
6 Nuarani % u" grande con+ecedor da WaQagu? ov? .ue o buru1 o
no'ndio1 c+a"a de Data AtlHntica. A WaQagu? ov? % u" espao
sagrado1 % a "orada de @+anderu1 o criador da vida. A destruio da
WaQagu? ov? pelo buru ve" sendo aco"pan+ada por n;s Nuarani +
"uito te"po. 6 ^v? rupa1 co"o c+a"a"os o territ;rio tradicional
Nuarani1 ve" sendo loteado e des"atado1 gerando o esgota"ento
dos recursos naturais da WaQagu? ov?.
Fo7e1 te"os aco"pan+ado o buru se "obili3ando para resolver os
proble"as a"bientais criados por seu "odelo de desenvolvi"ento.
Para o Nuarani no % novidade o .ue ve" acontecendo. 6s dera"oi1
.ue so nossas autoridades espirituais1 7 nos alertava" + "uito
te"po .ue u" dia o buru iria perceber as conse.u2ncias .ue suas
atividades ve" tra3endo ao "eio a"biente. Por causa disto a
nature3a ve" enviando sinais e" for"a de secas1 enc+entes1
furac!es e "udanas cli"ticas.
6 "undo buru trata da nature3a so"ente co"o u" be" capital.
@ossos antepassados nos ensinara" .ue os recursos da nature3a
deve" ser usados co" sabedoria. 6s 7urus .ue polue" os rios e
derruba" as "atas no esto sendo sbios por.ue co"pro"ete" o
e.uilbrio da vida e" pre7u3o de todos1 por isso1 so"os contrrios a
"aneira co"o o buru ve" tratando da nature3a.
6s dera"oi nos di3e" .ue os ani"ais so seres sagrados por.ue
possue" u" ser divino dentro de siU .ue o Fo"e" no pode ser
dono da gua por.ue a gua pertence a todas as for"as de vidaU .ue
o Nuarani deve respeitar os ani"ais e os rios1 por.ue serve" 4
)riao e fornece" o ali"ento de nossas fa"lias. Aprende"os .ue a
36
c+uva .ue cai na Ierra1 enviada por @+anderu1 ve" para ali"entar a
vida e li"par as i"pure3as do "undo. A gua % parte i"portante de
nossas ceri"9nias religiosas co"o o ^? @+e"ongarai1 o batis"o de
no"inao Nuarani.
6 Nuarani respeita a )riao1 o buru ainda no aprendeu a respeitar.
6 Nuarani conte"pla as bele3as da nature3aU o buru no aprendeu a
apreciar. @ossos dera"oi se"pre t2" nos falado .ue os proble"as
a"bientais atuais no sero resolvidos pela ci2ncia do buru e si"
pela consci2ncia da obra de @+anderu. Para isto1 nossos dondaro1
.ue so os guardi!es da 6p?1 a casa de re3a1 co" a sabedoria
trans"itida por nossos dera"oi1 sabero trans"itir ao buru a for"a
Nuarani de conviver e" +ar"onia co" a nature3a1 trabal+ando
7untos pela preservao da WaQagu? ov? e" ben%fico da vida e de
todos os povos A)A$IA IE@6@<E$R1 #009B.
A )arta Ienonder tra31 de "aneira "uito clara1 algu"as
especificidades do "odo Db?a de se relacionar co" o a"biente1
e-plicitando'as co" conceitos pertencentes 4 cos"oviso de u"a
tradio .ue resiste desde os pri";rdios do processo colonial
brasileiro. :e"os e-pressos na carta1 al%" de ter"os presentes no
siste"a conceitual e na situao .ue atravessa a tradio Nuarani1 a
e-plicitao de co"o produ3e" e legiti"a" suas prticas e saberes1
be" co"o a disposio para o co"partil+a"ento desses saberes co"
vistas a se alcanar u" benefcio coletivo .ue se desdobra no
apenas para a sua co"unidade.
A partir da )arta Ienonder1 parece'"e .ue ainda cabe u"
retorno 4s ideias perspectivistas de cillia" ba"es1 outro autor
clssico da psicologia1 u" dos grandes precursores dos estudos
culturais conte"porHneos.
ba"es A090B afir"ava .ue dentre as fontes de erro da
psicologia estava"= iB a aus2ncia de ter"os pr;prios para
investigao e co"preenso dos pensa"entos e dos senti"entos .ue
fa3e" parte da vida ps.uicaU iiB a confuso .ue desde a psicologia se
pode fa3er entre o pensa"ento e o ob7eto do pensa"entoU e iiiB a no
inco"u" "istura .ue pode acontecer entre o ponto de vista do
psic;logo e o fato ps.uico.
<ado .ue +avia e e" "uitos casos ainda persiste na
37
psicologia aus2ncia de ter"os pr;prios para investigao e
co"preenso dos pensa"entos e dos senti"entos .ue fa3e" parte
da vida ps.uica1 nossa rea de con+eci"ento passou a e"prestar
ter"os .ue nos so dados pela cultura e" geral ou por outras
ci2ncias. Assi"1 a psicologia to"a para si as for"as co" .ue cada
cultura entende e e-plica e-peri2ncias pessoais afetivas ou
co"porta"entais de seus "e"bros1 e" articulao co" a.uilo .ue
para cada pessoa ou cultura se torna ob7eto do
pensa"entoYsenti"ento. A psicologia no te" ter"os pr;prios1 ou
"el+or1 se constitui pela apropriao dos ter"os presentes nos
ca"pos culturais1 ao "es"o te"po e" .ue observa atenta"ente o
processo +eterogen%tico de construo de significados.
Adicional"ente1 associar o pensa"ento 4 coisa pensada i"plica
perder de vista a noo de .ue o pensa"ento % u" flu-o e .ue
ta"b%" a psicologia est e" processo contnuo e ativo de
transfor"ao.
A "aneira co"o cada pessoa1 cultura ou abordage"
psicol;gica co"preende o seu entorno no deveria1 portanto1 se
confundir co" a realidade /lti"a1 pois 7 % atravessada por
processos culturais e +ist;ricos de significao1 se7a" eles cientficos
ou no. Portanto1 os Db?a possue" ter"os pr;prios co" os .uais
descreve" o a"biente e" .ue se vive e recon+ece"1 por outro lado1
as inco"patibilidades entre sua perspectiva e a perspectiva do buru
sobre a vida na nature3a. Por outro lado1 ao evitar"os a confuso
entre o pensa"ento e o ob7eto do pensa"ento1 pressupo"os u"a
distino e" construo1 entre u" possvel siste"a conceitual da
psicologia e o siste"a conceitual de outras culturas e outras ci2ncias1
se" perder de vista .ue o discurso psicol;gico % "ais u"1 ainda .ue
"uito i"portante1 dentre os discursos e as for"as tpicas das
pessoas pensare".
A i"portHncia dos discursos e das prticas no ca"po
psicol;gico1 para cillia" ba"es1 di3 respeito 4 sua percepo de .ue
38
o pensa"ento visa o ob7eto1 ao passo .ue o psic;logo visa o
pensa"ento sobre o ob7eto. Essa posio do ol+ar do psic;logo1
portanto1 deveria contribuir para sua co"preenso dos ca"in+os de
significao distintos presentes nos diferentes ca"pos culturais dos
.uais as pessoas fa3e" parte. A co"preenso de .ue os ca"in+os
so distintos1 e"bora possa tra3er in.uieta!es intensas e guiar
processos dirigidos 4 eli"inao das distHncias entre percursos
culturais e pessoais1 pode servir ta"b%" para o pro7eto %tico'
episte"ol;gico .ue defende"os a.ui1 a servio da "ultiplicao de
situa!es dial;gicas.
Ianto no H"bito da +ist;ria cultural1 .uanto no H"bito da
+ist;ria pessoal1 passa"os a nos co"preender "el+or .uando
entra"os e" contato co" o diferente. A capacidade de refletir sobre
si "es"o depende do encontro co" os outros1 dado .ue todo
con+eci"ento % u"a for"a de co"parao entre diferenas Acf.
:AL5I@E$1 #00B. Assi" no ve"os grandes vantagens nas tentativas
de fuso total entre culturas1 ou na "anuteno indefinida da
separao estrita entre elas.
Ao se constiture" co"o alteridade para as culturas
europeias1 diferentes povos ao redor do "undo propiciara"1 direta
ou indireta"ente1 a e"erg2ncia de .uest!es profundas a respeito da
nature3a do ser +u"ano1 da universalidade dos valores1
co"preens!es e "odos de vida. Ao desaco"odar o ocidente de seu
lugar co"u"1 tornou'se possvel u" alarga"ento de +ori3ontes do
con+eci"ento se" precedentes na +ist;ria1 constatvel e" avanos
no H"bito das ci2ncias e da psicologia e" especial.
6 encontro co" a diversidade trou-e de"andas psicossociais
por gerar for"as de in.uietao1 de confuso1 de disperso e de
"edo= afetos co" os .uais psic;logos precisa" lidar no seu dia a dia.
Por outro lado1 o encontro co" a diversidade per"itiu aberturas1
co"bina!es1 novidades1 possibilidades de escol+a at% ento
39
ine-istentes
#
.
#
Agradeo 4s alunas Delina Cert+oldo1 Darlia Cenedito1 Crbara Corba e Darina Dello pela contribuio
co" parte das refle-!es presentes neste te-to ao participare" de pro7etos de e-tenso e iniciao
cientfica relacionados ao te"a.
40
1. A controversa poltica
indigenista do Estado brasileiro
3
As terras so co"o a nossa
carne e os rios o sangue .ue
corre e" nossas veias.
5abe"os disso + "uito
te"po AW6PE@AcA
^A@6DADI1 #00(B.
"." A disci!lina de agress#es $sicas e mentais
As rela!es entre Estado brasileiro e povos indgenas da
A"a39nia t2" sido "arcadas pela linguage" da viol2ncia. 6 be"
co"u" e a proteo 4 "inoria pouco transparece e" ra3o de u"a
l;gica "oderni3adora1 por ve3es autoritria1 cu7a platafor"a te"
sido a fora fsica e si"b;lica. @esse cenrio1 popula!es indgenas
tende" a desenvolver traos psicossociais .ue concorre" para
.uadros de sofri"ento "ental. A situao se agravou na
conte"poraneidade .uando o Estado aprova e incentiva o esbul+o de
territ;rios tradicional"ente ocupados1 forando etnias inteiras a se
deslocare" para polos urbanos1 sendo co"pelidas a enfrentar a
realidade das "%dias e grandes cidades do bio"a.
6 desafio dos a"erndios te" se situado na recriao de
"icro'universos indgenas dentro do conte-to urbano1 e"
contraposio a press!es sobre suas vidas "aterial e i"aterial1 .ue
contribue" para a desestruturao psicofsica dos .ue aporta" 4s
cidades. V u"a tarefa .ue re.uer entendi"entos polivalentes sobre o
"undo globali3ado e suas "a3elas1 "ediante co"preenso
processual do te"po presente1 co" ob7etivo de recuperar no apenas
ele"entos da per"an2ncia +u"ana nativa de outrora1 "as ta"b%" a
3
Este captulo teve a colaborao de <avi Avelino Leal1 docente e pes.uisador do Ifa"1 co" e-peri2ncia
e" +istoriografia e estudos indgenas na A"a39nia.
41
dinH"ica das transfor"a!es te"porais e" ra3o do trHnsito das
pessoas entre os lugares.
5ugerindo ponderao sobre o te"a1 foi suposta no estudo a
e-plorao inicial de vieses do .ue se tende a intitular de ca"po
indigenista
4
na A"a39nia1 focando pri"eira"ente no "arco +ist;rico
dos entraves governa"entais co" os tradicionais e depois
observando i"plica!es do proble"a na atualidade para corpo e
"ente dos atingidos. @essa perspectiva1 o trabal+o parte de u"a
breve reto"ada da posio estatal ante a te"tica1 tendendo a
co"preender a "aneira co"o o poder p/blico foi e te" sido
propulsor de conflitos1 e" especial dist/rbios psicossociais
correlacionados ao do"nio da terra e e" relao ao desloca"ento
para as cidades.
6 ob7etivo re"ete a levanta"entos sobre o desenlace da
do"inao e da tutela do Estado sobre popula!es indgenas na
A"a39nia brasileira. )onciso apan+ado de situa!es e" .ue o poder
p/blico sobrepu7ou etnias est disposto na se.u2ncia. A inteno foi
descrever refle-!es .ue sugira" infer2ncias sobre as dinH"icas
territoriais no bio"a1 levando e" considerao o fator +u"ano da
territorialidade.

".% &ela'#es de media'o e intercesso (tnica
@o s%culo dId1 controlar e sub7ugar povos indgenas 7 era"
prticas tidas co"o essenciais por grupos econ9"icos e polticos
do"inantes. Favia o entendi"ento de .ue tradicionais era" avessos
4 %tica do trabal+o assalariado e 4 fi-ao ao solo e1 portanto1 ideais
suposta"ente arran7ados dentro de u" processo coloni3ador de
cate.ui3ao1 pacificao e educao patri"onial servira" de base
para o estabeleci"ento de "ecanis"os de su7eio e controle do
4
6 ca"po do indigenis"o % u"a for"ulao de Li"a A99*B e te" co"o ob7etivo analisar a ao dos
agentes sociais Aindgenas1 "issionrios1 "ilitares1 servidores p/blicos1 pes.uisadoresB das institui!es
AEstado1 Igre7a1 ,oras Ar"adas1 8niversidadeB e as for"as de agencia"entos dos .ue se defronta" no
ca"po.
42
fsico e do ps.uico. A estrat%gia contou co" a participao de
"ediadores e-ternos. 6 Estado forou no s; indgenas1 "as ta"b%"
caboclos1 ribeirin+os e rurais1 a for"ar u"a rede social a"ansada e
"oldada sob sua vontade ALIDA1 99*1 #0U 6LI:EI$A ,ILF61 9(91
#001 #0B.
A atividade1 7ustificada por suposta necessidade de for"ao
do processo civili3at;rio dentro de padr!es1 tratou'se1 na verdade1 de
u" avassalador discurso de afunda"ento de valores indgenas1 .ue
apareceu sob a capa do ensina"ento e da proteo ao sen+orio. A
dinH"ica foi controversa na "edida e" .ue se assentou \no
recon+eci"ento de u"a autoridade in.uestionvel Z>[1 au-iliando e
"onitorando Zo indgena1 o caboclo1 o ribeirin+o e o rural pobre[ e"
sua conduta de "odo .ue seu co"porta"ento se7a 7ulgado
social"ente ade.uado] A6LI:EI$A ,ILF61 #001 p. 4&#B.
A tutela do Estado sobre povos indgenas a"a39nicos foi
ci"entada na fora ar"a"entista e "ediadores desse poder tutelar
tivera" papel "arcado por u"a brutalidade visceral AALDEI<A1
99&B. Era" pessoas .ue podia" ser representantes de institui!es
religiosas1 diretores de aldeia1 "ilitares1 patr!es ou regat!es. Elas
trabal+ava" para .ue conflitos contnuos e descontnuos co"
popula!es tradicionais do bio"a passasse" a fa3er parte do
cotidiano. Era a pa3 "ediada por capata3es. A atividade de vigilHncia
nas aldeias ficou a cargo de "ilitares. Dissionrios capuc+in+os
passara" a disciplinar a vida espiritual AAD6$6561 990B.
<uas vis!es antag9nicas "arca" o incio dessa poltica
indigenista na A"a39nia AD6@IEI$61 #00B. 8"a1 tributria do
ro"antis"o ilu"inista do s%culo d:III1 valori3ava antecedentes
indgenas da nao1 afir"ado .ue a identidade nacional deveria
apoiar'se nesse passado co"u"U outra1 evolucionista1 defendia a
guerra ofensiva contra os povos degenerados. A tenso entre os dois
pressupostos per"eou a construo de polticas para eles ainda no
s%culo dId1 sendo .ue1 das duas vis!es1 a .ue se i"p9s .uando +ouve
43
a pri"eira regula"entao do tipo previu u" ato a"ansador a partir
da igre7a AC68$<IE81 #00#B.
,oi1 ento1 for"ulada a poltica indigenista i"perial1 ou pelo
"enos a pri"eira .ue se te" notcia no bio"a. 6 decreto nX 4#61 de
#4 de 7ul+o de 04*1 indicou a atividade de "iss!es e cate.ueses no
contato co" ndios. <o ponto de vista poltico1 assu"iu'se o controle
de postos de trabal+o e" aldeiasU no ca"po econ9"ico1 o controle da
fora de trabal+o articulado 4 to"ada de terras indgenas. 6 s%culo
dId "arcou a %poca e" .ue terra e trabal+o assalariado tornara"'se
bali3as de controle estatal A)A$@EI$6 <A )8@FA1 99#U AD6$6561
990U D6@IEI$61 #00U 5ADPAI61 #00U )8@FA1 #00&B.
Inseridos no decreto nX 4#6 estava" a classificao dos
povos a partir da ideia de raa Aoriginrias ou "estiasB1 a perspectiva
do progresso "aterial e a ideia ilu"inista de civili3ao. ,ir"ou'se
.ue= iB "ediante o plantio seria "antido o uso da terra1 sinali3ando a
fi-ao do indgena e afastando o no"adis"o1 iiB atos co"erciais1
educao e cate.uese de pessoas de fora do aldea"ento seria"
incentivados nas reas dos tradicionais1 iiiB o co"%rcio de aldeados
co" no ndios seria criado1 ivB +averia a possibilidade de construo
de casas de no ndios e" aldeias1 tendo alguns ndios o direito1 por
bo" co"porta"ento1 de ter u" terreno pr;prio fora da aldeia e vB a
"istura ou "estiage" via casa"entos seria u" ca"in+o para o
abandono de prticas ancestrais1 sendo .ue esses poderia" se dar
entre "e"bros de u" "es"o grupo ou entre pessoas de fora1
sugerindo u" ele"ento negador da etnia.
A legislao dei-ava claro o .ue estava e" 7ogo= era" nor"as
relativas ao trabal+o e 4 terra. Efetiva"ente o controle e a disputa do
a"biente entra" co"o ele"ento novo do s%culo dId1 iniciando ap;s
9*0 e perdurando at% +o7e1 e"bora co" dinH"icas diferentes por
causa da %poca e dos conflitos resultantes do contato inter%tnico.
44
)onflitos so descritos para referenciar a cos"ologia Parintintin
*
1 por
e-e"plo1 co"o ei-o norteador dentro de u" et+os b%lico1
caracterstico de sociedades a"erndias.
A terra dos Parintintin te"1 por conseguinte1 u"a densidade de
populao de 010 por Wilo"etro .uadrado1 dado .ue esta tribo de
#*0 al"as possa produ3ir1 .uando "uito1 uns *0 +o"ens de
co"bate1 c+ega"os ao resultado verdadeira"ente p+antastico .ue
cada u" de seus guerreiros % sufficiente para conservar livre de
estabeleci"entos ini"igos a rea colossal de 440 Gilo"etros
.uadrados do territ;rio da tribuf Z...[ o grito de guerra soava co"o
u" +i'+i guttural1 e-pellido co" toda fora e repetido
irregular"ente. Castava tr2s ndios assi" gritando para causar a
i"presso de u" e-%rcito A@ID8E@<Ab81 9#41 p. #46'#4(B.
E" 901 por e-e"plo1 por volta de +oras da "an+ do dia 9 de
7ul+o1 os Parintintin atacara" o lugar 5o 5ebastio do Iapuc/
"atando co" 40 flec+adas o vel+o de no"e Ildefonso de tal de 60
anos de idade. Tuando fora" atrs do corpo o encontrara" se"
cabea. Al%" deste .ue "orreu1 u"a sen+ora ta"b%" foi flec+ada
no p%1 "as consegui fugir. Duitos instru"entos de guerra fora"
encontrados espal+ados pela rea1 tais co"o pecon+as e flec+as
envenenadas. 6 proprietrio do lugar abandou o stio e foi residir e"
Danaus co" sua fa"lia Ab6$@AL <6 )6DDE$)I61 #* de 7ul+o de
90B.
<o .ue foi citado1 pode" ser depreendidas duas situa!es. A
pri"eira % .ue se associou aos Parintintin o fato de sere"
sanguinrios antrop;fagos. ,ato discutvel por autores .ue atribue"
a i"age" negativa e estereotipada a eles1 por.ue se .ueria 7ustificar
a entrada na rea da etnia atribuindo a ela pec+a "onstruosa1 .ue
precisaria ser e-ter"inada. A prtica de cortar cabeas1 fa3er escalpo
e praticar a antropofagia1 .ue deveria ter sido pensada no conte-to
de rituais1 era validada co"o resposta prag"tica dos ndios ao
contato.
6 caso dos Parintintin % e"ble"tico da atuao do 5ervio
de Proteo ao Jndio A5PIB no territ;rio a"a39nico. 6 ;rgo usou a
5
A etnia1 nos te"pos atuais1 se distribui e" duas terras indgenas AIIsB no "unicpio de Fu"ait1
Estado do A"a3onas. 5egundo dados da ,unai1 a II Ipi-una e a II @ove de baneiro abriga" a "aioria
populacional dos Parintintin.
45
pacificao deles co"o ele"ento de divulgao de trabal+o be"
sucedido ALIDA1 99*B. 6 padro Parintintin de relao poltica co"
os no indgenas s; iria se "odificar co" a pacificao provocada
pelos pr;prios ndios e levada a cabo por @i"uenda7u na d%cada de
9#0. Das1 se" d/vida1 a fa"a de povo guerreiro e antrop;fago foi
funda"ental para "anter brancos distantes das reas da etnia1
fa3endo le"brar da estrat%gia dos Wa?ap;1 .ue "anipulava"
intencional"ente o i"aginrio do "edo .ue causava" na populao
local no indgena AI8$@E$1 #00&B.
<e .ual.uer "odo1 a politica indigenista .ue previu
pacificao e proteo dos nativos na A"a39nia confundiu'se co" a
poltica da cate.uese e converso. A"bas igual"ente opressoras1
fi3era" parte de u"a ao norteadora .ue1 leiga ou religiosa1 .ueria
a incorporao do ndio co"o trabal+ador nacional e tin+a na escola
instru"ento privilegiado a funcionar co"o gerador de
ressignifica!es da cultura indgena ALIDA1 99*B1 orientadora de
crenas1 atitudes1 valores e ideologias.
A frag"entao do edifcio ps.uico dos povos tradicionais1
co"o se ob7etivou sugerir1 co"eou1 portanto1 a partir de u"a
desconte-tuali3ao social e +ist;rica1 baseada e" dinH"icas
conflituosas e controversas1 co" resultados opostos 4 esperada
pacificao e introduo dos ndios na sociedade urbana. A
transfor"ao da nature3a e" ob7eto e a introduo de u" siste"a
de "ercado e" reas indgenas1 fa3endo da realidade "eio
instru"ental para fins desenvolvi"entistas1 fora" a!es do Estado
e" largo sentido para forar a ocupao de terras nativas.
5edi"entara"'se involu!es populacionais1 fo"e1 perdas
lingusticas1 da "e";ria1 da i"aginao e da cos"ologia. 6s fatores
fora" delineados dentro de u" cenrio de sofri"ento "ental
intenso1 adornado por grandes pro7etos de investi"ento .ue o Estado
reali3ava na A"a39nia. As disparidades e a falta de dilogo co" as
popula!es afetadas funcionara" co"o catalisadores de
46
insatisfa!es. A e-plorao "aterial1 co"posta por indiferena e
ignorHncia sociocultural1 ar.ueou a confiana dos povos aldeados no
tocante a no indgenas1 i"pulsionando d%ficits "entais.
@o conte-to do trHnsito de nativos entre reas do bio"a1 foi
substancial a negativa por parte de coloni3adores a atividades assi"
caracteri3adas1 sob pena do uso de ar"as de fogo contra os ndios1
al%" da agresso sociops.uica estabelecida. Iornou'se desgastante a
tradicionais "antere" vnculos trabal+istas ou "es"o fa"iliares
co" pessoas de regi!es distantes. 5; .ue dentro de u"a rea co"
di"ens!es continentais co"o a A"a39nia1 foi co"plicado assu"ir
.ue no se iria" estabelecer rela!es "oldadas nessas condi!es. E
.ue" no seguiu a prerrogativa passou a enfrentar e-ternalidades ao
proble"a1 no passado e na atualidade.
Fo7e1 na A"a39nia1 a sada de a"bientes ancestrais1
co"unitrios1 no urbanos a onde a circulao de infor"a!es
funciona co"o enlace para a identidade coletiva a1 para sedes
"unicipais1 se7a e" cidades pe.uenas ou "%dias da A"a39nia1 % ato
vertiginoso .ue pode representar altera!es corporais e ps.uicas. @a
se.u2ncia1 pretendeu'se a insero nesse debate.
".) Im!lica'#es da migra'o aldeia*cidade
A populao a"a39nica1 residente no "aior bio"a de
floresta tropical da Ierra1 onde por s%culos etnias tradicionais
e-ercita" o dilogo co" o entorno na perspectiva do e-trativis"o
ani"al e vegetal e da coleta e produo fa"iliar de vveres1 al%" da
caa1 buscando vincular arcabouos socioculturais de "undo e"
ra3o de afetos pelo territ;rio1 te" convivido na +ist;ria recente co"
a tutela poltica e econ9"ica do Estado sobre a sociedade. V u"a
relao incoerente e" diversos nveis.
8" ele"ento te" se "esclado a essa proble"tica= grupos
"egainvestidores de capital privado "ultidiverso e co" interesses
difusos e estran+os 4 .uesto indgena. 5e" ter co"o pauta a
47
responsabilidade socioa"biental nos plane7a"entos1 turva" o
dilogo co" o entorno onde opera" obras1 encerrando contradi!es
no pr;prio H"ago de pro7etos suposta"ente estruturantes a .ue so
pagos para fa3er e fo"entando in7ustias sociais e" reas urbanas e
no urbanas do bio"a.
6 proble"a se intensificou ap;s o cresci"ento do setor de
engen+aria nos E8A e na Europa1 o .ue fe3 co" .ue pases da
A"%rica Latina passasse" a vivenciar vetores do "es"o tipo de
progresso .ue eli"inou ecossiste"as na A"%rica do @orte e no :el+o
)ontinente. Pontes1 viadutos1 ruas1 avenidas1 con7untos residenciais1
condo"nios1 arran+a'c%us1 il+as de concreto e consu"o passara" a
ser cada ve3 "ais co"uns e" a"bientes urbanos a"a39nicos. As
constru!es erigidas i"portava" "ais a .ue" construa1 por causa
de lucros .ue a atividade gerava1 do .ue propria"ente 4s pessoas
.ue iria" se beneficiar da.uilo .ue o novo "undo tin+a a oferecer.
Favia e-tensas reas urbanas no 5udeste e 5ul do pas .ue
poderia" aderir 4 perspectiva1 "as o .ue no se "ostrava l;gico
dentro do conte-to sociocultural era1 por conta desse ideal1 dei-ar de
observar especificidades .ue as regi!es )entro'6este1 @ordeste e
principal"ente @orte resguardava". @o caso nortista1 a A"a39nia
te" sido celeiro de e-tre"idades. Local rico1 vasto1 co" larga
capacidade a.ufera e ali"entar1 por%" de difcil acesso. Apesar
disso1 press!es pelo desenvolvi"ento causador de degradao
a"biental e esgota"ento de recursos naturais fi3era" co" .ue o
bio"a se tornasse alvo fcil A$6<$IN8E51 #0&B.
Des"o ap;s a abertura de"ocrtica no Crasil1 e" 90*1 o
protagonis"o da populao a"a39nica sobre seus processos
criativos continuou ar.ueado e" funo de u" Estado orientado pelo
ideal "i"%tico de progresso. 8" sobrepeso .ue di"inui .uando a
sociedade contrap!e o poder p/blico por vieses de "ovi"entos de
protesto e conflitos. 5; .ue1 desde se"pre1 a!es de enfrenta"ento
no bio"a do sinais de sere" li"itadas1 +a7a vista .ue diferentes
48
agrupa"entos contestadores da realidade na A"a39nia1 en.uanto
classes sociais pouco organi3adas1 no raro se alin+a" a perspectivas
reducionistas de be"'estar e .ualidade de vida1 orientadas pelo
nepotis"o poltico e por benefcios econ9"icos.
6 Crasil e o "undo1 de for"a geral1 possue" u"a i"age" da
A"a39nia si"ilar 4.uela dos tristes fil"es +oll?Eoodianos de
coEbo? do s%culo passado. Longas estradas1 ca"pos abertos para
pasto1 countr? na vitrola1 tratores e ca"in+onetes gigantes1 gente
feli3 por ter din+eiro1 I:1 geladeira e casa e nen+u"a nature3a
intrnseca e nen+u"a cultura. Das o Crasil de +o7e pode ser a `frica
de a"an+1 es.uecido e largado 4 pr;pria "is%ria1 ap;s ser e-plorado
e sugado1 e a A"a39nia savani3ada1 devastada e aterrada1 co" "ais
de ## "il+!es de seres co" u"a infelicidade brutal gerada por u"
"odo de vida al+eio 4 +ist;ria das localidades.
V urgente .ue a sociedade indgena divida responsabilidades
co" o Estado e trabal+e para a evoluo dos coletivos1 cobrando o
fi" do pro7eto nacional de destruio da terra1 protagoni3ando sua
dinH"ica e "antendo a identidade tradicional. Essa % u"a atividade
precisa e ob7etiva1 tendo e" vista contrapor o regi"e econ9"ico
degradante i"posto co"o condio +u"ana a a"a39nidas .ue
convive" co" grandes pro7etos efetivados por grupos
"egainvestidores desfiliados da realidade e co" prticas
inoportunas de e-plorao da terra. Das no % u"a atividade fcil.
Irata'se de u" "odelo .ue te" se "ostrado e.uivocado1
dada a insensate3 e" relegar ao Estado a atividade singular de
pensar o desenvolvi"ento da A"a39nia e operar alternativas para
saciar car2ncias do corpo e esprito das popula!es. 6 Estado se
e.uivoca dupla"ente ao recorrer a grupos "egainvestidores para
reali3ar de"andas da populao1 e ainda refora cada ve3 "ais o
suposto de .ue os su7eitos da +ist;ria presente no bio"a esto sendo
cooptados pela indiferena desu"ani3ada1 coisificados1 dei-ando de
opinar consciente"ente nas escol+as para o futuro.
49
@o apenas a"erndios1 "as a populao "oradora da
A"a39nia de u"a for"a geral te" arregi"entado para si
e-peri2ncias desalentadoras .uanto 4 perspectiva de progresso1
sobretudo por causa da ideia de progresso vendida por u" Estado
inconsciente do papel de servidor e propulsor da igualdade e
diversidade de oportunidades. 6 .ue ocorre" so atividades
desconectadas da populao1 sociais apenas na viso fantasiosa do
"arGeting e do "undo dos neg;cios1 dentro de u"a torrente de falta
de governabilidade coesa e orientada para a coletividade.
A padroni3ao dos "odos de governo no Crasil for7ou u"
"odelo de vida na A"a39nia .ue1 nas /lti"as d%cadas1 te" sido
c;pia do .ue de pior % reali3ado e" grandes cidades urbanas
locali3adas fora do bio"a. 8"a "aneira idlica de viver1 per"issiva1
individualista1 de pra3eres co"prados1 possibilidades f/teis de
fartura "aterial e co"o "odelo propcio a .ue "aterialistas rasos
c+a"e" de seu. 8"a "aneira fatdica pleiteada pelo poder p/blico
nacional para .ue cada ve3 "ais saberes tradicionais dei-e" de ser
suporte para a!es dialogadas entre Estado e sociedade.
5e" i"portar o fato da territorialidade ser efetivo fator de
construo e "anuteno do cerne das pessoas1 criou'se a iluso no
bio"a de .ue aglo"erados urbanos abertos 4 "igrao1 e tudo .ue a
eles se relaciona e" ter"os de tecnologia e engen+aria so lugares
padro para as pessoas vivere". En.uanto isso1 tende" a ser
negligenciados espaos nativos1 regi!es ancestrais1 a"bientes fsicos
agroflorestais de conviv2ncia1 aos .uais a"erndios e tradicionais no
indgenas esto e"ocional"ente atrelados e no raro so feitas
refer2ncias a eles co"o H"bito de do"nio e do fa3er'se +u"ano.
6 cenrio ca;tico s; contribui para o au"ento das incerte3as
.ue cada indivduo possui e" relao ao co"porta"ento do outro
e" seu pr;prio territ;rio1 produ3indo resultado negativo perante 4
confiabilidade co"u". Iorna opaca a identidade associada ao lugar
na A"a39nia1 en.uanto sub7etiva e" si "es"a1 co" alto grau de
50
si"bolis"o e indicadora da relao co" a terra tal e .ual a"biente
filiador1 onde prticas sociais e saberes institudos pela oralidade se
funda" e encontra" ra3es.
<ecorre dessa situao .ue1 ao "es"o te"po e" .ue e"
"uitas ocasi!es se nega a identidade %tnica para se desvencil+ar de
preconceitos contra si apresentados pelo Estado1 essa "es"a
identidade por ve3es % utili3ada co"o platafor"a estrat%gica para
negociar co" o pr;prio Estado. 6 7ogo de -adre3 dos interesses torna
polivalente a indianidade fora das terras indgenas1 tanto por.ue no
Cai-o A"a3onas1 "esorregio a leste do Estado do A"a3onas1 o .ue
se construiu foi u"a +ipervalori3ao da identidade indgena
ancorada e" ritos folcl;ricos para representar \coisas "enores] e
no para o .ue interessa e" ter"os de construo do ser= educao1
sa/de1 trabal+o e la3er AP$A<61 sYdU ,JN6LI1 90#B.
A territorialidade1 dadas caractersticas gen%ticas e
geneal;gicas de for"ao social na A"a39nia1 sedi"enta crenas1
atitudes1 valores e ideologias para .ue co"unidades se sinta"
pertencer1 "a7oritaria"ente1 a u" grupo co"u" de pessoas da
localidade onde vive"1 depois da regio onde vive" e por fi" do
Estado onde vive". Portanto1 pode ser no so"ente incentivada1 "as
protegida na integridade para .ue se garanta estrutura cultural
diversa da "assificao .ue parece e-istir e" a"plo grau nas
cidades.
A relao de pro-i"idade das pessoas da A"a39nia
brasileira co" sul e sudeste do pas % u"a e-peri2ncia recente1
datada inicial"ente do )iclo da Corrac+a1 tendo auge de 0(9 a 9#
e sobrevida de 94# a 94*1 e depois da industriali3ao da Mona
,ranca de Danaus1 criada e" 96( e e" funciona"ento at% +o7e. A
e-peri2ncia te" sido acelerada nas seis d%cadas recentes pela difuso
"iditica de prticas igual"ente novas 4s popula!es. A
co"unicabilidade co" povos das fronteiras peruana1 colo"biana1
vene3uelana e das guianas se"pre foi "ais desenvolvida1 organi3ada
51
e ininterrupta ante .ual.uer outra relao poltica e co"ercial 7
posta e" prtica na regio.
Iodavia1 o "odelo de "anuteno da individualidade e"
detri"ento a a!es coletivas1 .ue gan+ou fora planetria ap;s a
5egunda Nuerra Dundial e tornou'se +ege"9nico na A"a39nia desde
9601 fundado na produo e consu"o de bens na "aioria das ve3es
no necessrios 4 vida1 pautou a conte"poraneidade na regio e te"
sido a ra3o essencial da situao de depend2ncia1 desigualdade e
degradao socioa"biental .ue popula!es indgenas enfrenta" e"
seu dia a dia.
Povos do bio"a1 +o7e1 no so apenas vti"as de u"a
trag%dia anunciada1 "as ta"b%" ar.uitetos da pr;pria destruio1
agentes .ue pressiona" recursos naturais tanto .uanto teria"
potencial para conserv'los. 6 .ue significa .ue prticas abusivas 4
fauna e flora1 4 biodiversidade1 esto sendo institucionali3adas por
"eio de contratos entre Estado e e"presas privadas e a farsa
decorrente da naturali3ao do self made de vida au"enta e se
repete.
A dinH"ica sociedade'a"biente te" se "ostrado co"ple-a
no sentido e" .ue a leitura dessa relao tende a ser feita e" funo
de rela!es de trabal+o e gan+o financeiro 7unto a conglo"erados
urbanos erigidos e" "eio a florestas. E so 7usta"ente tais
conglo"erados
6
1 via poderes constitudos poltica e econo"ica"ente1
.ue repete" f;r"ulas de e-ist2ncia i"pr;prias ou no "ni"o
.uestionveis para sere" efetivadas na A"a39nia.
6 processo de neocoloni3ao do bio"a ancora1 e" si
"es"o1 desvirtua"entos funda"entais. 5o "egaestruturas copiadas
de grandes urbes1 sendo erigidas e" "eio a ecossiste"as1 desligadas
6
<ados da 5ecretaria de Articulao Institucional e )idadania A"biental do Dinist%rio do Deio
A"biente1 divulgados no 5e"inrio 5obre )onstruo 5ustentvel1 reali3ado pela )o"isso de
<esenvolvi"ento 8rbano da )H"ara dos <eputados e" de3e"bro de #0&1 aponta" .ue at% #0#01 no
"-i"o1 90_ dos brasileiros vivero nas cidades "%dias e grandes a"a39nicas1 agravando proble"as de
"obilidade urbana1 segurana1 energia el%trica1 gua potvel1 esgota"ento sanitrio e "oradia.
52
da realidade funcional das co"unidades e to"ando a"a39nidas
co"o inaptos e incapa3es de decidir acerca de suas necessidades
bsicas. 5o obras fara9nicas criadas sob a 7ustificativa de u"a "al
entendida biodinH"ica da.uilo .ue % i"aterial1 abstrato1
incentivando o e-;tico e estig"ati3ando'o1 fi-ando a pessoa +u"ana
en.uanto adereo.
@o tocante 4 populao indgena da A"a39nia brasileira1
+istorica"ente ela te" se apoiado sobretudo e" sua territorialidade
e no con7unto de saberes tradicionais .ue det%" para for"ar
estruturas de resist2ncia contra o Estado e seus parceiros
"egainvestidores. Por causa disso1 grande parte dos grupos %tnicos
se tornou indese7vel 4 orde" instalada1 por.ue so esses grupos
.ue desafia" o "odelo corrente e se di3e" contrrios a cria!es
e-tensivas de gado1 construo de +idrel%tricas1 gari"pos1
biopirataria e des"ata"entos se" rgidos planos de "ane7o.
Ativos dentro desse turbil+o de aconteci"entos1 os
a"erndios reafir"a"'se praticando a resist2ncia ao poder do
Estado. Pri"eiro por.ue o do"nio da terra %1 para esses povos1
conse.u2ncia da natividadeU e segundo por.ue a poltica te" sentido
e" funo da orde" cos"ol;gica e no por fora de u"a
governabilidade constituda por grupos capitali3ados. Des"o
resistindo1 o resultado da en-urrada de pro7etos unidirecionais de
"egainvesti"entos se" ne-o co" a realidade gera i"pactos no fsico
e "ental das popula!es.
E" associao a essa te"tica1 o processo de "igrao
aldeia'cidade concorre para situa!es de pen/ria +u"ana entre
variadas etnias. Indgenas .ue se desloca" das aldeias e c+ega" 4
urbe1 a "aioria e" condio cr9nica de pobre3a1 enfrenta"
conting2ncias de diversas ordens e so afetados e" "/ltiplas
di"ens!es. <etida"ente dentro da esfera das desordens ps.uicas1
a"erndios esto sendo aco"etidos por "ales cu7os relatos se
asse"el+a" a doenas +istorica"ente observadas e" a"bientes
53
tipica"ente urbanos1 sendo recorrentes as neuroses e as psicoses.
6 proble"a descrito % fen9"eno e" parte na rea
psicossocial por Narnelo e crig+t A#00B1 5ou3a A#00#1 #00&B1 5ou3a e
Narnelo A#00(B e 5ou3a et al. A#00(B. Entre outros co" abordage"
antropol;gica esto )arneiro da )un+a A99#B1 :ilaa A#000B1 P%re3'
Nil A#00B1 Wrippner A#00(B e )esarino A#000B. @a proposio ora
e-posta1 foi assu"ida interpretao sociocultural acerca do proble"a
e +ouve direciona"ento para as etnias 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1
situadas no Cai-o A"a3onas. Partiu'se de refle-o .ue considerou
indivduos "igrantes oriundos de aldeias da terra indgena AIIB
Andir'Darau e da terra indgena AIIB @+a"und'Dapuera e" estado
de sofri"ento "ental.
