1

1.

EL FILIBUSTERISMO Ang nobelang El Filibusterismo ay isinulat ng ating magiting na

bayaning si Dr. Jose Rizal na buong pusong inalay sa tatlong paring martir, na lalong kilala sa bansag
na GOMBURZA Gomez, Burgos, Zamora.

2.

Tulad ng Noli Me Tangere, ang mayakda ay dumanas ng hirap habang isinusulat ito.
Sinimulan niyang isulat ito sa London, Inglatera noong 1890 at ang malaking bahagi nito ay naisulat
niya sa Bruselas, Belgica. Natapos ang kanyang akda noong Marso 29, 1891. Isang Nagngangalang
Valentin Viola na isa niyang kaibigan ang nagpahiram ng pera sa kanya upang maipalimbag ang aklat
noong Setyembre 22, 1891.

3.

Ang nasabing nobela ay pampulitika na nagpapadama, nagpapahiwat ig at nagpapagising

pang lalo sa maalab na hangaring makapagtamo ng tunay na kalayaan at karapatan ang bayan.

4.

Mga Tauhan: Simoun-Ang mapagpanggap na mag-aalahas na nakasalaming may kulay

Isagani-Ang makatang kasintahan ni Paulita Basilio-Ang mag-aaral ng medisina at kasintahan ni Juli
Kabesang Tales-Ang naghahangad ng karapatan sa pagmamay- ari ng lupang sinasaka na inaangkin
ng mga prayle Tandang Selo-Ama ni Kabesang Tales na nabaril ng kanyang sariling apo. Ginoong
Pasta-Ang tagapayo ng mga prayle sa mga suliraning legal.

5.

Ben zayb- Ang mamamahayag sa pahayagan Placido Penitente-Ang mag-aaral na nawalan ng

ganang mag-aral sanhi ng suliraning pampaaralan Padre Camorra-Ang mukhang artilyerong pari
Padre Fernandez-Ang paring Dominikong may malayang paninindigan Padre Florentino-Ang amain ni
Isagani Don Custodio-Ang kilala sa tawag na Buena Tinta Padre Irene-Ang kaanib ng mga kabataan
sa pagtatatag ng Akademya ng Wikang Kastila Juanito Pelaez-Ang mag-aaral na kinagigiliwan ng
mga propesor; nabibilang sa kilalang angkang may dugong Kastila

6.

Makaraig-Ang mayamang mag-aaral na masigasig na nakikipaglaban para sa pagtatatag ng

Akademya ng Wikang Kastila ngunit biglang nawala sa oras ng kagipitan. Sandoval-Ang kawaning
Kastila na sang-ayon o panig sa ipinaglalaban ng mga mag-aaral Donya Victorina-Ang
mapagpanggap na isang Europea ngunit isa namang Pilipina; tiyahin ni Paulita Paulita GomezKasintahan ni Isagani ngunit nagpakasal kay Juanito Pelaez Quiroga-Isang mangangalakal na Intsik
na nais magkaroon ng konsulado sa Pilipinas Juli-Anak ni Kabesang Tales at katipan naman ni
Basilio

7.

Hermana Bali-Naghimok kay Juli upang humingi ng tulong kay Padre Camorra Hermana
Penchang-Ang mayaman at madasaling babae na pinaglilingkuran ni Juli Ginoong Leeds-Ang
misteryosong Amerikanong nagtatanghal sa perya Imuthis-Ang mahiwagang ulo sa palabas ni G.
Leeds

8.

KABANATA 1 SA IBABAW NG KUBYERTA Buod Umaga ng Disyembre. Sa Ilog Pasig ay

sumasalunga ang Bapor Tabo. Lulan nito sa kubyerta sina Don Custodio, Ben Zayb, P. Irene, P. Salvi,
Donya Victorina, Kap. Heneral at Simoun. Napag-usapan ang pagpapalalim ng ilog Pasig. Mungkahi
ni Don Custodio: mag-alaga ng itik. Ani Simoun namang kilalang tagapayo ng Kap. Heneral: Gumawa
ng tuwid na kanal na mag-uugnay sa lawa ng Laguna at sa look ng Maynila. Nagkasagutan sila ni
Don Custodio at ng ilang pari. Ayaw ni Donya Victorina na matuloy ang pag-aalaga ng pato dahil
darami ang balot na pinandidirihan niya.

9.

Mga Tulong Sa Pag-aaral 1. Ang ibabaw ng kubyerta ng bapor ay para sa matataas na uri ng
tao, karaniway Kastila. 2. Ang Noli ay nagtapos sa buwan ng Disyembre; ang Fili ay dito nagsimula.
Ngunit ang Disyembre sa Noli at ang Fili ay may 13 taong nakapagitan. 3. Si Don Custodio ay
tanungan at tagapayo ng mga taong pamahalaan. Si Ben Zayb (Ibanez) ay isang mamahayag. 4. Ang
tabo ay isang katutubong batalan. Ang tabo sa kasalukuyan ay karaniwang latang pinagbasyuhan ng

gatas, kape o ano man. Mula sa abang bataan hanggang sa makabagong banyong may gripo at
dutsa sa Pilipinas ay may tabo. Noon ang tabo ay karaniwang pang-ilalim na bahagi ng bao ng niyog.
10.

a. Sa pagkakaroon ng 2 lugal ng tao sa kubyerta at sa ilalim ng kubyerta, tulad ng paglalagay

ng pamahalaan na may mga taong mataas ang uri, tulad ng mga Kastila, mayayaman at prayle: at
mga abang mamamayang tulad ng mga mestiso at indiyo. Sagot: 1. Paano pinaghahambing ni
Rizal ang Bapor Tabo at ang Pamahalaan? Mga Tanong

11.

b. Sa mabagal ngunit mapagmalaking palakad tulad ng pamahalaan na halos hindi nakausad

sa may 300 taong pamumuno sa Pilipinas. c. Sa pagkulapol na pinturang puti nagpapanggap na
malinis at marangal ngunitt makikita ang mga dumi sa likod ng pinta tulad ng mga walang
katarungang pagpatay at pagbilanggo, ng mga kabulukan, katiwalian at iba pa sa pamahalaan at
simbahan. d. Sa bilog na anyo ng bapor nagpapakilalang ang pamahalaan ay walang malinaw na
kaanyuan; walang plano ng pagiging unahan, hulihan, tagiliran na tulad ng pamahala noon na walang
yaring plano ng pagpapalakad.

12.

e. Sa paggamit ng makina at tikin tulad ng pamahalaan, may namamahalang sibil, tulad ng

Kap. Heneral at iba pang taong pamahalaan at ang prailesya o mga kura. Noon ay may union of
church and state o pagiging magkatulong ng pamahalang sibil at ng simbahan sa pagpapalakad ng
mga suliraning pampulitika at pangkabuhayan ng bayan. Alin ang makina at alin ang tikin? Ang
makina na siyang tuwirang nagpapatakbo sa bilog na bapor ng pamahalaan, bilog sapagkat walang
plano at di alam kung saan ang patungo at saan ang pabalik, ay siyang pamahalaang sibil,
samantalang ang mga tikin ay siyang mga kura na nagsasabi kung saan dapat patungo ang bapor ng
pamahalaan.

13.

Iniwasan siya ng mga lalaki sa itaas ng kubyerta.Sagot: 2. Bakit inis na inis si Donya
Victorina?

14.

d. Giginhawa ang paglalakbay k. Maiiwasan ang mga putik at burak sa mga pampangin ng
Ilog Pasig. b. Iikli ang paglalakbay; uunlad ang negosyo. a. Makapagtitipid ng lupa. Ang
likulikong Ilog Pasig ay mahalinhan ng tuwid na kanal. Sagot 3. Anu-ano ang ibubuti ng malalim
na kanal na mag-uugnay sa lawa ng Laguna at look ng Maynila ayon kay Simoun?

15.

b. Maraming bayan ang kaka. Malaki ang gugulin Sagot: 4. Anu ano ang tutol dito ni
Don Custudio? k. Walang ibabayad sa mga manggagawaailanganing sirain

16.

k. Kungdi sapat ang mga bilanggo pagawain ng walang bayad ang taong-bayan na
magdadala ng sariling pagkain at kasangkapan. Sa ganito raw paraan natayo ang piramide sa Ehito
at koliseo Sa Roma na hinahangaan ngayon kaugnay ng pangalan ng mga paraon at mga pinuno ng
Roma gayong limot na natin ang libu-libong nagamatay na mangagawa roon. Ang mga patay ay patay
na ang tanging malakas ang binibigyang katwiran at panahon; b. Kung walang ibabayad sa
gagawa, gumamit ng mga bilanggo. a. Kung maraming bayan ang kailangang mawasak, sirain ito.
5. Anu-ano ang tugon ni Simoun dito?

17.

Tinungo ni Simoun ang ibaba ng kubyerta. Masikip sa pasahero ang ilalim ng kubyerta.
Naroon ang dalawang (2) estudyante na pinakukundanganan ng iba-si Basilio na nag-aaral ng
medisina at mahusay ng manggamot at isang katatapos pa lamang sa Ateneo, isang makata, si
Isagani. Kausap sila Kap. Basilio. Napag-usapan si Kap. Tiyago. Pinauwi raw siya, ani na naging
tagapayo ng kapitan nitong mga huling araw. Napaling ang usapan sa paaralang balak ng mga
estudyante ukol sa pagtuturo ng mga Kastila. Hindi raw ito magtatagumpay ayon kay Kap. Basilio.
Magtatagumpay, ayon sa dalawang binata. Lumayo ang matandang Basilio. Napag-usapan si Paulita
Gomez, ang kasintahan ni Isagani at tukod ng ganda, mayaman at may pinag-aralan kaya nga

lamang ay tiya si Donya Victorina. Ipinahahanap ni Donya Victorina kay Isagani ang asawa , si De
Espadaa, na sa bahay pa ni Padre Florentino, amain ng binata, nagtatago. Buod Kabanata II:
Sa Ilalim ng Kubyerta
18.

Dumating si Simoun at kinausap ng magkabigan. Ipinakilala ni Basilio kay Simoun si Isagani.

Sinabi ni Simoun na di niya nadadalaw ang lalawigan nina Basilio sapagkat ang lalawigan nina
Basilio sapagkat ang lalawigang itoy mahirap at di makabibili ng alahas. Matigas na tumutol Si
Isagani at anya: Hindi kami namimili ng alahas dahil di namin kailangan. Napangiti si Simoun. Nasabi
raw niyang dukha ang lalawigan, dahil ang mga pari sa simbahan ay Pilipino. Nag-anyaya si Simoun
sa pag-inom ng serbesa. Tumanggi ang dalawa. Ayon kay Simoun, Sinabi ni Padre Camorra na kaya
tamad ang mga Pilipino ay dahil palainom ng tubig at di ng serbesa. Mabilis na tumugon si Basilio;
Sabihin ninyo kay Padre Camorra na kung siya ay iinom ng tubig sa halip ng serbesa, marahil ay
mawawala ang sanhi ng mga usap-usapan. At dagdag ni Isagani: lumuluhod sa alak at sa serbesa na
pumapatay ng apoy; na kapag pinainit ay sumusulak; nagiging malawak na dagatan at gumugunaw
ng santinakpan. Hindi niya pinakinggan ang pagsingkil ni Basilio.

19.

Itinanong ni Simoun kung ano ang itutugon niya sakaling itanong ni Padre Camorra kung
kailan magiging sulak at malawak na karagatan ang tubig. Tugon ni Isagani: Kapag pinainit ng apoy;
sa sandaling ang mumunting ilog na watak-watak ay magkakasamasama sa kailalimang hinuhukay
ng tao. Binigkas ni Basilio ang isang tula ni Isagani na rin ukol sa pagtutulong ng apoy at tubig sa
pagpapatakbo sa makina (steam engine). Pangarap daw ayon kay Simoun dahil ang makina ay
hahanapin pa. Nang umalis si Simoun saka lamang nakilala nang lubusan ni Isagani ang magaalahas na tinawag na Kardinal Moreno. May dumating na utusan. Ipinatawag ni Padre Florentino
ang pamangkin. Ngunit nakita ng kapitan si Padre Florentino at itoy inanyayahang pumanhik sa
ibabaw ng kubyerta.

20.

Kung ang ngiting iyon ay palibak o patuya, iyon ay dahil alam ni Simoun na di totoo. Mahiligin
sa alahas ang mga Pilipino. Kung iyon ay ngiti ng kasiyahan ay masasabi nating dahil sa nakita ni
Simoun kay Isagani ang isang katangiang hinahangaan niya at hinahanap lalaking matapang at
nakikipaglaban para sa karangalan ng bayan. Sagot: 2. Bakit nangiti si Simoun nang matigas
tumugon si Isagani na kaya di namimili ng alahas ang kanyang mga kababayan ay dahil hindi nila ito
kailangan?

21.

1. Bakit kalakaran sa naranasan ang matatanda matanda, tulad ni Kap. kabiguan sa sarili
nilang Basilio na mga pangarap at balak nakatatagpo ng noong kanilang kabataan balakid sa lahat
ng samantalang ang mga bata dako samantalamg ay may maapoy pang ang kabataan ay damdamin
na gatong sa masigasig sa mga kanilang mga balak at balak, tulad nina adhikain. Di pa sila Isagani?
nakararanas ng maraming kabiguan. Dahil dito, kahit papaano, ang daigdig ay sumusulong,
umuunlad. Marami nang kabiguang Sagot: Mga Tanong:

22.

