You are on page 1of 269

Q u e c h u a n o r m a l i z a d o -c a s t e l l a r

E n a n e x o : T r a n s c r ip c i n p a l e o g k i
DEL ME^USCRETO QUECHUA
: INICIOS DEL SIGLO X Y 1I Y LXICOS TEM

E d it o r : G e r a l d Ta y l o r

T o m s ?

R it o s
de

y t r a d ic io n e s

H u a r o c h ir

de

E st u d io s An d in o s

UMCFRE17, CNRS-MAEE

dones de Huaro

iN S irru ro F r a n c s

Hecho el Depsito Legal en la Biblioteca Nacional del Per N 2008-00623


1 ey 26905-BibIioteca Nacional del Per
] >BN: 978-9972-623-58-5

] >etechos de la primera edicin, agosto de 2008


0

Instituto Francs de Estudios Andinos, UMIFRE 17, CNRS/MAEE


Av, Arequipa4595, Lima 1 8 -Per
Telf.: (51 1) 447 60 70 Fax: (51 1) 445 76 50 .
E-ma: postnaastet@ifea,org.pe
Pg. Web: http://www.ifeanet.org
Este volumen corresponde al tomo 260 de la Coleccin Travaux de l'Insttut
Fran^ais d'Etudes Andines (ISSN 8768-424X)

15

Instituto de Estudios Peruanos


Av. Horacio Urteaga 694, Lima 11
Telf.: (51.1) 332 61 94 Fax: (51 1) 332 61 73
E-mail: publicaciones@iep.org.pe
Pg. Web: http://wwwiep.org.pe
Este volumen corresponde al tomo 36 de la serie Historia Andina
(ISSN 1019-4541)

1j)

Fondo Editorial de la Universidad Nacional Mayor de San Marcos


Av. Germn Amzaga s/n, pabelln Biblioteca Central, 4 piso, Ciudad Universitaria
Correo electrnico: fondoedit@unmstn.edu,pe
Pag. Web: http://www.unmsm.edu.pe/fondo editorial

Fotografa de cartula: Diego Guevara (GRUPO GEA)


Cuidado de la edicin: Manuel Booilla

Introduccin
Ritos y tradiciones de Huarochir. Texto quechua y
traduccin al castellano

21

Notas al texto quechua

155

Notas al texto traducido al castellano

159

Glosario

181

Versin paleogrfka

187

Bibliografa

265

_o

Introduccin

. El origen del manuscrito


l documento que llamamos el manuscrito quechua de Huarochir forma parte
una serie de textos relacionados con la religin andina que se conservan en la
iblioteca Nacional de Madrid. Es probable que el conjunto haya pertenecido al
tirpador de idolatras, Francisco de vila, cuyas anotaciones se encuentran con
ecuencia al margen de las hojas. Un texto redactado por el mismo Avila est
cluido en el volumen y lleva la fecha de 1608. Durante mucho tiempo, este
ocumento que llamaremos en adelante el Tratado de vila, fue la nica parte
e este conjunto que trata de las tradiciones antiguas de los habitantes de la
rovincia de Huarochir que fue accesible al pblico.
Como lo hemos expuesto .enJa-intro^uccin a la edicin de 1987 (reproducida
en la nueva edicin crtica de 1999), nos parece probable que el origen del texto
quechua haya sido la campaa contra las idolatras iniciada por vila en 1608.
Segn la Carta Armua que los jesutas Pedro de Castillo y Gaspar de Montalvo
redactaron en 1609: el Doctor [de vila], con algunos indios a quienes el Seor
haba, movido, andaba inquiriendo por los pueblos, descubriendo y desbaratando
huacas yadorronos. La presencia de estos indios movidos por el Seor?; habra
sido necesaria para vila debido a la complejidad lingstica de la provincia,
donde no todos y sobre todo las mujeres comprendan la lengua general.
Por su conocimiento de la cultura local, tambin habran podido detectar ms
fcilmente lo que las personas interrogadas les estaban ocultando, A partir de los

apuntes realizados durante dicha encuesta, vila habra empezado a redactar su


relacin, donde narra los mitos locales, acompaando su texto por numerosos
comentarios y digresiones teolgicas. Abandon su obra despus de la redaccin
de siete captulos (cuyo orden y contenido no corresponden exactamente a los
del manuscrito quechua), sin duda porque sus nuevas responsabilidades de
investigador de idolatras le impidieron que prosiguiera su actividad literaria. Sin
embargo, conscienteJ e la importancia de este trabajo paraJairkntificacin de
los adoratorios de los humas y de los cultos que se les dedicaba, es probable que
haya confiado la continuacin de su redaccin a uno de sus asistentes, tal vez el
Toms cuyo nombre figura al margen de uno de los folios del manuscrito.
El anlisis del manuscrito nos permite reconocer que su redactor dominaba varios
idiomas: su lengua materna era, sin duda, un dialecto aru (es decir, de la misma
familia que el aymara del altiplano o del jaqaru de Tupe en Yauyos), tena un
perfecto conocimiento de la variante de la lengua general (quechua) manejada
en la provincia y conoca seguramente los dialectos quechuas locales que
constituyen el sustrato del manuscrito. Existen en el texto tambin rasgos de
otro(s) idioma(s).
Hasta ahora hemos hablado del redactor del manuscrito. Nos parece ms
preciso llamarlo el autor. Cul fue de hecho la tarea del que compuso el
manuscrito? Hizo simplemente una recopilacin de la tradicin oral local,
precursor de los etnlogos actuales? En realidad, el autor llammoslo Toms
realiz una obra literaria en la que no slo transcribi los datos que le haban
contado, sino que tambin los orden y coment. Tal vez inspirado por los pocos
captulos compuestos por vila, prepar un libro dividido en prrafos y captulos
organizados temticamente: primero, los grandes mitos, base de la cosmologa
regional; luego, las tradiciones sobre las migraciones de sus antepasados y las
conquistas atribuidas a dioses y a hroes divinizados quienes, segn las poblaciones
locales, haban fundado sus comunidades. El proyecto general que inspira al
autor se expone en la breve introduccin. Evidentemente, el materiaMe base es
la tradicin oral y los elementos estilsticos caractersticos de la tradicin oral son
visibles en numerosos pasajes del texto de la misma manera que lo son en otros
grandes clsicos de la literatura mundial, derivados ellos tambin de la tradicin
orl. Sin embargo, la personalidad especfica del autor, que escribe la historia
antigua de su pueblo y describe las costumbres que practicaban hasta una fecha
reciente y que tal vez seguan practicando en secreto, puede tambin notarse
en lasreflexiones que formula sobre la autenticidad de la cristianizacin de los
la fe. c r i1 ' de Toms? No hay motivo para dudar de la sinceridad
^ ^ B e ttm .J E n l n
dos pasajes (las conclusiones de los captulos 3 y 4),
las opiniones de nosotros los cristianos* con las de los indios an no
^ e l^ .sa ^ io n d a d de'k nueva religin.

Al mismo tiempo, su actitud difiere de la de un vila que, en el subttulo de


su relacin, aunque admita que es materia gustosa, aade que es muy digna
de ser sabida para que se advierta la gran ceguedad en que andan las almas que
no tienen lumbre de fe ni la quieren admitir en sus entendimientos, Toms, al
presentar las tradiciones del pasado, nunca sugiere que sean mentiras absurdas
o engaos diablicos, como lo hace la mayora de los cronistas que se refieren
a la religin prehispnica. Son simplemente recuerdos de una poca gloriosa
pero superada, una civilizacin vencida gracias a la intervencin de un huaca
ms poderoso que Pariacaca y Tutayquire, Cierro, los bitacas se convierten en
demonios (Chuquisuso y Llodlayhuancupa) una vez cumplida la conquista. Pero,
hasta entonces protegen y ayudan a las comunidades. En el primer suplemento se
refiere al alivio que debe sentir la gente al no gastar toda su riqueza procurando
coca para celebrar sus ritos, pero al mismo tiempo se pregunta si de veras se sienten
ms felices. El motivo que lo impulsa a escribir su libro es el deseo de rescatar el
pasado de los hombres dichos indios que la ignorancia de la escritura pareca
haber condenado a un olvido inevitable. Tenemos que reconocer que cumpli
su tarea de modo ejemplar,-puesto que, gracias a su esfuerzo, las tradiciones de
los antiguos hombres de la provinciajde Huarochir, no obstante la influencia de
unos setenta aos de aculturacin cristiana, se renen en el nico documento
colonial sobre las creencias andinas precolombinas que ha llegado hasta nosotros
en una forma que podemos considerar autntica.

2. El id iom a del m anuscrito

El documento conocido como el manuscrito quechua de Huarochir es una


de las ms importantes obras literarias producidas en Amrica del Sur en la
poca colonial. La transcripcin que proponemos aqu es fcilmente legible para
un quechuahablante alfabetizado en su lengua materna, puesto que el sistema
grfico normalizado empleado corresponde al que se utiliza para la publicacin
de documentos modernos.
El idioma que sirvi de instrumento para la redaccin de este manuscrito fue
la lengua general promovida por la Iglesia para la evangelizacin y, de hecho,
ampliamente difundida entre los indios en los primeros siglos de la Colonia. No
era necesariamente la lengua materna de los que la empleaban en su trato con
forneos: indios de otras comunidades, espaoles o mestizos en general. Tampoco
era el idioma materno del que redact el manuscrito, puesto que numerosos
elementos lxicos y fonticos indican influencias aru. La lengua en la que se
escribi el manuscrito tampoco corresponda a una de las mltiples variantes
del quechua que, sin duda, constituan las lenguas particulares de diversas
comunidades huarochiranas (como las que todava hoy sobreviven en Yauyos)

y que han contribuido muchos elementos de sustrato al documento. No se trata


efectivamente de un dialecto quechua de Huarochir como algunos especialistas
la han nombrado. Es muy poco probable que las hablas quechuas locales hayan
desarrollado un sistema complejo de pluralizacin del verbo tal como se encuentra
en la lengua general y en los dialectos quechua II actuales. Este fenmeno no se
encuentra en dialecto alguno de Yauyos con los cuales el sustrato quechua del
manuscrito posee mucho en comn. A lo mejor se podra definir el idioma en el
que fue redactado el manuscrito como una variante regional de la lengua general,
tomando en consideracin la fuerte influencia de los sustratos quechua y aru en
su lxico. Sin-embargo, no' se puede considerarlo un dialecto autnomo.
Conferencias y coloquios frecuente*nente se dedican al tema de la necesidad
de promover la educacin bilinge intercultural en los pases andinos. Uno de
los problemas principales para realizar este fin es la falta de material escrito. El
alumno aprende a leer y escribir en su propio 'idioma, estudia textos a veces mal
redactados y generalmente poco adaptados a sus normas culturales. Despus,
una vez terminada la escuela, puesto que no existen ni libros ni peridicos en su
idioma, olvida todo lo que haya asimilado. En el caso dl quechua, este hecho
lamentable es poco comprensible. La tradicin escrita se remonta al siglo XVI y
existe un importante acervo de manuscritos y textos publicados correspondientes
a los siglos XVI, XVII y XVIII. Aunque la mayora de estos documentos trata
de la evangelizacin, tambin existen obras teatrales y poesas. El instrumento
lingstico de esta literatura colonial es una de las variantes de lo que se suele
llamar la lengua general, lengua parcialmente comprensible an hoy para la
mayora de los quechuahab [antes del sur, es decir para los que manejan la variedad
del quechua ms difundida actualmente. La lengua general, por el hecho de
haber sido utilizada para la propagacin del cristianismo en todo el conjunto
centroandino, tambin ha dejado huellas en los dialectos quechua I hablados al
norte del Mantaro. El estudio de esta variedad de quechua tendra numerosas
ventajas. Aumentara el acervo literario disponible. Introducira elementos lxicos
olvidados y de gran importancia cultural. Permitira la realizacin de una de las
finalidades de la educacin bilinge intercultural, es decir: difundir una forma
unitaria y lingsticamente bien conservada del idioma entre los hispanohablantes
y los hablantes de otros dialectos, muchos de los cuales sufren actualmente de
prdida de vitalidad.
Evidentemente,. los comentarios que preceden no tratan de disminuir la
im pomeia'ide va alfabetizacin en los dems dialectos quechuas ni negar la
necesidad-'de su. desarrollo. Uno de los derechos fundamentales reconocidos
pata los'nibrft'todo el mundo es el de ser alfabetizados en su propio idioma
{envefcasb delcjuechua: el cuzqueo, el ayacuchano, el huanca, las diferentes
variedades del quechua I y tambin las hablas menores manejadas por pocas

personas). Sin embargo, el estudio de una forma del idioma gozando de un gran
prestigio histrico nos parece sumamente til para un reequilibrio cultural en el
mundo andino.
El manuscrito de Huarochir es el nico documento en quechua colonial en
el que uno de los hombres llamados indios trata de rescatar el pasado de
su pueblo redactando su testimonio en una lengua aborigen. La finalidad de
la versin presentada aqu es mostrar el texto de tal manera que el lector no
especialista no se asuste (puesto que no tendr que enfrentar la cantidad de
smbolos tcnicos y notas a pie de pgina caractersticos de una edicin crtica).
Sin embargo, no significa que se haya sacrificado en algo la autenticidad del texto
original. Se trata del mismo documento escrito de mano y pluma de Toms
que se encuentra en la Biblioteca Nacional de Madrid. No incluye todas las
indicaciones de variaciones ortogrficas, de enmiendas, de manchas, de lagunas,
etc. que contiene la versin cientfica. Sin embargo, en las notas se reproducen
en grafa modernizada todos los comentarios en castellano y quechua agregados
al texto del manuscrito original.
Qu representa un texto normalizado? El sistema grfico utilizado por los
primeros transcriptores del quechua reproduca solo parcialmente el sistema
fonolgico del idioma. Aun si, por ejemplo, los traductores del III Concilio
lograban sealar la presencia de una oclusiva uvular por el empleo de las
variantes fonticas [e] y [o] de /i/ y lu respectivamente, esta distincin nunca era
totalmente comprendida por los hablantes nativos del quechua para los cuales la
distincin verdadera era el punto de articulacin de la oclusiva y no el efecto que
sta produca en el contexto voclico. As, encontramos una gran variacin en la
transcripcin de las vocales debido, por un lado, a la conciencia de la existencia de
una norma ortogrfica y, por otro, de la falta de comprensin de las reglas que la
establecan. De la misma manera, la distincin entre dos sibilantes aparentemente
corresponda a la familiaridad con los textos^scritos por los espaoles y no a una
distincin real en la variante de la lengua general que manejaban. Un fonema
que efectivamente distingua el autor de este manuscrito era el que se transcriba
con <x> y que corresponda sin, duda a la fricativa palatal [sh]. Esta grafa se
encuentra, sin embargo, solo en los etnnimos, los antropnimos y los topnimos
y algunos trminos citados como formas locales, por ejemplo caxo /kashu/. No
aparece en el cuerpo principal del texto redactado en la lengua general que, en
principio, desconoca este sonido. En esta versin normalizada, restituimos la
distincin entre la velar /k/ y la uvular Iql en los casos donde la etimologa parece
justificarlo. Al mismo tiempo, distinguimos entre las dos sibilantes <s> y <s>, no
porque creemos que el redactor del manuscrito haya hecho esta distincin, sino
porque se trata de una caracterstica de la variante de la lengua general que l
quera reproducir. El empleo del smbolo que representa la palatal retrofleja <c>

reproduce la probable influencia del sustrato dialectal local reflejado por el uso
exclusivo depacya- en el sentido de reventar, desbordarse. El quechuahablamc,
no acostumbrado a las grafas <c> y <s>, podr interpretar los sonidos que
representan segn sus propias normas, es decir <c> como ch y <s> com ososh, de la
misma manera que un hispanohablante latinoamericano leer el sonido transcrito
con <s> y <z> como si fuera el mismo fonema. Si exceptuamos los fonemas
que acabamos de mencionar: <2>, fenmeno de sustrato, <>, reconstruccin
histrica, nuestra transcripcin normalizada corresponde a la teescritura.de este
manuscrito del inicio del siglo XVII segn las normas aplicadas hoy da para la
transcripcin del quechua sureo (descendiente directo de la misma ramificacin
de la familia lingstica quechua de la ^engua general colonial) en los manuales
escolares oficiales.
En los manuscritos castellanos de los siglos XVI y XVII, l puntuacin y el
empleo de maysculas era muy irregular. Sin embargo, este hecho no dificulta
excesivamente la comprensin de estos documentos para un lector contemporneo.
No se puede decir lo mismo respectaa un texto redactado en quechua. Felizmente,
una serie de locuciones como chaysi o chaymantas, que establecen una relacin
entre dos enunciados formalmente independientes, indican el inicio de un nuevo
enunciado. Un problema mayor es creado por la incorporacin de enunciados
autnomos, generalmente bajo la forma de citas, en un solo enunciado complejo.
Esta estructura, totalmente ajena al sistema sintctico del castellano, es comn
a un gran nmero de idiomas, inclusive al japons. Las citas en cuestin no
representan necesariamente palabras realmente pronunciadas, sino pueden
implicar emociones, deseos, motivos de comportamiento, etc. Para facilitar
la comprensin de estos pasajes, empleamos comillas que, evidentemente, no
existen en el manuscrito original. Comillas dobles indican la cita principal y
comillas simples una cita al interior de otra. Hemos regularizado el resto de la
puntuacin cuyo sentido, en general, es transparente.
Los nombres propios, los hispanismos, los trminos arcaicos cuya pronunciacin
original no es evidente (aunque conozcamos su sentido gracias a las definiciones
que aparecen en los diccionarios clsicos como el de Gonzlez Holgun) y
las palabras desconocidas (procedentes tal vez de otro idioma) se transcriben
en cursivas. Muchos de los nombres, Pariacaca /paryaqaqa/ y Urpayhuchac
/urpaywaSaq/ habran podido transcribirse segn las normas grficas que
aplicamos al resto del texto quechua. Sin embargo, esto no es el caso 'de otros,
por ejemplo Cahuillaca, donde la equivalencia fontica d < es problemtica.
No todos estos nombres son de origen quechua. E lo tocatit a l tdpoiinta,
hay seguramente una importante influencia aru. Por so, hins dtiid'que,
para ser coherentes, era mejor transcribir todos los nombres en cursivas.

3. La traduccin
El manuscrito quechua de Huarochir fue destinado a lectores ya familiarizados
con los ritos o al menos algunos aspectos de estos ritos que describen, lo
que evidentemente no es el caso de un lector moderno. Cuando nos parece que
un complemento de informacin es necesario para la comprensin de un pasaje
oscuro, lo aadimos en cursiva, l a justificacin de estas adionS_proviene de
los datos que nos proporcionan otras fuentes contemporneas de la redaccin
del manuscrito o que obtuvimos durante nuestras investigaciones de campo. Las
referencias que apoyan nuestra interpretacin se encuentran en las dos ediciones
crticas ya publicadas. Se conservan los hispanismos contenidos en el manuscrito
quechua, indicndolos en negritas cursivas, mientras que los trminos quechuas
o, de todos modos, andinos no traducidos se transcriben en negritas. stos
se definen en un glosario que precede la traduccin. Hemos agregado aL-findh
del texto una seleccin de notas que nos parece til para conseguir una visin
ms completa de los temas tratados en el manuscrito, pero, en general, estas
notas representan informaciones suplementarias y no son esenciales para la
comprensin del pasaje al que se refieren. Incluimos entre las notas todas las
anotaciones en castellano y quechua que aparecen en el documento original.
Cuando aaden detalles nuevos importantes para el desarrollo del texto, las
incorporamos directamente a la traduccin, encerrndolas entre parntesis.
Leer y comprender, sin dificultades, un documento escrito hace casi cuatro siglos
es imposible. Sobre todo cuando se trata de un texto redactado en un idioma que
no ha mantenido una tradicin literaria continua. Basta pensar en los problemas
asociados con la interpretacin de un escrito castellano de la misma poca:
divergencias de lxico, de sintaxis, modificaciones del sentido de determinadas
palabras, etc. Aparte de algunas idiosincrasias sintcticas, las dificultades
principales que obstruyen la comprensin del manuscrito quechua se relacionan
con el lxico (y tambin, evidentemente, con el estado imperfecto de conservacin
del documento). Muchos trminos asociados con la organizacin social y religiosa
de aquellos tiempos ya no se emplean: pasu- perder una ocasin de realizar algo
o hankucha- faltar en la palabra o, la obligacin (Annimo 1586). Otros han
cambiado de sentido debido a la aculturacin religiosa o a las transformaciones
sociales (la organizacin de las reducciones coloniales): kama- transmitit la
fuefta vital de una fuente animante a un ser o un objeto animado, utilizado por
la Iglesia para traducir el concepto de crear; la forma derivada kamasqa (el ser
o el objeto) que beneficia de la fuerza vital procedente de una fuente animante,
traducido por hechicero en los lxicos coloniales y que corresponde en diversos
pasajes de nuestro manuscrito (captulos 14 y 26) al concepto de chamn.
Otros lexemas se han modificado parcialmente. El ilaqta del manuscrito (glosado
en el captulo 24 por significa dolo) no solo significaba la comunidad y el

centro habitado que le corresponda, sino tambin indicaba al dios tutelar de


la comunidad y a las personas que l protega, los autnticos Uaqtayuqkuna.
Sin comprender eso, el captulo 24 resultara totalmente incomprensible.
Consecuentemente, Uaqtacha- evoca el establecimiento de una comunidad en
un lugar determinado, pero tambin la accin de un ser sobrenatural que se
establece en alguna parte como huaca protector.
No solo la aculturacin religiosa modific el sentido de las palabras. El deseo de
eminentes mestizos como Garcilaso. de la Vega de valorizar su cultura materna
atribuyndole caractersticas de las civilizaciones clsicas de los gentiles europeos
ha tenido efectos nefastos hasta hoy. Basta pensar en la equivalencia generalmente
aceptada entre amawta y filsofo, qie no parece justificada por las definiciones
de los diccionarios clsicos: hombre curioso, ingenioso, o sabio, o astuto para
Santo Toms (1560), sabio, prudente para el Annimo del III Concilio (1586)
y sabio, prudente, cuerdo para Gonzlez Holgun (1608). El aspecto astuto
del huaca Cuniraya parece predominar en su amawta kaynin que se reduce
esencialmente a engaar a los dems. La funcin profesional de los amawta,
asimilados a los doctores de los espaoles, que se dedican a curar al hombre
enfermo, parece corresponder a aquella de un adivino que examina e interpreta
los presagios. Que los adivinos (y los mdicos en general) frecuentemente recurran
a subterfugios explicara tal vez el matiz astuto asociado con amawta.
El autor del manuscrito que conoce bien la doctrina cristiana tambin ha
sido influido por esta aculturacin lingstica y, a veces, como en el captulo 15
emplea la raz kama- en el sentido cristiano de crear y hucha exclusivamente en
el sentido de pecar (salvo en la referencia al qapaq hucha en el captulo 22 en el
que hucha mantiene su sentido de obligacin ritual); la raz verbal huchallikuindica esencialmente el acto de fornicar. Una influencia directa de la doctrina es
el empleo de la expresin kamachisqan simin para expresar los mandamientos
de Pariacaca que establecen las ofrendas que los cultivadores de coca deberan
presentar a Chuquihuampu (captulo 8). Yaya, segn los lexicgrafos coloniales,
era el padre, el seor y el dueo. Este ltimo sentido aparentemente no le satisfaca
a vila que, en el captulo 2, hizo cambiar llamap yayan con llamayuq. Hoy, en
los dialectos que todava manejan esta forma, solo se emplea pra indicar al padre
biolgico o al Seor, refirindose a Dios o a uno de sus santos. Sin embargo, si
no se le atribuye el valor de dueo, numerosos pasajes del texto que condenen
la palabra yaya no tendrn sentido alguno.
El empleo especfico de algunas expresiones en.contactos determinados se puede
deducir del anlisis dd ta t o mismo. As,pacha tierripo, fpacio, suelo, asociado
a un verbo como taripa- examinar, juzgar parece significar suerte, destino,
sentido no incompatible con los mencionados arriba. Musya- presentir, adivinar,
cuya raz *mus- evoca una actividad mental de naturaleza onrica (musqu- soar,

muspa- delirar) bajo la forma de su nominalizacin perfectiva, msyasqa, parece


expresar un estado de confusin, de persistencia en los errores del pasado, con
un valor de extraviado (el sentido). Los contextos muestran que umpacha el
tiempo-espacio de abajo se refiere a la puesta del sol.
La presencia del sustrato aru puede ser observada en las modificaciones
fonticas wankara.= wankar, chavara = chawar pero sobre todo en los nombres
de los huacas Tamtaamca /tam taam uq/, Chauplamca /awpiamuq/ y los
topnimos Chaucaricma /chawkarimaq/ y, probablemente, Limca /limaq/ <
*/rimaq/. Nombres como Yansa se escriben en otros documentos de la poca
Yanas, que corresponde a su pronunciacin actual. Sin embargo, las dos
evidencias ms importantes de la influencia aru regional son los nombres de
las fiestas de Pariacaca y de Chaupiamca respectivamente Auqisna /awkisna/
glosado por para nuestro padre o criador y Chaycasna /caykasna/ glosado por
para nuestra madre.
Los principales chinchaysuyismos (para emplear la designacin consagrada por
los lexicgrafos coloniales) contenidos en el manuscrito son: pacya- reventar,
desbordarse, qhakwa/iakwa mujer anciana (que alterna con paya), pukutay
nube, neblina (que alterna con puyu), tamya lluvia y urya- trabajar, labrar
(la tierra). Sigue un glosario de los trminos del manuscrito mantenidos en la
traduccin castellana.

G losario
antara antata, flauta de Pan;
aay

variedad de maz corresponde cal vez a la que se conoce actualmente en San


Damin por el nombre de ar,

aquilla vaso ritual de oro o de plata;

ata
:

bebe que nace con un parca en el cabello, seal de que los padres han incurrido
en una falca ritual y de que estn amenazados por el futuro nacimiento de
curi;

caca

/Icaka/, pariente masculino por el lado materno;

cmac /kamaq/, entidad sagrada que transmite la fuerza vital a personas u objetos
para que realicen la funcin que les corresponda;
cainayuc /kamayuq/, el encargado de alguna funcin;
canacAyauri trmino desconocido, atributo ritual: variedad de aguja?;

cancha

patio de un santuario;

capac hucha /qapaq hucha/,- podra traducirse ms o menos por deuda insigne
consista generalmente en el sacrificio de vctmas (esencialmente humanas)
escogidas por su belleza;
caqui

variedad de loro*,

carcallo variedad desconocida de pjaro;


cashu

/kashu/, bastn utilizado para cavar tubrcul'osr

castra

variedad de paja, de raz roja, desconocida por otras fuentes;

caullama conopas, generalmente en forma de camlidos, conservados para el aumento


del ganado;

*s

collocmac /kullu-kamaq/ (?), depsito de troncos?;


conchuri definido en el 2o suplemento como un hombre, sacerdote del demonio;,
conde

/kunti/, persona originaria del Condesuyo;

coricacya*/quri qaqya/ (?) variedad de concha;


cothuato */qutu-watu/ (?), definido en una nota al margen del manuscrito como
cabresto (cabestro) de llama;
coya

/quya/, esposa del inca;

cutlqui auqui; culiqtti urpu; cuqui tpsi; /qullqi/ es plata en quechua; segn
Gonzlez Holgun, urpu es una variedad de cntaro muy grande.
Desconocemos el sentido de atiqui y tip$i\
curaca

/kuraka/, mayor > cacique;

cur

gemelos, uno de los cuales era considerado hijo del rayo < /kuri/, nombre del
rayo en algunas variedades del quechua;

cusma

/kulma/, tnica de algodn;

chaco

/chaku/, caza colectiva en la que se cerca un territorio determinado,


empujando hacia el centro toda la fauna confinada en el espacio cercado y
cogindola gchi las m a n o s ; ------------

cham p o, tal vez, panacharapi objeto ritual desconocido empleado en Ja


adivinacin;
churapruco /chumpi-ruqu/ variedad de turbante?;
chuncuJIa trmino desconocido;
chupa

variedad de paja ichu, desconocida por otras fuentes;

chuqui auqui, chuqiti urpu; chuqui tips chaqui es oto en el habla aru que,
probablemente, era el idioma materno del redactor del manuscrito;
segn Gonzlez Holgun, urpu es una variedad d cntaro muy grande*.
Desconocemos el sentido de auqui y tipsh
' : '
chuta

objeto ritual cuya naturaleza exacta, se desconoce; representaba una imagen,


tal vez una estatua; se le atribua seales masculina o femenina;

huaca /waka/, ser sagrado (masculino o femenino); la manifestacin material de


dicho ser sagrado y el santuario donde se practicaba su cuco;
huacacha trmino desconocido; se trata, tal vez, de! encargado de ciertos sacrificios
dedicados a los huaca;
huacsa */waqa/ (?), oficiante en los ritos;
huachayrtico /waay~ruqu/, tocado especial que llevaban los padres de cur;
\-

huanapaya variedad de concha que se soplaba para hacerla resonar;


huara taparrabos;
huaraca huaraca, honda;
huaranca, buarang mil (personas); divisin de un ejrcito o de una comunidad;
huaroca trmino desconocido;
huasca /wacaq/ (?) seal de ia fertilidad femenina;
huayaca /wayaqa/, bolsa o talega;

os y tradiciones de Huarochir

huaychau ahua /waychaw awa/ tejido de (plumas de) huaichaoi\


huayo (/wayu/ -objeto que cuelga) variedad de mscara hecha con la piel de un
hroe antepasado o enemigo?
huayta ramillete o plumaje que traen los indios en la cabeza (Annimo 1586; lo
define como un chinchaysuytsmo);
hucorc /uku-rq/ (?) acueducto subterrneo?;
huichco o, tal vez, wcho, objeto desconocido que se lanzaba contra eJ chuta en los
ritos de fertilidad;
huillca /willka/, ser u objero sacralizado; deidad menor; su santuario;
huiracocha /wiraqueha/, trmino aculturado que designaba a los espaoles,
< Huiracocha, la deidad surea asimilada por los incas y/o ios espaoles a
los dems hroes culturales andinos, probablemente con fines de dominacin
espiritual (cf. Cuniraya Huiracocha);
huisa

trmino desconocido;

illa

objetos personales custodiados como tesoros con el fin de asegurar la


prosperidad de su dueo;"'" '\

m aca

mujer que viene de la casta noble de los Ingas (Bettonio);

lataca llamado tambin rataca; variedad de cntaro;


lacsa anapaila nombre atribuido a una variedad de moscas que representaba,
aparentemente al alma de los difuntos;
ilacsa llacsa segn Arriaga, lacsa es verde en polvos, o en piedra como cardenillo;
llaullaya trmino desconocido;
maca

tubrculo que crece en las zonas muy fras y al que se atribuye numerosas
virtudes;

masa

pariente masculino por el lado paterno;

m ate

mate, recipiente de calabaza;

mullo concha marina Spondyius princeps


usta

princesa incaica;

otoroogo /uturunku/, tigrillo;


pam pa terreno plano donde se realizaban las grandes ceremonias y bailes rituales;*
parca

anormalidad en el cabello de"un recin nacido; indica que se trata de un ata;

pascua cualquier fiesta religiosa, cristiana o pagana;


pincuJlu /pinkullu/, flauta;
poto /putu/, recipiente de calabaza;

'

purum huasi santuario de la poca de la gentilidad;


pusuca trmino desconocido;
puypu un ala de guacamayo llamada puypu segn la definicin del captulo 24;
quero /qiru/, vaso de madera;
quillcascasho /qillqas(qa) kashu/ vara decorada;
qum sayrinri trmino desconocido, atributo ritual: orejeras?;
quishuar /qiswar/, variedad de rbol;
rataca vase lataca;
rih ai

cordel de tres ramales con unas bolillas al cabo (Bertonio);

sacaya definido en e texto como una pequea cantidad de maz molido acompaada
de un poco de llct;
tam ta segn Arriaga, alzacuello de plumas;
tict

chicha espesa, semejante a la mazamorra;

tita (i) trmino desconocido atestiguado en el captulo 31; tal vez un lapsus por titi
plomo;
tita (2) trmino desconocido, tal vez, tim t vocablo que significa cuna en algunas
lenguas aru;
turcacayo vara con la que se mide la profundidad de la laguna de Yansa;
usnu

/usnu/ altar que contena un hueco donde se vertan las ofrendas al huaca,
frecuentemente edificado sobre una plataforma elevada para ser bien visible
en la plaza;

yana

sirvientes, oficiantes en Ic ritos;

yanacuna/yana-kuna/, plutal de yana, sirviente; en el contexto colonial de Huarochir


parece referirse a los indgenas libres de vnculos comunitarios y que adems,
aparentemente gozaban de un cierto estatuto social y econmico;
yanca */yaaq/, encargado de ciertos ritos, funcin hereditaria;
yomca /yumaq/ (?) seal de la fertilidad masculina.

R it o s
H

y t r a d ic io n e s d e

u a r o c h ir

Texto quechua y traduccin al castellano

[Introduccin]
Runa Indio fiiiqap machunkuna fiawpa pacha qllqakta yacanman karqan
chayqa, hinantin kawsasqankunapas manam kanankamapas chinkaykuq
hinachu kanman, Imanam Huiracochappzi sinchi kasqanpas kanankama
rikurin, hinataqmi kanman. Cha^hina kaptinpa, kanankama mana .qiilqaqa
kaptinpas, kaypim curani kay huk yayayuq Huaruchiri isqap machunkunap
kawsaSqanta, ima /niyuqc karqan, imahinac kanankamapas kawsan, chay
chaykunakta. Chayri sapa llaqtanpim qillqaqa kanqa imahina kawsaqanpa
paqarisqanmanta.

[Captulo I]'
Ancha awpa pachaqa huk waka fiqas Yanaamca Tutaamca sutiyuq karqan,
Kay wakakunaktaqa qipanpi huk wakataq Huallallu Carhuinchu Sutiyuq atirqan.
a atipaS kanan runakta iSkayllata wacakunanpaq kamarqan. Hukta kikin
mikurqan. Huktas mayqinrapal kuyasqanta kawsachikurqan yayan maman.
ChaymantaS chay pachaqa wafiupapa pichqa puncawllapitaq kawsarimpuq
karqan. Hinaspa mikuyninri tarpusqanmanta pichqa puncawllapitaqli
puqurqan. Kay llaqtakunari tukuy hinantin llaqtaS Yunkasapa karqan^. Chay
ancha achka runakuna huntapa ancha millayta kawsarqan fiakranpaqpai
qaqaktapaS pataktapaS yanqa aspiSpa allallaspa. Chay fiakrakunaS kanankamapaS
tukuy hinanriri qaqakunapi huchuyllapas hatunpas rikurin.
HinaSpari chay pacha piSqukunari ancha sumaqkamaS karqan uritupaS
qaqipas tukuy qillusapa pukasapa. ChaykunaS qipanpi, a may pacham huk
wakataq Pariacaca Sutiyuq dkurimurqan, chay pachas hinantin rurasqanwan
Antiman qarquytukurqan. Chay atiiqankunaktaqa kay qipanpim Pariacacap
paqarimusqantawan rimasun.
Chaymantam kanan huk wakataq Cuniraya Sutiyuq karqan. Kaytam mana
allichu yafianchik, [Hiulklluma.txta.paS] PariacacamantapaS ichapaS fiawpaqnin
karqan o qipanpa3. Ichaqa kay Cunirayap kaSqanraqmi fiacqa Huiracochap
kaSqanman tinkun porque kaytam runakuna a muchaSpapas Cuniraya
Huiracocha runakamaq, pachakamaq, ima haykayuq qammi kanki; qampam
cakrayki, qampaq runayki Rispa muchaq karqan.

Introduccin1
Si, en los tiempos antiguos, los antepasados de los hombres llamados indios
hubieran conocido la escritura, no se habran ido perdiendo todas sus tradiciones
como ha ocurrido hasta ahora. Ms bien se habran conservado, como se
conservan las tradiciones y el recuerdo de la antigua valenta de los buiracoehas
que, gracias a sus crnicas, an hoy son visibles. Pero como es as,' y hasta ahora
no se las ha puesto por escrito, voy a relatar aqu las tradiciones de los antiguos
hombres de Huarochir, todos protegidos por. el mismo padre, Pariacaca., la fe
que observan y las costumbres que siguen hasta nuestros das. Adems, en cada
comunidad se transcribirn las tradiciones conservadas desde sus orgenes.

Captulo I 2
Dicen que en tiempos muy antiguos haba unos huacas llamados Yanaamca
(muq negro) y Tutafiamca (muq de la noche). En una poca posterior, stos
fueron vencidos por otro huaca llamado Huallallo CarJjuincho. Despus de
haberlos vencido, era Huallallo quien transmita la fuerza vital a los hombres,
no consintiendo que engendrasen ms de dos hijos. Uno se lo coma. El otro, el
preferido, era criado por sus padres.
En aquella poca, los hombres resucitaban a slo cinco das de haber muerto y
tambin los cultivos maduraban a slo cinco das de haber sido sembrados. En
todas estas comunidades viva una densa poblacin de yuncas^, Los hombres se
multiplicaban tanto que, habiendo colmado la tierra, vivan en gran estrechez.
Fue as como subieron a los cerros donde, para hacer sus chacras, no hacan otra cosa
sino escarbar y cavar las cumbres y las laderas sin obtener mayor provecho. Dicen
que, an hoy, en todos los cerros se ven estas chacras, grandes y pequeas.
En aquel tiempo, los pjaros eran todos muy hermosos, los loros y los caquis
deslumbrantes de amarilloy rojo. Cuando tifias tarde apareci otro huaca llamado
Pariacaca, esos pjaros fueron expulsados, junto con todas las dems obras de
Huallallo Carhuincho, hacia la regin de los anti. Narraremos ms adelante las
luchas en las que HallallCarhuincho fue vencido por Pariacaca y el origen de
este ltimo.
Haba tambin otro huaca que se llamaba Cuniraya. N o sabemos muy bien si ste
existi antes o despus de Huallallo y de Pariacaca1*, Sin embargo, sabemos que su
culto est estrechamente asociado al de Huiracocha, ya que los hombres, cuando
adoraban a Cuniraya, le dirigan el rezo siguiente: Cuniraya Huiracocha, t que
transmites la fuerza vital a la tierra y al hombre, a ti no te falta nada; t posees
chacras, t posees hombres.

Im a hayka .sasa turanakta qallariypaqpas paytaraqmi machukuna kukanta


pachamanwischuspakaytayuyachiway,hainutachiway, Cuniraya Huiracocha
ipa mana Huiracochdkxaqz rikuSpataq ancha awpa rimaq muchaq karqanku.
Yallin aStawanraq qumpikamayuqri qumpinanpaq sasa kaptin muchaq
qayaq karqan. Chayraykum kaytaraq ftawpaqninpi kawsasqanta qilIqaSun,
chaysawam PariacacaVx-i,
---------

[Captulo 2]

Cuniraya Huiracochap kawsasqan4


Kay Cuniraya HuiracachcA ancha awpa huk runa ancha wakcha tukuSpalla
purirqan yaqullanpas kuSmanpas lliki lliksapa-. Runakunapas wakifl mana
riqsiqninkunaqa wakcha usaspa iSpaS qayarqan. Kay runas kanan tukuy
llaqtakunakta kamarqan. akrakapaS rimaSpallas pata pataktapaS allin
pirqaSqkta tukuchirqan. Rarqaktas kanan lluqSimunanmanta huk pupuna
Sutiyuq caaveralpa sisayninwan chuqaSpallaS yacakuchirqan. Chaymantari ima
haykak tapas ruraspas purirqan wakinnin llaqtawakakunaktapaS yafiaSqanwan
aJlquchalpa.
Chaysi huk mitaqa huk warmi wakataq Cahuillaca Sutiyuq karqan. Kay
Cahuillacag kanan wifiay doncella karqan. Panas ancha sumaq kaptin pi
mayqan waka willkakunapaS puuSaq iSpa munapayarqan. ChayS manataq
huirqanchu. ChaymantaS kanan qipanpi chay warmiqa chayhina mana pi
qaricapaS chankaykuchikuSpa huk yura rukmap sikinpi awakurqan. Chaysi chay
Cunirayaqa amawta kayninpi huk piSqu tukuSpa chay yura rukmaman wichay
ritqan. Chaysi chaypi huk rukma cayaSqa kaptin chayman yumayninta curaspa
urmachimurqan chay warmi qayllaman. ChaySi chay warmiqa ancha kusikuspa
millpuykurqan. Chaysi hinalla-cicu tukurqan mana-qarip-fiayasqait:
Isqun killanpi, imanam warmikunapas wafiakun hia wacamurqan, hia
doncellaa\. Chaysi kikillantaq huk wata chika uunwan kawsachirqan pip
churinfi kayqa ilpa. ChaySi a huk wataman huntaptinqa tawa fiald a chay
wairra puriprinqa tukuy hinantin waka willkakunakta qayachirqan yayanta
riqsikunqanpaq. Chaysi kay simikta wakakuna uyarilpa ancha kuSikuSpa
tukuynin alli pachantakama pachaJlispa uqaktapaS uqaktapai munawanqa
iSpa hamurqanku. Chaysi kay tantanakuyri Anchicochapi karqan^, Maypim chay
warmi tiyarqan, chay man hinaSpal a tkuynin hinantin wakakuna willkakuna
dyaykupinSiichay ,warqa'ispa irqan: rikuy,. qarikuna apukuna; riqsikuy
kay.mwakki-jtnayqinniykichikmi yumawarqankichik, qamchu qamchu tspas
sapanp tapurqan. ChaySi manataq piliapas uqapmi irqanchu.

