PASSOS, J. D. Como a religio se organiza: tipos e processos. So Paulo: Paulinas, 2006. Captulo III.
TIPOS DE ORGANIZAO RELIGIOSA
SUS!DIOS PARA APRO"UNDA#ENTO O processo de institucionalizao reli!iosa, e"posto anterior#ente, #ostrou co#o as reli!i$es se or!aniza# de di%erentes #aneiras e# %uno do %unda#ento &ue adota# para se le!iti#are# e tende# a adotar u# #odo de or!anizao 'urocr(tica, so'retudo nas sociedades #ais co#ple"as. As or!aniza$es reli!iosas aco#pan)a#, &uase se#pre, a or!anizao #ais a#pla da sociedade e, nor#al#ente, reproduze# essa or!anizao #ais a#pla, podendo, no entanto, apresentar %or#as alternati*as de or!anizao &ue resiste# + orde# social, #uitas *ezes de #odo sect(rio. De &ual&uer %or#a, )( u#a relao esta'elecida entre a or!anizao social e a or!anizao especi%ica#ente reli!iosa, #es#o &ue as or!aniza$es possa# ocorrer por raz$es end,!enas ao !rupo reli!ioso. Ao #enos dois %atores in%luencia# direta#ente as or!aniza$es reli!iosas: a di%erenciao na estrutura social, poltica e cultural e o enri&ueci#ento da e"peri-ncia reli!iosa de indi*duos e !rupos. .
Desse #odo, as reli!i$es se or!anizara# de di*ersas #aneiras ao lon!o da )ist,ria da )u#anidade, co#pondo u# &uadro nu#eroso e co#ple"o de poss*eis tipos de or!anizao reli/ !iosa. 0este ite# de nosso estudo *a#os *eri%icar al!uns tipos %unda#entais, sa'endo &ue outros tipos pode# ser construdos, dependendo do crit1rio de classi%icao adotado pelo estudioso. 2a#os *eri%icar a estrutura %unda#ental dos siste#as reli!iosos, e"por al!uns tipos de or!anizao e, por %i#, apresentar al!uns ele#entos constituti*os da or!anizao reli!iosa. .. A estrutura fundamental dos sistemas religiosos A estrutura de u# siste#a diz respeito aos seus co#ponentes 'asilares, se# os &uais o siste#a no %unciona. A estrutura e"iste, natural#ente, co#o %uno3 o o que e o para que de u# siste#a reli!ioso so dois aspectos de u# #es#o %en4#eno. Ou se5a, u#a reli!io con%i!ura/se co# suas nor#as e pap1is co# a %inalidade de o%erecer algo a algum; esse algo e esse algum *o, por sua *ez, produzir a #es#a estrutura reli!iosa. 6ssa dial1tica entre a estrutura e a %uno do siste#a reli!ioso te# u# aspecto poltico e u# aspecto cultural. Do ponto de *ista poltico, si!ni%ica 'uscar o lu!ar )ist,rico e social das institui$es, seu papel co#o reprodutora ou trans%or#adora do conte"to social #ais a#plo, 'e# co#o sua se#el)ana co# as estruturas polticas e sociais. Do ponto de *ista cultural, al1# de sere# os si!ni%icados culturais estrat1!ias 1 C%. 7AC8, J. Sociologia da religio$ p. .9:. de so're*i*-ncia e# u#a dada realidade social, eles so capazes de produzir u# siste#a #ais ou #enos aut4no#o de si!ni%icados &ue su'siste#, apesar das #udanas )ist,ricas, co#o u#a realidade o'5eti*a &ue transcende as op$es su'5eti*as. A estrutura dos siste#as reli!iosos co#p$e &uadros &ue tende# a %i"ar/se co#o #eta/)ist,ricos, sendo capazes de transcender te#poralidades e espacialidades concretas. A reli!io, por1#, tanto in%luencia &uanto 1 in%luenciada pelo conte"to )ist,rico #ais a#plo. A sociolo!ia da reli!io possui duas !randes *ertentes &ue a%ir#a#, cada &ual, u# desses aspectos. A *ertente #ar"ista, &ue c)a#a a ateno para a in%lu-ncia deter#inante do conte"to so're o uni*erso cultural, do %ator produti*o so're a co#posio das id1ias, e a *ertente ;e'eriana, &ue #ostra co#o as a$es sociais ocorre# a partir de *alores, de *is$es de #undo. As concep$es reli!iosas e"erce#, ento, se!undo 7e'er, in%lu-ncia na or!anizao da sociedade. A oposio dial1tica entre esses aspectos %oi pauta de certo #ar"is#o #ecanicista &ue *ia a reli!io co#o u# #ero re%le"o da produo econ4#ica e de u#a *iso culturalista &ue e"plica a reli!io se# conect(/Ia ao conte"to )ist,rico/social. A dial1tica de interao #<tua entre esses dois aspectos res!ata o processo real da !-nese e da trans%or#ao reli!iosa, #ostrando co#o ela in%luencia e co#o 1 in%luenciada pelas condi$es )ist,ricas. O con5unto de si!ni%icados e pr(ticas de u# siste#a reli!ioso est( *inculado +s condi$es )ist,ricas e# &ue se situa. 0esse sentido, no )( co#o entender o cristianis#o se# as cidades do #undo !reco/ro#ano. O catolicis#o popular 'rasileiro 1, de %ato, %ruto do #undo rural3 o pentecostalis#o 1 u# tipo de cristianis#o !estado no conte"to ur'ano. =as a recproca 1 *erdadeira. As reli!i$es, co# seus si!ni%icados e pr(ticas, con%ir#a# ou re5eita# as pr(ticas sociais #ais a#plas nas &uais se situa#. Contudo, as ci-ncias da reli!io 'usca# entender as constantes do %en4#eno reli!ioso ou sua l,!ica interna, ne# se#pre *is*el ao ol)ar co#u# e espont>neo. 6las 'usca#, #uitas *ezes, a estrutura e a %uno su'5acentes das reli!i$es. 0este captulo *a#os ol)ar, so'retudo, para os aspectos estruturantes dos siste#as reli!iosos, u#a *ez apresentados co#o or!anizao. De %ato, toda or!anizao 1 co#posta de al!uns ele#entos #ais ou #enos %i"os &ue a!lutina# os su5eitos &ue dela participa# so' as #es#as re!ras e os #es#os o'5eti*os. Ainda &ue possa )a*er interesses di*er!entes, a or!anizao ter( &ue ser capaz de aco#odar as di*er!-ncias para &ue continue su'sistindo. Os siste#as reli!iosos possue# u#a esp1cie de a priori estrutural &ue %unda todos os tipos de or!anizao reli!iosa, desde a in%or#alidade caris#(tica at1 a %or#alidade r!ida da 'urocracia, dos !rupos pri#iti*os +s !randes tradi$es. ?rata/se do 'in4#io sagrado-profano. O estudo &ue apresentou a siste#atizao #ais co#pleta so're a te#(tica do sa!rado %oi %eito pelo pensador ale#o @udol% Otto, e# .:.A, 'uscando responder +s a'orda!ens positi*ista e psicolo!ista so're a reli!io. Otto entende &ue a reli!io no 1 u#a e"peri-ncia apropriada e e"plicada racional#ente, #as u#a e"peri-ncia do sa!rado, presente na pr,pria consci-ncia do ser )u#ano. O sa!rado, co#o u# ser Bco#pleta#ente outroB &ue se #ostra co#o u# misteryum tremendum e misteryum fascinans, ou se5a, &ue atrai e repele, pro*oca #edo e %ascinao na&ueles &ue o e"peri#enta#. =ircea 6liade apro%undou e e"plicitou a cate!oria nos seus estudos co#parados das reli!i$es. Para o !rande )istoriador ro#eno, o sa!rado 1 u# #odo de ser no #undo. O ser )u#ano e"peri#enta a realidade, nos #ais di*ersos aspectos, recortada pelas di#ens$es do sa!rado e do pro%ano. ?e#os, ento, o te#po e o espao co#o duas !randes cate!orias &ue se #ostra# co#o sa!rado e pro%ano, sendo &ue esses 'in4#ios se alterna# e# intensidade #aior ou #enor a depender do est(!io cultural e# &ue se encontra# os !rupos )u#anos. De &ual&uer %or#a, sa!rado e pro%ano so dois aspectos &ue se op$e# nas constru$es espaciais e te#porais. Diz 6liade: Para o )o#e# reli!ioso, o espao no 1 )o#o!-neo: o espao apresenta roturas, &ue'ras3 )( por$es de espao &ualitati*a#ente di%erentes das outras C ... D. 8(, portanto, u# espao sa!rado, e por conse&E-ncia %orte, si!ni%icati*o, e )( outros espaos no/sa!rados, e por conse&E-ncia se# estrutura ne# consist-ncia. 2