A II Andir'Darau fica a nordeste de Danaus1 Estado do
A"a3onas1 e % ocupada pela etnia 5ater%'DaE%. Irata"'se de duas
regi!es1 u"a no A"a3onas e outra na divisa co" o Par1 co" cerca
de # "il ndios vivendo na terra indgena no total. A II @+a"und'
Dapuera1 dos Fi-Gar?ana1 fica na e-tre"a do territ;rio a"a3onense.
<e3 aldeias esto locali3adas no rio @+a"und e duas no rio batapu1
co"pondo a II1 e todas no territ;rio a"a3onense1 co" 9*0
+abitantes indgenas. 6utras duas aldeias se situa" no Par1 na
e-tenso do rio @+a"und.
6 trabal+o de identificao dos casos de transtornos ve"
sendo efetivado pela coordenao do <istrito 5anitrio Especial
Indgena A<5EIB1 a partir de indica!es da 5ecretaria Especial de 5a/de
Indgena A5E5AIB e apoio da )asa de 5a/de Indgena A)A5AIB e da
,undao @acional do Jndio A,8@AIB. V algo contnuo e trata'se de
u"a ao de Estado. 6s dados dessas institui!es lista" o
.uantitativo de diagn;sticos .ue referencia" algu" grau de dist/rbio
e busca" servir de guia estatal para interven!es socioa"bientais1
educativas1 culturais e "edica"entosas nas aldeias e ta"b%" fora
delas.
Io"ando co"o au-lio infor"a!es advindas desse cenrio
54
te;rico'"etodol;gico1 o ob7etivo do estudo foi deliberar acerca de
vieses psicossociais no contidos e" dados estatsticos provenientes
dos diagn;sticos de indgenas das IIs Andir'Darau e @+a"und'
Dapuera. Cuscou'se caracteri3ar i"plica!es da "igrao aldeia'
cidade e" funo do trHnsito territorial dos su7eitos1 to"ando a
"igrao ob7etiva"ente co"o o tra7eto .ue o indgena percorre entre
seu territ;rio pri"ordial at% a urbe e vice'versa1 travando
e-peri2ncias urbanas1 rurais e passando por dinH"icas de
desterritoriali3ao e reterritoriali3ao. Pretendeu'se avaliar e" .ue
"edida o ato de sair das aldeias no Cai-o A"a3onas e se fi-ar e"
polos urbanos vi3in+os pode concorrer para .uadros de sofri"ento
"ental. A "eta foi ponderar sobre o argu"ento desenvolvi"entista
de .ue o "odelo "ercadol;gico % ade.uado para incentivar o fator
+u"ano da.ueles .ue abandonara" o paleoltico e no .uere" "ais
viver apenas co"o caadores'coletores A)E5A$I@61 #000B.
6ptou'se por destacar .ue a for"ao social de povos
tradicionais te" sido ressignificada tal e .ual seria1 de todas as
for"as1 a partir de transfor"a!es polticas1 econ9"icas e culturais.
Fipotetica"ente1 defendeu'se .ue conflitos internos e e-ternos
oriundos de u"a noo desfalcada do socioa"biente1 e" funo dos
ndios estare" e" u" no'lugar1 nu"a esfera urbana1 espao onde
+ poucos referenciais do tradicionalis"o latente1 no deve" ser
observados co"o algo naturali3ado1 "as si" co"o .uesto
i"bricada 4 proble"tica.
6 escopo do trabal+o foi orientado a partir do "apea"ento
das terras indgenas 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana .ue se estende"
pelos Estado do A"a3onas e Par. Indgenas e" trata"ento ou no
no )entro de Ateno Psicossocial de Parintins1 identificados co"o
"igrantes e" busca de a"bientes urbanos por "otivo pessoal ou
coletivo1 fora" alvo da pes.uisa no H"bito de u"a anlise inferencial
sobre a situao por eles enfrentada. 6ptou'se por interpretao de
conte-to social1 orientada por observao naturalista de ca"po1 se"
55
abordage" direta. 6 levanta"ento se deu nas sedes urbanas do
entorno das terras indgenas Andir'Darau e @+a"und'Dapuera.
,ora" feitos registros e" dirio de ca"po A)$APA@MA@61
906B1 via "%todos etnol;gicos de descrio de \entendi"entos e
con+eci"entos co"partil+ados entre popula!es1 buscando acessar
co"porta"entos e" "eio a u" conte-to especfico] AF6$@CE$NE$1
9941 p. 600B. A interpretao da realidade segundo o +ori3onte
te;rico disposto baseou a pes.uisa. 6 ca"po representou aspecto
para a verificao das trocas de e-peri2ncias1 levando e"
considerao estruturas si"b;licas1 sinais de pertenci"ento1
escol+as1 crenas1 valores e ideologias aparentes.
@a figura AB te"'se locali3ao das IIs 5ater%'DaE% e
Fi-Gar?ana na regio @orte. A regio fronteiria dos A"a3onas e
Par1 a leste da capital Danaus1 % con+ecida co"o Cai-o A"a3onas. 6
espao % +abitado +istorica"ente por "aioria 5ater%'DaE%1 "as +
ta"b%" "e"bros da etnia Fi-Gar?ana1 co" trHnsito efetivo entre as
sedes dos "unicpios do entorno1 co"o Dau%sYAD1 Carreirin+aYAD1
burutiYPA e principal"ente ParintinsYAD. @a se.u2ncia1 disp!e'se
sobre e-ternalidades do sofri"ento "ental ad7acentes.
56
,igura g IIs Andir'Darau e @+a"und. ,onte g Ant9nio ,ernandesYIAL A#0&B.
".+ ,orrela'#es dos transtornos
$utter e 5roufe A#000B1 )icc+etti e )o+en A#006B e 5al%" bos%
A#00B considera" .ue transtornos "entais observados e" indgenas
na A"a39nia brasileira tende" a ser decorrentes de inter'rela!es e
conting2ncias "/ltiplas1 associadas a caractersticas especficas do
indivduo Afatores biol;gicos1 gen%ticos e psicol;gicosB1 caractersticas
a"bientais Acuidado parental1 relaciona"entos interpessoais1
e-posio a eventos estressoresB e sociais Arede de apoio social1
vi3in+ana1 nvel socioecon9"icoB1 dentro de u"a cadeia de fatores
57
.ue se cru3a" e conecta" por variadas vertentes.
5antos e )oi"bra br. A#00&B sugere" .ue caractersticas
ordinrias e co"uns e"ana" si"ultanea"ente e pode" ser
observadas a partir de avalia!es "ultivariadas do universo .ue
envolve indgenas da A"a39nia brasileira1 tendendo a sere" notadas
"ediante o convvio continuado co" grupos %tnicos. Pereira A#00&B
orienta .ue o entrave pode se tornar aparente a partir de anlises da
dinH"ica de inter'relaciona"ento entre indgenas e no indgenas.
Iranstornos "entais entre ndios pode" ser decorrentes
"enos de defici2ncias orgHnicas1 fsicas e ps.uicas do .ue de
re7ei!es "anifestas ao a"biente e ao con7unto de conting2ncias .ue
os envolve. V u" tanto da.uilo .ue se encontra e" )lastres A90#1
#00#B .uando % notada a re7eio do Estado por parte de sociedades
tradicionais no co"o algo .ue elas rec+aa" por inco"preenso1
"as a .ue se op!e" por.ue recon+ece" viva"ente os "ecanis"os
degradadores.
A .uesto apresentada no pretende deli"itar co"o
sofri"ento "ental dores individuais ou e-peri2ncias negativas pelas
.uais .ual.uer ser +u"ano passa1 "as si" indicar "/ltiplas e
variantes interse!es .ue se apresenta" no processo de desfiliao
de "undo das etnias e" decorr2ncia de dinH"icas enfrentadas na
urbe1 as .uais afeta" corpo e al"a e so i"pulsionadas por situa!es
li"ites APE556III1 99*1 9961 999B.
Procurar a co"preenso de processos co"ple-os de
desenvolvi"ento de transtornos por "eio da ci2ncia e-peri"ental e
da carga gen%tica presente nas pessoas % u" trabal+o i"portante
tanto .uanto avaliar co"ponentes culturais e sociais .ue influencia"
na avaliao acerca do .ue ve" a ser ou no u" .uadro de
sofri"ento "ental1 definindo'o en.uanto ele"ento .ue afeta a
e-ist2ncia cotidiana dos indgenas aco"etidos.
A inteno da refle-o1 na con7untura1 passa ao largo da ao
de rotular co" a eti.ueta de transtornos "entais fen9"enos .ue
58
sae" do padro de vida orientado pela sociedade "undial no
indgena. A perspectiva se dirige a .uestiona"entos sobre= iB o
.uanto a sociedade no indgena se esfora por negar a alteridade a
grupos %tnicosO1 iiB o .ue + de i"plica!es socioculturais no
sofri"ento "entalO1 iiiB .uais desdobra"entos decorre" do "odo de
vida das urbes no fsico e no ps.uico dos indgenasO e ivB e" .ue
"edida processos de e"pobreci"ento "aterial e i"aterial1
sub7acentes a u" estado de descaracteri3ao %tnica1 e-plica"
.uadros de desordens psicofsicasO
6s transtornos "entais aos .uais so feitas refer2ncias no
so doenas co" "aior incid2ncia e" pessoas de idade senil1 "as
7ovens de * a &0 anos1 por ve3es no diagnosticados1 o .ue dificulta
a interpretao. 6 .ue significa di3er .ue na A"a39nia1 entre
indgenas1 caracteri3ar a situao % tarefa delicada por conta de
co"ple-idades lingusticas1 culturais1 econ9"icas e sociais.
)o"preender o estado da arte confor"e graus diferenciados por
regio e avaliar vieses e i"plica!es e" funo de prticas
tradicionais % ao .ue abrange ou encerra variados ele"entos ou
partes.
Portanto1 descrio e interpretao de e-peri2ncias +u"anas
propensas a levar a dist/rbios de consci2ncia na cultura indgena1 de
base ancestral1 so ta"b%" e-erccios de alteridade1 por.ue na l;gica
interna da orde" si"b;lica dos indgenas1 por e-e"plo1 o .ue o
saber psicol;gico e psi.uitrico da civili3ao ocidental entende
co"o transtorno "ental pode ser deno"inado de 7udiao1
des"entidura1 feitio1 rebelio1 calor de sol ou co"idaria Aco"er
de"ais certos ali"entos da "ataB ACE@E<8)E1 #009U 5ALVD b65V1
#00B.
$egistros epis;dicos de transtornos do "arge" a posi!es
diferenciadas acerca do 7ove" .ue se rebela1 do adulto .ue fa3 coisas
re7eitveis na co"unidade1 do ancio .ue suicida a por%"1 na viso
indgena1 eles pode" estar e" fase de desregra"ento do esprito
59
+u"ano e" esprito de ani"al. E" parte dos casos1 "ales so
notados e1 e" seguida1 se dispersa" e per"ite" .ue aco"etidos
siga" co" as vidas na sanidade. Por isso .ue1 para os ndios1 ocupar'
se de associar distin!es entre corpo e al"a1 fsico e espiritual1 %
tarefa desi"portante1 posta a caracterstica t2nue das divis!es e"
sua concepo.
<iferente do .ue ocorre na cultural ocidental1 +igienista1
+ospitalar1 es.ue"as interpretativos generali3antes ou
universali3antes1 a"biciosos e" si "es"os1 refora" a ciso entre
a.uilo .ue % pr;prio do con+eci"ento tradicional a o "edica"ento
si"b;lico "inistrado para as dores da al"a a1 e do inerente a
sociedades no indgenas e principal"ente urbanas a o
"edica"ento sint%tico e direcionado aos ;rgos do corpo
AWI$DA^E$1 #009B.
6 siste"a de i"aginao das sociedades indgenas %
estran+o 4s popula!es urbanas ocidentais na "edida e" .ue a
relao das pessoas co" a vida natural Afauna e floraB e seus
significados % inter"ediada pelo no'dito1 dentro da perspectiva
sub7etiva1 se" fa3er ruptura entre os "undos "aterial e espiritual.
\6 "undo deles % .uadrado1 eles "ora" e" casas .ue parece"
cai-as1 trabal+a" dentro de outras cai-as1 e para ire" de u"a cai-a a
outra entra" e" cai-as .ue anda". Eles vee" tudo separado por.ue
so o povo das cai-as] AWAI@NA@N apud 5ALVD b65V1 #041 no
preloB.
Para investigar efeitos dos transtornos "entais entre
indgenas u" fato concreto .ue se levou e" considerao foi .ue o
"odelo bio"%dico para a caracteri3ao de perturba!es ps.uicas
predo"inante na psi.uiatria clssica a originrio da ideia de .ue as
pessoas esto sofrendo de doenas tratveis por "%dicos usando
re"%dios a no atende 4 totalidade conceitual dos indgenas1 a .ual
abarca nor"ati3a!es orientadas pela cos"ologia dos povos.
Danifesta!es do sofri"ento na atualidade entre grupos
60
%tnicos Ae-e"plificadas e" centro de atendi"entos urbanos e" sua
"aioria para es.ui3ofrenia1 depresso1 personalidade fronteiria1
perverso1 I<AF
(
e fobias sociaisB so representadas por +ist;rias
individuais. Por%"1 so1 na verdade1 "ales ps.uicos desenvolvidos
de "aneira coletiva1 co" i"pactos coletivos1 dentro de u" +ori3onte
te"poral a"plo e continuado1 co"u" a todos por.ue via de regra %
assi" .ue o "odelo social dessas popula!es se organi3a.
A noo ocidental de .ue + pessoas sendo aviltadas por
doenas tratveis co" "edica"entos % reducionista na percepo
"etasensorial indgena. @o abrange a sociedade e as angula!es
espirituais e" nveis "/ltiplos. @essa lin+a de pensa"ento1 parcela
da ci2ncia psi.uitrica conte"porHnea concorda .ue o processo de
des"orona"ento "ental resulta da co"ple-a correlao de
circunstHncias sociais e pessoais1 e" .ue trau"as e frustra!es de
ordens diversas ocorre" e" confor"idade a "anifesta!es
biol;gicas. Das a viso est longe de ser consensual.
A runa da consci2ncia gerada por transtornos "entais ou
inversa"ente o sofri"ento advindo dessa runa tende a ser
conse.u2ncia do desregula"ento da vida e" sociedade. Duitos dos
proble"as registrados na cultura conte"porHnea1 tais co"o
consu"is"o1 degradao a"biental1 individualis"o1 egocentris"o e
intolerHncia 4 diversidade decorre" da incapacidade +u"ana de
conviver co" a.uilo .ue est fora de si "es"o1 .ue no l+e pertence.
A viol2ncia e a propenso a conflitos interpessoais de
conduta se configura" co"o respostas "a7oritrias a situa!es de
confronto .ue gere" instabilidade ps.uica por sere" diferentes do
+abitual. )o"porta"entos .ue no segue" padr!es preestabelecidos
funciona" co"o atividades pr;prias para se fo"entar +u"il+a!es1
privao e segregao social ACA8DA@1 9901 #00*U P6LA@)M^W1
#009B. <entro do conte-to presente do espao a"a39nico1 o reforo 4
7
Iranstorno <%ficit de Ateno e Fiperatividade.
61
segregao ve" sendo repetido tal e .ual u"a "utao1 u"a
"odificao ca;tica de sentidos1 .ue "arca a A"a39nia e acarreta
ac/"ulos de desregula!es ps.uicas.
A sociedade cria as pr;prias dificuldades .uando fo"enta a
cultura do i"ediatis"o e a re7eio ao .ue no pertence ao presente
ocidentali3ado entre popula!es indgenas1 .ue no bio"a1 sendo na
"aioria n9"ades1 construra" "odelos pr;prios de lidar co" o
te"po e o do"nio do espao co"u". Ao no se alin+are" a
vicissitudes urbanas1 onde do"ina a cultura "assiva1 a conse.u2ncia
foi a abertura de precedentes para a originao de d%ficits de
consci2ncia na relao co" a realidade1 ocasionando .uadros de
sofri"ento "ental.
Pri"eiro por u"a ansiedade gerada no pelo .ue no se
possui1 "as por.ue o ob7eto de dese7o est pr;-i"o e cada ve3 "ais
outros ob7etos de dese7o so ao pri"eiro so"ados e vendidos co"o
bens posicionais. <e "odo .ue a identidade de indgenas da
A"a39nia brasileira ve" sendo baseada e" coisas .ue no t2"
reg2ncia na nature3a e na cultura1 for"ando "ecanis"os .ue
funciona" co"o fatores para o desencadea"ento e a i"pulso de
transtornos.
5egundo1 devido 4 inadaptabilidade a novos espaos de
conviv2ncia a partir de processos "igrat;rios se" plane7a"ento e
apoio fa"iliar1 social e estatal. Indgenas .ue se sub"ete" 4
"udana para a cidade tende" a fragili3ar o cuidado parental e ter
as condi!es nutricionais e de +abitao pioradas e" ter"os gerais.
@o processo1 "ecanis"os naturais de resili2ncia so de pouca
eficcia devido 4 avalanc+e de proble"as decorrentes da pobre3a
afetiva e "aterial a .ue fica" su7eitados1 ta"b%" forando .uadros
de sofri"ento "ental A)65IELL6 et al.1 #00&B.
5e fatores socioa"bientais de toda a sorte tonifica" o
desenvolvi"ento de transtornos "entais entre ndios na A"a39nia
brasileira1 i"porta refletir sobre os estados de car2ncia "oral das
62
popula!es tradicionais .ue sae" de suas terras para espaos
urbanos1 vivenciando transtornos e" largo sentido pela
frag"entao de e-peri2ncias de alteridade e" sua regio natal e
pela "anuteno viciante da situao de desfiliao espacial na urbe.
Para refletir sobre o processo1 sugeriu'se observar a
reconfigurao da condio espao'te"poral dos "igrantes do Cai-o
A"a3onas1 be" co"o caractersticas "anifestas ad.uiridas de "odo
grosseiro a partir da refor"ulao da vida dentro de u"a sociedade
.ue convive co" etnias tradicionais a partir de contatos dispensveis1
utilitrios e casuais1 e principal"ente .ue investe no isola"ento e na
discri"inao.
".- .stran/amento do novo mundo
:ivenciar a situao de desfiliao1 ser o centro dela1 %
de"asiado penoso e" ter"os ps.uicos. @o ser aceito na sociedade1
+a7a vista .ue no se pertence ao \grupo da cidade] ou ao \grupo dos
nor"ais]1 % u" diferencial negativo para os indgenas1 inclusive
por.ue os leva a desenvolvere" "ales e se "antere" entre"eados
pelo proble"a por anos1 se" a identificao de "itiga!es aparentes.
A diversidade e a possibilidade de enri.ueci"ento cultural
"ediante a troca de e-peri2ncias deveria ser algo positivo e no u"
fardo sociocultural. Das re7eitada do convvio co"u" e refugiada e"
guetos na urbe1 a populao indgena convive co" u" processo
con+ecido co"o apartao social a .ue se di3 do efeito de separao
e" .ue a pessoa tende a ser preterida do contato +u"ano a
recol+endo'se ao isola"ento por ter intro7etado planos de decad2ncia
"oral e" ra3o de estar na urbe se" .ue isso faa sentido para si.
Io"ando a econo"ia do"%stica co"o u" dos fatores
co"ponentes do estado de sofri"ento "ental1 sentir'se decadente ou
derrotado1 na ;ptica proposta1 % conse.u2ncia drstica da
desigualdade nas sociedades tradicionais na A"a39nia1 assoladas por
u" "odelo .ue segue princpios a"parados na propenso cega a
63
felicidades co"pradas e dese7os reforados pelo universo
consu"ista. 6s ndios .ue no \c+ega" l]1 so derrotados1
perdedores1 inco"petentes perante os outros e e" ra3o de
inco"pet2ncia para ade.uar'se ao "odo de vida da cidade A5A@I65 e
@8@E51 #00&B.
A preocupao co" a coletividade1 a cos"ologia1 a
conte"plao crtica do "undo1 .ue fi3era" indgenas superare"
obstculos ao longo da sua +ist;ria no bio"a1 so observadas
en.uanto atitudes frvolas1 co"preendidas inclusive tal e .ual
atividades de pessoas "era"ente ign;beis1 insatisfeitas e se" ra3o1
pueris1 pautadas no ing2nuo idealis"o. 8topias tradicionais t2" sido
tratadas co"o crenas insignificantes ou banalidades se"
i"plica!es prticas na vida= se7a" nas esferas social1 poltica ou
econ9"ica1 o i"aginrio indgena % discri"inado.
E" algu"a "edida1 nas sociedades urbanas a"a39nicas ve"
ocorrendo o .ue Cotton A#00*B afir"a ser u" proble"a universal= a
destruio da capacidade de concentrao das pessoas e" valores
globais1 co"o liberdade1 %tica1 igualdade socioecon9"ica e sobretudo
respeito 4 diversidade1 e" funo de pretensas apar2ncias
financeiras. )o"unidades inteiras e-istentes no bio"a guarda" alta
capacidade de forar ao apaga"ento estrutural de indgenas
"ediante essas bali3as1 a partir de rela!es sociais speras e opacas1
desnaturali3adas1 no .ual tradi!es so re7eitadas para o surgi"ento
de efe"eridades desi"portantes A5A@I651 #0&B.
Para popula!es indgenas1 a tecnologia no deveria ter o
"es"o significado i"ediatista1 transit;rio e fuga3 .ue e" alto grau
sociedades urbanas i"puta" a ela1 tratando'a co"o "eio
instru"ental para a obteno de entreteni"ento fcil e passate"po
des"edido. 6 atual con7unto de atividades reali3adas a partir de
dispositivos ";veis disponveis de sere" co"prados a preos
parcial"ente acessveis1 por e-e"plo1 te" instabili3ado o cenrio
relacional dos indgenas "igrantes1 contribuindo para dist/rbios de
64
+u"or e ansiedade A5PIIME$1 996U 568MA1 #00&U )A$$1 #00B.
A disponibilidade de acesso e facilidade para a a.uisio de
bens tecnol;gicos so proble"as correlatos. A utili3ao desse
aparato co"o substituto de rela!es interpessoais e da felicidade
+u"ana constitui'se fator interveniente para dist/rbios ps.uicos1
dado .ue se trata de fonte pri"ria para o enfra.ueci"ento de
si"bologias e valores indgenas entre adolescentes e 7ovens adultos.
A tecnologia no deveria funcionar co"o instru"ento .ue glorifica o
consu"o e" frenesiU ela seria a ponta para a educao no sentido
largo do ter"o1 "as no %.
A crena nas narrativas +ist;ricas e no papel social .ue a
cos"ologia indgena possui t2" sido interpretada co"o frivolidade
ou leviandade de vel+os1 sobretudo confor"e percep!es de
"igrantes indgenas 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana no Cai-o A"a3onas1 a
centro'leste do bio"a1 entre de"ais1 .ue na cidade esto podendo
e-peri"entar universos socioculturais e educacionais no
vivenciados e" regi!es de fronteira A$6<$IN8E5 et al.1 #0#B.
6 suposto indica realidade .ue se i"p!e e" diferentes
escalas a indgenas da A"a39nia brasileira1 relacionada 4 perda da
pro-i"idade cultural1 +ist;rica e territorial. E ainda associada 4
frag"entao das origens. 8"a desfiliao 4 terra .ue gera vti"as
ps.uicas1 pois cada u" dos ndios .ue vivencia" o decai"ento dei-a
de assi"ilar o tor"ento pelo .ual passa e" ra3o de sua co"pleta
i"erso e" u" siste"a .ue privilegia a produo e a acu"ulao e"
detri"ento ao cresci"ento espiritual.
Ansiedade e ang/stia so1 portanto1 respostas caractersticas.
5entir'se angustiado % u"a constante na "edida e" .ue a ansiedade
.ue "ove o universo e-istencial i"pele a .uestiona"entos at%
"es"o esperados para a definio da al"a. Iodavia1 a intensidade da
situao e a i"pot2ncia perante ela so o .ue preocupa"1 dado o
aprofunda"ento do desespero e seu ciclo vicioso na A"a39nia
A5IL:A1 #000B. )o"te'5ponville A9991 #00B aponta a perspectiva e
65
defende a despatologi3ao de transtornos "entais relacionados a
press!es socioecon9"icas e a"bientais1 .uestionando defini!es de
felicidade e a"or ao pr;-i"o no ocidente. Ele pergunta= o .ue seria
do "undo se" a ang/stiaO1 da arte1 se" a ang/stiaO1 do pensa"ento1
se" a ang/stiaO E to"a co"o +ip;tese .ue a vida %1 e" ess2ncia1
sofri"ento e conflito.
Interpretando as considera!es1 aparente"ente antag9nicas1
be" co"o as possibilidades de co"preenso de fen9"enos
psicossociais1 te"'se .ue a discutvel causalidade entre a"biente
e-terno e transtornos "entais entre indgenas se "ant%" persistente
A)6LLI@51 #004B. 5e7a por vieses socioecon9"icos1 a associao de
fatores e a "ensurao do proble"a so investiga!es e" progresso
desde .ue foi lanado o livro \@ature3a1 doenas1 "edicina e
re"%dios dos ndios brasileiros]1 do naturalista ale"o )arl ,riedric+
P+ilipp :on Dartius A(94'060B1 e" 044.
$elatos pioneiros acerca do sofri"ento "ental de popula!es
indgenas fora" discutidos via aspectos biossociais e.uilibrados no
con+eci"ento de %poca sobre as doenas particulares a esse estado.
,ora" pes.uisados no livro te"pera"ento1 co"porta"ento coletivo1
anato"ia1 dieta1 longevidade1 terapia tradicional1 valores espirituais1
ritos e rituais. V obra essencial"ente proveniente de e-peri"entos de
ca"po1 .ue apresenta" observa!es entre"eadas a teorias vigentes
no incio do s%culo dId.
Fo7e se sabe .ue a idade e o "o"ento do desenvolvi"ento
da doena so fatores funda"entais a partir dos .uais de"ais fatores
pode" ser avaliados entre indgenas e no indgenas A$8IIE$ e
5$68,E1 #000U )I))FEIII e )6FE@1 #006U P6LA@)M^W1 #009U
CE@E<8)E1 #009U LE)F@E$1 #009U bA5PE$51 9(&B. 6 entendi"ento
se e.uilibra se7a por au-lio da psicanlise e da psicoterapia1 usando'
se re"%dios sint%ticos1 ou ainda por "eio do vi%s de investiga!es
socioculturais1 co" orientao a"bivalente na antropologia da sa/de
ACA$$EI6 e C6^E$1 #00&B.
66
5o possibilidades abertas 4 pes.uisa e necessrias1 .ue
deve" ser e-ploradas a confor"e o ob7etivado neste estudo1 .ue
pretendeu apresentar categorias de anlise e refle-o ao proble"a1
tais co"o ,igueroa A99(B apontou .uando procurou definir a
etno"edicina dos 5ater%'DaE% en.uanto atividade cognitiva de
"%todos e instru"entos pr;prios1 "ediante aportes cos"ol;gicos e
"ateriais1 conte-tuali3ados "ediante realidade observada e
re"inisc2ncias sub7etivas.
F ta"b%" relatos etnol;gicos de )ardoso de 6liveira A964B1
Esteva ,abregat A904B e EriGsen A99B de .ue a leitura "etaf;rica de
"undo e o discurso ficcional possue" efeitos producentes1 sendo
ob7etivos e fornecendo a"paro a indgenas decados por
enfer"idades "entais. 6 posiciona"ento se co"para ao .ue
,igueroa deno"ina de painismo1 ao defender tese na Vcole des
Fautes Vtudes en 5ciences 5ociales de Paris1 co" investigao1 dentre
outras proposi!es1 acerca da resili2ncia entre aldeados do Cai-o
A"a3onas.
Al"e7ou'se pontuar fatores e-ternos e internos constitudos
co"o supostos propulsores da frag"entao do be"'estar "ental de
indgenas "igrantes na A"a39nia brasileira. 6 recorte espacial foi
feito para a rea do Cai-o A"a3onas1 abrangendo o entorno das IIs
dos 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana. )onsiderou'se a relao sociedade'
a"biente para refletir sobre percalos psicossociais .ue "olda"
realidades estran+as a grupos %tnicos e variveis .ue tende" a
i"pulsionar realidades nti"as descone-as de fatos e-ternos.
A tend2ncia foi interpretar "ecanis"os pessoais de defesa1
be" co"o prticas de enfrenta"ento por grupos afetados e o tecido
social .ue abrange as popula!es. $efletiu'se sobre obstculos .ue
funciona" co"o gatil+os para o sofri"ento associado a a"bientes
urbanos. A perspectiva foi ancorada e" prticas consorciadas .ue
i"pacta" a sociodiversidade cultural na A"a39nia. @o captulo
seguinte fora" apresentadas categorias de au-lio para a discusso.
67
2. elicidades e!ternas "ue
mascaram ang#stias internas
6 corpo sob a pele % u"a
fbrica supera.uecida1 e
por fora o doente bril+a1
relu31 e" todos os seus
poros estourados
AA$IA8<1 94(B.
%." ,asa0 medo0 sil1ncio e solido
Cernard 5+aE di3ia .ue + duas grandes catstrofes na
e-ist2ncia +u"ana= a pri"eira .uando nossos dese7os no so
satisfeitos1 a segunda .uando so. Para cada dese7o con.uistado
e-iste u" dra"a vivido e u"a culpa a ser a"argada. Essas
catstrofes pode" surgir co"o "ales disfarados de a"enidades.
5o proble"as "ascarados .ue se funda" e" atitudes cotidianas na
"edida e" .ue corroe" o pensa"ento ru"o a co"porta"entos
autodestrutivos1 pr;prios de estados de sofri"ento "ental
ADA$II@51 #000B.
A ocorr2ncia da tra"a ve" se repetindo na sociedade
ocidental1 +ierar.ui3ada1 organi3ada de acordo co" diviso de
poderes desigual e i"positora de gostos especficos a partir de u"a
co"binao de inven!es .ue torna" rasa a capacidade de percepo
a partir de u"a viso independente. 8"a repetio fo"entada pelos
"eios de co"unicao de "assa1 e" pri"eiro plano1 "as pensada
pelo Estado e por classes do"inantes e" ess2ncia.
A con7untura1 no "aior bio"a de floresta tropical do "undo1
co" popula!es indgenas1 rurais e ribeirin+as1 foi larga"ente
efetivada e" ter"os polticos e econ9"icos. Isso se deu a partir de
figura!es "oldadas e" sociedades urbanas e conservadoras1 e"
68
pre7u3o a "odos de vida +istorica"ente fundados na regio
"ediante cultura1 prticas de conservao da nature3a e cos"ologia
pr;prias A$6<$IN8E51 #0&B. 6 resultado foi u" padro de
pensa"ento e co"porta"ento "arcado pela busca da felicidade
en.uanto circunstHncia e-terna.
A padroni3ao co"eou a ser fortalecida na d%cada de
9001 be" no "eio do cru3a"ento te"poral da ditadura "ilitar co"
a abertura poltica do pas. Vpoca de tensa situao de coronelis"o e
opresso a povos tradicionais1 .uando ndios aldeados co"eara" a
buscar espao e" sociedades urbanas ap;s anos de represso e
"ortes e" a"bientes naturais A5)FcA<E e $EI51 #0#B. @a %poca1
u" dos pri"eiros centros de conviv2ncia urbana no bio"a1
locali3ado e" DanausYAD1 foi construdo por fora dessa populao
tradicional "igrante1 se" apoio de .ual.uer instituio p/blica ou
poltica no indgena.
)o"o ocorreu na capital a"a3onense1 constru!es fora"
erguidas e" sedes de diferentes "unicpios da regio1 na tentativa de
integrao 4 sociedade conte"porHnea. As etnias .ue "ais
procurara" se inserir nesse conte-to fora" 5ater%'DaE%1 IiGuna1
IuGano1 CaniEa1 ^ano"a"i1 Dura e DunduruGu AC$A5IL1 #000B.
6utras tantas no dei-ara" de participar do "ovi"ento "igrat;rio
aldeia'cidade1 "uito e"bora e" n/"ero "enos e-pressivo.
A troca de e-peri2ncias foi se acentuando na proporo e"
.ue contatos inter%tnicos era" ali"entados pela in.uietao de
.ue" via os "igrantes c+egados 4 urbe to"ando assento territorial.
8"a observao .ue "esclava distancia"ento1 repulsa1 "edo e
curiosidade1 originada da percepo individualista pr;pria do
universo ocidentali3ado das cidades a"a39nicas p;s'ditadura "ilitar.
E" diversos aspectos1 tens!es propulsoras de sofri"ento "ental
era" operadas. 8" desses1 deu'se na representao do espao de
"oradia1 a casa.
6 lugar onde se "ora gan+a in/"eros sentidos "ediante
69
e-peri2ncias vividas e e-pectativas. <e for"a .ue1 ocupar u" espao
fsico e fa3er dele u" lar1 % ta"b%" ob7etivar inten!es ps.uicas1
tentando tradu3ir a i"age" "ental guardada da "orada original e"
realidade revivida na "orada para onde se fa3 a "udana AEIN8E$1
9991 #009B. @essa perspectiva1 u" abrigo guarda1 al%" de corpos1
"entes carregadas de dese7os e ang/stias1 son+os e felicidades1
afetos e desca"in+os.
Para indgenas "igrantes1 a .uesto seria pontuada no
H"bito de duas perguntas norteadoras= co"o fa3er do novo espao
+abitado u" a"biente de desenvolvi"ento associado a boas fun!es
fsicas e ps.uicasO 5eria possvel construir u" lugar para viver de
"odo funcional e ta"b%" co" co"ponentes "ateriais e i"ateriais1
resguardando crenas e valores ad.uiridos +istorica"enteO
E" a"bas as .uest!es1 te"'se .ue a aus2ncia da \casa
pri"ordial] no i"pede a construo de representa!es para a nova
resid2ncia na cidade1 "as a inibe. Para o su7eito circunscrito na urbe1
a ideia % resgatar o espao de conviv2ncia fa"iliar abandonado
"ediante refer2ncia aut9no"a1 co" ob7etividade e atrelado a
+ist;rias particulares de vida. @o entanto1 ele"entos contradit;rios
situa"'se en.uanto diverg2ncias associadas a a"bientes internos e
e-ternos da casa e i"bricadas na relao de vi3in+ana do grupo
indgena co" o entorno.
A e-citao pela descoberta de u" "undo diverso1 "arcado
por efe"%rides1 % "oldada e" paralelo 4 tenso .ue esse "es"o
"undo gera. 6 tradicional e o transit;rio1 foras divergentes1
concorre" deliberada"ente1 e o notvel % .ue a"bos so fatores
sensveis .ue gradua" o nvel de estabilidade ps.uica na arru"ao
da casa. Tuanto "ais profunda a crise1 "ais desorde" e indisciplina
na +ierar.uia "aterial das coisas so observadas. 6 .ue acontece no
espao fa"iliar residencial % correlacionado co" a sada do territ;rio
nativo e o estabeleci"ento e" "oradias na urbe.
\@o poda"os saber onde se encontrava" os ob7etos a
70
estava" dispersos1 "isturados Z>[ o territ;rio do paciente
considerado psic;tico % "odificado Z>[ e "uitos nessa situao
perdia" seu espao pessoal] AEIN8E$1 #01 p. &&B. 8"a perda1 nesse
aspecto deli"itado1 norteada pela fragili3ao da i"age" do pr;prio
corpo e refletida nas no!es bsicas sobre a disposio das coisas e"
casa e a "anuteno dos pe.uenos espaos de conviv2ncia ou de
privacidade.
<epreende'se do e-posto .ue estados de sofri"ento "ental
pode" fraudar a orde" estrutural e funcional da resid2ncia do
"igrante1 passando a ine-istir sentido prtico nos ob7etos para .ue"
desenvolve transtornos "entais originados no conte-to "igrat;rio
aldeia'cidade no Cai-o A"a3onas. Por e-e"plo1 o lugar de dor"ir
passa a ser a entrada da casa1 o lugar de co"er % o corredor1 dei-a'se
de ter privacidade para o uso do ban+eiro e a acu"ulao de su7eira
au"enta drastica"ente. \A pessoa perde1 de sada1 seu espao de
autono"ia e sua refer2ncia] AIC.1 op. cit.B.
E" Casa Kabyle1 Courdieu trata do avesso dos ob7etos1 ou
"el+or1 da inverso do sentido das coisas .ue so dispostas na
sociedade berbere
0
. Ele entende a averso co"o incitao 4 bele3a
das coisas. \A casa % u" i"p%rio nu" i"p%rio1 "as .ue per"anece
se"pre subordinado por.ue1 "es"o .uando ele Zo berbere[
apresenta todas as propriedades e todas as rela!es .ue define" seu
"undo ar.uetpico1 per"anece u" "undo 4s avessas1 u" refle-o
invertido] AC68$<IE81 9991 p. *0B.
A anlise te" influ2ncia da antropologia francesa e se
apro-i"a da.uilo .ue Cotton A#00#B acentua co"o i"plicao para
transtornos e" lares de aco"etidos por doenas "entais1 afir"ando
.ue a casa deveria ser u" con7unto de seguridades psicol;gicas a
resguardar a felicidade de seus +abitantes e fortalecer seus pro7etos
8
6riginrios da P%rsia antiga1 de ascend2ncia iraniana1 os berberes vive" atual"ente ao norte do
continente africano. 5o fa"lias co" estrutura interna patriarcal1 as iG+s1 e boa parte delas aceita a
poliga"ia1 dada a pro-i"idade co" o isla"is"o. F perto de (0 "il+!es de berberes +o7e1
principal"ente e" Darrocos e Arg%lia.
71
de vida. Das ne" se"pre % assi". E1 portanto1 se" o lao da
felicidade residencial1 a pr;pria disposio de ob7etos da casa
desaparece.
A arru"ao das coisas e as funcionalidades do"%sticas
propicia" perspectiva de leitura sobre sanidade "ental1 be" co"o
indica" a presena da "e";ria dos +abitantes da casa. 5e a runa da
percepo sobre a "oradia % ta"b%" decorrente da desagregao
corporal e espiritual1 a "igrao aldeia'cidade na A"a39nia te"
funo decisiva nesse cenrio. 5o pessoas diferentes e" lugares
diferentes1 o .ue no seria u" proble"a caso +ouvesse a
possibilidade de recriao de espaos de conviv2ncia si"ilares a
a"bientes tradicionais dentro da sociedade no indgena. Das para
essas popula!es a opo no se aplica.
A pri"eira atividade de enfrenta"ento surge e" decorr2ncia
da falta de dilogo co" a estrutura estatal .ue o "odelo urbano
oferece. 5o institui!es p/blicas .ue trata" proble"as sociais de
"aneira generali3ada1 por blocos de atendi"ento= a classe "%dia1 a
alta e a periferiaU os .ue conso"e" bens necessrios e ta"b%"
posicionais1 e a.ueles .ue no conso"e"U os .ue precisa" de sa/de
e educao de .ualidade1 e a.ueles .ue paga" por ela.
Pela pr;pria co"ple-idade +u"ana1 tende a ser instvel e
fluida a construo de pro7eto de vida entre "igrantes indgenas1
pois esto fora do siste"a de relaciona"ento si"b;lico original.
5aindo dos lugares de orige" e encontrando "/ltiplas realidades na
urbe1 a"erndios reposiciona" costu"es "ediante processos de
produo de sentidos desiguais. 6 ar.uea"ento1 assi"1 torna'se
gradual1 de gerao a gerao1 iniciando no i"aginrio sobre a
refer2ncia no novo "undo. A casa % a pri"eira a sofre o
ar.uea"ento1 depois o corpo % atingido1 at% .ue1 inevitavel"ente1 o
ps.uico % abalado1 desconstrudo.