En tiempos muy antiguos antes de empezar cualquier tarea difcil, los hombres
de antao arrojaban su coca al suelo y, sin ver a Huiracochas, rezaban as: Haz
que me acuerde de cmo realizar esta tarea y que sea hbil en su ejecucin, oh
Cuniraya Huiracocha, Especialmente los tejedores de ropa fina, cuando tenan
que tejer algo muy difcil, lo adoraban y lo invocaban. Por eso, vamos a escribir
primero sobr las tradiciones que tratan de Cuniraya y despus Sobre Pariacaca,

Captulo 2
Una tradicin sobre Cuniraya Huiracocha
Dicen que, en tiempos muy antiguos, Cuniraya Huiracocha?, tomando la
apariencia de un hombre muy pobre, se paseaba con su capa y su cusma hechas
harapos. Sin reconocerlo, algunos hombres lo trataban de mendigo piojoso.
Ahora bien, este hombre transmita la fuerza vital a todas las comunidades. Con
su sola palabra preparaba el terreno para las chacras y consolidaba los andenes y,
con tan slo arrojar una flor de un caaveral llamado pupuna, abra una acequia
desde su fuente. As, realizando toda clase de hazaas, andaba humillando a los
dems hnacas locales con su saber.
Haba una vez una mujer llamada Cahuillaca que tambin era huaca. Esta
Cahuillaca era todava doncella. Como era muy hermosa, todos los huacas y
huillcas deseaban acostarse con ella, Pero ella siempre los rechazaba. Sucedi
que esta mujer, que nunca se haba dejado tocar por un hombre, estaba tejiendo
debajo de un lcumo. Cunitaya, gracias a su astucia, se convirti en pjaro y
subi al rbol. Como haba all una lcuma madura, introdujo su semen en ella
y la hizo caer cerca de la mujer. Ella, sin vacilar, muy contenta, se la comi8. As
qued preada sin que ningn hombre hubiera llegado hasta ella.
Hueve meses ms tarde, como suele sucedet con las mujeres, Cahuillaca tambin
dio a luz, pese a ser todava doncella. Durante ms o menos un ao, cri sola
a su hijo, amamantndolo. Siempre se preguntaba de quin podra ser hijo.
Al cumplirse el ao .el nio ya andaba a gatas mand llamar a todos los
huacas y huillcas para saber quin era el padre. Cuando oyeron el mensaje,
todos los huacas se regocijaron mucho y acudieron vestidos con su ms fina
ropa, cada uno convencido de set quien Cahuillaca amara. Esta reunin tuvo
lugar en Anchicocha. Cuando llegaron al lugar donde resida esa mujer, todos
los huacas y huillcas se sentaron. Entonces ella les habl: Mrenlo! varones,
seores, reconozcan a este nio! Quin de ustedes es l padre?. Y a cada uno le
pregunt si era l. Pero ninguno dijo que era su hijo.

ChayS chay iSqanchik Cuniraya Huimcochaap. manyallapi tiyakuspai ancha


wakchailahina tiyakuptinsi chay wakchap churinchu kanman fiispas paytaqa
millaSpa mana tapurqanchu chika sumaqkama qarikunaqa tiyaptin. Chayii mana
pillapas ftuqap churiymi iipa fiiptinli chay wamrakta ispa ftirqan: riy; qam
kikiyki yayaykikta riqsikuy ispa irqan wakakunaktapas churiyki kaspaqa
qamsawam lluqamusunki ispa awpaqtaq wiltpa. Chaysi chay wamraqa
manyanmanta qallatiawspas tawa calcilla puriipa hasta chay huk manyan
yayan tiyaiqanman fiayasqankama mana pillamanpas lluqarqanchu. Chayii a
cayaipaqa tuyllapuni ancha kuiikuipa yayanpa Sankanman lluqaykurqan.
'Chaysi mamanqa chayta rikuSpas ancha piakuspa atatay, chayhina wakchap
churintachum uqaqa wafiayma isp chay wawallanta aparikuipa qucaman '
chiqacharqan. ChaySi chay Cuniraya Huiracochacp. tuylla munawanqa ispa
quri pachanta pachallilpa tukuy llaqtawakakunapas manchariptin qatiyta a
qallarirqan ispa: pana Cahuiaca,1c&yma.n qawaykumuway; ancha sumaq fiam
kan i ispas pachaktapas illarchispa sayarqan. ChaySi chay Cahuillacaqa mana
uyantapas payman tikrarichiSpa qucaman hinallam chinkasaq chika millay
runap qacqasapap churinta wacasqymanta ispa chiqacharqan, niaypim
kBMipa&Jzhay-jPackaeamac uku qucap kananpas sutillam iskay rumi runahina
tiyakun, chayman. ChaySi chay kanan tiyaiqanpis cayaipalla rumi tukurqan.
Chaymantas kay Cuniraya H uiracocha^ pana rikurimunqa, qawaykumuwanqa
ispa qaparispa qayapayaSpa karullapi qatirqan, Chaysi awpaq huk condorwzn
tinkurqan. Chayii wawqi, maypim chay warmiwan tinkunki iptinii,
qayllapim; acqam tarinki iptinsi ispa irqan: wiaymi kawsanki tukuy
hinantin sallqak un amanta; wauptinqa wanakuktapaS wikuaktapai ima hayka
kaqtapaS qamllam mikunki; chaymanta qamta pillapas wauchisunki chayqa,
paypas waunqataqmi iipa irqan,
Chaymantas chaysawaaaswan tinkurqan. Chaysi pana, maypim chay warmiwan
tinkunki" fiiSpa.rapuprinii payqa iSpa irqan: mana am tarinkichu, ancha
karuktam rin iptinSi qamqa chay willawaqaykimanta manam puncawpas
purinkichu; tutallam runapal fiiqiptin ancha millayta asnaipa purinki ispa
ancha millaypi akarqan.
Chaysawam pumawan tinkurqan. Chaymi payqa qayllaktaraqmi rin; qaylla
am sichpaykunki iptinmi paytaqa qamqa ancha kuyasqam kanki;
amaktapa: huchayuqpa llamantaraqmi mikupunki; qamta wauchispapas
hatun /fMpiraqmi umansawa curaspa takichiiunk; chaymanta watanpi qamta
uqsichispari Huk llamanta nakaparaqmi takichisunki iSpa irqan.

Cuniraya Huiracocha se haba sentado a un lado, como suelen hacer los muy
pobres. Como lo despreciaba, Cahuillaca no le pregunt a l, pues le pareca
imposible que su hijo hubiera podido ser engendrado por aquel hombre pobre,
habiendo tantos varones hermosos presentes. Como nadie admita que el nio
era su hijo, le dijo a ste que fuera l mismo a reconocer a su padre, pero antes les
explic a los huacas que, si el padre estaba presente, su hijo se le subira encima.
El nio anduvo a gatas empezando su bsqueda por un extremo de la asamblea,
pero no se subi'encima de ninguno hasta llegar al lugar donde estaba sentado
Cuniraya, su padre. Enseguida, muy alegre, se trep por sus piernas.
Cuando su madre lo vio, furiosa, grit: Ay de m! Es posible que yo haya
dado a luz el hijo de un hombre tan miserable?. Con estas palabras, carg a su
hijiro y se dirigi hacia el mar. Entonces Cuniraya Huiracocha dijo: Enseguida
me ha de amar! y se visti con un traje de oro y empez a seguirla, Al verlo
todos los huacas locales se asustaron mucho. Hermana Cahuillaca, la llam,
mira haca aqu! Ahora soy muy hermoso" y se irgui iluminando la tierra. Pero
Cahuillaca no volvi el rostro hacia l. Con la intencin de desaparecer para
siempre por haber dado a luz el hijo de un hombre tan horrible y sarnoso, se
dirigi hacia <1 mar. Ai momento mismo en que lleg al sitio donde, en efecto,
todava se encuentran dos piedras semejantes a seres humanos, en Pachacmac,
mar adentro, se transform en piedra.
Como crea que Cahuillaca iba a verlo, que iba a mirarlo, Cuniraya Huiracocha la
segua a distancia gritndole y llamndola continuamente. Entonces, se encontr
primero con un cndor. Hermano, dnde te encontraste con esa mujer,
Cahuillacdi", le pregunt. Est aqu cerca, ests casi por alcanzarla, respondi
el cndor. Entonces Cuniraya le dijo: Siempre vivirs alimentndote de todos
los animales de la puna; cuando mueran, ya sean huanacos, vicuas o cualquier
otro animal, t solo te los comers y, si alguien te mata, l a su vez morir.
Luego se encontr con una zorrina. Hermana, le pregunt dnde te
encontraste con Cahuillaca?" Ella le respondi: Ya no la alcanzars; ya est muy
lejos. Por lo que me has contado, no caminars de da sino de noche, odiada
por los hombres y apestndo4iorrifcUemente. As la maldijo, con mucho odio.
A continuacin se encontr con un puma. ste le dijo: Ella todava anda por
aqu; ya te ests acercando. Sers muy querido, le prometi Cuniraya, "y las
llamas, sobre todo las llamas del hombre culpable, te las.comers t; y si alguien
te mata, primero te har bailar en una gran fiesta , ponindote sobre su cabeza y,
despus, todos los aos te sacar y, sacrificndote una llama, te har bailar. .

Chaymantam fiataq huk atuqwan tinkurqan. Chaymi chay atuqqa ancha


karukta am rin; mana am tarinkichu iSpa iptinmi qamtaqa karupi
purikuptiykitaqmi runakunapas chaqay atuq akuylla ispa ancha ciqiiunki;
wauchiSpari yanqam qamtaqa qaraykiktapaS usuchisunki ispa irqan.
HinataqSi huk wamanwan tinkurqan. Chayii chay wamanqa qayllataraqmi
rin; afiqam tarinki iptinsi qamqa ancha kusiyuqmi kanki; mikuspapas
awpaqraqmi qintikta almorzakm, chaymantari piSqukunakta; wauchiipari
qamta wauchiq runam huk llamanwan waqachiSunki; hinaSpari takiSpapas
umanpim Curasunki chaypi sumaspa tiyanqaykipaq [ispa irqan],
Chaysawam kay uritukunwan tinkurqan. ChaySi chay urituqa ancha karukta
am rin; mana am tarinkichu iptinSi qamqa ancha qapariSpam purinki;
mikuyniykikta usuchsaq iptiykipai chay qapariyniykikta uyariSpam ancha
utqalla qarquiunki; chaymi ancha akariSpa kawsaki runapas ciqiptin [iipa
irqan].
ChaymantarLpi mayqan all willakuqwan tinkuSpaqa alliktasapa kamaykuSpas
irqan. Mana allikta willaqnintari millaypikama akaspai rirqan. ChaySi
qufiapatapi cayaSpaqa Pachacamac iqman kutimurqan?. Chayii chaypiqa
Pachacamacpaq iskay sipas churin machaqwaypa waqaychaiqan tiyaqman
cayamurqan. Chaysi kay iikay sipaipa mamanqa awpaqllantaq qufia ukuman
chay Cahuillaca isqakta visitaq yaykurqan, sutinpas Urpayhuachac Sutiyuq. Kay
illaptinSi chay Cuniraya Huiracachaap chay Sipasta yuyaqninta puuchirqan.
Chaysi huqin aantawan puuyta munaptinsi chayqa huk urpay tukuspa
pawarirqan. ChaymantaS mamanpaS Urpayhuachac Sutiyuq karqan.
Chayii chay pachaqa quapi manai huk challwallapai karqanchu. Chay
Urpayhuachac iSqallas wasinpi huk huchuylla qufiallapi uywakuq karqan.
ChaytaS kay Cunirayaqa. piaSpa imapaqmi chay Cahuillaca iSqa warmikta
qu6a ukumanqa visitaq rin ispalla tukuyninta hatun qucaman wischuripurqan.
Chaymantaraqii kananqa challwakunapaS qucapi human.
ChaymantaS chay Cuniraya Huiracocha isqaqa mirikamurqan qucapata iqta.
Chayii chay, Urpayhuachac fiiSqa warmiqa wawankuna hinam puu[chi]wan
iSpa willaptinSi ancha piaSpa qatimurqan. Chaysi qayapayaSpa qatiptinii
huiSpa suyrqah. ChaySi usallaykikta usaSqayki, Cum iSpas usarqan,
ChaySi a usSpa pay qayllapi huk hatun qaqakta wiarichirqan chayta
Ctnirayaku. urmachiSaq ispa, Chaysi payqa amawta kayninpi musyakuSpa
aSll'smaykukumuSi},' pana>ispalla kay llaqtakunamn ataq mirikamurqan.
ChaySi kay kitipi aric1ta,,ny purikrqan ancha achka'llqtakriakta runaktpai
UullachiSpa.

Despus se encontr con un zorro. El zorro le dijo que ella ya iba lejos y que no
iba a alcanzarla. Entonces le dijo Cuniraya; Aunque camines a distancia, los
hombres, llenos de odio, te tratarn de zorro malvado y desgraciado; cuando te
maten, te botarn a ti y tu piel como a cosa sin valor.
Fue de la misma manera que se encontr con un halcn. Cuando et halcn
le asegur que Cahuillaca andaba todava muy cerca y que ya casi estaba por
alcanzarla, Cuniraya le prometi; Tendrs mucha suerte y, cuando comas,
primero alm orzars picaflores y despus otros pjaros; el hombre que te mate,
har que se llore tu muerte, sacrificndote una llama, y bailar, ponindote sobre
su cabeza para que resplandezcas all".
A continuacin se encontr con unos loros. Los loros le dijeron que Cahuillaca
iba muy lejos y que ya no iba a alcanzarla. Ustedes andarn gritando muy fuerte
y los hombres, cuando escuchen su grito y sepan que tienen la intencin de
destruir sus cultivos, sin tardar, los ahuyentarn y de esa manera habrn de vivir
con mucho sufrimiento, odiados por ellos.
As, cada vez que se encontraba con alguien que le daba buenas noticias, dispona
para l un porvenir dichoso, pero si alguien le daba malas noticias, lleno de
odio lo maldeca y prosegua su camino. De esta forma lleg hasta la orilla del
mar10 y de all regres hacia Pachacmac. Lleg al sitio donde se encontraban
dos hijas de Pachacmac bajo la custodia de una serpiente. Poco antes, la madre
de las dos jvenes haba entrado en el mar para visita r a Cahuillaca. Se llamaba
Urpayhuchac. Cuniraya Huiracocha, aprovechndo su ausencia, viol a la hija
mayor. Cuando quiso hacerle lo mismo a la otra, sta se transform en paloma y
alz el vuelo. Por eso su madre se llam Urpayhuchac (la que pare palomas).
En aquella poca no haba ni un solo pez en el mar. Slo Urpayhuchac los criaba
en un pequeo estanque dentro de su casa. Cuniraya, encolerizado, se pregunt:
Por qu se ha ido a visitara la mujer llamada Cahuillaca mar adentro? y arroj
todos los peces al mar. Por esto ahora el mar tambin est lleno de peces.
Despus, Cuniraya Huiracocha huy hacia la orilla del mar. Cuando sus hijas le
contaron cmo Cuniraya las Saba Piolado, Urpayhuchac, furiosa, lo persigui.
Llamndolo continuamente, fue siguindolo. Entonces, Cuniraya acept
esperarla, Slo quiero quitarte las pulgas, Cuni, le dijo y lo espulg. Al mismo
tiempo hizo crecer una gran pea para que le cayera encima, Pero Cuniraya,
gracias a su astucia, pudo adivinar su intencin y le dijo que quera retirarse unos
momentos pata defecar. Logr huir y, nuevamente, se dirigi hacia estas tierras
de los checa. Entonces anduvo mucho tiempo por estos parajes, engaando a
muchsimos hombres y huacas locales.

[Captulo 3]
Kaypim ataq ancha awpa runakunap rimakuSqanman ataq
kutSunw
Chay Simiri kaymi. awpa pacha! kay pacha puchukayta munarqan. Chayii
mamaqu6ap pacyamunanta yafiaSpaS huk urqu llamaqa ancha aJlin qiwayuqpi
chay Uamayuq11samachiptintaq mana mikuspa ancha llakikuqhina karqan in in
ispa waqaspa. Chaysi chay llamayuqqa12 ancha piaSpa satap quruntayninwan
chuqllu mikukusqanp chuqarqan mikuy, allqu; chika qiwapim samachiyki
ipa. Chayii chay llamaqa runahina rimarimuspa ipa irqan: utiq, imaktam
qam yuyankiman; kananmi pichqa puncawmanta quca pacyamunqa; chaymi
hinantin pacha puchukanqa ispa nmarirqan. Chaysi chay runaqa ancha
mancharilpa imanam kaSun; mayman riSpam qispiSun ispa iptin haku
Huillcacoto urqumani; chaypim qiSpisun; pichqa puncawpaq mikuyniykikta
apakuy ispa irqan. ChaySi chaymantaqa chay urqu llamantapas winaynintapas
kikin apaspa ancha utqaspa rirqan.
Chaysi a Huillcacoto urquman fiayaptinqa tukuy anim alkuna a huntaSqa
pumapaS atuqpas wanakupas condorp& ima hayka a n im a ku m p . Chaysi chay
runa 2ayaptin pachalla qufiaqa pacyamurqan. Chaysi chaypi ancha kickinakuSpa
tiyarqan. Tukuy hinantin urqukunaktapas tukuy pampaptinsi chay Huillcacoto
urquqa aSlla puntalhsx mana yakup cayasqa karqan. Chaysi atuqpaq cupantaqa
yaku uqucharqan. Chayii chay yanamanpaS tukurqan.
Chaysi pichqa puncawmantaqa ataq yakuqa uraykurqan chakirirqan. Chay
chakirispas qucaktapaS hasta urayman anchurichirqan runakunaktari tukuy
hinantin runakta qulluchispa. Chaymanta! chay runaqa ataq mirarimurqan.
Chay kaqSi kanankama runakuna tiyan.
Kay simiktam kanan cristianohim. unanchanchk chay tiempo del diluvioka.
Paykunaqa hia Huillcacotokxz qispisqanta unanchakun.

[Captulo 4]
Chaymantam huk simiktataq wllaSun punSaw wauSqanta^
awpa pacha inti waurqan. ChaySi chay wausqanmanta pichqa puncaw
tutayarqan. Chaysi rumikunaqa paypura waqtanalairqan. Chaymantas kay
mortero muckakunari, chaymanta kay maraykunapas runakta mikuyta qallarirqan.
Llama urqukunari hinataq runakta fia qatirirqan.

Captulo 3
Aqu volveremos a lo que se contaba sobre los hombres muy
antiguos i2
He aqu este relato. Se dice que, en los tiempos antiguos, este mundo estaba por
acabarse. Entonces, una llama macho que saba que el mar iba a desbordarse, no
coma y, aunque su dueo-la hada pastar en un lugar donde la hierba era muy
buena, se lamentaba como si sufriera mucho. Entonces, el dueo, muy enojado,
le arroj la coronta del choclo que estaba comiendo y le dijo: Come, perro!
Hay tanta hierba aqu donde te he puesto a pastar. Entonces, la llama se puso a
hablar como un ser humano. Imbcil!, dnde est tu juicio? Dentro- de cinco
das el mar va a desbordarse; entonces, el mundo entero se acabar, le dijo. El
hombre se asust. Qu ser de nosotros? A dnde iremos para salvarnos?,
dija. La llama respondi: Vamos al cerro de Huillcacoto15; all nos salvaremos.
Lleva suficiente comida para cinco das. Entonces, sin tardar, el hombre se fue,
cargando l mismo la llama y los alimentos.
Cuando lleg al cerro de Huillcacoto, ya todos los anim ales el puma, el zorro,
el huanaco, el cndor, todos los anim ales sin excepcin lo haban ocupado.
Tan pronto como lleg, el mar se desbord. Estaban all, apretujados unos contra
otros. Cuando todos los cerros estaban ya sumergidos, apenas la p u n tita del
cerro de Huillcacoto no fue cubierta por el agua. Entonces el agua moj la cola
del zorro que se ennegreci.
Despus de cinco das, las aguas empezaron a bajar de nuevo y a secarse. As, el
mar se retir hacia abajo despus de haber exterminado a todos los hombres1**.
Entonces el hombre que se haba salvado en Huillcacoto comenz a multiplicarse
de nuevo. Por eso existen todava los hombres.
Nosotros los cristianos consideramos que este relato se refiere al tiem po del
d ilu vio _Los que-todamarno satLxristianas-convencidos atribuyen su salvacin a
Huillcacoto's.
.

>

Captulo 4
Ahora vamos a contar una historia sobre la muerte del sol<
Se cuenta que en los tiempos antiguos muri el sol. La oscuridad dur cinco
das. Entonces, las piedras se golpearon unas contra otras y los m orteros que
llaman muchcas, as como los batanes, empzaron a comerse a la gente. De igual
manera, las llamas comenzaron a perseguir a los hombres17.

Kaytam kaM nuqanchikcrft'tfntfkunaunanchanchik/aaCm taapuncliikpaq


wauSqanpi tutayasqantac. Kaykunaqa riman iSpa unanchanchik ichac ari
chay.

[Captulo 5]

____

Kaymantam ataq Pariacacap paqarimuSqan qallarinqa'5


am ari kay ftawpaq tawa captulopi awpa pacha kawsasqankunakta willanchik.
Ichaqa kay runakunap chay pacha paqarimuSqankunaktam mana yacanchikchu,
maymantafi paqarimurqan. (Chaymanta kay runakuna chay pacha kawsaqkunaqa
paypura awqanakuipa atinakuSplam kawsaq karqanku. Kurakanpaqpas
sinchikunallakta ria>kunaUakta riqsikurqan. Kaykunaktam- putum runa ispa
inchik[)].
Kay pachapim chay Pariacaca isqa Condorcotopi pichqa runtu yurimurqan.
Kay yuriSqantam huk runa wakchallataq Huatyacuri Sutiyuq Pariac'acap churin
iSqataq awpaqlla rikuinurqan yacamurqanT-Kay yacasqantari achka misterio
rurasqantawanmi rimaiun, Chay pacha kay Huatyacuri isqa wakchalla
mikuspapas watyakuspalla kawsaptinsi Sutiyachirqan watyakurim ispa.
Chay pachaS huk runa Tamtaamca sutiyuqis ancha qapaq hatun apu karqan.
WasinpaS tukuy hinantin wasin casa cancho iSqa rikchaqkuna piSqukunap
rikranwan qataiqaS karqan. Llamanpas qillu llama puka azul llama ima hayka
rikchaqkama llamayuqsi karqan. Chaysi kay runakta chika all kawsasqanta
rikuspas tukuy hinantin llaqtakunamanta hamuspa yupaycharqan mancharqan.
ChaySi payri ancha yafiaq tukuSpa pisi yafiaSqanwan ancha achka runakunakta
UullaSpa kawsarqan.
Chay-pachas hia amawta tukuq dios tukuq kaspataq chay runa Tamtaamca
Sutiyuqi? ancha millay unquyta tarirqan. Chaysi ancha achka wata unquptinsi
imahinam chika yafiaq kamaq kaspataq unqun ispa runakunapas chay pacha
rimarqanku. ChaySi chay runaqa alliyaSaq ispa, imanam Huiracochaku.na.pas
amawtakunakta doctorkunakta. qayachin, chayhina tukuy yafiaqkunakta
&zf?kunakta qayachirqan'*. Chaysi manataq pillapas yafiarqanchu chay
unqusqanta.
Chaysi kay Huatyacuriqa. chay pacha uraquca iqmanta hamuspa, may pacham
Cieneguillaman uraykumunchik chay urqukta, chaypiS puumurqan. Chay
urquh kainan Laiausaco Sutiyuq. Chaypi puptinsi'Huk ltuqqa' ufamanta
hamusqa hukri Banaqmanta hamtiSqataq, chaysi chaypi pqtll tikspaS
wawqi, imahinallam hnaq willkapi iSp'a tapurqan.

Nosotros los cristianos consideramos que se trata de la oscuridad que acompa


la muerte de nuestro seor Jesucristo. Los dems, aunque todava no son cristianos
convencidos, dicen que tambin lo creen posible18.

Captulo 5
Aqu empezar el relato del origen de Pariacaca'
Ya hemos hablado en los cuatro primeros captulos de las tradiciones que se
refieren a los tiempos antiguos.. Sin embargo, no sabemos cul fue el origen de
los hombres de aquella poca ni de dnde provenan. (Los hombres que vivan en
aquellos tiempos no hacan otra cosa que guerrear y luchar entre s, y reconocan
como sus curacas slo a los valientes y a los ricas. A stos los llamamos los
purum runa)2.
Fue en aquella poca que Pariacaca naci de cinco huevos en el cerro de
Condorcoto. U rrsolo hombre, un pobre llamado Huatiacuri, que, segn la
tradicin, era tambin hijo de Pariacaca, fue el primero en ver y saber de este
nacimiento21. Vamos a hablar de cmo supo del nacimiento de Pariacaca y de los
muchos m isterios que realiz. Se cuenta que la gente de aquella poca lo llamaba
Huatiacuri porque, siendo muy pobre, se sustentaba slo con papas huatiadas.
Haba entonces un hombre llamado Tamtaamca22, un muy poderoso y gran
seor. Y su casa, su casa estaba enteramente cubierta de alas de pjaros de las
especies llamadas casa y cancho. Posea llamas amarillas, rojas y azules, es decir
de todas las variedades imaginables. Cuando se daba cuenta de la excelente
vida de este hombre, la gente llegaba de todas las comunidades para honrarlo y
venerarlo. Y l, no obstante sus conocimientos limitados, fingi ser un gran sabio
y vivi engaando a muchsima gente.
Entonces, Tamtaamca23, ese hombre, que se finga adivino y dios, contrajo una
enfermedad muy grave. Muchos aos pasaron y la gente se preguntaba cmo
era posible que un sabio tan capaz, que transmita la fuerza vital a la gente y a
las cosas, estuviese enfermo: Entonces, as como los huiracacbas recurren a sus
adivinos, a sus doctores, ese hombre, que deseaba sanarse, hizo llamar a todos los
doctos, los sabios2<. Sin embargo, ninguno supo la causa de su, enfermedad.
Huatyacuri, que en aquel tiempo estaba viniendo del mar, subi al cerro que
bajamos cuando vamos a Cieneguilla. All se qued dormido. Este cerro lleva hoy
el nombre de Latausaco, Mientras dorma, un zorro que suba s encontr a la
mitad del camino con otro que bajaba. El primero pregunt; Hermano, cmo
est la situacin en la huiilca de arriba?.

Chaysi ailiqa allim; ichaqa huk zpum Anchicochap'i willka, chika yafiaq tukuq dios
tukuqmi, ancha unqun; chaymi tukuy amawtakuna taripan pachakta maman tam
chika unqun iSpa; chaymi manataq pillapas yacanchu unqusqanta; chaymi
chay unqusqanqa; warminpa pinqaynnmanmi kamchakuptin huk muru sara
kallanamanta pafiyamulpa fiayaykurqan; chaytam ataq pallaspa huk runaman
qarakurqan; chay qarasqanmanta chay runa 'mikuqwan huchallikuq a tukun;
-dbaytam kanan pachaqa wacuqta a yupan; chaymantam kay huchamanta huk
machaqway chay chika sumaq wasinsawa paykunata mikuq tiyan; huk hampaturi
iikay umayuq maraynin ukupi tiyantaq; kay mikuqnintam kanan mana pillapaS
musyanchu ispas willarqan chay atuq uramanta hamuqta. ChaySi atq paytari
wawqi, chayqa ura willkapi imahinallam runakuna ispa tapurqan.
Chaysi payri hinataq willatqan huk warmim hatun apu willkap churinmi
ullumanta acqa waun ispa. (Kay simin kanan ancha achka chay warmi
alliyalqankama; chaytaqa qipanpiraqmi qillqasun; kanaari awpaqman kutisun).
Kay kaykunakta willanakuptinsi chay Huatyacuri ilqa uyarqan.
Chay chika hatun apu dios tukuSpa unquq kay, ranal iSkay churiyuq karqan.
ChaySt huk yuyaqnintaqa huk ayunwantaq ancha ricowm tinkichirqanw.
Chaysi kay wakcha Huatyacuri isqaqa chay pacha unquptin chay apuman
fiayarqan. ChaySi fiayaspa wasi qayliap tapuykacarqan manachu kay liaqtapi
pillapas unqun ispa. Chayii chay qipan sipas churinqa yayaymi unqun
ilpa willarqan. Chaysi uqawan kasun; qamrayku yayaykikta alliyachisaq
ispa willarqan (Comentario agregado a l texto-. Kay warmip sutintam manam
yacanchikchu; ichaqa kaytal qipanpi Chaupiamcaka a sutiyachirqan).
Chaysi chay warmiqa mana tuyliaqa huirqanchu. Chayii yayancaqa yaya,
kaypim huk wakcha yayaykikta alliyachilaq imuwan ispa willarqan.
Chaysi kay iimikta uyarispal chay sabiokunz tiyaqqa asikurqan uqakunapai
alliyachiptiychu chay wakcharaq alliyachinman ispa. Chaysi chay apuqa
------alliyayninta ancha munalpas hamuchuntaq imahina runallapai iipa
qayachirqan.
Chaysi qayachiptin kay Huatyacuri isqaqa yaykuspa ispa irqan: yaya,
alliyayta munapdykiqa alliyachisqayki; ichaqa churiykiktam quwanki" iptinsi
payqa ancha kusikuspa ailitaqmi ispa irqan. ChaySi chay awpaq churmpa
qusanqa kay Simikta uyarispas ancha piarqan imapaqmi chay huk wakchawan
tinkichisaq ilpa ftin uqa chika qapaqpaq cuadayf iSpa. Kay runa
piaktipa-'Hi&iyacurm2,n awqanakulqantam kaysawa willalun. Kananqa chay
y^i & tu a tya cu ri ilqap hampisqanman ataq kutisun.

"Lo que est bien est bien, le contest el otro, aunque un seor, un huillca
He Anchicocha, que finge ser un gran sabio, un dios, est muy enfermo. Por
ese motivo, todos los adivinos hacen sortilegios para descubrir el origen de una
enfermedad tan grave, pero nadie llega a saberlo. H e aqu por qu se enferm. Un
grano de maz de varios colores salt del tiesto donde su mujer estaba tostando y
toc sus vergenzas. Despus, ella lo recogi y se lo dio de comer a otro hombre.
Este acto ha establecido una relacin culpable entre ella y el hombre que comi
el maz. Por eso ahora se la considera adltera. Por esta culpa una serpiente vive
encima de aquella casa tan hermosa y los est consumiendo^. Hay tambin un
sapo con dos cabezas que se encuentra debajo de su batn. Y nadie sospecha
ahora que son estos quienes los estn consumiendo. Despus de haber contado
esto al zorro que vena de abajo, el de arriba le pregunt: Hermano, cmo estn
los hombres en la huillca de abajo?.
Entonces, el otro le contest a su vez: Hay una mujer la hija de ese gran
seor que, por causa de un pene, casi se muere. (Este cuento, hasta el
restablecimiento de la mujer, es muy largo. Lo transcribiremos despus. Ahora
vamos a volver al relato anterior). Mientras conversaban, Huatiacuri escuchaba
todo lo que estaban diciendo.
Este tan gran seor, que estaba enfermo por haber fingido ser dios, tena dos
hijas. Haba unido a la mayor con un hombre muy rico de su ayllu. Entonces,
el hombre pobre llamado Huatiacuri lleg al lugar donde se encontraba el seor
enfermo. Cuando estaba cerca de su casa, se puso a preguntarles a todos si no
haba alguien en aquella comunidad que estuviera enfermo. La hija menor de
Tamtaamca le respondi que era su padre el enfermo. Qudate conmigo, le
dijo Huatiacuri. Por ti voy a sanar a tu padre. (No sabemos el nombre de esta
mujer, pero se dice que, ms tarde, la llamaban Chaupiamca).
La mujer no acept enseguida su propuesta. Le cont a su padre que un pobre
le haba dicho que iba a sanarlo. Cuando escucharon sus palabras, los sabios
que estaban all se echaron a rer y dijeron: "Estaramos acaso nosotros aqu
curndolo, si hasta un pobre como se fuera capaz de hacerlo?. Sin embargo,
el seor enfermo deseab ante todos librarse de su enfermedad e hizo llamar a
Huatiacuri. No importa cun humilde sea si es capaz de curarme!, les dijo.
Huatiacuri entr y dijo al enfermo: Padre, si deseas, voy a curarte. Pero me
tienes que dar a tu hija. El otro, muy contento, acept. El marido de la hija
mayor, al or dicha propuesta, se puso furioso: Cmo podra aceptar que la
cuada de un hombre tan poderoso como yo se una a semejante pobre?, dijo.
Vamos a contar ms adelante la lucha entre este hombre y Huatiacuri. Por ahora,
vamos a volver al relato de cmo Huatiacuri cur al enfermo.

Chaysi kay H uatyacuri^. hampiyta qallarirqan yaya, warmiykim wauq ispa.


Chayhina wacuq huchayuq kaptinmi qamta unquchisunki; qamta mikuqri kay
chika qullanan wasiykisawam ikay machaqway tiyan; chaymantam hampaturi
iikay umayuqtaq maray ukupi tiyan; kaykunaktam kanan tukuyninta
wauchisun; chaymi alliyanki; chaymantam fia alliyaspam tukuy ima haykakta
yallispa fluqap yayayta muchanki; qaya minchallam yurimunqa; qamqa manam
ari kamaq runachuTcanki; kamaq runa kaspaqa manam ari unqunkimanchu
ispa iptinsi ancha mancharirqan. Chaysi a chay wasinta chika sumaqta
paskasaq iptinSi ancha llakikurqan. Warminsi hinataq yanqam kay wakcha
'akuylla iwan; manam wauqchu kani ispa qaparirqan.
Chayii chay runa unquqqaalliyayninta ancha munaspas wasinta paskachirqantaq.
Chaymantas iskay machaqwayta surqurqan. Hiaspa wauchirqan. Warmintari
hinataq ut willarqan, imanam chay huk muru sara pafiyamuspa pinqayninman
cayaykurqan; hinaspa ataq pallaspa runakta qararqan, chaykunakta. ChaySi
chay warmipas qipanpiqa ancha chiqanmi ispa tukuyta willarqan.
Chaymantas ataq marayninta hatarichirqan. Chaysi chay ukumantaqa huk
hampatu iskay umayuq HuqsimuSpa chay Anchicucha wayquman pawarirqan.
Chaypis kanankama tiyakun huk pukyupi. Chay pukyu kanan chaypi
runakuna cayaptinqa a iSpa chinkachin a ispa /ocotapal ruran20. Kay tukuy
isqanchikkunakta a puchukaptinsi chay unquq runaqa alliyarqan.
a allipuptinsi chay Huatyacuri isqaqa puncawninpi huk mita Condorcotoman
rirqan. Chaypis chay Pariacaca isqa wakaqa pichqa runtu tiyakurqan. Chay
qayllanpiS kanan wayrapai pukurirqan. Chay awpa pachaqa manas wayra
rikurirqanchu. Chayman rinan kaptinqa punfiawninpii chay alliyaq runaqa sipa
churinta qurqan. ChaySi Skaynillan chay urqu kitikta puriipa huchallikurqan.
Kay huchallikusqanta a chay huk awpaq masan uyariipai ancha pinqayta
rurasaq chay wakchakta ilpa yallinakuyta a qallarirqan.
Chaysi huk punfiaw chay runaqa wawqi, qamwan yallinakusun imawanpai;
qam wakcharaqchu chika qapaqpaq cuadaya warmiyankiman ispas irqan.
Chaysi chay wakchaqa allitaqmi ispas yayanman21 kayhinam iwan ilpa
willakuq rirqan. Chaysi payqa allitaqmi; imata iptinpas tuyllam uqaman
hamuwanki ipa irqan. Kay yallinakuySi kayhina karqan.
H uk puncawii upyaywan hinaspa takiywan yallinakuiun ispa irqan. Chayi
kay wakcha Huatyacuri ilqaqa yayanman willakuq rirqan. Chaysi riy chay huk
urquman; chaypim wanaku tukuipa wausqa sirikunki; chaymi tutallamantam
qakta rikuqi huk atuq aas warminwan hamuriqa; chaymi huk huchuylla
porongo\h,\\ aswanta apamunqa; hinaSpa tinyntapa pamunqataq; chaytam
kanan qamta wausqa wanakukta rikupam chaykunatapas*2 pachapi fiuralpa
atuqri antaranta uraspataq mikuyt a qallariunki; chaymi qamqa runa tukuipa

Huatiacuri empez a curar a Tamtaamca. Padre, le dijo, tu mujer es


adltera. Por ser culpable de adulterio ha hecho que te enfermes. Encima de
tu casa tan esplndida hay dos serpientes que te estn consumiendo. Y hay
tambin un sapo de dos cabezas debajo de tu batn. Tenemos que matarlos a
todos para que te sanes. Cuando ya te hayas sanado, tendrs que adorar a mi
padre por encima de todo. El nacer tan slo pasado maana. En cuanto a ti,
t no tienes un poder autntico pata transmitir la fuerza vital a los hombres.
S lo tuvieras, de ninguna manera te habras enfermado. Al oir sus palabras,
Tamtaamca se espant. Le dio mucha pena que Huatiacuri fuera a destruir
su casa tan-hermosa. La mujer grit a su vez: Este miserable me ha tratado de
deshonesta sin motivo. No soy adltera!.

Ritos y tradiciones de Huarochir

Pero como el enfermo tena muchas ganas de sanarse, -mand-destruir su-casa.