Na kung si Padre Camorra at mga kasama nitong kastila ay nagbabawas sa paginom ng alak,
titino sila ng kaunti at ang mga alingasngas nila, lalo na sa kababaihan, ay mabanawasan kundi man
maalis. (Ito kaya ay di tuwirang pangagaral ni Rizal ukol sa alak?) o sa ilog? Ang pari sa bayan.
Pag Pilipino, dukha ang paroko; pag Kastila naman mayaman. Kung pagsisimula pa lamang ang
isang paroko di pa malakas ang kita, Pilipino ang inilalagay dito; pagumunlad na ito, pinapasok na ng
mga prayleng Kastila. 3. Ano ang palatandaan ni Simoun sa pagiging dukha ng isang bayan noon?

23.

Hindi. Itoy totoo para sa bayang malalamig ngunit di sa Pilipinas na totoo nang mainit
kadalasan ang panahon. Tingnan ang palainom ng tuba. Pagkainom ano? Bulagta!sagot: 4.
Totoo ba ang sabi ni Padre Camorra na kaya tamad ang mga Pilipino ay dahil hindi ito nagsisiinom ng
serbesa?

24.

Ang sulak (steam) ay pag-init at pagkulo ng malamig at matimping damdamin ng mga Pilipino;
pagsulak, himagsik! Ang mumunti at watak-watak na ilog ay ang kawalang-kaisahan ng damdaming
Pilipino na may matinding gawi ng pag tatangi-tangi (regionalism). Kung ang mga puta-putaking
himagsikan lamang sa Pilipinas na mula kay Lapulapu hanggang kaina Diego Silang ay walang tigil
nang pagsiklab, ay naging parang ilog na nauwi sa iisang dagat o nagkaisa-isa at nagkasabay-sabay
sa isang pamumuno, matagal na sanang gininaw ng dagat ng tubig na ito ang Moong ng Kastila sa
Pilipinas.5. Ano ang ibig sabihin ni Isagani sa pagiging sulak ng tubig? sa mumunti at watak-watak
na

25.

Sinabi ng Kapitan na may isa pang alamat na ukol kay Donya Geronima. Si Padre Florentino
ang nahingang magkuwento. May magkasintahan daw sa Espanya. Naging arsobispo sa Maynila ang
lalaki. Nagbabalatkayo ang babae. Naparito at hinihiling sa arsobispo na sundin nito ang pangako
pakasal sila. Iba ang naisip ng arsobispo. Itinira ang babae sa isang yungib na malapit sa Ilog
Pasig. Dinatnan ni Padre Florentino na nagtatawanan na ang nangasa kubyerta. Nagdaraingan ang
mga prayle sa pagkamulat ng mga Pilipino at pag-uusig sa mga bayarin sa simbahan. Dumating si
Simoun. Sayang daw at di nakita ni Simoun ang mga dinaanan ng bapor. Kung wala raw alamat ay
walang kuwenta sa kanya ang alinmang pook ayon kay Simoun. Isinalaysay ng kapitan ang alamat ng
Malapad-na-bato. Ito raw ay banal sa mga katutubo noong una bilang tahanan ng mga espiritu. Nang
panahanan daw ng mga tulisan ay nawala ang takot sa espiritu, nasalin sa mga tulisan. Buod
Kabanata III: Ang mga Alamat

26.

Nagandahan si Ben Zayb sa alamat. Nainggit si Donya Victorina na ibig ding manirahan sa
kuweba. Tinanong ni Simoun si Padre Salvi. Sa inyong palagay, hindi ba higit na mainam ay ilagay sa
isang beateryo tulad ni Sta. Clara? Hindi raw siya makakahatol sa mga ginawa ng isang arsobispo,
ayon kay padre Salvi. At upang mabago ang paksa ay isinalaysay ang alamat ni San Nicolas na
nagligtas sa isang Intsik sa pagkamatay sa mga buwayang naging bato nang dasalan ng intsik ang
santo.

27.

Nang datnan nila ang lawa ay nagtanong si Ben Zayb sa Kapitan kung saan sa lawa napatay
ang isang Guevarra, Navarra o Ibarra. Itinuro ng Kapitan. Naghanap si Donya Victorina ng bakas ng
pagkamatay ng tubig labingtatlong taon matapos mangyari iyon. Nakasama raw ng ama ang bangkay
ng anak, ani Padre Sibyla. Iyon daw ang pinakamurang libing, ayon kay Ben Zayb. Nagtawanan ng
iba! Si Simoun ay namumutla at walang kibo. Ipinalagay ng Kapitan na si Simoun ay nahilo dahil sa
paglalakbay.

28.

Mga Tulong Sa Pag-aaral 1. Ditoy makikitang naalis ang paniwala ng ating mga nuno sa mga
espiritu at pamahiing lalo Pang nakaiinis ang pangrelihiyon.

29.

Binatak dito ni Simoun ang alamat sa Ilog Pasig at isa ang inaasahan niyang mapag-uusapan
ang kay Donya Geronima na siya niyang magagamit sa pagbabawas ng kulo sa kanyang dibdib laban
sa nagbabanal-banalang si Padre Salvi na batid ni Ibarra ay lumalapastangan sa kapurihan ni Maria
Clara sa kumbento ng Sta. Clara. 1. Bakit nauwi sa mga alamat ang usapan sa ibabaw ng
kubyerta? Sagot: Mga Tanong

30.

Noong una ang Malapad-na-Bato ay pinaniniwalaang lugal ng mga espiritu at maligno, isang
pugad ng pamahiin. Gayon din ang Pilipinas na noong bago dumating ang mga Kastila ay
pinamamayanihan ng mga pamahiin Kapre, tiyanak, tikbalang aswang, at iba pa. Nang ang Malapadna-Bato ay pagtaguan ng mga tulisan, nabatid ng mga tao na walang katotohanan ang masasamang
espiritu sapagkat walang nangyaring sa mga tulisan. Mga tulisan naman na nanghaharang at
pumapatay sa mga napapadpad sa Malapad-na-Bato ang pinagkakatakutan ng mga taong
namamangka sa Ilog. Ang Pilipinas sa tulong ng Kristiyanismo, ay di na naniniwala sa mga espiritu at
pamahiin na pinatunayan ng mga prayleng Kastilay walang katotohanan. Silay tulisang Kastila

naman natatakot ngayon.2. Ano ang pagkakahawig ng alamat ng Malapad-na-Bato sa kasaysayan

ng Pilipinas?
31.

Si Tandang Selo umampon kay Basilio sa gubat ay matanda na. Ang ama ng dalagang si
Lucia, si Kabesang Tales, na anak ni Tandang Selo, ay isa nang kabesa de baranggay. Yumaman ito
dahil sa tiyaga. Nakisama muna sa isang namumuhunan sa bukid. Nang makaipon ng kaunti ay
naghawaan ng gubat na nang ipagtanong niya ay walang may-ari, ginawa niyang tubuhan. Inisip
niyang pag-aralin na sa kolehiyo si Huli upang mapantay kay Basilio na kasintahn nito. Nang ang
bukid ay umunlad ito ay inangkin ng mga prayle. Pinabuwis si Kabesang Tales. Tinaasan nang
tinaasan ang pabuwis. Di na nakaya ni Kabesang Tales. Nakipag-asunto sa mga prayle. Buod
Kabanata IV: Kabesang Tales

32.

Matigas ang sabi ni Kabesang Tales. Ipinakita ng mga prayle ang kanilang titulo sa lupa. Wala.
Naging kawal si Tano. Di ibinayad ng kapalit ang anak. Anya: Binungkal kot tinamnan ang lupang ito,
namatay at nalibing dito ang aking asawat anak na dalaga {si Lucia} sa pagtulong sa akin kayat di ko
maibibigay ang lupang ito kundi sa sino mang didilig muna rito ng kanyang dugo at maglilibing muna
ng kanyang asawat mga anak. At anya pa rin ukol sa pagiging kawal ni Tano, akoy bumabayad sa
abogado. Kung mananalo ako sa asunto ay alam ko na ang aking gagawin upang siyay mapabalik;
ngunit kung akoy matalo, di ko na kailangan ang anak. Tinanuran ni Kabesang Tales ang kanyang
bukid. Lagi siyang may pasang baril. Di makapasok doon ang sino man dahil balita si Kabesang Tales
sa pagbaril. Nagdala siya ng gulok/itak. Balita sa arnis ang kabesa. Ipinagbawal ang gulok/itak.
Nagdala siya ng palakol. Si Kabesang Tales ay nahulog sa kamay ng mga tulisan at ipinatubos.

33.

Isinanla ni Huli ang kanyang mga hiyas liban sa isang locket o agnos na bigay sa kanya ni
Basilio. Hindi rin nakasapat ang panubos. Ipinasyang mangutang kay Hermana Penchang at
maglingkod dito bilang utusan. Noon ay bisperas ng Pasko. Kinabukasan. Araw ng Pasko ay
maglilingkod na siyang alila. Masalimuot ang naging panaginip ni Huli nang gabing iyon.

34.

Mga Tulong Sa Pag-aaral Ang agnos ni Huli ay agnos ni Maria Clara na ipinagkaloob sa isang
ketongin na napagaling ni Basilio. Ibinayad ng ketongin kay Basilio ang agnos at ito naman ay
inihandog ni Basilio kay Huli.

35.

Siya ay isa lamang tagapaningil ng maging cabeza buwis at kung may de barangay di
magbayad ay siya noon? pa ang nagpapaluwal.1. Bakit mahirap Sagot: Mga Tanong

36.

2. Ano ang ibig sabihin ni Kabisang Tales sa magiging lupa rin tayo at hubad tayong talaga
nang ipanganak? Sagot: -Hindi dapat matakot sa kamatayan dahil tayo namang lahat ay mamamatay
at ano ang ikatatakot sa karalitaan ay nagsimula tayo sa kahirapan sa walang damit. Sa ano
inihambing ng ilan si Kab. Tales sa kanyang pakikipag-asunto sa mga prayle? 3. Sagot: Palayok na
bumangga sa kaldero; langggam na kumakagat kahit na siyay tiirisin

37.

Idinaan ang imahen ni Metusalem, ang pinakamatandang taong nabuhay sa mundo. Kasunod
na idinaan ang mga imahen ng tatlong Haring Mago. Nakapagpaalala kay Sinang ang itim na Haring
Melchor. Itinanong kay Basilio kung nakawala na ang kanang paa ni Bernardo Carpio na naipit sa
kabundukan ng San Mateo. Kasunod sa prusisyon ang mga batang malulngkot sa pag-ilaw. Si San
Jose naman. Kasunod naman ay mga batang may mga parol. Nasa dulo ng prusisyon ang Birhen.
Gabi nat inilalakad na ang prusisyong pangnoche buena nang dumating si Basilio sa San Diego.
Naabala sila sa daan dahil nalimutan ng kutsero ang sedula nito at itoy kinakailangang bugbugin
muna ng mga guwardiya sibil. Buod Kabanata V:Ang Noche Buena ng Isang Kutsero

38.

Natapos ang prusisyon. Napuna ng mga sibil na walang ilaw ang parol ng karitela.
Pinarusahan uli ng mga sibil ang kutserong si Sinong. Naglakad na lamang si Basilio. Tanging bahay

ni Kap. Basilio ang tila masaya sa mga nadaraanan ni Basilio. May mga manok na pinapatay. Nasilip
ni Basilio na ang Kapitan ay nakikipag-usap sa kura, sa alperes, at kay Simoun.. nagkakaunawaan na
tayo, G. Simoun, ani Kapitan Basilio, Tutungo tayo sa Tiani upang tingnan ang inyong mga alahas.
Nagbilin ng isang kairel sa relo ang alperes. Isang pares na hikaw naman ang ipinakikibili ng kura.
(Bakit kaya hikaw?) Nasabi ni Basilio sa sarili na si Simoun ay may kasindak-sindak na pagkatao. Ang
lahat ay nakapaghahanap-buhay sa bayang ito maliban sa amin.
39.

Sa bahay ni Kap. Tiyago ay iginagalang si Basilio, lalo na ng matandang utusan, nang

makitang tumistis ng isang maysakit si Basilio na parang walang ano man. Ibinigay ng mga utusan
ang mga ulat. Mga kalabaw na namatay, mga katulong na napipiit at namatay ang matandang
nagtatanod sa gubat. Nanghinayang si Basilio nang mabatid na sa katandaan namatay ang
matanda.. Ibig niyang makatistis ng tao. Ang huling balitay ukol sa pagkadukot ng mga tulisan kay
Kab. Tales. Di nakakain ng hapunan si Basilio.

40.

Mga Tulong Sa Pag-aaral 1. Si Basilio ay katiwala ni Kap. Tiyago. 2. Ang mga pag-aari nina
Ibarra ay sinasamsam ng pamahalaan (at ng simbahan) at ipinagbili ang ilan. Si Kap. Tiyago ang
nakabili ng gubat nina Ibarra. Iyonang tinatanuran ng matandang namatay.

41.

Tanong 1. Bakit nasabi ng kutserong si Sinong na noong panahon ng mga santo ay walang
guwardiya sibil? Sagot: Dahil sa mga pahirap na tinatanggap niya sa mga sibil, nasabi ni Sinong na
walang sibil noon sapagkat di maaaring tumanda nang gayon si Metusalem at di maaaring maging
pari na papagitna pa sa dalawang haring puti si Melchor na isa sa tatlong Haring Mago. Tiyak daw na
mabibilanggo si Haring Melchor.

42.