@o a"biente nti"o da casa a e-peri2ncia da vida %
ponderada. Erros e acertos1 angula!es das decis!es e possveis
72
favoreci"entos 7ustos e in7ustos diante das escol+as so avaliados
e" relao a a!es das outras pessoas. A dinH"ica do psi.uis"o
funciona co"o u"a balana. <esse "ovi"ento1 o espao de se "orar
enc+e'se de "e";rias e co" as le"branas pode au"entar a torrente
de ang/stias provenientes de segredos sobre os .uais no se .uer
le"brar e dos .uais no se .uer es.uecer. A casa1 nesse sentido1
pode se tornar o pr;prio fantas"a da crise.
8" pri"eiro dist/rbio leve .ue pode ser aparente nesse
cenrio % o transtorno ansioso social1 ou fobia social. )aracteri3a'se
por s/bito "edo de apro-i"ar'se e "anter contato co" de"ais
pessoas1 se7a" pr;prias do "es"o espao fa"iliar1 afetivo ou do
trabal+o1 e sobretudo a.uelas se" relao algu"a1 este7a" elas
interagindo ou no co" ol+ares ou palavras AADE$I)A@
P5^)FIAI$I) A556)IAII6@1 994B. A fobia social decorre da
necessidade de interao a partir de u" processo de e-posio a
outras pessoas A5PIIME$1 996B. <os .uase #& "il+!es de
diagn;sticos brasileiros atuali3ados de transtornos "entais e" #0&1
ao "enos 0 "il+!es de registros se situa" e" grau leve1 co"o o de
fobia social.
5endo a fobia social u" "edo patol;gico de agir de for"a
ridcula ou inade.uada na presena de outras pessoas1 suas
conse.u2ncias leva" ao "es"o isola"ento 7 e-peri"entado co" a
desagregao da casa. 5ou3a A#00#B e 5al%" bos% A#00B sugere" .ue
os conte-tos cultural e sociolingustico de indgenas na A"a39nia1
especifica"ente para esse tipo de sofri"ento1 torna" difcil sua
caracteri3ao no <5D'I:. Das interessa dar 2nfase ao fato de .ue a
estig"ati3ao dos povos tradicionais e" a"bientes urbanos %
causada a partir da percepo deles pela co"unidade no indgena1 o
.ue possibilita pensar no adoeci"ento "ental e" ra3o do ele"ento
sociocultural.
A fobia social % propensa a se tornar aparente a partir da
re7eio "oral dos indgenas dentro do universo +abitual urbano do
73
Cai-o A"a3onas. Tuais.uer .ue se7a" os "otivos Aterritorial1 afetivo1
econ9"ico1 est%tico etc.B1 e" diversos nveis Apessoal1 coletivo1 intra
ou intergrupal etc.B e e" variados H"bitos Ade crenas1 atitudes1
valores ou ideologiasB fa3e" a ferida psicol;gica dei-ada ap;s
estados repetitivos de sofri"ento "ental ser reforada na "edida e"
.ue a e-cluso ativa senti"entos de averso e" casos nos .uais no
se supera o epis;dio.
Ao sere" naturali3ados por parte de no indgenas1 tanto os
estere;tipos .ue valida" senti"entos de preconceito e racis"o
%tnicos .uanto a rotulao das popula!es tradicionais reprodu3e"'
se e" u"a l;gica au"entada1 nu"a esp%cie de sentena negativa .ue
passa a ser a "arca indel%vel de dada pessoa ou grupo. Doradores
urbanos1 ao reprodu3ire" opini!es segregadoras1 funda"enta" a
i"oralidade co"o sendo aspecto i"aterial intrnseco aos indgenas.
Para u" tpico "orador urbano1 ser pessoa de "oral % seguir
a cultura estabelecida na cidade e forar a pasteuri3ao ou
ani.uilao de outras culturas. A dinH"ica "ant%" a negao da
conviv2ncia e enfra.uece o contato inter%tnico. Entre os a"bientes
urbanos de trHnsito dos 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1 a fobia social
sinto"tica apoiada sociocultural"ente no % declarada. 5ua
estruturao est no ca"po do .ue no % dito1 do latente. Inclusive o
trabal+o psicossocial do Estado se "ostra angulado a essa posio1
corroborando co" o .ue Wessler e 8stun A#0B apontara" e"
recente atlas "undial epide"iol;gico para transtornos "entais= eles
no 7ustifica" causas sociais1 culturais e econ9"icas para dist/rbios
de co"porta"ento e dissociativos entre povos identitrios.
A populao indgena a"a39nica1 a e-e"plo de de"ais povos
e" bio"as "undiais1 no foi conte"plada no "anual de 600 pginas
da 8niversidade de )a"bridge1 produ3ido co" apoio de "ais de *0
especialistas de in/"eras institui!es. 6 docu"ento sugere .ue1 se a
ci2ncia te" ca"in+ado e" sentido contradit;rio no trato co"
popula!es %tnicas1 % por.ue estudos co" validade e-terna para
74
territ;rios tradicionais deve" ser aplicados segundo estrat%gias
distintas.
@a regio do Cai-o A"a3onas1 isolar'se e criar u"a realidade
aut9no"a1 e-tra"undo1 e" decorr2ncia da fobia social1 propicia
desca"in+o agressivo para a populao indgena. <ecorre .ue se"
poder "anter traos eficientes do "odo coletivo de se relacionar co"
o a"biente1 destr;i'se a percepo inata da nature3a e cada ve3 "ais
se incorpora essa destruio ao psi.uis"o ativo. 6 isola"ento seria
u"a resposta "ecHnica da "ente ap;s ser atingida pela desfiliao
co" sua "orada e pela fobia social.
A desintegrao da cidadania indgena e o bani"ento da
sociedade urbana fa3e" Afora"B co" .ue ansiedade e ang/stia
se7a"1 de incio1 catali3adores e depois retroali"entadores para o
uso de ativos sint%ticos refinados e" laborat;rio. )ocana1 pasta'base
ou "es"o carbolitio &001 prioritaria"ente1 torna"'se suporte a essas
dores do "undo. 6s nveis de afeta"ento se relaciona" co" a
necessidade de aguentar a vida de estran+a"ento na cidade. 6 abuso
de psicoativos % ta"b%" u"a resposta1 assi" co"o % o
constrangi"ento frente ao outro1 a privao da casa arru"ada1 a
indiferena1 a aus2ncia e a fobia social A@A5I61 #00B.
Al%" da desonra ao espao +abitado e do "edo de contato
co" o outro1 tornando a casa u"a "ultiplicidade de incerte3as e
to"ando as pessoas co"o propulsoras de vergon+as insuportveis1
solido e silencia"ento so tipos con7u"inados de resist2ncia a
efeitos do trHnsito aldeia'cidade. A aus2ncia do "undo a partir de
atitudes de recol+i"ento % reao 4 vida e" u" territ;rio onde
+ist;rias pessoais1 e-peri2ncias afetivas1 crenas e "itos no
desperta" relevHncia. 5ilenciar pode ser u"a "aneira "enos
desastrosa para se tentar responder 4 desintegrao da cidadania
indgena por fora do "undo infor"acional. V u"a ao para se
resistir ao esva3ia"ento de significados relativos 4 vida.
6 ato de afastar'se das pessoas e recol+er'se
75
co"pulsiva"ente1 e" "ude3 profunda1 % co"preendido co"o fobia
especfica pela vertente clnica1 "as na esfera si"b;lica dos povos
a"erndios tende a ser a resist2ncia possvel de contraposio ao
ultra7ante universo .ue orienta o modus vivendi urbano. Essa for"a
de assi"ilar o dra"a pessoal % "oldada por .uadros de depresso e
inao1 nos .uais se esvai parte da identidade espiritual do "igrante1
dado .ue o co"ponente %tnico % u"a caracterstica opositora na
urbe.
V difcil a u"a pessoa indgena se recon+ecer no siste"a de
apresentao i"ag%tica .ue "eios de co"unicao de "assa
propagandeia" por instru"entos de "arGeting1 tanto por.ue o
"arGeting no e-plora le"branas "ticas1 "e";rias e identidades
coletivas. Das ao associare" forada"ente o "ercado de
.uin.uil+arias 4 pr;pria for"ao cotidiana e tendere" a ancorar a
felicidade ao dese7o de posse de bugigangas1 popula!es a"erndias
se iguala"1 e" nvel de interesse1 4 "assa ordinria das cidades.
@esse universo caudaloso1 senti"entos propensos a
regulare" to"adas de deciso so inve7a e cobia Aatiadas por
transtorno so"atofor"e
9
B. 5o abstra!es neur;ticas .ue se funde"
e" dist/rbio .uando possue" grau de i"portHncia para os su7eitos.
Tuando "ais inve7a ou cobia se tende a sentir e" relao aos outros
ou 4s coisas dos outros1 por "eio da venda verdadeira ou falsa da
i"age"1 "ais % pro7etado o transtorno. E co"o nas urbes a i"age"
gera afetos caris"ticos1 e a espiritualidade -a"anstica no esti"ula
ao consu"o1 a priori popula!es indgenas so desi"portantes.
Pensar a funcionalidade de transtornos "entais .uando so
investigadas ad7ac2ncias decorrentes da "igrao aldeia'cidade %
preconceber .ue "udana territorial % ta"b%" "udana pessoal. A
"igrao en.uanto tal1 ao siste"ati3ar a variabilidade tortuosa da
casa1 das fobias sociais1 do abuso de psicotr;picos e do isola"ento
9
Iranstornos so"atofor"es so representa!es fsicas para dores e"ocionais. Essas dores pode"
surgir de "edos1 d/vidas1 ci/"es1 inve7as1 lutos ou "goas1 se"pre co" repercuss!es no corpo.
76
social1 pode reforar a condio de solido .ue ndios enfrenta" na
cidade. @o a solido fsica da apartao corporal1 "as a.uela e"
.ue o senti"ento de segurana por se co"partil+ar "e";rias
"ateriais e i"ateriais no % conferido por ser considerado
degradante e rebai-ador.
6 sil2ncio dos indgenas "igrantes na A"a39nia no s; est
disposto e" pesados "o"entos de solido1 "as ta"b%"
coletiva"ente e "es"o no contato 7unto 4 profuso de
especialidades "%dicas .ue e" tantos graus no alcanara"
e-plicao regular para a i"in2ncia de sofri"entos "entais entre
a"erndios. A incerte3a for"ada por essa conting2ncia de fatores
no tende a ser a"eni3ada co" "edicao por.ue e-ige
con+eci"ento de si1 enfrenta"ento da situao e u" naco de
fortale3a "ental para "itigar o desfiliao de "undo.
6 "odo de vida nas cidades reafir"ou'se doentio por.ue a
"aneira dos tradicionais de lidar co" "ales diretos e indiretos da
urbe passou a ser "ais de responsabilidade de "edica"entos .ue da
relao tridica sociedade'cultura'a"biente. F plulas para conter
dores do corpo1 da "ente1 ficar gordo1 "agro1 dor"ir1 acordar1 sentir'
se alegre1 aliviado1 concentrado1 disposto1 enfi"1 para anestesiar
conflitos e tor"entos1 a "aioria inerentes 4 condio +u"ana falvel
de estar no "undo. Para "anter o controle de si1 di3 o siste"a aos
ndios1 to"e re"%dios.
Entretanto1 sob a pele indgena .ue se +abita so depositados
"uito "ais .ue pensa"entos e senti"entos pr;prios do eu .ue
possa" ser re"ediados por co"pri"idos e" te"pos de crise. Essa
pele guarda u" +ist;rico de felicidades1 dese7os1 "edos1 culpas e
conflitos1 sendo a "irade "ultidiversa o "ais interessante da.uilo
.ue co"p!e a e-ist2ncia. A"eni3ar co" "edica"entos o co"ple-o
processo de se "anter vivo e" "eio ao caos urbano % tentar redu3ir
o entendi"ento sobre o dra"a universal de se estar e" u" "undo
avesso ao seu "undo.
77
%.% Procura*se uma tribo no as$alto
6 "unicpio de Parintins1 no A"a3onas1 divisa co" o Estado
do Par1 na A"a39nia brasileira1 est "uito longe de ser1 e" ter"os
fsicos e infraestruturais1 recon+ecido co"o grande urbe ante cidades
do 5ul e 5udeste do pas. Das se fi3er"os u"a ponderao acerca da
iconicidade .ue a localidade representa para .ue" vive e" de"ais
regi!es a"a39nicas do entorno1 "olda'se 7usta"ente1 de for"a
perversa1 i"presso contrria. Parintins rapida"ente % transfigurada
e ascende 4 condio de cidade'polo nutrida de protuberHncia
i"ag%tica1 adornada por iderios de il+a folcl;rica do boi'bu"b1
terra co" liberdades e-tre"as1 a"biente de son+os e utopias.
Ao "encion'la1 + a invocao involuntria de sede
a"a39nica onrica e cenrio paradisaco e" "eio a caudalosos rios e
florestas. 6 .ue leva a crer .ue o sentido restrito sobre o significado
do local se "odifica1 portanto1 segundo o conte-to apresentado e
sobretudo e" relao a posi!es de fala. A "udana afeta
popula!es indgenas .ue se situa" no territ;rio "arginal de
Parintins e particular"ente aos pr;prios +abitantes de Andir'Darau
e @+a"und'Dapuera.
@essas IIs1 a representao i"ag%tica for"ada e" relao 4
urbe pouco se asse"el+a a tipos caractersticos da %poca da
coloni3ao portuguesa na A"a39nia1 nos s%culos d:II1 d:III e dId1
.uando via7antes europeus tornara"'se ini"igos +ist;ricos dos
nativos. 6 entendi"ento atual entre indgenas e no indgenas1
refundado "ediante aportes "iditicos e conte-tuali3ado pelo valor
da figura e-;tica do ndio na co"erciali3ao do folclore a"a39nico1
te" adornos co"ple-os e intera!es e-ponenciais.
A relao de foras1 constituda de desigualdades1 e-pressa'
se e" co"porta"entos de indgenas "igrantes ap;s o contato co" a
realidade urbana. V e" geral na escola Apara crianas e adolescentesB
e no trabal+o Apara 7ovens adultos e adultosB .ue se nota a busca por
a"bientes a"enos1 livres de insalubridades1 no +ostis e1 at% e"
78
certas circunstHncias1 acol+edores. E" verdade1 trata'se de u"a ao
de resposta a conflitos %tnicos operados dentro do ca"po1 oriundos
de atividades do universo capitalista .ue invade a A"a39nia na
conte"poraneidade AALDEI<A e A)E:E<61 #00B.
A procura por novas for"as de sociabilidade1 identidade e
valores d'se a partir de u"a tessitura in7usta1 co" as .uais
popula!es a"a39nicas so co"pelidas a lidar. V fo"entada a
repulsa ante essas popula!es e" ra3o de sua condio pri"ordial
de e-ist2ncia1 a de ser indgena e possuir tradi!es i"e"oriais1 e
ta"b%" por.ue o Estado1 e" u"a posio supraindividual1 dificulta
a insero do .ue % "/ltiplo e diferente.
Parte da vertente tecnicista validada pela ci2ncia para servir
ao poder p/blico e a e"presas privadas entende .ue a busca pela
sustentabilidade % e.uivocada e se funda"enta na escasse3 de
alternativas para o gan+o financeiro. Das o alicerce tradicional de
vida para os indgenas repousa no uso consciente e racional da
nature3a1 pri"ando pela essencialidade da e-peri2ncia. A conflu2ncia
co" o a"biente fa3 parte do significado universal da realidade e dos
usos dessa realidade.
Al"eida e ,arias b/nior A#0&B refuta" a ideia de .ue o
e-peri"entalis"o +ist;rico te" a ver co" a falta de alternativas
econ9"icas e" aldeias e .ue as etnias no +esitaria" e" dei-ar seu
"odo de vida ancestral se tivesse" acesso a +ospitais1 educao e
la3er urbanos. \Percebe"os .ue "uitas dessas pessoas prefere"
u"a vida co" "enos conforto "aterial1 "as co" u"a rede de
proteo social forte1 e co" autono"ia sobre suas vidas1 e" ve3 de
si"ples"ente decidire" virar assalariados] Ap. &0B.
@a urbe1 ressignifica!es de indgenas so "ediadas ou por
falta de alteridade ou segundo u"a posio de tolerHncia vigiada1
dentro de u" cenrio de disputas1 re"etendo'nos 4 clssica sentena
sartreana de .ue \o inferno so os outros]1 e" Fuis')los1 944. As
rela!es inter%tnicas no Cai-o A"a3onas reprodu3e" a e-presso1
79
corroborando para instabilidades nas institui!es. @a falta de
conforto e confiana para desnudar co"porta"entos1 crenas e
valores pr;prios ao a"biente de aldeia1 indgenas busca" guarita e"
tribos urbanas1 se7a por.ue encontra" nelas segurana ou por.ue
e-peri"enta" algu"a sensao de be"'estar e" detri"ento a
estados de sofri"ento "ental.
Iribos funciona" co"o grupos de afinidade .ue garante" ao
"e"bro o espao de ser feli3 a seu "odo e no se responsabili3ar
por isso. Das o "odelo de felicidade e responsabilidade pode ser
controverso na "edida e" .ue seu uso se torna abusivo e releva .ue
necessidades afetivas .ue suposta"ente seria" atendidas pela
viv2ncia co" pares da tribo ne" se"pre e-iste" de fato. @o Cai-o
A"a3onas1 tribos do asfalto Aou tribos urbanasB pode" ser
caracteri3adas e" geral co"o u" con7unto de pessoas co" apar2ncia
fsica e co"porta"ental parecidas entre si. @o .ual no + arcabouo
+ist;rico ou i"aterial co" definio rgida1 "as so valori3adas
e-peri2ncias congruentes.
Pertencer a u"a tribo % co"partil+ar perspectivas de
e-ist2ncia e" "eio 4 +eterogeneidade .ue a urbe i"p!e. Ianto co"o
ocorre e" endogrupos de pertena1 crenas co"uns e a!es
social"ente co"ple"entadas oferece" a"biente de acol+i"ento
para os "e"bros. A funo desse for"ato de associao de pessoas
vislu"bra u" efeito alentador1 de acol+i"ento se" restrio aos
dispostos a seguir as lin+as do "odis"o deter"inado. Apresentando
nveis de segurana e confiabilidade palpveis1 e" jeu de rle
pr;prio1 nu" grau de "i"etis"o u"bilical1 tribalistas so
fortalecidos no por tere" +abilidades e-tre"as1 "as por sere"
co"uns entre si.
6 afasta"ento1 a distHncia dos outros i"posta pela urbe1 %
recuperada ao se fa3er parte de u" agrupa"ento onde a 3ona de
conforto coletiva % "ais i"portante do .ue a racionalidade de se
pensar o pr;prio grupo en.uanto unidade. 6 .ue eventual"ente fora
80
perdido intelectual e espiritual"ente na "igrao tende a eclodir no
convvio tribal1 e"bora este7a" postos li"ites definidos por
indivduos da cidade1 ou pelo pr;prio Estado1 .ue se contrap!e" 4
liberdade propagada nas tribos1 operada se" regras "anifestas.
@a contraposio1 as tribos so caracteri3adas co"o
intolerantes 4 diversidade1 de co"porta"ento agressivo frente a
grupos vi3in+os e incentivadoras da desorde". Enfi"1 so
des.ualificadas e "arginali3adas siste"atica"ente. @o Cai-o
A"a3onas1 a con7untura e" .ue se situa" tribalistas a co"o versa o
poeta ^ets a % a de sobreviv2ncia dia ap;s dia para buscar u" rosto
.ual.uer1 "enos o .ue tin+a" antes do novo "undo ter sido criado.
6 .ue se apresenta na busca pela identificao e" tribos
urbanas % o ato si"b;lico de indgenas .uerere" pertenci"ento
corporal e "ental a u" grupo da cidade en.uanto ao .ue e-pressa
dese7os de relaciona"ento e aceitao. A "udana no trao do
cotidiano1 reinventando vesti"entas1 alterando tre7eitos1 pr;pria de
"uitas tribos co"o ite" de diferenciao ou igualdade social1 % u"a
atitude1 por e-e"plo1 para se ter o .ue fora retirado co"o
conse.u2ncia da "igrao aldeia'cidade= a co"unalidade.
A averso a indgenas e" urbes do Cai-o A"a3onas1 .ue
fora "igrantes %tnicos a procurare" tribos urbanas1 te" se
estruturado no inconsciente das popula!es "oradoras do bio"a
desde o colonialis"o europeu. Esse tipo de relao encerra u" forte
co"ple-o de autoridade A,A@6@1 #0001 #00B. 6 co"ple-o e-plica a
tend2ncia dos "igrantes a procurare" grupos de se"el+ana1
sobretudo e" ra3o de u"a ideia negativa de \+ierar.uia branca]1
proveniente de no indgenas1 .ue assu7eita" indivduos %tnicos
co"o tipos inferiores.
Entre 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1 o assu7eita"ento te"
abusado de particularidades do "undo ocidental1 co"o status
financeiro1 propenso 4 acu"ulao e favoreci"ento 4 cultura do
consu"o1 enfati3ando u" con7unto de pressuposi!es .ue gera"
81
"al'estar "es"o se analisadas a partir de u" conceito de sociedade
de "ercado. Ao tentar aco"odar o "igrante %tnico e" u" escopo de
descontinuidades1 desvinculando'o do substrato si"b;lico e
i"aterial originrio da for"ao1 a autoridade orientada pela
do"inao % precipitada e se repete.
V "enos plausvel ser por autoco"iserao .ue o "igrante
indgena escol+e entrar para u"a tribo urbana. Parece se tratar "ais
de u" tipo de co"pulso orientada para ser aceito na cidade e pela
cidade. 6 proble"a dessa estrat%gia de enfrenta"ento ao co"ple-o
de autoridade % .ue1 a partir do instante e" .ue o "igrante v2'se
enredado pela insegurana cr9nica devido a press!es sobre sua
constituio identitria1 a e-pectativa angustiante de .ue algo de
rui" possa acontecer a todo "o"ento torna'se constituda e" seu
inconsciente. E" Inibio, sintoma e angstia A,$E8<1 996aB foi
definida a "atri3 desse tipo de transtorno.
$ai3 de in/"eros pavores cotidianos1 essa viol2ncia
psicossocial e-peri"entada no conflito co" o outro tende a reforar
processos desencadeadores de sofri"ento "ental no "igrante
indgena. <e "odo .ue a procura por tribos urbanas passa a ser nada
"ais .ue a vontade de viver sendo "anifesta por "eio de u"a rede
de acol+i"ento e proteo. Aos indgenas1 pode ser a garantia de
poder estar no espao urbano e" "eio a altas turbul2ncias
relacionadas 4 despersonificao "ediada pela "igrao aldeia'
cidade.
A escol+a e" fa3er parte de u"a tribo urbana parece ser
"ais u" sinto"a oriundo de algu" tipo de insalubridade corp;rea e
"ental do .ue o inverso. Inicia'se pri"eiro o dist/rbio1 e" grau leve1
e depois o "igrante tende a refletir isso nas a!es cotidianas1
en.uanto sinto"a. 6 co"ple-o de autoridade dos no indgenas ante
popula!es %tnicas % o .ue funciona co"o "ecanis"o desencadeador
da necessidade de pertenci"ento a tribos. Tuando os urbanos
recusa" o acesso do "igrante ao seu "undo1 principia"'se
82
confrontos internos nos povos tradicionais.
6 co"ple-o de autoridade parece ser algo +erdado dentre
res.ucios da coloni3ao europeia na A"a39nia1 .ue +o7e
infeli3"ente co"p!e a ess2ncia da pessoa no apenas urbana1 "as
rural ta"b%" no bio"a. Irata'se de u" "ecanis"o de negao 4
"ultiplicidade sociocultural1 .ue funciona co"o "eio indireto de se
proteger frente a u"a realidade tida co"o inaceitvel e .ue serve de
instru"ental para o e-erccio de viol2ncia A,$6DD1 90&bB.
6s vel+os Darubo di3e" .ue1 nas cidades ad7acentes 4 Ierra
Indgena1 vive" \os fil+osYdescendentes de 5+o"a cetsa]1 isto %1 os
brancos violentos .ue surgira" a partir dos duplos dos netos
outrora devorados pela "ul+er de ferro. Iais brancos so
fre.uente"ente contrastados aos brancos \bons]1 .ue v2" de terras
distantes tais co"o 5o Paulo1 Craslia ou $io de baneiro. 6s -a"s
despre3a" as popula!es de tais cidades1 for"adas por pessoas
\se" ensina"ento] Aese yamaB1 cu7o co"porta"ento %
"arcada"ente distinto da.ueles outros brancos \donos de palavra]
Avana ivorasiB .ue v2" de terras "ais distantes. Des"o sabendo .ue
estes estrangeiros so descendentes da.ueles .ue roubara" suas
terras e" outros te"pos1 os "arubo aprecia" sua capacidade de
conversa e de aprendi3ado da lngua1 oposta ao co"porta"ento
desrespeitoso dos brasileiros regionais1 co" os .uais 7ulga" ser
difcil estabelecer u"a interlocuo inteligente A)E5A$I@61 #0001 p.
4*B.
6 e-e"plo dos ndios Darubo pode ser aplicvel a
a"erndios do Cai-o A"a3onas "oradores de reas a e-tre"o oeste
do Estado do Par. <escendentes de ndios "isturados co" brancos
nutre"1 e" graus diversos1 despre3o e averso 4 indianidade1 tanto
por no se recon+ece" nela e por.ue pouco procura" saber sobre
suas ra3es consanguneas. @a co"posio da realidade1 o "igrante
indgena to"a co"o parH"etro os ob7etos da cidade1 os outros e as
refer2ncias dos outros sobre os ob7etos da cidadeU posterior"ente1 a
relao do outro consigo "es"o % levada e" considerao.
Ao avaliar a estran+e3a .ue possui ante os ob7etos de uso da
cidade e a repulsa dos outros e" relao a si1 ele nota co"o os
83
"undos "aterial e i"aterial o opri"e". @o so"ente as coisas l+e
so estran+as e o aoita"1 as pessoas ta"b%". Dotiva!es "entais
para recon+eci"ento e atribuio de valor a ob7etos e pessoas
transpassa" e engendra" culturas e co"porta"entos1 e vice'versa1
e" u"a relao .ue pode ser ob7etivada ou no por indivduos ou
coletividades AFA$$I51 960U $hFEID1 90#U ,$AME$1 90#U ,$6DD1
9(#1 90&aU WLEI@1 996B. @o tocante a essa interface1 processa'se a
constituio do su7eito.
%.) A des!ersonaliza'o
@asio A#0&B entende .ue a trans"isso de ideias entre
pessoas abrange no s; o pensa"ento1 "as gestos e i"ita!es
reprodu3idas sociocultural"ente e assi"iladas no convvio. )erto
dia1 ao e-por sua opinio sobre o te"a na 8niversidade de Paris :II'
5orbonne1 onde lecionou por &0 anos1 surpreendeu'se refa3endo
tre7eitos tpicos de u" de seus pacientes co" traos es.ui3ofr2nicos.
6 psicanalista reprodu3iu o "ovi"ento .ue in/"eras ve3es notou.
Ele apro-i"ou lenta"ente u"a "o dos ol+os1 girando'a1 fitando'a1
parecendo perguntar se a.uela "o estran+a real"ente era a sua.
@o se"inrio1 a pergunta talve3 no ten+a se ob7etivado tal e
.ual a reprodu3i"os a.ui1 "as o gesto foi "i"eti3ado de igual "odo
co"o foi observado durante as avalia!es do paciente. \Para a.ueles
.ue con+ece" os es.ui3ofr2nicos1 esse % u" gesto "uito co"u" do
fen9"eno de despersonali3ao1 % u"a ""ica da
despersonali3ao]1 defendeu'se @asio na oportunidade1 provocando
descontrao na plateia de acad2"icos e pes.uisadores AI<. op. cit., p.
&B.
<espersonali3ar1 nesse particular1 tende a ser a atividade de
assu"ir caractersticas de outre" e" detri"ento a suas pr;prias1
"i"eti3ando o gestual da pessoa e" sofri"ento. 6 indivduo
despersonali3ado no te" noo de .ue vive e" u"a realidade
diferente1 fora de si. 8" es.ui3ofr2nico tradu3 isso e" sua ansiedade
84
cr9nica. Ia"b%" u" turista via7ante pode fa32'lo1 consciente"ente1
no intuito de ser aceito pelo grupo ao .ual est disposto a visitar. E
ta"b%" u" "igrante.
A dra"ati3ao da vida real e" cenrios do cotidiano
engendra u"a engen+aria +u"ana pr;pria1 cu7os atores a constroe"
para for7ar estrat%gias de viv2ncia e" grupo. 6 .ue na esfera de
estudos psicossociais e antropol;gicos se tenta considerar % .ue1 na
seara das "entalidades1 a i"itao no % patologia e" grande parte
das ve3es1 "as ao destinada a transferir a vontade de se estar no
"undo1 onde o "ais i"portante % fa3er parte dos 7ogos de
transfer2ncia e de dese"pen+o pessoal efetivados no cotidiano.
Tuando eles1 por%"1 se esvae" e" u"a neurose repetitiva e da
evolue" para psicoses persistentes % .ue o proble"a se instala.
E" u"a escola de ParintinsYAD1 +ouve o caso de u" 7ove"
estudante .ue foi agredido e ficou parapl%gico por tentar se
desvincular de u"a tribo urbana. A notcia repercutiu e" 7ornais da
cidade. 6 aluno se "ostrava rebelde e1 na viso dos docentes da
unidade escolar1 no +avia interesse por parte dele e" aprender o
conte/do e "enos e" se sociabili3ar co" colegas. 6 .ue tornou
especfico o caso foi o fato dele ser indgena1 ter fi-ado "orada na
urbe 7unto 4 fa"lia ainda criana e vir de aldeia do entorno1 al%" de
logo ter apresentado indcios da despersonali3ao e se envolvido
co" u"a tribo urbana de emos1 a .ual possui co"o caracterstica
vesti"enta preta1 cabelos desen+ados e" gel1 ol+os pintados a lpis
preto e introverso senti"entalista.
A escola % situada e" rea da periferia parintinense e a
diversidade socioecon9"ica dos colegas no destoava da pr;pria
realidade do 7ove". Entretanto1 a dificuldade e" do"inar a lngua e a
falta de pro-i"idade dos conte/dos trans"itidos e" sala de aula
co" a realidade vivida anterior"ente tornara"'se dificuldades para o
aprendi3ado. A situao de isola"ento au"entou a ponto de
principiar fobia cr9nica a contatos grupais e" situa!es dirias. Estar
85
e" sala de aula1 confrontar o "undo co" os de"ais1 era u" desafio.
Fouve sinto"ati3ao1 por%" a doena passou despercebida.
Neral"ente o .ue subscreve os emos % e"otividade1
narcisis"o e rea!es e-acerbadas. @essa tribo urbana assi"
constituda1 o 7ove" indgena identificou sustentao e acol+i"ento
para o suporte do dia a dia. 6 trato co" a despersonali3ao
indgena e sua repersonali3ao urbana e factual1 co"o se estivesse"
sendo re"odeladas suas estruturas fsica e "ental e" u"a nova
pele1 fortalecera" conco"itante fi-ao no grupo co"o ponto de
apoio contra dist/rbios afetivos e co"porta"entais.
A produo de sentidos passou a ter 2-ito e" "eio 4
afir"ao individual e e" vista 4 estabilidade da pessoa indgena.
Iodavia1 e" "%dio espao de te"po1 ao gan+ar confiana1
estabili3ar'se e"ocional"ente e tentar sair do grupo de emos1 o
7ove" indgena foi espancado co" brutalidade por alguns pares. A
viol2ncia ocorreu no a"biente da tribo1 ta"b%" na periferia de
ParintinsYAD. 6 estudante 5ater%'DaE% teve u"a das v%rtebras da
coluna fraturada e perdeu parcial"ente o "ovi"ento das pernas.
Fo7e1 desvinculado do grupo de emos1 a e-peri2ncia
trau"tica sublin+ou u" perfil descone-o da.uele .ue as tribos
urbanas passa" e" ter"os gerais1 de aco"odao afetiva dos
"e"bros e acol+i"ento. A e-peri2ncia da "igrao causou
desconforto no contato co" o outroU depois veio a despersonali3ao
e e" seguida u" trau"a "aior1 causando novo sofri"ento "ental e
nova despersonali3ao1 "ais abrangente e dra"tica .ue a pri"eira.
6 va3io preenc+ido co" a adoo de u" grupo de
pertenci"ento e a e-peri2ncia de participao nesse grupo por u"
perodo ra3ovel de te"po fora" reto"ados de "aneira trgica ap;s
o espanca"ento e o trau"a corporal. @ota'se1 no caso1 o sofri"ento
"ental decorrente de duas instHncias si"ultHneas1 a re7eio cultural
e o castigo fsico por causa da conduta. A falta de "anuteno e
alin+a"ento psicossocial ao grupo forou o "igrante a apresentar
86
ta"b%" traos de transtorno de adaptao co"o co"orbidade.
6 aparente % .ue o con7unto de leis possibilitador do
intercH"bio de e-peri2ncias entre as pessoas % funda"entado e"
u"a "acroestrutura sociocultural1 "as possui i"plica!es na
"icroestrutura de for"ao do indivduo1 e os co"porta"entos
i"postos a partir dessa "icroestrutura possue" envergadura. Esto
fora dos agrupa"entos1 "as for"a" co" consist2ncia o
inconsciente. A tribo urbana1 ao praticar doutrinao velada e
castigar o indgena1 instru"entali3ou ele"entos de vingana1 atitude
co"u" a grupos a"eaados 7usta"ente pelo universo ao .ual
re7eita" e e" relao ao .ual protege" seus integrantes.
6 caso descrito % inco"u" e especfico1 "as traos de
neurose trau"tica conco"itantes 4 "elancolia profunda tende" a
ser sinto"as regulares apresentados por "igrantes indgenas
"e"bros ou no de tribos urbanas e" situao de conflito e
atendidos por profissionais do )entro de Ateno Psicossocial de
Parintins A)AP5YPI@B. @esse atendi"ento1 a identificao dos .uadros
clnicos1 proble"tica +ist;rica na A"a39nia1 te" sido feita co"
au-lio de ndios bilngue .ue trabal+a" 7unto a agentes de sa/de e"
reas urbanas. Eles "ant2" resid2ncia fi-a nas co"unidades
indgenas1 "as desloca"'se co" constHncia 4 cidade.
A despersonali3ao de ndios filiados a tribos urbanas e"
Parintins te" surgido e" "eio a no declarados estados de
sofri"ento "ental. Das ser .ue e-a"es feitos no )AP5YPI@ para a
caracteri3ao do grau de percepo da realidade Au" dos .ue
deter"ina" a despersonali3aoB co" pacientes indgenas tenderia"
a considerar u" diagn;stico apoiado no s; na ob7etividade
sinto"ticaO Al%" disso1 .uais as reais possibilidades de se
identificar a roboticidade atitudinal .ue precede 4 doena se"
.ualificar a dinH"ica da sociocultura dos ndios na urbeO
Por infer2ncia1 % afir"ativo sugerir .ue o "odo de agir e
pensar estili3ado das tribos urbanas repele a individualidade a ponto
87
de desacreditar os su7eitos de .ue eles possue" rela!es si"b;licas
deter"inadas por sua viv2ncia en.uanto siste"a biofsico de bil+!es
de to"os e c%lulas e participante de a"bientes fa"iliares1
profissionais1 estudantis etc. 6 onset Ater"o .ualificador da
\instalao] de dist/rbio nas pessoasB da despersonali3ao seria1
portanto1 a instabilidade Ana casa1 nas fobias1 no sil2ncio e na solidoB
da "igraoU e os reforos poderia" estar contidos e" conflitos
e-ternos co"o no caso das tribos.
@o necessaria"ente a despersonali3ao se funda"enta
co"o sendo co"orbidade. Ela pode ser diagnosticada co"o sinto"a
principal e no ser fator de repercusso de es.ui3ofrenia1 depresso1
ansiedade1 pHnico e outras. Des"o .uadros de fobia social1 ins9nia
ou prosopagnosia leve Adescon+eci"ento de rostos al+eios e do
pr;prio refle-oB1 co"uns a indivduos despersonali3ados1 pode" ser
tanto associa!es da despersonali3ao ou o transtorno en.uanto tal.
As co"ple-as defesas .ue o siste"a nervoso constr;i e"
resposta ao ato da "igrao aldeia'cidade1 subsidiando'se da relao
entre inconsciente1 sociedade e a"biente1 eleva" o grau de
dificuldade para a identificao e entendi"ento do dist/rbio ps.uico
a partir do tecido sociocultural estabelecido. A viol2ncia si"b;lica e"
.ue a ao se constitui possui significantes %tnicos i"bricados e"
sua co"pletude e "es"o no detectados e" estudos aplicados a
popula!es tradicionais orientais A5FI$AWAcA, et al., #00&U WA@N1 et
al.1 #009B e indgenas A5A@I651 99U LE:)6:IIM1 990U E$IFAL1
#00B .ue vivencia" situa!es parecidas.
A viol2ncia originada de "udanas e" curso no siste"a
capitalista onde os indgenas te" se inserido ao "enos nos /lti"os
&0 anos1 nas cidades pe.uenas e "%dias a"a39nicas1 te" acentuado
diferenas pessoais e tornado destrutivas as rela!es desses povos
co" sua natividade por causa da fragili3ao da fa"lia1 do trabal+o
e dos afetos. @a urbe1 cada u" te" de buscar seu .uin+o financeiro
a princpio1 e depois tentar viver a vida e" plenitude.
88
5ofri"ento "ental e" indgenas1 conse.uente de
ressignifica!es desnaturali3adas e degeneresc2ncias1 institui o
fortaleci"ento da poltica de segregao dos povos tradicionais nas
sedes dos "unicpios da A"a39nia brasileira. 5o resultados
observados no Cai-o A"a3onas e orientados por +ip;teses
construdas e" ca"po1 .ue aponta" tend2ncia para popula!es da
regio1 onde a despatologi3ao de transtornos concernentes a vieses
socioculturais e de desterritoriali3ao no se d na .uase totalidade
dos casos.
A despersonali3ao1 por ser transtorno dissociativo no to
referenciado na literatura .uanto dist/rbios de fuga1 por e-e"plo1
te" sido "enos apresentada co"o vertente do sofri"ento "ental
instalado no H"bito da "igrao de indgenas a Parintins1 Carreirin+a
e @+a"und. 6 transtorno1 .ue por caracteri3ao psicossocial pode
ser atribudo a "igrantes no Cai-o A"a3onas1 deli"ita'se pela
adoo de co"porta"entos desinibidos de"ais ou introvertidos
de"ais1 "uito diferente do costu"e das pessoas envolvidas.
5e7a por despersonali3ao ou fuga1 traos de alterao no
7ulga"ento e sensao de falta de reali3a!es Aonde nada fa3 sentido
ou i"portaB so suscitados co"o co"orbidades persistentes 7unto a
dinH"icas socioculturais no detectadas a partir do siste"a for"al
de sa/de .ue suporta ndios 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana do Andir'
Darau e de @+a"und'Dapuera1 respectiva"ente. <ecorrentes disso1
desespero1 ta.uicardia e "edo cr9nico1 tratados 4 base de
"edica"entos co"o alpra3ola"1 paro-etina1 venlafa-ina1 bupropiona
e depaGote t2" efeito "enor se" a avaliao de e-ternalidades.
A ateno bsica 4 sa/de1 alis1 % u"a contradio aderente
ao capitalis"o. bunto 4s popula!es da A"a39nia1 o servio se
"ostra co" i"posi!es de "ercado .ue supri"e" parte da
viabilidade da estada de "igrantes na urbe. Produo lucrativa1
sube"pregos1 arroc+o salarial1 enfi"1 a degradao do ndio
en.uanto fora de trabal+o ou "ercadoria clnica tende a estar
89
ali"entada pela constHncia de investi"entos "al condu3idos por
Estado e iniciativa privada1 co" reforo do co"ponente racista .ue
larga parcela da populao urbana do Cai-o A"a3onas nutre por
povos tradicionais "igrantes.