Al1# dessa ntida distino entre as duas di#ens$es, o sa!rado se apresenta para o )o#e# reli!ioso co#o a realidade *erdadeira, co#o a ess-ncia da realidade3 o resto 1 caos e aus-ncia de sentido. De %or#a &ue a #ani%estao do sa!rado / hierofania / or!aniza o caos e re*ela o sentido da realidade, 'e# co#o prop$e u# ca#in)o de acesso at1 ele. 6sse ca#in)o 1 o%erecido concreta#ente pelos rituais, por si capazes de instaurar, dentro do te#po e do espao pro%anos, a *italidade do sa!rado, &ue *e# do te#po das ori!ens, te#po de 'eatitude, de *erdade e de sal*ao. F dentro dessa din>#ica &ue as reli!i$es deli#ita# e or!aniza# seus espaos sa!rados, co#o pontos de acesso ao #undo &ue transcende o #undo pro%ano co#u# e rotineiro. O espao sa!rado proporciona sada do cotidiano e entrada e# u#a outra es%era da realidade, c)eia de sentido e de sal*ao. Co# relao ao te#po sa!rado das ori!ens, e"plica 6liade: Surpreende/nos e# pri#eiro lu!ar u#a di%erena essencial entre essas duas &ualidades de te#po: o te#po sa!rado 1 por natureza re*ers*el, no sentido e# &ue 1, propria#ente %alando, u# te#po #tico pri#ordial tornado presente. ?oda %esta reli!iosa, todo te#po lit<r!ico, representa a reatualizao de u# e*ento sa!rado &ue te*e lu!ar e# u# passado #tico, Bnos pri#,rdiosB. Participar reli!iosa#ente de u#a %esta i#plica a sada da durao te#poral Bordin(riaB e a reinte!rao no te#po #tico reatualizado na pr,pria %esta. 9
2 6GIAD6, =. O Sagrado e o profano$ p. 2H. 3 I'ide#, pp. 69/6I. 6sse te#po das ori!ens / in illo tempore / 1 o te#po da criao da realidade, &uando as coisas %ora# %undadas e de onde decorre a possi'ilidade de re%undao da realidade + #edida &ue 1 atualizado ritual#ente. ?rata/se de u#a atualizao &ue %az irro#per, na dura'ilidade e precariedade atuais, o pr,prio te#po das ori!ens co#o e"peri-ncia de eternidade &ue ro#pe co# a cronolo!ia &ue se #ostra co#o passado, presente e %uturo. As di*ersas reli!i$es se estrutura# a partir dessa din>#ica entre sa!rado e pro%ano e o%erece# aos %i1is a possi'ilidade de e"peri#ent(/Ia co#o u# ca#in)o de *ida na 'usca do sentido #ais pro%undo da realidade e da possi'ilidade de sal*ao da precariedade da *ida. As tradi$es reli!iosas, co# suas di*ersidades de doutrina, rito, disciplina e or!anizao, sustenta#/se nessa relao 'ipolar, podendo distin!uir/se u#a da outra no #odo de a%ir#ar a di*ersidade e a relao entre as duas di#ens$es. Juanto #ais distintas %ore# as di#ens$es sa!rada e pro%ana, #ais ntidas sero as deli#ita$es espaciais e #ais e"u'erantes os rituais, assi# co#o #ais ntidos os pap1is reli!iosos dos especialistas e dos lei!os. Da #es#a %or#a, as re!ras de *ida se #odi%ica# na #edida da #aior ou #enor a%ir#ao da distino entre sa!rado e pro%ano. A a%ir#ao da supre#acia do sa!rado le*a a pr(ticas asc1ticas de ne!ao da realidade e#prica pro%ana, co# pr(ticas de penit-ncia ri!orosas, co# nor#as de ne!ao do #undo sens*el e co# rituais de ne!ao da realidade #aterial. Pode#os or!anizar u#a tipolo!ia reli!iosa a partir da relao esta'elecida entre as di#ens$es do sa!rado e do pro%ano no se!uinte &uadro sin,tico: A relao entre o sa!rado e o pro%ano Religi%es Din&mi'a Na()ralis(as Trans'en*en(ais +is(,ri'as Es-eras =istura Distino r!ida @eciprocidade Con(a(o I#ediato =ediado =ediado Delimi(a.o Pantes#o ?e#po, espao e pessoas sa!radas Sa!rado antropol,!ico A.o ri()al 6n*ol*i#ento e e%ic(cia 8iero%onia e orde# =e#,ria e 1tica Cosmo/iso religiosa ?otalidade sa!rada @etorno ao princpio sa!rado Criao e redeno As tipolo!ias reli!iosas t-# a %uno #etodol,!ica de resu#ir a realidade plural e co#ple"a co# a %inalidade de %acilitar a co#preenso. 6las esconde# se#pre, e# sua !eneralidade, a realidade sin!ular. 0o caso, #uitas reli!i$es %ica# de %ora, assi# co#o as #isturas entre os #odelos descritos. Os tr-s tipos apresentados so so#ente u# e"erccio de *eri%icao dos #odos de relaciona#ento entre o sa!rado e o pro%ano3 capta# tr-s tipos de siste#as reli!iosos a partir de al!uns aspectos relacionados a suas estruturas internas, + relao co# o #undo e + ao ritual. As reli!i$es naturalistas so a&uelas &ue t-# a natureza co#o a realidade sa!rada i#ediata e co# a &ual se pode esta'elecer rela$es i#ediatas por #eio de rituais. 6sses rituais pode# ser no sentido da #anuteno de suas %un$es co# os c)a#ados rituais de renovao csmica, co#o ocorria entre os astecas, por e"e#plo, e outros rituais &ue *isa# e"trair da natureza 'ens e e%ic(cia para o cotidiano. As reli!i$es pri#iti*as se!ue# de u# #odo !eral essa din>#ica. As reli!i$es transcendentais or!aniza# seus siste#as a partir da distino r!ida entre as es%eras sa!rada e pro%ana, co#o realidades distintas e# suas naturezas, e postula# re!ras e #1todos de *olta a u#a orde# pri#ordial perdida. ?rata/se, e# #uitos casos, de u#a totalidade pri#ordial perdida pela encarnao dos espritos na realidade #aterial %ra!#entada. As cos#o*is$es reli!iosas do !rande Oriente, co# suas in<#eras ra#i%ica$es reli!iosas e %ilos,%icas, produzira# ao lon!o dos s1culos rituais e ascese nessa direo. As a&ui deno#inadas Breli!i$es )ist,ricasB caracteriza# as reli!i$es se#itas de u# #odo !eral, ao #enos e# suas #atrizes #ais pri#ordiais. 