Kabanata VI-Si Basilio Buod Nang tumutunog ang mga batingaw ng noche buena si Basilio ay
palihim na nagtungo sa gubat. Paliit ang buwan. Kayat paaninaw na tinungo ni Basilio ang libing ng
kanyang ina. Ipinagdasal ang kaluluwa ng ina at gunita ng nakaraang may 13 taon. Namatayan ang
kanyang ina. May dumating na lalaking sugatan. Pinahakot siya ng kahoy na ipansusunog sa
bangkay ng ina at ng sugatang lalaki. May dumating pang isang lalaki. Tumulong ito sa pagtatalsakan
ng kahoy at paglilibing sa kanyang ina.

43.

Umalis siya sa gubat. Lummuwas ng Maynila. Maysakit at gulanit ang damit. Ninais nang
pasagasa sa mga karuwahe dahil sa hirap at gutom. Natagpuan niya sina Kap. Tiyago na katatpos
dalhin sa beateryo si Maria Clara. Kinuha siyang katulong o utusan. Ping-aral sa Letran. Unang taon:
wala siyang nabibigkas kundi ang pangalan niya at ang salitang adsum o narito po. Minaliit siya dahil
sa luma at gulanit na suot. Gayunman ay lagi siyang nagsasaulo ng leksiyon. At nang matuos niyang
sa tatlo o apat na paraan sa kanyang klase ay may 40 lamang ang nagtatanong di na sumama ang
loob niya. Nang magsulit, natugon niya ang tanong sa kanya at ang marka niya para sa unang taon
ay aprovado. Ang siyam niyang kasamahan sa pagsusulit ay nangag-ulit na lahat.

44.

Ikatlong taon. Naisipan ng professor na Dominiko ang pagtanong kay Basilio na akala niyay
tanga upang magpatawa sa klase. Natugon ni Basilio ang tanong. Parang loro siya sa pagsagot.
Nooy di na tinanong si Basilio. Bakit pa tatanugin itoy di naman nakapag-papatawa sa klase?
Nawalan ng sigla sa pag-aaral si Basilio. Ngunit isang professor niya ang nasiyahang tumanggap ng
hamon ng mga kadete sa isang pasyalan at nagyakag ng mga estudyante niya na inilaban niya sa
mga kadete sable laban sa baston. Namayani si Basilio sa labanan. Nakilala ng professor. Nang
magtapos: sobresaliente at may mga medalya pa.

45.

Muhi si Kap. Tiyago sa mga prayle mula nang magmongha si Maria Clara. Pinalipat si Basilio
sa Ateneo Municipal. Malaki ang natutuhan ni Basilio. Nagsulit siya sa pagkabatsilyer. Ipinagmalaki
siya ng kanyang mga profesor. Nakasulit siya at kumuha ng medisina. Pagkatapos, naging matiyaga

at masigasig sa pag-aaral si Basilio. Kaya di pa man nakakatapos ay nakapanggamot na siya. At

huling taon na ng pag-aaral ni Basilio. Pagkatapos niyay pakaksal na sila ni Huli.
46.

Muhi si Kap. Tiyago sa mga prayle mula nang magmongha si Maria Clara. Pinalipat si Basilio
sa Ateneo Municipal. Malaki ang natutuhan ni Basilio. Nagsulit siya sa pagkabatsilyer. Ipinagmalaki
siya ng kanyang mga profesor. Nakasulit siya at kumuha ng medisina. Pagkatapos, naging matiyaga
at masigasig sa pag-aaral si Basilio. Kaya di pa man nakakatapos ay nakapanggamot na siya. At
huling taon na ng pag-aaral ni Basilio. Pagkatapos niyay pakaksal na sila ni Huli.

47.

Mga Tulong Sa Pag-aaral 1. Totong malaki ang bilang ng mga mag-aaral sa klase noong
panahon nina Rizal 300 hanggang 400 sa isang klase. Paano magiging mabisa ang pagtuturo? 2.
Ditoy inilarawan ni Rizal ang higt na kaunlaran ng mga Hesuwita sa Ateneo kaysa mga Dominiko na
siyang halos namamahala sa pagtuturo sa Pilipinas.

48.

Mga Tanong 1. Bakit kailangang palihim pa ang pagtungo ni Basilio sa gubat na ari ni Kap.
Tiyago? Sagot: Ayaw na niyang maungkat nino man ang kanyang kahapon. Siyay pinaghahanap pa
rin ng bats sa likod ng may 13 taon nang nakakalipas. (Alalahaning buhay pa si Padre Salvi na
bahagi ng pamahalaan).

49.

2. Ano ang kapuna-na sa pagkakapagaling ni Basilio sa ketonging nilimusan ni Maria Clara ng

isang agnos na mamahalin? Sagot: Kahit nitong mga panahon ito ay may ilan pang naniniwala na
ang ketong ay nakakahawa at di napapagaling. Sa sandaling magkaketong ang iasng tao siya ay
ibinibilang nang patay nabubuhay na patay walang pag-asa at kadalasay pinatitira sa mga
malalayong kabundukan upang hindi makahawa. Lalo pa noong panahon nina Rizal. Maalaala na
ang ketonging ito na nilimusan ni Maria Clara ng agnos ay sumagip ng isang bata na nalulunod sa
knal. Sa halip na pasalamatan ay pinagpapalo at pinarusahan. Mabuti pa raw nalunod na ang bata
kaysa mahawa. Ngunit noon pa man ay naniwala na si Rizal na ang ketong ay mapapagaling. Kung
totoong may katibayan si Rizal sa mga pangyayaring inilarawan niya sa Noli at Fili isang estudyante
lamang ngunit masigasig at palaaral na tulad ni Basilio ay nakapagpagaling ng isang ketongin.

50.

Kabanata VII-Si Simoun Buod Pauwi na sana si Basilio nang may marinig siyang mga yabag at
liwanag na palapit. Nangubli siyan sa puno ng baliti. Sa kabila ng puno tumigil ang dumating. Nakilala
ito ni Basilio-ang mag-aalahas nang mag-alis ito ng salamin. Nangsimulang maghukay si Simoun sa
tulong ng isang asarol. Naalaala si Basilio. Ito ang taong tumulong sa paglilibing sa kanyang ina at sa
pagsunog sa isa pang lalaking doon namatay. Nag-isip si Basilio. Sino sa dalawang lalaking ito ang
namatay o ang buhay na nagbubuhay Simoun- ang si Ibarra? Napakita na kay Simoun si Basilio at
nag handog ng pagtulong bilang ganti sa tulong na ipanagkaloob nito nam ay 13 ton na ang
nakalilipas. Tinitutukan ni Simoun ng baril si Basilio. Sino ako sa palagay mo? tanong ng magaalahas. Tugon ni Basilio.

51.

Kayo poy isang taong mahal sa akin, kayoy ipinalalagay ng lahat, matangi sa akin, na patay
na at ang mga kasawian sa buhay ay madalas kong ikinalulungkot. Lumapit si Simoun sa binata.
Aniya: Basilio, ikay naghahawak ng isang lihim na maaring magpangayaya sa akin, at ngayoy
natuklasan mo pa ang isa na kung mabubunyag ay ikasisira ng aking mga balak. At sinabi ni Simoun
na dapat ay patayin na niya si Basilio upang iligtas ang kanyang layunin. Gayunman, hindi ko marahil
pagsisihan na ikay di ko patayin. Gaya ko rin ay may dapat kang ipakipagtuos sa lipunan. Ikaw at ako
ay uhaw sa katarungan Dapat tayong magtulungan.

52.

At inamin ni Simoun na siya nga si Ibarra. Isinalaysay nito ang pagkakapaglibot sa buong
daigdig upang magpakayaman. Nagbalik upang ibagsak ang pamahalaang marumi sukdang
ipagdanak ng dugo. Siya raw ay sadyang nagpapalala sa pag-iimbot at pagmamalabis ng taong
pamahalaan at simbahan upang gisingin ang damdamin ng bayan sa paghihimagsik. Ngunit

sinuwatan niya sina Basilio at mga kasamahan na nagbabalak magtayo ng paaralan ng Wikang
Kastila at humihinging gawing lalawigan ng Espanya ang pilipinas at bigyan ng pantay na karapatan
ang mga Kastila at Pilipino. Ito raw ay magbibigay daan sa Pilipinas sa pagiging bayang walang
sariling pagkukuro, walang kalayaan at pati kapintasan ay hiram dahil sa pagpipilit manghiram ng
wika. Ibig raw nina Basilio na matulad ang Pilipinas sa mga bansang magugulo sa Timog Amerika
(South Amerika).
53.

Ayon kay Basilio ang kastila ay isang wikang magbubuklod-buklod sa mga pulo ng Pilipinas.
Itoy pinabulaan ni Simoun. Anya: Ang kastila kailanman ay di magiging wikang pangkalahatan sa
bayang ito ; sapagkat sa mga kulubot ng kanyang isip at sa pintig ng kanyang puso ay wala ang mga
akmang pananalita sa wikang iyan. Iilan lamang daw ang nakapagsasalita ng Kastila. At ang iilang ito
ay mawawalan ng sariling kakayahan, magpapailalim sa ibang utak, paaalipin. Tinuligsa ni Simoun
ang mga pangkat na naghahangad luminang sa wikang Kastila at di sa kaalamang magsalita o
sumulat sa sarili nilang wika. Tinuligsa rin niya ang mga nagpapanggap na di sila maalam magsalita
at umunawa ng sariling wika.

54.

Mabuti, ani Simoun, at hangal ang pamahalaang Kastila na ayaw magpaturo ng wika nito sa
mga nasasakupang di tulad ng Rusya at Alemanya. Ani Simoun: Kayoy nakalilimot na habang ang
isang bayan ay may sariling wika, napananatili rin nito ang kanyang paglaya. Ang wika ay isang pagiisip ng bayan . Inihimutok ni Simoun na ang kilusan ng kabataan sa pagpapaturo ng Kastila ay
ipinagdurusa ng kanyang loob. Naniniwala siyang matapat sa kabataang ito ang paniniwala na sa
kapakanan ng bayan ang kanilang ginagawa. Ninais niyang kausapin sina Isagani at Macaraeg.
Ngunit baka di siya pakinggan ng mga ito. Naisip rin niyang pagpapatayin ang mga ito. Nagpatuloy si
Simoun ukol sa kilusang ibinunsod ng kabataan Bukod sa isang pag-aaksaya ng panahon ay nilinlang
ninyo ang bayan sa pag-asa sa wala at tinutulungan ninyong magyuko ng ulo sa mga
mapangamkam.

55.

Ayaw silang matulad kayo sa mga Kastila? Napakabuti! Paunlarin ninyo ang katutubong ugali.
Ayaw kayong bigyan ng kinatawan sa Kortes? Mabuti. Ano ang magagawa ng isang tinig sa
karamihan? Habang nagmamaramot sila sa pagbibigay ng karapatan sa inyo lalong malaki ang
matatamo ninyo pagkatapos upang ibagsak sila at gantihan ng sama ang sama. Ayaw ituro sa inyo
ang kanilang wika, paunlarin ang isang katutubong wikain nang mawala ang pagtatangi-tangi at
magkaroon ng mga layuning pambansa. Huwag hayaang magpalagay ang Kastila na sila ang
panginoon dito at silay bahagi ng bayang ito kundi manlulupig at dayuhan. Sa gayoy matatamo ninyo
ang paglaya. Iyan ang dahilan at binayaan ko kayong mabuhay! Nakahinga si Basilio. Aniyay di siya
pulitiko. Lumagda siya sa kahilingan ukol sa paaralan dahil inaakala niyang iyoy mabuti. Sa
panggagamot daw siya nakaukol.

56.

Sa kasalukukuyang kalagayan daw ay di makapanggagamot nang mahusay si Basilio ayon kay

Simoun. Ang sakit ng bayan ay siyang higit nangangailangan ng kagamutan. Walang halaga ang
buhay na di nauukol sa isang layuning dakila, parang isang bato sa linang sa halip maging sangkap
sa isang gusali. Ani Basilio pinili niya ang siyensiya para makapaglingkod sa bayan. Nauwi sa
kadakilaan ng karunungan ang pag-uusap. Ang karunungan ay panghabangpanahon, makatao at
pandaigdig. Sa loob ng ilang daantaon, kapag ang sangkatauhan ay tumalino na, kung wala nang
lahi-lahi, lahat ng bayan ay malaya at wala nang mang-aalipin at napaaalipin, iisa na ang katarungan
at lahat ng taoy mamamayan na ng daigdig at ang tanging layunin ng tao ay pagkakamit ng
karunungan, ang salitang kagitingan at pag-ibig sa bayan ituturing na panatisismo o kabaliwan at
ikabibilanggo ng nagsasabibig nito.

57.

Upang makaabot daw sa kalagayang sinabi ni Basilio ang daigdig kailangan munang lumaya
ang mga tao at ito ay nangangailangan namang pagpapadanak ng dugo upang ang mga sinisikil ay

makalaya sa mapaniil. Pangarap lamang daw ang kay Basilio. Ang kadakilaan ng tao ay di
magagawa sa pagpapauna sa kanyang panahon kundi nasa pagtugon sa kanyang pangangailangan
at hangarin sa pag-unlad. Napuna ni Simoun na hindi naantig ang kalooban ni Basilio. Inulos niya ng
tuya si Basilio. Sinabi ni Simoun na walang ginagawa si Basilio kundi tangisan ang bangkay ng ina na
parang babae. Paano ako makapaghihiganti? tanong ni Basilio. Akoy dudurugin lamang nila. Sinabi
ni Simoun na tutulungan siya. Hindi na raw bubuhayin ng paghihiganti ang ina o kapatid niya, tugon si
Basilio. Ano ang mapapala ko kung silay ipaghihiganti? .
58.