@a esfera econ9"ica1 o .ue Farve? A#0&B deno"ina de
econo"ia do endivida"ento1 .uando pessoas so incentivadas a
to"ar e"pr%sti"o e ad.uirir bens posicionais1 te" se estruturado na
A"a39nia co" significativa persist2ncia e % aspecto interveniente
para estados de sofri"ento "ental1 sobretudo por.ue no e-iste
de"anda para sustentar a voracidade consu"ista .ue se i"agina
e-istir nos polos'sede dos interiores do bio"a. V penoso assu"ir .ue
pessoas vive" por "eio de e"pr%sti"os onerosos1 ainda "ais
.uando o pr;prio setor p/blico incentiva o coronelis"o poltico
fundado e" oligar.uias .ue sub7uga" povos a"a39nicos e ac+ata"
a noo de uso e gerencia"ento co"u" no bio"a.
A e-panso capitalista1 dessa "aneira1 ve" forando cidades
"%dias do bio"a a re"odelare" a "e";ria cultural e social a partir
de contornos descaracteri3ados. Para as etnias 5ater%'DaE% e
Fi-Gar?ana1 a "odificao te" se dado co" persist2ncia desde a
d%cada de 9901 e" paralelo 4 e-panso "iditica e financeira do
boi'bu"b. 6 .ue era unidade pri"ordial de lugar no Cai-o
A"a3onas1 co" interfaces e relevos artsticos e lingusticos1 te" se
"odificado se" a naturalidade esperada para u"a cidade desse
porte.
@o captulo .ue segue1 pretendeu'se abranger incurs!es
acerca da vida dos povos tradicionais e" "eio 4 ideologia
consu"ista instalada e" reas no urbanas da A"a39nia1 co"
direciona"ento 4s pessoas afetadas co" sinto"as psic;ticos1
dissociativos1 e"ocionais ou co"porta"entais1 instaurados e"
funo do reposiciona"ento sociocultural afeito 4 condio da
"igrao. Procurou'se inferir sobre a "edica"entali3ao do
proble"a e a descrio de cenrios e" .ue o sofri"ento "ental
90
indgena tende a ser re"edivel por drogas sint%ticas1 "as ta"b%"
pela via da co"ple-idade e da avaliao de dinH"icas do trHnsito
aldeia'cidade.

91
$. %onvulso e delrio na
adaptao & sociedade urbana
5e o dese7o % a falta do
ob7eto real1 sua pr;pria
realidade est dentro de
u"a feno"enal \ess2ncia
da falta] A<ELE8ME e
N8AIIA$I1 #00B.
)." Altera'o no ato de comer
<eleu3e sinali3ava .ue a esp%cie +u"ana "odificou sua
ani"alidade "ental nu" processo antes lento1 "as +o7e acelerado.
:ive'se u" "o"ento de crise paradig"tica1 .ue agili3a a vida
opri"indo os indivduos. Apontava ele .ue1 ao c+egar"os ao topo da
"ontan+a dos riscos do "undo1 precisa"os nos adaptar 4 altitude.
,are"os isto via "edica"entos ou passa"os "uito "al. E ainda .ue1
ap;s a crise1 volte"os ao nvel de antes1 o do "ar1 o "al da altitude
"ontan+osa no cessaria1 re"etendo'nos a le"branas tortuosas.
<eleu3e sublin+ava ser not;rio .ue1 "es"o depois de
con+ecer"os a ani"alidade e-istente na altitude da "ontan+a1 no
.uere"os dei-'la 7a"ais. Apenas pensa"os de ve3 e" .uando e" ir
ao nvel do "ar para le"brar o .uanto gosta"os de no .uerer estar
ali. Entendendo a "etfora no conte-to do ato "igrat;rio1 ele % u"
e-erccio de estran+a"ento e" .ue se estabelece" fronteiras rgidas
entre os de dentro da cidade A"ontan+aB e os de fora Anvel do "arBU
os .ue e-peri"entara" a crise e os .ue no a fi3era".
<e todos os "odos1 o trHnsito do "undo indgena para o
"undo no indgena continua a ser u" ca"po controverso e
in.uietante1 e" .ue % difcil apostar na apresentao de respostas
estagnadas 4 .uesto1 "as si" propor "irades de co"pletudes
92
destacadas co"o possibilidade de entendi"ento ao ato de sair da
casa nativa1 "itol;gica1 7 i"bricada e entregar'se a novos rea7ustes e
desa7ustes .ue o percurso ao universo ocidental i"p!e1 nu" 7ogo
ca;tico de interposio de saberes.
Doradores das IIs Andir'Darau e @+a"und'Dapuera1
e-peri"entadores de vicissitudes das urbes locali3adas no Cai-o
A"a3onas e fronteirias ao leste paraense1 desde a d%cada de 9(01
con+ece" os \perigos da proliferao de espritos
agressivosYassassinos originrios de pessoas "atadoras e dos
espritos da cac+aa1 .ue encosta" nas pessoas e as torna"
insensatas] A)E5A$I@61 #0001 p. 44B. Para esses iniciados1 parece
;bvio .ue a inconstHncia "ental1 e"ocional e de co"porta"ento %
fo"entada1 entre outras coisas1 pela falta de ensina"entos
-a"Hnicos. Para eles1 a ginstica espiritual funciona co"o
fortaleci"ento cerebral e de al"a. 5e" praticar o reforo dos
s"bolos1 o corpo fal+a.
@as aldeias1 o ass%dio constante dos espectros dos "ortos pode ser
"onitorado pelas atividades dos -a"s1 .ue1 co" seus cantos1 os
"ant2" afastados das pessoas. A pessoa co"u" ignora estar sendo
prestidigitada por u" espectro e1 nas cidades1 assi" per"anecer
se" .ue ele possa ser afastado. <e acordo co" u" -a"1 u"a
pessoa se torna "oradora de rua1 alco;latra ou doente "ental
7usta"ente por causa do ass%dio dos espectros dos "ortos .ue
pera"bula" pelas ruas se" ru"o= to"ando de assalto a pessoa1 eles
a altera"1 substituindo ou eclipsando o duplo .ue antes to"ava
conta de seu corpo. @as aldeias1 os "ortos so condu3idos pelos
-a"s atrav%s do ca"in+o'corte Avei vaiB ou ento para longe das
i"edia!es das "alocas. 6s brancos insensatos das cidades1 no
entanto1 no sabe" o .ue fa3er co" seus defuntos. @o sabia"1
alis1 o .ue fa3er e" vida= se fora" agressivos1 assi" per"anecero
e" seus destinos p;stu"os.] AIC.1 op. cit.B.
)o"o pode u"a sociedade fundada e" rela!es se7a de
parentesco1 se7a fa"iliar1 co"o a indgena1 co"posta por
territorialidade "anifesta1 do"inial1 conviver e" "eio 4
frag"entao co"unitria das cidades a"a39nicas de agoraO \6
93
ndio aldeado1 o ndio .ue foi S"isturadoQ1 no pode ser culpado de
ter perdido suas refer2ncias territoriais originais. Essas co"unidades
vo dei-ar de ser indgenas por.ue seus "e"bros fora" tra3idos 4
fora de regi!es diferentesO] A:I:EI$65 <E )A5I$61 #00(1 p. 9(B.
E-e"plo foi o +ist;rico "assacre de "ais de # "il indivduos
do povo cai"iri'Atroari ocorrido de 9*0 a 9001 na A"a39nia
)entral1 a norte de Danaus1 .uando foi constatado .ue a agresso
fsica era usada conco"itante 4 viol2ncia si"b;lica no sentido de
des"anc+ar tradi!es e ani.uilar "odos de vida e con+eci"entos
ancestrais A)A$:ALF61 90#U 5)FcA<E e $EI51 #0#B. 8"a opresso
.ue inviabili3ou a e-ist2ncia plena e reforou a intransigente relao
da sociedade urbana co" os povos indgenas.
5endo detentores de arcabouo i"aterial e +ist;ria social1
povos indgenas precisa" de condi!es para o desenvolvi"ento
+u"ano1 da diversidade socioecon9"ica e dos ecossiste"as de
floresta tropical por eles utili3ados. A "igrao contribui para
reposicionar essas condi!es na "edida e" .ue so observadas
frgeis polticas p/blicas de Estado e" au-lio 4 operacionali3ao de
ressignifica!es instru"entali3adas pela profunda crise vivida nas
/lti"as tr2s d%cadas no Cai-o A"a3onas.
6 .ue se observa so e-posio a tens!es psicossociais de
diversas ordens1 interpostas1 se7a por causa da ao "igrat;ria1 via
percalos .ue estabelece" vulnerabilidades 4 pessoa indgena no
conte-to dos estados de sofri"ento "ental1 ou pela presso de
grandes pro7etos industriais de investi"ento1 forando a e-plorao
de terras i"e"oriais e1 por conseguinte1 gerando desterritoriali3ao.
6 desafio1 de tal "odo1 % interpretar cenrios. @a perspectiva
da avaliao "%dica ou da antropologia da sa/de1 te"as recorrentes
na literatura so alcoolis"o e suicdio AE$IFAL1 #00U N8IDA$RE5 e
N$8CII51 #00(B. Entretanto1 outros debates ta"b%" se "olda" no
conte-to a"biental acerca das altera!es de co"porta"ento
ali"entar para popula!es tradicionais. Essas altera!es so
94
representativas para conse.u2ncias no epis;dicas de dist/rbios
psicosso"ticos1 co" possibilidades de se analisar pelo vi%s da
vertente e-terna 4 pessoa1 de sua relao co" o entorno. Essa
vertente nos re"ete 4 seguinte .uesto.
<e acordo co" o Dinist%rio do <esenvolvi"ento 5ocial e
)o"bate 4 ,o"e AD<5B1 ali"entao ade.uada % direito funda"ental
a indgenas1 co" recon+eci"ento na )onstituio ,ederal e na Lei
6rgHnica de 5egurana Ali"entar e @utricional ALosanB do Crasil1
cabendo ao poder p/blico assegur'la na institucionali3ao de
polticas de segurana nutricional. @o por fora dessa deter"inao1
"as devido a aspectos da " ali"entao cr9nica e" a"bientes no
urbanos1 % estudado o ato de co"er ou dei-ar de fa32'lo por
co"pulsividade.
@a literatura especfica da rea de psicologia social pode"
ser locali3ados relevos a casos de convulso correlacionados a
.uadros especficos e" .ue A@ ou C@
0
so desenvolvidas a partir da
gravidade do estran+a"ento de "undo pelo .ual passa" "igrantes
a"erndios. Assi"1 identificar transtornos ali"entares associados a
altera!es de +u"or1 4 ansiedade e ao co"porta"ento passivo'
agressivo te" sido tarefa "ultidisciplinar1 abrangendo aspectos da
antropologia da sa/de. Dais u"a ve31 a con7untura de cenrios %
posta na anlise.
Pri"eiro por.ue a discri"inao baseada e" fatores co"o
religio1 etnia1 idio"a ou classe socioecon9"ica tende a incitar
indgenas a desenvolvere" sofri"ento "ental por fora de
transtornos ali"entares associados 4 ins9nia e 4 incapacidade
psicofsica. E" paralelo1 + a pr;pria distoro do conceito de
10
Anore-ia ou buli"ia nervosas AA@ ou C@B so transtornos ali"entares diagnosticados e" pessoas
indgenas e no indgenas geral"ente adultas1 co" algu" +ist;rico de proble"as de ali"entao na
infHncia ou adolesc2ncia1 sendo eles transtornos de ali"entao da pri"eira infHncia1 pica ou transtorno
de ru"inao. 6 pri"eiro % co"u" e" crianas e te" a ver e" parte co" o "etabolis"o do infanteU o
segundo se refere 4 ingesto de substHncias no nutritivas co"o terra1 cabelo1 plantas1 cin3a de fu"o1
cera de ouvido1 fe3es etc.U o terceiro di3 respeito 4 regurgitao e se "anifesta e" 7ovens se" causa
"%dica aparente1 o .ue re"ete a condio 4 dissociabilidade.
95
co"ida nas cidades1 onde a industriali3ao de produtos te"
"onop;lio radical sobre a fo"e das pessoas. 6 cenrio favorece co"
.ue necessidades reais se7a" transfor"adas e" necessidades por
produtos industriais1 a"pliando \transtornos afetivos Adepressivos
principal"enteB1 ansiosos AI6)B e transtornos de personalidade
Ae"ocional"ente instvelB1 Zos .uais[ t2" grande preval2ncia e"
grupos de pacientes co" transtornos ali"entares] ADA$II@5 e 5A55I
b$.1 #0041 p. 6B.
$elevante notar .ue a ali"entao baseada e" co"idas
industriali3adas galgou i"portHncia e-acerbada e" do"iclios
a"a39nicos. Iroca'se facil"ente a sardin+a ou o 7ara.ui1 ricos e"
9"ega &1 ali"entos tradicionais dos povos da floresta. 6 pacu1 o
pirarucu1 a "atrin-1 o ta"ba.ui e a farin+a so1 portanto1 facil"ente
trocados por condi"entados de carne e frango1 co" alto teor de
s;dio1 favorecendo ao au"ento de presso arterial e doenas
cardiovasculares. A bai-a produo e a decad2ncia da diversidade
agroflorestal1 caracteri3adas pela .ueda no volu"e de tub%rculos
plantados Acar e "andiocaY"aca-eiraB1 na .uantidade de +ortalias e
frutas1 na ingesto de carne de gado e no au"ento da insero da
co"ida de super"ercado no cardpio das fa"lias Aenlatados e
ali"entos co" conservantes ou aditivosB "odificou a dieta de
indgenas "oradores da cidade.
Ali"entos .ue possue" significado .uanto 4 condio
cultural dos ndios e carrega" infor"a!es +ist;ricas sobre esses
povos so paulatina"ente preteridos. Ao se tornare" escassos na
urbe1 fora" tanto 5ater%'DaE% .uanto Fi-Gar?ana a u"a dieta
"on;tona e pobre. A co"ida "arcadora de valor e "antenedora do
vigor end;geno das etnias deveria ser o "otor funcional das
internalidades parentais e co"ensais1 "antendo e" vig2ncia a
"e";ria ali"entar das popula!es. Das na cidade se oculta essa
valorao e se direciona ndios 4 padroni3ao gastron9"ica.
Aliadas a isso1 + conting2ncias psicossociais referentes 4
96
insalubridade1 .ue atinge" povos tradicionais e" decorr2ncia de "s
condi!es para a ali"entao. Entre elas est a neurocisticercose

1
.ue afeta popula!es %tnicas "oradoras da cidade ou reas pr;-i"as
4s urbes sob condi!es precrias de sanea"ento bsico ADA$)FEIII
et al.1 #00*B. 6 proble"a % recorrente para 3onas rurais1 ribeirin+as e
IIs. A neurocisticercose incita .uadros de epilepsia por disfuno
nutricional e infec!es larvrias no siste"a nervoso central. 6
trata"ento co" fre.u2ncia % de responsabilidade de profissionais da
sa/de "ental por aus2ncia de servios neurol;gicos especiali3ados
e" regi!es interioranas da A"a39nia.
A neurocisticercose % parcial"ente e-plicada por u"a dieta
alterada pela introduo de ali"entos condi"entados e se"
nutrientes no cardpio dirio1 enfra.uecendo o organis"o do
"igrante indgena. A farin+a1 o pei-e1 a caa e as frutas so retirados
do 7e7u" dos povos tradicionais1 al%" das pe.uenas +ortas
fa"iliares1 .ue i"plica" e" trabal+o "anual de preparo1 cuidado na
estocage" e "anuteno das despensas caseiras1 sere" redu3idas
so"ente ao res.ucio essencial Aapenas tub%rculosB e" con7untos de
co"unidades .ue possue" contatos pro-i"ais 4 urbe.
A discusso parece tender para a avaliao de fen9"enos a
sere" pensados no ca"po do encontro de culturas e de costu"es
para a "esa. @esse pressuposto1 o "odo de vida da cidade te"
relegado prticas tradicionais a u"a esfera de subordinao1
envolvendo ta"b%" co"ponentes ativos .ue tanto pode" ser
"ecanis"os de negao .uanto de reforo ao sofri"ento "ental1 tais
co"o vida afetiva e atividade laboral.

).% Sobre a$etos e trabal/o
Nerao de renda e incluso social na A"a39nia1 para os .ue
busca" se reterritoriali3ar ap;s "igra!es1 depende de a!es
11
Infeco do siste"a nervoso central pela for"a larvria da Iaenia soliu". E" +u"anos1 esta
enfer"idade pode se dar pela ingesto de gua ou ali"entos conta"inados co" ovos do ver"e.
97
articuladas e co"petitivas. 5o pri"ordiais progra"as
socioecon9"icos .ue englobe" "odelos de econo"ia solidria1 co"
criatividade1 fo"entando refor"a agrria1 desenvolvi"ento rural1
cr%dito fa"iliar1 assist2ncia t%cnica1 ecoturis"o e seguro 4
produtividade1 entre outros .uesitos1 para .ue se incentive a
caracterstica cooperativista da populao. <outra "aneira1 o
desloca"ento geogrfico dos 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana no Cai-o
A"a3onas oferece espao para o apareci"ento de dinH"icas grupais
de segregao so"ati3adas e" transtornos "entais associados a
dist/rbios fsicos algu"as ve3es.
E" cidades pe.uenas e "%dias1 for"adas para sere" polos
nos interiores a"a39nicos1 no geral e-iste aeroporto1 porto1 escola1
posto "%dico1 pousada1 restaurante1 +ospital1 casas de confeco1 de
vesturio1 de infor"tica1 ca"po de futebol1 rdio a"adora e rede de
co"%rcio infor"al. Esse con7unto de e"preendi"entos a7uda a
definir1 e" ter"os institucionais e infraestruturais1 o +abitat e"
"unicpios da fronteira do A"a3onas co" o Par. 5o centros
referenciais a "oradores de reas ribeirin+as1 rurais e indgenas e
neles grupos %tnicos busca" con.uistar saberes for"ais dos brancos.
V para onde a "aior parte dos a"erndios sai 4 procura de
con+eci"ento cientfico ocidental1 para depois retornar e aplicar os
ensina"entos conco"itantes aos saberes tradicionais.
A independ2ncia econ9"ica dentro das urbes a"a39nicas %
e-ibida por "igrantes indgenas co"o pr2"io a ser con.uistado1 de
valor inesti"vel1 pois raro so os e"pregos dispostos. A
infor"alidade % a "aneira "enos opressiva de se conseguir ocupao
de algu"a for"a rentvel e arran7ar'se dentro do n/cleo central da
cidade. Para ndios de 0 a &0 anos1 .ue1 na "aioria das ve3es1
"igrara" de suas aldeias co" a fa"lia1 al%" da .uesto da
ocupao1 + de se avaliar a autoafir"ao pessoal no ca"po afetivo1
ou se7a1 as con.uistas a"orosas.
@essa fai-a etria1 se7a +o"e" ou "ul+er1 afa3eres
98
do"%sticos +abilitados dentro do contrato co"u" co" a etnia1 por
e-e"plo1 o din+eiro arrecadado no artesanato e na venda de
ali"entos in natura1 no so entendidos co"o au-iliares na insero
da pessoa indgena dentre a populao econo"ica"ente ativa da
urbe. Engendrando essa perspectiva1 + duas coisas .ue no li"ite
interessa"= se-o e posio social. A afir"ativa1 apesar de espin+osa1
indica .ue1 no 7ogo vivenciado de seduo e se-ualidade1 perpassa"
rela!es de poder vinculadas 4 renda por trabal+o e "asculinidade
ou fe"inilidade efervescentes1 e ainda si"bologias associadas a
status entre a co"unidade e potencial de do"nio de territ;rio.
<e algu"a "aneira1 e" resposta 4 preconcepo de rela!es1
defesas individuais so "ontadas e con7unturas psicossociais
dispostas no 7ogo da disputa contra os .ue esto ao redor. <entre
elas1 situa'se a paternidade en.uanto afir"ao do .uo viril u"
indgena e" idade 7ove" % capa3 de parecer ao crculo co"u" ao
.ual pertence e .ue l+e cobra atitudes conse.uentes. A paternidade
tende a significar realce na "asculinidade dos adolescentes e 7ovens
adultos por l+es proporcionar percepo de \propriedade] a aos
ol+os dos outros do grupo1 principal"ente a sobre "ul+er e fil+o.
Estrat%gias de aceitao e"pregadas por "igrantes a partir
de rela!es afetivas co" urbanos so propensas a sere" e-pressas
co"o fen9"enos intervenientes e concorrentes ao sofri"ento "ental
de indgenas 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana. V pretenso1 na busca de
pra3er1 con+eci"ento de si e autoafir"ao1 popula!es %tnicas co"
trHnsito regular entre aldeia e urbe desenvolvere" co"pro"eti"ento
de +u"or e" funo de "ecanis"os de fortaleci"ento de posturas
individuais e" relao ao endogrupo ao .ual .uere" pertencer. Ier
laos afetivos duradouros1 ou ao "enos de"onstrar t2'los1 indica
responsabilidade e credencia o 7ove" adulto indgena a participar do
"undo dos no indgenas.
A gravide3 na adolesc2ncia1 por%"1 te" provocado vieses de
frustrao e recal.ue entre "ul+eres indgenas na "edida e" .ue se
99
configura co"o oriunda unica"ente de pro7eto e-istencial de
autoafir"ao "asculina. Por causa dessa "udana na perspectiva
de vida delas1 a busca por \tornar'se pessoa respeitada na cidade]
fica distante e desbotada. <ese7os afetivos1 se-uais e de
posiciona"ento +ierr.uico das adolescentes das aldeias .ue passa"
a viver na cidade so parte de u"a e"aran+ada teia de disputas por
predisposio econ9"ica e cultural dos ndios frente 4 realidade da
urbe.
@a perspectiva das atividades laborais1 a crise do trabal+o
distancia indgenas de sua nature3a universal1 forando'os a procurar
ocupa!es relacionadas 4 "aterialidade da vida1 .ue l+e possa"
conceder igual status .ue a e-ist2ncia e" IIs poderia conferir
outrora1 tendendo a forar .uadros de ansiedade e atrofiada
e-pectativa para pro7etos de vida a longo pra3o. 5endo estabelecida
relao an;dina co" a cidade1 torna"'se dificultadas a!es de
visibilidade para as de"andas1 por.ue elas passa" a ser entendidas
co"o proble"a de nature3a econ9"ica ao poder p/blico.
A criao de u" Estado indgena1 livre e autodeter"inado1
en.uanto possibilidade de ao concreta e" face de tens!es co" a
sociedade urbana1 poderia dar va3o a u" siste"a de
recon+eci"ento trabal+ista e" .ue percep!es sobre a urbe no
seria"1 co" a sada co"puls;ria das reas de floresta1 i"postas por
press!es econ9"icas. Ainda .ue no trabal+o se7a necessrio algu"
nvel de estresse para a ocorr2ncia da fora produtiva1 se7a"
indgenas ou no indgenas1 a "anuteno da ateno nas atividades
no teria co"o foco a orde" e a efetividade de resultados1 "as si" a
reafir"ao sociocultural.
@a con7untura indgena1 e" .ue su7eitos so caadores'
coletores de vveres e possue" e-pansiva rea de influ2ncia para a
e-trao dos recursos naturais1 fa3 pouco sentido a rotina trabal+ista
adotada. Pode'se di3er1 no "ais1 .ue a estrat%gia indgena de 5ater%'
DaE% e Fi-Gar?ana para a ocupao do espao urbano de trabal+o na
100
A"a39nia seria a "anuteno de parcerias co" interlocutores
urbanos na tentativa de reprodu3ir ou reordenar atividades 7
e-ecutadas e" aldeias1 co"o artesanato1 tecelage" e pesca. Das +
dificuldade e" reali3ar a tarefa1 pois o proble"a % tradu3ir a
produo e" gan+o financeiro dentro de u" "odelo urbano de
sustentao.
Para influenciar na orientao do "ercado de trabal+o
co"u" a"a39nico parece incoerente apostar e" ao .ue no
perpasse por recon+eci"ento de u" Estado indgena de direito ou de
u"a autoridade "anifesta e co" poder de deciso1 co" atividades
dentro de u" pro7eto e"ancipador de vida. 5eria1 e" verdade1 algo
revolucionrio na A"a39nia. 8" pro7eto de autoridade indgena
fortaleceria o pr;prio conceito de Estado na A"a39nia1 .ue
atual"ente sub7uga pessoas por fora coercitiva e copia estrat%gias
de desenvolvi"ento +u"ano1 distanciando'se da.uilo .ue poderia
ser= u" organis"o +istorica"ente coerente e cultural"ente
resistente.
).) ,asos controversos
Digrao espontHnea e trHnsito irrestrito para a cidade so
condi!es inatas .ue co"p!e" a +u"anidade de povos indgenas
a"a39nicos. E" todo o bio"a1 desloca"entos so platafor"as .ue
propicia" interao e interlocu!es entre popula!es %tnicas. V
natural .ue a"erndios desenvolva" tend2ncia a e-perienciar a
cidade dos brancos1 na A"a39nia1 igual"ente co"o no indgenas
e-ternali3a" senti"entos de e-citao ao podere" conviver
agrupados a popula!es tradicionais1 sobretudo e" a"bientes
florestais. 5o propens!es 4 alteridade pr;prias da curiosidade
+u"ana1 da.uilo .ue % diferente e por isso sedu3. 6 7ogo da atrao1
todavia1 possui san+a incongruente1 segundo o e-e"plificado a
seguir.
Jndia 5ater%'DaE%1 atendida pelo )AP5YPI@1 oriunda de
101
Araticu"1 u" dos polos %tnicos do "unicpio de Carreirin+aYAD1
levava vida ordinria at% .uando a fa"lia l+e organi3ou cas;rio
orientado1 co"o de costu"e1 co" "e"bro da co"unidade. Antes de
co"pletar 0 anos no tin+a engravidado1 o .ue era considerado
atraso e" padr!es indgenas e por isso uniu'se a u" 7ove". )o" o
passar do te"po e a persist2ncia da situao1 a presso au"entou e
ela e o "arido decidira" vir para a cidade1 fugindo das pesadas
crticas sobre a infertilidade.
Ao se instalare" no reduto urbano de Carreirin+a1 as
cobranas continuara". <esta ve3 era o co"pan+eiro .ue pedia u"a
criana o .uanto antes por.ue precisava retornar a aldeia e
co"partil+ar a notcia co" os +o"ens 5ater%'DaE%1 esvaindo de
"odo positivo a conturbada retirada para a cidade. Das1 se"
"udanas1 te"pos depois a separao do casal ocorreu devido
seguidas tentativas infrutferas de gravide3. 6 +o"e"1 retornou 4
aldeia de i"ediato e no +ouve "ais notcias dele. A "ul+er1 ao
per"anecer na cidade1 desenvolveu traos es.ui3ofr2nicos "arcados
por co"porta"entos bi3arros1 ansiedade1 i"pulsividade1
agressividade e co"pro"eti"ento do 7u3o sobre a realidade.
E" pri"eiro plano1 se pretenderia supor o dist/rbio co"o
originrio da separao e pela infertilidade. Entretanto1 analisando a
"al+a sociocultural de ateno ao "igrante e-istente na cidade de
Carreirin+a1 sugere'se .ue a situao cr9nica de "edo de represlias
"orais no retorno 4 aldeia e a no acol+ida e" ter"os de segurana
individual na sede de Carreirin+a tendera" a ser fatores
intervenientes e e-ercer propenso na alterao "ental tanto .uanto
a dor da separao e" si "es"a. Ao d%ficit afetivo1 foi acu"ulada
depresso "aior e fobia especfica para o ato se-ual. 6 fator da
infertilidade na cultura indgena funcionou co"o gatil+o para a
"igrao1 .ue1 por sua ve31 agiu co"o "ecanis"o de reforo no
apareci"ento de epis;dios es.ui3ofr2nicos.
A tra"a sociocultural envolvida contribuiu no coletivo de
102
press!es "ultivariadas sobre a "ul+er para .ue fosse atingido
estgio involutivo "ental. A indgena1 ap;s oito anos e" trata"ento1
ainda sofre co" percepo delirante1 eco de pensa"ento1 afeto
inapropriado e sinto"as psic;ticos. Ela c+egou a ser atendida por
"ais de .uatro anos na )A5AI de Parintins. <epois conseguiu
retornar 4 aldeia ap;s reduo nos epis;dios de es.ui3ofrenia1
apesar de persistire" alucina!es ancoradas ao efeito da "igrao e
da runa afetiva.
6utro caso fa3 refer2ncia a u" +o"e" Fi-Gar?ana1 da II
@+a"und'Dapuera1 situada no "unicpio de @+a"und1 fronteirio
aos Estados de A"a3onas e Par. <os 4 aos #0 foi intenso caador'
coletor da aldeia1 recon+ecido pela co"unidade1 "as depois veio a
desenvolver fobia especfica relacionada a essa "es"a atividade e
concernente 4 ona'pintada. 6 proble"a ficou con+ecido por causa
do "edo irrestrito .ue a i"age" "ental do grande felino passou a
causar ao antigo guerreiro1 o .ual apresentava crises convulsivas
.uando era esti"ulado a discorrer sobre antigas 7ornadas na selva.
Antes1 o .ue definia o +o"e" era o porte atl%tico1 condio
identificadora dos Fi-Gar?ana .ue1 e" geral1 t2" potencial fsico e
resist2ncia "el+or apurados .ue os 5ater%'DaE% para a prtica da
incurso na floresta e" busca de ali"entos. @o incio do trata"ento1
fora" diagnosticadas sndro"es delirantes sinto"ticas AfocalB co"
crises convulsivas parciais co"ple-as. 5ete anos depois da acol+ida
na )A5AI1 no +ouve "ais notcias sobre o retorno do paciente 4s
atividades de caa e coleta na co"unidade. Ele passou a viver sob
efeito de re"%dios1 co" ins9nia "ediana ou agravada1 apresentando
.uadros repetitivos de "elancolia e c+oro persistente.
A distino entre +u"anos e no +u"anos para 5ater%'DaE%
e Fi-Gar?ana1 assi" co"o para "uitos povos a"erndios1 %
coe-tensiva e reside e" si"ultaneidade a coisas e ani"ais. 5ignifica
.ue as pessoas fa3e" parte da nature3a1 so e-tens!es dela. V de se
conceber1 nesse sentido1 .ue a consolidao de u"a fobia especfica1
103
de ona1 no ndio .ue outrora era e-"io caador'coletor1
funda"enta'se e" seu pr;prio universo "itol;gico onde foi criado e
desenvolveu costu"es.
I"portante destacar .ue +ist;rias sobre onas1 botos1 cobras1
"acacos gigantes etc. so co"uns no i"aginrio popular a"a39nida.
Interpreta!es deter"inantes de sensa!es cos"ol;gicas no
+u"anas1 percep!es sobre caractersticas de pessoalidade e"
ani"ais1 plantas e inten!es de trato co" ecossiste"as do entorno
constitue"'se e" "entalidades a"erndias. 5o diversas lin+agens
ancestrais .ue se utili3a" de "itologias para ensinar as +ist;rias dos
povos1 "anter a segurana da co"unidade1 ordenar o trabal+o de
coleta e" "eio 4 biodiversidade e sustentar a regula"entao das
+ierar.uias sociais dos povoados.
A prtica -a"Hnica .ue apresenta fundao e estrutura de
"itos % a "es"a .ue tende a re"ediar foras da nature3a. Entre
5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana te" se tornado i"prescindvel a
participao de -a"s no trata"ento de desordens "entais
influenciadas pela "igrao. Entre outras etnias1 a condio parece
si"ilar. Danuel IuGano1 u" dos lderes espirituais de seu povo a o
.ual integra ( agrupa"entos co" "il pessoas a noroeste do
Estado do A"a3onas1 no Alto $io @egro1 e 0 "il entre :ene3uela e
)ol9"bia a corrobora co" a ideia da insero do -a"anis"o na
"ediao dos i"pactos da ocidentalidade entre ndios "igrantes. Ele
sustenta a autodefesa da cultura espiritual co"o trao da identidade
ps.uica.

A aus2ncia de u"a tradio coloca as co"unidades indgenas
co"pro"etidas cultural"ente Z>[ 6 +o"e" branco "ata por.ue o
seu pai "atou1 ele rouba por.ue ta"b%" seu pai roubou. E-e"plos
co"o esses so co"uns na sociedade "oderna1 "as a tradio
indgena nos ensina a respeitar o pr;-i"o e a fa"lia. 6s saberes e os
valores indgenas so refer2ncias e te"os isso co"o suporte para a
for"ao de u"a sociedade "ais e.uilibrada ADA@6EL I8WA@61
#0&B.
104
6 con+eci"ento tradicional e ritualstico aplicado 4
"anuteno da sanidade da pessoa indgena % u" re.uisito
7ustificado sob diferentes aspectos da vida fora do universo urbano.
:inculado 4 ob7etividade contida no real1 o e-trato da sub7etividade
age na sa/de individual e coletiva1 na continuidade das 7ornadas
educacionais e na recuperao da fora vital para trabal+os
artesanais. Ele fortalece co"ponentes de agregao co" o universo
ancestral e +ist;rico e "ant%" laos fraternais co" a territorialidade
e a co"unidade for"adora da cidadania.
A prtica do uso de psicotr;picos naturais nas aldeias
refora a sabedoria "ilenar e a"eni3a a ansiedade causada por
fatores a"bientais. $ap%1 paric1 diri7o1 caiu"a1 tarub1 ca-iri1
ca"b91 a?a+uasca1 epadu1 peiote1 caldo de tabaco AnaEiniB e tabaco
"ascado so ativadores cerebrais consu"idos e" "eio a rituais de
celebrao espiritual e para a cura de "ales de orde" fsica e "ental.
,unciona" co"o co"bustveis ani"adores de festas e celebra!es
ritualsticas1 assi" co"o potenciali3a" a predisposio dos -a"s a
se conectare" co" entidades e-traterrenas e acessare" saberes
"etafsicos.
E-iste toda u"a rede de saberes ad"inistrada e" sua
plenitude a partir da instru"entali3ao por "eio de substHncias da
nature3a1 usadas e" ra3o de situa!es te"porais e espaciais1
funcionando co"o degraus para u"a espiritualidade superior nos
indgenas. 5o con+eci"entos inerentes a atividades "antenedoras
da sabedoria +ist;rica das etnias no conte-to da co"ida1 religio e
reproduo1 al%" dos rituais de caa1 coleta e diviso fa"iliar. 6s
saberes -a"Hnicos so basilares da +istoricidade dos tradicionais.
5obre a fora ritualstica1 + casos de sofri"ento "ental .ue
so a"eni3ados a partir de u"a con7untura de fatores espirituais e
"%dicos. 6 placebo possui trao forte e efetivo de funcionalidade e"
"eio 4s popula!es %tnicas do Cai-o A"a3onas. 6 recon+eci"ento
do corpo no % desvinculado da al"a1 co"o se reprodu3 no "odo
105
ocidental de i"aginar a +u"anidade dos seres. <e for"a .ue1 se o
.ue os torna +u"anos % essencial"ente o esprito1 confor"e situa"
os indgenas1 no se pode re"ediar "ales corporais se" tratar da
"ente e vice'versa.
,ora do conte-to ritualstico1 sociedades indgenas t2" se
"ostrado benefica"ente conservadoras. At% pouco te"po atrs1 no
se per"itia bebida e-cessiva dentro das ocas e e" +orrios de
ali"entao coletiva. Alucin;genos era" consu"idos dentro de u"a
teia organi3acional e" .ue +o"ens adultos fa3ia" uso e" a"bientes
delegados e a liberdade para e-peri"entar era regrada. )o" o
e"bate dos costu"es de no indgenas1 .ue congregara" vieses de
desestruturao dos governos indgenas1 ocorreu a populari3ao
desorientada para o uso de psicotr;picos.
8" terceiro e controverso caso a se refletir acerca do
sofri"ento "ental indgena di3 respeito a u"a pr%'adolescente de #
anos1 .ue +avia presenciado o assassinato do pai e" u"a aldeia
5ater%'DaE% e1 a partir de ento1 passou a apresentar .uadros de
ins9nia e depresso "aior e" conco"itHncia 4 forte tend2ncia ao uso
de bebida alco;lica e a participar de orgias se-uais de vi%s
"aso.uista. A bebida to"ada1 no raro1 era aguardente pura ou
"es"o lcool +idratado Ausado para a li"pe3a e" geralB e a prtica
de se-o coletivo era efetivada co" "ais de de3 +o"ens e" u"a
"es"a noite.
Ap;s e-a"e "%dico e avaliao psicol;gica na tentativa de se
deter"inar suposto abuso se-ual por parte do padrasto a o .ual
poderia ter funcionado co"o desencadeador de co"porta"entos
viciantes e ciclos de dissociao da realidade na indgena1 al%" do
dese.uilbrio da vida se-ual a c+egou'se ao proposto de partir para
anlise acerca do efetivo trHnsito "igrat;rio da pr%'adolescente1 no
intuito de identificar variantes intervenientes a influenciare"
disfun!es ps.uicas. 8"a +ip;tese foi baseada na interpretao dos
son+os .ue a 7ove" ndia disse ter tido1 os .uais era" situados na
106
sua terra de nasci"ento1 a II Andir'Darau.
Identificou'se .ue o falecido pai da "enina insistia1 e"
son+o1 para .ue ela voltasse a "orar 7unto dele1 cu7o corpo estava
enterrado na terra indgena1 tendo e" vista o fato dos dois sere"
"uito apegados outrora. @a II1 a 7ove" deveria se sub"eter 4
influ2ncia -a"Hnica de preceptores 5ater%'DaE% para .ue eles
e-purgasse" dela os espritos "aus .ue a afligia". 6 pai teria dito
ainda para a "enina .ue +avia sido assassinado por vingana e .ue
ela devia fa3er trabal+os de pa7elana co" os iniciados espirituais da
aldeia de orige" caso .uisesse continuar viva. Para isso1 ela deveria
trabal+ar para devolver ao esprito do falecido o sossego.
E" agudas crises da 7ove" ndia1 c+oro e des"aios fora"
apresentados1 al%" de espas"os1 tre"ores nas pernas e deliriu"
tre"ens. Fouve registro de alucina!es visuais envolvendo a figura
paterna. A interrupo dos sinto"as ocorreu por "eio de re"%dios e
aco"pan+a"ento psicol;gico. Interpretando'se a pessoa indgena
enredada nessa postura1 entende'se a subordinao a poderes de
Gu"us
#
en.uanto platafor"a de crena no inu"ano e at% certo
ponto no intangvel para descendentes a"erndios no iniciados e
no ndios de "odo geral.
6 retorno 4s origens1 4 aldeia1 funciona co"o fortalecedor do
t9nus da i"aterialidade1 reforando o papel .ue a "igrao teve na
co"posio dos transtornos apresentados. A desterritoriali3ao e"
funo do assassinato do pai1 a averso ao padrasto e a distHncia da
terra pri"ordial tendera" a co"por cenrio social para a for"ao
de desordens psicofsicas. A interlocuo co" o pa7%
&
1 re.uisitada
pela ndia durante as crises1 "ostrou o .uanto lderes espirituais
pode" influenciar na for"ao dos povos tradicionais na A"a39nia.
12
)on+ecidos popular"ente e" portugu2s por pa7%s ou -aboris1 al%" de outras deno"ina!es urbanas
li"itadas1 co"o bru-os1 encantadores e possudos. @a etnologia1 o conceito t%cnico'cientfico % o -a"1
dado .ue evoca poderes pr;prios ao -a"anis"o.
13
<eno"inao "ais usada na fronteira A"a3onas'Par1 Cai-o A"a3onas1 ca"po da pes.uisa co" os
5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1 e por isso tendere"os a utili3ar e" algu"as oportunidades.
107
6s pa7%s trabal+a" e" u" "undo invisvel .ue interfere na vida1
criado a partir de poderes .ue no pode" ser con.uistados pela
"agnitude da fora fsica1 da classe social ou do din+eiro. 6 prestgio
do pa7% % construdo nas regalias "orais e-peri"entadas entre os
nativos iniciados.