Entonces sacaron las dos serpientes, y, enseguida, las mataron. Era pues verdad
lo que Huatiacuri haba contado sobre la mujer de.Tamtaamca, a saber, que
cuando el grano de maz de varios colores salt del tiesto y toc sus vergenzas, lo
recogi y se lo dio de comer a otro hombre. Y entonces la propia mujer reconoci
que era culpable. Todo lo que ha contado es la pura verdad, confes.
Enseguida Huatiacuri mand levantar el batn. Un sapo con dos cabezas sali
y ech a volar hacia la quebrada de Anchicocha. Se dice que an se encuentra
all en un manantial. Cuando los hombres llegan a este lugar, a veces los hace
desaparecer, a veces los enloquece. Despus que Huatiacuri hubo cumplido todo
esto, el enfermo se san.
Entonces, el da sealado, Huatiacuri fue a Condorcoto. All estaba el huaca
Pariacaca bajo la forma de cinco huevos. Cerca de l, el viento empez a soplar.
Antiguamente, el viento an no haba aparecido. El da que Huatiacuri deba ir
a Condorcoto, el hombre, ya sano, le dio a su hija. Mientras los dos caminaban
solos por el paraje donde se encuentra este cerro, pecaron. Al enterarse de este
hecho, el primer cuado empez a desafiar a Huatiacuri con el propsito de
cubrirlo de vergenza.
As, un da, ese hombre le dijo.a Huatiacuri: "Hermano, vamos a competir en
distintas pruebas. Cmo te atreviste t, un miserable, a casarte con la cuada de
un hombre tan poderoso como yo?. El pobre acept el desafo y fue a contarle
a su padre lo que el otro le haba dicho. Muy bien, le dijo su padre, sea lo que
sea que te proponga, ven enseguida a verme. He aqu la primera prueba.
Un da su cuado le dijo; Vamos a medir nuestras fuerzas bebiendo y bailando.
Huatiacuri, el pobre, fue a contrselo a su padre. Este le dijo: Vete al otro
cerro18. All te convertirs en huanaco y te echars por el camino como si
estuvieras muerto. Entonces, por la maana temprano, un zorro y su mujer, una
zorrina, vendrn a verme. La zorrina traer chicha en un poronguita y tambin

ancha nanaqta qapariipa pawarimunki; chaymi paykunaqa chaynintapas mana


yuyaspa mitikaptinmi chayta apalpa yallinakuypaq rinki ispas yayan Pariacaca
willarqan. Chaysi kay wakchaqa RiSqankama rurarqan.
Chaysi a yallinakuspaqa fiawpaqninpi chay runa rico isqa takirqan. Chaysi
warmikunapas acqa skaypafiak chika takipuptinli a pay puchukaptin chay
wakchaqa yaykurqan sapallan warmillanwan iSkaynillan. ChaySi punkunta
yaykuspataqsi chay aaspa wankarninta apamulqanwan takiptin tukuy chay
pachapas kuyurqan. Hinaspas chaywanpal tukuyta yallirqan.
Chayii ataq upyayta qallarirqan. Chaysi, imanam kananpas qurpakuna
hanaqmanta tiyamun, chayhinai sapallan warmillanwan tiyamurqan. Chaysi
chay runakunaqa tukuy hinantin ti^aqkuna anqusamurqan mana samachispa.
Chaysi payqa tukuyta upyaipapas mana Uakilpa tiyakurqan. Chaysi ataq payri
chay huchuylla purunkullapi aswan apamulqanwan anqusayta a qallarirqan
runakunapaS chika huchuyllapichu chika runakta saksachinman ispa
asipayaptin. Chayii payqa manyan manta anquSamuSpa sapanpi tuylla tuylla
urmachirqan.
Chaysi qayantin ataq huk yallinakuyta atipaptin m unarqan. Kay yailinakuySi
wallparikuy karqan ancha allin casa isqanwan cancho isqanwan. Chaysi
kay Huatyacuri isqaqa ataq yayanman rirqan. Chaysi huk rasu pachakta
yayanqa qum urqan. ChaywanSi tukuy runakunaktapas awinta rupachilpa
atiparqan.
Chaymantas ataq pumakta aparispa yallinakusun" ispa irqan. Chaysi kay
runaqa pumankunakta aparispa yailiyta munarqan. Chaysi chay wakchaqa yayan
willaptin tutallamanta huk pukyumanta puka pumakta apamurqan, Chay puka
pumawanSi kanan takiptin, imanam kanan huk arco cielo iqpi lluqsin, chayhina
lluqsiptin takirqan.
Chaymanta! kanan ataq wasi pirqakuywan yallinakuyta munarqan. Chaysi
chay runaqa ancha achka runayuq kaspa huk puncawlla hatun wasikta
afiqa tukuchirqan, Chaysi kay wakchaqa tiqsillanta curaspa tukuy puncaw
warmillanwan purikurqan. Chay tutas kanan tukuy pisqukuna chaymanta
machaqwaykuna ma hayka pachapi kaqkunas pirqarqan. ChaySi qayaqa a
tukuiqakta rikuipa ancha mancharirqan. Chaymanta qatananpipa hinataqS
yallirqan. Uqantapai tukuy wanakukuna wikuakuriaS astmurqan. Chay
runaptari llamanwan chaqnamuprinsi usqullukta minkapa huk qaqaJlapi
iuyaSpa, mancharichispa tukuyta destruh<$.n urmachirqan, Chaywanpas
hinataq yallirqan.

su tambor. Al verte, creer que eres un huanaco muerto y pondr estas cosas en
el s u e lo w . El zorro har lo mismo con su antara y empezarn a comerte. All, te
convertirs de nuevo en hombre y, al gritar con todas tus fuerzas, saltars. Ellos
huirn, olvidndose de sus cosas, y as irs a la prueba. Estas fueron las palabras
de su padre, Pariacaca. Entonces, el hombre pobre hizo todo conforme a sus
instrucciones.
Al empezar la prueba, el hombre rico fue el primero en bailar. Unas doscientas,
mujeres bailaron para l. Cuando su rival acab, el hombre pobre entr solo con su
mujer. Nadie ms los acompaaba. Cruzaron el umbral y bailaron acompaados
por el tambor de la zorrina. Entonces, en toda la regin, la tierra,tembl. De esta
manera, Huatiacuri sali victorioso.
Despus, empezaron a beber. Como suelen hacer an los huspedes que en las
asambleas seisientarren ehsitio ms alto, Huatiacuri y su mujer fueron a sentarse
solos en el lugar de honor. Entonces, todos los hombres que estaban sentados all
vinieron a servirle chicha sin darle un respiro. Huatiacuri bebi tranquilamente
todo lo que le sirvieron.-Enseguida le toc a l. Empez a servirles la chicha que
haba trado en su goronguito. Los dems, cuando vieron lo pequeo que era el
porongo pata saciar a tanta gente, se burlaron de l. Pero apenas se puso a servirles,
yendo de un extremo al otro de la asamblea, todos cayeron sin sentido.
Como Huatiacuri haba vencido en esta prueba, al da siguiente, el otro quiso
desafiarlo de nuevo. Esta vez, el desafo consista en ataviarse con las ms finas
plumas de casa y canchos. Nuevamente Huatiacuri fue a consultar a su padre.
ste le dio un aje de nieve. As venci a su rival, deslumbrndolos a todos.
El otro lo desafi entonces a traer pieles de pumas. Quiso vencer trayendo los que
posea^. Segn las instrucciones de su padre, el hombre pobre fue muy temprano
a un manantial de donde trajo una p iel de puma rojo. Cuando se puso a bailar
con la p iel del puma rojo, apareci un arco iris alrededor de la cabeza del pum a
semejante ls que an en nuestros das se ven en el cieloh.
Entonces, su rival quiso competir con l en la construccin de una casa. Como ese
hombre tena mucha gente a s. servicio, en un solo da acab casi la construccin
de una casa grande. El pobre no coloc ms que los cimientos y pas todo el da
paseando solo con su mujer. Peto, por la noche, todos los pjaros y tambin las
serpientes -todas las que haba en el m undo- construyeron su casa. Entonces, al
da siguiente, su rival al verla ya acabada, se asust mucho. Desafi a Huatiacuri
a una nueva prueba: esta vez deban techar las casas. Todos los huanacos, todas
las vicuas traan la paja para el techo del hombre rico. Huatiacuri esper encima
de una pea el paso de las llamas que llegaban cargadas con la paja. Contrat
la ayuda de un gato montes y, asustndolas, destruy e hizo caer todo. Esta vez
tambin venci.

Kay tukuyta 'yallinakuspai qipanpiqa kay wakcha isqaqa ilpa irqan


yayanpa liminkama: wawqi, fiam chika achka mita qampa simiykikta
huispa yallinakunchik; kananqa Ruqap simiytapas huiwaytaq ilpa iptinsi
allitaqmi ispa huirqan. Chaysi ispa irqan: kananqa anqas kusmayuq,
chaymanta waranchikri yuraq utku kachun; hinata takilun ilpal iptinli
allitaqmi irqan. Chaysi chay runaqa ftawpaqmaniapa-payraq.awpaq takiq
kaspal takirqan. Na takiptinli chay Huatyacuri ilqaqa hawamanta qaparilpa
kallparimuptinsi chay runaqa mancharilpa huk lluychu tukuspa mitikarqan.
Chayii warminpal qusaliaywantaq waulaq ispa qatirirqan. Chayii chay
wakcha ilqaqa ancha pialpa: riy, utiq; qammi chika watuykuwarqankichik
ilpa, qamtaqa wauchilqaykim iipas qatirirqantaq. Chayii qatilpa
warminaqa Anchiccha anpi hapilpai kaypim hinantin runa hanaqmanta
uramanta hamuq pinqayniykita. rikupayalunki ispal uraysinqa umanmanta
sayachirqan. Chaysi tuylla pachanpitaq rumi tukurqan. Chay rumis
kanankamapas, imanam runap Cankan, hia cankayuq rakayuq tiyan. Chaytas
imanqanpaq ari kukakta chaysawa Surapun kanankamapas24.
Chaymantas chay lluychu tukuq runaqa hinallataq chay urqukta siqaSpa
chinkarqan. Chay lluychu! kanan awpa pachaqa runamikuq karqan. Qipanpi!
kanan a achka lluychu kaSpaS imahinam runakta mikusunchik ilpa
qachwakurqan. Chayii huk wawallanqa imahinam runa mikuwaiun ilpa
pantarqan. Chayta uyarilpas lluychukunaqa chiqirirqan. Chaymantas lluychupal
runap mikunan karqan.
Kay isqanchikkunakta a puchukaptinli Pariacaca ilqaqa pichqa runtumanta
pichqa waman paSyamurqan. Chay pichqa wamanli a runaman tukuipa
puririrqan. Chay pachas ancha chaykunap rurasqankunakta uyarispai, imanam
chay runapal [Tamtaamca] Sutiyuq "diosmx kani ispa muchachikurqan,
chay chay huchaflknanJStf@$~pifiapa tamya hatarspa mamaquaman tukuy
hinantin wasintawan llamantawan aparqan mana hukllaktapas qispichilpa.
Chaymanta chay pachataqsi kay llantapa urqumanta huk pullao iutiyuq chay
huk urqu Huichoca isqawan hapinakurqan arcohina. Chay Pullao ftiSqaS ancha
hatun saga karqan. Chaysawa! kulillupas caquipas ima hayka rikchaqkuna
pilqukunapai tiyakuq karqan. Chaykunaktawanli tukuy hinantinta qucaman
aparqan. KaykunaktaS fia puchukaSpa ataq Pariacaca hanaq, kanan Pariacaca
inchik, chayman wichaykurqan. Chay wichaykulqantam' kanan qipan
taplulo\>y nmasun.

Despus de haberle ganado en todo, el pobre, al seguir el consejo de su padre,


dijo a su rival: Hermano, tantas veces he aceptado ya tus desafos; ahora te toca
a ti aceptar el desafo que voy a hacerte yo. El hombre rico acept. Entonces,
Huatiacuri le dijo: Ahora vamos a bailar vestidos con una cusm a azul y una
huara de algodn bknco. El otro acept. El hombre rico bail primero como
desde el inicio sola hacer. Mientras bailaba, Huatiacuri entr corriendo y
gritando. El hombre rico se asust, se convirti en venado y huy.
Entonces, su mujer se fue tras l. Morir al lado de m marido, dijo. El hombre
pobre se enoj mucho. Vete, imbcil; ustedes me han perseguido tanto que
tambin a ti te voy a matar, le dijo y, a su vez, se fue tras ella. La alcanz en el
camino de Anchiccha. Todos los que bajen o suban por este camino vern tus
vergenzas, le dijo y la coloc boca abajo en el suelo. Enseguida ella se convirti
en piedra. Esta piedra, parecida a una pierna humana completa con muslo y
vagina, an existe. Hasta hoy, por cualquier motivo, la gente pone coca encima
de ella><.
Entonces el hombre que se haba convertido en venado, subi al cerro y
desapareci. Ahora bien, sucede que antiguamente los venados coman carne
humana. Un da, cuando los venados ya se haban multiplicado y eran muchos,
bailaron una cachua y recitaron: Cmo haremos para comer hombres?.
Mientras ejecutaban este rito, un venadito se equivoc y dijo: Cmo van a hacer
los hombres para comemos?. Al oir estas palabras, los venados se dispersaron. A
partir de entonces, haban de ser alimento para los hombres.
Al terminar Huatiacuri todas estas hazaas, Pariacaca y sus hermanos salieron
de los cinco huevos bajo la form a de cinco h a l c o n e s ^ . stos se convirtieron en
hombres y se pusieron a pasear. Entonces, cuando se enteraron de cmo se
haba comportado la gente de aquella poca y de cmo ese hombre llamado
Tamtaamca al fingir ser un dios, se haba hecho adorar, se enojaron mucho
a causa de esos pecados. Entonces, se convirtieron en lluvia y arrastraron a los
hombres con todas sus casas y sus llamas hasta el mar sin dejar que uno solo
se salvase.
Haba tambin en aquella poca un pullao que creca en este cerro de Llantapa
y que se enlazaba con otro que creca en un cerro llamado Huichoca, formando
un arco. Este pullao era un rbol muy grande. Sobre sus ramas se encontraban
monos, caquis y todas las variedades de pjaros. Todos ellos fueron igualmente
arrastrados hasta el mar. Al cumplirse su castigo, Pariacaca subi al cerro que
llamamos hoy Pariacaca. De esto hablremos en el captulo siguiente.

[C ap tu lo 6 ]26
a Pariacaca runaman tukuspas hatun a kaSpa enemigomz maskayta a
qallarirqan. Chaysi chay enemigonpz sutinri Huallallo Carhuincho karqan.
Runakta mikuq upyaq. Kaytam kay qipanpi curalun atinakulqantawan. am
ari chay Huallallo Carhuinchup kawsasqantaqa runa mikusqantawanpas ima
hayka rurasqantawanpas awpaq captulopl rimarqanchik2?, Kananm rimasun
Huarochiripy chay chay kitipi ruraSqankunakta. Chay limiri kaymi.
a Pariacaca hatun runa kapaS hanaq Pariacaca isqaman Huallallo
Carhuinchup tiyalqanman rirqan. Chayii Huarochir chay ura wayqupiqa huk
llaqta Huayquihusa sutiyuq yunkap Haqcan karqan. Chaysi chay llaqtayuq
runakunaqa chay pacha hatun fiestdkxa, ruralpa hatun upyayta upyarqanku.
Chayhina upyakuptinsi Pariacaca ilqaqa chay llaqtapi chayatqan. ayaspal
payqa runakunap manyallanmanta tiyakurqan wakchahinalla. Chayhina
tiyaptinsi chay llaqtayuq runakunaqa mana hukllapas anqusarqanchu. Tukuy
puncaw chayhina kaptinsi huk warmiqa chay llaqtayuqtaq aafa, imahinam
chay wakchalaktaqa mana anquiaykunchu ispal huk hatun.yuraq putuwan
aswakta aparikulpa qurqan. ChaySi payqa pai, ancha kuliyuqmi kankt kay
aswakta qumuwaspa; kanan puncawmanta pichqantin puncawninpi imaktac
kay llaqtapi rikunki; chayrayku chay punSawqa amataq kay llaqtapi tiyankichu;
karullamantaq anchurnki; paqtac qamcawan wawaykiktawan pantaspa
wauchiykiman; ancham kay runakuna uqakca piachiwan fiispaS chay
warmikta irqan. Chaymantari kay runakunaktari amataq huk simillaktapai
uyarichiychu; uyarichiptiykiqa qamtawanmi wauchiykiman iSpas irqan.
Chayii chay warmiqa wawankunawan turankunawan chay pichqa punfiawmanta
chay llaqtamanta anchurikurqan. Chayii chay Uaktayuq runakunaqa mana
llakispa upyakurqanku. Chay pacha! kay Pariacaca ilqaqa Huarochir hanaqnin
urquman wichaykurqan. Chay urqum kanan Mataocoto sutiyuq. Chay uraynin
huk urqum Puypuhuana Sutiyuq, maytam kaymanta rispa Huarochiriman
uraykunchik chaykunam kayhina lutyuq , chay urqupil kanan chay
Pariacacaqa. hatun tamyayta a qallarirqan. Chayii qillu runtu puka runtu
hatarilpas chay runakunaktaqa tukuyninta mamaqucarnan aparqan mana
hukllaktapasperdonatpa. Chay pacha chika yaku lluqlla puriSpaS chay Huarochir
hanaqninkuna wayqukunaktapas rurarqan. Chaymanta kanan a chaykunakta
puchukaspas chay llaqtayuq wakinnin yunkakunaktaqa mana rimapayaspa
T^paykwnari. chayta rikulpapas mana musyaptin yacaptinsi chay chimpaiq
Cuparap cakrankunaman ripurqan.

Captulo 6
Se dice que Pariacaca, convertido en hombre, ya adulto, se puso a buscar a
su enemigo. El nombre de ste era Huallallo Carhuincho. Sola comerse a los
hombres y beber su sangre. Hablaremos de estos hechos ms adelante cuando
narremos la lucha que hubo entre ellos. Ya hemos hablado en el primer captulo
de las tradiciones acerca de Huallallo Carhuincho, de cmo se coma a la gente
y de todo lo que haca^. Ahora vamos a hablar de lo que Pariacaca hizo en
Huarochir y sus alrededores. He aqu el relato.
Cuando Pariacaca ya era un hombre adulto, se encamin hacia Pariacaca de Arriba
donde se situaba la morada de Huallallo Carhuincho. En la quebrada ms abajo
de Huarochir haba una comunidad de yuncas llamada Huayquihusa, Por ese
entonces, los miembros de esa comunidad celebraban una fiesta importante con
una gran borrachera. Mientras beban, lleg Pariacaca. Se sent a un lado como
suelen hacer los pobres. Ninguno de los huayquihusa le sirvi de beber. Pas el
da entero as. Finalmente, una mujer que tambin perteneca a esa comunidad
exclam; Aai! Cmo es posible que no le hayan convidado nada a este
pobrecito?. Le llev un gran poto blanco de chicha y se lo ofreci. Entonces l le
dijo: "Hermana, te alegrars de haberme brindado esta chicha. Dentro de cinco
das, vers cmo algo muy grave va a suceder en esta comunidad. Por eso, no
debes estar aqu ese da. Tendrs que alejarte un poco, si no, podr equivocarme y
matarte tambin a ti y a tus hijos. Esta gente me ha enojado mucho. Y, enseguida,
aadi: No hagas saber ni una palabra de lo que te he dicho a esta gente, si no
te voy a matar a ti tambin".
Entonces, cinco das ms tarde, la mujer, sus hijos y sus hermanos, se retiraron
de aquel lugar. Los dems miembros de la comunidad seguan bebiendo
tranquilamente. Pariacaca subi al cerro que est arriba de Huarochir. Este cerro
se llama hoy da Mataocoto. Ms abajo hay otro cerro llamado Puypuhuana, por
donde bajamos cuando vamos a Huarochir. As se llaman los dos cerros. En
ese cerro de Mataocoto, Pariacaca se transform en tempestad de lluvia y, bajo la
forma de granizo amarillo y rojo, arrastr a toda aquella gente hacia el mar sin
perdonar a nadie. Entonces, esa grari^ cantidad de agua, hecha torrentes, cav
las quebradas de las alturas de Huarochir. Una vez acabado el castigo, Pariacaca
atraves el ro y se fue hacia las chacras de los cupara sin .visitar a las dems
comunidades yuncas ni hablar con sus habitantes; stos, pese a haber visto lo
sucedido, no sospecharon de qu se trataba ni supieron la causa**.

43

Chaypis kanan chay llaqtayuq Cupara runakuna ancha yakunmanta akaripa


pukyullamanta fiakranmanpal pusalpa kawsarqan. Kay pukyum kanan San
Lorenzo hanaqnin hatun urqumanta lluqlirqan. Chay urqum kanan Sunacaca
Sutiyuq. ChaypS kanan hatun qucalla karqan. Chaymanta utay pulamuspas
ataq huchuylla quakunaman huntachisp fiakrankunakta parqukuq karqan,
Chay pachas chay llaqtayuq huk warmi Chuquisuso sutiyuq karqan, ancha sumaq
warmi. Chaysi kay warmiqa sarankuna ancha chakiptin waqakuspa parqukurqan
yakun ancha pisi kaptin. Chayii chay Pariacacaqz chayta rikuspa chay huchuylla
quSanta yaqullanwan chay qudap siminta kirpaykupurqan. Chaysi chay warmiqa
ataq ancha nanaqta waqakurqan chayhinakta rikulpa.
Chaysi chay Pariacacaqa pai, imaktjm chika waqanki ilpa tapurqan. Chayii
payqa kay sarallaymi yakumanta chakipuwan, yaya ispa irqan. Chaysi
Pariacacaqz ama llakiychu; uqam yakuktaqa kay qufiaykimanta ancha achka
yakukta Uuqsichimulaq; ichaqa qamwan awpaqraq puusun ilpa irqan.
iptinli kanan payqa irqan: awpaqraq kay yakukta lluqsichimuy, akray
parqulqa kaptinqa allitaqmi puusun ispas irqan. Chayii allitaqmi ispa
yakuktaqa ancha achkakta Uuqsichimurqan.
Chaysi chay warmipal ancha kusikulpa tukuy Saktankunakta parqukurqan.
Chaysi a parquyta puchukaptin puusun ispa irqan. Chayii manam
kananqa, qayamincharaq puulun iptinli Pariacacaqz ancha chay warmikta
munaspa puuymanraq ispal ima haykaktapal chay warmiman prom etkqm
kay cakraykikta mayumanta yakuyuqtam rurapusqayki ilpa. Chayii chay
warmiqa chaytaraq awpaq ruray, chayraq puusun ilpa irqan.
Chaysi Pariacacaqz allitaqmi ilpa, Cocochalla lutiyuq wayqumantas San
Lorenzo hanaqnin huchuylla urqu chaykamaqa awpamantapai yunkakunap
rarqanli hamurqan ancha huchuylla rarqalla, chayta! kanan Pariacaca^ altawan
hatunyachilpa chay ura Cuparap akrankama rarqakta fiayachirqan. Chay
rarqaktal kanan pumakuna atuqkuna machaqwaykuna ima hayka pisqukuna
picharqan allicharqan. Kayta a allichaypaqmi kay pumakuna otorongopas
ima haykapas pim awpaq siqilun ilpa kamachinakurqan. Chayii hukpas
hukpal uqaraq uqaraq ilpa irqanku. Chaysi atuqtaq adparqan uqam
kuraka kani; uqaraq awpaiaq ilpa. Chayii kay atuq awpamurqan.
Hia awpamuspa a fiawpikta San Lorenzo hanaqnin urqukta siqimuptinsi
qunqayllapi huk yutuqa pise pise ilpa pawarimurqan. Chaysi chay atuqqa wak
ilpa muspaspa uraman urmamurqan. Chyli chaymanta chaykunaqa ataq
ancha pialpa machaqwayta siqichimurqan. Chayii mana chay urmamuptinqa
astawan hanaqnintal chay rarqa rinman karqan. Chaysi kunanqa al uranta
rin. Kay atuqpa urmamuiqanm kanankamapas sutilla rikurin. Yakupal
uraykumuntaq chay atuqpa urmalqanta.

El agua con la que los miembros de la comunidad de los cupara regaban sus
chacras provena de un solo manantial y ellos sufran mucho por su escasez.
Dicho manantial brotaba en un cerro grande que domina el pueblo actual de
San Lorenzo y que hoy se llama Sunacaca. Se dice que all no haba ms que una
laguna grande. Conducan el agua de sta laguna hada abajo para que llenase una
serie de estanques que les servan para regat las chacras. En ese entonces haba una
mujer muy hermosa llamada Chuquisuso que era miembro de esa comunidad.
Como el agua era muy poca y su maz se estaba secando, esta mujer regaba su
chacra llorando. Cuando Pariacaca vio esto, cubri con su manta la bocatoma del
pequeo estanque de donde Chuquisuso sacaba el agua para regar. Al darse cuenta
de que el agua segua disminuyendo, la mujer llor todava ms fuerte.
H erm ana,jpor qu lloras tanto?, le pregunt-ariaeaea. Mi maicito se est
secando por falta de agua, le contest. No te aflijas le dijo Pariacaca. Voy
a hacer salir una gran cantidad de agua de tu estanque; pero antes vamos a
acostarnos juntos. Primero tienes que hacer salir el agua y cuando mi chacra ya
est regada, estar dispuesta a acostarme contigo. Pariacaca acept e hizo salir
una cantidad enorme de agua.
Muy feliz, la mujer reg todas sus chacras. Cuando acab, Pariacaca insisti de
nuevo en acostarse con ella, pero ella le dijo: Ahora no. Uno de estos das. Como
Pariacaca deseaba mucho a esa mujer, para que se entregase a l, le prom eti todo
lo que deseara. Voy a hacer llegar el agua del to a tu chacta, le dijo. Hazlo
primero, le contest, y slo entonces dormiremos juntos.
Pariacaca acept y agrand la acequia de los yuncas -q u e antes haba sido tan slo
una acequia muy pequea que proceda de la quebrada de Cocochalla y llegaba
hasta un cerrito ms arriba de San Lorenzo- y la hizo llegar hasta las chacras de
los cupara de abajo. Pumas, zorros, serpientes y todas las variedades de pjaros
limpiaron y arreglaron4a acequia. Pifa realizar esto, tos pumas, los otorongos y
los dems animales discutieron entre ellos quin iba a ser el primero en trazar el
curso de la acequia. Se dice que todos queran asumir esta tarea. El zorro venci:
Yo soy el curaca; yo voy a ir adelante. As se adelant el zorro. Haba subido
hasta la mitad del cerro que dom inaban Lorenzo cuando, inesperadamente, una
perdiz alz el vuelo cuchichiando. El zorro se asust y, dando un ladrido, cay
cerro abajo. Entonces, los otros animales furiosos, escogieron a la serpiente para
seguir trazando la acequia. Si no hubiera cado el zorro, la acequia pasara ms
arriba. Ahora pasa un poco ms abajo. En efecto, las huellas de la cada del zorro
se pueden ver an ntidamente hoy y el agua baja por el camino que abri.

Kay tukuyta puchukaspam ataq Pariacacaqz "puusun ispa irqan. Chayii


ataq haku hanaq qaqaman; chaypiraq puuSun ispa irqan. Chay qaqam
kanan Yamcaca sutiyuq. ChaypiS waki puurqan. a puuSpaS kanan chay
warmiqa haku iskayninchiktaq maytapal riSun iptinii payqa haku ilpa chayCocochalla isqa rarqap lluqsimusqarunan puSarqan. Chaysi chaypi cayaipaqa
chay warmi Chuquisuso isqa sutiyuqqa kay rarqaypitaq tiyasaq ispaS chaypi
rumi tukupa chirayarqan. Chaysi chay Pariacacaqz chaymanta saqispa hanaqman
wichaykurqan. Chaytaqa kay qipanpim willaSun. Kay Cocochalla iSqa rarqap
siminpim kanan rumi chirawasqa tiyan chay Chuquisuso iSqa warmi. Hinaspam
chay hanaqnin huk rarqapitaqmi chay pachapaS Huincompa sutiyuqpim kanan
ataq Cuniraya chirawasqaraq tiyan. Chaypim kanan Cuniraya puchukarqan.
Ichaqa ima hayka rurasqantaqa kay wakin qipanpi ca/>/K/okunapim willaSun.

Captulo 7
Imanam chay Cuparakuna. chay Chuquisuso ilqakta kanankamapas
yupaychan
Kay Cuparakuiam huk ayllu Cupara iiqa ayllu Sutiyuq.-Kaykunarrr kanan San
Lorenzopl reduciSqa kanankamapas kawsan. Kay ayilumantam kanan huk yumay
Chahuincho Sutiyuq. Kay Chahuincho ayllum karqan chay Chuquisuso iSqa,
Chaymi kaykunaqa awpa pacha, a may pacham rarqa pichana karqan Mayo
killapi kanankamapaS, chay pacham tukuy hinantin runakuna chay Chuquisuso
isqa warmip tiyaSqanman rirqanku aswanwan tiqtinwan quwinwan llamanwan
chaypi chay supay warmikta muchaypaq. Chaymi a chayta muchaspari pichqa
puncawSi chay qiSwarwan qincaspa runakunaktapaS mana purichiSpa chaypi
tiyapayarqan. Chaysi a chayta puchukaspa rarqa pichaynintawanpas tukuyta
a puchukaSpaS chaymanta takiSpa runakuna hamurqan. Huk warmikta kaymi
Chuquisuso ispa paytahina alli manchaspa fiawpipi puSamurqanku. Chaymi a
Uaqtanpi chay warmi cayaptinri kaymi Chuquisuso" fiiSpa wakin aswawan imawan
curapulpa Suyarqan, Chaypi tukuy hinantin tuta takilpa upyaspa runakuna ancha
hatun fiestakxa. rurarqanku. Chaymantam awpa don Sebastin apu kawsaptinpas
Corpus Cristipi hatun
un apipas huk warmi Chuquisusom kani ispa
hatun aquillawan hatun putuwanpaS aswakta manyanmanta qumuq karqan
kaymi mamanchikpaq aswan iSpa. Chaymantari saraktapai kamchasqakta
hatun matiwantaq qumuq karqan.
a kay rarqakta pichayta puchukamuSpari runakunkta anchapunis convidaq
karqan sarakta purutukta ima haykaktapas quspa.Kayh.ina wifiay iquq kaprinSi
runakunapaS am Chuquisusup rarqakta pichan; haku rkumuSun ispa
Huarochirimatit&paS tukuy llaqtakunaman tapas riq karqan.

Al acabar todo eso, Pariacaca pidi de nuevo a Chuquisuso que se acostara con
l. Le contest: Vamos a la pea all arriba; all estaremos juntos. Esta pea se
llama hoy Yanacaca. Se dice que all se unieron. Vayamos los dos a algn lado,
dijo la mujer. Y Pariacaca: Vamos!, y se la llev a la bocatoma de la acequia de
Cocochalla. Cuando llegaron, la mujer llamada Chuquisuso le dijo: Aqu en mi
acequia me voy a quedar y se transform en piedra. Pariacaca la dej all y sigui
subiendo. Vamos a hablar de. eso ms adelante. Sabemos quew la mujer llamada
Chuquisuso an se encuentra, petrificada, en la, bocatoma de esta acequia de
Cocochalla. Cuniraya tambin se haba convertido en piedra y se encuentra ms
arriba en otra acequia que, en esa poca, se llamaba Huincompa4. Fue all donde
acab Cuniraya. Vamos a contar todo lo que hizo en los captulos siguientes.

Captulo 7

Ritos y tradiciones de Huarochir

Cmo, hasta hoy da, los cupara honran a Chuquisuso


Los cupara forman un ayllu llamado Cupara. y, hasta hoy, siguen viviendo
reducidos en San Lorenzo. Uno de los linajes de este ayllu se llama Chahuincho.
Chuquisuso era miembro del ayllu de los chahuincho. stos, antiguamente,
cuando era poca de limpiar la acequia lo que se haca y se sigue haciendo por
el mes de m ayo- iban todos juntos al santuario de Chuquisuso con ofrendas
de chicha, de ticti, de cuyes y de llamas y all adoraban a esta mujer-demonio.
Hacan una cerca de quishuar alrededor de su santuario y permanecan all cinco
das durante los cuales no permitan que la gente saliera a pasear. Se dice que,
cumplido este rito, proseguan con la limpieza de la acequia y, cuando haban
terminado todo, regresaban bailando. Conducan en medio de ellos a una mujer
que representaba a Chuquisuso y a la que trataban con tanta veneracin como si
fuera ella misma. Cuando esa mujer llegaba a su comunidad, los dems la estaban
esperando y le ofrecan chicha y otras cosas. Luego celebraban una fie sta muy
grande, bailando y bebiendo durante una noche entera. Despus41, cuando don
Sebastin Ninahuillca, caciqueprincipalde Huarochir, viva todava y era seor de
esta provincia, en la p'oc del Corpii Christi y de las otras grandes pascuas, una
mujer que haca las veces de Chuquisuso traa chicha en una gran a q u llay un
gran poto y la distribua entre todos los presentes. He aqu la chicha de nuestra
madre, deca, y luego reparta maz tostado que traa en un m ate grande.
Cuando acababan la limpieza de la acequia, solan convidar con mucha
generosidad a la gente ofrecindole maz, frijoles y todos los dems alimentos.
Como siempre se acostumbraba hacer as, los otros hombres decan: Acaban de
limpiar la acequia de Chuquisuso; vamos a asistir y llegaban de Huarochir y de
todas las dems comunidades.

Chaytam kanan fia rarqakta pichaspaqa musyasqa hinataq ruran muchan.


Runakunari imahina rurakuptinpas alcaldepa ima hayka runakuapa manam
imaraykum chayhina ruranki ispa amachanmanchu kanankamapas.
Porque yallinraqmi paywan takin upyan mafiaSqankama padrektari rarqaktam
pichamuni, padre, takikusaq upyakusaq iSpam llullachin. Kaytaqa tukuy
hinantin runakunam ruraytaqa ruran. Ichaqa wakinqa mana am ruranchu alli
padreyuq kapa. Wakinri pakallapiqa hinataq kanankampai kawsanku.

Captulo 8

Imanam Pariacaca wichaykurqan, imanam huk runa churinwan


Pariacaca^ Siminkama kutimurqan, chaymantari imanam
atinakurqan Huallallo Carbuinchowa.ii
am ari Huallallo Carhuinchop kawsasqantaqa willarqanchik. Ichaqa kaypa
tiyaSqantam 1laqtch akusqamam mana rimarqanchikchu.
ChaySi kayqa awpa pacha hanaq Pariacaca iqpi tiyarqan. Chay tiyaSqanpa
Sutintam mana allichu yafianchik kananqa Mullococha Sutiyuq a kaptin. Porque
Pariacacam payta atiSpa chay Huallalloqa. nina rupaptin chayta wauchiypaq
qufiaman fia tukuchirqan. Chay Mullococha fiisqanchik pachapis chay Huallallop
tiyasqan karqan.
Chay pacha! kanan tukuy hinantin pacha yunkasapa karqan. Hatun
machaqwaypaS caquepas ima hayka animalk.una.pas huntaptinsi tiyarqan,
imanam awpaq capltulopi^ runa mikuSqanta willanchik, chayhina.
ChaymantaS Pari&cacaqz. kay Huallallo Carhuinchokta atiypaq riSpaS Ocsapatap'P2
pichqantin riwikurqan. Chayhina riwikuprinsi chay pachapal ancha chirirqan.
RuntupaS urmamurqantaq paypaq pukllaSqanpi. Chaysi chay pacha huk r u n a q a
waqakulpa hamurqan huk churinta apaSpa chaymanta mulluntapaS kukantapaS
tqtinkunaktapai Huallallokta upyachimusaq ispa a p a l p a ^ .
ChySi chay Pariacacap hukninqass churi, maymanmi hia waqakuSpa rinki
ispa tapurqan. Chayii payqa yaya, kay kuyasqay churillaytam kanan apani
Huallalhkxa qaramuq iptinsi churi, ama apankichu; llaqtaykiman kutichikuy;
ch a y m a n t^ .-.chay ' mulluykitaqa kukayldtaqa tiqdykitaqa uqakta: quway;
chaymMUvghurijldjaqa kutichikuy ipa irqan, Chaymantari pichqantin
uqakta atinakuqta rikuypaq; ancha yakuwan
atipapjtiyqajjyayanchikmi, atipan. iSpam iwanki; hinaspa anchataq ninawan
atipawanqa, chayqa atipay tukuntaqm f ispataq iwanki iptinsi chay runaqa

Y es cierto que, hasta hoy, cuando se trata de limpiar la acequia, confundidos por
el demonio, siguen con los mismos actos y ritos. Como ni siquiera les preguntan
cul es la finalidad real de estas ceremonias, hasta hoy ni el alcalde ni el resto de
la gente les impiden realizar estos actos. Antes bien,- bailan y beben con ellos hasta
emborracharse y engaan al p ad re dicindole que van a bailar y a beber porque
han acabado de limpiar la acequia. Todos observan estos ritos, aunque algunos ya
no lo hacen porque tienen un padre bueno. Los dems todava mantienen estas
costumbres a escondidas.

Captulo 8

Ritos y tradiciones de Huarochir

Cmo Pariacaca subi ai cerro, cmo un hombre sigui sus


instrucciones y regres con su hijo a su tierra y cm o Pariacaca
luch con Huallallo Carhuincho
Es verdad que ya hemos hablado de las tradiciones que se refieren a Huallallo
Carhuincho. Sin embargo, no hemos contado dnde estaba su santuario, ni
cmo se haba establecido all como huaca local.
Se cuenta que, antiguamente, el santuario de Huallallo se encontraba en Pariacaca
de Arriba. No sabemos muy bien cmo se llamaba ese lugar, pero hoy se lo conoce
por el nombre de Mullococha. Cuando Pariacaca, en el curso de su lucha contra
Huallallo Carhuincho, quiso extinguir el fuego en que ste se haba convertido,
transform ese lugar en laguna. El santuario de Huallallo se encontraba en el
territorio hoy cubierto por la laguna de Mullococha.
Se dice que, en esa poca, toda esta tierra estaba densamente poblada por
yuncas y, como ya lo hemos contado en el primer captulo donde dijimos que
Huallallo sola comer carne humana, en el territorio donde residan estos yuncas,
abundaban las grandes serpientes, los caquis y todo gnero de anim ales.
Los cinco Pariacaca fueron a dar batalla a Huallallo Carhuincho; Por el camino,
en Ocsapata, se pusieron a lanzar sus rihuis. Y as empez a hacer mucho fro
y cay una granizada mientras jugaban. Entonces lleg un hombre llorando45.
Llevaba en brazos a uno de sus hijos. Traa tambin mullo, coca y ticti que iba a
ofrecer a Huallallo44,
Uno de los hermanos de Pariacaca4 le pregunt: Hijo, a dnde vas llorando
as?". El hombre le contest: Padre, llevo a mi hijito querido para drselo de
comer a Huallallo. Hijo, no lo hagas! Llvalo de nuevo a tu comunidad. Dame
a m ese mullo, esa coca y ese ticti, y despus regresa a tu casa llevndote a tu hijo,
le dijo el otro. Despus de cinco das, volvers aqu para ser testigo de mi lucha
contra Huallallo. Si lo venzo, gracias a la gran cantidad de agua de que dispongo,

mancharispa yaya, manachu chayqa Huallallo Carhuincho uqapaq piakunqa


fliSpa irqan. iptinSi piakuchunpas; manam imanaSunkichu; yallinraqmi
fiuqaqa runakta kamaSaq Amtyuqts. Llatayuqta. warmiktari Aasiyiiqta3<>;
hukta qari[kta] hukta warmikta hinam kamasaq fiiSpa rimaptinsi siminmanta
samaynin humo anqaShina lluqsimurqan. ChaySi chay runaqa chayta rikulpa
mancharispa tukuy apamusqanta qurqan. ChaySi chay pichqa runaqa chay
mullukta cap cap ichiSpa mikurqan tukuy hinantin quSqantawan.
Chaymanta! chay runaqa kutimurqan churinta apakuspa. HinaSpas ataq
pichqantin puncawmanta ataq chay Pariacacap siminkama kutirqan
rikumuSaq ispa. Chaymanta? a Pariacaca pichqa punSaw isqanmanta chay
H uallalb Carhuinchohta. atiyta a qalfarinqan^. Chay Simiri kayhinam. Pariacaca
pichqa runa kaSpas pichqa pachamama tamyayta a qallarirqan. Chay tamyal
kanan qillu puka tamya karqan. Chaymantas illapaSpari pichqa pachamantataq
illaparqan.
Chayii cutallamanta a urapachakama chay Huallallo Carhuinchoqa ancha hatun
nina aSqa cielo iqmanpas cayaspa ruparqan mana wauchichikulpa. Chaysi
chay yakukunaqa Pariacacap tamyasqankunaqa uraqufia iqman tukuy hinantin
yakukuna rirqan. Chaysi chayhina manaraq yaykuptinii huqinqa ura iqmanta
yakukta huk urqukta urmachispa harkamurqan. a harkaykumuptinsi chay
yakuqa quca a tukumurqan. Kayqufiam kananqa Mullococha sutiyuq. Chayhina
chay qucapi a yaku huntamuptinsi chay nina rupaqtaqa acqa pamparqan.
Chaysi chay Pariacaca chaymanta illapapayarqan mana samachipa. Hinallas
chay H uallalb Carbuinchoqn A nti iqman mitikarqan. Chaysi huqin Pariacacap
churin qatirqan'M. ChaySi chay A ntip yaykunanpi paqtae kutimunman ispa
kanankamapaS chaypi tiyan. Kaypaq sutinmi [Pariacarco]^.
ChaymancaS a atiptin Manaamca Sutiyuq warmi karqan kay Huallallo
Carhuinchowm kaq supay. Kay warmis kanan Mama uraynin chay chaypi
tiyarqan. Kayta atipaqSi ataq payman hamarqan. Chayi chay Manaamca
isqaqa ninataq ruparqan. Chayii kay Tumna uranta yaykuspa Pariacacaqz
awqanakurqan. ChaySi huk Pariacacap churinta Chuquihuampo sutiyuq cakinpi
uramanta chuqamurqan chayachimurqan. Chaysi hia kaprinpa! Pariacacam\
atipa rqan quca iqman qatquipa.