Makatulong sa iba nang di magdanas ng gayon ding kasawian, tugon ni Basilio. Ang
pagpapaumanhin ay di laging kabaitan, itoy kasalanan kung nagbibigaay-daan sa pang-aapi. Walang
mang-aalipin kung walang paaalipin. At ipinaalaala ni Simoun na sa pag-aaral ni Basilio ay maaaring
danasin nito ang dinanas ni Ibarra. Nagtaka si Basilio. Siya na raw ang inapi ay siya pa ang
kamumuhian. Likas sa tao ang mamuhi sa kanyang inaapi, ani Simoun. Ngunit di ko sila
pinakikialaman; pabayaan nila akong makagawa at mabuhay. Tugon ni Basilio na sinundan ni Simoun
ng: At magkaanak ng mababait na alipin Ang mga damdaming mabuti o masama ay namamana ng
anak. Kayo ay walang hangad kundi isang munting tahanan, kaunting kaginhawahan, isang asawa;
isang dakot na bigas; at iyan ang mithiin ng marami sa Pilipinas, at kung iyan ay ibigay sa inyo,
ituturing ninyong kayoy mapalad na.

59.

Magmamadaling araw na. Matapos sabihing di niya pinagbabawalan si Basilio sa

pagbubunyag ng kanyang lihim ay sinabing kung may kailangan si Basilio ay magsadya lamang ito sa
kanyang tanggapan sa Escolta. Nagpasalamat si Basilio. Naiwan si Simoun na nag-iisip: Di kaya niya
napaniwala si Basilio sa paghihiganti o may balak itong maghiganti ngunit naglilihim lamang at nais
sarilinin iyon o sadyang wala nang hangad maghiganti. Lalong nagtumining sa loob ni Simoun ang
matinding nasa na makapaghiganti.

60.

Mga Tulong Sa Pag-aaral 1. Matatanto sa pag-aakala ni Basilio na ang Kastila ay wikang

siyang mag-uugnay sa mga Pilipinong may ibat ibang wikain na isa si Rizal sa mga unang nag-isip
sa pangangailangan natin ng isang pambansang wika. 2. Si Ibarra kailanmay di nakita ni Basilio
kundi nang dumating ito sa gubat at makatulong niya sa paglilibing sa kanyang ina. Nang dumating si
Ibarra. Di pa nakikita ito ni Basilio, ay nangyari na ang pagtatago niya sa mga guwardiya sibil.
Katapusan ng Oktubre nang dumating si Ibarra sa Pilipinas mula sa Europa. Ika-23 ng Disyembre
nang maganap ang habulan sa lawa. Dalawang buwang maysakit si Basilio sa gubat sa pagkakandili
nina Tandang Selo. Bisperas ng Pasko nang maisipan niyang hanapin ang ina at silay magkita ni
Ibarra sa unang pagkakataon. Nang magkita sila uli ay sa bahay na ni Kap. Tiyago ngunit si Ibarra ay
nagbabalatkayo nang isang Simoun at di nakilala ni Basilio. (Si Basilio ay kilala ni Simoun). Palagi si
Simoun kina Kap . Tiyago sa pagkukunwaring isang ganid na nag-aabang ng mamamana sa
maysakit na Kapitan ngunit sa totooy upang makasagap ng balita ukol kay Maria Clara. 3. Tatlo ang
pinag-aalayan ni Simoun ng kanyang paghihiganti a) Si Don Rafael b) Si Maria Clara c) Si Eliaspawang mga sinawing-palad ng lipunang nais niyang iwasak.

61.

Mga Tanong 1. Si Elias at Ibarra ay kapwa di kilala ni Basilio noong siya ay isa pa lang
sakristan. Paano natiyak ni Basilio na si Simoun ay si Ibarra nang makita sila sa gubat makaraan ang
labimpitong-taon? Sagot: Si Basilio ay matalino at pinag-ugnay niya ang mga pangyayari: a. Bago
namatay ang sugatang lalaki ay nagbilin sa kanya na kung walang darating sa gubat na iyon ay ariin
niya ang kayamanang nakabaon sa puno ng balite. Ang dumating ay isang mestiso na ngayoy siyang
humukay sa lugal na pinagbaunan ng kayamanan. b. Alam ni Basilio na mestiso ang anak ni Don
Rafael; ang namatay sa gubat ay kayumanggi. c. May sugat na taglay ang lalaking namatay. Noon ay
nabalitang napatay sa lawa si Ibarra. Ngunit ang mestiso ay walang sugat. Samakatuwid, iyong
kayumanggi ang hinabol at pinagbabaril sa lawa, hindi ang mestisong si Ibarra.

10

62.

2. Bakit di hinukay ni Basilio ang kayamanan sa puno ng balite gayong lagi siyang nasa
libingan ng kanyang ina sa loob ng 13 taon? Sagot: Bilin ni Elias na hukayin niya ang kayamanan at
ariing kanya kung walang darating na iba. May dumating-si Ibarra. At nakalimutan na ito ni Basilio.
Tangi sa rito, malayo nang kaunti sa puno ng balite ang libing ni Sisa at gabi kung magtungo roon
nang palihim si Basilio. 3. Bakit ibinaon ni Ibarra si Sisa ngunit sinigan ang bangkay ni Elias? Sagot:
Ibig ni Basilio na maibaon ang ina. Bilin naman ni Elias na sunugin ang kanyang bangkay.

63.

Kabanata VIII: Maligayang Pasko Buod Hindi naghimala ang birhen. Di nagbigay ng
karagdagang salaping kailangan ni Huli. Natuloy si Huli sa pagpapaupa kay Hermana Penchang.
(Iyon ay araw ng Pasko). Sa sama ng loob ay napipi si Tandang Selo.

64.

Mga Tanong at Sagot 1. Papaano makatulong ng malaki ang mga prayle sa matagal na
pagkakaalipin ng Pilipinas? Tugon Itinuturo ng mga kura na isa sa mga mabtuing katangian ng mga
Katoliko ay ang pagtitis at pg-asa sa mga milagro ng Santo (o ng lilok ng larawan). Si Huli halimbawa,
ay umaasa o nagbabasakali sa pagmimilagro ng Mahal na Birhen. Ngunit ng di matupad ito, natuto
siyang magtiis at inihanap ng katwiran ang kanyang kasawian.

65.

2. Bakit sa halip na hintayin ng mga bata na may tuwa ang araw ng pasko ay kinatatakutan pa
nga nila ito? Tugon a) maaga silang ginigising para magsimba; b) binibihisan sila ng mga magagara
(ayaw ng mga bata ng matitigas na damit dahi lsa almirol at mga bagong sapatos na masakit sa paa);
k) isinisimba sila sa misa mayor na matagal; d) pinaluluhod sila sa lahat ng kamag-anakan upang
humalik sa kamay.

66.

KABANATA IX: Ang mga Pilato Buod Pinag-usapan sa bayan ang nangyari kay Tandang Selo
at kung sino ang may kasalanan sa ipinagkagayon ng matanda. Ang alperes o tenyente ng guardia
sibil? Ano raw ang kasalanan niya? Kaya lamang daw niya sinamsam ang mga sandata ay utos sa
kanya iyon, hindi upang bigyan ng pagkakataon ang mga tulisan upang madukot si Kabesang Tales.
At di raw niya kasalanan kung di man matagpuan si Kabesang Tales. Ang asenderong bagong
gumagawa ng lupa ni Kabesang Tales? Paano raw niya isusuplong ang pagdadala ni Kabesang Tales
ng armas e kung tingnan siyay parang pinipili ang pinakamabuting patamaan sa kanya. Kung
namalagi raw si Kabesang Tales sa bahay ay di sana nadukot ng mga tulisan.

67.

Si Hermana Penchang na bagong panginoon ni Huli? Ang may sala raw ay si Tandang Selo na
rin na may kasalanan dahil di marunong magdasal at di nagturo ng wastong pagdarasal sa mga
kaanak na tulad ng ginagawa niya ngayon kay Huli na tinuturuan niya ng dasal at pinababasa niya ng
aklat na. Tandang Basyong Makunat. Nang mabalitaang tutubusin ni Basilio ang kasintahan ay
nagsabing si Basilio ay isang demonyong nag-aanyong estudyante na ibig magpahamak sa kaluluwa
ng dalaga.

68.

Nakauwi si Kabesang Tales sa tulong ng salaping napagbilhan ng mga alahas ni Huli at

nautang ng dalaga kay Hermana Penchang. Nabatid niyang iba na ang gumagawa ng kanyang lupa,
nagpaupang utusan si Huli, pipi ang amang si Tangdang Selo, at pinaalis siya sa kanyang bahay, sa
atas ng hukuman at sa katuwaan ng mga kura at gugmawa ng lupa. Si Kabesang Tales ay naupo sa
isang tabi at nanatiling walang kibo.

69.

Mga Tanong at Sagot 1. Ano ang nilalaman ng Tandang Basyong Makunat? na isinulat ng
isang prayle. Tugon : Itoy kuwento ng isang mag-anak ni Tandang Basyong Makunat na nagpaaral ng
anak na lalaki na naging suwail kayat ang payo sa aklat ay huwah magpapaaral ng anak na lalaki
sapagkat pag ang lalaki raw ay nawalay sa kanyang kalabaw ay kinukubabawan na ito ng demonyo.
Itoy naglalayon na huwag matuto ang mga Pilipino, manatiling mga mangmang na magsasaka at
nang patuloy silang mapagsamantalahan ng mga prayle. Ang anak na dalaga naman ay

11

pinapayuhang laging pasasakumbento ano mang oras upang mangumpisal kura at ang mga
magulang na di susunod dito ay tutungo sa impiyerno.
70.

2. Ano ang kaugnayan ng pamagat na Mga Pilato sa laman ng kabanata? Tugon: Si Pilato ay
siyang naggawad ng hatol na si Kristo ipako sa krus gayong batid niyang walang kasalanan si Hesus.
Sinunod niya ang hiling ng mga tao nasulsulan ng mga tauhan ng tulisang si Barabas. Pagkatapos ay
naghugas siya kamay at sinabing wala siyang kasalanan. Ito rin ang katwiran ng iba-ang gumagawa
ng lupa ang kura Clemente, si Hermana Penchang ng nagsamantala sa katangahan at kawalangkaya ng isang dalaga upang gawin itong busabos sa araw pa naman ng pagsilang ng Panginoon, siya
pa namang isang manang na manang at katolikong-katoliko. Silang lahat ay may kasalanan ngunit
nagsabing wala.

71.

KABANATA X: Kayamanan at Karalitaan Buod Sa bahay ni Kabesang Tales nakipanuluyan si

Simoun. Itoy nasa pagitan ng San Diego at Tiyani. Nagdarahop si Kabesang Tales ngunit dala nang
lahat ni Simoun ang pagkain at ibang kailangan at dalawang kaban ng mga alahas. Ipinagmalaki ni
Simoun ang kanyang rebolber kay Kabesang Tales. Nagdatingan ang mga mamimili ng alahas. Si
Kapitan Basilio, ang anak na si Sinang at asawa nito, Si Hermana Penchang mamimili ng isang
singsing na brilyante para sa birhen ng Antipolo. Binuksan ni Simoun ang dalawang maleta ng
alahas. Mga alahas na may ibat ibang uri, ayos, at kasaysayan.

72.

Napatingin si Kabesang Tales sa mga alahas ni Simoun. Naisisp niyang parang sa tulong ng
kayamanang iyon ay tinutudyo siya ni Simoun, nilalait ang kanyang kapahamakan. Sa bisperas pa
naman ng araw ng kanyang pag-alis sa bahay niyang iyon isa lamang pinakamaliit sa mga
brilyanteng iyon ay sapat nang pantubos kay Huli at makapagbigay ng kapanatagan sa matanda na
niyang ama. Wala namimili isa man sa mga nagsitawad sa mga luma ang makasaysayang alahas ni
Simoun. Inilibas ni Simoun ang mga bagong hiyas. Dito namili sina Sinang at iba pa. Siya raw ay
namimili rin ng alahas, ani si Simoun. Tinanong si Kabesang Tales kung may may ipabibili.
Iminungkahi ni Sinang ang kuwintas. Tinawaran agad ni Simoun ng makilalang iyon nga ang kuwintas
ng kasintahang nagmongha. Limandaang piso. O ipagpalit ng Kabesa sa alin mang hiyas na
maibigan niya. Nag-isip si Kabesang Tales. Ani Hermana Penchang ay di dapat ipagbili iyon dahil
minabuti pa ni Huli ang paalila kaysa ipagbili iyon. Isinangguni raw muna ni Kabesang Tales sa anak
ang bagay na iyon. Tumango si Simoun.

73.

