Biuletyn Instytutu Zachodniego

Efektywno sankcji amerykaskich w Iranie

Dwudziesty

wiek

przynis

wiele

zmian

na

arenie

midzynarodowej, a procesy te nie ominy regionu Bliskiego

Wschodu i samej Persji. 1 kwietnia 1979 r. proklamowano
Islamsk Republik Iranu, co byo przeomowym wydarzeniem
we wspczesnej historii tego pastwa. Poczenie religijnej
dyktatury z elementami demokracji stworzyo teokratyczny
ustrj, dajcy Iraczykom przekonanie o niezalenoci kraju.
Iran sta si pastwem samodzielnym, a zachodnie mocarstwa
straciy dawne wpywy. Ponadto cakowicie zmienia si polityka
za-graniczna republiki aspirujcej nie tylko do roli regionalnego,
ale take wiatowego mocarstwa. Podejmowane dziaania
doprowadziy do naoenia sankcji i znacznego ograniczenia
funkcjonowania Iranu na rynkach midzynarodowych. Czy te

Nr 172/2014
201114
INSTYTUT ZACHODNI
im. Zygmunta
Wojciechowskiego
Pozna

Autor:

Katarzyna Radwan

restrykcyjne rodki okazay si skuteczne?

Czynniki efektywnoci sankcji midzynarodowych

Sankcje midzynarodowe s gospodarczymi lub wojskowymi
rodkami restrykcyjnymi stosowanymi przez dany podmiot
przeciw pastwu lub innej jednostcei. W praktyce wystpuje
szeroki wachlarz rodkw przymusu wykorzystywanych w celu
zapewnienia poszanowania prawa przez inne podmioty.

Redakcja:
Marta Gtz
Radosaw Grodzki
Krzysztof Malinowski
Korekta:
Hanna Ranek

Skuteczno sankcji midzynarodowych definiuje si jako

osignicie spodziewanego efektu, jakim jest zmiana polityki
lub dziaa podejmowanych przez sankcjonowany podmiotii.

Przesanki efektywnego oddziaywania sankcji s nastpujceiii:

I.

Silny wpyw na gospodark i polityk.

II.

Cel zmiana polityki pastwa, a nie ustroju.

III.

Wsppraca midzynarodowa.

IV.

Odpowiednie uzasadnienie zastosowania sankcji.

V.

Jak najkrtszy czas wdroenia sankcji im duszy jest okres midzy decyzj
o uyciu sankcji a jej rzeczywistym zastosowaniem, tym wiksze s szanse,
e pastwo sankcjonowane odpowiednio przygotuje si na spodziewane
ograniczenia.
Przedmiot sankcji sankcjonowane pastwo musi faktycznie by uzalenione

VI.

od aspektu, ktry bdzie ograniczony.

Zasada kija i marchewki sankcje powinny i w parze z ekonomicznymi

VII.

inicjatywami, ktre musz by czym wicej ni tylko zniesieniem rodkw

ograniczajcych.
Nie ma jednoznacznej odpowiedzi, czy sankcje dziaaj. Powysze warunki s
bardzo trudne do spenienia, a podmiot nakadajcy sankcje nie zawsze wykazuje
determinacj i konsekwencj w deniu do osignicia celu. Z drugiej strony, sankcje
nie byyby stosowane, gdyby w jakim stopniu nie przynosiy podanego efektu.
Skuteczno sankcji amerykaskich
Pierwsz przesank skutecznego dziaania sankcji jest wywarcie silnego wpywu
zarwno na gospodark, jak i polityk danego pastwa. rodki restrykcyjne powinny
zarwno w znaczcy sposb wpywa na ekonomi, jak i wysya zdecydowany
sygna, e polityczna wiarygodno pastwa zostaa naduyta. Sankcje s podstaw
amerykaskiej polityki wobec Iranu od 1979 r., kiedy po kryzysie zakadnikwiv oba
pastwa

cakowicie

zerway

ze

sob

kontakty

dyplomatyczne.

Pierwszym

ograniczeniem naoonym wtedy przez prezydenta Cartera byo zamroenie aktyww

rzdu

Iranu,

podmiotw

przez

Iran

kontrolowanych

oraz

iraskiego

Banku

Centralnego. By to wyrany sygna, e Waszyngton sprzeciwia si nowej polityce

Teheranu.

Kolejne

lata

przyniosy kolejne

rodki

restrykcyjne.