Ritos y tradiciones de Huarochir

me dirs: Nuestro padre es el triunfador. S l me vence por la abundancia


de su fuego, me dirs: Ya se ha acabado la lucha, Al or estas instrucciones
el hombre, atemorizado, le dijo: Padre, no se enojar Huallallo Carhuincho
conmigo?. Que se enoje!, respondi Pariacaca. No podr hacerte nada; al
contrario, soy yo quien transmitir la fuerza vital a la humanidad, a los hombres
que son protegidos por Ami y por Llata y a las mujeres protegidas por Aasi;
a los unos se la transmitir en tanto hombres y a las otras en tanto mujeres.
Mientras hablaba, el aliento sala de su boca, semejante a un hum o azul claro47.
Cuando el hombre lo vio, tuvo miedo y le dio todo lo que haba trado. Entonces,
los cinco hombres consumieron el mullo, que cruja mientras lo masticaban, y
tambin todas las otras ofrendas.
El hombre volvi a su casa llevando a su hijo. As, despus de cinco das, obedeci
a las instrucciones de Pariacaca y regres a fin de asistir a la lucha. Cinco das
ms tarde, conforme a su palabra, Pariacaca empez a luchar contra Huallallo
Carhuincho48. He aqu el relato. Como Pariacaca y sus hermanos eran cinco
hombres, cayeron bajo la forma de lluvia desde cinco lugares diferentes. Esta
lluvia era amarilla y roja. Despus, convertidos en relmpagos, se arrojaron
tambin desde cinco lugares diferentes.
Desde la maana temprano hasta la puesta del sol, Huallallo Carhuincho bajo
la forma de un fuego gigantesco, cuyas llamas llegaban casi hasta el cielo, arda
sin dejarse extinguir. Toda el agua producida por las lluvias de Pariacaca baj
hacia el mar. Antes de que entrara en el mar, ms abajo, por el camino que
deba seguir el agua, uno de los hermanos de Pariacaca^ hizo caer un cerro y la
detuvo. Entonces esta agua form una laguna que hoy se llama Mullococha. Se
dice que, cuando la laguna estuvo ya llena, el agua casi lleg a cubrir el fuego
que todava arda.
Pariacaca segua arrojando sus rayos sin darle tregua a su enemigo. Entonces,
Huallallo Carhuincho huy en direccin de los anti. Uno de los que estaban
all, hijo de Pariacaca*', lo persigui. Se encuentra todava en la entrada de los anti
para impedir el regreso de Huallallo, Sabemos que su nombre era Pariacarcos^.
Despus de la victoria de Pariacaca, apareci Manaamca, la mujer-demonio que
haba sido compaera de Huallallo Carhuincho. Esta mujer tena su santuario por
la parte baja de Mama. Manaamca, tambin'convertida en fuego, vino a luchar
a su vez contra Pariacaca, ste entr por la parte baja de Tumna y se enfrent
a ella. Manaamca, al arrojar sus llamas desde abajo, alcanz en el pie a uno
de'los hijos de Pariacaca llamado ChuquihuamposJ, Sin embargo, nuevamente
Pariacaca sali victorioso y la ahuyent hacia la laguna.

a kaykunakta atipaspas chay churin Chuquihuampo sutiyuqta hanka


cakin pakisqa tiyakuqman kutimurqan. Chaysi- chayqa amataq kutisaqchu;
qayllamanta chay warmi M anaamcakta waqaychasaq, paqtac kutimunman
ispa iptinsi allitaqmi ispa yayanqa tukuy mikunanpaq kamachipurqan.
Chaysi ispa irqan: kay iskay wayqukunamantam tukuy runakuna qamtaraq
awpaq kukakta qumusunki manaraq pillapas akuspa; a qam akuptiykiraqmi
chaymanta runakunapas akukunqa kukanta mallkisqanmanta; chaymantam
llamaktari wiay urwa mana wacakuq kaqtaraqmi nakapusunki; hinaspa
rinrin chillpisqakta kay kaykunaktaraqmi qamqa wiaypas mikunki ispas
kamachirqa'n.
Chaysi runakunaqa chay kamachisqkn

simikta yupaychaspa chaykama

Sacicayam anta Ch0ntaym 3.na Chichim am anta. Mamamama H uayocallam anta


Scyacancham anta tukuy kukayuqkuna awpaqnintaqa paymanraq apamuq

karqan. Kanankamapas pakallapiqa hinataqsi kawsanku^.

Captulo 9
Imanam Pariacaca a tukuyta puchukaspa payta muchachikuypaq
un ancha [yta] qallarirqan
am ari tukuy hinantin atisqankunaktaqa puchukanchik. Ichaqa kay H uallalb
Carhuinchop qipanpi Pariacacap sentencialqan^m a kawsasqantam mana
rimanchikchu.
a atispas H uallalb Carhuincho Antim an a mitikuptin chay HuallaUokta runa
mikusqanmanta kunanqaallqukta mikuchun; chaytari Huancakuna muchachun
ispa sentenciaran^.
Chaysi kanan Httancakunaqa payta muchaspa allqukunawan muchaq karqan.
Payri diosmn allqukta mikuptin allquktataq mikurqanku. Kanankamapas
Huanca allqumikuq ispa inchik.
Chaymanta kanan, imanam awpaq capitubpi qipanpipas tukuy llaqtakunam
yunkasapa karqan ispa inchik, chayhinam kay tukuy hinantin llaqtakunapi
Huarochirprovinciapi ChacllaMamaprovinciapi tukuy hinantin llaqtakunapipas
yunkasapas karqan. Kay yunkakunaktam tukuy hinantin yunkakunakta ura
iqman anchurichirqan churiykuna kay kitipi tiyanqa ispa unanchaspa.
Kaykunakta [ ] atiqkijnapas sapanpi Pariacacap churinkuna sutiyuq47.
Spam hukmi'churi ii. Wakinmi manas; paykamas sacap ruruyinmanta
yurimurqan ispa rirrianku. Kaykunap sutinri kaymi: mayominmanta
Chucpaico Chancharuna Huariruma Utcochuco Tutayquiri wakinri Sasenmale. Kay
chikam chay yunkakunakta atirqanku. Chaymantam huk Pariacacap churinsi

Cuando ya haba vencido a Huallallo y sus aliados, volvi al sitio donde se


encontraba su hijo, Chuquihuampo, quien, al romperse el pie, se haba quedado
cojo. Este le dijo: No regresar. Me quedar aqu para custodiar de cerca a
esta mujer, Manaamca, e impedir que regrese. Su padre estuvo de acuerdo y
estableci todo lo que iba a recibir como ofrenda.
Toda la poblacin de estos dos valles te traer las primicias de sus cosechas de
coca antes de que nadie las haya probado. Slo cuando ya t la hayas probado, la
gente podr mascar la coca de sus plantaciones. Despus te sacrificarn una llama
estril^. T siempre sers el primero en comer las orejas cortadas de las llamas
sacrificadas", le dijo.
Respetando sus instrucciones, todos los dueos de cocales de Sacicaya, de Chontay,
de Chichima, de Mama, de Huayocalla y de Suquiacancha le traan las primicias
de sus cosechas. Y hasta hoy an observan esta costumbre a escondidas55.

Captulo 9
Cmo Pariacaca, al terminar de vencer a todos sus rivales, empez a
sealar cmo deba ser adorado
Ya hemos acabado el relato de todas las luchas en las que Pariacaca venci a
Huallallo, pero todava no hemos hablado del culto que este ltimo reciba segn
la sentencia pronunciada por Pariacaca.
Se dice que, despus de la victoria de Pariacaca, Huallallo huy hasta los anti.
Entonces, Pariacaca lo sentenci as: Por haber comido hombres, que ahora
coma perros y que los huancas lo a d o r e n ! 5<\ Los huaneas, cuando lo adoraban,
le sacrificaban perros y, ya que su dios coma perros, ellos los coman tambin.
Hasta hoy los llamamos: Huancas, comeperros.
Como ya contamos en el primer captulov y en los siguientes tambin, en todas
las comunidades de la provincia de Huarochir as como las de Chaclla y de
Mama, viva una muy densa poblacin de yuncas. Entonces, Pariacaca decidi
que sus: hijos iban a poblar aquel territorio y alej a todos los yuncas hacia la tierra
baja. A todos los que vencieron a los yuncas se los proclama hijos de Pariacacasa.
Por ello, cada uno declara hijo de Pariacaca a un hroe diferente que identifica
con elfundador de su propio linaje. Otros no estn de acuerdo y dicen que, segn
la tradicin, los vencedores de los yuncas nacieron de la fruta de un rbol. Los
nombres de stos, empezando por el m ayor, eran: Chucpayco, Chancharuna,
Huariruma, Utcochuco y Tutayquire. O tro ms se llamaba Sasenmale. Estos
fueron suficientes para vencer a los yuncas. Por voluntad de Pariacaca, un otro

53

pachamanta paykama lluqsimurqan. Kypaqlutinmi Pachachuyru sutiyuq karqan.


Kaypaq huk atiSqantapas hanaq tukuynin M/')kunapipas qunqanchikmi.
Chaytaqa kay qipanpiraqmi gurasun48. Kay Sqanchikkunam tukuy hinantin
yunkakunakta atirqan anchurichirqan. Chaymi kay yunkakunapaS awpa
&OTiintaqa a qunqaSpa Pariacacaktz a muchayta qallarirqan tukuy yunkakuna.
Chay yunkakunari kaymi kay Checap llaqtanpiqa Colli isqam tiyarqan tukuy
llaqtanpi tiyasqankunakta ruraspaqa ; (...) anchasasamkanman. Chayraykutn----wakinnintaqa unanchanqanchikpaq kay qipanpi ruraSun tukuy kawsalqantawan.
Porque yunkakunaqa huk kawsayniyuqllam tukuyninpaS karqan.
Chaymantam kay Pariacaca ilqanchikqa hanaq, maypim atirqan, chay
pachallanpi tiyayta a qallarirqan muchachikunqanpaqri unancharqan. Kay
unanchasqanmi tukuy hinantin Uaqtakunapipas huk unanchayllam. Kay
unanchay isqanchkri kayhinam. Tukuy hinantin huk yuriq kanchik.
ChaykunamantaS sapanpi huqinta kamachirqan qammi watanpi uqap
kawsasqayta qatispa pascuahmsktai ruranki ispa. Kaykunap Sutinmi huacasa
o bmcsa sutiyuq kanqa, Kay huacasmi kanan watanpi kimsa mita takinqa ancha
hatun qara wayaqapi kukakta apamuspa.
Kayta a awpaq kay huacasamzn tukuypaq huk unanchaytataq runakuna
ruranku. Chayri kayhinam. Huk runam Cacasica ayllumanta kay kawsaykunapaq
maestro-a. ancha awpamanta. Kaykunam huqin o iskaypas maestron kaspa
sutinri yanca Sutiyuqso. Kay utillataqmi hinantin Uaqtakunapipas. Kay runa
huk pirqamanta allin yaeakuchiSqa pirqaiqamanta rikun intip purisqantasi.
Chayii may pachafi chay unanchaqa pirqanman 6ayan, chayqa kananmi mana
iSpari qayam iSpapas riun in runakunakta. Chayta qatispal runakunapas
Pariacacaman muchaypaq rinku.
awpa pachaqa kikinmansi riq karqan. Kananqa kay Cfetamantaqa huk urqu
Incacaya SutiyuqmanSi?2 rinku chaymanta muchanqanpaq. Chay urqum kanan
awpa purum wasimanta hanaqnin urqu. H uk urqu HuaUquiri Sutiyuqwa
^illinakun. Kay urqu iSqapim kanan runakuna tukuy hinantin runakuna qari
warmi rispa muchanku. a chay urquman sichpaypaqri chxfyacap siminkamaS
uqaraqpai awpaq umanman53 Cayayman ispa yallinakun llama urquntapaS
qatispa ancha sinchi runakuna huchuylla UamanwanpaS ancha utqaSpa. Kay
awpaq chay urquman cayaq llamas Pariacacap ancha munaqan. Kay urquktas
awpapachakikin/knMCZqaimaSutillaktapaSsutiyachiqkarqan kay Sutiyuqmi
kanqa ispa. Huchuylla llama Sayaqtari chay yanca iSqa kay llamayuqmi
ancha kuSvfm^Pariicacam kyaykun ispa allin sutinchaq awinchaq karqan.

Ritos y tradiciones de Huarochir

de sus hijos emergi de la tierra. Su nombre era Pachachuyro. En los captulos


precedentes, nos olvidamos de narrar una victoria de Pachachuyro. Lo haremos
ms adelantes. Todos los que acabamos de nombrar vencieron y desterraron
a los yuncas. Y estos yuncas, todos los yuncas, olvidando a su antiguo dios,
empezaron a adorar a Pariacaca. Y estos yuncas los que vivan en estas tierras
de los cheCa eran los colli que haban establecido asentamientos en toda la
regin. Por ser tan numerosos, sera muy difcil hablar de todas sus comunidades.
Es por eso que a continuacin, trataremos de caracterizar slo a algunos de ellos,
al mismo tiempo que narraremos todas sus tradiciones. Porque las costumbres
de todos los yuncas eran exactamente las mismas.
Cada vez que Pariacaca conquistaba una comunidad de las alturas y se estableca
all como huaca local, sealaba cmo deban adorarlo. Estas instrucciones eran
idnticas para todas las comunidades. He aqu 1o que prescriban. Nosotros
pertenecemos todos a linajes^ diversos. Se dice que Pariacaca escogi a un
miembro de cada linaje a quien dio las instrucciones siguientes; T eres quien
cada ao organizar las pascuas segn las tradiciones que yo lie establecido. A
ste le dio el nombre de huacasa o h u a o a y"te"orden celebrar bailes tres veces
-ai ao y traerle coca en bolsas de cuero muy grandes.
Antes que estos huacsas entren en funciones, se ejecuta otro rito. H e aqu como se
realiza ste. Desde tiempos muy antiguos, unos hombres del ayllu de los cacasica
son los maestros de estas costumbres. Estos m aestros son uno o dos y se llaman
yanca62. En todas las comunidades se los conoce nicamente bajo ese nombre. Se
dice que estos hombres observan el paso del sol desde un muro construido segn
reglas muy precisas^. Cuando el sol alcanza el muro en cuestin, dicen a la gente
que ha llegado el da o que hay que esperar al da siguiente. Y, segn lo que dicen,
la gente se dirige hacia el santuario de Pariacaca para adorarlo.
Antiguamente, la gente iba hasta el santuario mismo. Ahora los checa van a un
cetro llamado Incacaya^ y desde all lo adoran. Este cerro es el que se encuentra
arriba del antiguo p u ru m huaxi. Es la continuacin de otro cerro que se llama
Huallquire. Y todos, hombres y mujeres, van a este cerro para adorar a Rjriacaca.
Se dice que, segn las instrucciones del yaftca, cuando ya estn cerca del cerro,
compiten para ver quien llega primero a lacumbre6*. Y as hombres muy fuertes,
acompaados de sus llamas pequeos, persiguen a sus llamas machos, corriendo
velozmente. La llama que llega primero al cerro es muy querida por Pariacaca.
Antiguamente era el mismo Pariacaca quien atribua a esta llama macho el
nombre que deba llevar. A propsito de la pequea llama que haba llegado
primero, el yaca deca*. El dueo de esta llama tiene mucha suerte; Pariacaca lo
ama y lo elogiaba y lo sealaba ante todos.

Kay muchakuy pacham Auquisna sutiyuq??. Hinataqmi Chaupiamca


muchakuypas Chaycasna iutiyuqss, Kayt[aqa] kay qipanpim wiasun. Kay
Auquisna sutiyuq pacham kanan jun io killa chay chay pachapi cayamun.
a ispa afiqa hatun pascuaplpas tinkun. a iSpari tinkunpas. Kay
pachapim Jcay huacasa iqanchik cunka kaspapas kay cunka kaspapas
takinku. Kay takikuytas manataq- yayan kunap chapasqan huacsa kaytaqa
manapuni hankuchaspas ta k in k u 5 7 . Kayta hankuchaqtaqa wauptinpas chay
huchanmantam waun iipai inku. Chayraykus huchuyllaktapa imahina
runallaktapas takichin. Yallinraq Surco runakunaqa H uayllasksm xipss
chayranti takichin, Chay llaqtayuq warmiwan casanqz kaptinqa kaykunakta
ruraptinii manataq chay llaqtayuqpaS fiakranta imantapaS qtunchu forastero
kaptinpaS. Yallinraq yupaychan yanapan. Chay Huayllmksimssx kanan
mayqt-runa-kaspapaS Surcopi tiyaqkunaqa Suquiacancbamzn kukakta rantiq
hamupapa huacasmi karn, mama; yapaway ispa rantinku. Kaypascuaktam
kanan ima hatun cristianop /><w<<aikunaman Sayachispa takinku, yallin tukuy
UaqtakunaktapaS yallispa Surcopi runakunaqa. Kay takiSqanmantam Haqtanpi
padrenpas aguinaldoktz manan wallpakta sarakta ima haykaktapas, kaytam
runakunari ancha kusikuspa qunku.
Hinataqmi Chaupiamcap pascuanpipa& kay huacsakmm. iqa takinku. Kay
pascuam kanan acqa corpus cristitm a tinkun, a ispari tinkunpas. Kaypaq
kaSqantaqa maypi tiyasqantapas runakunap muchaqantawanpas qipanpim huk
captulopl fiurasunss,
ataq Pariacacap kasqanman kutisun, ima imaktac runakuna chay pacha
pascuanpi rurarqan, chay chaykunakta willaypaq. Chay simiri kayhinam. a
qaya Pariacacamm muchaypaq cayaypaqsi chay wata wauqniyuq runakuna
qaripa warmipas kaptin tukuy chay tuta waqaq karqan qayam Pariacacap
qayllanpi w atiqninchikta rikumuSun iSpa. Chay wata wauqninkunaktari
qayallataqmi chaypi caskichimuun iSpa chay tuta qaraSpa mikuchispa
ima hayka ruranankunaktapas chaypi fiurapuSpa kananm i wiaypaq
Pariacacamm puSani; m ana am kutim unqachu wiaypaS" iSpam
huchuylla Uamanwan m ana llama kaptinri hatun qara wayaqapi kukakta
waliqilpa m ucharqanku. Kay llamaktam kanan sunqunm anta rikutqan. Alli
kaptnpaS allkn ispa mana all kaptinri manam allichu; huchayuqmi
kanki; Pariacacaktam wauqniykipa piachirqan; kay huchakta perdona
maaytaq, paqta qamm an chay hucha anchurimunm an ispa chay yanca
isqa irqariku. Chaymanta a chay chaykunakta puchukaspari chayjlamap
jimanta .wasantawanSi chay yacakima. hayka huaranga kaptinpas apakuq
karqan kayqa fuqap eaniymi ispa.

La poca en que se realiza este rito se llama Auquisna^ y que el rito que se
dedica a Chaupiamca se llama Chaycasna, De ste hablaremos en el captulo
siguiente. La fecha en que se celebra la Auquisna corresponde aproximadamente
al mes de ju n io 70. A veces coincide casi con la gran Pascua^ y, otras, coincide
exactamente. En esta ocasin bailan entre diez y veinte huacsas. Se dice que lo
hacen sin que sus dueos se den cuenta y que, por nada en el mundo, dejaran
de asistir a este baile. Si no asisten y mueren despus, se dice que su muerte ha
sido provocada por esta culpa. Por eso, le encargan a un nio o a cualquier indio
que baile en su lugar. Los surco prefieren que los huayllas bailen por ellos. Si
stos se han casado con mujeres de la comunidad de los surco y si observan estos
ritos, los surco no les quitan sus chacras u otra cosa por ser forasteros, ms bien
los estiman y los ayudan. Y es cierto que cualquiera de estos huayllas que reside
en Surco, cuando viene a comprar coca a Suquiacancha, pide a la vendedora que
aumente su porcin dicindole: Seora, yo soy huacsa. Hoy da aprovechan la
llegada de cualquier pascua importante de los cristianos para celebrar esa pascua
y ejecutar estos bailes y la gente de Surco aventaja a todas las otras comunidades
en su fervor. Si, a causa de estos bailes, el pa dre pide algn aguinaldo, que sea
pollos, maz o cualquier otra cosa, con mucha alegra, la gente se lo da.
De igual manera, los huacsas bailan en la pascua de Chaupiamca. Esta pascua
coincide casi con el Corpus Christi y, a veces, coincide exactamente. Hablaremos
del culto de Chaupiamca, de su santuario y de cmo la gente la adoraba en el
captulo siguiente.
Ahora volvamos a la narracin del culto de Pariacaca y todo lo que la gente haca
durante su pascua. He aqu el relato de estos ritos. Se dice que la vspera de su
llegada al santuario de Pariacaca, donde lo iban a adorar, todos los que tenan
parientes, hombres o mujeres, que haban muerto durante el ao, los lloraban
toda aquella noche diciendo: Maana vamos a ver a nuestros muertos junto
a Pariacaca. Y a propsito de estos muertos decan: Los llevaremos maana a
Pariacaca para que l los reciba. Y esa noche, les dejaban ofrendas de comida y de
todo lo que estaba prescrito por el ritual. Entonces decan: Ahora los llevamos a
Pariacaca para siempre; minea-ms volvern. Adoraban a Pariacaca sacrificndole
una llama pequea o, a falta de llamas, coca que metan en grandes bolsas de
cuero. Entonces, se miraba el corazn de la llama que se haba sacrificado. Si
los augurios eran favorables, los yancas decan a los parientes del muerto: Est
bien. Si eran malos, les deca: No est bien; ustedes estn contaminados por la
culpa de su muerto. Su muerto ha provocado la ira de Pariacaca. Pidan perdn
por esta culpa, si no se extender a ustedes. Cuando terminaban con todos estos
ritos, los yancas se llevaban las cabezas y los lomos de las llamas, sin importar
cuntos millares fuesen, como recompensa por sus servicios.

Chaymantam kanan kay huacasa isqanchik huk watapi kimsa mita takiSpam
kayhinapunawpitaqpuchukarqan.Hukmuluqyaykupaqriqiparqan.Takikuyta
puchukaypaq kaptinmi tukuynin Llacsaiampopi hinataq Conchakunapal
pampanpi cawpiman yaykuq karqan huk wayta huacamayopaq rikranta o
imantapas puypu isqakta apalpa. Chaytam kanan fiawpipi Llacsatambo isqa
rumipi fiuraq karqanku. Chayta a curaspam tukuynin, maypim kanan cruz
curaiqa, chaypi tukuy tuta tiyarqanku allichu kasaq kanan wata ispa,
chaymantam qayantinri tukuy llaqtakunaman rispa Macacho urqumanpas
ChaucaliamznpaS Q uim quilldm znpis hasta pichqa punfiaw huntasqankama.
a pichqa punfiaw huntaptinmi tukuy huacasakunn kukakta walIqiSpa
tkiq karqan. Chay punfiawtaqmi anjha tutamanta Llacsatambopi supayta
muchaq karqanku llamanwan imanwan. Hinataqmi musyaSqa tukuy hinantin
llaqtakunapipa ruranku. Ichaqa kananqa a qunqan. Kay pisi watallaraq kay
doctor Francisco de Avila all kunaqiyuq yacachiqiyuq kaspa chaypai manataq
Sunqukamaqa iinraanchu. ataq huk padreyuq kaspaqa hinamantaqc
kutinman. Wakin runakunaqa cristiano tukulpapal manchaspallam
paqtac padreis pipal-yafiawanman mana alli kaSqayta ilpallam cristiano
tukun. Rosarioka. wzaipapas sumaq illantam apaykacan. Mana kikin kay
muchanakunakta muchaspapal wakin machukunakta minkaspa paypaq rantin
muchachiSpa achka runam hia kawsanku.
Kay iiqanchik hinallataqmi Cowfekunapas kay Pariacacap mitanpi chay huk
urqu Huaycho lutiyuqmanta muchanku. Huacasa iiqanri kikin Cswzcunapa
ruran. Hinallataqsi ruran takin55.
Chaymanta Sunicancha chay urqu ( ) Sutiyuqmanta hinallaraq muchanku
Pariacacap mitanpi.
Chaymanta Santa Anakuna San Juanpi kaqpal tukuynin Chaucaricma
iiqari, chay Aparhuayqui mayuman uraykunchik Acusica sutiyuq urqukta,
chaymantataqsi muchanku Pariacacap mitanpi. Kaykunakta ruraypaqqa manam
hankuchanmanchu. Wakin hatun Pascuapi wakinri acqa Espritu Santom m
tinkuchin. Kayta ruraypaqri ancham kusikunman kay llaqtapi padre iilaptin
WKmanpaS riptin, Kayqa ancha chiqan simim.
Kay tukuy iiqanchik urqukunapi Pariacaca mychanakunaktaqa, kay
qipanpi Huiracochakum paqarimurqan rikurimurqan, chaymantraqmi
yafiakuchirqan. Ichaqa awpa pachaqa kikin Pariacacamm& tukuy hinantin
ninakuna riq karqan. Tukuy yunkakunapaS Colli ilqajiaanta .Q tpiflyllom m u.
Puricanchomuma.
Latim m zM z
H m nchohm ilhm m p. , P4racJ^ammt
Ygacsxianta. Chichimammta. Mamamama, tukuy. hinantin yunjkakuna chay
huk mayu ilqamanta, chaymantari hinataq CdsicayakunapaS tukuy hinantin
huk mayu iiqa Pachacamackunapas, chaymanta Caringa CfhzkunapaS,

j
I

Se sabe que los huacsas que cumplan con estos ritos tres yeces al ao, acababan
su mandato en aquel da. Se quedaban hasta que otros nuevos asumieran sus
funciones. Cuando el baile estaba por terminarse, todos inclusive los conchaentraban a Llacsatampo y llevaban huaytas de alas de guacam ayo o de las que
se llaman puypu al centro de la pampa, donde las colocaban sobre la piedra
llamada Llacsatambo. Entonces, todos pasaban la noche en el sitio donde ahora
se ha puesto una cruz y all preguntaban si el-ao iba ser bueno para ellos. Al
da siguiente, empezaban un peregrinaje a todos los huacas locales, el cerro de
Macacho, Chaucalla, Quimquilla, hasta que se cumplieran cinco das. Despus,
todos los huacsas preparaban bolsas de coca y bailaban. Ese da, desde muy
temprano, adoraban al demonio en Llacsatambo donde le ofrecan llamas y otras
cosas. Confundidos por el demonio, hacen estas cosas en todas las comunidades,
aunque ahora ya las estn olvidando. Es posible que, como han disfrutado slo
pocos aos de un buen predicador y maestro como este doctor Francisco de
vila, todava no crean en sus corazones. C on otro p ad re podran volver a esas
prcticas. Algunos se hacen cristianos slo por miedo, pensando que A padre o
alguna otra persona podraenterarse de su mala conducta. Ai mismo tiempo que
rezan el rosario, llevan consigo por todos lados sus hermosos illas. Aunque ellos
mismos no practiquen estos ritos, son muchos los hombres que suelen contratar
a algn anciano para que lo haga en su lugar.

De la misma manera, los concha tambin adoran a Pariacaca en la poca de su


fiesta subiendo a un cerro llamado Huaycho y son los checa quienes les sirven de
huacsa. Celebran los mismos ritos y ejecutan los mismos bailes?4.
Y los sunicancha adoran a Pariacaca en la poca de su fiesta, subiendo a un cerro
llamado (en blanco en el original)7'*.
Y los santa ana que residen en San Juan de Lahuaytambo, todos los chaucaricma76,
adoran a Pariacaca en la poca de su fiesta y suben a un cerro que se llama Acusica
por el que bajamos al ro Aparhuayqui. De ninguna manera faltaran a estos ritos.
Algunos los hacen coincidir con la Pascua grande, otros casi con Pentecosts??,
Cun grande sera la alegra en esta comunidad si, para poder celebrarlos, el
padre estuviera ausente y se hubiera i(do a Lima! Esta es la pura verdad.
Se estableci la costumbre de adorar a Pariacaca en todos estos cerros que acabamos
de nombrar despus que los huiracochas se manifestaron, aparecieron. Sin
embargo, dicen que, en los tiempos antiguos, toda la gente iba hasta el .santuario
mismo de Pariacaca. Todos los yuncas de Colli, de Carhuayllo, de Ruricancho,
de Lat78, de Huanchohuaylla, de Pariacha, de Yac, de Chichima y de Mama,
todos los yuncas de ese ro de M ama (el Blmac) as como tambin los sacicaya
y todos los del otro ro de Pachacmac (el Lurn) y los pachacmac tambin, as
como los caringa y los chilca, as como la gente que viva en el curso inferior del

chaymanta Huarochir uray mayupi kaq runakunari tukuy Carancokum ima


hayka yunkakunapas tukuy hinantin chay mayu isqa yunkakunas tiqtinwan
kukanwan ima hayka muchanankunawan hamuipas kikin Pariacacapi cayaq
karqanku. Kay hamuqkuna a Pariacacammta kuriptinsi Uaqtanpi runakunapas
ayananta yaaSpa tukuy runakuna huulla Suyaq karqan tapukuypaq imanam
yayanchik Pariacaca; allitaqchu; manachu piakun ispa. Chaymantas ancha
kuSikuipa takiq karqan hasta puchukaSqankama pichqa pun6awpa, hayka
punfiawfi kawsanan karqan, hia. Kay muchaykuytaqa yunkakunaqa mana fiac
ruranchu. Tukuy yunkakunapas ichaqa pachaLlanmantaqa -rutan. Kayta mana
ruraptinsi chay huchanmantam yunkakuna qullun ispa rimanku. Paykuna
yunkakunari rimakupa Sallqakunaqa allim kawsan awpa kawsananchikta;
chayhina kawsaipam runapas miran inlcu.

Captulo 10
Imanam Chaupiamca karqan; maypim tiyan; imanam
muchachikurqan
am ari Pariacacap kawsaSqantaqa willakuyta puchukarqanchik. Ichaqa
chay churinkunap kay isqunnin captulopi unanchasqa kaqtaqa kay
qipanpiraqmi sapanpi ruraSqantawan willaSunsi yunkakuna iSqanchik kay
Ilaqtakunamanta atiiqankunaktawanpas. Chaymantam kanan qillqaiun
Chaupiamcap kalqanta.
Kay Chaupiamca Sutiyuqii huk runa Anchicochapl apu Tamtaamca sutiyuqpaq
churin karqan, chay huk wakcha Huatyacuri isqap warmin. Kay iimiktam ari
pichqantin captulopipaS rimarqanchik. Kay warmis pichqa aayuq karqan.
Chayii kay awpaq warmi Chaupiamucaqz Pariacacap iiminkama ura Mama
iSqapi riyaypaq rirqan. Kay Manaamca isqa warmii uqam runakunakta
kamaq kani iipa purirqan.
Wakin runakunam kanan Cbaupiamcckzi. Pariacacap paninsi karqan
fliipa inku. Pay kikin rimakuspapai Pariacacatn turay ispai irqan. Kay
ChaupiamcaS kanan pichqa rikta rumi karqan chirayasqa. Payta muchaypaqri,
imanam 'Pariacacaman yallinakuspa rirqan, hinallataqSi a Sayaypaq yailinakuq
karqan 11amanta iman tapas qatispa. Chay llama Pariacacaman riq kikillantataqsi
chaymanpaS puSaq karqan hinaspa.

ro de Huarochir (el Mala), todos ios caranco, todos los yuncas sin excepcin,
todos los yuncas de dichos ros venan al santuario mismo de Pariacaca con ticti,
coca y todas las dems ofrendas rituales??. Cuando regresaban del peregrinaje
a Pariacaca, todos los hombres que se haban quedado en sus comunidades, al
enterarse que iban a llegar, se juntaban y los esperaban con el fin de saber cmo
-estaba su padre Pariacaca, -si todo iba bien, si no se haba enojado. Entonces,
con gran regocijo, celebraban sus bailes rituales hasta que se cumpliesen 'cinco
das o el nmero de das que correspondiera a sus costumbres. Es posible que los
yuncas ya no se renan para practicar estos ritos. Sin embargo, todos los yuncas
siguen observndolos, cada uno por su lado. Cuando no lo hacen, la gente dice
que es por esta falta que los yuncas se extinguen. Y ellos, los yuncas, dicen:
"Los habitantes de las punas siguen observando correctamente nuestras antiguas
costumbres; por ello la gente se multiplica.

os y tradiciones de Huarochir

Captulo 10
Cmo-cra Chaupiamca, dnde se encontraba su santuario, cmo se
haca adorar
Ya hemos terminado el relato de las tradiciones sobre Pariacaca. En los captulos
siguientes narraremos las que se refieren a sus hijos, ya mencionadas en el noveno
captulo. Hablaremos de las hazaas de cada uno de ellos y de sus victorias sobre
los yuncas a los que expulsaron de estas tierras*. Ahora vamos a describir el culto
de Chaupiamca,.
Se dice que Chaupiamca era hija de un hombre llamado .Tamtaamca,
seor de Anchiccha, y mujer de Huatyacuri, el hombre pobre. Esta historia
ya la contamos en el quinto captulo. Segn cuentan, esta mujer tena cinco
----- hermanas. La primera de esas mujeres, Chaupiamca, siguiendo las instrucciones
de Pariacaca, se fue a morar a Mama de Abajo1. En ese mismo lugar la mujer
llamada Manaamca andaba diciendo que era ella quien transmita la fuerza
vital a los hombres.
Es cierto que algunos hombres dicen ahora que, segn la tradicin,
Chaupiamca era hermana de Pariacaca. Cuentan que ella misma haba
afirmado que Pariacaca era su hermano. Chaupiamca se haba convertido
en una piedra con cinco brazos. Para adorarla, hacan carreras idnticas a las
que practicaban cuando iban donde Pariacaca, persiguiendo a sus llamas o a
otros animales. Conducan al santuario de Chaupiamca las mismas llamas que
haban do al santuario de Pariacaca^.

chaymanta Huarochir uray mayupi kaq runakunati tukuy CarancoVxms. ima


hayka yunkakunapas tukuy hinantin chay mayu isqa yunkakunaS tiqtinwan
kukanwan ima hayka muchanankunawan hamupa kikin Pariacacap. cayaq
karqanku. Kay hamuqkuna a PaactuacaaxsxxkutiptinSi llaqtanpi runakunapas
fiayananta yacapa tukuy runakuna huulla suyaq karqan tapukuypaq imanam
yayanchik Pariacaca-, alliraqchu; manachu pifiakun iipa. Chaymanta? ancha
kuikuSpa takiq karqan hasta 'puchukasqankaHia pichqa puaawpai, hayka
puncawc kawsanan karqan, hia. Kay muchaykuytaqa yunkakunaqa mana ac
ruranchu. Tukuy yunkakunapas ichaqa pachallanmantaqa ruran. Kayta mana
ruraptinSi chay huchanmantam yunkakuna qullun ipa rimanku. Paykuna
yunkakunari rimakuSpa Sallqakunaqa allim kawsan awpa kawsananchikta;
chayhina kawsaSpam runapas miran inku.

Captulo 10
Imanam Chaupiamca karqan; maypim tiyan; imanam
mttchachikurqan
am ari Pariacacap kawsaSqantaqa wiilakuyta puchukarqanchik. Ichaqa
chay churinkunap kay isqunnin caplulopi unanchasqa kaqtaqa kay
qipanpiraqmi sapanpi ruraSqantawan wiUasun^1 yunkakuna iSqanchik kay
llaqtakunamanta atiqankunaktawanpa. Chaymantam kanan qillqasun
Chaupiamcap kaSqanta.
Kay Chaupiamca iutiyuqi huk runa Anchicochapl apu Tamtaamca sutiyuqpaq
churin karqan, chay huk wakcha Huatyacuri iqap warmin. Kay Simiktam ari
pichqantin captulopipzs, rimarqanchik. Kay warmis pichqa aayuq karqan.
Chaysi kay awpaq warmi Chaupiamucaq[a Pariacacap siminkama ura Mama
iSqapi tiyaypaq rirqan62. Kay Manaamca iSqa warmis uqam runakunakta
kamaq kani ipa purirqan.
Wakin runakunam kanan Chaupiamcakiz Pariacacap paninsi karqan
ilpa fiinku. Pay kikin rimakuspapai Pariacacam turay iipaS irqan. Kay
Chaupiamcas kanan pichqa rikra rumi karqan chirayasqa. Payta muchaypaqri,
imanam Pariacacaman yallinakupa rirqan, hinallataq a Sayaypaq yallinakuq
karqan Ilamanta imantapaS qatiSpa. Chay llama Pariacacamm riq kikillantataqSi
chaymanpaS pusaq karqan hinaSpa.

ro de Huarochir {el Mala), todos los caranco, todos los yuncas sin excepcin,
todos los yuncas de dichos tos venan al santuario mismo de Pariacaca con ticti,
coca y todas las dems ofrendas rituales7?. Cuando regresaban del peregrinaje
a Pariacaca, todos los hombres que se haban quedado en sus comunidades, al
enterarse que iban a llegar, se juntaban y los esperaban con el fin de saber cmo
estaba su padre Pariacaca, si todo iba bien, si no se haba enojado. Entonces,
con gran regocijo, celebraban sus bailes rituales hasta que se cumpliesen cinco
das o el nmero de dias que correspondiera a sus costumbres. Es posible que los
yuncas ya no se renan para practicar estos titos. Sin embargo, todos los yuncas
siguen observndolos, cada uno por su lado. Cuando no lo hacen, la gente dice
que es por esta falta que los yuncas se extinguen. Y ellos, los yuncas, dicen:
Los habitantes de las punas siguen observando correctamente nuestras antiguas
costumbres; por ello la gente se multiplica.

Captulo 10
Cmo era Chaupiamca, donde se encontraba su santuario, cmo se
haca adorar
Ya hemos terminado el relato de las tradiciones sobre Pariacaca, En los captulos
siguientes narraremos las que se refieren a sus hijos, ya mencionadas en el noveno
captulo. Hablaremos de las hazaas de cada uno de ellos y de sus victorias sobre
los yuncas a los que expulsaron de estas tierras80. Ahora vamos a describir el culto
de Chaupiamca.
Se dice que Chaupiamca era hija de un hombre llamado Tamtaamca,
seor de Anchiccha, y mujer de Huatyacuri, el hombre pobre. Esta historia
ya la contamos en el quinto captulo. Segn cuentan, esta mujer tena cinco
hermanas. La primera de esas mujeres, Chaupiamca, siguiendo las instrucciones
de Pariacaca, se fue a morar a Mama de Abajo1. En ese mismo lugar la mujer
llamada Manaamca andaba diciendo que era ella quien transmita la fuerza
vital a los hombres.
Es cierto que algunos hombres dicen ahora que, segn la tradicin,
Chaupiamca era hermana de Pariacaca. Cuentan que ella misma haba
afirmado que Pariacaca era su hermano. Chaupiamca se habla convertido
en una piedra con cinco brazos. Para adorarla, hacan carreras idnticas a las
que practicaban cuando iban donde Pariacaca, persiguiendo a sus llamas o a
otros animales. Conducan al santuario de Chaupiamca las mismas llamas que
haban ido al santuario de Pariacaca82.

Kay Chaupiamca pichqa rkra rumiktal kanan qipanpi Huiracochakum.


rikurimuptin chay Mamapx padrep wasin caballo wasi chay chaypi pacha ukupi
pakaykurqan. Chaypis kanan kamapal tiyan pacha ukupi.
Kay ChaupiamcakaS kanan tukuy hinantin runakuna mama ilpa. irqanku.
Chaymantam kanan San Pedrops.1 mama isqa. Kay warmis kanan awpa pacha
runa purispa hinantin wakakunawan huchallikuq karqan: Chaysi manataq pi
qarllaktapai kayqa allim fiiipa yupaychaqchu karqan. Chaysi huk qariqa kanan
M ama hanaqnin urqupi wakataq Rucanacuto sutiyuq. Kay Rucanacuto Sutiyuqtas
runakunapai huchuylla ulluyuq kaspaqa hatun kanqa ispa maaq karqanku.
Kaysi huk mita Chaupia'mcaktz ancha allinta hatun ulu kaspa saksachirqan.
Chayraykus kay qarillam alli qari; ukuy wakakunamantapal kaywantaq wiay
tiyalaq" ilpa chay Mama ilqapi tiyaykurqan rumiman tukuspa.
Chaymantam kanan kay Chaupiamcap aankuna iiqanchikta willalun. Kay
Chaupiamcai tukuyninmanta mayoraln karqan. Chaysawa aansi Llacsahuato
karqan. Chaysawa yuriqsi M irahuato karqan. ChaysawaS Urpayhuachac sutiyuq
karqan. Kay huqintam mana yaanchikchu3. Tukuyninqa pichqas karqan.
Cftayli imallatapas runakuna yuyacakuptinpai a ispaqa aaykunawanraq
willanakumusaq" ilpa iq karqan.
Kay Chaupiamca muchakuytam runakuna junio killapi acqa Corpus Cristiman
ayaykuchin. Chay yanca** iiqanchik inti rikunanmanta rikuptintaqmi
runakunapai chay chika punfiawpim kanqa ispa irqanku.
Chaymantari am ari squnnin captulopi huk watanpi huacsdkxinxp takisqanta
rimarqanchik. Ichaqa chay takiSqantam mana sutinchanchikchu, ima imaktac
kimsa mita watanpi takin, chaykunakta. Kaymi awpaq Auquisna iSqa puncawpi
Pariacacap pascmnta ruraq kanku. Chaymantam ataq Chaupiamcap mitanpi
hinataq takirqan. Chaymantam ataq noviembre killapi acqa San Andrspa
fiestanm&n tinkuchilpa huk takitataq takiq karqan Chanco iiqa takikta. Kay
takiktam kanan kay qipanpi allinta willasun. Kananqa ataq Chaupiamcap
pascuanman kutisun.
Chaypaqpascuanplm kanan chay huacsa iiqanchikkuna kukakta wallqispa pichqa
puncaw takirqanku. Wakin runakuna llaman kaptin pumakta aparispa takirqan
mana llamayuqri hinalla. Chaymantam kay puma apariqkunaktam kanan paymi
puqun ispa irqanku, Chay takim kanan Huantaycocha sutiyuq.