6#'ora essas reli!i$es ten)a# tecido per#anente#ente rela$es de constituio co# os outros tipos, elas !uarda# u# n<cleo duro &ue a%ir#a u#a distino e u#a relao recproca entre as es%eras sa!rada e pro%ana, se5a pela id1ia co#u# de criao / sendo &ue o Criador cria a orde# #aterial co#o al!o 'o# e nela introduz o ser )u#ano co#o su5eito li*re e respons(*el &ue de*e ca#in)ar para o %uturo #el)or/, se5a pela id1ia crist da encarnao do sa!rado no pro%ano e, portanto, da ele*ao do pro%ano. O ritual dessas reli!i$es te# u#a din>#ica de re#e#orar o passado para assu#ir o presente e pro5etar o %uturo. A P(scoa 5udaica inau!ura, de %ato, u#a ao ritual &ue ro#pe co# as litur!ias c,s#icas de repetio dos te#pos pri#ordiais, a inter*eno #i#1tica nas %oras da natureza, co#o nor#al#ente ocorre nas reli!i$es anti!as. ?rata/se, ento, de re*i*er no presente o e*ento do passado se#, contudo, reeditar o passado, pro*ocando u#a ruptura e"t(tica co# o presente. A cele'rao con*oca os cele'rantes + unidade e# torno do e*ento pri#ordial co#u# e + responsa'ilidade )ist,rica en&uanto po*o de Deus. Ocorre u#a in*erso na l,!ica #tica de retorno ao in illo tempore, e# &ue o te#po das ori!ens irro#pe no )o5e #ediante a ao ritual. A!ora 1 a )ist,ria &ue 1 sacralizada3 ele*ada + condio de sa!rada co#o u# lu!ar de #ani%estao do pro5eto de Deus. 6# todas essas din>#icas reli!iosas esto se#pre e# 5o!o a distino, a relao e a ao entre as es%eras do sa!rado e do pro%ano. As tradi$es reli!iosas se or!aniza# co#o %or#as di*er/ sas de ad#inistrar essas din>#icas criando tipos de or!anizao &ue *o controlando o caris#a, ou as e"peri-ncias espont>neas do sa!rado, introduzindo nelas ele#entos racionais capazes de e"plicar, pre*er e plane5ar as o%ertas reli!iosas. A distino entre sa!rado e pro%ano 1 a classi%icao %unda#ental de onde decorre# a di*ersi%icao do tra'al)o reli!ioso entre os especialistas sa!rados e os lei!os pro%anos, e todas as %or#as de or!anizao reli!iosa, das #ais in%or#ais +s #ais 'urocratizadas. !. "ipos de organi#ao religiosa e processos sociais Co#o 5( sinaliza#os, as tipolo!ias t-# u# car(ter ideal e did(tico. 6las classi%ica# de #odo sin!ular e !en1rico a realidade plural e co#ple"a, *isando %ornecer &uadros re%erenciais para a co#preenso da realidade. 6las so #uito #ais u# est#ulo para a *eri%icao da realidade concreta, na sua natural di*ersidade e din>#ica, por parte de &ue# estuda, do &ue u# retrato e"ato dessa #es#a realidade. F ta#'1# %unda#ental sa'er &ual o crit1rio adotado &uando se %az u#a classi%icao tipol,!ica. Pode#os, por e"e#plo, classi%icar as reli!i$es a partir de ele#entos e"ternos + sua or!anizao: localizao !eo!r(%ica Kreli!i$es de #ontan)a, de plancie e de %lorestasL, 1poca )ist,rica Kreli!i$es pri#iti*as, anti!as ou #odernasL, %ator cultural Kreli!i$es a%ro, ind!ena, orientalL, or!anizao social Kreli!i$es ur'anas e ruraisL, crit1rio ideol,!ico Kreli!i$es conser*adoras, tradicionais, re*olucion(riasL. Crit1rios internos aos siste#as reli!iosos pode# ser i!ual#ente adotados para classi%ic(/Ios: *iso de di*indade K#onotes#o, polites#o, pantes#oL, o%erta de 'ens reli!iosos Kreli!io de sal*ao, de li'ertao, de ser*ido, de inte!raoL, *iso de #undo Kreli!i$es dualistas, naturalistas, #onistas, #ani&uestasL, or!anizao cultual Kreli!i$es sacri%iciais, sacerdotais, caris#(ticasL, or!anizao Kreli!i$es )ier(r&uicas, conciliaristas, episcopaisL. Cada disciplina &ue estuda a reli!io poder( classi%ic(/Ia con%or#e suas cate!orias te,ricas espec%icas. A psicolo!ia tender( a ol)ar os aspectos da inte!rao e da ciso indi*idual, da patolo!ia e da sanidade. A antropolo!ia tende a classi%icar as reli!i$es por sua e"presso si#',lica, e assi# por diante. O i#portante 1 perce'er#os as %un$es )er#en-utica e peda!,!ica de todas essas classi%ica$es, seus li#ites e#pricos e o aspecto de co#ple#entaridade entre elas para u#a *iso se#pre #ais co#pleta da co#ple"idade reli!iosa. 0esse sentido, o cruza#ento das tipolo!ias 1 se#pre necess(rio no estudo das reli!i$es por seu potencial, ao #es#o te#po, pro'le#atizador e re*elador das pr(ticas reli!iosas concretas e di*ersas. As di%erentes %or#as de or!anizar a e"peri-ncia reli!iosa depende#, co#o 5( disse#os, de %atores sociol,!icos e"ternos ao siste#a reli!ioso, assi# co#o de %atores internos e, &uase se#pre, da co#'inao dos dois aspectos. As or!aniza$es reli!iosas aco#pan)a# os processos de trans%or#ao e or!anizao das sociedades no >#'ito poltico, cultural e social, assi# co#o passa# por u# desen*ol*i#ento interno e aut4no#o + #edida &ue se estrutura# e# seus ele#entos representati*os e pr(ticos. As religi$es arcaicas ti*era# %or#as *ariadas de or!anizao, desde a&uelas &ue coincide# co# a pr,pria or!anizao social do !rupo, sendo o lder tri'al o c)e%e poltico e reli!ioso, passando por a&uelas e# &ue o poder reli!ioso 5( constitui u# siste#a relati*a#ente aut4no#o, e#'ora intrinseca#ente li!ado ao poder poltico. 0essas, o lder reli!ioso, de poder caris#(tico, natural#ente, e"erce sua %uno espec%ica no !rupo co#o u# %unda#ento do siste#a poltico #ais a#plo. 6sse ad#inistrador do siste#a de crenas do !rupo zela e trans#ite para as !era/ $es o in illo tempore do !rupo na %or#a da tradio e dos rituais. =es#o colado +s suas 'ases socioculturais, esses siste#as de crena 5( desen*ol*e# u# con5unto de ele#entos relacionados + di*indade, ao #undo, ao ser )u#ano e +s re!ras cultuais e disciplinares &ue tende# a u# %unciona#ento aut4no#o, resistentes +s trans%or#a$es )ist,rico/culturais. ?al autono#ia tende a crescer + #edida &ue as sociedades se Bco#ple"i%ica#B, di%erenciando suas %un$es na or!anizao da produo, da co#posio social e do poder. =uitos siste#as de crena arcaicos so're*i*era# ati*a#ente dentro das ci*iliza$es anti!as co# suas o%ertas reli!iosas e ainda so, #uitas *ezes, reeditados nos te#pos atuais nos c)a#ados no*os #o*i#entos reli!iosos. As religi$es de mistrio do #undo !reco/ro#ano, e#'ora li!adas a u# #ito re!ional, o%erecia# aos cidados u# con5unto 5( siste#atizado de doutrinas e ritos capazes de conduzir + *erdade e + sal*ao. 6las se distin!uia# dentro do con5unto #aior das reli!i$es nacionais co#o u#a o%erta distinta de sal*ao, reser*ada aos iniciados seletos, e, portanto, li!adas a u#a possi'ilidade de escol)a indi*idual dentro do con5unto #aior da sociedade ou das tradi$es end,!enas dos !rupos. 