Administracja

amerykaska staraa si cakowicie ograniczy handel i kontakty gospodarcze z

Iranem poprzez praktycznie cakowity zakaz importu oraz eksportu wszelakiego
rodzaju dbr i usug. Zabronione zostay take obustronne inwestycje. Wydaje si, e
dc do izolacji Iranu na arenie midzynarodowej oraz osabienia jego koniunktury,

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

Waszyngton

spenia

przesank

skutecznoci

dotyczc

silnego

wpywu

na

gospodark i polityk Teheranu.

Niemniej jednak szacunki lokalnych sztabw analitycznych oraz nieoficjalne
wskaniki pokazuj, e nie tylko utrzymywane s kontakty handlowe, ale s one na
poziomie.

wysokim

2012

r.

obroty

Iranu

amerykaskimi

podmiotami

midzynarodowymi wynosiy od 3 do 4 mld dolarw. Najwikszy udzia w tych sumach

(ok. 2 mld USD) mia handel produktami spoywczymi i paszami. Za pozosta cz
obrotu odpowiadaj najwiksze amerykaskie firmy, przykadowo Apple, HP czy
Procter&Gamble.

Zdecydowana

wikszo

tych

transakcji

odbywa

si

za

porednictwem pastw trzecich z aktywnym udziaem amerykaskich koncernw,

zainteresowanych utrzymaniem iraskiego rynkuv.
Drugim warunkiem efektywnego oddziaywania sankcji jest odpowiednie
sprecyzowanie celu. rodki ograniczajce powinny dy do zmiany polityki danego
pastwa, a nie jego ustroju. Sankcje, ktrych celem jest upadek reimu, czsto
przynosz efekt odwrotny umacniaj go. Zdania na temat celu amerykaskich
sankcji s podzielone. Czsto uwaa si, e Waszyngton nie dy do powstrzymania
iraskiego programu nuklearnego, ale obalenia reimu, co wyjaniaoby dlaczego
sankcje s tak szeroko zakrojone. Ponadto niestabilno w stosunkach pastw
Bliskiego Wschodu sprzyja utrzymywaniu wpyww oraz kontrolowaniu sytuacji przez
Amerykanw, ktrzy nie musz obawia si zjednoczonej siy po drugiej stronie. Dziki
temu Stany Zjednoczone s gwnym graczem na wschodniej arenie, a nie tamtejsze
pastwa.
Trzeci determinant skutecznego oddziaywania sankcji jest wsppraca
midzynarodowa. Bez silnego poparcia na arenie midzynarodowej sankcje staj si
bezuyteczne, poniewa podwaona zostaje wiarygodno polityczna bdca kluczem
do sukcesu. Historycznie najczstsz przyczyn niepowodzenia sankcji byo inne
pastwo dziaajce jako alternatywny partner handlowy dla pastwa docelowego.
Amerykaskie

sankcje

funkcjonoway

prawie

30

lat,

kiedy

spoeczestwo

midzynarodowe postanowio podj podobne kroki dopiero w 2006 r. wprowadzono

w ycie pierwsz rezolucj Rady Bezpieczestwa ONZ dotyczc Iranu. Agresywna i
prowokacyjna polityka Ahmedinedada nie sprzyjaa ocieplaniu stosunkw z
Zachodem, wrcz przeciwnie staway si coraz bardziej napite. Podjte dziaania
pocztkowo nie przyniosy podanych efektw i w kolejnych latach wprowadzano
nastpne rezolucjevi. Wsppraca midzynarodowa pozwolia na mocniejszy wpyw na
irask gospodark. Kluczowe wydaj si samodzielne sankcje UE, ktre zostay
wprowadzone w 2012 r. i dotyczyy m.in. importu ropy naftowej z Iranu oraz izolacji