8" pa7% busca "anter a coer2ncia social para deslegiti"ar
in7ustias e coibir prticas contra a coletividade1 atendendo a
necessidades "ateriais e i"ateriais da co"unidade1 usando'se de
t%cnicas -a"Hnicas. As t%cnicas a7uda" na adaptao co"u" dos
grupos e so essenciais para for"ar a consci2ncia .ue funda"enta a
vida nas co"unidades aldeadas. @o se pode di3er .ue o rigor e a
tenacidade co" .ue so organi3adas pa7elanas se7a" proporcionais
4 de"anda por curas e benefcios espirituais1 at% "es"o por.ue u"
pa7% % "ais .ue u" curandeiro ou u" "ago.
6 trabal+o de u" lder espiritual engloba a "edicina
tradicional1 as atividades para terapias do corpo1 a liderana "gica
na coleta de vveres1 na caa e coleta para a "anuteno ali"entar e o
plantio sa3onal1 e" conflitos entre etnias rivais e na sabedoria para a
narrao de lendas e can!es. Arte e educao so fun!es
resguardadas por -a"s1 be" co"o adivin+a!es1 incorpora!es
"edi/nicas1 de vid2ncia1 feitiaria e sortil%gio. As +ist;rias das lutas
e a for"ao do pensa"ento social da aldeia % trabal+o a ser feito e"
ra3o da seguridade do .ue identifica os ndios en.uanto povo
tradicional e "antenedor de con+eci"entos cos"ol;gicos.
Por outro lado1 se cada ve3 "ais so aparentes conflitos co"
o "undo urbano1 % possvel a no cristali3ao de u"a tend2ncia
para a for"ao desses fi%is orientadores de poderes "etafsicos .ue
e"ana" do universo "tico a"a39nico. )o" a parcial degradao do
"undo indgena e" curso na A"a39nia1 a e-ist2ncia de -a"s tende
a entrar e" decad2ncia1 apesar de sua figura ser adornada de regalias
entre indgenas e constituir'se de e-terioridade paranor"al .ue
"arca a indianidade e" si "es"a.
108
).+ O 2uanto vale a sub3etividade
6 escritor britHnico N. W. )+esterton di3ia .ue1 na vida1 louco
era .ue" +avia perdido tudo1 "enos a ra3o. Para ele1 o "undo
podia ser i"aginado co"o u" grande circo de delrios nor"ais.
Denos "etaf;rico1 o suo )arl bung preferiu afir"ar .ue s; os
"edocres aspira" 4 nor"alidade. A"bos tentara" "ostrar1 a seu
7eito1 .ue regras de aceitao social so ter"9"etros de u"a cultura
coletiva estabelecida confor"e ressignifica!es no espao e te"po.
A relao de u" -a" co" sua terra e seu povo no se rege
por .ual.uer nor"a do direito civil. V u"a pro-i"idade psicofsica1
e-trapola a di"enso pura"ente da pessoa para ascender a u"
status de ir"andade u"bilical. 6 do"nio do a"biente e a
cu"plicidade %tica no co"partil+a"ento dos "odos de vida rege" a
troca de saberes no sentido da interao co" o con7unto de
ele"entos naturais e culturais .ue propicia" o desenvolvi"ento das
e-ist2ncias. A identidade sociocultural se configura co"o ele"ento a
consagrar a per"an2ncia dos vnculos entre os indgenas.
6 verdadeiro patri"9nio de u" -a" no repousa na
+abilidade de sarar pessoas1 torn'las sadias para fa3er se-o e
trabal+ar1 benefici'las salvando'as de espritos 3o"beteiros .ue no
alcanara" repouso na plenitude. 6 be" valioso de u" iniciado % seu
carter /nico para cultivar o be"'estar sub7etivo en.uanto
sustentculo da unidade %tnica de aldeados1 .ue ani"a a coletividade
indgena a agir fora da esfera individual e pensar e" vida
co"unitria1 a copiar o e-e"plo do "estre benfeitor1 fornecendo
co"bustvel para a capilaridade interpessoal e a e-ist2ncia e"
co"ensalidade.
A dinH"ica do a"biente e os processos .ue norteia" as
vidas +u"anas1 ani"al e vegetal nas aldeias a"a39nicas tende" a
fortificar a relao co" a regio onde +abita" e os -a"s pode"
orientar essa "odificao. Eles guarda" a capacidade de
co"preender1 por e-e"plo1 as e-tensas fai-as de terra no bio"a
109
co"o reas co"uns e pr;prias para a reali3ao de trabal+os
espirituais1 onde pode" ser facilitadas as to"adas de deciso na
econo"ia e na poltica1 al%" de percebere" o arran7o de "odelos
sociais e o ordena"ento dos recursos da biodiversidade de "aneira
integrada1 se" subdivis!es frag"entadoras.
Al%" do do"nio da terra a ani"ar o -a"anis"o na prtica
da espiritualidade1 a ir"andade une os iniciados e ta"b%" a cultura
e o siste"a de produo os torna decisivos para co"unidades
indgenas1 sendo estas popula!es apro-i"adas entre si por festas e
rituais1 labor e ;cio1 afa3eres do"%sticos e costu"es fa"iliares1
encadeando'se1 for"ando'se e identificando'se consensual"ente. A
terra1 para os a"erndios1 no % a"orfa e destituda de al"a co"o os
urbanos a i"agina". Ela % algo vivo1 pulsante. Por isso1 toda a
in.uietude e insatisfao .ue torna insuportvel1 por ve3es1 o
repetitivo estado de inco"pletude dos citadinos1 te" sido alvo de
refle-o para -a"s 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana no Cai-o A"a3onas.
)o" a "igrao1 o cotidiano dos indgenas .ue vive" no
trHnsito aldeia'cidade nessa regio ve" sendo pontuado por u"a
.uantidade "aior de pensa"entos descartveis1 coisas se" utilidade1
a!es descone-as e desi"portantes1 .ue i"plica" e" con7untura de
descontinuidade ante saberes ancestrais. 6 papel dos lderes
espirituais1 e" contraposio1 tende a ser o de convocar e "obili3ar
agrupa"entos %tnicos para .ue favorea" a interao entre pessoas
e si"bolis"os1 e no so"ente u"a deco"posio do tradicionalis"o
e" funo do .ue se pratica fora das reas indgenas.
6 .ue au-ilia na funda"entao do trabal+o espiritual de
-a"s no se "olda pelo ato de evitar .ue os pares enfrente"
ang/stias1 frustra!es1 solido1 tendo .ue lidar co" a d/vida na
co"preenso dos pr;prios senti"entos. Essas dificuldades so
inerentes 4 vida e at% certo ponto essenciais para a e-ist2ncia1 dado
.ue a condio +u"ana da incerte3a contribui para a capacidade de
se pensar sobre o .ue se pensa e buscar respostas ante a isso. Por
110
essas .uest!es1 te"'se .ue u" -a" pode ser entendido co"o
preparador do corpo e da "ente. 8" psicoterapeuta orientado por
vis!es e-tra"undo1 a "ostrar por .uais ca"in+os se pode condu3ir
pensa"entos para o enfrenta"ento da realidade.
@esse enfrenta"ento1 enu"era'se tudo a.uilo .ue1 no
conte-to da atividade "igrat;ria1 % passvel de e"purrar os indgenas
a .uadros de desnaturali3ao ps.uica1 ofertando dist/rbios e
desencadeando afasta"ento parcial ou total do "undo tal co"o ele
se apresenta. 5o desca"in+os .ue desfa3e" a caracterstica
ritualstica da vida nas aldeias1 ac+atando a sub7etividade do corpo e
da "ente dos tradicionais a u" nvel rasteiro e pfio1 situando'os e"
u"a posio inferior1 si"ilar ao a.ui e agora das urbes. A
sub7etividade dos pa7%s ali"enta a santidade selvage" e orienta a
nature3a ani"alesca e transcendental dos trabal+os espirituais1
sobretudo por.ue os iniciados so parte +u"ana1 parte vegetal e
parte bic+o1 so u" tero carne e outros dois al"a A:ILAjA1 #000B.
Eles so tudo a.uilo .ue a urbanidade1 co" +bitos "arcados no
cotidiano1 considera patog2nico e anor"al. 5o na totalidade
i"plicada o .ue o racionalis"o nega e-istir de abstrao.
@as cidades1 a abertura ao difuso % por conta'gotas. :ive'se
dentro de u"a 3ona de conforto. A aposta % e" padr!es de cidadania
individuali3ados1 os .uais no aponta" para a fortificao do .ue
e-iste de natural e biol;gico nos seres. V a.uilo .ue Leloup1 ceil e
)re"a A#00&B deno"ina" de nor"ose1 enfer"idade .ue barra o
enca"in+a"ento de dese7os latentes e i"pulsos .ue desafia" regras
acordadas a partir do consenso e da confor"idade. Estabelecidas as
sndro"es da patogenia1 passa'se a no estar disposto a efetivar
prticas socioculturais .ue foge" de padr!es datados por u"a classe
do"inante econo"ica"ente1 politica"ente ou religiosa"ente1 pela
fora da "dia e por u" siste"a de governo "es"o .ue de"ocrtico.
Aos indgenas1 o princpio se aplica 4s atividades -a"Hnicas1
polisensoriais1 de evocao de entidades no fsicas e divindades no
111
+u"anas para agire" sobre as corporeidades e as "entalidades.
k pri"eira vista1 o .ue poderia ser devaneio aos ol+os do
cidado das cidades %1 por definio1 u" alto trao da cultura
i"aterial dos povos tradicionais. V o elo .ue contorna e esvai o
princpio do "edo de se dei-ar ser e" sua co"pletude1 sendo os
lderes -a"Hnicos especifica"ente treinados para con+ec2'lo e
ultrapass'lo. 8" -a" % condicionado e definido para1 ao suplantar
a ideia dual de intra ou e-trassensorial1 e.uilibrar'se nos li"ites .ue
divide" o "undo visvel do invisvel1 tateando a esfera do universo
sub7etivo1 e-plorando lin+as do i"pondervel.
Dodelos pautados na escasse3 das possibilidades
intelectuais1 e" .ue se treina o profissional para se situar na
burocracia diria .ue abrange setores de diversas especialidades do
"ercado de trabal+o1 so e" "/ltiplos sentidos arrefecedores das
potencialidades +u"anas. 5e" as li"ita!es1 a abundHncia de lugares
para onde direcionar a "ente e e-plorar a consci2ncia se" padr!es e
li"ites fortalece a sub7etividade e cria vnculos para o floresci"ento
da criatividade1 das e-press!es artsticas1 do .ue se considera
irracionalista.
Das o irracionalis"o1 en.uanto ter"o usado e" a"bientes
urbanos para 7ustificar a "anuteno de padr!es e at% certo ponto de
atos fal+os1 ve" sendo repetido +o7e e" dia "uito "ais para se
"anipular o status uo da econo"ia e de siste"as co"erciais dentro
de sociedades inteiras. 5er irracional % no cooperar co" o regi"e de
Estado1 % no atender a princpios de"ocrticos1 % no se e"pen+ar
para a7udar no cresci"ento da fir"a ou da cidade onde se reside. 8"
indgena % irracional por.ue no se alin+a 4 fa"iliaridade de dado
con7unto de leis e nor"as da sociedade ou ento por.ue %
si"ples"ente indgena e a "aioria ao seu redor no %.
5ub7etivar a vida e tornar i"bricadas as rela!es entre
plantas1 ani"ais e +u"anos fa3 parte da nature3a dos pa7%s1 assi"
co"o tende a fa3er parte da nature3a e" geral das urbes a cultura do
112
ac/"ulo= u" tanto por l;gica de sobreviv2ncia e outro pelo
incre"ento da publicidade "assiva desde a segunda "etade do
s%culo passado. Ialve3 a diferena entre indgenas e no indgenas se
encontre deslocada e" u" "ecanis"o biol;gico .ue atue forte"ente
7unto 4 condio cultural. E 7 .ue a cultura nas cidades % "odificada
a u"a velocidade intransigente1 para situar o proble"a da perda da
sub7etividade entre citadinos % preciso interpretar as conse.u2ncias
da rapide3 co" .ue a noo de acu"ulao te" "udado.
8" vi%s possvel % atentar .ue1 se o parH"etro co" .ue se
"ede o grau de reali3ao pessoal ou fa"iliar foi "odificado ao
longo de s%culos1 a .uantidade de posses % algo co"u" e te" sido
apresentado para a "ensurao de sucesso desde se"pre. E a cultura
indgena no se situa de todo diferente dessa orientao. Ia"b%"
so considerados valiosos a.ueles .ue possue" volu"e ra3ovel de
posses a oferecer. Das se nota e-istir diferena entre o .uantitativo
da acu"ulao indgena e a.uilo .ue se observa nos entornos
urbanos dessas reas na A"a39nia. Al%" disso1 na cultura a"erndia
o sucesso di3 respeito a u" valor "oral a ser perseguido e no a u"
volu"e de coisas guardadas.
Para 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1 a ideia de posses a oferecer
re"ete 4 si"bologia do cuidado co" o outro e ao 3elo pelo lugar.
Iudo o .ue u" indivduo pode dar para aglutinar positividades nesse
sentido l+e % caro1 por.ue rende +onra e provi"ento. @o universo
urbano do entorno das aldeias na A"a39nia1 valori3a'se a posse
en.uanto nor"a natural sensibili3ada dentro de u" regi"e de
e-ceo. @ele1 a co"petio "ecHnica % a nor"alidade1 pois o
din+eiro d sentido 4 dinH"ica do cotidiano. @esse processo1 o .ue
u" -a" sabe ou fa3 no possui i"portHncia. @a cidade1 e-iste"
"%dicos para curar e 7u3es para decidir sobre leis. Isso basta. Para
esse tipo de autoridade1 o -a" no passa de u"a figura decadente1
aleg;rica e pri"itiva.
A i"aterialidade do -a"anis"o difere os tradicionais dentro
113
de u"a perspectiva de "obili3ao poltica e econ9"ica. 6s
ensina"entos repassados pela oralidade1 ao ratificare" prticas
ancestrais e "itos cos"ol;gicos1 ali"enta" co"unidades de bens
si"b;licos1 de i"aginrio e precede" a construo de con7unturas
espirituais e lugares para rituais diversos. Ao dialogare" co"o
ordenadores de poderes "etafsicos1 eleva" a propenso 4
i"pregnao corporal e "ental dos ndios e" direo a sua
originalidade +ist;rica. V u" ato civili3at;rio original.
114
'. (ma cura indgena
comerciali)ada na Ama)*nia
6 -a"anis"o a"a39nico1
co"o 7 se disse1 % a
continuao da guerra por
outros "eios A:I:EI$65 <E
)A5I$61 #00#B.
+." 4enda da sanidade a!oiada em !arentesco e com!adrio
6 "undo urbano encerra a todos dentro de u"a
singularidade da indiferena. Fabitua'se ao sofri"ento "ental do
outro si"ples"ente por.ue no nos di3 respeito1 no nos representa1
no % de responsabilidade nossa e ta"b%" por.ue o outro no
ad"ite intruso e" sua vida e tende a viabili3ar por interesse factual
relaciona"entos .ue consegue "anter. @as cidades pe.uenas e
"%dias da A"a39nia % provvel .ue a ideologia da desi"portHncia
+u"ana este7a conseguido espao por causa do co"%rcio de
.uin.uil+arias1 da vida idlica1 do go3o co" carto de cr%dito e da
suspenso do contato pessoa'pessoa.
Digrantes indgenas convive" nessa esfera de
i"possibilidades. 5e7a" iniciados ou no no escopo da sabedoria
cos"ol;gica1 estando e" u" a"biente in;spito1 de e-peri2ncias
desalentadoras1 eles no apenas se insere" u"a ag9nica situao1
"as so passageiros da continuidade1 energia viva a ali"entar o
terror da falta de si"bolis"o1 pren+es do pior .ue a "aterialidade
pode oferecer. Alternativa1 por%"1 para a e-ist2ncia a digna1 "es"o
estando o "igrante indgena inserido no caldo co"u" da
urbanidade1 % apostar no esteio i"aterial1 na for"ao espiritual1
re"etendo a si a u" plano elevado de con+eci"ento e i"aginao.
115
Aos .ue se aprofunda" nessa possibilidade1 os -a"s1
pri"ordial"ente1 o do"nio da sociodiversidade1 do pluralis"o dos
ecossiste"as e a or.uestrao de curas e "edia!es na sa/de e na
doena % inegvel. 5o eles fortuitos con+ecedores da insalubridadeU
usa" a +ist;ria en.uanto fecundo reposit;rio de saberes
tradicionais1 particulari3ados via oralidade1 fundados e"
ensina"entos ontol;gicos. Essas lideranas pode" diri"ir
inseguranas relacionadas a patri"9nio fsico e ps.uico1 por
e-e"plo1 o .ue t2" l+es rendido o dito popular de .ue a fa"a
precede a pessoa ANALL6I51 99U NA$@EL61 #00&aB. 6s -a"s1 e"
su"a1 orienta" pai-!es1 alin+a" a al"a e indica" ca"in+os de
fartura. Por "eio do seu trabal+o1 eles cura"1 liberta" e do
autono"ia.
Aldeias so lugares por e-cel2ncia da vida de u"a liderana
espiritual1 e"bora evidente"ente ten+a" trH"ite corri.ueiro na
cidade. @os a"bientes naturais1 funda'se a instituio pri"itiva e
cos"ol;gica onde u" iniciado "ant%" o status de suas atividades
laborais APV$EM'NIL1 #00B1 a co"ear pelas t%cnicas e a base de
atividades1 as .uais se "olda" na "edicina indgena. Esta % u"a
siste"tica na .ual a "el+ora corporal parte da crena "etafsica e
reside na "anuteno de e-pectativas e-trassensoriais. A pa7elana %
u" dos atos "ais +u"anos .ue a indianidade do Cai-o A"a3onas
te" conseguido "anter incorporada e legar ao universo ocidental
a"a39nico1 paup%rri"o nesse aspecto. @a cidade1 no e-iste e"
variados sentidos a veia transcendental pela .ual poderia correr a
naturalidade de aceitao de preceitos espirituais para a cura de
"ales.
6 "odo de ser das coisas e das pessoas % aprofundado por
u" lder espiritual indgena. A caracterstica da pa7elana por ele
e"anada prov%" de representa!es ensinadas durante a preparao
para viver co"o "antenedor da con7untura i"aterial de aldea"entos.
Entre 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1 ele"entos da nature3a
116
co"partil+a" a"bientes a"a39nicos1 espaos geogrficos1 cli"a1
inte"p%ries e tens!es do +bitat. Iudo o .ue se pode sentir convive
e" u" "es"o plano. 6 .ue est fora na Ierra % a.uilo .ue as
divindades dei-a" .ue se7a eclipsado ou escondido dos sentidos. E o
.ue se escode ou eclipsa1 nesse aspecto1 so vestgios de tudo o .ue
provoca a crise +u"ana.
5e os -a"s so a.uilo .ue seus deuses "itol;gicos
per"ite" .ue eles possa" ser1 a pot2ncia para curar eventos
e-tre"os atrelados a doenas no se deposita e" a"bientes
especficos de IIs e ne" e" .ual.uer rinco fsico deter"inado do
bio"a A"a39nia. V indefinido e i"pessoal o poder de "anifestao
dos iniciados nas aldeias 7unto a seus pares. Duitas pode" ser as
vis!es indu3idas por alucin;genos .ue au-ilia" no aponta"ento de
sabedorias para lidar co" enfer"idadesU variveis so as identidades
assu"idas durante os transesU incontveis so os estados intensivos
e" .ue a sabedoria para desfa3er "ales os do"ina. Iudo prov%" da
interlocuo .ue os -a"s consegue" "anter.
5i"ples"ente por e-istire" tal co"o so1 os con+eci"entos
-a"Hnicos ar"a" confronto e se contrap!e" ao estado
parci"onioso de catatonia no .ual alta parcela da sociedade urbana
a"a39nica vive atual"ente1 "es"o se" se dar conta disso. @as
urbes pe.uenas e "%dias da A"a39nia "i"eti3ou'se o discurso da
indiferena ao siste"a co"o algo cativante e fortuito. Das doar'se a
algu%" ou a algu"a causa e" busca de u" be" co"u"1 de u"
destino co"u"1 % pressuposto .ue per"eia a vida de lderes
espirituais 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana. V condio na preparao
durante o percurso dos ensina"entos1 onde se aprende a ser
portador da di"enso do profundo e a do"inar a viscosidade das
palavras.
Apesar de toda essa condio e-traordinria1 no Andir'
Darau e e" @+a"und'Dapuera o e-peri"ento e"prico das
alucina!es e" "eio as .uais -a"s tece" seus trabal+os1 baseando'
117
se na alterao sensorial e e" percep!es onricas1 % ad7etivo .ue te"
servido para fins co" sentido oposto ao .ue1 co"o "eta original1
propun+a"'se povos tradicionais do Cai-o A"a3onas. Essa oposio
pode ser pensada en.uanto dinH"ica alterada de u"a atividade
tradicional ou co"o disperso no co"parativo ao funda"ento
cos"ol;gico. Enfi"1 o fato % .ue e-iste cobrana de din+eiro por
parte de iniciados espirituais para .ue se7a" feitos trabal+os de
"ediao a sofri"entos "entais diversos.
E" sete"bro de #0&1 .uando pela pri"eira ve3 fora"
gran7eadas infor"a!es acerca da e-ist2ncia de u" pretenso
co"%rcio de cura e sanidade "ental e" e-panso no Cai-o
A"a3onas1 para ponderar sobre o fen9"eno partiu'se da
proble"tica de se refletir sobre .uais ensina"entos incorporados
por -a"s poderia" servir de ancorage" e suporte a esse tipo de
"ercado e se a prtica no era refle-o enviesado do tipo de do"nio
.ue as etnias tin+a" sobre o "odelo urbano. )aracteri3ao e anlise
do siste"a fora" enfocadas1 confluindo'se observa!es na tentativa
de responder afir"ativa"ente ao desen+o do estudo.
6bservou'se1 e" sntese1 .ue pedidos de paga"ento por
parte de -a"s no te" sido estipulados por u" \"ercado da cura]
.ue se propun+a a funcionar en.uanto tal para transtornos "entais.
A perspectiva refere'se a fatos e" .ue a e-peri2ncia social de
pertenci"ento a u"a "es"a etnia1 tanto .uanto parentesco e
co"padrio1 "olda" significHncia efetiva no trato e" .ue partes
fir"a" preo por servios espirituais. A relao de pro-i"idade1 a
parceria a"istosa1 a inti"idade1 o grau fa"iliar e a distHncia
territorial1 e" su"a1 tende" a ser condi!es de definio para a
contratao de pa7elanas de cura.
6s condicionantes1 por%"1 no esto livres de sere"
entrecru3ados por .uest!es referentes 4 reificao da doena co"o
estrat%gia de gan+o financeiro APE$EI$A1 #0#U IA855IN1 99#1 99&B.
A reificao da doena pode ser pensada e" ra3o dela se "oldar
118
co"o atitude co" duplo sentido. Pri"eiro por.ue o "al1 se7a u"
dist/rbio fsico ou ps.uico1 % algo a ser neutrali3ado e banido por
instru"entao. 5egundo por.ue essa instru"entao para a cura %
especiali3ada dentro da sociedade indgena e no % reali3ada por
.ual.uer pessoa. <e "odo .ue a utili3ao dos con+eci"entos
tradicionais para a sanidade no % trabal+o de "enor valor para as
etnias1 "es"o estando ele precedido de cobrana "onetria.
6 .ue ocorre1 entretanto1 no Cai-o A"a3onas1 % .ue o
significado do "al'estar entre os aldeados repercutiu nas
co"unidades pendendo para o fato de .ue os -a"s era"
principal"ente "ediadores da vontade das divindades1 podendo
escol+er ou no pela sanidade do paciente1 "as estava" ponderando
sobre essa deciso a partir de dotes financeiros estipulados. 5e no
+ouvesse retribuio pecuniria1 a escol+a poderia pender para a
evaso ps.uica dos portadores de dist/rbios1 agravando .uadros
clnicos 7 deficitrios.
Iodavia1 se a opo de pagar pelos servios dos iniciados
espirituais % de escol+a do"%stica e no i"positiva1 leva'se a crer na
e-ist2ncia de considera!es de carter +ist;rico e +u"ano para o
trato da doena1 podendo os indgenas optare" por recorrer 4
sub7etividade de lderes espirituais e fo"entar seu potencial curativo
e" conco"itHncia a terapias "edicinais e re"%dios sint%ticos. ,ato %
.ue1 "ediante a +eterodo-a situao de contratao dos servios
-a"Hnicos1 concep!es diferenciadas de corpo1 sa/de e doena
passara" a vigorar tanto entre indgenas .uanto e" profissionais da
sa/de da regio nos /lti"os anos.
A cobrana financeira de -a"s pela cura principal"ente de
dist/rbios de +u"or1 alucina!es "oderadas1 depresso e
transtornos ali"entares a "ales recorrentes no Cai-o A"a3onas a
ultrapassou o plano si"b;lico de entendi"ento e foi to"ada co"o
algo no natural1 .ue no era "ais direito naturali3ado do aldeado1
assi" co"o rege o capitalis"o urbano assu"ido1 e" .ue a figura do
119
Estado no representa nada al%" de algo po"poso e ineficiente
ALA@N<6@1 #0041 #00*B. 6 "odelo de paga"ento a -a"s1 e" si1
abrangeu di"ens!es nor"ativas e afetivas de for"a evasiva para
fa"iliares de pacientes indgenas1 os .uais obtivera" atendi"ento
psicossocial gratuito e" reas urbanas e1 .uando pudera"1
negociara" servios espirituais nas aldeias.
6 .ue se depreende da i"bricada atividade % a notvel
tentativa de barrar a +ierar.ui3ao .ue o siste"a de sa/de i"p!e a
con+eci"entos i"e"oriais no trato ao sofri"ento "ental. 5e e" u"a
esfera situa'se a bio"edicina e os saberes ocidentais en.uanto planos
da verdade e do con+eci"ento1 noutra esto os saberes indgenas
en.uanto "anifesta!es de ignorHncia e" crendices inefica3es. Por
l;gica1 u" conflito dever se fir"ar cedo ou tarde1 baseado e" u"
poder e" .ue tudo % controle por parte da ci2ncia "%dica e dos
profissionais de sa/de APE$EI$A1 #0#B.
Acerca do parentesco ou co"padrio co"o bali3a para
solicitar din+eiro e" troca de trata"entos espirituais1 % funda"ental
sustentar .ue a noo de fa"lia e" a"bientes indgenas 5ater%'
DaE% e Fi-Gar?ana1 de largo contato co" a sociedade "aterialista
das pe.uenas e "%dias cidades a"a39nicas1 "olda'se no s; pela
unidade do"%stica da confiabilidade ou na lin+age" consangunea1
"as ta"b%" pela nucleao entre pessoas .ue transita" e"
circuitos territoriais deli"itados por planos pr%'deter"inados ou
no. 6u se7a1 ndios .ue "igra" para u"a rea co"u" de cidade e
vive" sob si"ilar condio socioecon9"ica tende" a se considerar
participantes de u"a "es"a rede de a7uda "/tua para trata"entos a
transtornos.
@esse conte-to1 o paga"ento por servios espirituais no
tende a ser algo esp/rio. V tratado consciente"ente1 condu3ido por
afinidade1 e" .ue a fa"lia1 e" suas descend2ncias e ascend2ncias1 %
a unidade "ais receptvel 4 ideia1 seguida das rela!es afetivas e de
trabal+o. )o"o ocorre entre as etnias 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1
120
nota'se igual"ente entre os Dura'Pira+1 por e-e"plo1 ta"b%"
+abitantes do "unicpio de @+a"undYAD1 onde se situa a II
@+a"und'Dapuera. \Atrav%s das no!es de consanguinidade e
afinidade1 cria"'se for"as de classificao distintas= os parentes
distantes e os parentes pr;-i"os. A partir destas classifica!es1
engendra"'se for"as distintas de reciprocidade e1
conse.uente"ente1 diferenas] AN6@jAL:E51 99(1 p. *(B.
6 valor de uso para trabal+os espirituais contra sofri"entos
"entais a .ue funciona na verdade co"o paradig"a +ist;rico a
afugentar "ales do corpo e da al"a a ao ser prescrito e posicionado
en.uanto valor de troca1 precipita a perda da arga"assa afetiva e
relacional pr;pria do tradicionalis"o entre indgenas. A especulao1
ao "ediar a variabilidade de preo para trabal+os -a"Hnicos1 ar.uiva
rela!es interpessoais e solapa esses dois co"ponentes .ue do
co"ple-idade 4 platafor"a espiritual contra "ales psicofsicos= o
parentesco e o co"padrio.
+.% Feiti'aria nas comunidades
6 con7unto abstrato de fatores .ue e-plica" o universo
indgena e os aconteci"entos nele inseridos e entrecru3ados
sinteti3a faceta incognoscvel da nature3a dos tradicionais na
A"a39nia. Daterialidade e espiritualidade no participa" de planos
diferentes1 distantes. 5itua"'se na "es"a esfera A5I6$$IE1 #006B.
Afetar aos deuses1 afetar'se1 afetar 4 co"unidade1 por "eio de
trabal+os de -a"anis"o1 % "e-er na teia por entre a .ual a vida se
interconecta. 6 aspecto construtivo da sa/de e da doena "ental
entre 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana depende dessa noo. Para estar so
ou enfer"o1 no aspecto psicossociol;gico1 i"p!e'se depend2ncia a
u"a dinH"ica pessoal1 outra coletiva e u"a terceira cos"ol;gica.
6 ponto de vista dos povos tradicionais do Cai-o A"a3onas
norteia a construo identitria. Para eles1 parece e-istir u" corpo
unitrio1 u" corpo con7untural e u" corpo c;s"ico perfa3endo
121
ca"in+os espao'te"porais paralelos e definindo a autoconsci2ncia.
A ideia a e"basar a trade se assenta na concepo da nature3a das
pessoas1 funda"ental"ente ani"ada pela relao co" ani"ais1
plantas e divindades. <e "odo .ue ser indgena na A"a39nia
brasileira % estar afetado pelas coisas da floresta tropical1 por
conting2ncias e pela terra onde se vive e se envolve co" o "undo.
@essa con7untura de entendi"ento1 os povos a"erndios "odela" a
"aneira de interpretar as for"as de vida e se relacionar co" elas.
A "utualidade % o pressuposto1 o .ue abrange1 de fato1 reas
5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana. 6s costu"es das etnias pode" tanto ser
direcionados para curar .uanto agredir ou "atar1 dependendo da
7uno +u"anos e no +u"anos .ue se possa ad"itir. 6 ani"is"o %
u"a "ontage" intencional arru"ada para fa3er confluir a relao
sociedade'a"biente. Das apenas indgenas iniciados nas artes da
espiritualidade tradicional possue" o poder e a sabedoria para
reordenar do"nios da pessoa e do ani"al co" interdepend2ncia
ACA$)EL65 @EI61 #006B. 6 ani"is"o indgena1 .ue tanto pode
au-iliar e" .uest!es de sofri"ento "ental e" reas urbanas1
consiste \na pressuposio de .ue outros seres al%" dos +u"anos a
notada"ente esp%cies ani"ais a so dotados de intencionalidade e
consci2ncia1 e nessa "edida so pessoas] A:I:EI$65 <E )A5I$61
#00#1 p. &B.
@o Cai-o A"a3onas1 o entendi"ento indgena sobre a
nature3a inscreve'se no seio das guas e das terras "ovedias1 al%"
do ani"is"o relatado1 dada a fsica do a"biente1 se"pre e"
for"ao1 desconstruindo'se para se refor"ar1 e pela fora do rio
A"a3onas sobre terras barrentas1 vr3eas e florestas inundveis por
"etade do ano. <e "odo .ue1 a nature3a territorial ta"b%" se7a
enredada en.uanto for"a dotada de intencionalidade1 condu3indo
corporalidades1 "entalidades e representa!es .ue se reestrutura"
e" funo de u" te"po e de u" espao deter"inados
+istorica"ente.
122
Apesar de consentire" co"o si"%tricos e i"portantes e"
graus asse"el+ados os planos individual1 coletivo e cos"ol;gico da
e-ist2ncia1 % no co"porta"ento cotidiano e na interpretao do
poder da nature3a e dos seres .ue a for"ao do carter indgena
te" fir"es e-peri2ncias nas co"unidades aldeadas das IIs Andir'
Darau e @+a"und'Dapuera. )on+ecedores de desordens .ue pode"
aparecer na psi.ue e na sociedade a partir de desastres cli"ticos1
ata.ues de ani"ais nocivos1 pragas ali"entares1 guerras por
territ;rios de fartura e i"pedi"ento reprodutivo1 indgenas +
te"pos cultiva" o e-erccio da predio para desestabili3ar a
sanidade do outro e estabili3ar a sua.
8tili3ada para fins de resist2ncia1 a ao de adivin+ar ou
"odificar o futuro de deter"inado agrupa"ento por "eio da
feitiaria -a"Hnica1 co"o se tende a identificar o lado oculto da arte
"gica dos iniciados espirituais1 pode ser u" ata.ue ou resposta a
atos beligerantes de co"unidades contrrias. 6 enlevo1 a seduo
pela "a.uinaria sobrenatural dos tradicionais1 e" outro pata"ar1
situa'se e" u"a diferena privada a originar ou responder 4
desavena ta"b%" privada. 6 feitio de u" -a" tende a se
configurar co"o represlia ou retaliao poltica por causa de algu"
tipo de inconse.u2ncia ou desrespeito +ierr.uico e" nvel
particular ou grupal1 e-plorando co"bina!es .ue pode" provocar
estados de sofri"ento "ental.
@a "aioria das ve3es1 % principal"ente o inconsciente
coletivo o alvo preferido da disputa. 8" -a" % responsvel pela
prtica da "agia por.ue en-erga a responsabilidade de fa3er
funcionar o .ue :iveiros de )astro A990B deno"ina de continuidade
"etafsica1 por "eio da .ual se assu"e a descontinuidade fsica
entre os seres e o cos"os e absorve'se o +ori3onte i"aginrio de .ue
+ u"a grande "entalidade universal absoluta"ente incorp;rea
abrangendo e so"breando a todos. Por esse ca"in+o se desentrava"
.uerelas1 tanto por disputas originadas de fato .uanto pelo dese7o
123
orgstico .ue o e-erccio da feitiaria proporciona.
A reali3ao de feitios pro7eta a etnia a u"a di"enso de
profundidade1 re"etendo'a 4 reto"ada da vida1 ao incio dos te"pos1
ao trovo inicial. Pode no ser prtica espiritual aceita e" reas
urbanas1 onde vigora alta opresso para a do"esticao da
religiosidade das pessoas1 para o ar.uiva"ento das +istoricidades1
para a criao da dualidade entre pri"itivo e "oderno. Das a
liberdade de fa3er predi!es contra ou a favor de outre" % trabal+o
incessante e .ue serve de auto"onitora"ento para a inveno do
presente .ue .uere"os1 .ue nega"os ou .ue no te"os corage" de
contrapor. 8" presente incerto e" ra3o de in/"eras for"as de vida
.ue leva" a desordens "entais variadas.
A feitiaria entre indgenas % atividade prag"tica e" .ue
participantes diretos e indiretos da ao no esto desi"plicados ou
irresponsabili3ados. As incerte3as1 a falta de garantia e as
indefini!es vindas do feitio pode"1 "uitas ve3es1 cooperar entre si
para a instaurao de sofri"entos "entais aco"pan+ados de crises
epil%pticas e delrios1 e" algu"as ocasi!es1 at% perturba!es
per"anentes e potencial"ente letais1 co"o a despersonali3ao e o
co"porta"ento de propenso a autoflagelo. Ianto no nvel
individual .uanto no coletivo1 re3ar para desestabili3ar e e"borcar o
ini"igo1 se7a de longa data ou for7ado no noite passada1 % sinal de
.ue as pessoas e-iste"1 ta"b%"1 para disputar o "undo co" o
outro.
A feitiaria1 e" geral1 no tende a apresentar associao a
.ual.uer dist/rbio psicossocial e-plicado en.uanto transtorno
e-plosivo inter"itente1 este caracteri3ado pelo fracasso e" resistir a
i"pulsos agressivos1 acarretando ata.ues fsicos1 destruio de
espaos de conviv2ncia e afronta ao outro. 6 .ue se pro7eta % .ue o
feitio1 e" algu" grau1 este7a i"plicado e" funo de levssi"os
traos es.ui3oides ou es.ui3oafetivos1 for"ados dentro de u"a
esfera pr;pria 4 natividade a"erndia. ,ato % .ue possui alta
124
tend2ncia alucinante e psicoativa essa prtica -a"anstica1 "as se"
apresentar variao aguda para aspectos narcisistas e egoc2ntricos. 6
.ue ocorre1 e" su"a1 so arran7os "entais dentro de u"a concepo
abstrata de f%1 guerra e poder ADE@NEI1 90*1 99&B.
A feitiaria e a ritualstica pr;pria a ela so atos indgenas de
enfrenta"ento no s; na A"a39nia desde te"pos e" .ue
coloni3adores europeus forava" surtos epid2"icos e provocava"
desestruturao e desterritoriali3ao tribal1 levando 4 desnutrio e
"orte e" "eio a ata.ues brutais a aldeias A,$^1 #000U ,LE)W1 #00*B.
5o e-erccios ps.uicos de curandeiros e profetas ani"ados pela
pro7eo social .ue a "stica concede. 6 .ue co"p!e a feitiaria e d
sentido ao ato pode ser deno"inado de pro7eo social. 6 .ue se
fa3O1 a .ue" se fa3O1 co" .ual prop;sitoO1 a "ando de .ue" e de
.ueO1 e co" .ual a"plitudeO1 so .uestiona"entos para a "ontage"
do intrigante siste"a de espiritualidade dos indgenas1 a discri"inar
.ue" re3a e .ue" no re3a no aponta"ento do feitio ao outro.
6 -a"anis"o % u"a operao feita co" base e" redes de
cooperao ou co"petio institudas por orde" fa"iliar ou fatos
ob7etivos se" interdepend2ncia. 5obre essas redes1 elas se
estabelece" e" funo da religiosidade ou das nor"as sociais .ue
rege" 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana. Para "el+or co"preenso sobre
cooperao e co"petio na feitiaria indgena no Cai-o A"a3onas1
considere"'se no!es de tote" As"bolo sagrado e respeitadoB e tabu
Aato proibido e de orige" incertaB A,$E8<1 996bB. Por "eio da
perspectiva1 a cooperao tende a ser vista co"o oriunda da
espiritualidade1 sendo a co"petio enrai3ada e" argu"entos
nor"ativos e de lei. 6s a"erndios tende" a desenvolver percepo
para adorar divindades co" base no respeito "/tuo a a fi" de .ue
espritos a7a" confor"e suas preces a e e" oposio a isso baseia"
a co"petio e" aspectos ps.uicos de nor"as ou leis a protegendo
"e"bros da "es"a etnia e estipulando co"o ini"iga a etnia do
outro.
125
@a atualidade1 so valiosos os conceitos de tote" e tabu para
as IIs Andir'Darau e @+a"und'Dapuera por.ue ine-iste u"
Estado indgena na A"a39nia brasileira1 sobretudo para atuar contra
sofri"entos "entais instaurados e" a"bientes urbanos. A partir
desses conceitos1 infere'se .ue as sociedades indgenas funciona"
co"o institui!es coletivas .ue se orienta" a partir iB de nor"as
regidas por con+eci"entos e "ediadas por graus de parentesco e
co"padrio e iiB da espiritualidade "anifesta e latente1 cristali3ada na
construo identitria e" funo da ancestralidade. @ote'se1 na
prtica1 e" .ue "edida pode se angular essa organi3ao1 segundo
aconteci"ento ocorrido na terra indgena.
@o Cai-o A"a3onas1 e" #0&1 durante perodo c+uvoso Ade
7aneiro a "aioB1 pa7%s e representantes co"unitrios de aldeias
locali3adas a norte da II Andir'Darau1 entretanto fora das
deli"ita!es dessa rea indgena1 dentro de u"a conflu2ncia de
leitos tributrios do rio A"a3onas1 sentira" persistente desconforto
e" certas co"unidades. 6 .ue se viu foi u"a praga de for"igas .ue
ao "es"o te"po acelerava a perda da co"ida nos esto.ues dos
aldeados1 se" per"itir avolu"ar o ali"ento guardado1 e "antin+a
caadores'coletores indgenas co" " sorte ApanemaB1 tra3endo
poucos vveres para as "alocas.