Se dice que, despus, cuando aparecieron los huiram chas, se escondi la piedra
con cinco brazos, Chaupiamca, debajo de la tierra en las inmediaciones del
establo de la casa del pa dre en Mama, y que an hoy se encuentra all debajo de
la tierra.
Ahora bien, todos los hombres llamaban a Chaupiamca madre. Por eso, el
pueblo de San Pedro establecido en la proximidad de su santuario tambin se llama
Mama (madre)*3. Cuentan que, antiguamente, esa mujer que andaba bajo la
forma de ser humano y sola pecar con todos los huacas, no encontraba ningn
varn a su gusto. Haba uno, un huaca llamado Rucanacoto, cuyo santuario se
encontraba en el cetro que domina Mama. Los hombres que tenan un pene
pequeo le pedan a Rucanacoto que se los agrandara. ste, por tener un pene
grande, consigui una vez satisfacer plenamente a Chaupiamca. Por eso,
juzgando que slo l era un varn autntico y que slo con l,, de entre todos
los huacas, se quedara para siempre, se transform en piedra y estableci su
santuario en Mama.
Ahora vamos a hablar de las que llamamos las hermanas de Chaupiamca. Se dice
que Chaupiamca era la m ayor t todas. Despus vena su hermana Llacsahuato.
Despus haba nacido Mirahuato. Despus la que se llamaba Urpayhuachac. No
sabemos como se llamaba la otra*. Segn cuentan, en total eran cinco. Cuando
los hombres, afligidos por alguna preocupacin, iban a pedirle consejo a alguna de
ellas, sta sola decir: Primero voy a consultar a mis hermanas.
La gente adoraba a Chaupiamca en el mes deju n io , en las cercanas del Corpus
Chrisdss. Segn las observaciones del sol hechas por el yancas, la gente deca
dentro de cuntos das iba a comenzar su fiesta.
Ya en el noveno captulo hablamos de los bailes que celebraban los huacsas cada
ao. Pero no aclaramos la naturaleza de estos bailes que ejecutaban tres veces al
ao. Sabemos que, en el primer da del Auquisna, solan celebrar la pascua de
Pariacaca. Bailaban de la misma manera en la poca de \&fiesta de Chaupiamca,
Y, de nuevo, en el mes de noviem bre, celebraban otro baile llamado Chanco que
hacan casi coincidir con la fiesta de San Andrs. Despus vamos a describir en
detalle este baile. Ahora vovamoi a la pascua de Chaupiamca.
Sabemos que, en su pascua, los que llamamos huacsas preparaban bolsas .de
coca y ejecutaban bailes rituales que duraban cinco das. Algunos hombres,
propietarios de llamas, bailaban llevando pieles de puma; los que no posean
llamas, bailaban sin esas pieles. Entonces, se deca de los que llevaban laspieles de
puma: Ellos son prsperos". Este baile se llamaba el Huantaycocha.

Wakin takiktam kanan Ayo iSqaktapaS rakirqantaq. Huktam kanan Casayaco


Sutiyuqta takiq karqanku. Kay Casayacokta taldptnsi Chaupiamca ancha
kusikuq karqan, porque kayta takispaqa HatanSi. Wakillan wallparikuttanta
curaspallaS takiq karqan pinqaynintari huk wara utku pachallawan pakaykuspa.
Chaymantaqa llatanlla kaytam runakuna takiSpa Chaupiamca fm q a ym n d kt
rikuipam ancha kusikun iq karqan. Kayta takiptintaqsi ancha puquy padiapas
karqan. Kaykunaktam kanan chay pascm api rurarqanku.

Captulo 11
Imanam C hanco iSqa takikta tstrqanku, kayta rimaspaqa
T u ta yq u ire P ariacacap churinpa kasqanwamni willaSun. Kay limiri
kayhinam
am ari isqunnin captulopi Pariacacap churinkunakta Sutinpi rimarqanchik,
ichaqa sapanpi kawsasqantam manaraq rimarqanchikchu. Kaypim huqin
1Ttnayquirip atisqankunaktawan kay qipanpi willasun, Kaypaq mitanpi
takiJqaktam Chanco fiiSpa inchik.
Kay Tutayquirim Pariacacap churin karqan. Chaymi awpa pachaqa kay
Checakxm-apas Quinti% karqan Qamikunap iullka wawqin. Chaysi chay
Q'nfilcunaqa anchataq kay Chea&Mtuka. Ciqrqan qipan yuriq kaptin.
Chaysi huk puncawqa Tutayquireqa iSpa irqan: ama Uakiychu, churi, ima
iptinpal; ciqikuchunpas; yallinmi qipanpiqa ChecahuiUca Sutiyuq kankichik;
kay eiqiqniykitari Quinticha wanwacha iSpam runakunapaS menospreciadpa
inqa" iSpas irqan.
Chaysi kay Tutayquiriqi chay piSi puncawmantataq wakinnin wawqinkunawan
willanakuspa kay Llacsatambomma, yunkakunakta arimuyta qaJlarimurqan.
Chaysi kay yunkakuna isqanchikqa kay Simikta uyaripa ancha mancharispa
ayqiyta fia qallarirqan ura Collfc iiqa Uaqcaman. Kay Coi iSqam kanan
Carhuayllokunawm fillinakun. Kaykunap ayankunam kanankamapas hanaq
awpa llaqtapi hia durarayan ayawasipi.
Kay Tutayquir kay Sisicaya wayqukta M ama wayquktawan uraykurqan qillu
tamya puka camya purispa,' ChaySi runakunaqa wakinqa pachan llaqtanpi
Suyarqan muchanqanpaq. Chay muchaqkunaktas kanan manataq gaypaS
allqucharqanchu. Yallinraq tiyakuy; ichaqa yayaytam riqsinkitaq; chaymanta kay
Cferakunaktam kanan' wawqi ispataq kawsanki; paykunap Sullqa wawqinmi
kani ispa [iSpa irqan]. Kay iSqan simikamam chay San'Pedro Mamapl
kaq runakunapaS Amichayki LLuachaykim kani ilpa kanankamapas inku.
Kay Checak\m.zp Allaucamari Huichocamari isqa wawqiyuqtaq kawsarqanku.

Ejecutaban otro baile llamado Ayo. Y bailaban otro llamado Casayaco. Se dice
que, cuando bailaban el Casayaco, Chaupiamca se regocijaba mucha porque lo
bailaban desnudos. Solan bailar, colocndose slo una parte de sus ornamentos
y cubriendo sus vergenzas con taparrabos compuestos de un pao de algodn.
Y, es cierto que, como bailaban desnudos, crean que Chaupiamca,.al ver sus
vergenzas, se regocijaba mucho. Segn cuentan, la poca en que bailaban el
Casayaco era de gran fertilidad. sts son las ceremonias que realizaban durante
su pascua.

Captulo 11
Al describir cmo celebraban el baile del Chanco, hablaremos
tambin del culto de Tutayquire, hijo de Pariacaca.'He aqu
este relato
Ya, en el noveno captulo, indicamos los nombres de los hijos de Pariacaca,
pero todava no hemos hablado de las tradiciones que se refieren a cada uno de
ellos. Lo haremos enseguida, al mismo tiempo que narraremos-las-vktorias de
uno de ellos, Tutayquire. El baile que se celebraba en la poca de su fiesta, lo
llamamos Chanco.
Sabemos que Tutayquire era hijo de Pariacaca y que se dice que, en tiempos
antiguos, los checa tambin formaban parte de los quinti y que eran sus hermanos
menores. Cuentan que los quinti despreciaban mucho a los checa por haber
nacido despus que ellos. Un da, Tutayquire dijo a los checa: No estn tristes,
hijos mos, digan lo que digan. Que sigan desprecindolos! En el futuro, su
nombre ser Checahuillca y los hombres llamarn con m enosprecio a stos que
los desprecian: Quintidtos zancuditos!.
Unos pocos das despus, Tutayquire se puso de acuerdo con sus otros hermanos
y empez la conquista de los yuncas de Llacsatambo. Cuando estos yuncas
supieron del hecho, muy atemorizados, empezaron a huir a las tierras de Collis?
de Abajo. Hoy, estos colli son,vecinos jie los carhuayllo. Hasta ahora sus muertos
yacen arriba en el cementerio de sus antiguas tierras.
Se dice que Tutayquire baj por las quebradas de Ssicaya y de Mama convertido
en lluvia amarilla y roja. Entonces los otros hombres lo esperaban en sus propias
comunidades a fin de adorarlo. A stos, l no los humill de ninguna manera.
Al contrario, les dijo: Qudense, pero debern reconocer a mi padre. A partir
de hoy ustedes tratarn a los checa de hermanos y se considerarn como sus
hermanos menores. Hasta hoy, conforme a sus palabras, los hombres que
residen en San Pedro de Mama dicen: Somos vuestros Amicha, somos vuestros
Llatacha88. Los allaucamari y los huichocamari tambin tenan la costumbre de

Kaytam kanan kay C&m?kunaqa kay Tutayquirip purqanta paypaq kailpanta


purini fiipa watankunapi kay llaqtamanta tukuy hinantin qarikuna chacokta
ruraypaq UuqSiq karqan kay noviembre killapi. Chay pachataqmi tamyata maaq
karqanku. RunakunapaS kanan Chancop mitanpim pacha tamyanqa ftiSpa
irqanku.
Kay Tutayquirip kafpan isqanchiktam chacokta ruraSpa kaymanra tukuy
huacsakuna mana huacsap&i Iluqsispa Tupicocha hanaqnin M ayani iiqapi
puuypaq riq karqanku. Chay puncawri wanakukta hapispa UuychuktapaS
ima haykaktapaS hapiSpa chay hapiqmi kanan ayllunpi rhayqin hapilpapas
ayllun huacsa kaptinqa paymantaq quq karqan ehaypaq fiupanta waytallispa
Ayo ftiiqa takikta ynqanpaq, Mana hapiqri hinataqmi Chancollaka
chancuSpa takirqan.
Qayantinmi ataq chay M ayani isqamanra llqsiq karqan Tumnamm. Chaypim
kanan hinantin runakuna qaripas warmipaS Huasuctambo isqapi tukuy huulla
uyaq karqan Tutayquirim a samun ispa. Chay Huasuctambo iiqanchikri
chay kikin Tumna la plazap awpinpim asila rumikuna curarayan. Chaypis
kanan awpa pachaqa a chaypi fiayaspa muchaq karqanku. ChaypitaqSi Chauti
H mnramapas muchaypaq aswankunawan cayamuq karqan. Hinaspam ataq
qayantinri ima chikakta hapiSpapas chay hapiqkuna huacsa iiqanchik ancha
kuSikuspa kananqa maqayuqmi kanchik iSpa kusikuspa kutimurqanku ataq
Pacotapi puumuypaq.
Qayantinmi ataqZMftz?K>manayainuqkarqan.Chaypicayamunankapcimn
tukuy chay llaqtapi qipariq runakuna machupa[] payapas imahina runakunapaS
tukuynillan aswanwan suyaq karqan. Chaymi a chayman fiayamuptinqa ancha
saykusqam hamun ispa aswawan yanqa hicaSpa runasawapai pachapipas. Chay
Llacsatamboman yaykumuna punkullapi hia hcaq karqan. Paykuna uramanta
hamuqkunam ailla aychata paykunap puyunpa iiminsawa fiurapuqr karqan.
Kayta a puchukaSpam ataq tukuy hinantin runakuna pampapi tiyaykuSpa Ayo
isqa takikta a qallarirqan. Kaykunam kanan Chanco sutiyuq chaymantam
a chancuptmqa pachapas a ilpa tamyamuq.
Kay Chancup mitanpiS Isquicaya isqa chay yacap wasinpi huk sacachus o
imac chaypii kanan saca iSqanchikmanta yakusapa urmarayaq. Chaykunaktas
kanan paykuna chayhinakta rikuspa kanan wataqa aili puquymi kanqa ispa
irqanku. Mana tamyananpaqsi chakiiqa kaq. Chayii "ancha muCuyini kanqa
ilpa iq karqanku.

considerar a los checa como hermanos. Todos los aos, en el mes de noviem bre,
todos los varones de los checa salan de esta comunidad para realizar un chaco.
Seguan por el camino que Tutayquire haba trazado y decan que, al caminar
sobre sus pasos, reciban su fuerza. Y era en ese perodo cuando solan pedir la
lluvia. La gente deca que en la poca del Chanco iba a llover.
Cundo, al celebrar la fuerza de Tutayquire, realizaban el chaco, todos los
huacsas y tambin los que no eran huacsas salan de aqu (Llacsatambo?)
e iban a dormir encima de Tupicocha en el- lugar llamado Mayani. Y si, ese dia,
alguien capturaba un huanaco, un venado o cualquier otro animal, aquel que lo
haba capturado, fuera'quien fuese, si en el ayllu haba un huacsa, se lo ofreca
para que bailara el baile llamado Ayo, llevando las coks de sus presas en forma
de huayta. Los que no capturaban nada tambin bailaban, participando slo en
la ceremonia del Chanco.
De nuevo, al da siguiente, salan de Mayani y se dirigan a Tumna. All todos,
hombres y mujeres, se congregaban en Huasuctambo y_gsperaban que llegase
Tutayquire. Lo que llamamos Huasuctambo son unas pocas piedras que estn
colocadas en el centro mismo de la p la za de Tumna. Se dice que, antiguamente,
al llegar all las adoraban y que era a ese lugar donde los chaut y los huanri traan
sus ofrendas de chicha. Al da siguiente, los huacsas, s tenan suerte en la caza
y sin que les importara la cantidad de sus presas, se regocijaban mucho diciendo:
Este ao tendremos macas. Entonces, volvan a Pacota donde dorman.
Al da siguiente, llegaban a Llacsatambo. Cuando estaban por llegar, todos
los que haban quedado en el pueblo, hombres y mujeres de edad, cualquier
persona que hiera, todos los esperaban con chicha. A la llegada de los que haban
participado en el chaco, decan: Vienen muy cansados y derramaban grandes
cantidades de chicha sobre los hombres y en el suelo. Derramaban esta chicha en
la puerta misma de entrada de Llacsatambo. Los que llegaban de abajo colocaban
una pequea cantidad de carne sobre la boca de sus cntaros. Al acabar esta
ceremonia, todos iban a la pampa donde se sentaban y empezaban el baile del
Ayo. Y stos, cuando celebraban el rito llamado Chanco... A veces, cuando
bailaban el Chanco, llova!; ^
^
Se dice que, en la poca del Chanco, un rbol que se encontraba en la casa del
yanca llamada Isquicaya o, tal vez, algn objet que se desprenda de dicho rbol,
caa y yaca en el suelo bajo el peso de la gran cantidad de agua producida por la
Uuviepi. Al ver eso, la gente deca: Este ao ser muy frtil. Si permaneca seco,
no iba a llover. Entonces decan: Habr mucho sufrimiento.

Captulo 12
Imanam kay Pariacacap churinkuna tukuy yunkakunakta atiyta
fia qallarirqan
amarichaycunkanap/a/i?pirimarqanchikkay/lzrfl2<ipchurinkunapariSqan
simikta, Hinaspa willarqanchiktaqmi ri, imanam tukuy hinantin llaqtakuna
yunkasapa karqan, chaykunakta. Kaiianmi kay Chucpaico Chancharuna
Huariruma Utcochuco Tutayquire Sasinmari Pachachuyro iSqanchikkunakta
rimaiun, imanam paykuna puriq karqanku, chay chaykunakta. Kaykuna
iSqanchikkuas awpa pacha tukuynin wawqiyuqsapa kaspa a atiypaq
tukuynillantaq puriq karqan. Chaysi kay Chucpaico isqaqa tukuyninmanta
mayomin kaSpa huk huandopi ancha yupaychasqa puriq karqan.
Ch.a,ymmta&-Tutayquiri tukuynintapas yallispa ancha sinchi karqan. Kayhina
sinchi kayninpis kay iskay mayu iSqanchiktapas paytaq awpaq atirqan.
Chay Uncatupi isqa Pariachap jronteranpi huk yana urqu chaypi huk -quri
tawnantapaS curamuspa kay tawnaktaS kanan yunkakunakta akaqhina kayta
pampachaSpam mana yupaychaqhinam kay kitita yunkakuna yallimunqa
fiiSpas chaypi curarqan. Chay curasqan urqum kanan Uncatupi Caparicaya
Sutiyuq.
Chayfi kay wakinnin wawqnkunaqa riSpapas chay Tupicockammxa
wichaykuipa, awpa anta rinchik chaymi Quisquitambo sutiyuq hukmi
Tumnacha sutiyuq maymantam Limac iqtapas rikunchik, chaymantas am
Tutayquiriqa. tukuyta adyta fia puchukan iqta uyariSpa kutimurqanku .
ChaySi Tutayquirila anchapuni mancharqanku paykunapas ancha sinchi kaptin,
HinataqSi chay Huarochir iqtapaS ura Caranco iqman uraykurqanku.
Chayta uraykuspari paytaqsi awpaq rirqan. ChaySi chay Chuquisuso
isqanchikpaq huk fiaanqa chay cakranpi suyarqan payta llullachiypaq
pinqaynntapas<* uuntapaS rikurichipa-yaya, aSlla samayraq; kay aswallakta
tiqtillakta upyaykuyraq fiiSpa, Chay pachas payqa hinalla a qiparirqan. Chaysi
wakinnin wawqinkunapas chayhinakta rikuSpa hinallataq qiparirqan chay ura
AMoca Pachamarca iSqakamalla atispa. Si mana chay warmi lluilachinman karqan
chayqa, kanankamapaS ura CamngoVssa C htlcahum s Huarochirip Quintippas
Sakran kanman karqan. Kaykunap sapanpi ruraSqantaqa kay qipanpim qillqaSun
ima hayka rurasqantawan67.

Captulo 12
Cm o estos hijos de Pariacaca empezaron a conquistar a
todos los yuncas
Ya hemos mencionado en el dcimo captulo los relatos de las luchas de los
hijos de Pariacaca. Tambin hemos narrado cmo en todas estas comunidades
viva una densa poblacin de yuncas. Ahora vamos a hablar de las andanzas
de Chucpaico, Chancharuna, Huariruma, Utcochuco, Tutayquire, Sasinmale
y Pachachuyro. Se dice que, antiguamente, como stos que acabamos de
mencionar tenan todos muchos hermanos, solan ir todos juntos a luchar contra
sus enemigos. Chucpaico, por ser el m ayor de todos, era tenido en gran estima
y paseaba transportado en una litera.
Tutayquire era el ms valiente de todos. Por ser tan valiente, fue l el primero en
conquistar a los yuncas de estos dos tos de Mama y de H uarochir. Coloc una
vara de oro en un lugar que se llama Uncatupi, un cerro negro que se encuentra
en lafro n tera de las tierras de los pariacha. A l realizar este gesto, dijo: Si alguien,
comcTpor maldecir a los yuncas, derriba esta vara y muestra con ello su deprecio
hacia mi voluntad, los yuncas conquistarn este te r r i t o r i o !. El cerro donde la
coloc se llama hoy Uncatupi Caparicaya,
Los otros hermanos salieron de Tupicocha y subieron nuestro antiguo camino
se se llama el camino de Quisquitambo, el otro (el nuevo?) se llama el camino
de Tumnacha. Cuando llegaron al lugar desde donde miramos hacia Lima, oyeron
que Tutayquire haba ya terminado de conquistar todo ese territorio; entonces
regresaron. Ellos tambin teman mucho a Tutayquire por ser l u n valiente. As,
bajaron en direccin de Huarochir, hacia Caranco de Abajo.
De nuevo, Tutayquire se adelant. Una de las hermanas de la que llamamos
Chuquisuso lo estaba esperando en su chacta con la intencin de seducirlo. Le
mostr sus vergenzas y sus senos y dijo: "Padre, descansa un poco. Antes de seguir
tu camino, bebe esta chichita, este ticticito. Entonces, l se qued all. Cuando
vieron eso, los otros hermanos tambin se quedaron, habiendo conquistado slo
hasta Pachamarca de'Altoc te Abajo. Si esa mujer no los hubiera seducido, hoy
laschacras de los huarochir y de los quinti llegaran hasta Caranco de Abajo y
Chilca. Vamos a describir enseguida los hechos de cada uno de ellos96.

Captulo 13
Mama
Mama runakunakta tapusqam kanan chay waka Chaupiamuca wakapaq
huktataq rimanku. Chay rimasqan iminri kayhinam.
Ancha awpa pachas huk waka hanan Mactla sutiyuq karqan. Kaypaq qusanSi
inri karqan. Kaykunap churinsi Pariacaca Chaupiamuca. Kay Chaupiamuca^
ancha runa kamaq karqan warmipaq, qaripaqri Pariacaca.
Hia kaptinsi pay Mama runakunaqa chaypaq fiestantz ruraypaq Corpus Cristip
vspiranpi chay Chaupiamcakta asila aswawan armachiq karqan. Chaymantari
wakinninkuna ima hayka sacrificionkunskta fiurapuspa quwinwan. imanwanpas
muchaspaS tukuy hinantin runakuna huflunakuq qaripaS warmipaS kurakanpaS
y alcaldenpaS. ChaySi chay tuta paqariSpa upyaSpa macaSpa tukuy tuta tiyaqku
Aylliwa iSqa takikta takiypaq. Anchapuni kusikuSpa upyalpa macaSpa chay
tuta hasta -paqarisqankama-takikuq. Chaymantas a pampaman HuqSispaS
chayqa mana a imaktapai ruraqchu. Upyaylla macaylla macaq mamanchikpa
fiestam m ' ispataq.
Chaymantam manaraq Huiracocha rikurimuptinqa imahinam mucharqanki
isqaqa inkum: pichqa punfiawSi aiii wallparikulpa junio kiliapitaq upyaq
karqanku. Chaymantaqa Huiracochaku.mk.ta. manchaSpaS Corpuspz vsperanpi
muchanku. Chaymantari Chaupiamcap aanSi pay mayorrim kaptin huktaq
segunda aan Casallacsa Sutiyuq karqan. KaytaS chay vpirapiaq armachiq
karqan, hinataq huk afiankunaktapas Urpayhuachac Huichimaclla iSqaktapas.
Checakamm inku Chaupiamcaka. pichqaS karqan ispa. Kaykunap
mayominmi Cotocha o Paltacha Sutiyuq Chaupiamuca. Huk segunda aanmi
Capacha isqanchik Llacsahuato Sutiyuq. Kay Llacsahmtt Chillacopi tiyan.
Kaypaqj&aantaS qaninpa don Diego Chaucaguaman Sasicaya kuraka kawsaptinpaS
Cbellaco runakuna wakinnin runakunawanpaS ruraq karqanku hasta que don
M artin cayasqankama. Kay ^dktaqa manam alllichu yacanchik, ima ima
killapic karqan.
Chaymantam Ampuche o Ampuxe isqanchikri Mirahuato Sutiyuq karqan. Kay
Mirahuato iSqaktaqa manam allichu yacanchik maypi tiyaSqan tapaS, ichaqa
iSpam inku Llacsahuato afian wantaqSi tiyan ispa. KaykunaktaS runakuna
kay kitimanta o Huari>chiritmnmpa.s o mayqin runakunapaS churinta o wawqinta
o yayanta o imantapas unquchikuSpa chayman riq karqanku tapukuypaq.

Captulo 13
M am a
A l responder a ia pregunta sobre la huaca Chaupiamca^, la gente de Mama
cuentan otra tradicin. He aqu su relato.
Se dice que, en tiempos muy antiguos, haba una huaca llamada Maclla de Arriba.
Su marido era el Sol. Los hijos de estos dos eran Pariacaca y Chaupiamca.
Chaupiamca posea grandes poderes para transmitir la fuerza: vital a los seres
humanos; ella lo haca a las mujeres y Pariacaca a los hombres.
Para celebrar su fiesta , los habitantes de Mama lavaban a Chaupiamca con
una pequea cantidad de chicha la vspera del Corpus Christi. Despus, todos,
hombres y mujeres, con el curaca y el alcalde tambin presentes, se juntaban en
su santuario donde algunos de ellos colocaban sacrificios de todo tipo y le ofrecan
cuyes y otras cosas para adorarla. Esa noche beban y se emborrachaban hasta el
amanecer. Permanecan en su santuario la noche entera* a fin de celebrar el baile
de la Ayllihua. Con grandsimo regocijo bailaban, bebiendo y emborrachndose
hasta el amanecer. Despus, salan a la pam pa donde no hacan otra cosa ms
que beber y emborracharse diciendo: Es la fiesta de nuestra madre.
A la pregunta: Antes de la aparicin de los huiracochas de qu manera ustedes
la adoraban?, responden: Se dice que, en el mes de junio la gente sola beber
durante cinco das, atavindose con elegancia". Despus, como teman a los
huiracochas, la adoraban la vspera del Corpus. Por lo que toca a las hermanas
de Chaupiamca, cuentan que, siendo ella la mayar, otra segunda hermana
se llamaba Cassallacsa. A sta tambin la lavaban en la misma vspera del
Corpus, as como lo hacan con algunas otras hermanas llamadas Urpayhuachac
y Hu chimadla.
Los checa dicen a propsito de Chaupiamca y sus hermanas que, segn la
tradicin, eran cinco. La mayor de stas, llamada Corocha o Paitadla'00,
corresponde a Chaupiamca. Una segunda hermana, que decimos Copacha'0',
es la que se llama Llacssahuato^ Se dice que Llacsahuato se encuentra en Chillaco.
Mientras el recin fallecido curaca' de Szcicaya, D on Diego Chaucaguamn,
viva, los chillaco y otra gente tambin celebraban su fiesta y eso dur hasta la
llegada de Don Martn. No sabemos bien en qu mes celebraban sufiesta.
La que decimos Ampuche o Ampushi es la que se llamaba Mirahuato. No sabemos
bien dnde se encuentra el santuario de Mirahuato. Pero ellos dicen: Hemos
escuchado que Mirahuato se encuentra junto con su hermana Llacsahuato. Se
dice que la gente de esta regin, la de Huarochir o incluso cualquier otra persona,
si se les haba enfermado un hijo, o un hermano, o un padre, o si algo que les
perteneca haba sufrido un dao, solan ir en peregrinaje a estas dos huacas para
preguntarles la causa y el remedio de sus problemas.

71

Chay wakakunap sacerdotensi kanan suqtaCunka watamanta yuyariSqaqa


Chumpiticlla SutiyuqSi karqan ancha chakwas. Qaninpa don Diego isqanchik
kaptinsi Luca sutiyuq karqan a takyalqa warmi.
Kay wakakunaktas a muchaipa a Llacsahuato Mirahuato, qammi runakamaq
kanki; qamtaqm huchayta ChaupiamucaktapaM yalliSpa yacanki; willallaway:
imamantam unquchikuni; ima huchaymantam akariSpa kawsani ispas
muchaq karqanku. Chayhina kaptinSi iSkaynin aantinwantaqc tiyan" iSpa
unanchanku. Chaymantari kay wakakunaktataqSi astawan runakuna yupaychaq
karqanku, porque Chaupiamucaqa manas chiqaehu maktapai runakunakta
willaq karqan, yallinpal llullaqtaqSi karqan. ChaySi haku Llacsahuatu
Mirahuato mamanchikta uyarimuSurt; ima inqa huchanchikpaq, chaykamataq
puchukasun iSpas runakuna riq karqanku. Ichaqa hia muchaspapaS manam
Chaupiamcap fiesta.rn.-i. watankunapi, im anam . turan, hinachu rutarqanku.
Chaytaqa muchaSpapas munachikuyllapaqmi riq karqanku risaq iSpapaS o
ama ispapaS munaqankama.
Chaymantam kanan Sulkacha o Xullcapaya isqanchikta Lluncuhuachaca
sutiyuq wakakta rimasun Kaymi ati [tawa] afian. Kay wakaqa Canta iqpis.
Manam yaanchikchu, ichapag Cantakum yupaychan. Cantama.ata.pas aS
karuUanpitaqsi.
ChaymantaS Aasi oAapaya iiqanchik qua ukupi tiyan. Wakinninmi chaymi
Cahuillaca karqan ipa inku, Wakinninmi huktaqmi; qufia patapim tiyan
ispa inku. KaySi qaqa ukupi tiyan. Chaysi manataq sacerdoten kanchu. Kay
Urpayhuachac wakakta rimachiypaq rispa! aili unanchakuSparaq riq karqanku,
porque kaywan rimaspaqa cara a can rimanakuq karqan mana huascayuq kaptin.
ChaySi chaymanta kutimuspapas paywanmi rimamuni iSpas huk wata sasiq
karqan mana warminwan huchallikuSpa.
Kay iqanchikkuna sapanpipal amca Sutiyuqsapa karqan. HinaSpa
aayuqkama hukninta mayqinnintapaS ftayaykuspaqa a pichqa amca ipa
willakuq karqan imallakta llakispapas. Kay chikallaktam kay Chaupiamca
Llacsahuatu M irahuatu Lluncuhuachac Urpayhuachac fiiSqap kaqanta
yacanchik.
Chaymantas kay ftisqanchikkuna aw[pa] pachaqa chayman riq runakunakta
conchuriykip yayaykip machuykip siminkamachu hamunki iSpas iq
karqan. Chaysi manam fiiqtaqa riy; kutiy; conchuriykikta.mq uyarichimuy
fiptir - kMihuq : karqan; '-ChayiaqSi imaliaktapaS chaytam piachinki;
-ka^ift^piiiaeHila1 waqmi kaki o 'Pariacacap fiettm p im warmiwan
hhaiktiff^Mki* nispimhykktapal rimaspa kunaq karqan tinkuq mayupim

Segn dicen, se acuerdan todava de la sacerdotisa de estas huacas de sesenta


aos atrs; se llamaba Chumpiticlla y era una mujer muy anciana. En los tiempos
del recin fallecido Don Diego, se llamaba Luca, una mujer an robusta102,
Cuando adoraban a estas huacas solan rezar as; Ah Llacsahuato, Mirahuato,
son ustedes quienes transmiten la fuerza vital a los seres humanos. Mejor que
Chaupiamca, saben en qu consiste mi falta. D ganme: Cmo provoqu la
enfermedad que me aflige? A causa de qu falta vivo padeciendo?. Creen posible
que, por haberles rezado as, la cura, depende de las- dos hermanas. Ellas eran las
dos huacas a las que los hombres estimaban ms, porque Chaupiamca, en vez
de decir la verdad, les daba cualquier respuesta. Ms bien les menta. As la gente
iba visitarlas diciendo: Vamos a consultar a nuestras madres, Llacsahuato,
Mirahuato. Vamos a cumplir todo lo que digan sobre nuestra culpa. Sin
embargo, aunque observaran estos ritos, es cierto que no celebraban la fiesta de
Chaupiamca una vez al ao como lo hacen hoy. Iban a adorarla slo cuando
tenan ganas diciendo ir o no ir, segn su voluntad.
Ahora hablaremos de la huaca llamada Lluncuhuachac, la que dcimos Sullcacha
o Shullcapaya. Estas son cuatro hermanasUi-SeJice que esta huaca se encuentra
por el lado de Canta. No sabemos si los canta la veneran o no. Segn cuentan, su
santuario se encuentra a poca distancia de Canta.
Se dice que Aasi o Aapaya est dentro del mar. Es verdad que algunos dicen
que la que est dentro del mar es Cahuillaca. Los dems dicen: "La que est dentro
del mar es otra; Aasi est en la ribera del mar". Segn dicen, se encuentra
dentro de un acantilado. No tiene sacerdote. Antes de ir a hablar con la huaca
Urpayhuachac, solan prepararse muy bien. Como ella no tena huacsa, la
consultaban cara a cara. Cuando regresaban a sus casas, debido al hecho de que
haban hablado con ella, solan hacer abstinencia durante un ao, sin pecar con
sus mujeres.
En los nombres de cada una de estas huacas, abundaba el trmino flamea104.
Como todas tenan hermanas', cuando la gente vena a ver a cualquiera de ellas
a fin de quejarse de algn problema, sola saludarlas as: Ah, cinco amca. Eso
es todo lo que sabemos sobre el culto de Chaupiamca, Llacsahuato, Mirahuato,
Lluncuhuachac, Urpayhuachac.
Antiguamente, segn dicen, estas huacas solan preguntar a la gente que iba a
visitarlas si venan segn las instrucciones d su conchuri10*, de su padre o de su
antepasado. Si respondan que no, les decan que volvieran a sus comunidades y
que consultaran primero a sus couchuris, Y la gente lo haca as. Slo entonces,
les contestaban dicindoles cualquier cosa como enojaste a se, enojaste a ste
o eres adltera" o "pecaste con una mujer durante la fie sta de Pariacaca y les

armanki; llamaykiktam nakapunki ispapaS. Kaykuna isqantas runakunaqa


ancha kusikuSpa puchukapuq karqan. WakinninSi kanan alliyatamuq, wakinri
wafiuqtaq imahina puchukaptinpal
am ari Chaupiamcap' wakinnin afiankunap kasqankunaktapaS uyarinchik,
ichaqa runakuna UaqtankunapipaS ayllu ayllunpi huktakamataqmi rimanku.
Shutintapai, imanam Mama runakunapaS huktataq rimanku, Checa huktataq.
Huqinmi Chaupiamcakxa Pariacacap paninSi inku, Hukmi Tamtaamcap
churinsi karqan inku. Kay Tamtaamca iiqanchiktam ari awpaqnin
pichqantin captulopx rimarqanchik Wakinmi kanan Intip churinsi inku.
Chayhinam mana unanchaypaqchu.
%

Captulo 14
awpaqnin capttulopim ari unancharqanchik Cunirayap kaSqanta,
PariacacamantSL awpaqninchus o qipanchtiS karqan, chayta7
Cuniraya Huiracocha iSqanchikqa ancha awpamancataqsfkarqan. Pdfiacacapas
imahaykawakakunapaSpaytaqaaStawantaqsiyupaychaqkarqan.Wakinninkunaqa
Pariacacapas Cunirayap churin ispam inku. Chaymantam kanan Cuniraya
Huiracochap puchukaSqanta timasun.
Cunirayc afiqa Huimcochakum rikurimunqanpaq Cuzco iqman rirqan.
Chayii chaypi Huayna Capac ingawm rimanakurqan ispa haku, churi,
Titicacamm; chaypi uqap kasqayta willaSqayki iipa. Chaypi? ilpa irqan:
inga, runaykikta kamachiy ra/okunakta ima hayka yaSaqkunaktapaS ura
riqsiman kacanqanchikpaq iptinSi ingaqa. tuylla kamachirqan.
Chaysi wakinnin runakuna uqam condorpzq kamalqa kani ispa irqanku.
WakinSi uqam wamanpa kamaSqa kani irqan. 'WakirrmHcattan- 4uqam
wayanay piSqu pawaq kani ispa irqan. Chayii kay isqanchikkunakta riychik
ura tiqsiman; chaymantam uqap yayayta churiykim kafiamuwan huk panantas
apachiwanki ispa willanki tpas kunarqan, Chaysi chay runa wayanaypaq
kamaSqa runaqa wakinnin kamaSqakunawan pichqa punawllapi kutimuypaq
rirqanku.
Chaysi wayanaypaq kamasqa runataq awpaq cayarqan. Hia ayaptini
kunaSqanta willaptin huk huchuylla tquillapi im am kaytaqa kiarinkichu;
kikin Huayna Capac apuraqmi kiSarinqa iSpas kunamurqan.

daban toda clase de consejos, instruyndoles para que se lavasen en el cruce de


dos ros o que sacrificasen una de sus llamas. Y muy alegres los hombres iban a
cumplir con estas instrucciones. Peto, de todos modos, segn dicen, aconteca
que unos sanaban y otros moran.
Ya hemos escuchado cmo se celebraba el culto de las dems hermanas de
Chaupiamca. Pero la gente cuenta versiones completamente distintas, que
varan de ayllu en ayllu, en cada comunidad. Y hasta en sus nombres, los mama
las llaman de una maneta, los checa de otra. Unos dicen de Chaupiamca que era
hermana de Pariacaca. Otros que era hija de Tamtaamca. De este Tamtaamca,
verdad, ya hemos hablado antes, en el quinto capitulo. Otros dicen que era hija
del Sol. As, no se puede llegar a una conclusin definitiva.

Captulo 14
En el primer captulo-, tratamos de si Cuniraya exista antes o
despus de Pariacaca'7
El que llamamos Cuniraya Huiracocha exista desde tiempos muy antiguos.
Pariacaca y los dems huacas lo estimaban ms que a cualquier otro. Hay gente
que dice que, segn la tradicin, tambin Pariacaca era hijo de Cuniraya. Ahora
vamos a contar el fin de Cuniraya Huiracocha,
Segn cuentan, poco antes de la aparicin de los huiracochas, Cuniraya se
encaminaba hacia el Cusco. Al llegar all, habl con el inga Huayna Cpac:
Vamos, hijo, a Titicaca, le dijo. All voy a iniciarte en mi culto"'s. Entonces le
dijo: "Inga, dales instrucciones a tus hombres para que enviemos a los brujos, a
todos los sabios, abajo, a los confines de la tierrai<. El inga lo hizo enseguida.
Unos ^hombres dijeron que reciban sus poderes del Cndor, otros del Halcn.
Uno dijo que sola volar por el aire bajo la form a de golondrina. Entonces,
Cuniraya les dio las instrucciones siguientes: Vayan hacia abajo a los confines
de la tierra. All dirn a mi padre' < que su hijo los enva para que les entregue
una de sus hermanas. As, eHiOmbr|que reciba sus poderes de la Golondrina se
fue con los otros chamanes"1con la orden de estar de vuelta en slo cinco das.
El chamn de la Golondrina lleg primero. Cuando comunic el mensaje que le
haba sido encargado, el padre de Cuniraya le entreg lo que haba pedido en una
pequea taquilla, dcindole que no la abriera antes que Huayna Cpac mismo,
su seor, lo hiciese.

Chayii chay runaqa fia apamuSpa fiafiqa Cuzcomm ayachiipa ma rikuykuSaq,


ima kayqa" iSpa ki2arirqan. Chaysi chay ukupiqa huk seora ancha qullana
sumaq rikurirqan. Chukchanpa crespo qurihina chika qullanan pachayuq
rikchayninri ancha huchuyllaS karqan, Chayhinakta rikuptin pachailaS chay
seoraqz chinkaripurqan. Chayii ancha IlakikuSpa Cuzcopi Titicaca isqanpi
fiayarqan.
ChaySi mana chayhina wayanaypa kamasqa kankiman chayqa, kanallanmi
wauchichiykiman; riy; kikillaykitaq kuty fiispai kafiarqan. Chaysi kucispa
ataq apamurqan.
Apamuspas anpi mikuymanta upyaymanta wauptinpas rimaptin pachallas
mesapz mantaSqa karqan, puunanpaqri hinataq. Chayii pichqa puncawllapitaq
fiayachirqan. a cayaehiptinSi Cunirayaqz ingawm ancha kuikuspa caskirqan.
Chaysi manaraq kicarispataq Cunirayaqa ipa irqan: inga, kay pachakta
siqisun; uqari kay huk pachakta yaykusaq; qamri kay huk pachakta taq panaywan
yaykuy; ama am qampai uqapas rikunakusunchu fiipas pachakta siqiSpa
rayatqm. Hinapas chay cofrektaqa kiCarirqan. Kicariptin pachailaS chayqan
pachapa? ilianrqa:
Chayii chay inga H uayna Capac ilqaqa mana am kay manta kutisaqchu;
kayllapitaqmi kay ustaywan quyaywan tiyaaq iSpa huk runakta
aylluntataq qam riy; uqap rantiy H uayna Capacmi kani ispa Cuzcomzn
kutiy ipa irqan.
Chay pachallataqsi chay seoratman chinkatamurqan,
Cunimyan
hinallataq. ChaymantaS chay Huayna Capac iiqanchik wauptin hukpas
hukpas uqaraq inakupa apu kayninpaq taqwirirqan. Hinaptinraqsi
H uiracochahimpas Caxamarcapi rikurimurqan. KanankamapaS chika
simillaktam yaSanchik Cuniraya Huiracochap kaSqanta. W akinnin kay kitipi
-purispa ruiaSqankunaktaqa manaraqmi qillqakuyta puchukanchikchu. Chay
chaykunaktaqa kay qipanpim ruraSun?'.

Cuando se encontraba a poca distancia del Cusco, ese hombre que haba
transportado la taquilla hasta all, se dijo: Voy a ver lo que puede ser y la abri.
En el interior aparci una seora muy elegante y muy hermosa. Su cabello era
como oro crespo-, estaba vestida con ropa finsima y su tamao era minsculo. En
el instante mismo en que la vio, la seora desapareci. As, muy abatido, lleg a
Titicaca en la regin del Cusco.
Si no hubieras recibido tus poderes de la Golondrina, en este mismo instante
dara rdenes para que te matasen. Ve! t mismo debers regresar solo a las
tierras bajas. Con estas palabras, Huayna Cpac lo envi de vuelta. El chamn
de la Golondrina regres a las tierras bajas y, despus de recibir otra vez el mismo
encargo, lo trajo a Titicaca.
En el camino de vuelta, cada vez que sufra hambre o sed, apenas lo deca, ya
estaba tendida la mesa y tambin cuando tena ganas de dormir bastaba que
expresara su deseo. As, lleg con su encargo en slo cinco das. Cuniraya y el
inga lo recibieron con gran regocijo.
Antes de abrirlo, Cuniraya dijo: "Inga, vamos a trazar una lnea aqu en el suelo;
yo entrar en la tierra por este lado; por ese otro lado t entrars en la tierra con
mi hermana; t y yo no nos volveremos a ver. Al decir estas palabras, traz una
raya en el suelo. Luego abri el cofre. Enseguida aquel lugar se inund de luz.
Entonces, el inga Huayna Cpac dijo: Ya no voy a regresar; aqu mismo me
quedar con mi usta, con mi coya. Dio instrucciones a un hombre, miembro
de su ayllu, dicindole: T vete; vuelve al Cusco y di en lugar mo que eres
Huayna Cpac.
En ese instante desapareci con su seora; Cuniraya hizo lo mismo. As,
cuando ese Huayna Cpac de quien acabamos de hablar, muri, unos y otros, al
proclamar la prioridad de sus derechos, lucharon para apoderarse de su seoro112.
As estaban las cosas cuando los huiracochas aparecieron en Cajamarca. Hasta
ahora, stas son las nicas historias que conocemos sobre la existencia de
Cuniraya Huiracocha. Todava no hemos terminado de narrar el resto de lo que
hizo cuando andaba por esta-regin.-^o haremos enseguida1.