6sse tipo de or!anizao reli!iosa est(, portanto, associado + %or#ao das sociedades co#ple"as, a processos de desenraiza#ento e adaptao sociocultural, se5a pelo %ato da constituio da sociedade #ais a#pla, se5a por processos de desa!re!ao social e poltica. Desse #odo, as reli!i$es de #ist1rio %aze# a li!ao entre o passado arcaico a!r(rio e tri'al e a din>#ica da sociedade presente, #arcada pelas di%erenas culturais e pelas re!ras sociais co#uns. Os cultos anti!os a 6leuses e a Or%eu e cultos atuais nas !randes cidades parece# asse#el)ar/se nessa %uno de li!ao entre ar&u1tipos reli!iosos passados e condi$es de *ida atual, cu#prindo, assi#, sua %uno de coeso social. A e"panso do cristianis#o no #undo !reco/ro#ano se deu, so' *(rios aspectos, dentro dessa din>#ica de #ist1rio, no s, por sua or!anizao !rupal seleta, #as por se tratar, e"ata#ente, de u#a o%erta reli!iosa capaz de a!re!ar indi*duos pro*enientes de &ual&uer ori!e# sociocultural dentro do con5unto cultural#ente di*erso das cidades !re!as. As !randes tradi$es reli!iosas esto nitida#ente associadas +s sociedades or!anizadas so're a di%erenciao social na es%era do tra'al)o, das %un$es co#erciais, polticas e culturais. ?-# relao direta co# a *ida ur'ana e, portanto, co# o esta'eleci#ento dos consensos sociais e polticos, co# a or!anizao do poder, co# a %or#ao da escrita e da #oeda e co# a estruturao das narrati*as te,ricas e #es#o reli!iosas. As c)a#adas religi$es fundadas localiza#/ se nesse conte"to, di%erenciando/se da&uelas tradi$es reli!iosas &ue se con%unde# co# as ori!ens sociais e 1tnicas dos !rupos e se e"pressa# e# narrati*as reli!iosas produzidas e re/ produzidas coleti*a#ente3 narrati*as &ue dissol*e# suas ori!ens nos pri#,rdios i!notos desses !rupos. As reli!i$es %undadas t-# co#eo )ist,rico e so suscet*eis de de#arca$es socioculturais, ainda &ue ten)a# passado pelo natural processo de #iti%icao de seus %undadores e de seus e*entos pri#ordiais. F o caso das !randes tradi$es reli!iosas #undiais, co#o o 5udas#o, o cristianis#o, o 'udis#o e o isla#is#o. O percurso de or!anizao dessas reli!i$es 5( %oi e"posto de %or#a !en1rica no captulo anterior, se!undo a #atriz ;e'eriana. 0as pe!adas de 7e'er, o soci,lo!o da reli!io Joac)i# 7ac) %ala e# tr-s #o#entos de or!anizao das reli!i$es %undadas: o #o#ento do crculo de discpulos Kor!anizao do !rupo e# torno do %undadorL, o #o#ento das ir#andades Kesta'elecido co# a #orte do %undador, a escol)a do no*o lder e o incio da %i"ao de re!ras !rupaisL e o #o#ento da I!re5a, &ue si!ni%ica u#a or!anizao do !rupo e# ter#os de racionalizao das %un$es, das nor#as e do pr,prio %unda#ento da reli!io. I A seita e a i!re5a Antes de tudo, 1 preciso distin!uir o &ue pretende#os co# essa tipolo!ia seita/i!re5a, pela car!a ideol,!ica &ue #uitas *ezes portou e# sua utilizao pelo senso co#u# e pelas reli!i$es )e!e#4nicas. O ter#o BseitaB %oi utilizado co#o &uali%icao ne!ati*a dos !rupos reli!iosos #inorit(rios, oriundos do cristianis#o ou de outras #atrizes reli!iosas, por a&ueles &ue zela*a# pela le!iti#idade e )e!e#onia das !randes tradi$es reli!iosas ocidentais, de #odo particular nas c)a#adas I!re5as )ist,ricas. Desse #odo, as I!re5as )ist,ricas crists seria# le!iti#a#ente %gre&as e as no*as or!aniza$es reli!iosas seria# seitas, ou se5a, #arcadas pelo %anatis#o e pela i!nor>ncia reli!iosa. Seita e i!re5a so conceitos utilizados sociolo!ica#ente co#o #odos de or!anizao reli!iosa &ue pode# concretizar/se de duas #aneiras. Pri#eiro, e# !rupos reli!iosos concretos, caracterizados predo#inante#ente pelos aspectos sect(rios no seu #odo de se or!anizar. 6# se!undo lu!ar, para caracterizar posturas reli!iosas &ue pode# #arcar !rupos e indi*duos, #es#o &ue dentro de u# !rupo #aior, &ue no ten)a# e# seu con5unto traos sect(rios. ?rata/ se, portanto, de u#a caracterizao co# %inalidade classi%icat,ria dos co#porta#entos reli!iosos se# nen)u#a &uali%icao a priori desses co#porta#entos. 7e'er e ?roeltsc) utilizara# essa tipolo!ia e# seus estudos, #ostrando &ue a seita 1 u# tipo de or!anizao reli!iosa %undado na contestao e na ne!ao da i!re5a, 5( &ue esta 1 u#a instituio corro#pida, precisa#ente pelo seu #odo de or!anizao. Portanto, as no$es de igre&a e seita so correlacionadas: u#a 1 %or#ulada e# relao + outra. Por outro lado, pode ocorrer 4 7AC8, J. Sociologia da religio$ pp. .6A/.A6. u# !radiente entre os tipos 'ipolares seita/i!re5a, de %or#a &ue pode#os detectar os co#porta#entos sect(rios &ue !radati*a#ente *o ad&uirindo caractersticas eclesiais e *ice/*ersa. A seita e#er!e por dentro dos siste#as or!anizacionais )e!e#4nicos co#o %or#a de contestao e resist-ncia, podendo ad&uirir %or#atos #ais passi*os / co#o or!aniza$es alternati*as / ou #ais ati*os e a!ressi*os / co#o estrat1!ias de cooptao ou de eli#inao dos opositores. S6I?A IM@6JA Mrupo pe&ueno Mrupo a#plo Oposio ao #undo @elao co# o #undo Or!anizao in%or#al Or!anizao 'urocr(tica Papel central do lder Nun$es )ierar&uizadas Discurso espont>neo Discurso racionalizado Din>#ica e#ocional dos cultos @u'ricas e nor#ati*as lit<r!icas Co#porta#ento uni%or#e =ultiplicidade de co#porta#entos Participao direta dos #e#'ros Participao indireta dos #e#'ros 6"peri-ncia i#ediata da sal*ao 6"peri-ncia #ediada da sal*ao Podera#os continuar caracterizando seita e i!re5a co# *(rios outros ele#entos e# ter#os de oposio. Co#o 5( disse#os, na pr(tica essas distin$es pode# #isturar/se nas reli!i$es. 0as I!re5as neopentecostais, por e"e#plo, encontra#os %ortes traos de seita nos discursos e nos cultos, ao #es#o te#po &ue encontra#os caractersticas claras de i!re5a e# suas or!aniza$es institucionais. Dentro da I!re5a Cat,lica, #odelo e#'le#(tico de or!anizao 'urocr(tica, pode#os encontrar #o*i#entos #arcada#ente sect(rios. Contudo, os !rupos sect(rios aco#pan)ara# as reli!i$es ao lon!o de suas )ist,rias e #uitos deles se tornara# I!re5a pelo processo de racionalizao. ?a#'1# parece ser *erdade &ue o processo de #odernizao pelo &ual passou o cristianis#o, 'e# co#o a crescente pluralidade cultural e reli!iosa da sociedade conte#por>nea, te# pro*ocado 'uscas de identidade !rupais &ue !era# or!aniza$es de tipo sect(rio. Alain ?ouraine detecta essa 'usca de a%ir#ao da di%erena co#o u#a esp1cie de reao + atual crise da #odernidade &ue cada *ez #ais nos )o#o!eneza, nos %az i!uais. Para o soci,lo!o, tanto a i!ualizao, intensi%icada co# a !lo'alizao, &uanto a a%ir#ao das identidades / co#unitaris#os / so %al-ncias do pro5eto pri#ordial da #odernidade, ou se5a, da centralidade do su5eito na sociedade. H Desse #odo, as or!aniza$es sect(rias pode# ocorrer %ora do ca#po das con%essionalidades reli!iosas, con!re!ando outras causas de natureza social ou poltica. 