Ngunit nang nasa labas na ng bahay ay natanaw ni Kabesang Tales ang prayle at ang bagong
gumagawa ng lupa. Nangagtawanan pa iyon ng makita si Kabesang Tales. Tulad niya ay isang
lalaking nakita ang kanyang asawa na kasama ang ibang lalaki at pumasok sa isang silid at
nangagtatatwanang inaglahi ang kanyang pagkalalaki. Bumalik ng bahay si kabesang Tales. Sinabi
kay Simoun na di niya nakausap ang anak. Kinabukasan, wala si Kabesang Tales. Gayundin ang
rebolber ng magaalahas-wala sa kaluban at ang naroroon ay isang sulat at kuwintas ni Maria Clara.
Humingi ng paumanhin si Kabesang Tales sa pagkakahuha ng baril na kailangan daw niya sa
pagsapi niya sa mgas tulisan. Pinagbilinan si Simoun na mag-ingat sa paglakad sapagkat
pagnahulog ang mag-aalahas sa kamay ng mga tulisan ay mapapahamak ito. Ani Simoun-sa wakas
ay natagpuan ko ang taong aking kailangan: Pangahas ngunit mabuti nga ito-marunong tumupad sa
mga pangko. Dinakip ng mg a guwardiya sibil si Tandang Selo. Natutuwa si Simoun. Tatlo ang
pinatay ni Kabesang Tales ng gabing iyon. Ang prayle, ang lalaking gumagawa sa lupa, at ang asawa
nito ay nagkaroon ng madugong pagkamatay-putol ang leeg at puno ng lupa ang bibig. Sa tabi ng
bangkay ng babae ay may papel na kinasusulatan ng Tales na isinulat ng daliring isinawsaw sa dugo.

74.

Mga Tanong at Sagot 1. Bakit kina Kabesang Tales nanuluyan si Simoun? Tugon: Ayon sa sabi
ng mag-aalahas, iyon ang pinakamaliki at pinakamasinop na bahay sa pook na iyon. Ang tunay na

12

layunin ni Simoun ay makilala nang lubusan si Kabesang Tales na sa balita niya sa mga nangyari rito
ay maaaring isang taong akma para sa balak niyang maghiganting paghihimagsik.
75.

2. Bakit natuwa si Simoun sa ginawa ni Kabesang Tales ng pagkuha ng kanyang baril? Tugon :
Nakilala niya ang pagkalalaki ang pagkamaginoo ni Kabesang Tales. Ipinalit pa sa rebolber ang
agnos na ayaw sanang pakialaman dahil walang pahintulot ang anak. Nakita niya sa kabesa ang
isang taong hinog ang dibdib sa init ng kanyang paghihiganti. Ito ang kailangan niyang makasama sa
kanyang paghihimagsik.

76.

3. Bakit natuwa pa si Simoun ng dakpin ng mga guwardiya sibil si Tandang Selo? Tugon :
Lalong maglalatang ang galit ni Kabesang Tales at lalong mapapadali ang paghimok niya rito upang
maghimagsik.

77.

KABANATA XI: Los Baos Ang Kap. Heneral ay nangaso sa Bosoboso. May kasama siyang
banda ng musiko sapagkat siya ang pangalawang patrono real ng Pilipinas o kinatawan ng patrono
real ng hari. Walang nabaril na ibon o usa ang Kapitan heneral. Ibig na sanang pagbihisang- usa ang
isang tao. Mabuti na raw iyon sapagkat maawain siya sa hayop. Ang totooy natutuwa siyat di
makikita na di siya makatatama ng ibon o usang babarilin. Nagbalik sila sa Los Banos. Nooy ika-31
ng Disyembre. Naglalaro ng tresilyo sa bahay-aliwan sa Los-Banos ang Kapitan Heneral, si Padre
Sibyla at Padre Irene. Galit na galit naman si Padre Camorra. Hindi alam ng huli na kaya nagpapatalo
ang dalawang kura ay sapagkat nais nilang makalamang sa isa sa pakikipag-usap sa Kapitan ukol sa
paaralan ng kastilang balak ng kabataan. Samantalang nagsusugal ay pinag-aralan at pinasyahan ng
Kapitan ang mga papeles ng pamamahala na inisa-isa ng kalihim pagpapalit ng tungkulin, pagbibigay
ng biyaya, pagpapatapon at iba pa. Saka na ang ukol sa paaralan ng kastila. Naroon si Don Custodio
at isang prayleng Dominiko- si Padre Fernandez.

78.

Nagalit si Padre Camorra dahil sa isang sinadyang maling sugal ni Padre Irene na ikinapanalo
ng Kapitan. Punyales, si Kristo na ang makipagsugal sa inyo! ani Padre Camorra at tumayo na. Si
Simoun ang pumalit kay Padre Camorra. Siya ay biniro ni Padre Irene na kanyang itaya ang kanyang
mga brilyante. Pumayag si Simoun. Wala raw namang maitataya ang kura. Ani Simoun: Akoy
babayaran ninyo ng pangako. Kayo Padre Sibyla, sa bawat limang bilang ay mangangako na kayoy di
kikilala sa karalitaan, kababaang loob, at pagsunod sa kabutihang asal (magmamalabis siya sa
maluhong pamumuhay at paggugol, di siya magpapakita ng awa sa mga dukha, at di siya susunod sa
mga tuntunin ng kabutihang asal.); at kayo, Padre Irene, sasabihin lamang ninyo na lilimutin ninyo
ang kalinisang ugali, ang awa sa kapuwa, at iba pa. Sa maliit na hinihingi koy kapalit ang aking mga
brilyante. At ito (tinapik pa ang Kapitan Heneral), sa limang bilang ay isang vale na limang araw sa
piitan (karapatan ni Simoun na mapabilanggo sa isang tao nang limang araw); isang pag-papapiit sa
limang buwan; isang utos na pagpapatapon na walang nakasulat na pangalan; karapatan sa isang
madaliang utos na pagpapabaril sa iasng taong pipiliin ko at iba pa.

79.

Mga Tulong sa Pag-aaral 1. Ang pagtuturo noon ay nasa kamay halos ng mga Dominiko.
Magkagalit ang mga Dominiko at ang Hesuwita. 2. Si Padre Sibyla ay isang rektor ng Unibersidad ng
Santo Tomas at tutol ang mga Dominiko sa balak na paaralan. Si Padre Irene naman ay siyang
inupahan ng kabataan na maging tagapagtanggol o tagatangkilik ng balak.

80.

1. Bakit nagagalit si Padre Camorra sa pakikipagsugal sa dalawang kura at sa heneral? Tugon:

Di niya batid na sadyang nagpapatalo ang dalawang pari upang ilagay sa pagiging masaya ang
heneral sa pananalo nito para maging madali ang kanilang pagkuha sa kalooban ng heneral ukol sa
usapin ng paaralan ng kabataan.

81.

2. Bakit sa lawa ipinamangka ni Simoun ang kanyang mga alahas na dala ng utusan
samantalang siya, dala pa ang higit na mga mamahaling alahas ay sa pampang nagdaan? Tugon:

13

Balak niyang talaga na makipagkita sa mga tulisan. Buo ang kanyang pananalig na kung ang mga
tulisan ay tulad ni kabesang Tales ay mga maginoo ito at kaya niyang kausapin ng marangalan. Di
niya ikinatakot ang kanyang mga alahas sapagkat alin sa dalawa : dinala niya iyon upang ang ilan ay
ipagkaloob sa puno ng pangkat o upang gawing katunayan ng kanyang pagtitiwala sa mga tulisan
tulad ng mag-isa niyang pagkakalakbay.
82.

3. Anong institusyon sa Pilipinas ang napag-ukulan ni Rizal na patawang pamumuna ngunit

dapat na matalim na pag-iwa sa damdamin ng mga Pilipino? Totoo pa ba ito ngayon? Tugon Ang
sabong Samantalang ang mga sabungan noon ay magagarat malalaki, ang paaralan ay nasa
kahabag-habag na kalagayan. Kahit sa kasalukuyan, maraming Pilipino ang nakapagsasabong at
nakapupusta ng malaki ngunit ang pagpapaaral at pagdadamit sa mga anak, ang pagkumpuni sa
sariling tahanan, at iba pa ay di mahirap. Kung minsay maganda pa ang kulungan ng sasabungin
kaysa bahay nila. Sa mga sabungero, una muna ang bisyo bago ang sandang pangangailangan.

83.

KABANATA XII: Placido Penitente Buod Malungkot na patungo sa Unibersidad ng Santo

Tomas si Placido Penitente sapagkat ibig na niyang tumigil ng pag-aaral tulad ng nasabi na niya sa 2
sulat niya sa ina. Pinakiusapan nga lamang siya ng ina na kahit batsilyer sa artes ay matapos
niya.Nasa ikaapat na taon na siya. Ang paghahangad ni Placido na magtigil ng pag-aaral ay
palaisipan sa kanyang mga kababayang taga Tanawan. Siya ang pinakamatalino sa bantog na
paaralan ni Padre Valerio roon. Hindi naman siya sugarol, walang kasintahang magyayayang pakasal,
at laban sa mga aral ng Tandang Basyong Makunat, masalapi. Nagulat pa si Placido nang
makapasok na siya sa Magallanes (dating Sto.Domingo) at siyay tapikin ni Juanito Palaez sa balikat.
Si Palaez ay mapaghangin at paborito ng mga guro. Anak ng mestisong Kastila. Mayaman. May
pagkakuba.

84.

Mga Tulong sa Pag-aaral 1. Ang Unibersidad ng Santo. Tomas noong panahon ng kastila ay
nasa Intramuros (Walled City) sa malapit sa kolehiyo ng San Juan de Letran sa ngayon. Panahon na
ng mga Amerikano nang ang UST ay ilipat na sa Espanya, Maynila. Lahat halos ng paaralan noon ay
nasa Intramuros-Letran at Ateneo. 2. Mga pagkakakilanlan sa mga estudyante na nag-aaral sa
tatlong kolehiyo noon. Ateneo Nangakadamit Europeo (Amerikana), mabilis lumakad, maraming
dalang aklat at kuwaderno. Letran Nakadamit-Pilipino, lalong marami, di gaanong paladala ng aklat.
UST Malinis manamit maayos, makisig at sa halip na aklat ay baston ang dala. Paaralang Normal
Mga tahimik , makukulay ang damit, sinusundan ng mga utusan, walang biruan at mapagdala ng
aklat. 3. Katatapos noon ng bakasyong para-Pasko kaya bagong balik sa paaralan ang mga
estudyante.

85.

Mga Tanong at Sagot 1. Bakit nais nang tumigil ni Placido sa pag-aaral? Tugon Apat na taon
nang siyay nag-aaral ngunit di pa siya nakikilala at napapansin ng mga guro gayong lagi siyang nagaaral ng leksyon. Hindi sana gaanong masakit sa kanya kung siyay walang hangad kundiang
pumasa. Ngunit siyay matalino, ibig niyang matuto. Siya ang idolo sa katalinuhan sa kanilang bayan.

86.

2. Ano ang kahulugan ng pangalang Placido Penitente? Tugon Placido: Kalmante o mapayapa
at penitente ay nagdurusa.

87.

3. Anu-ano ang puna ni Rizal sa pag-aaral ng karaniwang kabataan noon? Tugon Karamihan
nooy walang natutuhan dahil: a. Liban sa Ateneo, ang mga estudyante ay di nagdadala ng aklat, lalo
na sa UST. b. Napakalalaki ng bilang ng mga estudyante. k. May mahabang pagpapalagay ang mga
guro sa estudyante. d. Madalas ang araw na walang pasok.

88.

KABANATA XIII: Ang Klase sa Pisika Buod Isang silid na taluhaba ang silid ng klase. Ang
upuan ay parang hagdan na tatlong baytang at nakapaligid sa 3 panig ng silid. Sa isang dulo ng silid
ay ang hapag ng guro na sa likod ay ang pisarang may nakasulat na Viva! na naroon mula pa nang

14

unang araw ng pasukan sa taong iyon. Walang palamuti ano man ang mga dingding na bato. May
mga kasangkapan sa pisika ngunit ito ay nakasusi sa isang aparador na may salamin at kung gamitin
man ay ipinakikita lamang sa klase mula sa malayo tulad ng Santisimo ng Pare. Iyon ay ipinakikita
lamang sa mga dayuhan upang di masabi ng mga ito na nahuhuli ang UST sa ibang bansa sa
kahusayan sa pagtuturo at kaya lamang di natututo ang mga Pilipino ay dahil katutubo ang walangkatalinuhan. Ang guro, si Padre Millon ay isang batang Dominikong napabantog sa pilosopiya sa
Kolehiyo ng San Juan de Letran. Iyon ang una niyang pagtuturo ng pisika.
89.

Unang tinanong sa klase ang isang antukin. Parang ponograpo itong tumugon ng isang
isinaulong leksiyon na ukol sa salamin, bahagi nito, kauriang bubog o kalaing. Pinatigil ng guro ang
estudyante. Pinilosopiya ang musika. Kung kalaing, metal at bubog daw ang salamin ano raw uri ang
kahoy na may makintab na barnis o marmol na binuling maigi? Di tinugon ng estudyante ang tanong.
Ipinagpatuloy ang isinaulong aralin na parang plakang natigil at muling pinaandar sa ponograpo.
Pinatigil uli ang estudyante, muling tinanong sa sampay bakod na kastila. Binulungan ito ni Pelaez.
Mali ang idinikta. Sinunod nito. Natawa pati ang guro matapos insultuhin ang estudyante. Binigyan uli
ng tanong sa bahagi ng salamin. Kung ano ang ibabaw ay siyang salamin, bale wala ang harapan;
ang mahalagay ang nasa likuran. Di ba? Nalito ang estudyante. Lahat ay sumesenyas na sumangayon na siya at nadiktahan siya ni Pelaez nang Concedo, Padre, (sang-ayon Padre). Iyon ang
itinugon ng estudyante. Tanong uli ng prayle: Kung katkatin ang asoge sa likod at palitan ng bibingka,
ano mayroon?

90.