Captulo 15
Kaymantam iskaynin captulo rimasqanchikta C u n ira ya p
C arhuinchum M ita. awpaq kaSqantapaS o qipan kalqantapas
qillqasun
Cuniraya Huiracochaqa. ancha awpaqmantataqSi karqan, Manaraq pay kaptinqa
mana kay pachapi mallapas karqanchu. PayraqSi urqukunaktapas sacaktapas
mayuktapaS ima hayka aw?BdAcunaktapa3 kamarqan cakrakunaktapaS runap
kawsanqanpaq. Chayraykutaqmi chay Cunirayaktz Pariacacap yayani inku,

"paytaqSi Pariacacaktzpi kamarqan iSpa. Mana paypa churin kaptinqa


allquchanmanc karqan iSpam ^ tukuy runakunapaS inku. Wakinnin
llaqtakunaktaqa ancha! amawta kayninpi allqucharqan ima haykaktapai ruraipa.
Kaykunaktaqa qipanpim Curaiun,

Captulo 16
Kayplm qillqaun; Pariacaca pichqa runtiunnta yuriq
wawqiyuqchus karqan; kayri Pariacacaehu paykunap yayan,
chay chayta
am ari puSaqnin captulopi unancharqanchik: Pariacaca pichqa runtumanta
yurimuSpa wawqiyuqkamachu karqan; kayri wakinninkunaqa Pariacacap
churinchui karqan, chaykunakta, Chaymantari paykunap sapanpi Sutintari
qillqaSuntaqmi. Kay pichqa runtumanta yuriq Pariacaca iiqanchikqa, manam
[unkatawayuqnin] captuloplpzi rimarqanchik Cunirayap churinsi ipa,
hinataqli paykunaqa wawqiyuqkama karqan.
Kaykunap lutinm i awpaqninmanta: Pariacaca, chaymantam Churapa,
chaymantam Puncho, chaymantam Pariacarco. Huqintam mana yacanchikchu.
Kaypim qiparin blancopi yafialpa fiuranqanchikpaq [Sullca Mapa]?*.
Chaymanta kay Pariacarco iSqanchikSi kanan A ntiman yaykunapi Huallallo
CarhuinchcK kutimunman ipa kanankamapaS tiyan. ChaytawanpaS
unancharqanchikmi ari: kay Huallallo Carhuinchu manataqSl tuyllaqa
mitikarqanchu. May pacham chay Mullococha iSqanchikta Churapa
Pariacacap huqin yaykuspa qudaman tukuchirqan, chay pachaS chaymanta
H uallalkqa. pisquhina pawamurqan. ChaySi huk urqu Caquiyoca Sutiyuq
urquman yaykurqan.
Kay urqu ancha hatun qaqa. Kay qaqaman yaykupa Huallallo Carhuincho
pakakurqan. Chaymantas kanan Pariacacaqz illapapayaSpa wakinnin pichqa
wawqinkunawan ancha nanaqta illapaspa acqa qaqaktapa tunichipa ataq

Captulo 15
Aqu vamos a escribir sobre lo que hemos mencionado en el
segundo capitulo, es decir: si Cuniraya exista antes o despus de
Carhuincho ih
Dicen que Cuniraya Huiracocha exista desde tiempos muy antiguos. Antes que
l existiera, no haba nada en este mundo. Fue l quien primero cre los cerros,
los rboles, los ros y todas las clases de anim ales y las chacras para que el hombre
pudiese vivir. Pot ese motivo dicen que, segn la tradicin, Cuniraya era el padre
de Pariacaca. Fue l quien cre a Pariacaca. Y toda ia gente afirma que, de no
haber sido Pariacaca su hijo, es probable que Cuniraya lo hubiera humillado.
Se cuenta que, con su astucia, Cuniraya humillaba mucho a los dems huacas
locales realizando toda clase de cosas. Vamos a narrar estos hechos enseguida"5.

Ritos y tradiciones de Huarochir

Captulo 16
Aqu vamos a escribir si Pariacaca, que naci de cinco huevos, tena
hermanos o si Pariacaca era el padre de los dems'
En el octavo captulo ya nos referimos a la cuestin de si los que nacieron con
Pariacaca de los cinco huevos eran todos sus hermanos o si los dems eran hijos
de Pariacaca. Aqu vamos a escribir los nombres de cada uno de ellos. Como
narramos en el dcimo cuarto captulo, se dice que Pariacaca y los dems que
nacieron de los cinco huevos, eran hijos de Cuniraya y que todos ellos a su vez
posean numerosos hermanos'
Comenzando por el primero, sus nombres eran: Pariacaca, Churapa, Puncho y
Pariacarco. No conocemos el nombre de uno de ellos. Aqy quedar en blan co
para para anotarlo cuando Jo sepamos'i.
Se dice que Pariacarco permanece hasta hoy en la entrada de la regin de los
anti para impedir que vuelva Huallallo Carhuincho. Tambin sealamos que
Huallallo Carhuinch, segn diceri, no huy enseguida. Cuando uno de los
que nacieron con Pariacaca, Churapa, entr en el territorio que hoy se llama
Mullococha y lo transform en laguna, Huallallo, convertido en pjaro, alz el
vuelo y huy de all. Luego entr en un cerro llamado Caquiyoca.
Se cuenta que este cerro era una pea enorme. Huallallo Carhuincho se escondi
all. Entonces, Pariacaca con los dems cinco hermanos casi arrasan la pea
con sus rayos, ahuyentando de nuevo a Huallallo Carhuincho. ste hizo surgir
una serpiente enorme llamada amaru, un am ara de dos cabezas para que fuera
nefest a Pariacaca. Al verlo, Pariacaca se puso furioso y clav un bastn de oro

chaymanta mitikachirqan. Chaysi chay H uallalb Carhuinchoqa. huk hatun


machaqway amaru Sutiyuqta Pariacacakxz tapyanqa fiiipa itkay umayuq
amarukta lluqSichimurqan. Chaysi Pariacacaqi chayta rikuSpa huk qur
tawnanwan ancha piaSpa cawpi wasanpi tuksirqan. Chay pachallataqli
chay amaruqa chirayarqan, rumiman a tukurqan. Chay chirayaSqa amarus
kanankamapas hanaq Caquiyuca Sutiyuq fianpi iutilla rikurin. Chay amaruktaS
Cuzco runakuna, mayqin runakunapaS yacaqninqa, hampipaq rumiwan takaspa
urmayninta apakun "mana unquyman cavasaq ispa.
ChaymantaS chay Huallallo Caruincbo a Caqiyoca qaqamanta mitikuspa
huk wayqu Caquiyocahuayqui iSqa wayquman yaykurqan. ChaySi huk urqu
Pumarauca Sutiyuqta chzy Huallallo siq^Spa kaymanta kay Pariacacaku qinfiaSaq
mana kayta /wamunqanpaq ispaS huk un tu caque isqakta rikrantapaS
chukirichispa Sayachirqan. Chayii chaytapaS Pariacacap huk tikranta yanqa
pakirispa chay caqueki&A rumiman a chirayachiSpa yallirqantaq.
a yalJpnsi Huallallo Carhuinchoqa mana a ima kallpalianpaS kaptinSi Anti
iqman mitikarqan. ChaySi Pariacacaqz wakinnin wawqinkunawan tukuynin
qatirqan. a Amonan yaykuptinSi huk wawqintaqa Pariacarcof* sutiyuqta chay
Antip punkunpi saqimurqan paqta6 kutimunman iSpa. Chay Pariacarcos
kanan huk urqutaq ancha rasusapa tiyan.
Kay lHuallallok]aJ'> pie muchan, chaytaqa manam yaCanchikchu. Ichaqas
am ari isqunnin captulopi rimarqanchik allqukta kananqa mikuchun rana
mikuSqanrayku; chaytari Huancakuna qarachun iSqanta.

Captulo 17
Kananmi rimasun, awawqinta Pariacarco Sutiyuqta saqimuSpa Antip punkunpi
imanam ataq Pariacaca kutimurqan, chayta. Kay Simiri kayhinam. am ari
wakin ninsimirimaSqantaqamuchachikuypaqqallariSqantawanpas rimarqanchik,
ichaqaqa huk Simiktataqmi qunqarqanchik. a atikuyta puchukamuspaS
wakinnin wawqinkunawan kutimutqan kay Pariacaca iSqanchik urquman.
Chaypis huk urqutaq rasusapa mana lluqaypaq Huamayaco Sutiyuq urqu, Kay
urquktam wakinnin runakunaqa "chaymi Pariacaca inku iSpataqmi. Qipanpi
Huiracochakuna. rikurimuptinpal kay Incocoya iSqanchikmantapaS chay urqu
rasukta rikuSpa chaymi Pariacaca ispa irqanku. Kikin Pariacaca iSqaqa
u'riq huk ;qaqapitaqsi tiyan. ChaypitaqSi wakinnin wawqinkunapaS chay qaqa
iSiqanchikmn yaykuspaS kaypim tiyaSaq; kaymantam 'mchawanki fiiSpa
eh'y qa^api llaqtachakrqan.
-v-.-.-yr--

en medio de su lomo. En ese mismo instante, el amara se convirti en piedra.


Se dice que, an hoy, se puede ver muy claramente a este amara petrificado
en el camino llamado de Caqiyoca de Arriba. La gente del Cusco, y todos los
que saben de eso, golpean a este amara con una piedra y llevan consigo como
remedio los pedazos que se desprenden en la creencia que los protegern de la
enfermedad.
Huallallo Carhuincho, al huir de la pea de Caqiyoca, entr en una quebrada
llamada Caquiyocahuayqui. Entonces subi a un cerro nombrado Pumarauca.
All hizo surgir a un loro llamado caque e hizo que amenazara a Pariacaca con sus
alas apuntando con ellas como si fueran lanzas. Crea que de esa manera iba a crear
una barrera para impedir que Pariacaca pasara ms all. Sin esfuerzo, Pariacaca
le quebr un ala y convirti al caque en piedra. As lo venci a Huallallo.
Como Huallallo Carhuincho qued completamente sin fuerza, huy hacia la
regin de los anti. Pariacaca lo persigui, acompaado de todos sus hermanos.
Por haber Huallallo entrado en el territorio de los anti, Pariacaca dej a uno de sus
hermanos llamado Pariacarco' >5 en la puerta de los anti para impedirle regresar.
Dicen que ese Pariacarco an permanece all en forma de un gran nevado.
No sabemos quienes adoran a Huallallo Carhuincho. Pero, en el noveno captulo,
ya narramos lo dicho por Pariacaca: Por haber comido hombres, que coma
ahora perros! y que los huanca se los den de comer!.

Captulo 17
Ahora vamos a contar cmo, despus de dejar a su hermano llamado Pariacarco
en la puerta de los anti, Pariacaca regres aqu. H e aqu el relato. Ya hemos
narrado otras historias que cuentan sobre l, inclusive la de como empez a
hacerse adorar. Pero hay una que nos hemos olvidado de contar. Se dice que,
cuando termin de luchar contra sus enemigos, regres con los dems hermanos
a este cerro que llamamos de Pariacaca. All hay un nevado llamado Huamayaco
que nadie puede escalar. Algunos hombres dicen que este cerro es el santuario
de Pariacaca. Despus de la aparicirl de los huiracochas, al mirar ese nevado
desde el cerro Incacaya al que ya nos hemos referido, la gente deca: All est
Pariacaca. Peto, segn la tradicin, Pariacaca mismo se encuentra ms abajo,
en el interior de una pea. Cuando entr con los dems hermanos en esa pea,
dijo: Voy a quedarme aqu; desde aqu ustedes me adorarn y all en esa pea
se estableci como huaca local.

Chaymantam iiqanchik huk urqu Huamayaco Sutiyuq urqukta rasusapa!


ilpa chaysawa! fia Antimanta kutimuspa samamurqan. Chaymantas kanan
tukuy Tahuantinsuyo runakunakta qayachirqan manataq ingapsS yurimuptin
ancha fiawpataq. Chayhina a runakuna tukuynin huunakumuptinsi payta
muchanqanpaq huacsata kamachirqan.
Kayta uyarispaS a inga rikurimuspapaS paypai maesa tiyarqan ancha
yupaychaipa. Chay pacha, imanam huunakurqan inchik Tthuantinsuyoku,
chay pachai Huallallo Carhuinchucp. mana traidnm na. qunqaspa huk animaka.
hugi Sutiyuqta chay kikin urqu tiyaiqanpi rikurichirqan kay Pariacacakvj.
tapyanqa ipa.
ChayM chay hugi iSqanchikqa tuylla rikuriSpa pachaman mitikamurqan.
Chayii chay hugi kawsaspaqa imaktapas Pariacacap kawsayninta qicunmantaqsi
karqan. ChayraykuS Tahuantinsuyo runakunakta chay hugi isqakta hapimuy
iipa kamachirqan. Hia kamachptinsi tukuy hinantin runakuna qatirirqan.
Manataqii hapichikurqanchu. Panal Pariacacaqa. illaparqan tamyarqan.
Manataqli waurqanchu. Chayii ancha karupiraq huk runa kay C fcam anta
Cacasica ayllu hapirqan. ChaySi huk Q uinti runaqa wawqi, am hapinki; ancha
kuliyuqmi kanki; qamqa chay fiupallanta waytaliispa riy; kay aychantaqa uqa
apasaq iptinsi allim irqan iSpataqSi.
Chay Q uinti runaqa huk anta rispa uqam, yaya, hapimuni ispa willarqan.
Chaysi ancha kuikuspa yupaycharqan. Kay Q uinti runap sutinmi Chucpaico
Sutiyuq karqan. Chaysi qipanpi a 6upanta cayachiptinqa Chucpaicoktz qamqa
chay llullawaSqaykimanta Quintihuanca maqanakuy, asna[y]kuq iunkim
churiykikunaktapaS ispa millaypi anyarqan.
Chay pachas kay Cacasica ayllumanta Huarcancha Llichiccanchavaasxxa, kikin
Pariacaca qammi chay hapisqaykimanta yacamuqz kanki; qamllaktam ima
willawaqaykiktapa uyariiqayki; wakinnin runakunapas qamtaraqmi uqakta
willaypaqpas uyarichisunki ipal iutntapal amca kanqa, amcaparya
ilpa Sutiyachimurqan. ChaymantaS paykunapaS yanca karqan.
Conchakunaii hinataq yacanpa. Sutin kikin Pariacacap Sutinchaiqan, Huatusi
sutiyuq karqan. Hinataqsi tukuy llaqtankunapi yacaknmkp. Pariacacap
sutinchasqan. Kay chikaktam qunqaSqanchikta yuyarinchik Pariacacap kaiqanta.

Por ser un nevado alto y hermoso, descans en este otro cerro que acabamos de
mencionar llamado Huamayaco en su camino de regreso de los anti. All, en
tiempos muy antiguos, antes del nacimiento! del inga, convoc a todos los
hombres del Tahuantinsuyo. Cuando todos estuvieron all juntos, ense a sus
huacsas fas normas de su culto para que lo adorasen.

Rifos y tradiciones de Huarochir

Despus de la aparicin del inga, ste tambin,-al oir hablar del culto de Pariacaca,
se convirti en su huacsa y tuvo a este huaca en gran estima. En aquella poca
cuando como dijimos la gente del Tahuantinsuyo se haba reunido conforme
a la orden de Pariacaca, Huallallo Carhuincho, que no olvidaba su traicin, hizo
aparecer un animal llamado hugi^i en ese mismo cetro donde se encontraba su
santuario. Crea que el hugi iba a ser nefasto para Pariacaca,
Inmediatamente despus de su aparicin, el hugi huy debajo de la tierra. Al
sobrevivir, el hugi habra podido perjudicar en algo el culto de Pariacaca1. Por
eso, mand a los hombres del Tahuantinsuyo que capturasen al hugi. As, todos
lo persiguieroou_Pero, de ninguna manera se dej capturar. Aunque Pariacaca lo
acac con sus rayos, con su lluvia, no muri. Finalmente, en un lugar muy lejano,
un hombre de los checa, del ayllu de los cacasica, lo captur. Entonces, un quinti
le dijo: Hermano, ya lo capturaste. Eres muy dichoso. Slo con la cola hazte una
huayta y ponte en camino. Voy a llevarme la carne. El checa acept.
Ese quinti se fue por otro camino. Fui yo quien lo captur, padre le dijo a
Pariacaca. Entonces, Pariacaca, muy contento, le mostr su estima. El nombre de
este quinti era Chucpaico. Despus, cuando lleg el checa trayendo slo la cola,
Pariacaca reprendi a Chucpaico con gran odio: A causa de la mentira que me
has contado, a ti y a tus hijos les dirn: Quintihuanca12^ luchen entre ustedes,
hediondos!.
Fue el mismo Pariacaca quien dijo a los del ayllu Cacasica, a los huarcancha
y los llichiccancha: Ustedes, por haber capturado al hugi, sern yancas. Los
escuchar slo a ustedes, har caso a todo lo que me digan. Los dems hombres
les comunicarn a ustedes todo lo que quieran decirme y les dio el nombre de
amcacanca amcaparia12!- JJnton^es, ellos tambin fueron yacas.
El nombre de yaftca de los concha tambin les fue atribuido por el propio
Pariacaca. Su nombre era Huatusi. De la misma manera, los yancas de todas
las comunidades recibieron sus nombres de Pariacaca. Estos son los detalles que
recordamos de lo que nos habamos olvidado d narrar con respecto a Pariacaca.

Captulo 18
amarii<zp/,drMrtfr<jlayupaychasqanta/?ZCMriyasqantawanpasnmarqanchik.
Pay ingata.qi kamachirqan hanan Yauyo rurin Yauyovmsxvi kimsaunka
Pariacacakxz. pura killapi ra c h u n iSpa. Chaysi chaykama kimsafiunka runa
Mrw'tqan fiunkapichqayuq pu nc awm an taka m a qaraspa mikuchiSpa.
Chaysi huk puncawqa huk llamawan Yaurihuanaca Sutiyuq llamanwan
mucharqanku. Chaysi chay kimsacunkamata huqin IlakwaS Quita Pariasca
Sutiyuq runaqa, may pacham chay kimsacunka runakuna atinta sunqunta
Ilamapmanta tikurqan, chay pacha fiiSpa irqan: a atac, manam allich pacha,
wawq; qipanpiqa kay Pariacaca yayanchik purumanqataqmi iSpas rimarqan.
Chaysi chay wakinnin runakunaqa manam; qasim rimanki; allim; imaktam
qam yacanki" iSpaS irqanku.
ChaySi hukninqa say, Quita Pariasca, imamantam qam unanchanki; kay
Sunqunpiqa ancha alliktam Pariacaca. yayanchik riman iSpa iptinSi payqa
manaS Sunqunta rikuypaqpaS qayllaykurqanchu. Karullamanta qawaSpataqii
ima hamutatqan. Chaysi rimaipapas kikin Pariacacam in, wawqi ilpa chaykunaktapaS ayirqan.
Chaysi millaypikama chay Quita Pariascakxz irqan: IlakwaS asnaq runa,
imaktam chay yafian; yayanchik Pariacaca Chinchaysuyo ilqa maykama
runayuqmi tiyakun; chaychu purumanman; imaktam chayqan runaqa yacan
iSpas ancha piaSpakama irqanku.
Kay iSqanmanta ancha pisi puncawmantataqsi am Huiracocha Caxamarcapi
. rikurimun fiiqta uyaritqanku.
Chaymantam kay Cwmantapai Tamalliuya Caxalliuya Sutiyuq Cacasica
ayllutaq chay Pariacacap yanan tiyaSqa. Chay pachas Pariacacap kimsafiunka
jacerdots.una tiyaSpakay Caxalliuya Tamalliuya sutiyuq tukuyninmantayuyaqnin
karqan. ChaySi Huiracocha chayman ayaspaqa "kay wakap qullqin pachan
maymi iSpaS tapurqan. ChaySi paykunaqa manataq willakuyta munarqanchu.
Hia kaptinSi Huiracochaqa piariSpa uqSakta tawqarichiSpa Caxalliuyakm
rupachirqan. Chayii a patmanta uqSa rupaptinSi wayiaqa pukurimurqan.
ChaySi ancha akariSparaq chay tunapaS kawsarirqan. Chay pacharaqSi chay
pachankunakta man haykantapal Huiracochamwx qurqanku.
Chay pachaS tukuynin runakuna ancha chiqantataqmi iwasqa kanchik chay
IlakwaS Quita Pariasca, wawqi; haku chiqiriSuntaq; mana am allichu pacha
iSpas tukuynin llaqtankama chiqirimurqan. ChaySi kay Checarawxz rupaSqa
tunapaS a alliyaSpa huk Pariacacap churinta Macahuisan sutiyuqta aparispa
Quintip Ilantanpi Limca Sutiyuq llaqtapi fiayamutqan. Kaykunaktam kay qipan
capitulopi rimaSun.

Captulo 18
Ya hemos hablado de cmo el inga tuvo en estima a Pariacaca y tambin de
cmo se hizo su huacsa. Se dice que fue tambin el inga quien orden a treinta
hombres de Hanan Yauyo y de Rurin Yauyo servir a Pariacaca durante el perodo
de la luna llena1. Segn esas instrucciones, treinta hombres le servan a partir
del dcimo quinto da del mes, ofrecindole comida.
Un da lo estaban adorando con el sacrificio de una llama nombrada Yaurihuanaca.
Cuando los treinta hombres estaban mirando el hgado y el corazn de la llama,
uno de ellos, un llacuas llamado Quita Pariasca, dijo: Ay de nosotros! La suerte
no es buena, hermanos, .En el futuro nuestro padre Pariacaca ser abandonado.
Entonces, los dems hombres dijeron: No es cierto. Dices cosas vanas. Los
augurios son buenos. Qu sabes t?.
Uno de los presentes le dijo: Oye Quita Pariasca, cmo justificas tu
interpretacin? Nuestro padre Pariacaca nos est sealando cosas muy buenas
en este corazn, Al or estas palabras, Quita Pariasca ni siquiera se acerc a
examinar el corazn. Mirndolo de un poco lejos, lo interpret. Luego habl,
refutndolos: Es Pariacaca mismo quien nos lo dice, hermanos.
Llenos de odio y clera, le dijeron a Quita Pariasca: Qu puede saber un
llacuas, hombre hediondo? Nuestro padre Pariacaca, en todos los confines
del Chnchaysuyo tiene hombres a su disposicin. Acaso podra l quedar
abandonado? Qu puede saber ese hombre malvado?.
Pocos das despus, oyeron decir que los huiracochas ya haban aparecido en
Cajamarca,
Haba un checa del ayllu de los cacasica llamado Tamalliuya Cashalliuya que
era y ana de Pariacaca. Se dice que, en esa poca, Cashalliuya Tamalliuya116 era
el ms anciano de los treinta sacerdotes presentes en el santuario de Pariacaca.
Cuando llegaron los huiracochas, preguntaron dnde estaban la plata y la
ropa de este huaca. Pero ellos no quisieron responder. Por eso, los huiracochas
enojados amontonaron paja y quemaron a Cashalliuya. Cuando la mitad de la
paja se haba quemado, el vienKrtmpe^ a soplar. As, an sufriendo mucho, ese
hombre sobrevivi. Esta vez pues, dieron las ropas y todas las dems pertenencias
del huaca a los huiracochas.
Entonces todos los hombres dijeron: Fue en verdad muy cierto lo que nos cont
el llacuas Quita Pariasca, hermanos. Vamos a dispersarnos. Ya la suerte no es
ms favorable, Y as se dispersaron todos hacia sus comunidades. Cuando este
hombre de los checa, que haba sido quemado, se san, se fue de all llevando
consigo a un hijo de Pariacaca nombrado Macahuisa>27. Lleg a una comunidad
llamada Limca en el territorio de los quinti. Vamos a hablar sobre estos hechos
en el captulo siguiente.

85

Captulo 19
Kay Macahuisa Pariacacap churinsi awpa inga kaptin awqaman yanapanqanpaq
apaytukurqan. Amaya Xihuaya sutiyuq IlaqtakunaJ manataq atichikurqanchu.
Chayii ingaqz mana atichikuptin Pariacacaka churinta maarqan chay Amaya
Xihuaya runakunakta atipay[paq]. Chaysi kay Macahuisa lutiyuqta qurqan.
Kayta apaspas tuyHapuni atimurqan.
Chaymanta mgakunaqa astawanraq Pariacacaka. yupaycharqan quriktapas ima
hayka pachankunaktapas quspa. Watanpi chay kimsaSunka yanankunapaqpas
sarakta kukakta ima haykaktapaS llaqtankunamanta quchispas kawsarqan.
Chayhina kapdnsi, aqa inchik hia, Huiracochakims. cayamuspa tukuy imn
kaqtapai tukuy qicupurqan. Wakinnin puchuqninkunaktas qipanpi wauq don
Sebastin tukuyta rupachichirqan.
ChaymantaS, imanam aqa inchik chayhina chay C axalliuya^ Limca llaqtapi
ciyaSpa chay Macahuisa isqakta hatallispa ancha yupaychasqa achka wata
tiyarqan. a achka watamantam kanan kay Checakaia. chayhina all kawsasqanta
uyarispa kayman chay Macahuisakta apamuchun ilpa kacarqan don Juan
Puyputacma wauq. kuraka kaipa. Chay pachaS chay Caxalliuya machu rupasqa
kayman suqta runa churiyuq chay churinkunawan hamurqanku. Chay pacha!
kaypi digo Llacsatampopi cayamuSpa ataq yaya Macahuisa, allichu kay
llaqtapi Checa runakta waqaychanki ilpa huk Uamawan willaptinsi, imanam
Hmuyacancha isqa, maypim chay IlakwaSpaS Quita Pariasca iiqa rikurqan,
chayhinallataqsi karqan.
Chaytapas chay Caxalliuya Tamalliuya ilqa a churinkunapas qulluptinraqsi
kikinpas a wauypaqkaSpaichayhinamfiayamuptillay karqan iSpa rimarqan,
porque cayamuspa pachaqa ancha allinmi; mana am imapas watiqay unquypai
kanqachu ispas irqan.
Chay pachamantataqsi kay M acahuisaka kay llaqtapi hatallirqanku pura killa
isqapi tukuy Checakum. ayllunpi ayllunpi servispA. H uk tutallaqa tukuynin
qari warmi huulla paqarikuq karqan. Na paqariptinmi kanan quwinwan
imanwanpaS sapa runatnanta qukuq karqan yanapaway; kay llaqtakta qammi
waqaychanki; ima hayka unquykunaktapas qammi alliyachiwanki ispal

Captulo 19
Se dice que, antiguamente, en tiempos del inga, este Macahuisa, hijo de Pariacaca,
fue llevado a la guerra pata ayudarle a vencer a sus enemigos. Las comunidades
de ios amaya y los shihuaya no queran dejarse conquistar. Por eso, el inga pidi
a Pariacaca que le diera a uno de sus hijos para venrcr-a, los amaya y los shihuaya:
Entonces, Pariacaca le dio a su hijo llamado Macahuisa. Llevndolo consigo,
venci enseguida.

Ritos y tradiciones de Huarochir

Despus de ello, los- ingas tuvieron en an mayor estima a Pariacaca.


Acostumbraban darle oro y toda clase de ropa y mandaron que todas las
comunidades que les estaban sometidas enviasen una vez al ao maz; coca y todas
las dems ofrendas rituales para los treinta yanas dedicados a su culto. Siendo
as, como dijimos hace poco, cuando llegaron los huiracochas, le quitaron todo
lo que posea. Ms tarde, el fallecido Don Sebastin mand quemar todo lo que
haba sobrado de las pertenencias del huaca.
Entonces^ como dijimos hace poco, cuando Cashalliuya resida en la comunidad
de Limca, guard bajo su custodia a Macahuisa y all permaneci muchos aos,
gozando de gran estima. Muchos aos despus, cuando el fallecido Don Juan
Puyputacma era curaca, los checa oyeron cmo Limca haba prosperado. Por
ello, enviaron all emisarios para que trajesen a Macahuisa a su tierra. Entonces,
Cashalliuya, el viejo que haba sido quemado, vino aqu con un grupo de seis
hombres, cada uno de ellos acompaado de sus hijos r e s p e c t i v o s '^ . Cuando lleg
aqu digo a Llacsatambo , le pregunt otra' vez al huaca; Padre Macahuisa,
guardars bien a los checa de esta comunidad? y le sacrific una llama. Este
sacrificio se celebr de la misma manera que el de Huayacancha donde el llacuas
Quita Pariasca haba visto el presagio acerca de Pariacaca1.
Cuando los hijos de Cashalliuya ya hubieronm u m o y^estando l mismo a punto
de morir, record aquel presagio y dijo; Asi pas apenas llegu". Porque, en
esa ocasin, el huaca haba dicho: La suerte es muy favorable; ya no pasar
nada; no habr ningn sortilegio, ninguna enfermedad.
A partir de aquella fecha, custodiaron a Macahuisa en este pueblo y, durante el
perodo de la luna llena, todos los checa lo servan, todos los ayllus por turno.
Durante una noche sola, todos, hombres y mujeres, velaban juntos hasta el
amanecer. Al amanecer, cada uno le ofrendaba cuyes y otras cosas y le rezaba as:
Aydame. Eres t quien custodia a esta comunidad, eres t quien nos sana de
toda clase de enfermedades.

Chaymantam kanan Limca iiqanchik Uaqtapiqa anchapuni servqaS tiyarqan,


Yamlaca Suciyuq cakraktaS tukuy huk waranqa Q uinti iSqa kallpapurqan chay
Macahuisa upyanqanpaq. ChaySi' chaypi kaq runakunari anchapunitaq rico
tukuiqan imanwanpas haykanwanpas. Chayta en viditpa& kay Checaknnz wauq
don Juan Puyputacma Casalliuya ayllun runan kaptin kayman apamuchun;
imapaqmi runap llantanpi chay chika all wakakta hatailin" ispa kaarqan. Chay
pachamantataqsi kaypi tiyarqan. Chikallaktam kay Macahuisapta yaanchik.

Captulo 20
Kayman tam Uocllayhuancupap kawsaynn qallaj in; kanan qipanpi
puchukasqantawanmi qiqasun
Kay Llocllaybuancupa iSqanchik wakas Pachacamacpzq churin karqan. Kay
waka rikurimusqantas huk warmi Lantichumpi sutiyuq Alaysatpa, ayllu tarirqan
cakrakta uryakuSpa. ChaySi huk mita awpaq aspispaqa imafi kayqa ispas
pachallanpitaq wischurqan. Chaysi ataq huk pachakta aspiSpaqa chay kikin
awpaq tariSqantataq tarirqan. Chayi kayqa ichapaS ima waka iipas
yayaykunakta rikuchimuSaq aylluykunaktapaS iSpai apamurqan.
ChaySi chay pacha huk wakataq inkap kacan Catiquillay Sutiyuq chay llaqtapi
Llacsatambo fiiSqapi karqan. Kay Catiquillay isqanchikli yanqa ima hayka waka
mana rimaqtapas rimachiq karqan. ChaySi kay Uocllayhuancupa iiqanchik
wakatataq rimarichirqan ispa: pim kanki; imam sutiyki; imamanmi hamunki
ispa. ChaySi uqaqa pachakuyuchiq Pachacamacpac churinmi kani; sutiypaS
Llocllayhuancupam-, yayaymi kay Checa llaqtakta waqaychamuy ispa
kacamuwan ispaS irqan.
Chaysi runakunaqa ancha kuSikuspa allim kay llaqtapi tiyachun uqaykukta
waqaychawaspa iSpaS chay kikin tarimuqpa wasinpi huchuylla kanfian
kaptinpal aStawan hatunyachispa tukuy Checakwna H uanri CfeaftkunawanpaS
tukuynin ancha manchaspa chaypi wasinta kancanta allicharqanku.

Se dice que, cuando Macahuisa se encontraba en la comunidad de Limca, estaba


muy bien servido. Una huaranca de los quinti cultivaba una chacra llamada
Yamlaca para que Macahuisa tuviese chicha para beber. Entonces, los hombres
que vivan all se volvieron excesivamente ricos, no faltndoles nada. Por eso,
estos checa los envidiaban y, puesto que el fallecido.Don Juan Puyputacma era
miembro del mismo ayllu de Cashalliuya, enviaron emisarios para que trajeran a
Macahuisa aqu. Por qu conservan un huaca de tamao valor en un poblado
de gente comn?, decan, Y se dice que el huaca se qued aqu desde entonces.
Eso es todo lo que sabemos sobre Macahuisa.

Captulo 20

Ritos y tradiciones de Huarochir

Aqu empieza la descripcin de las costumbres asociadas al culto de


Llocllayhuancupa. Enseguida describiremos cm o se celebraba este
culto y cmo fue que acab
Se dice que el huaca que llamamos Llocllayhuancupa era hijo de Pachacmac. Al
*antfestarse>3! este huaca, fue encontrado por una mujer llamada Lantichumpi
del ayllu Alaysatpa mientras trabajaba en su chacra. La primera vez que lo
desenterr, se pregunt: Qu puede ser esto? y lo arroj al suelo en el mismo
lugar en donde lo haba encontrado. Entonces, al escarbar en otro sitio, encontr
de nuevo el mismo objeto que haba desenterrado antes. Quizs ste sea algn
huaca, dijo y decidi llevarlo para mostrarlo a sus padres y a los otros miembros
de su ayllu.
Haba en aquella poca, en la comunidad de Llacsatambo, otro huaca llamado
Catiquillay, emisario del inca. Este Catiquillay sola, sin esfuerzo, hacer hablar a
cualquier huaca que no supiera hablar. As hizo hablar tambin al huaca llamado
Llocllayhuancupa, preguntndole: Quin eres? Cmo te llamas? A qu fin
has venido?rEntonces, el otro respondi: Yo soy el hijo de Pachacmac, del que
hace temblar la tierra y mi nombre es Llocllayhuancupa. M i padre me ha enviado
para custodiar a esta comunidad de los checa.
Entonces, la gente se regocij mucho diciendo: Que se encuentre bien en
este pueblo mientras nos proteja!. En la casa de la misma persona que lo haba
encontrado exista una pequea cancha. Todos los checa as como los huanri y los
chauti, todos, agrandaron esta cancha y prepararon el sitio para que fuera digno de
ser la casa y la cancha de Llocllayhuancupa a quien tenan en gran veneracin.

Payta serviypiq pura killa isqapi ayllu ayllumanta Allauca qullanamuptin


yaykusun ilpal kamachinakurqan Uamantapal quipa. Kay pura killa
tqanchiktam paykuna am cayana inku, Paymi cayan inku, Kay cayay
isqanchikpis awpa pachaqa chumpruco huaychau ahua ilqakunakta curakuspa
takiq karqanku, imanam Pariacacap mitanpipas fiurakuq karqan chay chumpruco
huaychau ahua ilqakta, chayhina.
KayiSqanchikchayhinaSachkawatajmOTqanku.ChaySichayijdZzj^wOTrK/aqa
huk mita mana alli mptintaq, Pachacamac yayanman kutirqan chinkarilpa.
Chaysi chayhinakta rikulpa runakunaqa ancha llakilpa chay, may pacham
awpaqlla tarirqan Lantichumpi iiqanchik, chaytapal allichalpa huk uiukta
pirqaSpa maskarqanku. Chaysi ataq mana tarilpa Pachacamacman tukuy
yuyaq-runakuna Uamantapal quwintapas ima hayka vestidonmpas kamaripulpa
rirqanku. Chayii yayanta ataq muchaspa kutichimurqan. Chaysi aStawanraq
renovatpa mucharqanku llamakamayuqnintapal kamachipulpa. Kay llartiaktas
Sucyahuillca ilqapi michirqanku Pachacamacpaq llamanmi ispa, Ingapa
kayta kamachirqantaqli.
Chaymantas, imanam ayllu ayllu ilqanpi cayarqan, chayhina kay wakakta
wiay wata frwrqanku. Ima hayka unquykuna hamuptinri payta uyarichiSpa alli
kayta maalpa ima hayka llakikuy putikuy kaptinpal awqa hamuptinpas pacha
kuyumuptinpai yayanmi pifian ilpal runakuna ancha manchatqan. Saraktari
ingap saranta sapsikunamantal qurqan upyanqanpaq.
Chaymanta! ataq huk padre Cristbal de Castilla kay reduccinpi kaSpa kurakari
don Gernimo Canchoguaman kaspa ancha chaykunakta eiqiptin mana a
mucharqanchu. Chayii ataq awpa hatun sarampin hamuptin ima hayka
muchakuytapal qallarirqanku. Kuraka iSqanchikri paymanta kacan iqhina
mana a rimapayarqanchu purum wasipi upyaptin, Chay pachataqli kay wakap
wasinpal ruparqan pykama dios munaptin.
Chaymantam kanan don Gernimo wauptin chay pacha don Juan Sacsalliuya
kurakaman yaykuptinqa kikin kurakapal huacga kaptin tukuy runakunapal,
imanam awpa pacha kawsarqan, chayhina kawsayta. a qallarirqanku
Llocllayhumcupaktz, chaymanta Macahuisakiapas fiayalpa, chaypi paqarispa
upyalpa. Kananmi seor doctorAvila payp&qpredicacinrimpi wakinnin runakuna
diosma kutirilpa chaykunakta amacharqanku. Mana huk runa fewman chiqa
lunqu kutirilpa kaykunakta supaymi ispa iptinqa ichapal unayraq chayhina
kaw^anman karqan. Kay simiktam kay qipanpi uyarichisun.

Para servirle, se organizaban de manera que cada ayllu, al empezar por los allauca,
fuera por tum o a su santuario durante el perodo de la luna llena y le sacrificara
una llama. Llaman a esta fiesta de la luna llena la Cbayana (la Llegada). Es l
quien llega, dicen. Segn la tradicin, antiguamente, en la fiesta de la Llegada
de Llocllayhuancupa se vestan con el chumpruco y el huaychau ahua, como
hacan tambin durante la fiesta de Pariacaca, y celebraban un baile.
Lo sirvieron de esa manera muchas aos. Una vez, quizs porque no lo servan
bien, Llocllayhuancupa desapareci y volvi donde su padre Pachacmac. Al
darse cuenta, la gente, muy afligida, lo busc y, embelleciendo el sitio en donde
Lantichumpi lo haba encontrado por primera vez, le construy un usno. Como
no lo encontraban, todos los hombres adultos fueron al santuario de Pachacmac
despus de haberle preparado ofrendas de llamas, cuyes y toda clase de vestidos.
As adorando nuevamente a su padre, consiguieron que Llodlayhuahupa volviera
a la comunidad de los checa. Y con celo renovado, lo adoraron todava ms y
dieron rdenes a sus pastores de llamas para que cuidasen las Hamardedicadas
a su culto. Pastoreaban estas llamas en Suquiahuillc porque consideraban que
eran las llamas de Pachacmac. Fue el inga quien les orden' hacerlo. :
Entonces, servan a este huaca todos los aos, celebrando su Llegada de ayllu en
ayllu. Si haba cualquier enfermedad, le consultabais rogndole que los sanase .
Si estaban afligidos o preocupados por cualquier acontecimiento, si el enemigo
vena o la tierra temblaba, crean que su padre, Pachacmac,. estaba enojado;
por estos motivos, lo veneraban mucho. Le ofrendaban maz,-maz del inga,
cultivado en las tierras comunales; as tena chicha para beber.- ; :
En la poca en la que un cierto padre Cristbal de Castilla se 'encontraba aqu
en esta reduccin y el curaca era don Gernimo Canchogumn,' cmVmbs
aborrecan estas cosas, la gente ya no lo adoraba. Pero, hace tiempo, al declararse
la gran epidemia de saram pin, volvieron a practicar todos los ritos asociados
con su culto. El curaca, como si creyese que la epidemia haba sido enviada por Llocllayhuancupa, ya no les amonestaba cuando beban en el puruni huasi. Inie
tambin en aquella poca cuando la casa de este huaca ste qum, segn l (el.
curaca?) porque era la voluntad de D^ios.
Despus, cuando don Gernimo muri y don Juan Sacsalliuya asumi las
funciones de curaca, por ser el curaca mismo liuacsa, toda la gente empez a
celebrar de nuevo sus antiguas costumbres, frecuentando tanto' el santuario de
Llocllayhuancupa como el de Macahuisa, velando hasta eiarjianecer*y bebiendo. .
Ahora bajo la influencia de la predicacin del seor doctor.de vila, una'parte
de la gente ha vuelto a D ios e impide estas prcticas. Si.un hombre no hubiese
vuelto a D ios con un corazn sincero, dicindoles que .estos eran demonios,
es posible que hubieran seguido con estas costumbres durante mucho tiempo
todava. Contaremos su historia enseguida.