6# todos os casos, a seita 1 u# tipo de or!anizao &ue se a%ir#a a partir de si #es#a / co#o propriet(ria da *erdade e porta/ dora da sal*ao / e# oposio a outros tipos de or!anizao, nor#al#ente *istos co#o %alsos e #aus. 5 C%. ?OO@AI06, A. 'oderemos viver &untos( I!uais e di%erentes. ). A organi#ao* elementos +,sicos da +urocracia religiosa 2i#os at1 a&ui &ue as reli!i$es pode# ser classi%icadas e# tipos di%erentes con%or#e sua or!anizao social interna e sua relao e"terna co# a sociedade #ais a#pla. A %or#a #ais estruturada de or!anizao reli!iosa so as 'urocracias, &ue constitue# u# siste#a #ais ou #enos %i"o de princpios e re!ras &ue nor#atiza# e norteia# os %unda#entos reli!iosos, os rituais, a #oral e os pr,prios pap1is reli!iosos. As 'urocracias so as %or#as #ais estruturadas de or!anizao reli!iosa &ue institucionaliza# seus %unda#entos e a$es e# nor#as racional#ente le!iti#adas. =a" 7e'er caracteriza as 'urocracias co#o or!aniza$es 'aseadas nas nor#as e leis ad#inistrati*as, na ordenao )ier(r&uica das %un$es, nos docu#entos escritos, na especializao das %un$es, no pleno e"erccio da %uno pelos %uncion(rios e no do#nio t1cnico da %uno. 6 6ssas caractersticas das 'urocracias e#presariais pode# ser encontradas e%eti*a#ente nas or!aniza$es reli!iosas, de #odo particular nas !randes tradi$es reli!iosas ocidentais, co#o no caso do 5udas#o e do catolicis#o. J( analisa#os os processos de %or#ao dessas or!aniza$es no tipo igre&a, 'e# co#o suas caractersticas. 2a#os ol)ar a!ora, rapida#ente, seus principais ele#entos, sendo &ue o e"a#e #ais detal)ado ser( %eito e# outros tra'al)os desta coleo. As reli!i$es, e# seu estado in%onnal ou caris#(tico, ou e# seu estado pri#iti*o e sel*a!e#, no possue# u#a %i"ao o'5eti*a de seus ele#entos, re!ras e %un$es. Predo#ina a espontaneidade dos %i1is, re!ida pelas orienta$es do lder caris#(tico. Desse #odo, so #ais ou #enos espont>neas as orienta$es doutrinais, as re!ras rituais, as nor#as de *ida e os pap1is reli!iosos. A racionalizao &ue produz a or!anizao 'urocr(tica a'ran!e esses aspectos %i"ando/os e# u# siste#a no &ual se interli!a# as representa$es e as pr(ticas reli!iosas, ou se5a, ocorre u#a coer-ncia entre as *is$es de di*indade e de sal*ao e as pr(ticas Iit<r!icas e #orais, assi# co#o e# relao + or!anizao da sociedade reli!iosa. 6# su#a, o &ue se pensa e o &ue se pratica %or#a# u# con5unto coerente, de #odo &ue a parte e"iste e# relao ao todo. 8(, co# certeza, u# processo de siste#atizao e# &ue essa coer-ncia 1 construda !radati*a#ente, e"pur!ando a&ueles ele#entos &ue destoa# do con5unto ou coloca# e# risco sua coer-ncia interna e sua su'sist-ncia. 6sse processo te# u# aspecto te,rico e u# aspecto poltico. O te,rico diz respeito + 'usca de u#a %unda#entao coerente, *ia discurso racional, no sentido da apolo!1tica do %unda#ento da reli!io e da articulao do discurso e# u# siste#a superior, a#plo e inte!rador. 6# ter#os polticos, trata/se da construo de u# consenso, ne# se#pre %(cil, pela natural di*ersidade do !rupo reli!ioso &ue porta se#pre seus ele#entos caris#(ticos %undacionais. F &uando entra e# cena o 5o!o de persuaso por parte dos especialistas reli!iosos e, #uitas *ezes, a coero para &ue o siste#a #aior se i#pon)a. A 6 C%. 76P6@, =. -nsaios de Sociologia$ pp. .2:/.92. coero reli!iosa pode ser de natureza ideol,!ica, e%eti*ada pela eli#inao das di*er!-ncias, ou, e# certos casos, %sica, &uando se aplica# so're os )ere!es estrat1!ias de eli#inao social e indi*idual. A perse!uio aos )ere!es pelo instru#ento da in&uisio 1 u# caso tpico na )ist,ria do Ocidente. Desse #odo, o processo de siste#atizao reli!iosa est( lon!e de constituir u# processo politica#ente neutro co#o u# si#ples siste#a te,rico3 ao contr(rio, 1 #arcado pelas pai"$es e pelos interesses !rupais e indi*iduais dos con!re!ados. A racionalizao reli!iosa se d( co#o con%i!urao de u# siste#a )e!e#4nico, i#pondo/se, assi#, co#o u# siste#a o'5eti*o *(lido para todos os su5eitos e# todo te#po e lu!ar. F &uando atin!e o ponto #("i#o de sua autono#ia interna e# relao +s *(rias sociedades nas &uais possa *ir a ser situado. 6ssa autono#ia si!ni%ica *ida institucional pr,pria, consolidao das representa$es e pr(ticas reli!iosas, %or#ao de u# 'loco de tradio e no neutralidade poltica e# relao +s institui$es sociais e polticas. Ao contr(rio, as !randes tradi$es reli!iosas esto #ais aptas politica#ente a in%luenciar a sociedade co# suas con*ic$es e re!ras de *ida. O#a tradio reli!iosa con%i!ura/se co#o tal a partir do #o#ento e# &ue %i"a seus ele#entos doutrinais e pr(ticos, contando, para tanto, al1# da #ediao poltica, co# a #ediao cultural da escrita e da pr,pria razo l,!ica. A escrita per#ite %i"ar as %ontes reli!iosas e# te"tos &ue co#p$e# !radati*a#ente os li*ros sa!rados e as tradi$es reli!iosas. A %iloso%ia %ornece as re!ras da ar!u#entao e de e"posio l,!ica dos ele#entos doutrinais das reli!i$es e# u# con5unto l<cido e con*incente para os %i1is e para a pr,pria sociedade. 6# analo!ia co# a )is/ t,ria do pensa#ento, pode#os dizer &ue 1 o #o#ento e# &ue o mito se torna logos, ou se5a, a %1 'usca a razo, a e"peri-ncia 'usca a or!anizao, a espontaneidade 'usca a re!ra. As representa$es reli!iosas e suas e"press$es As representa$es reli!iosas co#p$e# a cos#o*iso %undante da reli!io. F a or!anizao do #undo transcendente, da es%era do sa!rado &ue d( sustentao e si!ni%icado ao #undo presente e concreto e# seus di*ersos aspectos e +s de#ais di#ens$es da pr(tica reli!iosa. As representa$es reli!iosas passa# por u# processo de racionalizao, atin!indo sua #("i#a orde# nos siste#as teol,!icos. 2o sur!indo distin$es na es%era das representa$es reli!iosas: distin$es entre as tradi$es oral e escrita, entre as %ontes e a %or#ulao da %1, entre a *i*-ncia e a re%le"o da %1, entre a teolo!ia e o do!#a. 0o caso espec%ico do cristianis#o, isso ocorre na proporo do seu contato co# o pensa#ento !re!o e co# a estrutura poltica do I#p1rio @o#ano. Pode#os, de #odo es&ue#(tico, traar u#a se&E-ncia da racionalizao da e"peri-ncia da %1, e#'ora se# nen)u#a pretenso de ri!idez e linearidade e*oluti*a, nos se!uintes ter#os: e"peri-ncia da di*indade, codi%icao escrita, %or#ulao teol,!ica, %i"ao doutrinal e de%inio do!#(tica. 6sse processo de 'urocratizao, no caso das reli!i$es, #arca u# 'e#/sucedido encontro entre o e"erccio da razo e o e"erccio do poder, ou entre autoridade da razo e autoridade da tradio. A