A praga teria sido fruto de disputa entre -a"s rivais da
etnia 5ater%'DaE%. 8" locali3ado e" Dau%s A"unicpio a leste de
ParintinsB e outro no Andir'Darau AII ao sul de ParintinsB. 6 "otivo
seria a acirrada cobrana de servios espirituais e ineficcia
"edicinal de alguns tipos de trabal+os espirituais e" aldeias do
Cai-o A"a3onas. 6 fato se fortaleceu por.ue lideranas dei-ara" de
oferecer apoio intelectual1 social e e"ocional a ndios "igrantes co"
sofri"ento "ental e se vira" pressionadas por co"unidades a
a"eni3ar definitiva"ente "ales psicofsicos infligidos a eles. Ao
aparecer a praga1 ela teria sido conse.u2ncia dos \p%ssi"os servios
de segurana dos pa7%s] para a aldeia.
126
A feitiaria indgena % direcionada de agente para agente.
5o"ente u" -a" te" a capacidade de acionar u" trabal+o a outro1
podendo abranger u"a pessoa1 u" grupo1 u"a aldeia ou o entorno
de u"a "icrorregio. V u"a viol2ncia coordenada de pessoa a
pessoa1 codificada1 estili3ada A:I:EI$65 <E )A5I$61 9((B. E"
variadas dinH"icas1 os 5ater%'DaE% disputa" entre si por +ege"onia
poltica e co"ando no direciona"ento socioecon9"ico dentro do
e-tenso territ;rio Andir'Darau1 e o fa3e" e" "enor n/"ero de
ve3es contra os Fi-Gar?ana de @+a"und'Dapuera1 onde e-iste
dinH"ica asse"el+ada1 sugerindo .ue a feitiaria no Cai-o A"a3onas
tende a ser "uito "ais end;gena1 do tipo guerra intestina.
5e os vi3in+os ao norte1 os Fi-Gar?ana1 no so u" proble"a
aos 5ater%'DaE%1 o reverso ta"b%" % afir"ativo. 6s estados de
tenso "ental criados pela feitiaria nas IIs desses povos so
efetivados para dentro do pr;prio u"bigo %tnico. Isso se d e"
deter"inados aspectos pelo fato dos 5ater%'DaE% possure"
condio diferenciada nas institui!es de luta poltica e centros de
for"ao indgena1 e" funo de tere" "ais te"po de lin+agens de
lderes nas pe.uenas e "%dias urbes a"a39nicas .ue os Fi-Gar?ana.
A +istoricidade possibilita aos 5ater%'DaE% o direito de
estare" u" grau aci"a dos Fi-Gar?ana na escala %tnica1 por assi"
di3er. Das1 e" a"bas as etnias1 \Z...[ o pa7% possui a capacidade de
ostenso e e-peri"enta esse universo de u" "odo .ue os co"uns
no pode" fa3er1 o .ue estabelece sua autoridade .uando o assunto
% a apar2ncia e as rela!es travadas nessa di"enso] A6LI:EI$A1
#0#1 p. 6&B. A e-peri2ncia de ser lder -a" nas aldeias do Cai-o
A"a3onas significa u" con7unto de percep!es e sentidosU significa
poder dar as "el+ores e piores notcias1 todas sadas da boca de u"a
s; pessoa1 ilu"inada por c+eiros1 sabores1 sons e lu3es pr;prios
A6LI:EI$A1 op. cit.B.
6 -a"anis"o e todos os naturalis"os e ani"is"os nela
carregados % u"a atividade cos"oprtica dos povos a"a39nicos
127
por.ue se inicia a partir da invocao do .ue no se v21 "as % sentida
visceral"enteU da.uilo .ue possui fortuitos atributos no +u"anos1
irracionais1 grandilo.uentesU do .ue divide os indgenas da sociedade
ocidental co"o u" todo A:I:EI$65 <E )A5I$61 #0#B. @o % u"a
atividade tran.uila1 cordial1 de convvio +ar"onioso1 co"o parte da
sociedade urbana a"a39nica pretende entender1 tra3endo para +o7e a
nova face do bo" selvage". V violenta tanto .uanto u"a "orte e"
co"bate1 por.ue % agoni3ante e de"orada.
+.) Pa3elan'a0 !rtica 5 margem do ocidentalismo
6 con+eci"ento ocidental sobre os saberes tradicionais
espirituais de indgenas a"a39nicos foi construdo ao longo dos
/lti"os dois s%culos a partir de discursos da Igre7a1 do Estado e da
"dia. <a "es"a for"a co"o a i"age" da A"a39nia intocada e
e-;tica1 despovoada1 foi tecida no i"aginrio a partir de orienta!es
pitorescas .ue levava" a assu"i'la co"o lugar paradig"tico1
estran+o por e-cel2ncia1 a "tica +ist;rica .ue os nativos do bio"a
desenvolvera" foi divulgada para fora das reas pri"ordiais co"
traos do e-otis"o pago da Idade D%dia e do satanis"o da atual Era
)apitalista AN6@<ID1 #00(B.
A pa7elana a en.uanto ato -a"Hnico essencial e
identificador a e o .ue dela se depreende1 a inventividade e a
identidade "etafsica1 fora" e"purrados para a "arge" da +ist;ria
oficial. @o foi recon+ecida a condio de brutalidade coloni3adora
usada contra eles e ne" a ligao intrnseca co" a nature3a1
retirando'l+es o do"nio de seu pr;prio corpo e "ente AM6$<A@1
#00*B. 6 !alleus !aleficarum
4
dos indgenas refe3 a lin+a tortuosa
7 traada na Idade D%dia. 5e a Igre7a apresentou u"a lin+a de
en-ergar as prticas espirituais dos a"erndios1 confor"e
desvirtuao de costu"es pri"itivos1 o Estado i"petrou'l+e a pec+a
14
Escrito pelos in.uisidores Feinric+ Wra"er e ba"es 5prenger1 foi consultado nos tribunais
eclesisticos dos s%culos precedentes nos processos de bru-aria A5P$E@NE$ e W$ADE$1 99B. 6 !alleus
!aleficarum descreve a bru-a coadunada co" o "al1 posto na figura do de"9nio1 e a e-ecra.
128
de ignorante1 servil e atrasado1 a.uin+oando'o co" instru"entais de
tend2ncia racista .ue cul"ina"1 +o7e1 e" estados de sofri"ento
"ental.
Dais recente"ente1 a "dia tornou o ndio passivo e e-;tico.
<eu'l+e cara e corpo pintados aleatoria"ente1 u"a pena na cabea e
o adestrou para poder v2'lo nas tardes de do"ingo na televiso.
,or"ou'se u" ser inu"ano1 ou algo .ue % .uase isso1 u" protondio1
u"a pessoa do"esticada1 u" ani"al "anso1 sado de u"a %poca
+ist;rica perdida nu" passado .ue no pertence a .ue" % do
ocidente1 fre.uenta s+opping e veste roupa de grife. Ao sere"
transfor"ados e" "etfora1 os saberes e fa3eres indgenas fora"
reposicionados e" duas esferas1 ou a do ridculo ou a do aleg;rico.
E" a"bas as situa!es1 desordens ps.uicas eclode".
6 tipo psicossocial do ndio dependente e incapa3 de
autogerir seu trabal+o1 seus a"ores e seus conflitos foi disse"inado
co"o e-presso de poder e falta de alteridade da sociedade urbana.
,oi "oldada a percepo da populao das cidades para en-ergar no
a"erndio a encarnao de u"a figura preguiosa e aptica. Por parte
dos tradicionais1 a resist2ncia ao trabal+o servil1 e" regi"e de
escravido1 e a averso ao autoritaris"o do Estado1 ao inv%s de sere"
entendidas co"o atos de resili2ncia 4 padroni3ao do "abitus co"o
conceito de e-presso da di"enso +ist;rica de vida AC68$<IE81
999B1 fora" desconsiderados1 depreciados e "enospre3ados.
Igre7a e Estado rebai-ara" valores grupais1 crenas1 atitudes
e si"bolis"os estabelecidos por tradioU de igual "odo1 afetos e
pro-i"idade senti"ental e do"inial a territ;rios ocupados fora"
fragili3ados. 6 "odelo capitalista de se relacionar co" o outro1 via
ato civili3at;rio orientado pelo ac/"ulo co"o "edida de be"'estar1
constituiu'se en.uanto perversidade aos aldeados. 6 Estado
"arginali3ou'os1 a Igre7a degenerou suas al"as e a"bos ainda +o7e
tenta" ar.uivar o .ue os povos indgenas possue" de instintivo1
rebelde e indo"vel. Aliadas a esse con7unto de opress!es1
129
aglutinador de .uadros de desorde" "ental1 so"a"'se diferentes
reivindica!es culturais no atendidas de cada etnia.
Entre os 5ater%'DaE%1 a diviso se-ual do trabal+o % u" fator
i"portante a nortear o universo dos "itos e da espiritualidade1 cu7a
preconcepo di3 respeito ao se-o "asculino e aos cls da etnia. Para
eles1 apenas "eninas .ue ainda no passara" pela "enarca e
lin+agens tribais de dentro das aldeias t2" o direito de acessar
algu"a infor"ao oral acerca da "tica da orige" da Ierra e a7udar
no "anuseio de cultivos nas reas de aldeia. Ap;s a pri"eira
"enstruao1 elas esto aptas a procriar e cuidar da casa1 e pouco
"ais .ue isso1 passando a ter deveres do"%sticos e dei-ando de
ouvir as lendas1 7unta"ente co" as \lin+agens "enores] e" ter"os
clHnicos. @atural"ente1 portanto1 a estrutura co"unitria seleciona
.ue" % iniciado por princpios no de se-is"o1 "as de definio
sociocultural.
6s Fi-Gar?ana1 sendo u" dos povos +abitantes de fronteira
interestadual a"a39nica .ue "ais vira" sua identidade espiritual ser
apagada por vi%s da sociedade envolvente A,$IWEL1 9*0U
<E$C^5FI$E1 96*1 9(4B1 sofrera" "udanas e" sua co"unalidade
e a"eni3ara" o culto aos -a"s pri"eiro por causa do cristianis"o
a de "atri3 cat;lica ou protestante a .ue no concebia o se-o e"
a"bientes coletivos de grandes "alocas1 tal co"o a etnia costu"ava
se organi3ar at% "etade do s%culo dd1 e i"pediu a continuao da
prtica1 defendida por -a"s e" funo da poliga"ia. <epois por
causa de supostas regras de segurana para aldeias1 e" parte
ventiladas pelo Estado e e" parte ta"b%" pela Igre7a1 contra o uso
de alucin;genos e" larga escala nos rituais.
A cru3ada contra os estados de transe1 co"uns e"
espiritualidades de diversas vertentes e" todo o "undo1 deu'se e"
ra3o da adorao ser especial"ente vista co"o espetculo bestial de
ode a ces ator"entadores. Essa te" sido u"a resposta costu"eira
4s prticas de "atri3es indgena e africana1 e ta"b%" co" res.ucios
130
abrandados ao +indus"o1 espiritis"o e isla"is"o. A transcend2ncia
antropoc2ntrica do cristianis"o e-ercita si"ilar configurao
perfor"tica e no sofre intolerHncia por.ue % ocidental1 % da cidade1
gente rica ta"b%" participa da "etanoia e u"a classe do"inante
lucra "uito co" isso.
Ao "arginali3ar o -a"anis"o1 a Igre7a e" geral buscou
retirar dele o aspecto doutrinrio e transcendental1 dado .ue no +
o corpo e o sangue de u" )risto crucificado1 no e-iste a si"bologia
do po e do vin+o e ne" "es"o u" "anuscrito tot2"ico Aa bbliaB
.ue une e orienta ritos .ue u" cristo deve seguir para "anter a f%.
Ao estar fundida 4 terra e no apresentar u"a /nica divindade a
seguir1 apontada por u" "essias "ilagroso e onisciente1 o
-a"anis"o entra nos .uadros da +eresia per si1 dialogando co"
diabos canibais predadores de corpos e c%rebros indgenas1 co"o se
nota nas cita!es seguintes.
Al%" das persegui!es .ue sofre por parte do esprito "aligno e do
seu "odo err9neo de interpretar os son+os1 este povo to
distanciado da verdade procede de "odo to irracional .ue c+ega a
ponto de adorar ao diabo1 atrav%s de seus "inistros c+a"ados pa7%s
Z...[ Estes pa7%s ou carabas so pessoas de " vida .ue se dedica" a
servir ao diabo AIFE:EI1 9(01 p. (B.
6s selvagens ad"ite" certos falsos profetas c+a"ados carabas .ue
anda" de aldeia e" aldeia co"o os tiradores de ladain+as e fa3e"
crer no so"ente .ue se co"unica" co" os espritos ALV$^1 9(#1 p.
6#B.
Pre3a"'se de "uito falar co" o de"9nio e te" por "ui certo o .ue
l+e di3= entre si t2" "uitos feiticeiros a .ue c+a"a" Pails1 .ue l+es
serve" de fsicos e" suas enfer"idades1 .ue cura" delas bebendo
tabaco e c+upando a enfer"idade. Eles fa3e" u"as casas "ui
pe.uenas1 a .ue c+a"a" Iocaias1 donde se recol+e" s;s1 fa3e"
suas ceri"9nias1 e di3e" .ue fala" co" o burupari1 .ue % o diabo1 e
.ue l+es di3 .ue faa" tal e tal coisa1 o .ue guarda" inviolavel"ente
AFE$IA$IE1 s.d.1 p. #*'6B.
6 -a"anis"o foi posicionado 4 "arge" do saber ocidental
produ3ido nos ca"pos da religio1 da poltica e da econo"ia
131
a"ericana e europeia por.ue o ocidente te" pouca capacidade de se
reinventar e" ci"a das coisas .ue no vive. Para o "undo urbano1 o
-a" guarda na al"a u" sofri"ento "ental inconteste. Ele1 o
irracional1 o possudo1 encarnaria a figura da fonte pri"ordial .ue
ali"enta a fragilidade ps.uica dos a"erndios. A ideia ocidental %
.ue os lderes espirituais indgenas estaria" sofrendo da febre
"oderna da desregulao ps.uica1 "as a todo custo poderia"
resistir se assi" .uisesse". Das no tende a ser to si"ples assi"
essa interpretao.
6 siste"a a"a39nico de viver cont%" tradicionalis"o1
conflitos %tnicos1 "arca!es territoriais1 "ulticulturalis"o1 caa e
coleta co"o siste"a de "anuteno. A introduo da necessidade de
religi!es dog"ticas % algo recente1 surgido do cru3a"ento entre \o
tradicional] e \o "oderno] AWELL^1 #00*B. 8" cru3a"ento1 no "ais
das ve3es1 produtor de u" tipo de solido .ue no % fsica e para a
.ual sutile3as far"acol;gicas tece" ca"in+os1 por%" no trata" da
agonia. @o se finda o dog"atis"o espiritual co"o .ue" d u"
re"%dio a u"a doena1 por.ue fa3 parte de u"a perda de cultura1
dado .ue o -a"anis"o agrega ciclos de "orte1 de luto1 de doena e
de sanidade. @o % algo si"ples"ente por "eio do .ual se pede
salvao. Alis1 salvao da al"a p;s'vida % algo de pe.uena
i"portHncia e" trabal+os -a"Hnicos. 5e eles so instru"entos dos
deuses1 poli"orfos1 corporificados e" "eta'+u"anos1 no se
preocupa"1 pois1 co" coisas "enores co"o a salvao. Pretende" a
vida plena e incorpora" transcend2ncias por isso.
A plenitude dos iniciados difere1 e" alto grau1 da .ue o
neoliberalis"o vende1 da .ue o "ercado do capital al"e7a. @essas1
Estado e "ercado se unira" contra nature3a e cultura e fora"
privati3adas a celebrao da "orte e dos "ortos1 tornando'as tabus
para sere" tratadas co" dignidade entre as sociedades urbanas.
Al%" disso1 as cidades adocicara" a ideia de 7uventude1 de c+egar
aos 60 anos co" pele1 p2nis1 ndegas e peitos ri7os. Iudo fa3 parte
132
de u" con7unto de +igieni3ao cerebral. 5ofrer % para os de "enor
esp%cie. 6 -a"anis"o1 e" sua verdadeira pro7eo libertadora1 alivia
dores da "ente e atenua a solido da dis7uno causada pelo
ocidentalis"o e pela "igrao1 provocativa de u"a descone-o
inconsciente.
A constituio da "ente de u" -a" no % cartesiana1 e"
.ue se separa" as no!es de corpo e al"a1 assi"ilando'as co"o
entidades distintas. 6 cristianis"o1 desde as origens e no plano
filos;fico a partir de <escartes1 inspirou a ideologia das sociedades
europeias e a"ericanas1 florescendo a ideia de .ue o corpo ar"a3ena
o "al das coisas e a al"a % o elo co" divindades santificadas e )risto
e" grau "aior. 6 pensa"ento te;rico no indgena1 racionalista1
incluindo'se as ci2ncias +u"anas e o saber social das classes
do"inantes1 ca"in+ou no sentido de de"oni3ar o -a"anis"o1
atribuindo'l+e falsos recal.ues1 os .uais se apoiava" na pretensa
falta das caractersticas de infalibilidade encontradas
intrinseca"ente entre lderes cristos ADA8V51 #00&B.
Estes Z-a"s[ so personagens de .ue se utili3a o diabo para "anter
viva a superstio dos ndiosU so "uito esti"ados1 entretanto1 por
esses brbaros .ue l+es do o no"e de pa7%1 curandeiro Z>[
Predi3e" a fertilidade da terra1 as secas e as c+uvas e o "ais Z...[
Al%" disso1 fa3e" crer ao povo .ue l+es basta soprar a parte doente
para cur'la A<mACCE:ILLE1 9(*1 p. #*&B.
@o + entre este gentio Zo ndio[ "%dicos assinalados seno os seus
feiticeiros1 os .uais "ora" e" casas apartadas Z...[ ne" eles cura"
os enfer"os seno co" enganos1 c+upando'l+es na parte .ue l+es
d;i e1 tirando da boca u" espin+o ou prego vel+o .ue 7 nela
levava"1 l+es "ostra"1 di3endo .ue a.uilo l+es fa3ia o "al e .ue 7
fica" sos1 ficando eles to doentes co"o de antes A5AL:A<6$
A,$EIB1 901 p. 6B.
Ie" por alguns ndios1 aos .uais "uito respeita"1 no por.ue os
venere" por sacerdotes1 e "uito "enos por deusesU "as por.ue
cuida"1 .ue eles t2" algu" superior poder para os castigar e
"aleficiar1 co"o entre n;s os feiticeirosU e os diferencia" co" o
no"e de pa7%s1 .ue e" rigor significa "%dico1 ou "e3in+eiro Z>[
"as na verdade so s; uns e"busteiros A<A@IEL1 9(61 p. #40B.
133
5er -a" e praticar o -a"anis"o no % o "es"o .ue estar
e" u" cargo ou e-ercer u"a funo burocrtica entre os indgenas1
co"o u" citadino desavisado poderia co"parar fa3endo analogia a
e"pregos os .uais con+ece e" seu "eio. V u" estado de
pertenci"ento dentro a u"a +ierar.uia de saberes sociais e
cos"ol;gicos1 a7untados co" +abilidades alcanadas por "eio de
treina"ento siste"tico e rigoroso. 5er -a" % passar por for"ao
.ue inclui \o controle do dese7o se-ual1 do seu apetite1 e-ige a
obedi2ncia de prescri!es ali"entares1 o cuidado co" o preparo do
ali"ento e ainda "o"entos de isola"ento social1 e-cluso das
atividades de caa1 pesca e de"ais afa3eres cotidianos] Aver=
CA$$EI61 #0&B.
Ao nascer1 u"a criana era sub"etida 4s a!es do #umu de seu
grupo patrilinear1 .ue l+e concedia u" no"e capa3 de conferir a
essa criana proteo. Isto % c+a"ado de "eri$por Ano"e da pessoaB.
<urante toda a fase de cresci"ento1 a criana era "antida sob dieta
ali"entar1 sub"etida a sess!es de li"pe3a esto"acal Av9"itos
dirios1 indu3idos por bebidas especiaisB1 ban+os "atinais1 ingesto
de su"o de pi"enta pelo nari31 etc. )ada "o"ento do
desenvolvi"ento da criana1 se7a fsico1 ps.uico1 intelectual1 "oral
ou social1 era aco"pan+ado1 co" especial ateno1 por u"
especialista. A insero na vida adulta era1 inicial"ente1 "arcada
pela reafir"ao do "eri$por1 isto %1 a recolocao do no"e da
pessoa na estrutura sociocos"ol;gica1 per"itindo'l+e1 a partir da1
sua participao na festa co" o instru"ento 7urupari e a ingesto de
#a"pi1 u"a bebida especial feita 4 base de cip; consu"ida durante a
festa de dabucuri para conectar no do"nio de %ai'ma"s para
ad.uirir os ba"sesse. <epois de passado por essa insero1 o 7ove"
encontrava'se1 ento1 apto 4 for"ao nu"a das tr2s especialidades
Acf. CA$$EI61 #0&B.
Especial"ente no noroeste a"a39nico1 na regio do Alto $io
@egro1 con+ecida co"o )abea do )ac+orro1 "issionrios cristos
trabal+ara" co" notabilidade para a e-tino da ritualstica de
for"ao de -a"s Ados tipos yai, #umu e bayaB. ,ora" "ais de ce"
anos de opresso e parcela dessa atrocidade s; veio a ser a"eni3ada
pouco te"po atrs1 se" ter +avido reto"ada +ist;rica para reco"por
134
o saber frag"entado. 6 poder do ocidente e das "iss!es originrias
do cristianis"o estabelecera" re3as e ritos .ue des"istificara" na
base da fora o .ue foi construdo e" s%culos de con+eci"entos
tradicionais na regio.
6 "ist%rio do siste"a de co"unicao e-tra'+u"ano e o
pr;prio "odelo de cura dos yai1 #umu e baya pode" estar fadados a
desaparecer na )abea do )ac+orro1 onde se concentra grande parte
da populao indgena da A"a39nia brasileira. E no % de se
estran+ar a possibilidade do fatdico aconteci"ento. 5e" +aver1 +o7e1
u" trabal+o de continuidade para a for"ao de novos lderes
espirituais1 % difcil afir"ar se + algu"a c+ance desse con+eci"ento
ser "antido entre a etnia IuGano1 .ue possui verdadeira
co"ple-idade e" sua cos"ologia1 apesar de ter enfrentado anos de
declnio por sofri"ento "ental.
Entre 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1 recente"ente1 v2" sendo
fortalecidas institui!es representativas para .ue +a7a "anuteno
de u" per"anente estado de alerta e fo"ento a prticas espirituais
tradicionais1 fa3endo co" .ue direitos efetivos de credo desses
povos no se7a" direitos retal+ados e rasgados1 supri"idos da
)onstituio. 6 cresci"ento "aterial e o decai"ento +u"ano
di"inura" a .ualidade de vida dos indgenas "igrantes e "es"o
dos aldeados e por isso e-iste" de"andas a sere" con.uistadas no
ca"po da espiritualidade1 co"o o direito 4 incorporao1 ao 2-tase1
ao transe e sobretudo 4s possess!es nos rituais -a"Hnicos.
A "es"a possesso por "eio da .ual -a"s fa3e"
cone-!es co" o sobrenatural1 vista pelo ocidente co"o e-peri2ncia
"aligna1 % fen9"eno institudo na tradio crist desde os pri"eiros
te"pos de louvores do credo1 re"etendo a .uesto aos pri";rdios
7udaicos. 6s estados "entais de arrebata"ento1 enlevo1 aflio1
norteados pela alterao da consci2ncia e resultado de influ2ncias
e-teriores .ue leva" 4 +ipnose ou intruso de esprito era" atos
co"uns na religio crist antes da sacrali3ao institucional das
135
preces. 5itua"'se no originrio culto aos santos1 "as fora" sendo
obliterados na "es"a proporo e" .ue reinterpreta!es do @ovo
Iesta"ento era" reeditadas pela Igre7a )rist.
6 significado negativo e"prestado 4 possesso por esprito %
aparente na Cblia. Ioda ve3 .ue ela % "encionada1 no @ovo
Iesta"ento1 invariavel"ente refere'se a "aus espritos1
particular"ente ao diabo. A "aneira ade.uada de lidar co" tais
espritos % e-puls'los. Tuando surge u" bo" esprito Ao Esprito
5antoB1 a Cblia usa u" vocabulrio be" diferente1 para enfati3ar a
nature3a positiva da crena e" tal possesso. Por e-e"plo1 no
Pentecostes1 as pessoas esto \c+eias] do Esprito 5anto e \fala" e"
lnguas]1 en.uanto no caso de u" esprito \"au] ou \i"puro] usa'se
o ter"o \possesso]1 e as "anifesta!es do esprito so vistas co"o
sinais de seu co"porta"ento inade.uado A...B. 6s cristos no
ocidente usual"ente se refere" 4 presena do Esprito 5anto nu"a
pessoa e" ter"os de u" \2-tase] religioso1 ao inv%s de u"a
\possesso]1 a .ual % pensada co" u"a conotao negativa. Esta
associao negativa co" a presena de espritos no % e-clusiva da
)ristandade1 e pode ser observada e" outras religi!es de nature3a
dualista. Elas fa3e" u"a distino absoluta entre be" e "al e1 co"o
resultado1 entre possesso por u" esprito .ue % absoluta"ente bo"
e por outro .ue % absoluta"ente "au. Aos ol+os dos crentes1 a
possesso por u" % u"a e-peri2ncia co"pleta"ente diferente da
possesso por outro1 no +avendo nada e" co"u" entre esses
espritos AIEE$ FAA$1 9991 p. ('0 apud DA8V5B.
Ao discri"inar a pa7elana co"o nefasta 4 sanidade "ental1
atribuindo'l+e caracterstica de pro7etora potencial de dist/rbios
ps.uicos1 o ocidente forou o sub7ugo do con+eci"ento tradicional
indgena no apenas ao saber religioso europeu1 "as ao saber
t%cnico'cientfico .ue a sociedade "oderna legou ao "undo. 6
ocidente desconsiderou .ue o -a"anis"o e-cede ao sagrado1 % capa3
de gerar "udanas polticas e possui altssi"a capacidade de
reconstruir os pr;prios saberes AC6IELF6 e )65IA1 #006B.
A desconsiderao fortificou a i"age" dos -a"s co"o
selvagens canibais1 co"edores de cabeas e estripadores de corpos.
Ela +o7e est no inconsciente coletivo das cidades. Lderes espirituais
so entendidos co"o figuras e" declnio1 co" pensa"ento atrasado1
136
torpe e vil. )ontra eles1 surge" a"eaas de te"pos e" te"pos. A
"dia se encarrega de satani3'los e fortalecer o erro coletivo de
deno"inar a eles de bru-os silvcolas .ue vive" no s%culo ddI se"
noo da "odernidade1 co"o 7 notava )lastres A9(0B e" suas
e-pedi!es pela A"a39nia.
6 i"enso prestgio desfrutado pelos -a"s +avia i"pressionado os
pri"eiros via7antes e todos fora" fascinados por tais personagens1
.ue suscitara" senti"entos be" diversos1 "uitas ve3es a"bguos1
"as no os dei-ara" indiferentes. <onde1 se" d/vida1 as e-celentes
descri!es .ue eles nos dei-ara". Tuanto aos "issionrios1 era" os
"enos capa3es de se desinteressar 7 .ue1 confessara"1 foi nos
-a"s .ue encontrara" os "ais s%rios obstculos 4 cristiani3ao
A)LA5I$E51 9(01 p. &*B.
6s fatores de resili2ncia dos indgenas gerara" opini!es
antag9nicas e natural"ente insegurana entre correntes veiculadoras
do pensa"ento coloni3ador1 por se saber .ue a cristiani3ao no
seria feita na A"a39nia se" o uso de ferro e fogo. )o"o no foi.
Entretanto1 o -a"anis"o sobrevive e" focos de resist2ncia e por
causa de u" naco de tolerHncia .ue parte da sociedade urbana foi
forada a desenvolver acerca das prticas espirituais ap;s anos de
conflito b%lico1 "es"o .ue a "aior parte da populao citadina no
indgena e outra grande parcela de rurais e caboclos "anten+a"
incorporadas vis!es diab;licas para deno"in'las e traos do
paganis"o co" os .uais descrev2'las. ,ato % .ue o -a"anis"o
a"eni3a sofri"entos "entais.
A e-tre"ada e precoce agressividade dos atores coloniais1
notada"ente a dos "issionrios1 e" relao aos pa7%s1 e-pressada
nos registros1 for"ula a certe3a de .ue1 desde os pri"eiros contatos
entre o ndio e o europeu1 os pa7%s percebera" os riscos 4s pr;prias
lideranas e i"pusera" dificuldades ao avano colonial. A resposta
do ele"ento coloni3ador a esses e"pecil+os pode ser entendida na
fir"e deter"inao de destruir fsica e "oral"ente o pa7% AC6IELF6
e )65IA1 #0061 p. 9&#B.
137
Levando e" considerao o nvel de saber cientfico e
filos;fico atingido pela +u"anidade1 o con+eci"ento sobre o
passado "tico indgena deveria a7udar a sociedade .ue "ora e"
localidades urbanas a pu-ar os freios de e"erg2ncia para novas
catstrofes1 para usar u"a e-presso cara a calter Cen7a"in. 5; .ue
essa "es"a +u"anidade1 co" poder de "odificar para "el+or a vida
e ta"b%" de e-ter"in'la1 pouco te" i"posto a si a tarefa de
reconstruir o edifcio da alteridade1 co"o tin+a inteno Eric
FobsbaEn a o .ue % u" i"enso proble"a aos povos a"a39nicos1
pois a percepo sobre o -a"anis"o entre a sociedade urbana foi
"oldada na intolerHncia da viso do"inante ocidental. E ainda vigora
e" e-tensiva dose.
<e igual "odo co"o a ci2ncia possui legiti"idade de
sub"eter de"ais saberes ao seu crivo1 interessa ta"b%" estabelecer
li"ites ao se reposicionar a "edicina tradicional indgena de seus
conte-tos locais de interao e encai-'la e" outros a"bientes1
dentro de abordagens se" a notabilidade do espao co"u" e da
+ist;ria ANI<<E@51 99B. Ianto por.ue \as prticas de cura
responde" a u"a l;gica interna de cada co"unidade indgena e so
produto de sua relao particular co" o "undo espiritual e os seres
do a"biente e" .ue vive" Z...[ 5o recursos de sa/de de eficcia
e"prica e si"b;lica AC$A5IL1 #00#1 p. 6'(B.
A nature3a1 a u" s; ter"o1 % coe-tensiva ao pensa"ento
si"b;lico indgena por.ue tende a se estabelecer co"o sustentculo
desse pensa"ento. A nature3a no causa o si"bolis"o ou % u"a
conse.u2ncia dele A:I:EI$65 <E )A5I$61 #00#B. A"bos for"a"
u"a "es"a ".uina de sentidos1 ungida por ligao de i"pulsos
.ue "edeia" as ordens. V u" trH"ite por onde a cos"ologia das
popula!es a"erndias do Cai-o A"a3onas perpassa de "aneira a
configurar a relao sensorial e e-trassensorial co" a A"a39nia
contada por narrativas co"binadas1 orali3adas por u"a l;gica de
cone-o entre +u"anos e no +u"anos A)A$@EI$6 <A )8@FA1
138
9001 990B.
@o conte-to da espiritualidade indgena1 cu7a proposta %1 e"
su"a1 entender a vida co"o u"a viage" pacfica1 f%rtil e a"orosa1 %
e"ergente 4s popula!es das cidades assu"ire" .ue as vertentes do
con+eci"ento so real"ente in/"eras e deve" ser praticadas
confor"e crenas e ideologias +u"anas. 6 a"paro a esse saber1
constitudo de son+os e vis!es1 % u"a condio da pr;pria
"odernidade1 onde a tolerHncia 4 diversidade tende a instituir u"a
/nica verdade= .ue a "edicina tradicional e ocidental pode" fal+ar1
7 .ue indubitavel"ente todos n;s va"os "orrer u" dia.
139
+. Indgenas "ue conseguem
e!istir dentro da pr,pria aus-ncia
Ioda a nature3a est vel+a
e cansada de viver. Z>[ A
Ierra i"plora= \7 devorei
"uitos cadveres1 estou
farta e e-aurida. Pai1 fa3
isso acabarf]
A@ID8E@<Ab81 94B.
-." 6o ti!o de !lenitude 2ue se $ala
Allen Ninsberg1 e" \6 8ivo]1 escreveu .ue tin+a visto
in/"eras al"as de sua gerao destrudas pela loucura1 +ist%ricas e
nuas1 procurando +erona para to"ar no caf% da "an+. <a "es"a
for"a1 nas observa!es de ca"po para este estudo viu'se a .ueda
+u"ana tradu3ida nas ruas de Parintins1 @+a"und e Carreirin+a1
territ;rios de e-tre"a1 na divisa a"a3onense co" o Par. 6 .ue levou
a crer .ue ang/stias oriundas de doenas ps.uicas no parece" ser
s; pris!es construdas pela a"argura de re"%dios "inistrados1 "as
e" deter"inado grau por e-terioridades cu7a "igrao aldeia'cidade
te" forado na fronteira1 co"o se relata a seguir.
E" de3e"bro de #0001 nu"a "an+ de sbado1 co"pareceu
4 )A5AI de Parintins u"a "ul+er indgena1 co" "ais de 40 anos na
%poca1 da etnia Fi-Gar?ana. @a.uele "2s1 co"pletava"'se # anos
desde a pri"eira crise de depresso profunda e tre"ores noturnos
aco"pan+ados de alucina!es de perseguio por ona pintada e
"apinguari A"acaco gigante da "itologia a"a39nicaB. Aco"pan+ada
pelo "arido1 u" tanto "ais vel+o e ta"b%" indgena da II
@+a"und'Dapuera1 e "ais u" int%rprete pouco co"unicativo
por.ue s; co"preendia u" con7unto redu3ido de palavras e"
140
portugu2s1 a paciente foi diagnosticada co" dist/rbio afetivo bipolar
e dist/rbio es.ui3oafetivo do tipo "anaco.
)o"unicando'se na lngua "aterna dos Fi-Gar?ana1
pertencente 4 fa"lia lingustica Warib1 ela foi tra3ida para
atendi"ento por.ue estava sofrendo de u" co"porta"ento bi3arro1
co" vis!es de ani"ais selvagens1 e por isso no dor"ia1 c+orava se"
"otivo aparente e costu"ava a vagar co"pleta"ente nua e se
insinuando a +o"ens da aldeia e co"endo coisas co"o barro1 terra
ou pedra. A "ul+er no conseguia fa3er o trato do"%stico na casa
onde "orava por.ue no se concentrava e" tarefas si"ples e vivia
es.uecida das "e";rias de 7ove" e fraca do corpo.
Para convencer ao co"pan+eiro da paciente indgena a
"inistrar a ela doses dirias de Ltio'&00
*
1 o tradutor confir"ou1
segundo orientao "%dica1 .ue ela poderia trabal+ar e" afa3eres
do"%sticos leves1 a7udando no dia a dia da "orada co"unitria1 e
assi" todos na aldeia conseguiria" dor"ir "ais e "el+or a partir da
"edicao1 7 .ue a ins9nia da "ul+er i"possibilitava a .uietude do
a"biente1 co" c+oros e gritos prolongados. 6 trata"ento foi fi-ado
na "es"a proporo dos /lti"os anos1 desde .uando co"eara" as
crises. 6 .ue "udava era a incluso de "ais dois re"%dios1 +aldol e
neo3ine.
A indgena1 tpica "igrante dos te"pos atuais1 desenvolveu
pre7u3o da "e";ria para eventos recentes1 distor!es funda"entais
do pensa"ento e da percepo1 be" co"o afetos inapropriados e
e"botados no cotidiano1 o .ue gerava co"pro"eti"ento grave do
7u3o crtico da realidade. E" su"a1 o e-e"plo1 coletado a partir de
registros p/blicos do siste"a de sa/de de Parintins1 indica descrio
do ser +u"ano indgena e" estado de desorde" de 7ulga"ento via
platafor"a de classificao e"basada no Danual <iagn;stico e
15
V i"portante destacar .ue o Ltio'&00 se estabeleceu co"o estrat%gia far"acol;gica valiosa para a
preveno de suicdio e" pacientes co" transtornos de personalidade ou afetivo desde .ue avalia!es
de"onstrara" reduo dra"tica do risco de suicdio co" o uso de Ltio'&00 e" pacientes bipolares
A)IP$IA@I et al.1 #00*B.
141
Estatstico de Iranstornos Dentais'I:. 6 .ue %1 obvia"ente1 be"
diferente da construo da pessoa indgena apoiada e" evid2ncias 7
estabelecidas via estudos etnol;gicos A)A$@EI$6 <A )8@FA1 9(0U
:I:EI$65 <E )A5I$61 906U N6c1 99U :ILAjA1 99#U N6@jAL:E51
#00U LIDA1 #00*B ou psicossociais co" vi%s cultural AE$IFAL1 #00U
NA$@EL61 #00&bU LA@N<6@ e NA$@EL61 #004U N8IDA$RE51 #0U
NA$@EL61 #0B.
6 sucedido "ostra .ue a construo da plenitude dos
su7eitos %tnicos1 no sentido do be"'estar fsico e "ental1 % algo
co"ple-o. 6 .ue foi especificado % sntese da situao de leni2ncia
no .uadro de a!es interdisciplinares .ue e-pli.ue" a pessoa
indgena e apresente" interpreta!es para o estabeleci"ento cr9nico
de transtornos "entais entre 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana do Cai-o
A"a3onas. @o trata"ento1 figurou a "anuteno da ateno clnica
dentro de u"a viv2ncia adotada co"o padro de sociedade para
aldeias1 a .ual fa3 co" .ue os sentidos de "undo se7a" construdos
e" "oldes urbanos1 inseguros e carentes. Aos aco"etidos por
sofri"entos "entais1 a e-ist2ncia passa a ser u"a aventura insalubre
da conte"poraneidade1 perple-a de inco"preens!es e" u" cenrio
de perda1 dor e infelicidade.
Esse cenrio1 e" parte1 adv%" da noo ocidental de se estar
no "undo1 de ser reali3ado por u" pri"ado de ob7etos e dos outros1
e institui egos"o defensivo1 passivo1 e" indgenas e" situao
ansi;gena ou depressiva. A e-austo afetiva no te" paralelo na
sabedoria ancestral e no pensa"ento "tico1 os .uais se
constitura"1 desde se"pre1 e" u"a disciplina dos pra3eres do
corpo e da "ente para os a"erndios1 e conse.uente"ente algo bo"
para eles. Por%"1 nas /lti"as duas d%cadas e "eia1 desde .ue o
ordena"ento espacial das cidades "%dias a"a39nicas teve "udana
radical1 ruiu a ideia de usar a liberdade para a construo de u"a
identidade plena.
Entre 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana1 essa sensao no tende a
142
se assi"ilar 4 banalidade dos estados de euforia e riso escancarado1
pr;prios 4s sociedades urbanas. Para os tradicionais1 a condio de
indianidade % enig"tica por.ue +ar"oni3a e-ist2ncias e" particular
e isso te" influ2ncia coletiva no be"'estar. Fo7e1 entretanto1 dentro
das aus2ncias "entais1 patol;gicas ou no1 o .ue vigora" so
frustra!es e" geral. F a supervalori3ao do "odelo de felicidade
construdo pelo ocidente e desenrai3ado na A"a39nia indgena. 5e1
no passado1 viver e" plenitude era focar e" con+eci"entos e
tradi!esU na atualidade1 vida plena % vida distrada1 fuga3 e se"
significado.
Essa t9nica da distrao acarretou e" "odifica!es ao
princpio da felicidade +u"ana dos 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana. E
ta"b%" o trata"ento pela via sint%tica de transtornos "entais
registrados e" tradicionais do Cai-o A"a3onas concorreu para o
.uadro. <eu'se u" ato diferenciador dentro da pr;pria diferena 7
e-istente entre indgenas e no indgenas. Esse diferenciador foi
construdo no inconsciente e apresentado por "eio de
co"porta"entos co"partil+ados1 costu"es co"uns e +bitos
vividos1 for"ados por angulao da "igrao aldeia'cidade. ,ora"
fo"entadas e-peri"enta!es f/teis tra3idas da sociedade urbana .ue
desar"ara" tradicionalis"os e i"pelira" 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana
nu" universo de incerte3as.