H uk runam don Cristbal Choquecasa Sutiyuq yayanti a isqanchik don


Gernimo Canchoguaman wauq kay runam huchuyllanmantaqa alli kawsakuq
karqan yayanpas chay wakakunakta ancha ciqiptin. Ichaqa kay mana alli
supaypaq llullaykusqan waunanpiqa kay huchaman urmarqanmi. Achka mana
alli supay machukunap llullakusqan a wauypaqti core/Mkurqanmi. Chaytaqa
Dios apunchiktaqfi yacan maypi kalqantapaS.
Kay wauq isqanchikpaq churinmi ari don Cristbal iiqanchik kanan kawsan.
Kaymi huk mita kay supay Llucllayhuancupa ilqanchikta rikurqan awinwan
paypaq yayan wausqanmantaqa a iSqanchik mana alli supay machukunap
llullaykuiqan kalpa. Kay simiri kayhinam, Kayta rimaypaqqa awpaqraqmi don
Cristbaljuramentokta. mucharqan kaymi [cruz] ispa.
H uk tutas don Cristbal chay Llocllayhuancupap wasinman rirqan chaypi Sipafain
lcaptin chay wakaktaqa a haqispa mana a aillapai chaytaqa yuyaspa. Chaysi
fia chay wasipi cayaipa ispakuypaq chay huchuylla raqay wasillaman yaykurqan.
Chayii kanan, maypim crazta Suratqan, chay ukumantaS hukqullqiplato punfiaw
intiman tinkuchilqa runap awinta tutayachiqhinas amaman chay supay
tikurichimurqan. Kayta rikulpas acqa pachamanpas urmurqan. ChaySi Padre
Nuestro Ave Marakta. rezaspz chay huchuylla aposentovcosx warmip tiyasqanman
mitikamurqan. Chayii ataq kimsa mita awpikta putimuptin chayhinataq
illarichimurqan. Na aposentomm Sayaptinri ataq kimsa mita awpaqninri
kimsa mitataq. Chaymi tukuyninqa isqun mita illarichirqan. Kay chika mita kay
illarichiq supayta rikulpa anchapuni mancharilpa chay warmip puuiqanman
cayarqan payta ti tuylla hatarichispa. Ilkay wamrari chaypicaq puusqa. Kay
wamrakunapas ancha ayaptinSi yayanchikmi hinan ilpa mancharirqanku.
Kay wamrakunari chay sipaSpal kay supaypaq sacerdotalpa churinsi karqan.
Chaysi chay tuta, imanam tutayaqman runa yaykuq altawan tutayachilpa,
chayhina! hawamanpai lluqsiq yaykuqhinal karqan. Rinrintapal chuy ichilpa
chay wasiktapal a tunichiqhinas kay don Cristobltz atipayta munarqan. ChaySi
oracin yacalqankunakta ancha nanaqta waqyarilpa Dios apunchikta mucharqan
doctrinaktari ataq ataq qallarispa puchukalqankama. Kayhina mana,
imallawanpas qispinanta unanchalpal a cawpi tutaktapas yalliptin supayqa
hinataq humpichq kaptin mamanchik Santa M ariakx waqyarqan iSpa: "a
mamay, qammi sapay mamay kanki; hinataqchu kay mana alli supayqa adpawanqa;
qam mamaytaq yanapallaway panahina huchasapaktapaS; uqataqmi kay kikin
supayt ifmrqani; kananqa am riqsni supay kaiqanta; manam kayqa dioschu;
rhnataqmi kayqa imaktapas allincaqa ruranmanchu; qam sapay quyallaytaqmi
kay |>frdmanta qilpichiwanki; wawayki Jessniyta willapullawaytaq kanallanqa
kay huchaymanta qifpichiwachuntaq kay mana alli supaypa makinmanta iSpas

Un hombre llamado don Cristbal Choquecasha... su padre era el fallecido


don Gernimo Canchoguamn al que ya nos hemos referido este hombre (don
Gernimo) viva desde pequeo muy correctamente puesto que su padre tambin
aborreca a estos huacas. Sin embargo, al momento de morir, engaado por el
demonio, cay en este pecado de la idolatra y, engaado por varios hombres
ancianos y diablicos, cuando estaba a punto de morir, se confes segn los ritos
gentlicos. Nuestro Seor D ios sabr dnde se encuentra ahora.
El hijo de este difunto, el don Cristbal de quien ya hablamos, vive todava. Una
vez, l vio al demonio Llocllayhuancupa con sus propios ojos, cuando, despus
de la muerte de su padre, l tambin fue engaado por estos mismos ancianos
diablicos. H e aqu el relato. Antes de narrarlo, don Cristbal hizo juram ento
sobre la cruz.
Segn lo que cont, una noche, don Cristbal fue a la casa de este Llocllayhuancupa
donde moraba su enamorada; ya haba abandonado el culto a este huaca y ni se
acordaba de l. As, cuando lleg a la casa de la joven, como tena ganas de orinar,
entr en la casita en ruinas que haba sido el santuario del huaca. Entonces, desde
el interior de ese sitio, donde ahora han puesto una cruz, el demonio hizo aparecer
ante sus ojos una luz deslumbrante semejante al reflejo de un plato de plata que, al
ser tocado por los rayos del sol, ciega los ojos humanos. Vindola, don Cristbal
casi cae al suelo. Entonces, rez el Padre N uestro y el A ve M ara y huy hacia
el pequeo aposento donde viva la mujer. Nuevamente, Llocllayhuancupa hizo
brillar esta luz deslumbrante tres veces mientras don Cristbal estaba a medio
camino entre la casa en ruinas y la casa de la joven. Al llegar don Cristbal al
aposento de la mujer, de nuevo Llocllayhuancupa hizo brillar la misma luz tres
veces y tambin cuando don Cristbal estuvo en el interior la hizo brillar de nuevo
tres veces delante de la casa. En total, hizo brillar esta luz nueve veces. Muy grande
fue su miedo al ver a este demonio hacer brillar tantas veces esa luz deslumbrante.
Lleg al sitio donde dorma la mujer y enseguida la hizo levantarse. Haba dos
nios que dorman all. Como el demonio silbaba muy fuerte, los nios decan:
Se parece a nuestro padre32 y tenan mucho miedo. Se dice que tanto estos
nios como la muchacha, eran hjjos de^ sacerdote de ese demonio.
Cuando, al anochecer, un hombre entra por la puerta de una casa, se oscurece
an ms el interior, de la misma manera, esa noche Llocllayhuancupa pareca
una sombra que continuamente sala y entraba'. Haca zumbar los odos y
pareca que, en su deseo de vencer a don Cristbal, iba a destruir tambin la casa.
As, don Cristbal ador a D ios, nuestro seor, gritando muy fuerte todas las
oraciones que saba, y recit repetidas veces la doctrina desde el comienzo hasta
el fin. Como crea que no iba a salvarse de ninguna manera, puesto que ya haba
pasado la media noche y el demonio continuaba persiguindolo sin darle tregua,
clam a nuestra madre Santa Mara, dicindole: Ah madre, t eres mi nica

waqaSpa humpispa mamanchik virgen sapay quyanchikca waqyarqan. Kayta


a puchukaSpaS l&tnpl salve regina maler misericordiae ispa rzarqan. Kayta
rimaptinsi a fiawpita rimaptin chay akuy mana alli supayqa chay wasikcapas
kuyurichiSpa ancha rakupi chu... ispa chuiq lluqsirqan. Chay pachallataqSi
pachaqa paqariqhina karqan. Mana ai ima manchachikuypai runahina HuqSiq
yaykumuqpas karqanchu.
ChaymantaS astawanraq Diostz mucharqan Virgen Santa Maraktnps& wiay
yanapanqanpaq. Qayantillantaqsi tukuy- runakunakta ispa willarqan:
wawqikuna yayakuna, chayqan manchalqanchk Llucllayhmncupa isqaqa
chuSiq supaymi kaqa; kuan tutam virgen Santa M ara mamanchikpaq
yanapayninwan atiparqumuni; amataq> kananmantaqa pillapaS chay wasiman
yaykunchikchu; yaykuqta Eayaqta rikuSpaqa padremanpas willaymanmi;
porque alli yacaykuy iSqayta tukuy Sunquykipitaq fiaskikuychik ipa tukuy
runakunakta willarqan.
Chaysi wakinqa chapas ya iSpa wakinri chay supayta manchachkaSpa upalla
tiyarqanku. Chay pachamantaraqsi chiqanpuniqa cayayca samarqanku.
C haym anta chay tutari ataq don Cristbal wasinpi puukuptin musquypi
rikuchikurqan. Kaytam kaysawa qillqasun.

Capitulo 21
Kaymantam mana musquy-yupay kaptinpas chay mana alli supaypa
tnanchachiqanta rimasun, imanam don Cristbal atiparqan,
chaytawanpaS
am ari Llucllayhuancupa mana alli supay kasqanta don Cristbal
atipasqantawanpaS uyarrqanchik. Ichaqa chay mana alli supay musquypipal
atipaytataqsi munarqan. Chayi qayantin tutallataq wasinmanta don Cristbaka.
qayachirqan huk runawan. ManaS payman rini irqanchu. a wasinman
yaykuSparaqSi musyakurqan. ChaySi ancha manchariSpa chay huk yunga warmi
chakwas tiyakuqman chay kikin patiopinq qayllaykurqan.

madre. Acaso este demonio malo me vencer? T que eres mi madre, aydame,
como una hermana, aunque soy un gran pecador, pues yo tambin serv a este
mismo demonio. Ahora s que s que es un demonio. Este no es dios, ste no
podra hacer nada bueno. T, que eres mi nica reina, slvame de este peligro-,
intercede con tu hijo, mi Jess, para que me salve de las manos de este demonio
malo. As la llam llorando y sudade?-a-nuestra madre la Virgen y nuestra
nica reina. Cuando acab, rez en la tn el Salve regina m ater m isericordiae.
Cuando ya haba llegado a la mitad del rezo, ese demonio nefasto y malo hizo
temblar la casa, dio un graznido estridente y sali bajo la forma de una lechuza.
En ese mismo momento fue como si amaneciese. Ya no haba nada que provocara
espanto, saliendo y entrando continuamente bajo una forma semejante a la de
un ser humano.
.
Desde entonces, ador con renovado celo a Dios y a la Virgen Santa Mara
tambin, pidindoles que viniesen siempre en su auxilio. Y, al da siguiente, dijo
a todos los hombres; Hermanos, padres, ese malvado Llocllayhuancupa, a quien
hemos venerado tanto, no es ms que un demonio en form a de lechuza. La noche
pasada con la ayuda de miestra-madre, la Virgen Santa Mara, consegu vencerlo.
A partir de hoy, que nadie de ustedes entre en esa casa! Si viera a alguien entrar
o acercarse, se lo dira al padre. Reciban con todo su corazn las buenas noticias
que les he contado. Fue as como habl a toda la gente.
Quizs algunos estaban de acuerdo, pero los dems, que seguan venerando a
ese demonio, quedaron mudos. Segn lo que cuentan, es verdad que, desde
entonces, cesaron de celebrar la fiesta de la Llegada de Llocllayhuancupa.
La noche siguiente, de nuevo Llocllayhuancupa se manifest en un sueo a don
Cristbal mientras ste dorma en su casa. Esto lo narraremos enseguida.

Captulo 21
Aunque no deberamos dar valor a un sueo4, aqu vamos a contar
cmo ese demonio malo atemoriz a don Cristbal y cmo ste lo
venci
Ya hemos escuchado cmo Llocllayhuancupa era un demonio malo y tambin
cmo don Cristbal lo venci. Pero se dice que ese demonio malo tambin quiso
vencerlo en un sueo. La noche del da siguiente, Llocllayhuancupa envi a un
hombre a casa de don Cristbal para decirle que viniera a su santuario. ste no
le dijo si tena o no la intencin de ir. En el momento en que iba a entrar en su
casa, don Cristbal tuvo el presentimiento de algo infausto5, Con mucho miedo
se acerc al aposento de una mujer andana, una yunca, que se encontraba en el
mismo patio.

95

Kay chakwasSiyunga warmi karqan. Chaysi wawa, mapaqmi Llucilayhuancupa


pachakuyuchiqpa churinta mana manchankichu; kananmi chayta yacaypaq
qayachimulunki ftipa rimarqan. iptinsi kanan payqa chayqa mana alli
supaymi, mamay; imapaqmi chayta manchayman ispas irqan. Chayii
makinpiri tawa real qullqikta hatallirqan. Chaytai don Cristbal pachaman
urmachirqan. Chayta maskaprinsi Francisco Trompeteroqa hawallamanta
yaw, imakunkim; chaypim yayaykiqa ancha piaipa utqa hamchun iSpa
qayamuSunki iSpa waqyamurqan. iptin pachailaS iuyallawayraq, wawqi;
am hamuni ipa qullqinta ancha utqapa mas karqan. Chay pacha a tarilpas
riypaq kaprinSi ataq, imanam uyanpi kikinta chay qijJJqi iqanchikwan
manchachirqan, chayhina hinamurgan chay crnzpa fiyasqan ukumancataq.
Chaysi tuylla mancharispa mana a qispinanpaq yacakuptin chay ukumantaqa
qayamurqan yayanchikmi qayaSunki iSpa, Chayi payqa allim iSpas
Sunqunpiqa ancha piaSpa yaykurqan. YaykuSpas punkullanpi tiyaykurqan.
Chaysi chay pachaqa kay Astoguamanqa upyachichkarqan, qarachkarqan chay
wakakta ispa: yaya Llucilayhuancupa qammi pachakuyuchiqpaq churin kanki;
qamtaqmi runaktapaS kamarqanki ipa chaypi ancha manchaspa karqan.
Chaysi chay supayqa mana rimakuytaqa usachispa hu iykacarqan. Chaymantari
kukakta qaraptinri akuqhinas chac chac ichirqan. Kaykunakta unayraq ruraptinSi
don Cristbalqa chay wasin ukumanca tukuy ikay pachapi muyuq/>tqahnakta
rikurqan, imanam romano pintaSqa iskay patarapi rinman, chayhinakta. Chay
/finasqa isqanchiksi hukpi huk huchuylla supay ancha yana awinpas qullqihina;
chaymanta makinpiri huk kaspi garabatoyuqra. hatallirqan; chaysawaS Ilamap
uman karqan; chaysawaS ataq chay huchuylla supay karqan, chaysawari ataq
Uamap uman. ChayhinaS tukuy wasinta iskay patarapi muyurqan. Kaykunakta
rikuspaS don C ristbal^ ancha manchanrqan rimanallanta kamarispa. Chaysi a
kay supay mikuyta puchukaptinsi ataq ninakta rawrarichirqan chay Astugttaman.
Chaymanta! ima hayka qarasqantapas rupachipuq.
Kayta puchukaptinsi a qasilla imapaS kaptin dan Cristbalqa. rimayta qallarirqan
ispa yaw Llucilayhuancupa, qamtam ari runakamaq pachakuyuchiq iSpa
isunki; paytaqmi ima hayka ruraq ispam ari tukuy runakunapas manchasunki;
mapaqmi kanan qayachimuwarqarci; uqaqainim :'Jesu CristoDtospaqchurin
kaytaqfi chiqan dios; paypaq limintataqc wiaypas yupaychasaq ispam ini;
kayri pantanichu; qam kanan willaway chayqa manam dosm; uqam ima
hayka ruraq kani* ispa chay pacha qamta manchanqaypaq iipa iptinsi chay
supayqa upallarqan. Mana a imaktapas rimarqanchu.

Ritos y tradiciones de Huarochir

Esa mujer anciana era yunca. Hijo, le dijo por qu no veneras a


Llocllayhuancupa, el hijo del que hace temblar la tierra? Es para saber eso que
te ha mandado llamar ahora". Don Cristbal le respondi: se es un demonio
malo, madre. Por qu debera yo venerarlo?. Tena en su mano una moneda
de cuatro reales. Don Cristbal la dej caer. Mientras la estaba buscando,
Francisco Trompetero grit desde afuera: Hola! Qu ests haciendo? All,
tu padre Llocllayhuancupa, muy enojado, te llama para que vengas rpido.
Esprame todava un momento, hermano; ya voy, le respondi don Cristbal
y, muy apresuradamente, busc la moneda que llevaba-una, cruz en una de sus
caras. Cuando ya la hubo encontrado y estaba a punto de irse, una vez ms,
desde el interior de la casa donde se ha puesto una cruz, Llocllayhuancupa lo
amedrent de la misma manera que haba hecho con el plato de plata de que
hemos hablado en el captulo anterior, hacindola brillar en su cara'#. Enseguida
qued aterrorizado y sin saber cmo iba a salvarse. Entonces lo llamaron desde el
interior de la casa dicindole: Nuestro padre te est llamando. Finalmente dijo
Est bien y, con su corazn lleno de rabia, entr. Se sent en la puerta misma.
Astohuamn estaba ofreciendo comida y bebida al huaca. Mientras lo haca, con
mucha veneracin le diriga el rezo siguiente: Padre Llocllayhuancupa, t eres el
hijo del que hace temblar el mundo; t eres tambin quien crew a los hombres.
El demonio, que no lograba hablar, repeta H uhu para expresar su aprobacin.
Cuando se le ofrendaba coca, produca un crujido como si estuviese mascando. La
presentacin de estas ofrendas dur un buen rato. Mientras tanto, Don Cristbal
vio en el interior de la casa lo que le pareca una imagen pintada; sta giraba en
ambos lados de un lienzo y se desplazaba como si fuera un rom ano pintado (es
decir, un grotesco o imagen hbrida combinando elementos antropomorfos, zoomorfos,
fitom orfis) doblado en d o s > . En una de estas pinturas estaba representado un
pequeo demonio muy negro con los ojos semejantes a monedas de plata. En su
mano tena un bastn con un garabato en la punta. Encima haba la cabeza de
una llama. Encima de la cabeza de llama, otra vez, apareca ese pequeo demonio
y, encima de l, otra vez, la misma cabeza de llama. As giraba por toda la casa
esta imagen representada .en .ambos ladqs del lienzo doblado. Ai ver estas cosas,
Don Cristbal tuvo gran miedo y slo pens en preparar lo que iba a decir.
As, cuando el demonio acab de recibir sus ofrendas de comida, Astuhuamn
encendi un fuego y quem toda la comida que haba sido ofrecida al huaca.
Cuando termin y todo ya estaba tranquilo, don Cristbal comenz a hablar.
O h Llocllayhuancupa, le dijo, a t te dicen que transmites la fuerza vital a
los hombres y que haces temblar la tierra. Todos los hombres te veneran mucho
porque creen que eres t quien hace todo? Por qu me hiciste llamar aqu ahora?
Yo me pregunto: No ser Jesucristo, hijo de Dios, el verdadero dios? No debera

Chay pachaS don Cristbales rikuy, manachu supay kanki; uqap iisqayJesu Cristo
apuytachu qamqa atipankiman; rikuy, kay wasiykipaS supaypaq intupayaSqanmi
ari tiyanki; qamcachu uqa iiykiman iSpas ancha qapariSpa ayirqan.
Chay pachaS huk tta.ulla.ya ftiykum chayta wischumurqan. Kaytas mana
don Cristbal yafiarqanchu, cha, chay supay chapas Diospaq panenmanta
wischumurqan. Porque chay llaullaya iSqanchildlawan harkakuSpaS chay
wasimanta huk esquina Condep wasinkama waqta iqmanta chayllawan
harkakuSpa mitikamurqan. Chay pachaS rikfiarirqan. Chaymanta pachas.
kanankama wakinnin wakakunaktapaS atipaspa hia musquyllapipaS ancha
achka mitataqSi PariacacakapaS ChaupiamucaktapaS tiparqan runakunaktari
tukuytapaS wilIapayaSpa kaykunaqa supaymi ispa. Kay ehikaktam kay mana
all supaypaq kaSqanta yafianchik don Cristbalpaq atipasqantawanpas.
Chaymantari a CayaSpa awpa pachaqa cayaq runakunaraqsi takiq karqan
a urapachakama. ChaySi a chisi iqmanqa yayanchik kananqa am macan;
takichun iSpas chay sacerdotes, paypaq rann Ina iSqa takikta takiq karqan.
Yayanrhikmi anquSaSunki iSpataq huk huchuylla qiruilapi apamuq. HuktaS
kanan ukupi huk mankamantaq curaq "paymi upyan ispa. Kay upyachikuytanv
yuyaqninmanta qallariSpa manyankama upyachikuq karqan. {Adicin a l margen-,
Kay anqulayta puchukaSpas chay supaypaq upyaSqan matikta hawaman chay
anquSasqanman apamuq karqan chay matikta muchanqanpaq). Hinaspam
qayantinri ataq chay puchuSqankunakta mikuykunakta Sucyahuillca isqaman
apachiq karqan.
awpa pachaqa chay fiayaq runakuna? kikin Sucyahuiltcamm apaq karqan.
Kay qipanpim kanan pachallanpitaq Sucyabulkaktzpzt Llucllaybuancupaktz
qarakuyta puchukaspa qaraq karqan. Kay Sucyahuillca qarakuytaqa, imaraykum
qararqan, chaytaqa kay qipanpim qillqasun Pachacamacpzq kasqantawanpas.

yo acaso siempre respetar su palabra? Es que me equiyoco? Dime t ahora: l no


es Dios; soy yo quien hace codo. As podr entonces venerarte. Pero el demonio
se call. Ya no habl ms.
Entonces Don Cristbal grit muy fuerte y le amonest: Mira, no eres t
el demonio? Seras t capaz de vencer a mi seor Jesucristo en quien yo creo?
Mira, aqu en esta casa ests rodeado por demonios. Es en ti en quien yo
debera creer?.
Entonces, arrojaron lo que llamamos un llaulJaya. Don Cristbal no saba si era
el demonio o si era de p a rte de Dios que haba sido arrojado. Sin otra proteccin
que el Uaullaya, retrocedi desde esa casa hasta la otra esquina donde est la casa
del conde (alguien originario del Kuntisuyu) y as consigui huir. Fue entonces
cuando despert. Desde esa poca hasta hoy, don Cristbal continu venciendo
a los dems huacas de la misma manera, en sus sueos. Muchsimas veces ha
vencido tambin a Pariacaca y a Chaupiamca. Y a la gente le ha seguido diciendo
que stos son demonios. Esto es todo lo que sabemos sobre este demonio malo y
las luchas victoriosas que tuvo don Cristbal sobre l.
Antiguamente, cuando se celebraba la Llegada de Llocllayhuancupa, los hombres
que participaban en el rito bailaban hasta la puesta del sol. Cuando ya se acercaba
la noche, su sacerdote deca: Nuestro padre ya est borracho; que baile! y
bailaba en su lugar el baile llamado Ina. Nuestro padre los convida, deca y
traa chicha en un quero minsculo. Pona otro en una olla que se encontraba
en el interior del santuario> diciendo : Es l quien bebe. Haca beber a todos
los presentes empezando por los ms ancianos. (Adicin a l margen: Se dice que,
cuando terminaba de servirles la chicha, llevaba el m ate en el que el demonio
haba bebido afuera para que los que haban sido convidados a beber lo adorasen).
A la maana siguiente, haca llevar lo que quedaba de las ofrendas de comida
hacia Suquiahuillca.
Se dice que, antiguamente, los que participaban en la ceremonia de la Llegada
llevaban estas ofrendas al santuario mismo de Suquiahuillca. A continuacin,
vamos a describir cmo, al terrainar de ofrendar comida a Llocllayhuancupa,
tambin lo hacan a Suquiahuillca en su propio santuario. A continacin,
vamos a escribir sobre las ofrendas de comida que hacan a Suquiahuillca y a
explicar por qu lo hacan w. Al mismo tiempo hablaremos del culto dedicado
a Pachacmac.

Captulo 22
Ingakunap Pachacamaaa ancha yupaychasqantaqa manam allichu yafianchik,
ichaqa wakinnillancam yaSanchik. Hanaq tiqsipi muchanantaS intikta
Titicacam m u mucharqan kaymi ingakm kamawarqan iSpa. Ura tiqsimantam
kanan Pachacamac isqakta kaymi ingaka kamawarqan ispataq mucharqanku.
Kay iSkaynin wakakuna iSqallanchiktaS aStawanqa tukuy ima haykaktapaS
yailiSpa mucharqan qullqinwan qurinwanpaS aStawanraq yallichiSpa allichaspa
yanankunaktari achka pafiak runakta fiurapa llamantari tukuy hinantin
Ilaqtakunapi curapuSpa." Kay Pachacamac iSqanchikpaq llamankunami ari
Sucyahuillca iSqanchikpipas kay Checa runamanta Sayarqan.
K3.ytsmnna.nchanchik:ingaqi'ka.yi&qmchikTiticacaura.qutaiqpmPachacamac
iSqankunallapic pacha puchukan; mana afi chaymantaqa huk llaqtapai kanchu;
manataqc imallapas karichu ispac ari unancharqan. Kayta yuyaSpaeaq
iSkaynin iiqanchik wakakta astawanraq wakinnin wakakunamaatapaS yallispa
mucharqanku ura Pachacamacpa qayllanpiri intiktapaS Sayachispa. Chay
Sayachiqanmi ari kanankamapas Punaavkania Sutiyuq.
ChaymantaS kanan Tahuantinsuyo runakunakta Qapaq Hucha iSqaktapaS
warmikta qarikta watanpi qurqan. Kay Qapaq Hucha iSqanchiktal a
Pachacamacmm cayaptnSi hia kawsaqllakta pachaman "kaymi; quyki, yaya
ispa pampaq karqan. Hinataq quriktapaS qullqiktapas llamakunaktari pura
killapi mana hankuchaSpa upyachirqan mikuchirqan. Chaymantam, a may
pacham kay Checap llaqtankunakta mana tamyarqanchu, chay pacha ingap
siminkamataq yunkakuna aswanwan tiqtinwan quri qullqi iSqakcari watanpi
quSpa Sucyahuillca isqaman kacamurqan. ChaySi Sucyahuillcakt yaya
Pachocamaax kacamuwan; qammi pachakta ramyachinki; mana kay qucaman ta
yaku riptintaqmi runakunapaS yakumanta mucuyku; tamyaykuycaq; kaypaqmi
hamuyku iSpaS ofrecekuq karqan yunkakunapaS.
ChaymantaS qullqi quri apaSqantari chay Sucyahuillca quSa qayllapi
wacankunapipaS pampaq karqan. Chaypaq yanankunapas Yasapa ayllumantas
karqan llama michiqninri Alaucammta.. Kay yasapa iSqanchkSi huk runa
Pakocasa Sutiyuq qipanpi a Huiracochakuna. kaptinpas qurikta qullqikta
pampaqta rikurqan.
Hinataqsi ingakunaxi tukuy hinantin wakakunaman alli riqsiSqa wakamanqa
qurinta qullqinta kipullamanta tukuy hinantin wakakta quchiq karqan.
Chaqui auqui qullqi auqui (chaqui ispaqa quriktam inchik) chaymantam
chaqui urpu qullqi urpu chaqui tipsi qullqi tipsi isqakunaktas quchiq karqan
kipullamanta. Kay hatunnin wakakunaqa manacaqSi huqillanpaS pasuqchu.

Captulo 22
No sabemos muy bien cmo los ingas manifestaban la gran estima en que tenan
a Pachacmac. Sabemos slo algunos detalles. Se dice que, cuando los ingas
estaban en los confines de las tierras altas, adoraban al Sol en su santuario de
Titicaca diciendo: ste es quien nos ha transmitido la fuerza vital a nosotros
los ingas". Cuando estaban en los confines de las tierras bajas, adoraban a
Pachacmac diciendo: ste es quien nos ha transmitido la fuerza vital a nosotros
los ingas". Slo a estos dos huacas adoraban por encima de todos los dems,
enriquecindolos y embellecindolos con ofrendas .de plata y oro. Ponan a su
disposicin varios cientos de hombres para que le sirvieran como yanas y hacan
pastar las llamas dedicadas a su culto en las tierras de todas las comunidades. Y
es verdad que en Suquiahuillca tambin, hombres de la comunidad de los checa
criaban estas llamas dedicadas al culto de Pachacmac. .
He aqu lo que pensamos: los ingas crean que los lmites de la tierra se encontraban
en Titicaca y en las tierras de los pachacmac que se sitan en las cercanas del
mar de abajo141. Ms all no haba otras tierras, ya no haba ms nada. Quiz a
causa de esta creencia adoraban a estos dos huacas ms que a todos los dems y
levantaron una imagen del Sol en las proximidades de Pachacmac de Abajo. Y
hasta hoy, se llama ese lugar Punchaucancha (cancha del Sol).
Todos los aos le ofrecan un cpac hucha> sacrificndole gente de todas las
provincias del Tahuantinsuyo, mujeres y hombres. Cuando llegaban a Pachacmac,
enterraban vivas a las vctimas de ese cpac hucha: diciendo: Helos aqu, te los
ofrezco, padre. De la misma manera, le ofrecan oro y plata y no dejaban de
sacrificarle llamas y de hacerle ofrendas de bebida y comida durante el perodo
de la luna llena. Conforme a las instrucciones del inga, cuando no llova en las
tierras de los checa, los yuncas enviaban a Suquiahuillca su tributo anual de oro y
plata, junto con ofrendas de chicha y de ticti. Y al ofrecerle a Suquiahuillca este
sacrificio le decan: Es el padre Pachacmac quien nos enva. Haz llover sobre la
tierra. Si no se llena esta laguna, todos los hombres sufriremos por falta de agua.
Ponte a llover pues, por esto venimos.
Y todos los aos enterraban en la proximidad de Suquiahuillca la plata y el oro
que haban trado. Y sus yanas eran del ayllu de los yasapa y los pastores de sus
llamas eran del ayllu de los allauca. A propsito de estos yasapa, se dice que,
despus, cuando ya estaban aqu los huiracochas, un hombre llamado Paicocasa .
los vio enterrar oro y plata.
De la misma manera, los ingas mandaban ofrendar, conforme a sus quipus, su
oro y su plata a todos los huacas, a todos los huacas de gran prestigio, a todo el
conjunto de los huacas. Conforme a sus quipus, les mandaban ofrendar chuqui

iQ l

Kayta unanchaSpataqs Lbdlayhua.ncu.pa iSqanchikman fiayaspapas qayantin


Sucyahuillcak.fi. qarachiq karqan yayanpa manchaSqan kaptin.
Kay chikaktam yacanchik kay Pachacamacmantz. Pachakuyuchiq iiqantari
pay piaptinsi hia kuyun; a ispari hukman uyanta tikrachiptinsi kuyumun; .
matiataqsi payqa uyanta asapas kuyuchinchu; tukuy cuerpona tikradhiptinqa
hnallaS pacha puchukanman ipam runakuna irqanku.

Captulo 23
Kaypim qillqaSun ingap tukuy hinantin wakakimakta
qayaehisqanta. Kaypitaqmi Macahuisa iSqanchikpa atisqantapas
rimasun
Tupay Inga Yupanqui ftiSqa apu kapa a tukuy hinantin- llaqtakunakta
conquistanpa achka wata samarqan ancha kusikuSpa. Chaysi huk Ilaqtakunamanta
awqa hatarirqan. Alancumarca Calancomarca Choquemarca iSqas, kay kay
runakunaS mana ingap runan kayta munarqanchu. ChaySi chaykunawan achka
huaranga runankunakta qwikuSpa awqanakurqan doce ao chikakama. ChaySi
tukuy kafiaSqankunaktapaS qulluchimupdn ancha llakiSpa imanam kaSun
fiiipaS ingaqz ancha putikurqan.
Chaysi huk puncawqa yuyakurqan: imaraykuc kay wakakunakca-Sfrwni quriywan
qullqiywan pachaywan mikunaywan ima haykaywanpaS; ma qayachisaq tukuyta
kay awqakunata yanapawanqanpaq iSpaS "tukuy hinantin Ilaqtakunamanta
quri qullqi fiaskiqkuna hamuchun qayachirqan. Chaysi ari fiiSpa rirqanku.
PachacamacpzS rirqantaq huk wantuwan, hinataq tukuy llaqtakunapas
wantuwankama tukuy hinantin Tahuantinsuyo isqamanta.
Chayf a Aucaypatapl tukuy Uaqtakuna cayaptinsi Pariacacaqa. manaraq
ayarqanchu. ManachuS riSaq; riSaqchuS iqhinas ayikaarqan. Chay pachaS
Pariacacaqa Macahuisa churinta kafiarqan riy, qam; uyarimuy fiipa. Chayii
Cayaspa manyallamanta tiyaykurqan Chicsirampa Sutiyuq andamasx. Chay pachaS
ingaqi rimarirqan ispa yayakuna waka willkakuna, fiam ari yaflanki, imanam
uqa qamkunakta tukuy Sunquywan quriwan qullqiwan serviy\, chayta; hinaspa
qamkunaqa hia uqa servtpycp. manachu yanapalawankimantaq chika achka
waranqa runayta perdiptiy; chayraykum qamkunakta qayachimuykichik ispa.
^m aprinsi manataq hukllapaS ayirqanchu. Yallinraq upallaSpa tiyarqanku.

auqui y cullqui auqui por chuqui entendemos oro , y tambin chuqui


urpu y cullqui urpu, y chuqui tipsi y cullqui tipsi. No descuidaban a ninguno
de los grandes huacas. Tomando esto en consideracin, los que participaban en
la Llegada de Llocllayhuancupa, hadan ofrendas de comida-a Suquiahuillca al
da siguiente puesto que ste era'venerado por sus seores, los incas.
Esto es todo lo que sabemos sobre Pachacmac. La gente deca a propsito del
que hace temblar la tierra: Cuando se enoja, la tierra tiembla. A veces, cuando
mueve su rostro de un lado al otro, tiembla. Por eso, no mueve su cara en absoluto.
Si moviera todo su cuerpo., el mundo se acabara W3.
.

Captulo 23

Vamos a describir aqu cmo el inga mand llamar a todos los


huacas. Tambin hablaremos de las luchas de Macahuisa
Se dice que, cuando el inga Tpac Yupanqui seoreaba y ya haba conquistado
todas las comunidades, descans varios aos con gran contento. Entonces, en
algunas comunidades, grupos rebeldes se alzaron. A saber: ni los alancumarca,
ni los calancomarca, ni los choquemarca queran ser sbditos del inga. Lograron
arrastrar a su causa a varias buarangas de hombres y juntos guerrearon durante
unos doce aos. Como aniquilaban todas las fuerzas que enviaba contra ellos,
el inga estaba muy afligido y, lamntandose mucho, se pregunt: Qu va a ser
de nosotros?.
Entonces, un da pens: Para qu sirvo a estos huacas con mi oro, mi plata, mi
ropa, mi comida y todo k> que poseo? A ver, voy a mandar llamarlos a todos ellos
para que me ayuden contra los enemigos". As, mand convocar a los huacas de
todas las comunidades que reciban oro y plata para que viniesen al Cusco. Los
huacas aceptaron y se pusieron en marcha. Pachacmac vino transportado en una
litera. De la misma manera, todos los huacas locales de todo el Tahuantinsuyo
vinieron transportados en literas.
Todos los huacas locales llegaron al laucaypata, pero Pariacaca no llegaba an.
Segua resistiendo preguntndose si deba ir o no. Finalmente, Pariacaca envi a
su hijo Macahuisa dicindole: Ve t y, despus de haber escuchado lo que digan,
vuelve. Cuando Macahuisa lleg, se sent a un lado con sus andas que eran del
tipo llamado Chicsirampa. El inga empez a hablar. Padres, les dijo, huacas
y huillcas, ya saben cmo yo los sirvo de todo corazn con oro y con plata. Es
posible que ustedes no me ayuden a m, que os sirvo con tanta generosidad,
ahora que estoy perdiendo tantas huarancas de mis hombres? Por este motivo
los he hecho convocar. Ninguno de.ellos contest. Ms antes, permanecieron
en silencio.

Chay pachas ataq ingoqa. yaw rimariychik; hinataqchum qampaq kamasqayki


rurafqayk runakuna awqankuSpa qullunqa; mana yanapawayta munaptiykiqa
kanallanmi tukuyniykichikta rupachichiSqayki; chayqa imaraykum uqaqa
quriwan qullqiwan watankunapi mikuykunawanpaS upyaywanpaS llamaywanpaS
ima haykaywanpaS serviykx allichayki; chayqa manachu kay chika llakikuSqayta
uyariSpa yanapawankiman; 'manara iptiykiqa kanallantaqmi rupanki ispaS
irqan.
-------Chay pachaS Pachacamacqa rimarimurqan; inga intiya, uqaqa tukuy
qamtawanpas hinantin pachakta kuyuchiq kaspataqmi mana rimarinichu;
manam ari chay awqallatachu uqaqa qulluchiyman; tukuy qamtawanpai
hinantin pachaktawanpaS puchukymanmi; chayraykucaqrai upalla tiyakuni
ispas rimarqan.
ChaymantaS kanan wakinnin wakakunaqa upaiia tiyaptin Macahuisa
isqanchikqa rimarirqan: "inga intiya, uqa chayman riSaq; ichaqa qampas
qayllapi alli karpakuSpa unanchakuspa tiyay; uqam chaytaqa tuylla chikallapi
atipamuSqayki fiiSpa irqan. ChaySi Macahuisa rimariptinqa Siminmantapas
llacsa llacsa pukurimurqan qusi lluqSiqhina Chay pachallataqsi quri antaranta
antarakurqan. Quritaq pinkullunpaS karqan. Umanpiri chumprucoka pilluriSpa
pusucan quritaq kuSmanri yana.
Chay pacha Macahuisa rinanpaq huk kikin ingap rinan Chicsirampa iutiyuq
rampakta qurqan. Chayi Callahmya runa iqa ancha sinchikama ingap
akllasqan karqan. Kay runaS achka puncaw antapas piSi puncawllapiS cayachiq
karqan. KaykunaS Macahuisakxa. aparirqan wanturirqan chay awqaman. ChaySi
huk urqullapi fiayachiptinsi chay Macahuisa Pariacacap churinqa allimantaraqSi
tamyayta qallarirqan. HinaspaS chay llaqtayuq runakunaqa ima kayqa ispa
kamarikurqanraq. HinaptintaqSi illapaspa aStawan tamyaktapaS yapaspa tukuy
llaqtankunakta wayqu wayqukta ruraSpa lluqlla aparqan. Hatunnin kuraka
kaqtari sinchikunakcawanpaS ittapaspaS qulluchirqair. Hatun rnnakmiaHai
wakillan qiSpirqan. Munaspaqa tukuytapal qulluchinman karqan. Hinallas
wakinnin runakunaktaqa tukuyninta atispa Cuzcotata qatimurqan.
Chay pachamantaraqsi Pariacacaka astawan ingapas yupaycharqan
yanankunaktapas pichqacunkakta quspa. Hinaspas yaya Macahuisa, imaktam
qusqayki; imallaktapaS munaSqaykikta maaway; manam micakusaqchu iptinSi
manam uqaqa imaktapaS munanichu; ichaqa huacgaqa tiyankitaqmi, imanam
tiqaykup churiykuna Yauyo isqamanta ruranku, chaytaqa iptinsi allitaqmi,
yaya? ispas ancha mancharSpa paqta kayqa uqktapaS qulluchiwanman
ispaS ima haykantapaS ofrecekuyta munarqan. ChaySi mkuy, yaya ipa
qarchiptinqa manam uqaqa kayhinakta mikuqchu kani; muilukta apamuy
ispl rharqan. Chayii muilukta quptinqa cap cap ichispa tuylla mikurqan.