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

systemu bankowego. Zakaz obrotu zotem i metalami szlachetnymi oraz diamentami

take znaczco ograniczy moliwoci handlowe Iranu.
Aby sankcje dziaay efektywnie, wane jest take odpowiednie uzasadnienie
ich zastosowania. Waciwe utwierdzenie opinii publicznej, e prawo midzynarodowe
zostao zamane, wymusza wiksze zaangaowanie z jej strony. Pocztkowo Stany
Zjednoczone nie byy w stanie przekona pozostaych pastw, e rodki ograniczajce
wobec Iranu s niezbdne. Dopiero kontrowersyjne wypowiedzi Ahmedinedada oraz
brak wsppracy w ramach programu nuklearnego wzbudziy niepokj na arenie
midzynarodowej i wymusiy bardziej radykalne kroki.
Kolejn przesank skutecznoci sankcji jest ich przedmiot. Sankcjonowane
pastwo musi faktycznie by uzalenione od aspektu, ktry bdzie ograniczony.
Sankcje

bd

nieskuteczne,

jeli

podmiot

jest

samowystarczalny

rodek

ograniczajcy nie wpynie na jego sytuacj ekonomiczn. Pocztkowo amerykaskie

rodki

restrykcyjne

dotyczce

kluczowych

sektorw

(przemys

naftowy

petrochemiczny) wyranie nadwyryy gospodark irask. Jednake zbyt dugi okres

obowizywania

tych

sankcji

doprowadzi

do

zmiany

portfela

odbiorcw

i dzi nie przynosz one ju takiego efektu. Obok handlowych, sankcje finansowe
nale do najboleniejszych ogranicze dla Iranu w tym przede wszystkim sankcje
bankowe oraz ubezpieczeniowe. Tak jak w przypadku sankcji handlowych, Stany
Zjednoczone d do zaprzestania jakichkolwiek kontaktw finansowych, zarwno na
poziomie pojedynczego klienta, jak i caego banku (dostpne jedynie w wyznaczonych
warunkach). Ponadto cz iraskich instytucji finansowych wpisano na list
organizacji uznawanych za terrorystyczne,

w celu uniemoliwienia jakichkolwiek

dziaa midzybankowych.
Bardzo wan przesank efektywnoci sankcji jest realizacja zasady kary i
nagrody. Sankcje powinny i w parze z ekonomicznymi inicjatywami, ktre musz by
czym wicej ni tylko zniesieniem rodkw ograniczajcych. Pastwo, ktre zmienia
swoj polityk, rezygnuje z czego, dlatego by je do tego zachci, naley wyznaczy
rodzaj rekompensaty. Administracja amerykaska kilkukrotnie prbowaa zastosowa
powysz zasad, ale zawsze koczyo si to fiaskiem. Ostatni prb podj Barack
Obama, ktry wyrazi gotowo prowadzenia otwartych rozmw z Teheranem bez
koniecznoci uprzedniego zawieszenia kontrowersyjnego programu nuklearnego.
Administracja

Obamy

zaskoczya

tym

zaproszeniem

cay

wiat,

odbierajc

Ahmedinedadowi argument do odmowy udziau w negocjacjach. Iraski przywdca

uzna to jednak za oznak saboci i przeprowadzi seri prowokacji, zmuszajc
Waszyngton do naoenia kolejnych sankcji. Odkrycie kolejnego utajnionego orodka

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

nuklearnego

Qom

dodatkowo

zaostrzyo

sytuacj.

Amerykaskie

sankcje

obowizuj na tyle dugo, e trudno w ich przypadku analizowa czas wdroenia.

Efekty sankcji?
W listopadzie 2013 r. doszo w Genewie do spotkania iraskiego ministra spraw
zagranicznych Mohammada Javada Zarifa z przedstawicielami pastw tzw. grupy
E3+3 (Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Rosja oraz Chiny).
Celem negocjacji byo znalezienie wsplnego, dugoterminowego i kompleksowego
rozwizania, ktre zapewnioby pokojowy charakter iraskiego programu jdrowego.
Osignity konsensus jest przeomowym momentem we wspczesnej historii relacji
Iranu z Zachodem. Po 34 latach zastoju Teheran i Waszyngton nie tylko nawizay
oficjalny kontakt, ale take podjy wspprac. Zmian iraskiej polityki zagranicznej
obserwuje si od czasu wyborw prezydenckich w czerwcu 2013 r. Hassan Rouhani
powrci na drog dialogu i maymi krokami stara si przywrci zaufanie
spoeczestwa midzynarodowego. Jest to ogromne wyzwanie take w kontekcie
sytuacji wewntrznej w kraju obserwuje go najwyszy przywdca, twardogowa
opozycja oraz obywatele, a kady oczekuje czego innego.
Podsumowanie
Polityka