Mga Tulong sa Pag-aaral 1. Si Padre Millon: a. Tapos sa pilosopiya at teolohiya at mahilig sa

metapisika (mga teorya) ay nagturo ng kimika at pisika, magkaslungat na mga asignatura. b.
Pasulyap sulyap lamang sa mga aklat ng kimika at pisika (A little knowledge is a dangerous thing) na
karamihan ay di pinanaligan at kalabas labas ay magtuturo ng mga asignaturang ito sa paraan ng
pilosopiya. (Siyay di pa makapaniwala na ang mundo ay bilog at itoy umiinog at umiikot sa araw.) k.
May paglahi sa itinituro at tinuturuan mga makamandag na kasarian ng isang guro. d. Siya lamang
ang nagtatanong at ayaw magtanong. (Ikinatutuwa ang katangahan ng tinuturuan at kinaiinis ang
tamang pagtugon sa kanyang mga tanong.) e. Ipinasasaulo nang walang labis at walang kulang ang
mga aralin di ipinaliliwanag. g. Nagtutungayaw at nagmumura ng istudyante.

91.

1. Ano ang masasabi natin kay Placido, sa ugali niyang inilalarawan sa kabanata? Tugon:
Siyay naglalarawan sa karaniwang Pillipino. Mapagtimpi tayot mapayapa. Hanggat maaariy nagtitiis
tayo lamang sa gulo. Ngunit kung tayoy napapasubo na, marunong din tayong sumbog na parang
bulkan.

92.

2. Bakit sa pagtingin na lamang sa silid aralan sa pisika ay masasabi kaagad na sadyang

walang matutunguhan ang mga estudyante? Tugon: Ang pisika ay di maituturo ng sa bibig lamang.
Kailangan ang mga larawan, kasangkapan at mga halimbawat paliwanag sa pisara. Ni isang larawan
ay wala sa buong silid. Nakasusi ang mga kasangkapan. At mga pisara ay di ginagamit. Dooy may
sumulat ng VIVA! (Mabuhay!) noong unang araw ng pasukan. Enero nay di pa nabubura. Dapat, iyon
ay magiging klase ng pilosopiya, di ng pisika.

93.

KABANATA XIV: Sa Bahay ng mga Mag-aaral Buod Malaki ang bahay na tinitirahan ng
estudyanteng si Makaraig. Maluwag ang bahay na ito at puro binata ang nakatira na pawang
nangangasera. Iba-iba ang kanilang edad at pag-uugali. Si Makaraig ay isang mayamang mag-aaral
ng abogasya at pinuno ng kilusan ukol sa isyu sa Akademya ng wikang kastila. Ang pangunahing
estudyante na sina Isagani, Sandoval, Pecson at Pelaez ay inimbitahan ni Makaraig upang pagusapan ang kanilang pakay. Mananalig sina Isagani at Sandoval na pagbibigyan hiling, samantalang
nag-aalinlangan si Pecson. Si Sandoval ay larawan ng mga kastilang may malasakit at
pagpapahalaga sa mga Pilipino.

15

94.

May dalang magandang balita si Makaraig. Ibinalita nila na si Padre Irene ay ang nagtatanggol
sa kanila laban sa mga sumalungat sa kanilang adhikain. Kailangan ng grupo ang pagkiling ni Don
Custodio, isa sa mga kataastaasang lipon ng paaralan sa kanilang panig. Dalawang paraan ang
kanilang naisipupang pumanig sa kanila si Don Custodio, si G. Pasta isang manananggol at si Pepay
na isang mananayaw na matalik na kaibigan ni Don Custodio. Napagkaisahan ng lahat na piliin ang
manananggol upang maging marangal ang kapamaraanan.

95.

May dalang magandang balita si Makaraig. Ibinalita nila na si Padre Irene ay ang nagtatanggol
sa kanila laban sa mga sumalungat sa kanilang adhikain. Kailangan ng grupo ang pagkiling ni Don
Custodio, isa sa mga kataas-taasang lipon ng paaralan sa kanilang panig. Dalawang paraan ang
kanilang naisipupang pumanig sa kanila si Don Custodio, si G. Pasta isang manananggol at si Pepay
na isang mananayaw na matalik na kaibigan ni Don Custodio. Napagkaisahan ng lahat na piliin ang
manananggol upang maging marangal ang kapamaraanan.

96.

Mga Tanong at Sagot 1. Sino si Sandoval? Sagot: Isang empleyado at estudyanteng tagaEspanya na tinatapos ang pag-aaral sa Maynila. 2. Anong uri ng tauhan ang inilarawan ni Rizal sa
tauhang si Juanito Pelaez? Sagot: Isang Pilipino na takot manindigan para sa bayan. 3. Anong ugali
mayroon ang mga intsik na naging dahilan ng kanilang tagumpay ayon sa inilarawan sa kwento?
Sagot: Sila ay mapagkumbaba

97.

Kabanata XV: Si Ginoong Pasta Buod Si Ginoong Pasta ay isang bantog na manananggol.
Sinadya ito ni Isagani upang pakiusapan na kung maari ay mamagitan ng sang-ayon sa kanila kung
sakaling sumangguni si Don Custodio. Ngunit nabigo siya dahil nagpasiya ang abogado na huwag
nakialam dahil maselan ang usapan. Marami na siyang pag-aari kayat kailangang kumilos nang ayon
sa batas. Ang ganting katwiran ni Isagani ay lubos na hinangaan ng abogado dahil sa katalinuhan at
katayugan ng pag-iisip nito.

98.

Mga Tanong at Sagot 1. Sino si Ginoong Pasta? Sagot Isang bantog na mananaggol ng
Maynila. 2. Anong klaseng mamamayan ang inilarawan na Rizal sa pagkatao ni G. Pasta? Sagot Siya
ang sumasagisag sa mga Pilipinong nagnanais na manatiling sakop ng mga Kastila ang Pilipinas. 3.
Anong katauhan ang ipinahiwatig sa papel ni Isagani? Sagot Siya ay simbulo ng mga kaisipan na
naglalaman ngmga idealismo ng mga pangarap tungo sa pagkakaroon ng demokrasya at kalayaan.

99.

Kabanata XVI: Ang Kasawian ng Isang Intsik Buod Si Quiroga, isang negosyanteng Intsik na
naghahangad magkaroon ng konsulado ang kanyang bansa ay naghandog ng isang hapunan.
Dinaluhan ito ng mga tanyag na panauhin, mga kilalang mangangalakal, mga prayle, mga militar,
mga kawani ng pamahalaan, gayun din ang kanilang mga suki. Dumating si Simoun at nang singilin
niya si Quiroga sa utang na siyam na libong piso, sinabi nitong nalulugi siya. Inalok ni Simoun na
bawasan ng dalawang libong piso ang utang ni Quiroga kung papaya gang intsik na itago sa kanilang
bodega ang mga armas na dumating. Hindi raw dapat mangamba ang Intsik, sapagkat ang mga baril
ay unti-unting ililipat sa ibang bahay na pagkatapos ay gaagawan ng pagsisiyasat at marami ang
mabibilango. Siya ay lalakad sa mga mapipiit upang kumita. Napilitang sumang-ayon si Quiroga. Ang
pangkat ni Don Custodio ay nag-uusap tungkol sa komisyong ipapadala sa India para pag-aralan ang
paggawa ng sapatos para sa mga sundalo.Sa pulutong ng mga pari, ay pinag-uusapan nila ay
tungkol sa ulong nagsasalita sa may perya sa Quiapo na pinamamahalaan ni Mr. Leeds.

100.
Mga Tanong at Sagot 1. Bakit naghanda ng isang malaking hapunan si Quiroga? Sagot Siya
ay naghahangad na magkaroon ng konsulado ang Tsina sa Pilipinas. 2. Bakit iginalang ni Quiroga si
Simoun? Sagot Dahil sa pagiging malapit nito sa kapitan-Heneral. 3. Bakit nagkautang si Quiroga kay
Simoun ng siyam na libong piso? Sagot Kumuha siya ng tatlong pulseras kay Simoun na ibinigay niya
sa isang babaeng kaibigan ng isang makapangyarihang lalaki.

16

101.
Kabanata XVII: Ang Perya sa Quiapo Buod Maganda ang gabi. Ang peryay punong-puno ng
panonoorin at manonood. Ang 12 galing sa bahay ni Quiroga ay patungo sa kubol ni Mr. Leeds.
Tuwang-tuwa si Padre Camorra sa dami ng magagandang dalagang nakikita lalo na nang
makasalubong si Paulita na kasama nina Isagani at Donya Victorina. Punyales! Kailan pa ako
magiging kura sa Quaipo, anang makamundong prayle at kinurot sa tiyan si Ben Zayb. Si Isagani
namay inis sa bawat tumititig kay Paulita. May pinasok na tindahan ng mga tau-tauhang kahoy ang
pangkat nina Padre Camorra. Naghawigan sila-sila. Ang isa raw ay kahawig ni Zayb. Kahawig daw ni
Padre Camorra ang isa. Marami ang lilok na anyong Prayle. May isang kuwadrong tanso ng babaing
pisak ang mata, gula-gulanit ang damit, nakalupasay at namimirinsa at namimirinsa ng lumang damit.
Ayon kay Padre Camorra ay isang hanggal ang umisip ng larawang iyon. Sumagot si Ben Zayb na
iyon ay ayon sa pamagat: la Prenza Filipina o prinsang ginagamit sa Pilipinas. Isa namang kuwadro
ay naglalarawan ng isang lalaking nakagapos ang mga kamay at tinuturuan ng mga guwardiya sibil.
Pamagat Ang Bayan na Akaba . Pinagtawanan din nila ito.
102.
May nakitang larawan na kahawig ni Simoun. Hinanap nila ang mag-aalahas. Wala ito. Ayon
kay Padre Camorray natakot na baka pagbayarin nila sa pagpasok sa paglabas ni Mr. Leeds. Ani
Ben Zayb naman: Baka natakot na matuklasan natin ang lihim ng kanyang kaibigan si Mr. Leeds.
Makikita ninyot ang lahat ay sa salamin lamang.
103.
Mga Tulong sa Pag-aaral 1. Ang perya ay hindi iisang tindahan ng mga laruan o pabaril na
tulad ng kasalukuyang gamit ng taguring ito. Ito ay Fair o mga kubol ng siriko, mahika (magic), mga
tindahan ng laruan ,paninda mga ari, at iba pa. 2. Tandaan uli ang pagkawala ni Simoun gayon siya
ang nagyaya sa panonood sa espinghe ni Mr. Leeds.
104.
Mga Tanong at Sagot 1. Anong kalinangan Pilipino ang binigyan diin ni Rizal sa Kabanatang
ito? Tugon Ang palilok ng mga anyo o larawan. Isa itong talakay sa sining ng paglilok ng mga Pilipino
na pinuri ni Rizal. 2. Ano ang inilalarawan sa kathang La Filipina? Tugon Ang pamamahayag sa
Pilipanas (state of Filipino press or journalism): matanda (makaluma); pisak ang isang mata ( di
katotohanan ang pagbabalita at iyong lang ibig paksain ang pinapaksa ): marumi, at lugami ang
pamamahayag noon. Ang nakakatawa rito ay isa pa si Ben Zayb sa nagtatawa sa larawan at wala
siyang kamalay-malay na sila ang inaatake sa larawang iyon lalo si Ben Zayb. ( Animo ito ng
pagkakapahintulot ng sensor sa pagpapalathala ng Florante at Laura ni Balagtas na atake ng
kumatha laban sa pamahalaan.) Mas malinaw rito ang panunuligsa sa ikalawang larawan, ang bayan
ng Abaka. Inilalarawan dito na ang Pilipinas ay bayan ng abaka na ang karaniwang gamit ay
panggapos sa mga dinarakip ng guwardiya sibil. Ngunit ito man ay di nasakyan ng matatalinot
magagaling na pangkat nina Ben Zayb.
105.
Kabanata XVIII: Ang mga Kadayaan Buod Sinalubong ni Mr. Leeds ang mga panauhin sa
kanyang perya. Bago nagsimula ang palabas, nagsiyasat si Ben Zayk upang Makita ang salamin sa
kanyang inaasahang matagpuan, ngunit wala siyang nakita. Pumasok si Mr. Leeds sa isang pinto at
may dalang kahong kahoy sa kanyang pagbabalik. Ipinaliwanag niya na ito ay natagpuan naiya sa
isang libingang nasa-piramid ni Khufu, isang Paraon ng Ehipto. Ang kahon ay may lamang abo at
kapirasong papiro na kinasusulatan ng dalawang salita. Sa pamamagitan ngpagbigkas ngunang
salita ang abo ay nabubuhay at nakakausapang isang ulo at pagbanggit ng ikalawang salita ito ay
babalik sa dating kinalalagyan nito. Bumigkas ng isang salita si Mr. Leeds, lumabas ang isang ulo at
sinsbi nitong siya si Imuthis. Siya ay umuwi sa sariling bayan pagkatapos ng pag-aaral at mahabang
paglalakbay.
106.
Sa kanyang pagdaraan sa Babilonia ay nabati niya ang isang lihim na hindi ang tunay na
Sumerdis ang namamahala doon kundi si Gautama, isang magnanakaw ng kapangyarihan at
namamahala sa tulong ng pandaraya. Sa katakutang isumbong siya kay Cambises ay binalak ang