aL A e"peri-ncia %undante da %1 0or#al#ente 1 u#a di*indade, u# ser superior, &ue se re*ela de al!u#a %or#a para o indi*duo ou !rupo. F a partir dessa e"peri-ncia %undante &ue u# !rupo reli!ioso se constitui. As !randes tradi$es reli!iosas teste#un)a# u#a !rande *ariedade dessa e"peri-ncia &ue pode apresentar/se co#o #onotes#o e polites#o, co#o entidade personalizada / Deus / ou despersonalizada / esp1cie de Sa!rado totalizador. Das #itolo!ias anti!as +s tradi$es #onotestas, essa e"peri-ncia %unda as reli!i$es, ainda &ue e# %or#atos 'astante secularizados, e# &ue o a'soluto pode estar Bi#anentizadoB e# personalidades ou *alores secularizados. Co#o 5( *i#os anterior#ente, essa e"peri-ncia 1 arre'atadora e a!re!adora. 6la %az parte da )ist,ria das culturas e per#eia essa #es#a )ist,ria no espao e no te#po, so' as #ais di*ersas concep$es. 6sse nascedouro das tradi$es reli!iosas #istura di*ersos aspectos do co#porta#ento )u#ano, co#pondo u# &uadro e"tre#a#ente co#ple"o para &ual&uer in*estida interpretati*a por parte das ci-ncias. Con%unde/se co# os pri#,rdios das culturas, co# os rec4nditos da psi&ue )u#ana, co# atos de %1 e co# %atos )ist,ricos, co# op$es indi*iduais e co# tradi$es culturais %orte#ente consolidadas. De &ual&uer #odo, )( se#pre u#a aposta e u#a adeso de %1 pessoal e !rupal &ue 1 o pressuposto para as or!aniza$es reli!iosas. 'L Codi%icao escrita Os li*ros sa!rados so u# pri#eiro es%oro de or!anizao da e"peri-ncia de %1 co# o intuito de conser*(/Ia para as !era$es posteriores, e*itando a disperso inerente + trans#isso oral e + e"panso da co#unidade reli!iosa. O te"to escrito %i"a a tradio reli!iosa tornando/a re!ra para os se!uidores e !arantindo, ao #es#o te#po, u#a unidade #ais ou #enos se!ura para a co/ #unidade reli!iosa. 6#'ora as %or#as de relao do te"to co# o e"erccio do poder reli!ioso *arie# con%or#e a co#unidade, ele ser( u# instru#ento e%icaz para a ad#inistrao das co#uni/ dades no sentido de !arantir sua coeso. =as o te"to *ai pedir, necessaria#ente, u#a interpretao, o &ue lana o !er#e da teolo!ia e do especialista reli!ioso cu5a le!iti#idade no *e# de seus dons e de sua autoridade, #as de sua capacidade racional de interpretar e trans#itir o sentido do te"to. Do ato de interpretar o te"to *ir( a concluso da autoridade o%icial na %or#a da doutrina &ue traduz, uni%or#iza e nor#atiza os conte<dos escritos para a *i*-ncia da co#unidade3 *iro pr(ticas de interpretao 'aseadas na id1ia da inspirao di*ina e, ta#'1#, o tra'al)o racional por parte dos estudiosos &ue in*esti!a# os si!ni%icados dos te"tos. O cristianis#o con)eceu lutas internas pela de%inio e interpretao dos te"tos sa!rados, ao #es#o te#po e# &ue os te,lo!os %unda*a# escolas e as autoridades codi%ica*a# os con/ 5untos sa!rados e deduzia# deles re%er-ncias doutrin(rias. O %ato 1 &ue se# essa cultura 7 C%. 8OO?A@?, N. Sociologia da religio, pp. :A/.2A escrita no tera#os as !randes tradi$es reli!iosas or!anizadas co# suas %or#as espec%icas de poder, e"pandidas e# suas di#ens$es e consolidadas e# suas tradi$es. Q
cL A doutrina A interpretao o%icial dos te"tos sa!rados produz a interpretao correta da %1 / a ortodo"ia/ , &ue zela por sua pureza e unidade e institui os int1rpretes o%iciais e sua doutrina. 0esse ca#po sur!e# as autoridades da %1 &ue se le!iti#a# no so#ente pela coer-ncia racional dos seus ensina#entos, #as pela autoridade de &ue so re*esti das en&uanto int1rpretes. 6# ter#os ;e'erianos, u#a co#'inao de autoridade tradicional e autoridade racional &ue %or#a u# deposit.l% /idei, trans#itido +s !era$es, e u# consenso coleti*o e# torno da tradio / no$es de #a!ist1rio, de cole!iaR do, de eclesialidade, de conciliaridade. A doutrina 1 u#a siste#aR tizao autoritati*a da %1 co# %inalidade te,rica e pr(tica, se5a no sentido da proteo da tradio e da cate&uese para os iniciados na co#unidade reli!iosa, se5a no sentido da nor#a #oral para os adeptos. O catolicis#o possui u# corpo doutrin(rio #uito desen*ol*ido, c)e!ando a de%ini$es #inuciosas, so'retudo no ca#po da #oral en&uanto as I!re5as oriundas da re%or#a protestante, de #odo especial as de ori!e# pentecostal, centra#/se, so'retudo, na leitura direta e li*re do te"to ''lico e na sua %uno cultual. dL A racionalizao da %1 A teolo!ia sur!e co#o es%oro para dar coer-ncia e %unda#ento + e"peri-ncia escrita e + pr,pria tradio da %1. 6n&uanto a doutrina %unda#enta/se na razo autoritati*a, a teolo!ia centrase na razo l,!ica, ar!u#entati*a e de#onstrati*a. F a %1 &ue 'usca a inteli!-ncia, co#o dizia# os #edie*ais. 6la 1 resultado do encontro entre a tradio crist, &ue pede escrita, e a tradio !re!a, &ue pede lagos. As %un$es desse lagos da %1 pode# *ariar con%or#e os conte"tos sociais e eclesiais. Pode# assu#ir %or#as apolo!1ticas, *isando 5usti%icar a tradio e ne!ar outras, re%utar as crticas e %unda#entar racional#ente seus %unda#entos. A teolo!ia pode ter ta#'1# u#a %uno siste#atizadora ao 'uscar coer-ncia para o con5unto da tradio da %1, ou ainda, ao aplicar os conte<dos da %1 nas *(rias realidades e# &ue ela se encontre inserida. De &ual&uer %or#a, a teolo!ia 1 u#a in*eno &ue d( + e"peri-ncia da %1 u# conte<do racional, tornando/a l<cida e e# di(lo!o co# os siste#as te,ricos &ue o pensa#ento )u#ano possa produzir ao lon!o da )ist,ria. A teolo!ia crist co#p4s u# corpus te,rico e #etodol,!ico &ue se #istura co# as institui$es de sa'er e co# os paradi!