zagraniczna

pastw

funkcjonujcych

na

arenie

midzynarodowej

determinowana jest zasadniczo trzema aspektami systemem wartoci, interesami

ekonomicznymi oraz si militarn. Iran aspirujcy do roli regionalnego, a take
wiatowego mocarstwa kierowa si w ostatnich latach przede wszystkim si
kontynuowa program nuklearny pomimo ogromnej presji Stanw Zjednoczonych.
Trudno znale we wspczesnym wiecie drugie pastwo, ktre tak skutecznie
opieraoby si presji Stanw Zjednoczonych. Cho amerykaskie sankcje speniay
wikszo

warunkw

efektywnoci,

to

kluczowa

wydaje

si

wsppraca

midzynarodowa. Dopiero radykalne kroki UE znaczco osabiy pozycj Iranu oraz

nadwyryy gospodark, destabilizujc sytuacj wewntrzn.
Gwnym problemem jest interpretacja sankcji przez iraskie spoeczestwo,
ktre podziela opini rzdu w sprawie programu nuklearnego. Iraczycy uwaaj, e
maj do niego takie samo prawo, jak Amerykanie czy Izraelczycy. Elity iraskie
odczytuj nacisk ekonomiczny jako wyraz powszechnej strategii eliminacji Iranu jako
przeciwnika regionalnego Stanw Zjednoczonych, co czyni je niechtnymi do
jakichkolwiek ustpstw.
Co istotne, sankcje w wymiarze gospodarczym stanowi przede wszystkim
katalizator negatywnych polityk wewntrznych. Najbardziej widocznym skutkiem ich

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5

oddziaywania jest obnaenie niewydolnoci systemu gospodarczego Iranu i saboci

doranego procesu decyzyjnego. Dopiero na drugim miejscu

mona mwi o

bezporednim negatywnym oddziaywaniu sankcji na gospodark, ktrego skala jest

trudna do ocenienia.
Nadziej na polepszenie si zarwno sytuacji wewntrznej, jak i zewntrznej
Iranu jest prezydent Hassan Rouhani. Obserwowana zmiana polityki zagranicznej
wskazuje na wiadomo nowej gowy pastwa, i sankcje w powolny sposb
prowadz do upadku ekonomicznego Iranu. Dominujcym czynnikiem pogbiajcym
kryzys gospodarczy bya nieudolna polityka poprzednich wadz, dziaajcych na
podstawie

nierealistycznych prognoz i jedynie w krtkoterminowych ramach

czasowych. Brakowao kompleksowych inicjatyw mogcych przygotowa ekonomi do

funkcjonowania w nowych warunkach i zabezpieczy podstawowe potrzeby ludnoci
oraz przemysu. Wydaje si jednak, e Rouhani ma inny pomys na rozwizanie
iraskich

problemw

ni

przystosowanie

gospodarki

do

funkcjonowania

ograniczonym wiecie. Czy jest to jednak dugo oczekiwany efekt amerykaskich

sankcji?
Tezy zawarte w tekcie wyraaj jedynie opinie autora.
Katarzyna Radwan doktorantka na Wydziale Gospodarki Midzynarodowej na Uniwersytecie
Ekonomicznym w Poznaniu; zainteresowania naukowe skupiaj si na regionie Bliskiego
Wschodu, w szczeglnoci Islamskiej Republice Iranu; sdzia midzynarodowy tenisa,
wsppracujcy z Polskim Zwizkiem Tenisowym oraz Midzynarodow Federacj Tenisow

Ministerstwo Spraw Zagranicznych, 15.03.2014 r., www.msz.gov.pl.

J. Ryszka., Sankcje gospodarcze wobec podmiotw zewntrznych w prawie i praktyce Unii
Europejskiej, Wydawnictwo Dom Organizatora, Toru 2008.
iii
J. Ryszka, op.cit. oraz B.W. Jentleson, , Sanctions Against Iran: Key Issues, The Century Foundation,
Nowy Jork 2007.
iv
Dnia 4 listopada 1979 r. irascy studenci wtargnli do amerykaskiej ambasady, biorc 66
zakadnikw. Kryzys trwa 440 dni. Zakadnicy stanowili kart przetargow w rokowaniach o ekstradycj
szacha do Iranu [przyp. aut.]
v
Informacja uzyskana w Ambasadzie RP w Teheranie.
vi
Departament Skarbu USA, http://www.treasury.gov/resource-center/sanctions/Programs/pages/iran.aspx
(15.11.2013).
ii

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 6