17

ikakasawi ni Imuthus sa tulong ng mga saserdoteng Taga-Ehipto na siyang nakapangyayari noon sa

kanilang bayan. Siya ayumibig sa isang anak ng pari at naging kaagaw niya rito ang pari sa Abidos.
Nagpanukala ang pari ng kaguluhan at siya ang sinangkalan. Isinakdal siya at napiit, tumakas at
napatay. Ayon sa ulo siya ay nabuhay muli upang ihayag ang gayong kataksilan. Titig na titig kay
Padre Salvi ang espinghe habang nagsasalita ito. Dahil sa takot hinimatay ang prayle. Kinabukasan
nagpalabas ng utos ang gobernador na nagbabawal sa palabas ngunit wala na si Mr. Leeds,
nagtungo ito sa Hongkong dala ang kanyang lihim.
107.
Mga Tanong at Sagot 1.Bakit hinimatay si Padre Salvi? Sagot Dahil sa takot sa tinawag na ulo.
2. Kanino inahalintulad ang buhay ni Imuthis? Sagot Kay Ibbara. 3. Ano ang ipinahihiwatig ng naging
reaksyon ni Padre Salvi pagkatapos ng salaysay ni Imuthis? Sagot Ito ay nagpapakilala ng
pagtanggap ng mga prayle sa kanilang kasamaan at pagpakasal.
108.
Kabanata XIX: Ang Mitsa Buod Lumabas sa klase si Placido Penitente. Hindi na siya ang
dating mapagtimpi. Galit na galit siya. Nais niyang gumawa ng isang libo`t isang paghihiganti. Parang
ibinubulong ng kanyang budhi: Placido Penitente, ipakilala mong ikaw ay may karangalan, na ikaw ay
matapang at maginoo. Taga-Batangas ka na ang paglait ay hinuhugasan ng dugo. Nakitang nagdaan
ang isang sasakyang kinalulunanan nina Padre Sibyla at Don Custodio. Nais niyang habulin ang kura
at ihagis sa ilog. Napadaan sa Escolta. May naraanang dalawang Agustino sa pinto ng basar ni
Quiroga. Ibig pag-uundayan ng suntok. Nagpigil. May naraanang dalawang kadete na nakikipag-usp
sa isang kawani. Sinagasa niya ito. Tumabi ang mga kadete. Inaalihan ng hamok si Placido. Inakala
na ni Placidong wala na siyang pagkakataong mag-aral. Aniya sa sarili. Hindi raw kami marunong
maghiganti. Dumating na sana ang lintik at nang makita nila
109.
Naratnan ni Placido sa bahay na kanyang tinutuluyan ang kanyang ina si Kabesang Andang.
Kararating nito mula sa Batangas. Sinabi ni Placido na di na siya mag-aaral. Naghinagpis ang ina.
Nakiusap sa anak. Nagpaalam si Placido sa ina. Ginala nito ang Sibakong, Tundo, San Nicolas, Sto.
Kristo. Mainit pa ang ulo. Nguni`t nakaramdam ng gutom. Naisipang umuwi. Inakalang wala na sa
bahay ina`t nagtungo na sa kapitbahay upang makipangginggi. Mali siya. Naroon pa ang ina.
Naghihintay. Ipinakiusap daw ni Kabesang Andang sa prokurador ng Agustino na iayos ang suliranin
ni Placido sa nakagalit na Dominiko. Ayaw ni Placido. Tatalon daw muna siya sa ilog Pasig o
magtutulisan bago mag-aral na muli. Nagsermon uli ang ina ukol sa pagtitiis. Di na kumain muna,
muling umalis ang binata. Nagtungo sa daungan ng mga bapor. Inisip niyang magtungo sa
Hongkong, magpayaman at kalabanin ang mga prayle. Ginabi siya sa paggagala. Walang
natagpuang kaibigan. Napatungo siya sa perya. Nakita niya si Simoun. Sinabi niya dito ang nangyari
sa kanya at ang hangad niyang pasa- Hongkong. Napatulog siya sa mag-aalaha. Isinama ni Simoun
si Placido sa kanyang karuwahe. Pag-karaan ng pagtakbo ipinatigil ang sasakyan. Bumaba sina
Simoun at Placido. Nakita nina Placido sina Isagani at Paulita na namamasyal. Nainggit si Placido.
110.
Mga Tulong sa Pag-aaral 1. Nakita ni Placido na kasama ni Padre Sibyla si Don Custodio, na
magpapasiya ukol sa balak na paaralan ng kabataan. 2. Ang salita kayang Ingles na amok
(huramentado) ay galing sa hamok ng Malay? 3. Si Kabesang Andangay halimbawa ng isang
ignoranteng ina noong panahong iyon na kaya lamang nagpapaaral ng anak ay sa pagkakagaya-gaya
o kaibigang mapagmalaki bilang ina ng isang nakapag-aral at nagkatitulo. Kung alam niya na ang
ibubunga ng pagaaral ni Placido ay bilangguan o bibitayan, na siyang tiyak na ibubunga ng masikhay
at matining na pag-aaral noon ay papag-aralin pa kaya niya ito?
111.
4. Ang paghihimagsik ni Simoun ay magsisimula sa mga arabal (kanugnog-pook ng Maynila o
suburbs na noon ay mabigat pa tulad ng Balintawak, Sta Mesa. Makati, La Loma at atbp.) na binubuo
ng : A. Pangkat ng mamamayang naaaping ibig maghiganti; B. Pangkat ng mga tulisang tulad ni
Kabesang Tales ay naging gayon sa udyok ng paghanap ng katarungang di naging kanila sa

18

pamahalaan; K. Mga kawal na kanyang pinaniwalaang ibig ng Kapitang Heneral na manggulo sila sa
mga sibil at sa mga prayle upang magkaroon ng dahilan ang heneral na magtagal pa sa Pilipinas; D.
Mga manong na pinaniwala niyang sasalakay sa kumbento ang mga kawal at sibil. Dahil dito, ang
mga sibil at mga manong ay makakalaban ng mga kawal na may mga pagkakautang kay Simoun at
ang mga tulisan kakampi ni Simoun, at ang mga mamamayang sasapi sa kanya ay malayang
makalulusob sa Maynila (Intramuros ngayon) at maluwag niyang makukuha ang siyudad na walang
magtatanggol.
112.
Mga Tanong at Sagot 1. Bakit nasabi ni Placido na wala na siyang pagkakataong mag-aral?
Tugon: Iisa ang unibersidad noon para sa karera ang unibersidad ng Sto. Tomas. Ayaw na siyang
tangapin doon. 2. Bakit umanib kay Simoun sa balak niyang paghihimagsik ang Kastilang may
rayuma? Tugon: Itoy nagkaasawa ng maganda. Pinagnasaan ng mga prayle ang babae. Para
maiwasan ang ganti ng Intsik, ito ay ginawan ng lalang ng mga prayle upang mapabilanggo
hanggang magkaramdam. Ibig ng Kastila na makapaghiganti.
113.
3. Bakit napaaga ang pagbubunsod sa himagsikang binalak ni Simoun? Tugon: Dahil kay
Maria Clara na ayon sa balitang tinanggap ni Simoun ay nasa bingit na halos ng kamatayan. 4. Sa
anong ibon inihalintulad ni Simoun si Maria Clara? Tugon: Sa Fenix (Phoenix). Iisa lang ang ibong ito.
(Tulad ni Maria Clara na iisang babae sa buhay ni Ibarra.) nabubuhay ito mula sa 500 hangggang
12,954 taon. Pagkatapos ay sinusunog nito ang sarili sa sariling pugad at ang abo nitoy nagiging
bagong Fenix. Kung makuha na ni Simoun si Maria Clara sa mga kuko ng bulag na paniniwala,
bibigyan niya ng bagong buhay ang mongha. Ani simoun patungkol kay Maria Clara: Isang
paghihimagsik ang naglayo sa akin at sa iyo; isa ring pagbangon ang magsasauli sa akin sa iyo.
114.
5. Ano ang mitsa ng paghihimagsik ni Simoun? Tugon: Ang paghihimagsik ay parang bomba
na handa na ngunit wala pang mitsa na sisindihan upang pasabugin ang bomba. Ang paghihimagsik
ni Simoun ay may layon: pagbawi kay Maria Clara.
115.
Kabanata XX: Si Don Custodio Buod Ang usapin ukol sa akademya ng salitang kastila ay nasa
mga kamay ni Don Custodio, na siyang pinagkatiwalaan lumutas sa suliraning ito. Si Don Custodio de
Salazar y Sanchez deMonteheredondo ay kilalang tanyag sabahagi ng lipunan sa Maynila at
tinaguriang Buena Tinta. Siya ay nakapag-asawa ng isang mayaman at sa pamamagitan ng yaman
ng asawa, nakapagnegosyosiya kahit kulang sa kaalaman sa mga tungkuling kanyang hinahawakan
siya ay pinupuri dahil siya ay masipag. Nang bumalik siya sa Espanya walang pumansin sa kanya
dahil sa kakulangan niya sa pinag-aralan, kaya walapang isang taon nagbalik na siya sa Pilipinas at
nagmagaling sa mga Pilipino sa kanyang kunwaring magandang karanasan sa Madrid. Lumagay siya
parang amot tagapagtanggol, ngunit siyay naniniwalang may ipinanganak upang mag-utos at ang
ibay upang sumunod. Ang Pilipinoy ipinanganak upang maging utusan, kayat kailangang
pagsabihang lagi na ang mga itoy sa gayon lamang ukol. Sa loob ng labing limang araw, si Don
Custodio ay bumuo ng pasiya ukol sa kasulatan at handa na niya itong ipaalam sa lahat.
116.
Mga Tanong at Sagot 1. Paano nabigyan ng bansag na Buena Tinta si Don Custodio? Sagot:
Siya ay naging laman ng mga pamahayagan sa loob ng ilang lingo at sakanyang walanghabas na
pakikipagtalo kung kanikanino. 2. Ano ang palagay ni Don Custodio sa mga Pilipino? Sagot: Ang mga
Pilipino ay ipinanganak upang maging utusan.
117.
Kabanata XXI: Mga Anyo ng Taga-Maynila Buod Nang gabing iyon ay may pagtatanghal sa
teatro de Variendades, ang Les Choches de Corneville ng bantog na mga Pranses. Ubos kaagad ang
tiket, at mahabang-mahaba ang hanay ng nagsipasok. Isang Kastila ang tanging walang bahala sa
pagpasok sa dulaan. Itoy si Camarroncocido na anyong pulubi o palaboy. May lumapit sa kanya na
isang kayumangging lalaki na matanda at may amerikanang mahabat hanggang tuhod. Siyay si Tiyo
Kiko. Pinakitaan nito ng mga mamisong Mehikano si Camarroncocido. Iisa ang kanilang hanapbuhay:

19

pagdidikit ng mga paskil. Anim na piso ang iniupa ng mga Pranses kay Tiyo Kiko. Ani
Camarroncocido: E, magkano naman ang ibinigay nila sa mga prayle? Dapat mong malaman na ang
buong kikitain ng palabas ay mauuwi sa mga kumbento. Ang palabas ay humati sa Maynila.
Mayroong nagsitutol dito bilang masagwa at laban sa moralidad, tulad nina Don Custodio at ng mga
prayle. Mayroon namang nagtanggol dito. Mga pinuno ng hukbo at mga marino, ang kawani, at
maraming matataas na tao. Laban ang mga babaing may asawa o may kasintahan. Ang wala namay
sang-ayon sa opera. Naging malaki at malaganap ang bulung-bulungan at kasamang nababanggit
ang Kapitan
118.
Ani Camarroncocido kay Kiko: Ang kalahati ng mga nagsisipasok sa teatro ay manonood dahil
sinasabi ng mga prayle na huwag manood: at ang palabas dahil ipinagbabawal ng mga prayle.
Mabuti ang iyong mga paskil ngunit higit na mabisang pantawag ng tao ang pastoral o pagbabawal
ng mga pari. Nang makaalis si Tiyo Kiko ay may napansin si Camarroncocido na mga taong tila hindi
sanay magamerikana at sa wariy umiiwas mapuna. Anya: Mga sekretarya kaya o magnanakaw?
Kinapa ang sariling mga bulsa. Walang laman. Ano sa akin sino man sila? anito at nagkibit-balikat.
Isang kagawad ng hukbo ang kumausap sa mga di-kilalang tao na apat o lima sa bawat pulutong.
Pagkatapos, ang kagawad ay lumapit sa karwahe at masiglang nakipag-usap sa taong lulan niyon si
Simoun. May narinig ang palaboy na Kastila: Ang hudyat ay isang putok. At umalis ang karwahe. May
binabalak! ani Camarroncocido. Nagpatuloy ng lakad si Camarroncocido. Dalawang tao ang narinig
niyang nag-uusap. Anang isa na may hawak na rosaryo at kalmen: Ang mga kura ay malakas kaysa
Heneral. Ang heneral ay umaalis; ang mga ay naiiwan. At yayaman tayo. Ang hudyat ay isang putok.
119.
Mga Tulong sa Pag-aaral 1. Si Camarroncocido ay may pangalang ang kahulugan ay halabos
na hipon dahil mapulang-mapula siya. Siya ang isang Kastilang hindi nagpapahalaga s kanyang
pagiging Kastila. Gayong may pagkadugong bughaw, nang dumating sa Pilipinas ay naging isa
lamang upahan sa pagdidikit ng mga paskil sa dulaan at mga gawaing kauri nito. Isa siyang
kabaligtaran ni Don Custodio na isa lamang layak sa Espanya na nang maparito ay nagsamantala sa
pagiging Kastila at naging mayaman at makapangyarihan. 2. Salin ng Les Choches de Corneville:
Mga Kampana sa Corneville. Itoy nagpapahiwatig ng mga mananayaw na babaing may mga sayang
maluluwang na parang kampana na titikwas-tikwas samantalang sumasayaw at pasipa-sipa sa itaas
ang mga paa.
120.
Mga Tanong at Sagot 1. Anong kasamaang ugali ang pinulaan ni Rizal sa mga taong tulad ni
Camarroncocido? Tugon: Ang pagwawalang-bahala sa mga panayayari o mga mangyayari kung ito
ay walang tuwirang kaugnayan sa kanya kahit mangahulugan ito ng kaguluhan sa bayan o maging ito
ay matuklasan niyang may pipinsalaing ilan. Ito ay sakit ng lipunan hanggang ngayon. Maraming
kabulukan at katiwalian o krimen ang nasassaksihan ngunit di isinusuplong sa mga
maykapangyarihan sapagkat wala namang tuwiran o biglaang samang nagagawa sa mga nakakita
dahil di nila nais masangkot sa gulo. Di nila nais na maabala sa pagsaksi sa paglilitis. Ngunit sa di
paggawa ng karampatang hakbang ng mga nakapunang ito, ang katiwalian o ang krimen ay
lalaganap at balang araw ang nangapabaya sa pangyayari ay siyang tatamaan niyon. At sa
katiwaliang nangyari sa bayan, di man tuwiran, lahat ay nagdurusa. (Maipaliliwanag pa ito ng guro).
121.
4. Bakit nakapasok din sa dulaan si Tadeo? Tugon: Di sumama kina Macaraeg si Basilio dahil
ang huli ay magrerepaso para sa nalalapit niyang pagsusulit. May tiket para kay Basilio. Itoy
ipinagamit nina Isagani kay Tadeo.
122.
Kabanata XXII: Buod: Ang Palabas Maingay sa dulaan. Lampas na sa oras ay di pa
nagsisimula ang palabas dahil wala pa ang Kapitan Heneral. May nagsisipadyak ng baston at
sumisigaw na buksan na ang tabing. Maraming pabastos na paghanga sa mga babae na maririnig sa
mga artilyero. Maraming tsismisan. Mausok. Maraming pagtatalo. May isang matigas ang ulo sa