8"a incerte3a pri"ordial1 por assi" di3er1 deu'se no
conte-to da concepo sobre "e";ria nas co"unidades. @a
sociedade ocidental1 % corrente re"eter'se 4 "e";ria co"o sendo
arcabouo co"u" de le"branas ar.uivadas e" registros orais ou
docu"entais1 podendo ser acessada na "edida e" .ue se apresenta
"ais ou "enos fresca para o coletivo. Entre aldeados e "es"o ndios
urbanos1 a busca por u"a i"aginao co"partil+ada no est s; no
plano das a!es das pessoas1 dando'se e" interse!es co" ani"ais e
divindades "itol;gicas1 .ue se co"unica" a partir de aviva"entos
e" rituais -a"Hnicos1 propiciando plenitude por u" con7unto de
143
si"biose da nature3a co" a cultura1 a partir de prepara!es por
etapas e ritos de iniciao A<E5)6LA1 990B.
5e a +u"anidade indgena repousa na cone-o co" o no
+u"ano1 para a sociedade urbana tende a ocorrer o contrrio1 e"
ter"os de entendi"ento1 pois se aposta no favoreci"ento a partir de
u"a racionalidade estruturante. A noo de +u"anidade entre ndios
da A"a39nia te" repercusso e" trabal+os etnol;gicos de Albert
A90*B1 :iveiros de )astro A99&B1 Well? A#001 #00*B1 Albert e
WopenaEa ^ano"a"i A#00&B1 WopenaEa ^ano"a"i e Albert A#00B e
:ilaa A#0B1 entre de"ais. @otada"ente1 na psicologia
sociocultural1 5ou3a A#00#1 #00&B1 5antos e )oi"bra br. A#00&B1 <ie+l e
$ec+ A#004B1 Carros A#004B e Pussetti A#009B1 al%" de outros1 aborda"
a construo da plenitude da pessoa indgena da A"a39nia brasileira
a partir de altera!es no a"biente e prticas conflitantes co" a
sociedade envolvente.
V oportuno sublin+ar .ue1 nas duas /lti"as d%cadas e "eia1 a
ressignificao de saberes cos"ol;gicos para a vida cotidiana
ta"b%" te" enfra.uecido a interao si"b;lica entre a"erndios de
Andir'Darau e @+a"und'Dapuera. Iniciou'se nessa %poca a
acelerao dos processos de frag"entao psicossocial entre
tradicionais do Cai-o A"a3onas1 igual"ente .uando o ,estival
,olcl;rico de Parintins1 evento folG"iditico .ue "istura o folclore
popular 4 c2nica teatral1 co" trans"isso ao vivo e" rede nacional
de tv1 to"ou grandes propor!es e" idos de 99#'99&'994. A festa
levou 4 reduo do senso ceri"onial i"plicado e" saberes e fa3eres
de a"erndios1 se7a" aldeados ou "igrantes AL6PEM1 #006B1 varrendo
para debai-o do tapete boa parte do .ue era pleno na for"ao da
indianidade.
6 ,estival ,olcl;rico de Parintins passou a no ser
organi3ado para oferecer 4s popula!es do Cai-o A"a3onas
condi!es de fa3er cultura e arte1 "ostrando'se por "eio de u"a
in7uno %tnica. A preparao para a celebrao dos bois tendeu a
144
acontecer de for"a a co"erciali3ar u"a cultura inventada pelos
cHnones da urbanidade e produ3ida co"o sendo suposta"ente
pr;pria dos a"a39nidas. 6s indgenas e tudo o .ue deles se utili3a e
abusa1 dentro do H"bito da espetaculari3ao da festa1 passara" a
ser apresentados a partir do ca"po "i"%tico e ob7etal do festival1
co"o "eros coad7uvantes .uando "uito1 para reforar a ideia de
diversidade de a.urio.
A alegoria da diversidade de a.urio sugere o e-erccio de
aceitao do diverso e" plenitude desde .ue ele no oferea riscos 4
cultura do"inante ocidental1 "antendo'se e" u"a baia distante e
afastada1 e" u" territ;rio separado1 do .ual no possa sair e influir
da vida das pessoas civili3adas. V u"a diversidade construda na
deli"itao de u"a 3ona de conviv2ncia para o .ue % diferente1 tal
.ual funciona e" u" a.urio1 onde se pode" ver os pei-es por
variados Hngulos1 observar suas cores1 seu tra7eto de nado1 ad"ir'
los1 fotograf'los e at% "es"o devor'los se for o caso. Iudo se pode
fa3er desde .ue a +orda de pei-es silvcolas no interfira no pro7eto
bran.ueador e salvacionista de predao cultural.
6 indgena1 no Cai-o A"a3onas1 e" ra3o desse "odelo de
tolerHncia 4 diversidade1 passou a ser \u" estran+o .ue fa3 festa
boa]. Ao te"po e" .ue cultura tradicional e %tnica passou a
significar so"ente \brincadeira de boi'bu"b]1 e" u" claro estado
de desreali3ao e falta de plenitude1 o e-erccio de se .uestionar
sobre o papel dos a"erndios aldeados e dos "igrantes indgenas nas
sedes "unicipais1 be" co"o os proble"as afins 4 relao aldeia'
cidade por conta do despreparo estrutural e cultural para lidar co"
popula!es %tnicas1 tornou'se refle-o se" i"portHncia.
@o conte-to do be"'estar psicossocial e da plenitude
+u"ana1 evidente .ue a rede de trHnsito e circulao de su7eitos no
e-plica na totalidade e ne" se conseguiria descrever a co"ple-idade
das .uest!es so"ente a partir de i"plica!es referentes 4 festa do
boi'bu"b de Parintins1 "as este % u" co"ponente e" anlise
145
por.ue influencia e" decis!es polticas nas IIs Andir'Darau e
@+a"und'Dapuera. <e "odo correlato1 o circuito aldeia'cidade no
se e-pri"e1 so3in+o1 en.uanto gerador de desordens ps.uicas ou
desreali3a!es1 tendo e" vista .ue elas so rea!es intervenientes a
efeitos do contato inter%tnico1 ou se7a1 esses transtornos tende" a
ser tentativas "al sucedidas de respostas a tens!es causadas pela
dinH"ica da "igrao.
-.% 6escendentes da litiotera!ia
6 segundo fil+o de Albert Einstein co" Dileva Daric1 Eduard1
nasceu e" 90 e co" "enos de 0 anos 7 tin+a lido "uito do .ue
,reud +avia disposto ao p/blico. A "eta era ser psicanalista de
sucesso tanto .uanto o pai era fsico reno"ado. Einstein o
incentivava1 "andando'l+e escritos sobre a teoria do psicanalista
vienense. Poucos "eses ap;s fa3er ## anos1 Eduard conseguiu entrar
na fa"osa clnica de Muri.ue onde bung foi assistente de Cleuler.
Entretanto1 o acesso se deu por conta de u"a es.ui3ofrenia aguda do
7ove". Ele c+egou doente e ali ficou por "ais de 40 anos. 6 fil+o de
Einstein "orreu de"ente1 co"o interno da clnica1 no ano de 96*.
Antes da "orte1 o fsico declarou ao pr;prio ,reud1 e" carta1 nunca
ter co"preendido a teoria freudiana da represso.
A inco"preenso de u" pai acerca da loucura do fil+o1 se7a
e" +ist;rias fa"osas co"o a do 7ove" Eduard ou e" casos pouco
con+ecidos1 "as no "enos dra"ticos entre tradicionais do Cai-o
A"a3onas1 leva a"i/de a e-tre"os. @a sociedade urbana das cidades
"%dias a"a39nicas e "es"o e" reas centrais de terras indgenas
da regio1 a populari3ao do ltio'&001 da litioterapia e de re"%dios
usuais para transtornos "entais figura entre tradicionais co"o
conversa natural. 6 proble"a se funda no fato de e-istir u"a gerao
de indgenas co" idade de & a &# anos fa3endo uso de
"edica"entos antes no "inistrados a essas popula!es1 o .ue
tende a ser potencial"ente perigoso no conte-to da depend2ncia a
146
fr"acos.
E" reas tradicionais de indgenas 5ater%'DaE% e
Fi-Gar?ana1 abrangendo "unicpios de Carreirin+a AAraticu"1
8"irituba1 Wuruatuba e :ila @ova IB1 Dau%s A@ova Esperana1 :ila
@ova II1 5anta Daria e @ova AldeiaB1 @+a"und A$io3in+o e WassaEB
e Parintins A5o ,ranciscoB1 e-iste u" total de &.0# ndios
declarados1 contando'se as 0 fa"lias .ue "ora" na sede de
Parintins e dois teros desse "ontante nas sedes de Carreirin+a e
Fu"ait. Esse volu"e de pessoas % atendido por e.uipes "%dicas1
sendo 00 casos registrados de indgenas1 at% o segundo tri"estre de
#0&1 .ue 7 apresentara" algu" epis;dio de dist/rbio ps.uico leve1
"oderado ou agudo A,8@A5A1 #0&B. @o .uantitativo1 no se inclue"
possveis casos a partir do segundo se"estre de #0& e pacientes
atendidos dentro do territ;rio paraense.
A "%dia de atendi"entos se situa dentro de padr!es
apresentados pela populao "undial e" geral1 segundo "anual da
8niversidade de )a"bridge AWE55LE$ e 85I8@1 #0B. Das % de se
destacar .ue princpios sociais antes ine-istentes no cotidiano de
a"erndios "igrantes ta"b%" esto sendo ativados a partir da vida
.ue indgenas adolescentes e adultos 7ovens t2" vivido e" funo do
trHnsito territorial. Ial e-ist2ncia difusa se correlaciona1 e" aspectos
divergentes1 4 depend2ncia a "edica"entos .ue possibilite"
controle relativa"ente rpido de crises "anacas A* a 0 diasB.
A tentativa de tratar doenas por litioterapia1 proveniente da
racionalidade bio"%dica1 insuficiente"ente te" conseguido se
tradu3ir e" re"ediao "edica"entosa positiva nas IIs ta"b%" por
causa da difcil co"preenso por parte dos ndios sobre o sentido do
trata"ento. 6 .ue os tradicionais vee" e sente" % prerrogativa
deles1 dificultando u"a decodificao veross"il da particularidade.
5eria preciso u"a i"erso cultural para aprofundar as rela!es1 dado
.ue o siste"a de refer2ncia entre coisas1 pessoas e representa!es1
.ue opera no conte-to identitrio dos a"erndios1 % de difcil
147
e-presso dentro da perspectiva da clnica psi.uitrica e
psicoterap2utica.
V tarefa co"ple-a transfundir possibilidades reali3adas no
universo %tnico a"a39nico para dentro de u" con7unto de
significados no indgenas1 onde + dinH"icas direcionadas a
variveis da realidade dos tradicionais para a racionalidade
bio"%dica. Interessaria refletir sobre valores concernentes 4 nature3a
e cultura1 dado .ue o pensa"ento indgena sobre o .ue a
bio"edicina pro7eta a eles % difuso do pensa"ento .ue "%dicos
possue" sobre as pro7e!es da bio"edicina direcionada aos
indgenas. 6 encontro entre culturas1 antes de propiciar
reposiciona"ento de prticas distanciadas e torn'las abertas ao
dilogo e 4 transversalidade1 provoca fissuras se.uenciais .ue vo
desde o desregra"ento da cos"oviso sobre crenas indgenas at% a
desestruturao de valores e ideologias ocidentais e" face1 por
e-e"plo1 a diagn;sticos de sofri"ento "ental A:I:EI$65 <E )A5I$61
#0#B.
8"a das interpreta!es indgenas acerca de doenas
oriundas da psi.ue perpassa pelo entendi"ento de .ue o aco"etido
est servindo co"o vti"a de u"a predao canibal de agentes no'
+u"anos ACA$)EL65 @EI61 #000B. Essa construo de con+eci"ento1
co"o se d cultural"ente entre a"erndios1 serve'se da prerrogativa
cos"ol;gica para e-plicar pela tradio do saber o transtorno
"ental. Ela no % "ais ou "enos sbia .ue o procedi"ento
bio"%dico ocidental. Apenas serve'se de episte"ologia diferenciada1
a partir da .ual i"porta "enos a "aterialidade da doena e procura'
se "ais a sub7etividade dos traos do "al causador da defor"idade
do intelecto.
6 i"aginrio % outra a"pla possibilidade de base para a
definio indgena de transtornos "entais. Ele % ta"b%" instru"ento
para terapias da psi.ue1 ordenadoras da "entalidade e da "e";ria
de povos %tnicos. A terapia pautada na i"aginao se prop!e a ser
148
li"pa de transa!es sint%ticas por "edica"entos de laborat;rio e da
"es"a "aneira tenta orientar para u"a cura1 a natural. A
litioterapia1 do contrrio1 % a "aterialidade de u" trata"ento
pretendido no H"bito do positivis"o "%dico. Ela busca agregar'se ao
estudo do presente e curar o .ue +o7e % doena e s; pode ser ob7eto
de estudo na atualidade. 6bvia"ente1 por%"1 .ue a.uilo a se fa3er
presente +o7e teve u" passado "e"orial1 e % isso 7usta"ente o .ue o
trata"ento indgena sugere= relacionar o atual co" o antigo e
ponderar sobre u"a soluo para a enfer"idade A6LI:IE$1 #000B.
V fato .ue a persist2ncia do trata"ento "edica"entoso e"
aldeias e a"bientes urbanos do Cai-o A"a3onas para indgenas co"
livre trHnsito entre espaos nativos e cidade te" sido funda"entada
ta"b%" no incentivo a consultas espirituais co" -a"s. Para al%"
disso1 por%"1 a visita ao pa7% tanto .uanto se provoca a litioterapia %
o recon+eci"ento1 afinal1 ao direito de posse ou propriedade dos
indgenas sobre sua identidade si"b;lica e sobre seu i"aginrio. A
aplicao da litioterapia nos territ;rios de fronteira A"a3onas'Par1
na "edida de a!es -a"Hnicas1 tende a ser a a.uiesc2ncia de u"a
igualdade sociopoltica e cultural1 .ue para os tradicionais % u"a
igualdade cos"opoltica ta"b%"1 a .ual envolve do"nio e proteo
ao con+eci"ento tradicional.
-.) Pro$ecia auto*realizadora: sintoma socialmente
construdo
Ponderar sobre estados de sofri"ento "ental estabelecidos
e" funo de sinto"as culturais e sociais % assu"ir .ue vicissitudes
a"bientais1 e-ternas 4 pessoa1 conflue" de "odo a alterar
percep!es de "undo e for"ao psicossocial. A partir do e-posto1
duas infer2ncias pode" ser relevantes para se pro7etar o conte-to
a"a39nico das cidades pe.uenas e "%dias a partir do debate
apontado. Pri"eiro e-iste o fato da populao urbana a e a se
inclue" "igrantes indgenas sinto"ticos de .uadros "anifestos ou
149
latentes de transtornos a necessitar se e.uilibrar na inconstHncia
econ9"ica e sobreviver e" "eio a cenrios de concentrao de renda
e falta de oportunidades sustentveis. 5egundo .ue vigora a figura do
Estado en.uanto instituio desorgani3ada e desorgani3adora da
consci2ncia coletiva. E ainda1 "argeando a .uesto1 entende'se ser
incoerente tratar o Estado co"o u" organis"o singularU o "ais
propenso % pro7etar anlises a partir da ideia de .ue e-iste"
\Estados] divergentes dentro de u" "es"o \Estado] na A"a39nia1
sendo producente pensar a ".uina p/blica en.uanto entidade
desagregada e" diferentes esferas.
Por.uanto1 se no tende" a ser observadas "edidas
concretas a convalidar algu" tipo de seguridade econ9"ica
per"eada por estabilidade financeira1 e" funo de u" pusilHni"e
poder p/blico institudo1 desen+a"'se cenrios para
desregula"entos .ue i"pulsiona" situa!es de desvinculao
psicofsica. @o li"ite1 e" paralelo 4 falta de governana econ9"ica
enredada e" "unicpios co" populao .ue varia de #0 a (0 "il
pessoas1 + ta"b%" certo tipo de fragili3ao cultural oriunda da
"igrao. A populao indgena % afetada a partir dela1 por e-e"plo1
no apenas por.ue possui saberes e fa3eres e" substancial processo
de ressignificao ante a realidade1 "as ta"b%" e" ra3o de u"a
dinH"ica de re7eio a partir da .ual a populao urbana repudia
a"erndios e" trHnsito na cidade.
Essa dinH"ica se sustenta e" funo de u" "ecanis"o
ps.uico de defesa1 a profecia auto'reali3adora APAB. A PA % inerente a
pessoas co" personalidade de vi%s egoc2ntrico e centrali3ador1 e"
geral. Ela incita a aco"etidos acredite" e" +ist;rias irreais ou
parcial"ente reais1 inventadas ou au"entadas por eles "es"os a seu
"odo1 de for"a a constituir para si ou seu grupo algu" tipo de
favoreci"ento ou diferencial. )onstitui'se e" agresso fsica ou
"oral1 velada ou e-pressa1 a partir da .ual indivduos praticantes
desse "ecanis"o se revela" a outros e" busca de benefcios.
150
A agressividade oriunda da PA pode ser condicionada a
di"ens!es culturais1 %tnicas1 territoriais1 +ist;ricas ou econ9"icas1
entre outras. 5itua!es e" .ue grupos de pertena distintos ten+a"
pensa"entos divergentes pode" constituir'se e" oportunidade para
surgi"ento de PAs. A psicopatologia1 entretanto1 "anifesta'se e"
definitivo a partir de perspectiva fantasiosa viciante. 6 indivduo ou
grupo .ue apresenta caractersticas da doena responde a u"a bai-a
autoesti"a.
@a prtica1 no conte-to da "igrao aldeia'cidade no Cai-o
A"a3onas1 a PA funciona co"o desorde" fornecedora de enredo
para a for"ao de processos de intolerHncia frente a povos
a"erndios e" trHnsito nas reas urbanas. A doena no apresenta
sinais fsicos por debilitar o ca"po da pro7eo co"porta"ental para
cenrios estabelecidos ou futuros. At% certo grau1 PAs tende" a ser
a!es +u"anas ligadas 4 proteo %tnica1 "as vee"'se e-trapoladas
as profecias .uando se concentra" esforos na constituio de
estere;tipos para 7ustificar inverdades. Estas se "olda" a partir de
7ulga"entos feitos co" base e" infor"a!es li"itadas1 e no raro a
apar2ncia est%tica se situa co"o fonte de dados pri"rios para
7u3os de valor.
@o conte-to da for"ao de PAs ofensivas a ndios "igrantes
entre popula!es urbanas de cidades pe.uenas e "%dias a"a39nicas
o .ue acontece pode ser entendido1 e" preponderHncia1 a partir de
u" con7unto de fatos repetidos e" rdio1 I:1 7ornais1 a"biente
fa"iliar e escola. Essas infor"a!es1 sadas de u"a usina ideol;gica1
pode" pro7etar indu!es e crenas e" con7unturas .ue no reflete"
a realidade. A e-pectativa1 entretanto1 de dar cr%dito a factoides do
tipo1 funciona co"o auto'reali3adora por.ue orienta
co"porta"entos e" funo de nor"as e posturas segregacionistas
ou conservacionistas adotadas por grupos "a7oritrios ADE$I6@1
9(0B.
A profecia auto'reali3adora pode funcionar co"o "otor de
151
u"a dinH"ica separatista1 .ue incentiva racis"o e ;dio %tnico e"
cidades +bridas a"a39nicas1 onde + alta concentrao de
popula!es tradicionais e" diversos "ati3es. E-iste inclusive
citadinos .ue se deno"ina" de rai3 urbana1 "as pode" ser
"igrantes nordestinos1 sulistas ou nortistas .ue se en.uadra" nessa
orientao. 6 .ue significa .ue1 "es"o e" sua condio
asse"el+ada a dos indgenas1 eles acaba" procurando fortaleci"ento
no "edo causado aos tradicionais por.ue l+es falta algo de
co"ponente +u"ano e" seus referenciais de conviv2ncia.
V i"prudente presu"ir anlises a povos indgenas e" relao
co" o "undo branco1 urbano1 se"1 entretanto1 buscar bali3as
conceituais 7 pes.uisadas 4 e-austo1 co"o ressignificao e
resist2ncia. A"bas1 be" co"o seus desdobra"entos1 so desde
se"pre aprofundadas nos ca"pos da psicologia cultural e social e
antropologia1 sobretudo. Por conta disso1 no se pretende assu"ir
.ue pondera!es a respeito desses conceitos aplicados ao estudo no
Cai-o A"a3onas1 pelo vi%s da PA en.uanto "arco de entendi"ento1
possa" oferecer possibilidades de e-trapolao .ue no se7a"
direcionadas a pacientes e" estado de sofri"ento "ental co"
tend2ncia de bai-a autoesti"a na regio.
6 sentido foi observar i"plica!es da predao da alteridade
de indgenas ante no indgenas e" funo de 7ulga"entos de valor a
priori1 cu7o estabeleci"ento pode se dar a partir do "ecanis"o
ps.uico descrito1 de efeito observado nos graus de status individual
e coletivo na sociedade urbana. Irabal+o divulgado ap;s pes.uisa de
ca"po no dingu1 entre os diGrin do )atet% AN6$<6@1 #006B1
apresentando a relao da etnia co" os bens dos brancos1 aponta
nesse sentido. Nordon Aop. cit.B avaliou influ2ncias nos diGrin da
"aterialidade do consu"o1 .ue no seu territ;rio de estudo possui
efeito regular por se tratar ta"b%" de cidade "%dia do bio"a
A"a39nia1 onde u"a grande e"presa1 a )o"pan+ia :ale do $io
<oce1 aporta .uantias vultosas1 "as .ue fica" concentradas nas
152
"os de u"a "inoria e gera" efeitos contradit;rios e" .ue" no
possui acesso financeiro e" igual proporo.
6 processo de reordena"ento de duas "atri3es culturais no
estticas1 a 5ater%'DaE% e a Fi-Gar?ana1 e" u"a sociedade
pre7ulgadora via "ecanis"os ps.uicos diacr9nicos1 a e-e"plo da PA1
e" su"a % algo e"ergente. )onco"itante1 o trata"ento co" vi%s
sociocultural para estados de sofri"ento "ental1 a partir de "arcos
de precari3ao desde os governos )ollor e ,F)1 .uando a sa/de
indgena foi entendida co"o incipiente por.ue no rendia lucro 4
iniciativa privada1 % cada ve3 "ais distante por causa da desateno
cort2s dispensada aos tradicionais e" atendi"entos psicossociais e
"%dicos AN6,,DA@1 #00U :IA@@A 56C$I@F61 #0&B. A desateno
no atendi"ento % caracteri3ada pelo princpio da indiferena cordial.
Essa desateno aponta refle-!es sobre o recente siste"a
capitalista de co"erciali3ao de coisas1 e-istente + cerca de 00
anos na A"a39nia1 cu7o trao principal1 a desigualdade1 te" sido
in7usta"ente acoplado 4s sociedades a"erndias1 construdas a partir
de t%cnicas de troca e organi3ao do trabal+o de bases co"unais.
Portanto1 so atividades .ue e-ige" avaliao de afir"ativos e
contradit;rios .ue se apresenta" si"ultanea"ente. Entre esses
aspectos1 distingue'se .ue nature3a e cultura1 en.uanto perspectivas
i"bricadas dentro de u" co"ple-o "ultifacetado1 envolve" tanto a
psi.ue .uanto o corpo de popula!es tradicionais1 e tanto suas bases
i"ateriais .uanto "ateriais de senti"ento.
As dinH"icas 5ater%'DaE% e Fi-Gar?ana de contato co" a
cultura urbana no tende" a se configurar co"o siste"a coeso1 pois
a pr;pria cultura urbana das cidades pe.uenas e "%dias a"a39nicas
no se estabelece a partir de u" siste"a coeso de representao.
6corre .ue na "es"a "edida e" .ue ele"entos tipica"ente urbanos
de convvio a a e-e"plo de deter"inao de +orrio de trabal+o e
uso do papel'"oeda para acesso 4 sa/de1 educao e la3er a so
entrecru3ados por representa!es sociais de "undo construdas a
153
partir de conte-tos indgenas1 +ist;ria e cultura se interp!e" no
processo e co"ple-ifica" ordena"entos identitrios. 5a/de e doena
"ental segue" o "es"o ca"in+o e pode" ser confir"adas segundo
ondula!es socioculturais e "udanas e" papeis e estruturas de
co"porta"ento.






154
%onsidera.es
$efletir sobre processos socioculturais de doena e sa/de
entre indgenas na A"a39nia % o e-erccio de u"a atividade .ue
co"porta variveis intervenientes1 dado .ue a dinH"ica na .ual se
insere" popula!es tradicionais % factvel de "udanas e-tre"as1
assi" co"o a e-ist2ncia "oderna e" geral.
@o caso do sofri"ento "ental vivido pelos a"erndios do
Cai-o A"a3onas1 ao longo da pes.uisa pareceu significativo
considerar .ue transtornos de orde" diversa incidentes no decurso
da "igrao aldeia'cidade se desvela" caracteri3ados de "/ltiplas
for"as e e" diferentes graus de intensidade.
,ator discutvel para pondera!es no escopo do estudo foi a
proble"tica da conceituao sobre aldeia e cidade na regio
abordada. 6s li"ites .ue se apresentara" para a deli"itao do .ue
era urbano e do .ue era rural ou ribeirin+o tivera" "arca!es t2nues
e confundveis e" si "es"as1 o .ue concorreu a certa inconstHncia
acerca da especificao territorial.
A deli"itao de categorias psicossociais se configurou a
partir de con7untos de fatores e-ternos e internos .ue caracteri3ara"
a pessoa indgena. 6s fatores possibilitara" a identificao de
infer2ncias as .uais levara" 4 categori3ao de intervenientes
socioculturais nos estados de desorde" "ental1 e estas tendera" a
ser avaliadas a partir de conota!es "ultidisciplinares. Cuscou'se
parci"9nia na refle-o1 dadas as situa!es de desvalor e depresso
continuada de .ue" est enredado e" sofri"ento "ental.
@a interpretao de dados docu"entais1 notou'se .ue1 ao
i"portar "odelos de desenvolvi"ento1 o Estado prop!e a efetivao
de no!es enviesadas de progresso para a A"a39nia. 5o no!es .ue
privilegia" o desenvolvi"ento de infraestrutura e" cidades
pe.uenas ou "%dias1 e" detri"ento ao be"'estar sub7etivo e social.
155
6 teor +u"ano do desenvolvi"ento voltado a indgenas e" estados
de sofri"ento "ental1 portanto1 o .ual deveria ser capilari3ado pelo
t9nus das a!es de sa/de do governo1 te" passado ao largo das
preocupa!es.
6 Cai-o A"a3onas1 en.uanto regio de fronteiras1 onde o
trHnsito de pessoas % co"parativa"ente alto e" relao a de"ais
reas a"a39nicas1 recebe aportes populacionais diversos e ta"b%"1
por isso1 convive entre "odernidades tecnol;gicas e processuais. 5o
transfor"a!es .ue c+ega" at% a sociedade e gera" flutua!es
co"porta"entais1 i"pactando na dinH"ica interpessoal de
conviv2ncia.
Esses i"pactos1 sobretudo1 se refere" ao preenc+i"ento da
vida co" ob7etos A/teis e in/teisB1 o .ue passou a ser to i"portante
.uanto a pr;pria vida si"b;lica dos "igrantes indgenas e"
co"unidade. )o"o resultado1 na "edida e" .ue e-peri2ncias de
"undo se tornara" prerrogativas1 a disciplina do ter ani"ou
liberdades individuais entre povos %tnicos1 assi" co"o 7 ani"ara
sociedades urbanas a partir da segunda "etade do s%culo passado.
@o "es"o perodo1 a "igrao na A"a39nia dei-ou de ser
atividade funda"ental"ente relacionada a aco"pan+a"ento
fa"iliar1 busca por trabal+o e acesso a servios bsicos1 sobretudo no
caso de indgenas1 para se configurar en.uanto atividade relacionada
4 necessidade por estudo e busca por recon+eci"ento social
AbA@@8MMI1 9901 #000B. 5o diferentes padr!es "otivacionais
for"ados e .ue leva" a pessoa indgena a confluir 4 urbe e enfrentar
processos de reterritoriali3ao.
6 sentido da vida1 ao ser arran7ado ta"b%" por "eio de atos
"igrat;rios1 tornou'se 4s popula!es indgenas a"a39nicas u"a
.uesto de "agnitude au"entada. 6s cidados e" trHnsito nas urbes
do bio"a passara" a ser principal"ente indivduos .ue se "ant2"
desconstruindo e reconstruindo seus i"aginrios e" funo de
a"bientes percorridos e da diversidade sociocultural e-peri"entada.
156
5o ndios 4 procura de estabeleci"ento e solide3 "oral.
Das os siste"as de representao da populao indgena .ue
se encontra per"anente"ente e" trHnsito "igrat;rio no Cai-o
A"a3onas disp!e'se de "aneira fluida1 "utvel e dual. As coisas de
casa se "istura" co" as coisas da rua1 e as coisas da rua so as
coisas dos brancos1 "isturadas original"ente e" si "es"as.
Portanto1 estar enredado e" sofri"ento "ental % estar co"
proble"as relacionados a internalidades e ta"b%" 4s coisas dos
brancos.












157

/efer-ncias
ALCE$I1 Cruce. Ie"ps du sang1 te"ps des cendres= representation de la "aladie1 s?stl"e
rituel et espace politi.ue c+e3 les ^ano"a"i du sudest AA"a3onie br%silienneB. Iese de
doutorado1 8niversit% de Paris d1 90*.
ALCE$I1 Cruce e W6PE@AcA ^A@6DADI1 <avi. Les anc2tres ani"au-. In= C. Albert n F.
)+andls Aeds.B1 ^ano"a"i ' lmesprit de la for2t. Paris= ,oundation )artierY Actes 5ud. pp.
6('0(1 #00&.
ALDEI<A1 Alfredo cagner C de. )onflito e Dediao. 6s antagonis"os sociais na
A"a39nia segundo os "ovi"entos ca"poneses1 as institui!es religiosas e o Estado. $io
de baneiro1 99& AIese de <outorado apresentada ao Progra"a de P;s'Nraduao e"
Antropologia 5ocial do Duseu @acional da 8niversidade ,ederal do $io de baneiroB.
ALDEI<A1 Alfredo c. C. deU A)E:E<61 $osa. )a"pan+as de desterritoriali3ao na
A"a39nia= o agroneg;cio e a reestruturao do "ercado de terras. In C6LLE1 cilliU
)A5I$61 EdnaU :bDELWA1 Darcel Aorgs.B A"a39nia1 regio universal e teatro do "undo1
Ed. Nlobo1 5o Paulo1 #001 pp. 4'*9.
ALDEI<A1 Alfredo cagner Cerno deU ,A$IA5 bK@I6$1 E""anuel de Al"eida. A6rgs.B.
Povos e co"unidades tradicionais. Pro7eto @ova )artografia 5ocial da A"a39nia. Instituto
@ova )artografia. Danaus1 #0&.
ADE$I)A@ P5^)FIAI$I) A556)IAII6@. <iagnostic and statistical "anual for "ental
disorders. 4t+ ed. <5D'I:. cas+ington A<)B= A"erican Ps?c+iatric PressU 994.
AD6$6561 Darta $osa. )ate.uese e Evaso= etnografia do aldea"ento indgena de 5o
Pedro de Alcantara1 Paran A0**'09*B. 990. Iese A<outorado e" AntropologiaB
,aculdade de ,ilosofia1 Letras e )i2ncias Fu"anas da 8niversidade de 5o Paulo. 5o
Paulo1 990.
A$IA8<1 Antonin. :an Nog+1 le suicid% de la soci%t%1 Paris1 W. Vditeur1 94(.
CAWFII@1 DiG+ail. <iscourse in t+e @ovel. In= CaG+tin1 D. D. A#004B I+e <ialogic
I"agination1 pp. #*9'4##. Austin= 8niversit? of Ie-as Press. A6riginal publicado e" 9&4B1
ed. #004.
CA$)EL65 @EI61 Arist;teles. <e divina!es -a"Hnicas e acusa!es de feitiaria= i"agens
cau7a da ag2ncia letal. Dana1 $io de baneiro1 v. #1 n. #1 out. #006. <isponvel e"
o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp5004'9&&#006000#0000
#nlngpptnnr"pisor. acessos e" #9 de3. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y5004'
9&&#006000#0000#.
CA$)EL65 @EI61 Arist;teles. Apapaatai. $ituais de "scaras no Alto dingu. 5o Paulo=
Edusp. &#0 pp1 #000.
CA$$EI61 boo Paulo. )o"o se tornar u" especialista do con+eci"ento IuGano. 5ite de
notcias A"a39nia $eal. <isponvel e" +ttp=YYa"a3oniareal.co".brYco"o'se'tornar'u"'
especialista'do'con+eci"ento'tuGanoY. Acesso e" #4 de de3e"bro de #0&.
158
CA$$EI61 Adalberto e C6^E$1 bean'Pierre. 6 ndio .ue vive e" "i"= itinerrio de u"
psi.uiatra brasileiro. 5o Paulo= Ierceira Darge"1 #00&.
CA$$651 <enise <ias. Itinerrios da loucura e" territ;rio <ogon. $io de baneiro= ,iocru31
#004.
CA8DA@1 M?g"unt. 6 "al estar da p;s'"odernidade. $io de baneiro= borge Ma+ar Ed.1
990.
CA8DA@1 M?g"unt. Identidade. Ed. borge Ma+ar1 $io de baneiro1 #00*.
CE$NE$1 Peter e LucG"ann1 I+o"as. A construo social da realidade= Iratado sobre a
sociologia do con+eci"ento. Petr;polis= :o3es. A6riginal publicado e" 966B1 ed. #0#
CE$IF6L<61 Delina1 N8IDA$RE51 <anilo. <ilogo entre diferentes= Evento no Instituto
de Psicologia destaca a necessidade de criar espaos para o encontro do pensa"ento
cientfico co" os saberes indgenas. bornal da 85P1 5o Paulo1 4 7an. #0&.
+ttp=YYespaber.uspnet.usp.brY7oruspYOpp#(40
CE@E<8)E1 $oberto. Etnopsi.uiatria e "igrao= a produo +ist;rica e cultural do
sofri"ento. In= LE)F@E$1 Elsa A6rg.B. Digrao1 sa/de e diversidade cultural. Lisboa=
I"prensa de )i2ncias 5ociais1 #009. p. &&'6.
C6E5)F1 Ernest. 5?"bolic action t+eor? and cultural ps?c+olog?. Cerlin'Feidelberg=
5pringer':erlag1 99.
C6E5)F1 Ernest. $easons for a 5?"bolic )oncept of Action Z:erso eletr9nica[. )ulture n
Ps?c+olog?1 &A&B1 4#&'4&1 99(.
C$P D)Qs. A vida .ue eu levo. E"= $ap'Indgena. Produo Independente. <ourados1 D51
Crasil1 #009. `lbu" e" )<.
C68$<IE81 Pierre. )asa Wab?le ou o "undo 4s avessas. Irad. de )laude Papavero.
)adernos de )a"po1 5o Paulo1 n. 01 999.
C68$<IE81 Pierre. 6 Poder 5i"b;lico. $io de baneiro= Certand Crasil1 #00#.
C6IELF61 boo CoscoU )65IA1 Fideraldo Li"a da. Pa7%= reconstruo e sobreviv2ncia.
Fist. cienc. sa/de ' Danguin+os1 $io de baneiro1 v. &1 n. 41 de3. #006. <isponvel e"
o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp5004'*9(0#00600040000
9nlngpptnnr"pisor. acessos e" #6 de3. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y5004'
*9(0#006000400009.
C6II6@1 Alain de. <ese7o de status. Editora $occo1 #00*.
C6II6@1 Alain de. Ar.uitetura da felicidade. Editora $occo1 #00#.
C$A5IL. Dinist%rio da 5a/de. ,undao @acional de 5a/de. Poltica @acional de Ateno 4
5a/de dos Povos Indgenas. Craslia= Dinist%rio da 5a/deU ,undao @acional de 5a/de.
#00#.
C$A5IL. Dinist%rio do Plane7a"ento1 6ra"ento e Nesto. 5ecretaria do Patri"9nio da
8nio. $egulari3ao de `reas da 8nio na A"a39nia Legal= )ontribui!es ao Plano
159
A"a39nia 5ustentvel APA5B1 #000.
C$A5IL. Dinist%rio da 5a/de. <eparta"ento de Infor"tica do 585 A<ata585B1 #0&.
<isponvel e" +ttp= s s EEE#.datasus.gov.br s <atasus.inde-. Acessos e" agosto de #0&a.
C$A5IL. Dinist%rio da 5a/de. )adastro @acional de Estabeleci"ento de 5a/de A)@E5B.
#0&. <isponvel e" +ttp= s s cnes.datasus.gov.br. Acessos e" agosto de #0&b.
)A$<656 <E 6LI:EI$A1 $oberto. 6 ndio no "undo dos brancos= a situao dos IuG/na
do Alto 5oli"!es. <ifuso Europeia do Livro1 )oleo )orpo e Al"a do Crasil1 5o Paulo1
4& p.1 964.
)A$<656 <E 6LI:EI$A1 $oberto. Ao indigenista1 eticidade e o dilogo inter%tnico.
Estudos Avanados1 v. 41 n. 401 setYde3 #0001 pp. #&'#&0.
)A$@EI$6 <A )8@FA1 Danuela. 6s "ortos e os outros. 8"a anlise do siste"a
funerrio e da noo de pessoa entre os ndios Wra+;. 5o Paulo= Ed. Fucitec1 9(0.
)A$@EI$6 <A )8@FA1 Danuela. Pontos de vista sobre a floresta a"a39nica= -a"anis"o
e traduo. Dan1 4AB1 ('##1 900.
)A$@EI$6 <A )8@FA1 Danuela. Fist;ria dos Jndios no Crasil. 5o Paulo= )o"pan+ia das
Letras1 99#.
)A$@EI$6 <A )8@FA1 Danuela. Pontos de vista sobre a floresta a"a39nica= -a"anis"o
e traduo. Dan1 v. 41 nX 1 9901 pp. ('#&.
)A$$1 @ic+olas. I+e 5+alloEs= E+at t+e internet is doing to our brains. c. c. @orton n
)o"pan?. #00.
)A$:ALF61 bos% Porfrio ,ontenele de. cai"iri Atroari a +ist;ria .ue ainda no foi
contada. Craslia1 90#. 00p. Ilust.
)A$IA IE@6<E$R1 #009.
)E5A$I@61 Pedro de @ie"e?er. Cabel da floresta1 cidades dos brancosO 6s Darubo no
trHnsito entre dois "undos. @ovos EstudosY)EC$AP1 0#1 @ove"bro1 pp. &&'401 #000.
)I))FEIII1 <ante1 )6FE@1 <onald. <evelop"ental Ps?c+opat+olog?. @eE ^orG= bo+n
cile? and 5onsU #006.
)LA5I$E51 Pierre. Ar.ueologia da :iol2ncia. Ensaio de antropologia poltica. 5o Paulo=
Crasiliense1 90#.
)LA5I$E51 Pierre. A 5ociedade )ontra o Estado. Iraduo= I+eo 5antiago. #00#. 5o
Paulo= )osac n @aif?1 Z9(4[.
)IP$IA@I1 Andrea1 P$EII^1 Feat+er1 FAcI6@1 Weit+1 NE<<E51 bo+n. Lit+iu" in t+e
prevention of suicidal be+avior and all'cause "ortalit? in patients Eit+ "ood disorders= a
s?ste"atic revieE of rando"i3ed trials. A" b Ps?c+iatr?. #00*U6#A0B=00*'9.
)6LLI@51 ,rancis. I+e case for a 85 prospective co+ort stud? of genes and environ"ent.