#as episte#ol,!icos construSdos no Ocidente desde os te#pos anti!os. ?rata/se de u#a %aan)a racionalizadora &ue no poupa se&uer a di*indade, &ue in*esti!a as %ontes escritas e coloca so' o 5uzo da razo as e"press$es de %1. 8 CN. NOT, @. G. Cultura escrita e poder nos pri#,rdios do cristianis#o. In: PO7=A0, A. U V 7OOGN, M. 0ultura escrita e poder no mundo antigo, pp. .HI/.Q2. eL Os do!#as A %uno do do!#a 1 de%inir autoritati*a#ente os conte<dos da tradio da %1, se5a para dissipar d<*idas no interior da co#unidade, se5a para a%ir#ar conte<dos 5ul!ados %unda#entais para a tradio da %1. A de%inio do!#(tica se i#p$e co#o u#a re%er-ncia para a co#unidade. F &uando a doutrina torna/se nor#a de %1 e recusa d<*idas na #at1ria nor#atizada. As de%ini$es do!#(ticas so recursos da autoridade reli!iosa &ue lana #o do e"erccio de sua le!iti#idade de int1rprete e !uardi da tradio para esclarecer e de%inir &uest$es o'scuras ou centrais da #es#a tradio. 6#'ora a de%inio do!#(tica se5a %unda#entada nos ter#os da persuaso l,!ica, ela se i#p$e co#o nor#a &ue, e# sua %inalidade <lti#a, transcende a le!iti#idade racional e apela para a adeso de %1. A constituio dos do!#as se d( e# u#a relao dial1tica co# a racionalizao teol,!ica, se5a co#o e"erccio do poder &ue de%ine a *erdade de %1 #ediante os des*ios da razo e, #uitas *ezes, da razo teol,!ica, se5a co#o e"presso de u#a teolo!ia o%icial &ue apro%unda a tradio da %1. As pr(ticas reli!iosas A razo <lti#a da reli!io no so suas representa$es so'renaturais, #as a o%erta de sal*ao e de sentido para a *ida. Pro*a disso so os tr>nsitos reli!iosos &ue pode# %azer trocas e adapta$es das representa$es e# %uno da e%ic(cia da o%erta reli!iosa. 0esse sentido, os rituais so atualiza$es necess(rias das cos#o*is$es reli!iosas. F &uando a di*indade entra e# ao e de#onstra sua e%ic(cia. F &uando o %iel *incula/se e%eti*a#ente a seu Deus e participa de sua 'ene*ol-ncia. Os rituais so #o#entos de cu#plicidade e de entre!a do %iel, #arcado pelo encontro interpessoal e pela e"peri-ncia sens*el da %1. De #odo se#el)ante, a *i*-ncia da disciplina reli!iosa con%ere ao %iel a identidade e con%ir#a sua adeso. O processo de racionalizao reli!iosa toca as pr(ticas reli!iosas so'retudo co#o nor#atizao, se5a instituindo roteiros lit<r!icos, se5a pro#ul!ando nor#as e re!ras de *ida pessoal e de con*i*-ncia co#unit(ria. Se# re!ras claras e de%inidas de *i*-ncia reli!iosa a co#unidade pode autodestruir/ se no dissenso. aL As re!ras rituais Os rituais so, %unda#ental#ente, a$es *inculadoras &ue produze# sentido e e%ic(cia para os adeptos. A #ediao si#',lica ata os #undos transcendente e i#anente, co#o u# canal transparente &ue re#ete para al1# do te#po e do espao. As e"peri-ncias reli!iosas caris#(ticas opera# o ritual de #aneira espont>nea e# u# e&uil'rio t-nue entre o consenso coleti*o e a %ruio indi*idual. O lder caris#(tico conduz o ritual co# o poder de controle &ue sua natureza so'renatural l)e con%ere, podendo le*ar e trazer o !rupo de situa$es eu%,ricas, #uitas *ezes de -"tase, para situa$es de nor#alidade e cal#a. 6ssa 1 a l,!ica do "a#anis#o. O lder espiritual pode conduzir os %i1is +s e"peri-ncias transcendentes co# e%ic(cia e se!urana. 6#'ora os rituais possua# roteiros #ni#os preesta'elecidos, eles esto so' controle direto do lder reli!ioso. 0o caso de !rupos reli!iosos, a #orte do lder instaura o pro'le#a do do#nio dos roteiros e a necessidade de %i"(/Ios e# re!ras se!uras e claras. ?e#/se o incio da racionalizao do rito, se5a no sentido de 'uscar u#a %unda#entao de sua e%ic(cia e de %or#ular o ca#in)o se!uro da #es#a e%ic(cia. A %i"ao das %,r#ulas lit<r!icas o%erece o percurso *(lido para a o'teno da !raa &ue se 'usca para o lder e para os %i1is. 0a lin!ua!e# ritual %ica#, portanto, esta'elecidos os pap1is a sere# dese#pen)ados pelo lder e pelos %i1is e esta'elecidos consensos de s#'olos, !estos e roteiros a sere# adotados pelo !rupo, so' pena de o rito no ser *(lido ou lcito. 'L As nor#as 1ticas As re!ras de *ida %aze# parte de &ual&uer or!anizao social, se# o &ue elas se dissol*e# na anar&uia. As or!aniza$es reli!iosas pri#a# por re!ras &ue, por seu %unda#ento transcendente, o'ri!a# os %i1is a cu#pri/Ias, so' pena de co#pro#etere# sua pertena ao !rupo e, pior, sua pr,pria sal*ao. A o%erta de sal*ao te# u# ca#in)o a ser se!uido, u# co#porta#ento a ser adotado. 0o processo de racionalizao reli!iosa, essa &uesto 1 u# dado social peculiar. Juanto #enos racionalizada %or a tradio reli!iosa, #ais r!idas sero as nor#as disciplinares, c)e!ando a re!ular direta#ente a *ida cotidiana dos %i1is. Pela #es#a razo do rito, o lder e"erce u# controle direto so're a *ida dos con!re!ados e zela pela *i*-ncia estrita das re!ras, da #es#a %or#a &ue a co#unidade e"erce u# controle direto so're seus #e#'ros. W #edida &ue as tradi$es se institucionaliza#, ocorre# dois %en4#enos &ue no %undo so u# s,. Pri#eiro, as re!ras passa# por u#a depurao racional, na #edida e# &ue se 'usca %unda#ent(/Ias nas %ontes pri#ordiais da %1, e tende# a perder os detal)a#entos. 0o #es#o processo, a co#unidade e# cresci#ento e e"panso perde o controle direto dos co#porta#entos e necessita %i"ar suas nor#as de *ida, o &ue, e# no#e da pr,pria e%ic(cia da lei, tender( a %or#ular preceitos #ais uni*ersais, sint1ticos e se!uros do ponto de *ista da coer-ncia racional. Desse #odo, en&uanto nas co#unidades caris#(ticas a ri!idez e o controle disciplinar reside# no detal)e nor#ati*o e na pu'licidade do co#porta#ento reli!ioso, ou se5a, na pr(tica 1tica de#onstrada pelos %i1is, nas 'urocracias a ri!idez reside na nor#a %unda#entada e %i"ada, e no tanto na pr(tica 1tica, &ue tende a ser se#pre #ais di%usa e pri*atizada. As 'urocracias reli!iosas, e#'ora %or#ulando discursos 1ticos 'astante r!idos e %i"ando c,di!os nor#ati*os, aca'a# por aco#odar e# seu seio u#a di*ersidade #aior de co#porta#entos incoerentes &ue as co#unidades caris#(ticas #enores. As or!aniza$es reli!iosas 'urocratizadas produze#, portanto, u# discurso 1tico de car(ter a'strato e indi*idualista &ue pretende a'arcar as di*ersas classes sociais &ue co#p$e# sua co#unidade, e*itando discursos &ue induza# op$es sociais e polticas de%inidas, #es#o &uando %or#ula princpios de 1tica social. A uni*ersalidade do discurso 1tico prote!e a di*ersidade social e cultural da co#unidade e sua relao co# a sociedade #ais a#pla, o &ue no ocorre nas co#unidades caris#(ticas e sect(rias. Isso no si!ni%ica, co# e%eito, &ue a 1tica reli!iosa no produza deter#inadas op$es )ist,ricas nos >#'itos econ4#ico, social e poltico. =a" 7e'er estuda precisa#ente essa a%inidade entre deter#inadas *is$es 1ticas e deter#inadas pr(ticas sociais. A nor#a 1tica in%luencia os !rupos reli!iosos e# suas posturas sociais e op$es polticas no sentido da reproduo ou da trans%or#ao das estruturas *i!entes. As 'urocracias reli!iosas, pelo pr,prio %ato de sua di#enso e esta'ilidade social, tende# a produzir 1ticas &ue %a*orea# o e&uil'rio social e poltico nos conte"tos )ist,ricos e# &ue se insere#. cL A racionalizao do !rupo reli!ioso As or!aniza$es reli!iosas consolida# %unda#entos, nor#as e %un$es co# a %inalidade de reproduzir suas representa$es e pr(ticas ao lon!o da )ist,ria. As 'urocracias, assi# constitudas, no si!ni%ica# con!ela#ento da tradio, #as instituio de #ecanis#os de preser*ao, nor#al#ente resistentes +s #udanas sociais. Di%erente#ente de outras 'u/ rocracias de natureza estrita#ente e#presarial, &ue costu#a# se!uir #ais ou #enos de perto as trans%or#a$es sociais, as reli!iosas *o consolidando u# n<cleo duro or!anizacional co# estruturas e pap1is sa!rados /lu!ares, o'5etos, )ierar&uias sa!radas / &ue resiste# + #udana e costu#a# reproduzir #odelos or!anizacionais ultrapassados )istorica#ente. De &ual&uer %or#a, o &ue as !randes tradi$es reli!iosas produzira# e conser*ara# ao lon!o de suas )ist,rias, e# ter#os de or!anizao, constitui u# rico acer*o cultural para a )ist,ria da )u#anidade, tanto pelas pr(ticas #ilenares conser*adas de #<ltiplas %or#as, &uanto por sua operati*idade atual en&uanto or!anizao e# pleno #undo #oderno. As %oras #oral e poltica das !randes tradi$es reli!iosas reside#, e# #uito, nesse ac<#ulo de e"peri-ncias de &ue so portadoras. 6sse 1 aspecto positi*o e ati*o da tradio, en&uanto portadora de *alores do passado &ue l)e per#ite# lidar de #aneira aut4no#a co# os #odelos or!anizacionais do presente se# sere# assi#ilados por suas e%e#eridades. O aspecto ne!ati*o 1, se# d<*ida, o risco do conser*adoris#o &ue con!ela padr$es tradicionais incapazes de assi#ilar as #udanas )ist,ricas. As 'urocracias reli!iosas t-# co#o %unda#ento de le!iti#idade os tr-s tipos apontados por =a" 7e'er, co#'inados entre si. O #odo dessa co#'inao *aria con%or#e a tradio e os conte"tos )ist,ricos. 8( #o#entos #ais caris#(ticos dentro de u#a tradio, &uando elas %aze# suas re*is$es3 1 o caso de al!uns Conclios &ue reno*ara# a I!re5a Cat,lica. 8( ta#'1# #o#entos de recrudesci#ento da tradio e da estrutura )ier(r&uica, assi# co#o #o#entos de 5usti%icao racional do aparel)o )ier(r&uico, ele a%ir#ao das re!ras e de%ini$es dos pap1is. De %ato, as tradi$es reli!iosas parte#, nor#al#ente, de u#a e"peri-ncia %unda#ental de %1, portanto de u# #o#ento caris#(tico, se# o &ual no se sustenta#. 6sse caris#a 1 ad#inistrado por u# poder tradicional &ue se le!iti#a no passado, na %idelidade +s ori!ens e na autoridade da tradio. Contudo, nas !randes tradi$es reli!iosas / caso tpico da I!re5a Cat,lica/, o poder se or!aniza como u# con5unto racional, estrutura do por re!ras e pap1is %i"os. 6ssas !randes tradi$es constitue#, de %ato, u# siste#a social %or#al co# nor#as racionais e le!ais, co# distri'uio de ati*idades, princpios de su'ordinao, co# ao plane5ada *isando a %ins, co# diri!entes especializados e por nor#as o'5eti*as e i#pessoais. : 0o caso da I!re5a Cat,lica, a or!anizao 'urocr(tica esta'elece a estrutura e o%erece a lo!stica racional/le!al para o aparel)o tradicional &ue, por sua *ez, 1 protetor e portador do caris#a ori!inal. 6sse #es#o #o*i#ento parece ter ocorrido nas I!re5as do protestantis#o )ist,rico. =as, co#o 5( *eri%ica#os, no interior de u#a #es#a or!anizao 'urocr(tica a le!iti#idade caris#(tica est( e# con%lito per#anente co# a tradicional e a 'urocr(tica, i#pulsionando #o*i#entos de re%undao e reor!anizao reli!iosas. Outros #odos de co#posio da or!anizao do poder reli!ioso pode# ser encontrados na )ist,ria das tradi$es. 0os <lti#os te#pos, as !randes deno#ina$es neopentecostais 5( nasce# %orte#ente 'urocratizadas, se!undo a l,!ica e#presarial. A partir dessa l,!ica, co#p$e# sua estrutura )ier(r&uica e o%erece# seus caris#as. As !randes tradi$es reli!iosas so portadoras de u# #odo de or!anizao &ue conser*a e# suas estruturas di%erentes tipos de or!anizao social, das #ais si#ples do #undo anti!o, passando pelas sociedades %orte#ente )ierar&uizadas da Idade =1dia, c)e!ando +s sociedades co#ple"as #odernas. So or!aniza$es alta#ente co#ple"as, #arcadas por di%erentes #odos de le!iti#ao do poder, e possue# u#a din>#ica capaz de conciliar u#a !rande capacidade de resistir +s #odi%ica$es )ist,ricas co# estrat1!ias de adaptao dentro das #odi%ica$es socioculturais. Ao #es#o te#po, en&uanto institui$es #ilenares, !oza# de !rande )e!e#onia cultural e poltica no con5unto das sociedades e# &ue se encontra#. As 'urocracias reli!iosas, co#o todas as de#ais, t-# *ida pr,pria, ou se5a, co#p$e# u# siste#a o'5eti*o &ue se estrutura de %or#a tal &ue 1 capaz de %uncionar independente#ente dos su5eitos &ue *en)a# a ocupar nele al!u#a %uno e, &uase se#pre independente das #udanas )ist,ricas. Suas estruturas, re!ras e %un$es %i"adas so re!idas pela lei da esta'ilidade, da pre*isi'ilidade e da %uncionalidade. Os especialistas, co# seus tra'al)os de%inidos e )ierar&uizados, ocupa# u#a %uno central no %unciona#ento desse aparel)o reli!ioso co#o ad#inistradores dos #eios &ue se destina# a alcanar deter#inadas %inalidades. As 'urocracias tende# a reproduzir/se so're si #es#as, re%orando suas estruturas. 0o caso das or!aniza$es reli!iosas, constroe#/se teolo!ias &ue *-# re%orar essa estrutura co#o sa!radas e le!ti#as e consolidar u# %unda#ento )ierocr(tico e u# modus operandi )ier(r&uico. 9 C%. =O??A, N.C.P. V P6@6I@A, P %ntroduo 1 organi#ao +urocr,tica, pp. 2:/9Q.