20

isang luklukang di kanya at ayaw ibigay iyon sa may-aring si Don Primitivo. Hindi ito napakiusapan ng
tagapamahala. Nagsigawan ang mga artilyero. Ibibigay o hindi na oo na hindi! Nalibang ang mga tao.
Ang mga tanod ay di makapangahas magpaalis sa nasa upuan ni Don Primitivo dahil sa ito ay isang
mataas na tao sa pamahalaan. Dumating ang Heneral. Tumugtog ng marcha real. Si Pepay ay nasa
isang palko na handog ni Makaraig. Katapat ito ng palko ng mga estudyante. Si Don Custodio ay
tinipan ni Pepay sa dulaan kayat di man ibig ay napilitan ang tagapagmungkahi na pasadulaan.
Masaya si Pepay. Masaya rin ang mga estudyante pati si Pecson. Si Isagani lang ang hindi dahil
nakita niya sa dulaan si Paulita na kasama ni Pelaez na kanyang karibal.
123.
Isang Pransesa ang umawit, si Gertude. Isang awit na puno ng tsismis ng linggo ang kanyang
ipinaririnig. Tigas na kasasalin ni Tadeo sa Kastila ng mga salitang Pranses. Gayon din ang ginawa ni
Juanito Pelaez kina Paulita at Donya Victorina. Karaniwan naman ay mali si Juanito. Umawit si
Serpolette. May pumalakpak sa una. Nakilala ito ni Tadeo. Padre Irene na pinapag-espiya ni Padre
Salvi sa kung sadyang masama nga ang palabas ng mga Pranses ay namukhaan ng mananayaw.
Kakilala pala siya ni Serpolette sa Europa pa. Isang babae ang dumating na kasama ang asawa.
Ipinamalaki ang pagdating niya nang huli sa lahat. Nang makitang may palko pang walang laman ay
inaway ng ginang ang asawa. Sinutsutan siya ng mga tao. Wikang paismid: Ang mga ungas! Akala
moy marurunong ng Pranses. (Tama naman.) Si Juanitoy nagpapanggap na maalam ng Pranses na
di naman nalalayo sa Espaol. Kapag nagtawa ang mga taoy nakikitawa siya. Kapag nagsiungol o
nagsiubo, napapailing siya. Humanga sa kanya si Donya Victorina at hinangad pakasalan ang
binatang kuba pag namatay si De Espadaa.
124.
Mga Tulong sa Pag-aaral 1. Ang tinawag na Filipino time ay pag-aglahi sa ating ninuno. Itoy
hindi oras Pilipino. Nagaya lamang ito ng ilan sa ating totoong isip-alipin sa mga Kastilang namuno sa
atin nang may tatlong daang taon. Ang manonood, makikita sa ano mang palabas, ay maagang
nagsisidating. Tanging panauhing pandangal ang huling dumarating at ito ay ipamamata nang orasPilipino . Hindi tumpak na ang maling ginawi ng isa ay ipaari sa maraming hindi naman gumawa
niyon. Ang tunay na oras-Pilipino ay makikita sa mga nayon. Bago pa sumikat ang araw at wala pang
nakikita sa paligid ay nasa pilapil na ng bukid ang magsasaka, nakasulong na sa dagat ang
mamamalakaya. Ibando mong may pasine sa liwasan sa ika-8 at ika-6 pa lamang ng gabi ay marami
nang naghihintay na bata at matanda sa pagpapalabasan. Pag sinabing orasPilipino itoy mga minuto
o oras na una kaysa takdang tipanan. 2. Ang bisa ng pag-ibig. Si isagani na pinakamasipag at
tagapagtaguyod ng paaralan ay di pumansin sa pagkakatuwa at pagtalakay ukol dito ng mga
kasamahan dahil sa malaki niyang panibugho at galit kay Paulita. Ito ring damdaming ito ni Isagani
ang sisira sa tagumpay na balak ni Simoun sa dakong huli.
125.
3. Sina Tadeo at Pelaez bilang manonood. Si Tadeo ay isang uri ng manonood na di dapat
natatagpuan sa dulaan. Wala siyang nakikita o nais makita kundi ang kapintasan at kasiraan ng
kanyang pinapanood. Si Juanito Pelaez naman ay halimbawa ng isang ungas na ginagamit ang
kaunting kaalaman (sa Pranses) na lalong nagpapatingkad sa kanyang katangahan. At sina Paulita at
Donya Victorina naman ay mga lalong tanga na nakipatol sa nagdudunung-dunungang si Tadeo.
Silay parang mga bulag na napapaakay sa kapwa bulag. 4. Si Ben Zayb ay isang kritikong hangal.
Walang kaalaman sa sining ngunit nagdudunung-dunungan. Siyay mapanganib dahil marami siyang
maihahawang hangal ding mambabasa sapagkat siyay manunulat at manunudling (columnist).
126.
Mga Tanong at Sagot 1. Bakit masaya si Pepay gayong hindi maganda ang kanyang balita
para kina Makaraig? Tugon Isa siyang tanga. Hindi niya nasakyan ang ibig sabihin ng pasiya ni Don
Custodio na akala niya ay sang-ayon sa paaralan kayat ikatutuwa nina Makaraig. 2. Kaganinong
palko ang walang tao na nkita ng babaing namayagpag sa pagdating niya ng huli sa lahat? Tugon
Kay Simoun. 3. Bakit hindi nasiyahan si Sandoval sa palabas? Tugon Paano di siya nakauunawa ng
Pranses. (Daig pa siya ni Juanito.)

21

127.
4. Bakit hinagisan ni Pecson ng medyas na mabaho si Sandoval? Tugon : Si Sandoval ay
isang Kastilang estudyante na kasang-ayon nina Isagani sa pagtatayo ng paaralan ng kabataan.
Nasabi niya minsan, nang sabihin ni Pecson na walang mararating ang balak nila sapagkat lalabanan
ng simbahan at pamahalaan, sinabi ni Sandoval na pag nabigo ang mga Pilipino, siya na isang
kastila, ang magpapatuloy ng magandang balak na iyon. Ang medyas ay pinagsagisag ni Pecson sa
isang paghamon kay Sandoval na magsabi ng totoo sa kanyang salita. 5. Bakit ikinalulungkot ng mga
estudyante ang pasya ukol sa balak nilang paaralan? Tugon: Ang paaralan ay ipaiilalim sa mga
dominikano sa Unibersidad ng Sto. Tomas samantalang ang lahat ng gugol ay sa mga estudyante.
Samakatuwid, wala ring pag-iiba sa pagtuturo sa unibersidad sa ilalim ng mga dominikano. Bakit
magbubukas pa ng paaralan ang kabataan? E, di papasukin na rin lamang nila sa unibersidad ang
sino mang nais mag-aral kahit hindi matuto.
128.
Kabanata XXIII: Buod Isang Bangkay Nang gabing iyon, ikapito, ay makalawang umalis at
dumating si Simoun sa bahay na may ibat ibang taong kasama. Nakita siya ni Makaraig nang magiikawalo sa may daang Ospital, malapit sa kumbento ng Sta. Clara. Nakita siya ni Camarroncocido sa
may dulaan nang mag-iikasiyam na may kausap na tila estudyante. Si Basilio ay dir in nanonood.
Nagrerepaso siya sa bahay. Hindi na nag-sasama sa mga kamag-aaral mula nang tubusin si Huli sa
pagkakaalila. Pinag-aralang mabuti ang pagpapagaling kay Kapitan Tiyago na noon ay lalong naging
mahirao pakiba-gayan. Kung minsan ay mahal na mahal nito si Basilio at kung minsay nilalait.
Pabigat nang pabigat ang karamdaman nito. Ang pagbabawas sa paghitit ni Kapitan Tiyago ay
isinasagawa ni Basilio ngunit kung nasa lalawigan o nasa paaralan siyay may nagbibigay ng labis na
apyan sa matanda. Si Simoun at si Padre Irene lang naman ay walang itinatagubilin kay Basilio kundi
ang pagalingin ang maysakit, pagtiisan ito sa pag-aalaga.
129.
Sa pagrerepaso ni Basilio ay dumating si Simoun. Mula nang magkita sila sa San Diego ay
noon lamang sila nagkaharap. Kinumusta ni Simoun ang maysakit. Malubha, ani Basilio. Malala na
raw ang kalat ng lason sa katawan. Tulad daw ng Pilipinas, ani Simoun. Hinimok ni Simoun si Basilio
na makiisa sa himagsikan liban sa pama-halaang Kastila dahil ang hindi kakampi sa kanila ay
ituturing na kaaway na dapat pata-yin. Inatasan ni Simoun si Basilio na itakas si Maria Clara mula sa
kumbento ni Sta. Clara habang nagkakagulo ang buong lungsod. Sinabi ni Basilio na huli na, dahil sa
nagpakamatay na si Maria Clara. Naroon siya sa kumbento upang makibalita kaya niya nabatid. Nang
bumalik siya ay nakita niya ang liham na padala ni Padre Salvi kay Padre Irene na siyang nagpabasa
niyon kay Kapitan Tiyago na nagpanangis nang mabatid na patay na si Maria Clara. Litong-lito na
patakbong nanaog ng bahay si Simoun. Nawala sa pag-aaral ang isip ni Basilio. Ang naglaro sa isip
ay ang kahabag-habag na buhay nina Ibarra at Maria Clara.
130.

Mga Tanong at Sagot 1. Bakit ninasa pa ni Basilio na gamuting mahusay si Kapitan Tiyago gayong siyay hirap na
hirap dito at pabayaan lamang niyang mamatay ay tapos na ang hirap niya? Sagot: May marangal na budhi si Basilio.
Nasa isip niyang lagi ang kinabukasan nila ni Huli na ayaw niyang mabahiran ng maruming kahapon. 2. Bakit inihambing
ni Simoun si Kapitan Tiyago sa pamahalaan ng Pilipinas? Sagot: Tulad ni Kapitan Tiyago na ang lason ng apyan ay
laganap na sa buong katawan, dahil sa laganap na sa buong katawan, dahil sa laganap na kabulukan sa bayan, ay
malapit nang maglagot ang bayang Pilipinas.

131.

3. Bakit kailangang-kailangan ni Simoun si Basilio sa kanyang paghihimagsik? Sagot: Si Basilio lamang ang tangi
kay Simoun at Kapitan Tiyago ay siyang naka-kikilala kay Maria Clara na kailangang ilabas sa Sta. Clara. Si Basilio lang
dahil kailangan ni Simoun na pangasiwaang maigi ang mga pangkat ng kanyang pag-aalsa. 4. Ano ang mapupuna sa
inihandang paghihimagsik ni Simoun na wika nga niya, kung buhay si Elias, ay isa sa mga tututol? Sagot: Hindi para sa
bayan ang layunin ni Simoun sa paghihimagsik na ito. Itoy ginawa lamang niyang kasangkapan sa isang makasariling
layuninang maka-paghiganti at mailigtas si Maria Clara sa mga pagdurusa sa kumbento. 5. Bakit napablis ang
pagkalason ng katawan ni Kapitan Tiyago? Sagot: Kung wala si Basilio ay binibigyan ni Padre Irene ng maraming apyan
ang may sakit; tulad ng pagpapalala ni Simoun sa sakit ng bayan. Si Padre Irene ay may hangad sa lalong madaling
pagkamatay ni Kapitan Tiyago dahil nagawa niyang siya ang mapamanahan ng lahat ng ari-arian ng matanda.