@ature. #004U 4#9 A6990B= 4(*'(.
160
)6DIE'5P6@:ILLE1 Andr%. Pe.ueno Iratado das Nrandes :irtudes. Iraduo de Eduardo
Crando. Ed. Dartins ,ontes1 5o Paulo1 999.
)6DIE'5P6@:ILLE1 Andr%. A felicidade1 desesperada"ente. Iraduo Eduardo Crando. g
5o Paulo= Dartins ,ontes1 #00.
)65IELL61 bane1 )6DPI6@ 5cott1 WEELE$1 Nordon1 A@N6L<1 Adrian. $elations+ips
betEeen povert? and ps?c+opat+olog?= a natural e-peri"ent. bADA. #00&U#90A*B=#0#&'9.
)$APA@MA@61 :incent. Fer"es dile""a= I+e "asGing of subversion in et+nograp+ic
description. In= )LI,,6$<1 bU DA$)851 N.). A6rgs.B. criting )ulture. I+e Poetics and
Politics of Et+nograp+?. CerGele?1 )alif;rnia1 E.8.A.= 8niversit? of )alifornia Press1 906.
p. *'(6.
)$P5P. Psicologia e Povos Indgenas. 5o Paulo1 Cra3il= )$P5P1 #00.
)8@FA1 Euclides da. A"a39nia= u" paraso perdido. &eed. Danaus=:aler1 #00&.
<mACCE:ILLE1 )laude. Fist;ria da "isso dos padres capuc+in+os na il+a do Daran+o e
terras circunvi3in+as. Celo Fori3onte= Itatiaia1 9(*.
<A@IEL1 boo. Iesouro descoberto do rio A"a3onas. $io de baneiro1 5eparata dos Anais
da Ciblioteca @acional. v. .1 9(6.
<ELE8ME1 Nilles e N8AIIA$I1 ,%li-. 6 anti'Vdipo= capitalis"o e es.ui3ofrenia. Iraduo
de Lui3 C. L. 6rlandi. 5o Paulo= Ed. &41 *601 p. #001 Acoleo IransB.
<E$C^5FI$E1 <es"ond. Ie-tos +i-Gar?ana. Publica!es avulsas do Duseu Paraense
E"ilio Noeldi no. &. Cel%"= Duseu Paraense E"lio Noeldi. 96*.
<E$C^5FI$E1 <es"ond. Perfor"atives in Fi-Gar?ana discourse. $io de baneiro. Duseu
@acional. 9(4.
<E5)6LA1 P+ilippe. Estrutura ou senti"ento= a relao co" o ani"al na A"a39nia1 Dana1
4AB1 pp. #&'4*1 990.
<IEFL1 ElianaU $E)F1 @orberto. 5ubsdios para u"a assist2ncia far"ac2utica no conte-to
da ateno 4 sa/de indgena= contribui!es da antropologia. In= LA@N<6@1 Est+er beanU
NA$@EL61 Lui3a A6rg.B. 5a/de dos povos indgenas= refle-!es sobre a antropologia
participativa. $io de baneiro= )ontra )apa Livraria1 #004. p. 49'69.
EIN8E$1 Alberto. Pe.ueno tratado das pervers!es "orais. )li"epsi1 999.
EIN8E$1 Alberto. Lminconscient de la "aison. #e edio revista e au"entada1 <unod1 #009.
EIN8E$1 Alberto. 6 inconsciente da casa. In $etrospectiva= seleo de grandes te"as.
$evista Dente e )%rebroY5cientific A"erican. Edio Especial nX &6.1 5etY#0.
E@EI. <ocu"ento final do I Encontro @acional dos Estudantes Indgenas1 8,5)A$1 5o
)arlos1 5P. 5ete"bro de #0&1 #& p.
E$IW5E@1 I+o"as F. I+e cultural conte-ts of et+nic differences. Dan= bournal of t+e
$o?al Ant+ropological Institute 1 #61 1 99.
161
E$IFAL1 $egina D. de )arval+o. 6 suicdio IiG/na no Alto 5oli"!es= u"a e-presso de
conflitos. )ad. 5a/de P/blica #00U (A#B=#99'&.
E5IE:A ,AC$ENAI1 )laudio. Estado1 etnicidad ? biculturalis"o. Carcelona1 Ediciones
Pennsula1 904.
,A@6@1 ,rant3. Pele negra1 "scaras brancas. 5alvador1 Edufba1 #000.
,A@6@1 ,rant3. 6s condenados da terra. buI3 de ,ora. Editora 8,b,1 #00.
,A85I61 )arlos. <onos de"ais= "aestria e do"nio na A"a39nia. Dana1 4A#B=&#9'&661
#000.
,IN8E$6A1 Alba Luc? Niraldo. Nuerriers de lmVcriture et )o""erants du Donde
Enc+ant%= Fistoire1 Identit% et Iraite"ent du Dal c+e3 les 5ater%'DaE% AA"a3onie
)entrale1 Cr%silB. Iese de <outorado1 Vcole des Fautes Vtudes en 5ciences 5ociales. 99(.
<isponvel e" +ttp=YYEEE.nusoGen.co"Ylivre'acade"ia'do'EaraYsegunda'seccao'
biblioteca'acade"icaYbiblioteca'. Acessos e" # de sete"bro de #0&.
,JN6LI1 Leonardo. Identidad Etnica ? $egional. <issertao de Destrado do Progra"a de
P;s'Nraduao e" Antropologia 5ocial da 8niversidade de Craslia A8nCB. Craslia1 8@C1
90#.
,LE)W1 Eliane )ristina <ecG"ann. 5obre feitios e ritos= enfer"idade e cura nas redu!es
7esutico'guaranis1 s%culo d:II. Iopoi1 v. 61 n. 01 7an.'7un. #00*1 pp. ('90.
,$E8<1 5ig"und. Inibi!es1 sinto"as e ang/stia. In= 6bras psicol;gicas co"pletas= Edio
5tandard Crasileira. $io de baneiro= I"ago1 996a.
,$E8<1 5ig"und. Iote" e Iabu. In= 6bras psicol;gicas co"pletas= Edio 5tandard
Crasileira. $io de baneiro= I"ago1 996b.
,$AME$1 ba"es. 6 $a"o de 6uro. $io de baneiro= LI)1 90# Aedio resu"idaB.
,$IWEL1 Protsio. )lassifica!es lingtstico'etnol;gica das tribos indgenas do Par
setentrional e 3onas ad7acentes. In $evista de Antropologia. 5o Paulo1 n. 61 9*0.
,$6DD1 Eric+U DA))6C^1 Dic+ael. 6 carcter social de u"a aldeia do D%-ico. 8" estudo
s;cio'psicanaltico Z9(0[1 $io de baneiro1 Ma+ar Editores1 9(#.
,$6DD1 Eric+. 6 Dedo 4 Liberdade. Iraduo de 6ctvio Alves :el+o. 4e Ed. $io de
baneiro= Nuanabara Woogan1 90&a.
,$6DD1 Eric+. Psicanlise da 5ociedade )onte"porHnea. Iraduo de E. A. Ca+ia e
Niasone $ebu. 0e Ed. $io de baneiro= MAFA$1 90&b.
,$^1 Peter. 6 Esprito 5anto contra o feitio e os espritos revoltados= ucivili3aou e
utradiou e" Doa"bi.ue. Dana Zonline[. #0001 vol.61 n.#1 pp. 6*'9*. I55@ 004'9&&.
,8@A5A g ,8@<AjR6 @A)I6@AL <E 5AK<EYDI@I5IV$I6 <A 5AK<E. Tuadro
populacional dos p;los'base includos na rea do Cai-o A"a3onas1 A"a39nia Crasileira.
Populao indgena. #0&.
162
NALL6I51 <o"ini.ue. \A categoria Sdoena de brancoQ= ruptura ou adaptao de u"
"odelo etiol;gico indgenaO]. In= <. Cuc+illet Aorg.B1 Dedicinas tradicionais e "edicina
ocidental na A"a39nia. Cel%"= Edi!es )Eb8P. pp.(*'#061 99.
NA$@EL61 Lui3aU c$INFI1 $obin. <oena1 cura e servios de sa/de. $epresenta!es1
prticas e de"andas CanEa. )adernos de 5a/de P/blica AE@5P. I"pressoB1 $io de baneiro1
v. (1 n.#1 p. #(&'#041 #00.
NA$@EL61 Lui3a. Poder1 +ierar.uia e reciprocidade= sa/de e +ar"onia entre os CaniEa do
Alto $io @egro. $io de baneiro= Editora ,iocru31 #00&a.
NA$@EL61 Lui3a . $epresenta!es 5ociais e" 5a/de Indgena= 6 Dercado 5i"b;lico do
Alto $io @egro. Educao e" Tuesto1 @atal1 v. #Y&1 p. 00'991 #00&b.
NA$@EL61 Lui3a. Aspectos socioculturais de vacinao e" rea indgena. Fist;ria1
)i2ncias1 5a/de'Danguin+os AI"pressoB1 v. 01 p. (*'901 #0.
NI<<E@51 Ant+on?. As conse.u2ncias da "odernidade. 5o Paulo= Edunesp. 99.
N6,,DA@1 Erving. Danic9"ios1 Pris!es e )onventos. Iraduo de <ante Doreira. Leite. (e
edio. 5o Paulo= Editora Perspectiva1 #00.
N6@jAL:E51 Darco Antonio. 6 valor da afinidade= parentesco e casa"ento entre os
Pira+. $ev. Antropol. Zonline[. 99(1 vol.401 n.1 pp. **'0(. I55@ 00&4'((0.
N6@jAL:E51 Darco Ant9nio. 6 "undo inacabado= Ao e criao e" u"a cos"ologia
a"a39nica. Etnografia Pira+. $io de baneiro= 8,$b1 #00.
N6@<ID1 @eide. Inveno da A"a39nia. Danaus= Ed. :aler1 #00(.
N6$<6@1 )%sar. Econo"ia selvage"= ritual e "ercadoria entre os diGrin'Deb2ng9Gre. 5o
PauloY $io de baneiro= Editora da 8nesp1 I5A e @8II.1 4*# pp.1 #006.
N6c1 Peter. 6f Di-ed Clood= Wins+ip and Fistor? in Peruvian A"a3on. 6-ford=
)larendon1 99.
N8IDA$RE51 Liliana e N$8CII51 5onia. Alcoolis"o e viol2ncia e" etnias indgenas= u"a
viso crtica da situao brasileira. Psicol. 5oc.1 Porto Alegre1 v. 91 n. 1 Apr. #00(.
Available fro" o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp500#(0##0
0(0000000(nlngpennnr"pisor. access on 04 @ov. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y
500#'(0##00(0000000(.
N8IDA$RE51 <anilo. A"erindian ant+ropolog? and cultural ps?c+olog?= )rossing
boundaries and "eeting ot+ernessm Eorlds. )ulture n Ps?c+olog?1 #A#B=&9'*(1 #0.
N8IDA$RE51 <anilo. 5elf and <ialogical Dultiplication. Interaccoes1 v. 91 p. #4'#4#1 #0&.
N8IDA$RE51 <anilo. )ol;.uio )ientfico Internacional= Paisage"1 I"aginrio e
@arratividade= ol+ares transdisciplinares e novas interroga!es da Psicologia 5ocial.
5e"inrio= A .uesto das perspectivas no dilogo e" psicologia cultural= desafios
te;rico'"etodol;gicos para a pes.uisa de fen9"enos psicossociais1 #0&
FA$$I51 Darvin. A @ature3a das )oisas )ulturais. $b1 )ivili3ao Crasileira1 960.
163
FA$:E^1 <avid. A i"portHncia da i"aginao p;s'capitalista. Entrevista a $onan
Curtens+aE e Aubre? $obinson1 do I+e Iris+ Left $evieE1 e" #(Y00Y#0&. In
+ttp=YYenvolverde.co".brYecono"iaYa'i"portancia'da'i"aginacao'pos'capitalistaY.
Acessos e" 06Y0Y#0&.
FE$IA$IE1 Daurcio de. Fist;ria. In= :isconde de Porto 5eguro. Fist;ria Neral do Crasil. &.
ed. 5o Paulo= Del+ora"entos. v. &1 s.d.
FE$DA@51 F. b. D1 WEDPE@1 F. b. N. e :A@ L66@1 $.b.P. A99#B. I+e <ialogical 5elf=
Ce?ond Individualis" and $ationalis". A"erican Ps?c+ologist1 v. 4(1 n. 1 p. #&' &&.
F6$@CE$NE$1 @anc?. Et+nograp+?. In= )8DDI@N1 A. A6rg.B. Alternatives in tesol
$esearc+= descriptive1 interpretive1 and ideological orientations. Iesol Tuarterl?1 v. #01 n.
41 p. 6(&'(0&1 994.
F8:IdA W8E$^ @FEDC6QA I^. $elat;rio do Encontro de Lideranas Db?a Nuarani na
aldeia IeGoa P?au1 5o Paulo 5P. 5ete"bro de #0&1 # p.
bADE51 cillia". I+e principles of ps?c+olog?. @eE ^orG= Folt1 9(6.
bA@@8MMI1 Paulo de Dartino. Perfis etrios da "igrao por "otivos e aco"pan+antes da
"udana= evid2ncias e"pricas para 5o Paulo entre 900 e 99&. $evista Crasileira de
Estudos da Populao1 Craslia1 <,1 v. *1 n. #1 p. 9'441 990.
bA@@8MMI1 Paulo de Dartino. Digrao e "obilidade social. )a"pinas1 Ed. Autores
AssociadosY,apesp1 #000. #40 p.
bA5PE$51 Warl. Psicopatologia geral. $io de baneiro= At+eneu1 99&.
b6$@AL <6 )6DDE$)I6. @ota sobre ata.ue indgena1 #* de 7ul+o de 90.
WA@N1 5a"U $AMM68W1 <eniseU DA$I1 bair besus de e 5FI$AWAcA1 Itiro. I+e "ental
+ealt+ of Worean i""igrants in 5o Paulo1 Cra3il. )ad. 5a/de P/blica Zonline[. #0091
vol.#*1 n. 41 pp. 09'0#6. <isponvel e" +ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciq
artte-tnpidp500#'&d#0090004000&nlngpennnr"pisor. I55@ 00#'&d. +ttp=YYd-.
doi.orgY0.*90Y500#'&d#0090004000&. Acessos e" X de nove"bro de #0&.
WELL^1 bos% Antonio. ,ractalidade e troca de perspectivas. Dan. Estudos de Antropologia
5ocial1 (A#B=9*'&#1 #00.
WELL^1 bos% Antonio. @otas para u"a teoria do uvirar brancou. Dan1 AB=#0'#&41 #00*.
WE55LE$1 $onaldU 85I8@1 Cedir+an et al. I+e c+o corld Dental Fealt+ 5urve?s= Nlobal
Perspectives on t+e Epide"iolog? of Dental <isorder. )a"bridge 8niversit? Press. I5C@
9(00*##9400. bun'#0. Acess to abstract in *Y00Y#0&. In +ttp=YYEEE.ca"bridge.
orgYusYacade"icYsub7ectsY"edicineYepide"iolog?'public'+ealt+'and'"edical'statisticsY
E+o'Eorld'"ental'+ealt+'surve?s'global'perspectives'epide"iolog?'"ental'disorders.
WI$DA^E$1 Laurence. )%rebros1 corpos e pessoas e" "ovi"ento= a nova psi.uiatria
cultural e as ironias da globali3ao. In= LE)F@E$1 Elsa A6rg.B. Digrao1 sa/de e
diversidade cultural. Lisboa= I"prensa de )i2ncias 5ociais1 #009. p. 6&'0&.
WLEI@1 Delanie. A i"portHncia da for"ao de s"bolos no desenvolvi"ento do ego.
6bras )o"pletas de Delanie Wlein= :olu"e I ' A"or culpa e reparao e outros trabal+os
164
A9&0B. $io de baneiro= I"ago1 996.
W6PE@AcA ^A@6DADI1 <avi. Encontro de avaliao dos efeitos das "udanas
cli"ticas no Alto $io @egro. Infor"ao verbal. 5ala de reuni!es1 Ieatro )+a"in%1
DanausYAD1 #00(.
W6PE@AcA ^A@6DADI1 <avi e ALCE$I1 Cruce. La c+ute du ciel. Paroles dmun c+a"an
?ano"a"i. Paris= PlonYIerre Fu"aine1 #00.
W$IPP@E$1 5tanle?. 6s pri"eiros curadores da +u"anidade= abordagens psicol;gicas e
psi.uitricas sobre os -a"s e o -a"anis"o. $ev. psi.uiatr. cln.1 #00(1 vol.&41 suppl.1
p.('#4. I55@ 00'600&.
LA@N<6@1 Est+er. 8"a avaliao crtica da ateno diferenciada e a colaborao entre
antropologia e profissionais de sa/de. In= E. Langdon n L. Narnelo Aorgs.B1 5a/de dos
povos indgenas= refle-!es sobre antropologia participativa. $io de ,baneiro= )ontra
)apaYACA. pp. &&'*1 #004.
LA@N<6@1 Est+er bean A6rg.BU NA$@EL61 Lui3a A6rg.B. 5a/de dos povos indgenas=
refle-!es sobre antropologia participativa. $io de baneiro= )ontra )apa1 #004. #4(p.
LA@N<6@1 Est+er. A construo sociocultural da doena e seu desafio para a prtica
"%dica. In= $. N. Caru33i n ). bun.ueira Aorgs.B1 Par.ue Indgena do dingu. 5a/de1 cultura
e +ist;ria. 5o Paulo= Ed. Ierra :irge". pp. *'&&1 #00*.
LE)F@E$1 Elsa A6rg.B. Digrao1 sa/de e diversidade cultural. Lisboa= I"prensa de
)i2ncias 5ociais1 #009. p. 0*'9.
LEL68P1 bean'^ves1 cEIL1 Pierre1 )$EDA1 $oberto. @or"ose= a patologia da nor"alidade.
:erus1 #00&.
LV$^1 bean de. :iage" 4 terra do Crasil. 5o Paulo= )ia. Ed. @acional1 9(#.
LE:)6:IIM1 5%rgio. Wandire= o Paraso Ierreal g 6 suicdio entre ndios guarani do Crasil.
Editora Espao e Ie"poYIe )or Editora. $io de baneiro g Celo Fori3onte1 990.
LIDA1 Ant9nio )arlos de 5ou3a. 8" Nrande )erco de Pa3= poder tutelar1 indianidade e
for"ao do Estado no Crasil. $io de baneiro= Petr;polis= :o3es1 99*.
LIDA1 Ant9nio )arlos de 5ou3a. $econsiderando poder tutelar e for"ao do Estado no
Crasil= notas a partir da criao do 5ervio de Proteo aos Jndios e Locali3ao dos
Irabal+adores @acionais. In= ,$EI$E1 )arlos Augusto da $oc+a. De";rias do 5PI= te-tos1
i"agens e docu"entos sobre o 5ervio de Proteo aos Jndios A90'96(B. $io de
baneiro= Duseu do Jndios1 #0.
LIDA1 IHnia 5tol3e. 8" pei-e ol+ou para "i". 5o Paulo= 8nesp1 #00*.
LI@ELL1 Per. Iroubles Eit+ "utualities= IoEards a dialogical t+eor? of "isunderstanding
and "isco""unication. In= DA$W6:`1 I.U N$A8DA@@1 ).U ,6PPA1 W. AEds.B1 Dutualities in
dialogue. )a"bridge= )a"bridge 8niversit? Press1 99*1 p. (6'#&.
L6PEM1 Egle%. @o!es de corporalidade e pessoa entre os bodv. Dana1 $io de baneiro1 v. #1
n. #1 out. #006. <isponvel e" o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp
165
5004'9&&#006000#0000*nlngpptnnr"pisor. acessos e" # 7an. #04. +ttp=YYd-.doi.
orgY0.*90Y5004'9&&# 006000#0000*.
DA@6EL I8WA@6. 5ite da 8niversidade ,ederal do A"a3onas. 5esso= @otcias.
$eproduo de infor"ao verbal no Painel #1 \Poltica Indgena e Poltica Indigenista na
A"a39nia Crasileira]1 do II 5e"inrio de Fist;ria Dilitar na A"a39nia Crasileira1 e"
#0&. <isponvel e" +ttp=YYEEE.ufa".edu.brYinde-.p+pY#0&'04'#9'9'&('0*YnoticiaY
*(9'transtorno'social'causado'pelo'"odelo'econo"ico'brasileiro'e'a'tonica'no'ii'
se"inario'de'+istoria'"ilitar'na'a"a3onia'brasileira. Acessos e" 4 de nove"bro de
#0&.
DA$)FEIII1 $enato Lui31 )A5I$61 Ana Paula cernecG de1 W8$)NA@I1 <aniela1
)$ED6@E5E1 Evel?n1 NALL8))I @EI61 bos%. Iranstornos "entais associados 4 epilepsia.
$ev. psi.uiatr. cln.1 5o Paulo1 v. &#1 n. &1 7un. #00*. <isponvel e" o+ttp=YYEEE.
scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp500'600&#00*000&00009nlngpptnnr"p
isor. acessos e" 00 nov. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y500'600&#00*000&00009.
DA$II@51 bos% de 5ou3a. As "udanas nas rela!es entre a sociedade e o Estado e a
tend2ncia 4 ano"ia nos "ovi"entos sociais e nas organi3a!es populares. Estudos
Avanados1 4 A&0B1 #000.
DA$II@51 ,ernanda )eleste de 6liveira e 5A55I b$.1 Erlei. A co"orbidade entre
transtornos ali"entares e de personalidade e suas i"plica!es clnicas. $ev. psi.uiatr.
cln. Zonline[. #0041 vol.&1 n.41 pp. 6'6&. I55@ 00'600&.
DA8V51 $a?"undo Feraldo. \Cailando co" o 5en+or]= t%cnicas corporais de culto e
louvor Ao 2-tase e o transe co"o t%cnicas corporaisB. $ev. Antropol. Zonline[. #00&1 vol.461
n.1 pp. 0'40. I55@ 00&4'((0.
DE@NEI1 PatricG. Nuerre1 soci%t%s et vision du "onde dans les basses terres de
LQA"%ri.ue du 5ud. balons pour une %tude co"parative. bournal de la 5oci%t% des
A"%ricanistes1 (=&'4#. 90*.
DE@NEI1 PatricG. Les frontilres de la c+efferie= re"ar.ues sur le s?stl"e politi.ue du
Faut dingu ACr%silB. LmFo""e1 #6'#0A#'4B=*9'(6. 99&.
DE$I6@1 $obert. 5ociologia= teoria e estrutura. 5o Paulo= Destre bou1 9(0.
D6@IEI$61 bo+n. Iupis1 Iapuias e Fistoriadores= estudo de Fist;ria Indgena e
Indigenis"o. 5o Paulo1 #00. AIese de Livre <oc2ncia apresentada ao <eparta"ento de
Antropologia da 8nica"pB.
@ID8E@<Ab81 )urt. 6s Jndios Parintintin do $io Dadeira. In= bornal de la 5ociet% des
A"ericanistes de Paris. @ouvelle 5erie1 t. d:I1 9#41 p. #0'#(0.
@ID8E@<Ab81 )urt. <ie 5agen von der Ersc+affung und :ernic+ting der celt als
Nrundlagen der $eligion der Apapocuva'Nuarani1 Meitsc+rift ftr Et+nologie1 vol. dL:I1
94. In ELIA<E1 Dircea. Dito e realidade. Ed. Perspectiva 5YA1 #0001 )oleo <ebates.
@A5I61 buan <avid. 6 sil2ncio na psicanlise. Ma+ar1 #00.
@A5I61 buan <avid. 6 valor da trans"isso. Entrevista da $evista Percurso. In
+ttp=YYlacan.orgfree.co"YartigosYvalordatrans"issao.+t". Acessos e" &0Y09Y#0&.
166
6LI:EI$A1 boana )abral de. \:oc2s sabe" por.ue voc2s vira"f]= refle-o sobre "odos de
autoridade do con+eci"ento. $evista de Antropologia1 5o Paulo1 85P1 #0#1 :. ** @X .
6LI:EI$A ,ILF61 boo Pac+eco de. 6 )aboclo e o Crabo= @otas sobre duas Dodalidades de
,ora de Irabal+o na E-panso da fronteira A"a39nia no s%culo dId. Encontros co" a
)ivili3ao Crasileira1 9(91 v. 01 p. 0'0.
6LI:EI$A ,ILF61 boo Pac+eco de. $egi"e Iutelar e Nlobali3ao= u" e-erccio de
sociog2nese dos atuais "ovi"entos indgenas do Crasil. In= AA$R6 $EI51 <aniel A6rgB.
Iradi!es e Dodernidade. $io de baneiro= ,:N1 #00.
6LI:EI$A ,ILF61 boo Pac+eco de. 6 parado-o da tutela e a produo da indianidade=
ao indigenista no Alto 5oli"!es. In= ,$EI$E1 )arlos Augusto da $oc+a. De";rias do 5PI=
te-tos1 i"agens e docu"entos sobre o 5ervio de Proteo aos Jndios A90'96(B. $io de
baneiro= Duseu do Jndios1 #0.
6LI:IE$1 Laurent. Le so"bre abw"e du te"ps. D%"oire et arc+%ologie. Paris= 5euil1 #000.
PE$EI$A1 @unes. 6s ndios Dau%s. #. ed. Danaus= :aler e Noverno do Estado do
A"a3onas1 #00&.
PE$EI$A1 Pedro Paulo No"es. Li"ites1 tradu!es e afetos= profissionais de sa/de e"
conte-tos indgenas. Dan 0A&B= *'*&01 #0#.
PV$EM'NIL1 Laura. 6 siste"a "%dico ^aEanEa e seus especialistas= cura1 poder e
iniciao -a"Hnica. )ad. 5a/de P/blica1 Dar #001 vol.(1 no.#1 p.&&&'&44. I55@ 00#'
&d
PE556III1 Isaias. A loucura e as %pocas. #. ed. 5o Paulo= Ed. &41 99*.
PE556III1 Isaias. 6 s%culo dos "anic9"ios. 5o Paulo= Ed. &41 996.
PE556III1 Isaas. 6s no"es da loucura. 5o Paulo= Ed. &41 999.
P6LA@)M^W1 Nuil+er"e. E" busca das origens desenvolvi"entais dos transtornos
"entais. # g $ev. Psi..' $5. #009U&AB= 6'#.
P$A<61 Andrea Cittencourt. Povos indgenas e" conte-to urbano= o caso dos grupos
%tnicos do $io @egro e" Danaus. DanausYAD. A"i"eo1 sYdB.
P855EIII1 )+iara. Psicologias Indgenas= da antropologia das e"o!es 4 etnopsi.uiatria.
In= LE)F@E$1 Elsa A6rg.B. Digrao1 sa/de e diversidade cultural. Lisboa= I"prensa de
)i2ncias 5ociais1 #009. p. 0*'9.
$A5D855E@1 5usan. Encountering being1 identit?1 and ot+erness= $econsidering
Nui"araesQs \A"erindian ant+ropolog? and cultural ps?c+olog?] and A"erindian
perspectivis"1 Eit+ insig+ts fro" ant+ropolog? of religion1 African +u"anities1 and
collaborative et+nograp+?. )ulture n Ps?c+olog?1 (A#B= *9'(61 #0.
$6<$IN8E51 $enan Albu.uer.ueU PAI:A1 Ign2s Iere3a PaivaU )AIALR6 bK@I6$1 Ant9nio
Feriberto. A prtica construtiva de u" Pro7eto Poltico'Pedag;gico 7unto a ndios 5ater%'
DaE%1 na A"a39nia )entral. Duitas :o3es1 v. 1 p. #('#0*1 #0#.
167
$6<$IN8E51 $enan Albu.uer.ue. :idas despedaadas= i"pactos socioa"bientais da
construo da usina +idrel%trica de CalbinaAADB1 A"a39nia )entral. Iese de doutorado
defendida pelo Progra"a de P;s'Nraduao e" 5ociedade e )ultura na A"a39nia.
8niversidade ,ederal do A"a3onas1 #0&.
$hFEID1 N%3a. Dagia ? es.ui3ofrenia1 Carcelona= Paid;s Ib%rica1 90#.
$8IIE$1 Dic+ael1 5$68,E1 Alan. <evelop"ental ps?c+opat+olog?= concepts and
c+allenges. <ev. Ps?c+opat+ol. #000U #A&B= #6*'96.
5`EM1 6scar )alavia. 6s Sndios dos ndiosQ= A indianidade1 a +u"anidade e os ia"inaus.
)i2ncia +o7e1 #4=&0'&*1 #000.
5ALED b65V1 Er"elinda do @asci"ento. Encontro co" o povo 5ater%'DaE% para u"
dilogo intercultural sobre a loucura. $ibeiro Preto1 #00. #& p.= il.U &0c". Iese de
<outorado apresentada 4 ,aculdade de ,ilosofia1 )i2ncias e Letras de $ibeiro PretoY85P.
`rea de concentrao= Psicologia. 6rientadora= )aldana1 $egina Felena Li"a.
5ALED b65V1 Er"elinda do @asci"ento. <o encontro co" o 6utro para a Psicologia
)ultural= a +er"en2utica diat;pica co"o refer2ncia no dilogo intercultural sobre a
loucura. 8niversidade ,ederal do A"a3onas1 #04. @o prelo.
5AL:A<6$1 :icente do A,reiB. Fist;ria do Crasil. 5o Paulo= ceis3flog Ir"os1 90.
5ADPAI61 Patrcia. Espel+os Partidos= etnia1 legislao e desigualdade nos sert!es do
Nro' Par. Petr;polis= $io de baneiro1 #00 AIese de <outoradoB.
5A@I651 Daristela Alves dos. $otas de i"igrao tupi'guarani. $ecife= 8niversidade
,ederal de Perna"buco ' 8,PEYFist;ria. A<issertao de DestradoB. $ecife1 99.
5A@I651 $icardo :enturaU )6IDC$A b$.1 )arlos E. A. )enrios e tend2ncias da sa/de e da
epide"iologia dos povos indgenas no Crasil. In= )6IDC$A b$.1 )arlos E. A. A6rg.B.
Epide"iologia e sa/de dos povos indgenas no Crasil. $io de baneiro= ,iocru3YAC$A5)61
#00&. p. &'4(.
5A@I651 Coaventura de 5ousaU @8@E51 boo Arriscado. Introduo= para a"pliar o cHnone
do recon+eci"ento1 da diferena e da igualdade. In= 5A@I651 Coaventura de 5ousa A6rg.B.
$econ+ecer para libertar= os ca"in+os do cos"opolitis"o "ulticultural. $io de baneiro=
)ivili3ao Crasileira1 #00&. p. #*'60.
5A@I651 bonas. Coi )a"pineiro= a +ist;ria do ,estival de Parintins .ue no foi contada.
$enan Albu.uer.ue Aorg.B. Danaus= Noverno do Estado do A"a3onas1 5ecretaria de
Estado de )ultura1 #0&.
5)FcA<E1 Eg?dio1 $EI51 cilson Craga. A6rgs.B. X $elat;rio do )o"it2 Estadual da
:erdade ' 6 genocdio do povo cai"iri'Atroari. )o"isso da :erdade. p. 9#1 #0#.
5IL:A1 Darilene )orr2a da. Deta"orfoses da A"a39nia. Danaus= Editora da 8niversidade
do A"a3onas1 #000.
5IDR61 Lvia Dat+ias. Ensaios <ial;gicosU co"partil+a"ento e diferena nas rela!es eu
outro. 5o Paulo= F8)IIE)1 #00.
168
5IDR61 Lvia Dat+ias and :AL5I@E$1 baan. Neneral )onclusions AEditorsB= Dultiple ,aces
of 6IFE$@E55 cit+in t+e Infinite Lab?rint+s of t+e 5elf. In 5i"o1 L. D. and :alsiner1 b.
6t+erness in Tuestion= Lab?rint+s of t+e self App. &9&'406B. )+arlotte= Infor"ation Age
Publis+ing1 #00(.
5FI$AWAcA1 Itiro1 @AWANAcA1 <%cio e DI^A5AWA1 5aGiara. E"igrao e transtornos
"entais de brasileiros no bapo. b Cras Psi.uiatr #00&U vol *#AB= (*'00.
568MA1 Da-i"iliano Loiola Ponte de. $eao es.ui3ofr2nica e" paciente indgena. )asos
)lnicos e" Psi.uiatria1 Celo Fori3onte1 v. 41 n. '#1 p. &0'&#1 #00#.
568MA1 Da-i"iliano Loiola Ponte de. Atendi"ento psi.uitrico a pacientes indgenas no
Estado do A"a3onas. $evista de Psi.uiatria )lnica1 5o Paulo1 v. &01 n. 1 p. &0'&91 #00&.
568MA1 Da-i"iliano Loiola Ponte deU NA$@EL61 Lu3a. Tuando1 co"o e o .ue se bebe= o
processo de alcooli3ao entre popula!es indgenas do alto $io @egro1 Crasil. )adernos
de 5a/de P/blica AE@5P. I"pressoB1 v. #&1 p. 640'6401 #00(.
568MA1 Da-i"iliano Loiola Ponte deU 5)FcEI)WA$<I1 b/lio )%sarU NA$@EL61 Lu3a. 6
processo de alcooli3ao e" popula!es indgenas do Alto $io @egro e as li"ita!es do
)ANE co"o instru"ento de screening para depend2ncia ao lcool. $evista de Psi.uiatria
)lnica A85P. I"pressoB1 v. &41 p. 90'961 #00(.
5PIIME$1 $obert. <5D'I: g casos clnicos= co"ple"ento didtico para o "anual
diagn;stico e estatstico de transtornos "entais. 4. ed. Porto Alegre= Artes D%dicas1 996.
5P$E@NE$1 ba"esU W$ADE$1 Feinric+. Dalleus Daleficaru"1 o "artelo das feiticeiras. $io
de baneiro= $osa dos Ie"pos1 99.
5I6$$IE1 $obert. A poltica do -a"anis"o e os li"ites do "edo. $ev. Antropol.1 5o
Paulo1 v. 491 n. 1 7un. #006. <isponvel e" o+ttp=YYEEE. scielo.brYscielo.p+pO
scriptpsciqartte-tnpidp500&4'((0#006000000 nlngpptnnr"pisor. acessos e" &
de3. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0. *90Y500 &4'((0#006000000.
IA855IN1 Dic+ael. $eification and t+e consciousness of t+e patient. In= I+e nervous
s?ste". @eE ^orGYLondon= $outledge. pp. 0&'061 99#.
IA855IN1 Dic+ael. da"anis"o1 colonialis"o e o +o"e" selvage". 8" estudo sobre o
terror e a cura. 5o Paulo= Pa3 e Ierra1 99&.
IEE$ FAA$1 Nerrie. 999 I+e Fealing Dinistr? of Arc+bis+op Dilingo of Ma"bia.
IrentonY@eE berse?1 Africa corld. In DA8V51 $a?"undo Feraldo. \Cailando co" o
5en+or]= t%cnicas corporais de culto e louvor Ao 2-tase e o transe co"o t%cnicas
corporaisB. $ev. Antropol. Zonline[. #00&1 vol.461 n.1 pp. 0'40. I55@ 00&4'((0.
IFE:EI1 Andr%. As singularidades da ,rana Antrtica. Celo Fori3onte= Itatiaia1 9(0.
I6<6$6:1 I3vetan. A con.uista da A"%rica= a .uesto do outro. 5o Paulo= Dartins
,ontes1 ed. #0.
I8$@E$1 Ierence. <e )os"ologia a Fist;ria= resist2ncia1 adaptao e consci2ncia social
entre os Wa?ap;. In= )A$@EI$6 <A )8@FA1 Danuela1 :I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo.
A"a39nia= Etnologia e Fist;ria. 5o Paulo= @FII',APE5P1 #00&.
169
:AL5I@E$1 baan. )o"parative 5tud? of Fu"an )ultural <evelop"ent. Dadrid= ,undaci;n
Infancia ? Aprendi3a7e1 #00.
:AL5I@E$1 baan. ,unda"entos da Psicologia )ultural= Dundos da Dente1 Dundos da :ida.
5o Paulo= Art"ed1 #0#.
:E@I8$I1 N.U C6WA@I1 :. A6rgs.B Indgenas no Crasil= de"andas dos povos e percep!es
do opinio p/blica. 5o Paulo= Editora ,undao Perseu Abra"o. #0&.
:IA@@A 56C$I@F61 Lui3. Dedicina financeira= a %tica estil+aada. $io de baneiro=
Nara"ond1 #0&.
:^N6I5W^1 LE:. El significado +ist;rico de la crisis e" Psicologia. In= 6bras Escogidas I=
proble"as te;ricos ? "etodol;gicos de la Psicologia 99( App #*('40(B
:^N6I5W^1 LE:. )onferencias sobre psicologa In= :?gotsGi1 L. 5. A#00B. 6bras escogidas
II App. &*'40B. Dadrid1 5pain= A. Dac+ado Libros1 5. A. A6riginal EorG publis+ed in
9&0B1 ed. #00.
:ILAjA1 Aparecida. )o"endo co"o gente. ,or"as do canibalis"o cari. $io de baneiro=
Ed. 8,$b1 99#.
:ILAjA1 Aparecida. 6 .ue significa tornar'se outroO da"anis"o e contato inter%tnico na
A"a39nia. $ev. bras. )i. 5oc.1 5o Paulo1 v. *1 n. 441 out. #000. <isponvel e"
o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp500#'6909#000000&0000&n
lngpptnnr"pisor. acessos e" #( nov. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y500#'6909#000
000&0000&.
:ILAjA1 Aparecida. <ividualit? in A"a3onia= Nod1 t+e devil1 and t+e constitution of
person+ood in Earim )+ristianit?u. bournal of t+e $o?al Ant+ropological Institute An.s.B1
(=#4&'#6#1 #0.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. Indivduo e sociedade no Alto dingu= os ^aEalapti.
<issertao de Destrado e" Antropologia 5ocial1 PPNA5YDuseu @acionalY 8,$b1 9((.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. AraEet%. 6s deuses canibais. $o de baneiro= borge Ma+ar1
906.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. Alguns aspectos da afinidade no dravidianato
a"a39nico. In= E. C. :iveiros de )astro n D. D. )arneiro da )un+a Aeds.B1 A"a39nia=
etnologia e +ist;ria indgena. 5o Paulo= @/cleo Fist. IndgenaY 85P. pp. *0'#01 99&.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. )os"ological Perspectivis" in A"a3onia and ElseE+ere1
palestras gen%ricas1 <eparta"ento de Antropologia 5ocial1 8niversidade de )a"bridge1
( fev'0 "ar1 990.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. da"anis"o e sacrifcio. In A inconstHncia da al"a
selvage". App. 4*('4(#B. 5o Paulo= )osac n @aif?1 #00#.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. ,iliao intensiva e aliana de"onaca. @ovos Estudos1 nX
((1 #00(1 pp. 9'#6.
:I:EI$65 <E )A5I$61 Eduardo. \Iransfor"ao] na antropologia1 transfor"ao da
170
\antropologia]. Dana1 $io de baneiro1 v. 01 n. 1 abr. #0#. <isponvel e"
o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pOscriptpsciqartte-tnpidp5004'9&&#0#0000000
6nlngpptnnr"pisor. acessos e" 4 7an. #04. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y5004'
9&&#0#00000006.
cAN@E$1 $o?. I+e invention of culture. )+icago= I+e 8niversit? of )+icago Press.
A6riginal publicado e" 90B1 ed. #00.
cE$I5)F1 ba"es. :oices of t+e Dind= A sociocultural Approac+ to Dediated Action.
)a"bridge= ,irst Farvard 8niversit? Press1 99. 69 p.
M6$<A@1 Paola Casso Denna Carreto No"es. Cru-as= figuras de poder. $ev. Estud. ,e".1
,lorian;polis1 v. &1 n. #1 ago. #00*. <isponvel e" o+ttp=YYEEE.scielo.brYscielo.p+pO
scriptpsciqartte-tnpidp5004'0#6d#00*000#00006nlngpptnnr"pisor. acessos e" #0
de3. #0&. +ttp=YYd-.doi.orgY0.*90Y5004'0#6d#00*000#00006.
171

You might also like