Entonces, de nuevo ei inga les dijo: Hablen! Es posible que permitan que los
hombres que han recibido su fuerza vital de ustedes y y que han sido hechos por
ustedes sean aniquilados en la guerra? Si no quieren ayudarme, en este mismo
instante los har quemar a todos! Para qu pues los sirvo y embellezco y les
envo todos los aos mi oro y mi plata, mis comidas, mi bebida, mis llamas y
todo cuanto poseo? Entonces, no me ayudarn despus de haber escuchado
todas estas mis quejas? S me niegan su ayuda, ardern ahora mismo!1'*4.
Entonces, Pachacmac empez a hablar: "O h inga sol, yo no propongo nada
puesto que suelo hacer temblar la tierra entera con todos ustedes juntos. En
efecto, no slo aniquilara al enemigo sino que acabara con todos ustedes y con
el mundo titero tambin. Por eso me he quedado callado.
Como todos los dems huacas se callaron, Macahuisa empez a hablar: Oh
inga sol, yo voy a ir all. Tu permanecers en las proximidades en una tienda bien
instalada e identificada con una seal distintiva para que no te aniquile con los
dems. En un mnimo de tiempo voy a conquistarlos para ti. Mientras Macahuisa
hablaba, una boconada de llacsa llacsa sala-de su boca como si fuera humo.
Llevaba, en aquel entonces, una antara de oro. Su pincullu tambin era de oro.
Llevaba un chum pruco en la cabeza; su pusuca era de oro y su cusma negra.
Dieron a Macahuisa para su viaje una litera de las que se llaman Chicsirampa,
destinada a transportar al propio inga. Fueron escogidos por el inga unos
callahuaya, todos muy fuertes. Estos hombres lo hicieron llegar a su destino en
slo unos pocos das siguiendo un camino que, normalmente, para recorrerlo,
hubiese sido necesario varios das. stos eran los que llevaron, los que transportaron
a Macahuisa en su litera hasta donde estaba el enemigo. Lo transportaron hasta la
cima de un cerrito. Una vez all, Macahuisa, el hijo de Pariacaca, comenz, poco
a poco, a caer bajo la form a de lluvia. Los hombres de las comunidades rebeldes
empezaron a organizarse, preguntndose qu podra significar este fenmeno.
Atacndolos con sus rayos, aument la lluvia y as abri quebradas por todas
partes y arrastr a los miembros de todas estas comunidades con sus aguas
torrenciales. Aniquil a los curacas principales y a los hombres valientes con
sus rayos. Slo una parte 'de la-'gente|comn se salv. Si hubiera querido, habra
aniquilado a todos. As, despus de habet vencido a todos los dems rebeldes, los
persigui hacia el Cusco.
Desde esa poca, el inga apreci todava ms a Pariacaca y le otorg cincuenta
yanas. Padre Macahuisa, le dijo al huaca victorioso qu te dar? Pide todo lo
que quieras. No ser avaro. El otro le respondi: Yo no deseo nada excepto que
te hagas huacsa y celebres mi culto como lo hacen nuestros hijos de Yauyos1*.
El inga acept pero, como lo tema mucho, quiso ofrecerle todo lo que pudiera
para que no lo aniquilase a l tambin. As mand que se le ofrendara comida,.

Chayii mana imakcapaS munaptintaq Iaca ustankunaktaqa kamachipurqan


chaycapaS mana huiptintaq. Hinaipal ataq Macahuisa Pariacaca yayan ta
willaypaq kutimurqan. Chaymantas kanan /kunapa ancha qipapipas Xauxapi
huacfapas tiyarqan y takirqan ancha yupaychaSpa.
Chaymantam kanan, kay Cuzcopi Aucaypata isqapi tantanakurqan inchik
chaypis kay wakakuna tukuy hinantin, aqa irqanchik. Chayhina tiyaspa
tukuyninmanta sumaqninSi Sihuacaa Huillcacoto isqa tiyarqan. Manas
kaywanqa sumaqntnpiqa hinantin wakakunapas paqtarqanchu. Kay chikaktam
kaykunap ta yacanchik.
*

Captulo 24
Kaymantam kay C hecakun& p kawsasqankunakta qtllqalun

Macua yunka isqakta takisqankunaktapas, chaymantari runap


paqarlmuSqantawanpas

am ari wakinnin capitulopi Pariacacap churinkunakta rimaSpa aillakta


yurimuSqantapaS rimarqanchik, ichaqa kay yurimuiqan paqarimuSqan Simiri
kayhinam. Waknmi kanan rimanku: hanaq Pariacaca iSqanchik kitipis huk saca
qiwa Sutiyuq kanankamapaS qiwa Sutiyuqtaq. Chaypis safiap ruruyninmanta
runakuna paqarmurqan.
Wakin runakunam inku: hanaq pachamancas yawar urmamurqan. Chaysi
Huichkancha Sutiyuq pachapi chay qiwa iiqanchik kitpitaq Cayarqan. Chaypis
kanan. llaqtachakurqan AUaucaamxtz Coasancha Sutiyuq, Satpascamanvi
Yurinaya,Sulkpachcamantz Chupayacu, Yasapamznt&mPacomasa,Muxicarcmaa.m.
Chaucachimpita.
Cacasicam&mzm kanan Huarcancha Ll'ichiccancha iSqanchikqa yacahim .
Kay kaykunaqa kikin llaqtayuq yunkakunaS. Wakinnin Cacasica MonzlespaS
chaymanta Cancbapaycup yayankunaS Kzajw karqan?. KaykunappaqarimusqanSi
Maurura Sutiyuq Ayahuire iqpi. Kaykunaqa kita purikuqSi Huarcanchap
paninwan casaraspa kakay ukupitaq kamachinakuSaq iSpaS paykunaqa kay
llaqtapi tiyaykurqanku. ChaySi a Pariacacatm-n muchaypaq riSpaS kakankuna
tukuy CfewkunapaS kita Yauyo ilpa fiiqiptin qipallaraq ancha karullapi
riq karqan. ChaySi anchapuni IlakikuSpa kaykunaqa hia Siqiptin achka wata
qipallakama riq karqanku.

pero Macahuisa le dijo: "Yo no suelo comer estas cosas y le pidi que le trajeran
mullo. Cuando se lo entregaron, inmediatamente lo comi hacindolo crujir.
Como no deseaba nada, el inga mand que le entregaran a sus ustas de la
categora de las macas. A stas .tampoco las acept. As, nuevamente, Macahuisa
volvi para contrselo todo a su' padre Pariacaca. Desde entonces, y por mucho
tiempo, los ingas tambin fueron sus huacsas en Jauja donde bailaban teniendo
a Macahuisa en gran estima.
Poco antes, contbamos cmo todos estos huacas se haban juntado en el
Cusco en la plaza del Haucaypata. Entre todos, el ms hermoso era Sihuacana
Huillcacoto. De todos los huacas, ninguno poda igualarlo en belleza. Eso es
todo lo que sabemos sobre ellos.

Ritos y tradiciones de Huarochir

Captulo 24
Vamos a describir aqu las tradiciones de los checa, la fiesta llamada
Macuayunca y sus bailes i46 y, a continuacin, hablaremos del origen
de los hombres
Ya, en los otros captulos, cuando hablbamos de los hijos de Pariacaca,
hicimos tambin una breve referencia a su nacimiento. He aqu la historia de su
nacimiento, de su origen. Algunos cuentan hoy que, segn la tradicin, existe
en la regin de Pariacaca de Arriba un rbol llamado quiua. Hasta hoy lleva el
mismo nombre de quiua. Los hombres habran tenido su origen en los frutos
de este rbol.
Otros hombres cuentan que, segn otra tradicin, cay sangre del cielo. Esta
toc suelo en el lugar llamado Huichicancha, en el mismo territorio donde crece
el rbol quinua'4?, Entonces Coasancha de los allauca, Yurinaya de los satpasca,
Chupayacu de los sullcpachca, Pacomasa de los yasapa y Chaucachimpita de los
mushica establecieron comunidades all.
Sabemos que los huarcancha y los Ilichiccancha eran los yafica de los cacasica.
Se dice que stos, los huarcancKa y los Ilichiccancha, los verdaderos fundadores
de esta comunidad, eran y u n c a s w a . Los dems cacasica y morales, as como los
antepasados de los canchapaycu, eran yauyosi. Su lugar de origen se llama
Maurura y se encuentra en direccin de Ayahuire. Estos yauyos, que vagaban
como nmadas, se casaron con las hermanas de los huarcancha y, como deseaban
establecerse en las tierras de sus. cuados y mantener relaciones armoniosas con
stos, se quedaron en este pas. Cuando iban a adorar a Pariacaca, como sus
cuados y todos los checa los despreciaban llamndolos: Yauyos vagabundos,
seguan siempre a los dems, quedndose muy lejos atrs. Sufran mucho por este
desprecio y, durante muchos aos, iban siempre detrs de los dems.

Chaysi huk mitaqa Pariacacaka willarqan ispa: yaya, kayqa kaykunapas


Checakumpas ancham ciqiwan; qampa kamasqaykitaqmi, pana Yauyo runapas
kayku ispas ancha waqaspa willarqan.

IQg

Chay pachas Pariacaca churi, ama llakiychu; kay quri chuncullayxa apakuy;
kayta hatallispa Llacsatampopi Pococaya isqapi takinki; chay pacham ima runam
kayqa chika Pariacacap kuyasqan ispam anchapuni mancharinqa; chaymantaqa
mana am anchachu ciqisunki ispas kamachimurqan. Chaymanta! kay Yauyo
isqanchikkuna tukuy C ^kunam an tapas qipanpiraq SayamuSpas chay chuqui
chuncullahta. apaspas ancha kusikuspa runakunapas manchariptin cayamurqan.
Qayantin puncawpiS pampapi tukuy hinantin runakunapas manchariptin chay
quri chuncuLlakz hatallispa takirqan. *
Wakinmi kanan inku: tutaS awpa pacha Pariacacaman llamawan imawanpas
willaq karqanku. Chaysi ayllu ayllunpi mitanakuspa riq karqanku. Chay pachas
chay kita Yauyo isqanchikta apachun paypas ispa ancha ciqispataq irqan.
Pay apaspas kanan a inti siqamuptin Pariacacaman cayarqan. Chaysi anchataq
llakikuptin Pariacacap imapaqmi chika Uakikunki, yaw Antacaps ispas
irqan. awpa sutinqa Pacuyris karqan.
Chay pachas kay quri chunculiaVxz apakuy; kayta rikuspam runakuna mana
a ciqisunkichu ispas qumurqan. Kay quri chuncullaVxis kanan huk mita
ataq Pariacacamin muchaypaq rispa chayta apaspa rirqan. Chaysi huk mayu
Pariayri Sutiyuq mayukta chimpaspaS chaypi urmachirqan. Chaysi panataq
imahinapas tukuy hanaqman uraman maskarqan. Manataq rikuriptinsi hinallataq
Pariacacamzn rirqan.
Chaysi qayantin cayaptinqa kikin Pariacacap qayllanpi chay quri chunculla
isqanchikqa Sayakurqan. Chaysi ataq waqaSpa maaptin mana a
huirqanchu ispa: manam awqamantachu atispa apamurqanki chayhina
sumachispa apaykacanaykipaq kaymanri kamaqniyta ruraqniyta rikuchimusaq
ispa apamunqaykipaq ispam anchapuni anyarqan. Chaysi yaya, hinataqchu
pinqaykuSaq; kutichillawaytaq; kayri imallaktapaS chaypaq rantinta qullaway
ispa iptinsi ancha waqaptin churi, kutiy; uqap panaypaq Chaupiamcap
mitanpim qusqayki; chay pchapaq suyay ispas imurqan.
Chaysi hinallataq kutimurqan. Chaysi ataq isqanhina Chaupiamcap
mitanpi Yauricallinca sutiyuq kancanpi pirqasawa huk gato monts ancha suniaq
/OTtSqakama rikurirqan., Chaysi chayta rikuSpa kaymi. Pariacacap .-iSqan
ispas kuSikuspa chayta hatallirqanku takichispataq. Kaytam kanan Tumnapl
kaq Hernando Canchohuillca vjaqaychzrpn. Ichaqa aS tukuy ismurqan.

Una vez, se lo contaron a Pariacaca dicindole: Padre, nuestros cuados y los


checa nos tratan con mucho desprecio. Recibimos nuestra fuerza vital de ti
aunque seamos yauyos. Y, al contrselo, lloraron mucho.
Entonces, Pariacaca les dijo: Hijos, no estn tristes! Llvense este chunculla
de oro; bailarn en el lugar llamado Pococaya en Llacsatambo enarbolndolo.
Cualquier hombre que vea eso, los venerar mucho-por ser tan queridos de
Pariacaca. Entonces ya no los despreciarn tanto. Con estas palabras prescribi su
suerte. Entonces, cuando estos yauyos llegaron detrs de todos los checa llevando
el chunculla de oro'si con gran regocijo, los dems hombres los tuvieron en
veneracin. Al da siguiente, bailaron en la pam pa llevando el chunculla de oro,
siendo tenidos en veneracin por todos.
Otros cuentan que, segn la tradicin, en tiempos muy antiguos, la gente sola
hablar con Pariacaca de noche, ofrendndole llamas y otras cosas. Cada ayllu iba a
adorarlo por turno. Una vez, decidieron que los nmadas yauyos tambin deban
llevarle ofrendas y, al decirlo, manifestaron el gran desprecio en que los tenan.
Los yauyos llegaron al santuario de Pariacaca al salir el sol. All se lamentaron
mucho y Pariacaca les dijo: Por qu estn tan tristes, oh Antacapsi?1^ . Su
antiguo nombre haba sido Pacuyri.
Entonces les regal el chunculla de oro, dicindoles: Llvense este chunculla
de oro. Cuando la gente vea eso, ya no los despreciar. Una vez, yendo de
nuevo a adorar a Pariacaca, llevaban consigo el chunculla de oro. Al atravesar
un ro llamado Pariayri, lo dejaron caer. Entonces, aunque lo buscaron de arriba
a abajo sin ahorrar esfuerzos, no apareci. As, lo abandonaron y fueron hacia el
santuario de Pariacaca.
Al da siguiente, cuando llegaron all, el chunculla de oro estaba enhiesto al
lado de Pariacaca. Entonces, llorando se lo pidieron de nuevo, pero esta vez no
consinti. Los reprendi muy severamente dicindoles: No era un trofeo que_
hubieran trado de la guerra para mostrarlo as por todos lados hasta el punto de
traerlo aqu para ostentarlo al que les transmite su fuerza vital, al que los hizo!.
Con gran llanto le suplicaron: Padre, ;es necesario que suframos tal vergenza?
Te rogamos que nos lo devuelvas o que nos des otra cosa en su lugar. Al final les
dijo: Hijos, regresen. Voy a darles algo en la fiesta de mi hermana Chaupiamca.
Esperen esa fecha:
As, volvieron a sus casas. Mantuvo su palabra y en la fiesta de Chaupiamca
apareci un gato m onts todo l muy hermosamente p in ta do , sobre la pared de
su cancha llamada Yauricallanca. Al verlo dijeron: Esto es de lo que Pariacaca nos
dijo y, regocijndose, lo enarbolaron y bailaron con l. Sabemos que Hernando
Canchohuillca, que reside en Tumna, lo guardaba. Pero se dice que ya estaba
completamente podrido.

am ari runakunap paqarimusqanta rimarqanchik. Ichaqa kaykuna


iSqanchikkunaqa Tutayquirip churinSi. Wakinninmi kanansacap ruruyninmanta
lluqSq.
Kay Tutayquiri sqanchiktaqSi Huichicancha isqanchikpi yurimurqan.
Chaymantam paytaq kay llaqtakunaktapaS atimurqan churiykuna kaypi tiyanqa
ispa. Chaysi, imanam wakinnin captulopip-& rimarqanchik yunkasapas karqan
ispa, chayhina! chay yunkakunaktaqa a qarquspa ayllu ayllunpi qunakuyta
qallarirqanku akrntapa wasintapaS llaqtan tapaS ayllunpi sutintapas. Paykunap
ayllunpi intmAH auca Satpt&ca Possaquine Muxica Cacasica Sulcpachca YasapapsS
karqan. Yasapa ispaqa plateroktm i yasapa inchik. Plateros karqan. Chaypaq
Surintataqsi paykunapas apan, hinataq wakinnin ayllukunapaS. Chaymanta!
kanan llaqta isqanchikta qunakuspari Aliaucammxa. qullanaspa fiaskirqan.
Kay. Allaucas Macacallakm fiaskirqan. Chaymantam Satpasca isqanchikkunam
Q uim quillaki fiaskirqan. Kay Q uim quilb kuraka waka iSqa tukuymantapaS
aStawan yupaysi karqan. ChaymantaS kanan fiaskirqan Sulcpahca Yagapa
iiqanchik Ricrahuanca iSqa wakakta. Chaymantam M uxicahm z fiaskirqan
Quirarayaka. Cacagicakana Llucmasuni wakakta fiaskirqan. Huanrl&vma
ChautiainAm kanan paykunaqa kikin llaqtayuq fiawpamanca. am ari, imanam
Tutayquirktz mucharqan, ehaytapaS wakinnin caplulapipxt, rimarqanchik ari.
Kayhina a isqanchikhina Tutayquiri atikuyta puchukaptinii churinkunari
kayman hamuSpaS paqariqan takikta, imanam Huichicanchapl takirqan chayta
masoma iSpa, takirqanku. amgapa iSqanchikri runas karqan. Kay kikintaqa
ingtm qipanpi aparqan. Chaypaq tenientetm s ataq hukta rurarqanku. Chayram
seor doctor a aparqan. Kay amcqapa iqanchiki runa kaspa quisayrinri
fiqakra rinrinpi fiuraq karqan, chaymanta makinpiri canachyauraa.. Kaykunai
awpa pachaqa qurisapa karqan. Kay quriktaqa gataqSi aparqan. Chaymantas
kay quilkascaxo isqanchkSi tawnan karqan. Chaymanta chay coricacya Sutiyuq
caracohi paywan hamuqtaq. KaytaS paymi paqarinchik; kaymi awpaq
kay llaqtaman hamuq chapaq ilpaS kikinta uyanta kuchuspa takichirqan.
Chaymanta! awqapi hapimuspari uyantataq kuchulpa kaymi sinchi kaSqay
iSpa takichirqan. Kay awqapi a hapiptins kikin chay runa wawqi, am
ari wauchiwanki; ancha kamalqa runataqmi karqani; huayom&<\ rurawanki-,
uqaktari a pampaman lluqsiypaq kaptiy alli qarawanki upyachiwanki ilpas
q karqan. Kayta uyarispataqsi kay wakinnin huayokum kt qaraq upyachiq
karqan kanan punfiawmi pampapi takinki uqawan iSpa. Chaymantam kay
huayd$t& aparispataq iSkay puhfiaw wantunakuq karqan. .Qayantin punawmi
$atgw^uipa| rpapawanpas ima hsyka qusqanwanpas warkunakuq . karqan. ,.Kay
warkunakuyraS kaykunakta apakuspa Omapacha iSqa, yurimusqanman
kutinqa ip unancharqanku.

Ya hemos hablado del origen de los hombres. Sin embargo, cuentan que stos
que hemos mencionado etan hijos de Tutayquireiw. Lo cierto es que una parte
de ellos sali de los frutos de un rbol!
A propsito del que llamamos Tutayquire, se dice que naci en Huichicancha.
Entonces, l tambin vino a luchar contra las comunidades de estas tierras con la
intencin de asentar aqu asus hijos. Como contamos en los otros captulos, en estas
tierras viva una densa poblacin de yuncas. Los hijos de Tutayquire expulsaron a
los yuncas y empezaron a atribuir a cada ayllu sus chactas, sus casas, sus huacas
locales y el nombre que su ayllu deba llevar'55. Los nombres respectivos de cada
ayllu fueron: Allauca, Satpasca, Posaquine, Mushica, Cacasica y Sulcpachca
Yasapa'56. Por yasapa queremos decir p latero". Eran plateros. Ellos, al igual que
los dems ayus,_ llevan un nombre especial tambin. Entonces, distribuyeron
entre ellos los huacas locales, empezando por los allauca. Los allauca recibieron
a Macacallaiw y los satpasca a Quimquilla. Se dice que Quimquilla, que era un
huaca curaca, era el ms estimado de todosws. Los sulcpachca yasapa recibieron
al huaca llamado Ricrahuanca y los mushica a Quiraraya. Fueron los cacasica
quienes recibieron al huaca Llucmasuni. En lo tocante a tos huanri y los chauti,
ellos mismos eran miembros de estas comunidades desde tiempos antiguos. Ya
hemos narrado en otro capitulo cmo adoraban a Tutayquire.
Se dice que, cuando Tutayquire acab sus conquistas, como ya contamos, sus
hijos vinieron aqu, donde siguieron celebrando el baile llamado Masoma que
cuenta la. tradicin de su origen de la misma manera como antes lo celebraban
en Huichicancha'59. Segn esta tradicin, el que llamamos Namsapai haba
sido un hombre. Ms tarde, al huaca mismo se lo llev el inga'^K Entonces
fabricaron otro huaca para que fuera su teniente. A ste el seor doctor de Avila
se lo llev. Se dice que, cuando amsapa era hombre, llevaba quinsayrinri
en las orejas y canachyauri en las manos. Antiguamente, stos eran ricamente
decorados con oro. Fue el propio inga quien se llev este oro. Lo que llamamos
el quillcascasho era su vara. Y el caracol llamado coricaquia vino con l.
De amsapa, decan: Es l nuestro origen; fue l quien primero vino a estas
tierras y se apropi de ellas,.Por. eso (le recortaron el rostro, lo transformaron en
mscara, se lo colocaron sobre los suyos y bailaron disfrazados as. Despus, cuando
capturaban a alguien en la guerra, le recortaban el rostro y, transformndolo en
mscara, bailaban llevndolo puesto. Decan que de ello proceda su valenta.
Y los propios hombres que haban sido capturados en la guerra, solan decir:
Hermano, ahora me matars. Yo he sido un hombre dotado con grandes poderes.
Hars de m un huayo y, cuando est por salir a la pam pa, me ofrecers buenas
cantidades de comida y bebida. Respetando estas palabras, la gente, al ofrecer
comida y bebida a los dems huayos, les deca: Hoy da bailars conmigo en la
pam pa. Transportaban a estos huayos en literas durante dos das. Al tercer da,

Chayii rmakuSpapai huk rimaytataq limintaqa hukman qinquchispa rimaq


karqan, Chaypaq fiestaiip kay takikuytam pichqa puncawpi puchukarqan,
AJlaucakuaa. hinataq hukpi. Kay Chutocaros Omapacha isqataq kay
kikintaqsi Huichicanchammm wakinninkunawan hamurqanku80. Chaysi
runa kaspataq rumiman chirayarqan. Chay runa kaspa warakakusqansi.
Chay warakanpas chaymanta chay pisquhina rikchaqkunas paypaq huisan.
Chaymanta chay huanpayt& kanan chayta pukuptin llamakunakta llaqtakunasi
rakimuq. Kaywantaqsi paqarimurqanpai. Chay llamaraykutaqsi wakinnin
huanapayakunaktps waqaycharqanku. Kay kaytam AMaucamznxz Chutacarap
fiestan ta ruraq karqanku. C feakunapai Conchap&i, mayqin runapas chay
caracolt&qa. hatallintaqmi, Uamayucjkuna.
Chaymantam kanan kay kikin iiqanchikkunakta iskay wata takirqan watanpi
huk mitalla. Chaymi iskay wata kagtinpai iSkay mitallataq takirqan. Chaymantam
kanan iskay watataq M am a sutiyuq takikta takirqan. Kay awpa fiisqanchikqa
yunka sutiyuqmi. Kay Macua iSqanchikpaq mitanpim kanan iskay watataq
takirqan. H uk chupa isqa ichukta pirtaspas ancha qirukunakta caqnaspa chayman
pillwiq karqan iikayta. Kaymi suninman qanfiis rikra chiqtayuq. Chaymantam
hatunninmanmi iSkay brazo alli maMlatrchlkhina. manpim kanan cusir
Sutiyuq uqataq kaypa sapinmi puka pukalla kaytas curaq karqan kaymi
aqchan ispa. Chaymantas a tukuyta allichaSpa hukta "yomcd ispa qarip
unanchayninta curarqan, Huktari huasca Sutiyuqta warmip unanchayninta
curarqan. N a curaspam kanan tukuy runakuna alli pachanta tamta isqantapas
curakuspa sitayta a qallarirqanku. Kay sitanam huichco sutiyuq.
Kayta sitaypaq awpaqnin puncawpitaqmi tukuy hinantin vW/<22<2kunaman
riq karqanku. Llamantapas, imanam Pariacacamm, campanillayuqta. chaymanta
sarcilloyxiqta. aparqan chayhina. Chaysi tukuynin runakuna Chaucallamanpas
Cur iqa Tambosica urquman pas riq karqanku sapanpi ca/WMnkunamanpai.
Chay pacha kay caullamakxmaman rispa chay caracol fiiiqanchikta waqachiSpa
pukupayaipa riq karqanku. Chaypaqmi sapanpi runakunapas wakinnin
tariqninkunaqa kay caracoliqanchikta hatallirqanku. Chaymantam kanan chay
chutt&i iSqanchikta a iikayninta iayachiSpa sitayta qallarirqan. Kayta sitaptinii
warmi kunaqa ayllu ayllu yaykuipa si tapn mana wankaiayuq warmikunapas
takipuq karqan kay simikta rimaspa. wakcha churiykikta caskipuy iipa
huasca iSqanchiktari wakcha churiykikta fiaskipuytaq ilpataq. ChaySi kay
sitaqkuna chay chutap chukchanpi fiayachiptinqa kayri mayqan tukuy huk
ayllkunamanta hanaqnin manyanpi Cayachirqan. Chayii huk guacamayap
dkranta.^'.imallantapaS apaspa yacaktz.quq karqan. Kzy.yacam G hecamm tt
'qipanpS M artn Misayari'kaxqAn Allaucanm im fun Chumpiyauri wauq.

les colgaban maz, papas y cualquier otro tipo de ofrenda alrededor del cuello. Se
dice que crean que Omapacha152regresarla al lugar de su nacimiento llevndose
las ofrendas que haban colgado all.
Solan contar tambin otras variantes de esta tradicin, desarrollando su relato de
otra manera. En sufiesta , celebraban un baile qtte duraba cinco das. Los allauca
hacan lo mismo. Se cuenta a propsito dei hroe dedos diauca, Chutacara'
llamado tambin Omapacha que l mismo vino de Huichicancha con los
dems antepasadosfundadores de linajes. Tambin haba sido un hombre. Despus
se convirti -en piedra. Cuando era hombre se serva de una huaraca. Y esa su
huaraca. y las huaracas que tienen la apariencia de pjaros son sus huisas.
Cuando Chutacara sopl el caracol Humado huanapaya, los huacas locales*44
repartieron las llamas. As fue su origen. A causa del origen de estas llamas, la
gente guardaba los dems huanapayas'. stos eran los ritos que celebraban
los allauca en la fie sta de Chutacara. Y es cierto que cualquier hombre de los
checa o de los concha que conserva uno de estos caracoles (los huanapayas) es
propietario de llamas.
Celebraban estos bailes queacabamos de mencionar una sola vez al ao dos aos
consecutivos. Es decir que, durante esos dos aos, segn cuentan, bailaban slo
dos veces. Entonces, durante los dos aos siguientes, se celebraba el baile llamado
Macua. ste, del cual hemos hablado antes, lleva un nombre yunca>. En la
poca del Macua, tambin se bailaba dos aos consecutivos. P intaban (?) una
variedad de ichu llamada chupa para que represntase a seres humanos j, despus
de haber atado una gran cantidad de palos, colocaban en cima las dos imgenes
qtte haban fabricado. stas tenan siete brazos y medio de alto y fcilmente, dos
brazos de ancho. Ponan paja de una variedad llamada casira sta tiene uns
raz de un rojo muy vivo- sobre su cabeza para representar la cabellera. Cuando
terminaban de preparar las dos estatuas, a una le colocaban el smbolo del varn
que Maman yomea. A la otra, colocaban el smbolo de la mujer llamada huasca.
Enseguida todos se vestan con ropa fina y lo que llaman tauntta y empezaban a
competir lanzando un objeto llamado huichco.
El da anterior todos iban donde sus cauUaxnas. Llevaban a sus llamas adornadas
con cam panillas y zarcillos, como lo hacan cuando las llevaban donde Pariacaca.
Se dice que todos iban a Chaucalla y al cerro de los tambosica llamado Curi, cada
uno donde sus cauilamas. Al desplazarse, hacan resonar soplando continuamente
sus caracoles. Por ese motivo, cada uno de estos hombres y tambin las otras
personas que los encontraban por el camino llevaban estos caracoles en sus
manos. Entonces, se dice que erguan a las dos imgenes que llamamos chutas16?
y empezaban a lanzar el huichco. Mientras lanzaban el huichco cada ayilu
lo haca por turno las mujeres, sin tambores, bailaban para ellos y recitaban
el rezo siguiente al yoraca: Recibe esto de parte de tus pobres hijos!. Despus,

Kay yanca isqanchiksi a huk ayllu iiqanchik puchukaptin chay chutam zn


lluqarqan chay puypu isqa guacamaya,p rikranta apalpa, Chaysi, maypic
Sayachirqan, chayta surquspa chaypi chay puypu ilqawan unanchamurqan.
Chayii ataq huk ayllu yaykuspapal hinataq, hukri hinataq. Chaymantas
ataq huasca, isqanta warmipaq sitarqan churit ima hayka mikunallaytapas
quwanqa ispa chaymanta yomca ilqanchiktari qarr chum a chawaraktz.
ima hayka kawsaykunakta quwanqa - ilpa. a may pacham iskaynin
cAatkunakta sitayta puchukarqan, chay pacha! chay awi isqapi chukchapi
fiayachiqkuna yacam an llaman ta kaywan kay Omapacha isqakta
wUlapuway -ispa quq karqan. Chaysi kay huchuylla -llamaktaqa chay
llamayuq m anataq anchantaqa apakuqchu, Yacamv&qa. isqalianchiktaqSi
hayka llama kaptinpas apakuq mikukuq.
Chaymantam kanan ataq qayantin puncaw ancha tutamanta Quimquillamzn
tukuy runakuna riq karqanku. Chay Quimquilla iiqanchik wakas ancha
llamayuq ima haykayuq. Chayta kuyaykuwanqa ilpas runakuna AllaucapaS,
riq karqan chaypi llamayta maamusaq ilpa~Chayman riypaqsi asilaxiqtinta
aswanta kukanta apaq karqan chay huanapaya isqanchktari waqachipayaspa.
Chaymantas awpaqnin puncawpitaqsi Huichucmarikum, kaymi tukuy Satpasca
Sulcpachca Yasapakxim chay kikin Quimquillapitaq takiq karqan llamantapas
nakalpa puqunim ispa. Chaymantam ataq uraykumurqan, maypim Quiraraya
tiyarqan, chay hanaqnin pampaman. Kay pampam Huaracaya sutiyuq. Kaypim
ataq, imanam Llacsatampopi, yomca huascakx& layachirqan. Chuta isqakta
chayhinallataq sayachirqan llamapaq. Kay llamapaqmi urqupaq Sinapaq hinataq
sitarqanku. Kay sitayta puchukaspam kanan, imanam Llacsatampupl karqan,
hinallataq 1laman ta ya fka m m quq karqan kaywan muchapuway; allitaq kasaq
iSpa. Chaymantam kanan kayman kutimuspa, imanam QuimquilhmmpaM
huu huuila riq karqan llamantapas campanayuqm aysaspa, hinallataq
kutimurqanku. Kaytam Carcocaya inku. Imanam allimanta kuyuy kuyuylla
richwan hia, kaykuna purikuytas buarocaktam turnan! ispa irqanku. Kay
huaraca iSqanchikta tumaspas chay huanapaya isqanchiktapa pukupayaspa
riq karqanku. Kay chikallaktam yacanchik.

repetan las mismas palabras al huasca: Recibe sto de parte de tus pobres
hijos!. Cuando los que lanzaban el huichco, fueran quienes fuesen, alcanzaban
la cabellera del chuta, los hacan subir al lugar ms alto de la asamblea, encima de
los dems ayllus. Entonces, traan un ala de huam m aya o algn otro objeto al
yanca del ayllu victorioso. Posteriormente, el yafica de los checa se llam Martn,
Misayauri y el de los allauca, el fallecido Juan Chumpyauri.
Se dice a propsito de estos yancas que, cuando un ayllu acababa su turno,
suban a la chuta llevando el ala de huacam aya llamada puypu. Sacaban el
huichco de donde hubiera quedado prendido y sealaban el lugar con el puypu.
Cuando le tocaba el turno a otro ayllu, hacan lo mismo, y as con todos los
dems. Entonces, lanzaban el huichco contra el huasca a fin de obtener hijas
y toda clase de comida. Luego, lo lanzaban contra el yomca para obtener hijos,
chahuar y todo lo necesario para su subsistencia. Al acabar de lanzar el huichco
contra los dos chutas, los que haban dado en los ojos y el cabello ofrecan llamas
al yanca pidindole que intercediera por ellos ante Omapacha. Los propietarios
de llamas no se llevaban consigo una gran cantidad de estas llamitas suyas. Slo
los que se haban convertido en yancas se las llevaban y se las coman todas sin
importarles cuntas eran.
Aldasiguiente, muy temprano, todos se dirigan hacia el santuario de Quimquilla.
Cuentan que este huaca que llamamos Quimquilla posea una gran cantidad de
llamas y todas las dems cosas necesariaspara la supervivencia de los hombres. Para
conseguir su favor, todos los hombres, inclusive los allauca, hacan un peregrinaje
a su santuario. All pediremos nuestras llamas, decan. Para ello, llevaban una
pequea cantidad de su ticti, chicha y coca y hacan sonar sus huanapayas por
todo el camino. El primer da, los huichucmari y todos los satpasca y sulcpachca
yasapa bailaban dentro del santuario mismo de Quimquilla, sacrificndole sus
llamas con la esperanza de prosperar. Despus, bajaban de nuevo a la pampa
que se encuentra por encima del santuario de Quiraraya. El nombre de esta
pampa es Huaracaya. All alzaban el yomca y el huasca como haban hecho en
Llacsatambo. Hacan lo mismo con el chuta. Competan lanzando el huichco
para obtener llamas, machos y-hembras. Cuando acababan, de la misma maneta
como lo haban hecho en Llacsatambo, daban sus llamas a los yancas, pidindoles
que adorasen a Quiraraya en su nombre. As crean que su suerte iba a ser buena.
Despus, regresaban aqu. Venan todos juntos, jalando sus llamas adornadas
con cam panas exactamente como haban hecho cuando se dirigan al santuario
de Quimquilla. Llaman a esta procesin Carcocaya. Se cuenta que crean que
esta manera lenta de caminar, movindose apenas, representaba el cerco de un
huaroca. Caminaban rodeando el huaroca y soplando sus huanapayas. Esto es
todo lo que sabemos.

Kay macua ilqakta yaSanchik: chaymantam kanan kay Llacsatampopi yunka


ilqanchikta wakinnin Mutacaya runa karqan inku; wakinmi kanan CoUi
karqan" inku, hnam. Ichaqa kay Colli iiqanchikqa Yarutimp il tiyarqan.
Kaypaq kasqantam kay qipanpi qillqasun.

Captulo 25
Kaypim qillqalun, imahinam Colli runakunakta Yaruiini
isqanianta m&yungaman wayra aparqan, chayta
Kay Colli iiqanchik llaqtayuqsi Yarutmi ilqapi tiyarqanku. Chayii huk
punfiawqa Pariacaca chay Yarutini iiqanchik llaqtanpi Ce//tkuna upyaptin
Sayarqan, Chaysi manyallamanta Pariacaca tiyaykuspa ancha wakchallahina
tiyarqan. Chayii manataq pillapas upyachiyta munarqanchu. Chaysi huk runalla
anqulaykurqan. Kay anqulaqnntai yapaykuway, wawqi ilpa irqan. Chayii
yaparqantaq. Chaymanta! kukallaykikta akuchiway" ilpa ataq maarqan.
Chayii qurqantaq. Chay pachal wawqi, kay sacaktam hapikunki, uqa may
pacham- kayman hamulaq chayqa; kay runakunaktari ama willaychu; hia
kulikuchun ispaS ripurqan.
Chayii pichqa puncawmantaqa ancha wayra hatarimurqan. Kay wayrataqli kay
Colli runakunaktaqa sapanpi iSkay kimsa mita tumaykuchiipa wayra ancha karu
iqpi aparimurqan. Chayii wakinninqa hia apariptintaq muspalpa waurqan.
Wakintas kanan kawsaqllakta Carhuayllu iq urqup cayachirqan. Kay urqum
kanankamapas Colli iSqa. Urqu runakunaqa qullurqanli. Manataqsi hukllapal
kanchu.
Chaymantas kay huk runa Yarutinipi Pariacacaka. upyachiqqa ilqanhina huk
sacakta hapikulpa hia qilpirqan. Na tukuyta apayta puchukaspal irqan:
wawqi, sapallaykim kanki; kaypim wiay tiyanki; kaymantam uqap churiykuna
uqakta muchaypaq hamuspa chusco quiere decir cuatro corpaya huacsakum
kukakta wiaylla akuchisunki ispas sutiykipas Capac-buanca isqam kanki
paS rumiman chirayachirqan,
Kaytam seor doctor Avila chay kikin tiyalqanpi cayalpa wakin runakunawan
pakirqan. a pakispam ura iqman wischurqan. Kay chikaktam kay Colli
ilqakunamanta yacanchik. Hia isqankamataqmi huaesa\mm. akuchirqanku
wiay wata.

A propsito del Macua, una parte de la gente, citando ia tradicin, dice que los
yuncas que se encontraban en Llacsatambo erari mutucayas. Los dems, citando
otra tradicin, dicen que eran collis. Sin embargo, los colli, de los cuales hemos
hablado, residan en Yarutine. Enseguida vamos a escribir sobre su pasado.

Captulo 25

Ritos y tradiciones de Huarochir

Vamos a describir aqu cmo el viento se llev a los hombres


llamados Colli de Yarutine hacia las tierras yuncas de abajo
Se dice que los miembros de la comunidad llamada Colli residan en Yarutine.
Un da Pariacaca lleg a Yarutine mientras los colli estaban celebrando una
borrachera. Pariacaca se qued all, sentndose aparee, como hacen los hombres
muy pobres. Nadie quiso ofrecerle de beber. Un solo hombre le convid. A ste,
Pariacaca le pidi que le sirviera otra vez. Le sirvi de nuevo. Entonces, le pidi
que le diera coca para mascar. Esta vez tambin cumpli con su pedido. Entonces
Pariacaca Te dijo: Hermano, cuando yo venga aqu d nuevo, te vas a agarrar a
este rbol. Pero no digas nada a esta gente. Que sigan divirtindose as!. Con
estas palabras, se fue.
Cinco das despus, se levant un viento muy fuerte. A todos los colli, sin
excepcin, el viento los arremolin dos o tres veces y los llev muy lejos. Unos
perdieron los sentidos y murieron. A otros, los nicos que sobrevivieron, el
viento los transport a un cerro que est en direccin a Carhuayllo. Este cerro se
llama Colli hasta, hoy. Se dice que esta gente que lleg al cerro se extingui. Hoy
no queda ni uno de ellos.
Entonces, este hombre que haba ofrecido bebida a Pariacaca en Yarutine
obedeci las instrucciones que ste le haba dado y, agarrndose al rbol, se salv.
Cuando se los hubo llevado a todos, Pariacaca le dijo: Hermano, ahora ests
completamente solo. Aqu te quedars para siempre. Ahora, cuando mis hijos
vengan a adorarme, los huacsas de lofe Chusco (quiere decir cuatro) Corpaya*8
siempre te ofrendarn coca para mascar". Y lo convirti en piedra dicindole: Y
tu nombre ser Cpac Huanca.
Cuando lleg el seor doctor de vila al lugar mismo donde se encontraba este
huaca, lo quebr ayudado por algunos hombres de la comunidad de los checa.
Despus, lo ech abajo. Esto es todo lo que sabemos sobre los colli. Siguiendo
las instrucciones de Pariacaca, todos los aos los huacsas ofrendaban coca a
Cpac Huanca.

Captulo 26
Imanam M acacallakt Pariacaca atirqan; imanam a atiSpa
curarqan churinkunakta
am ari Macacalla ilqanchikta yafianchik San Damin llaqtamanta hanaqnin
urqupi kalqanta. Kay Macacalla iiqanchik urqupil chay llaqtayuq runa karqan
Pichcamarca iqa. Chaymantam Sutca isqapas karqantaq.
Kaykuna llaqtayuq huk puncaw upyakuptinsi Pariacaca chay llaqtaman ayarqan.
Hia cayalpal manyallamantataq tiyaykurqan, Hia tiyaykuptinli manataq
pillapas anquiaykurqanchu. Chaymanta pialpas pichqantin punfiawninpi chay
llaqtakta qulluchirqan puka camya qillu"tamya hatarimuspa.
Wakin runakunam kanan huk limiktataq rimanku ispa: kay~- Macacallapi
llaqtayuq runakunas huk puncawsi wakinnin runakuna riwiwan pukllakurqan,
wakinnin runakunas upyakurqan. Chayhina kaprinli hanaq urqu Canili
ilqamantaqa al lia pukutay rikurimurqan. Chaymantari camyari puka tamya
urmamurqan as alllaraq. Chaymantas ataq- illapamurqan. Kayhina kaprinsi
runakunaqa tukuynin mancharirqan imam kayqa ilpa mana kayhinakta rikuq
kaspa, Chayii wakinninqa awqam ilpa layaykurqan. Wakinli mitikarqan,
H uk runas Armicu sutiyuq karqan. Kayli achka churiyuq kalpa churinta
qatirispa haku risun; chaycakranchik hawapitaq waumulun itpas fiakraman
mitikarqan. Kay cakra isqanpi cayaptinli chaymanta tukuyninta chirayachirqan
rumi tukuchirqan. Kay rumi tukuqsi kanankamapas runahinalla churinkunawan
tiyanku, Kanankamapas runakunapas Arm icu inku.
Chaymanta! wakinnin runakuna ayqispapas, mayta ayqiqtac puka tamya
hapirqan, pachallanpitaqli rumi tukurqan. Hinataqii Macacallapi wakinnin
runakunapas rumimankama chirayarqan.
Huk runal kanan kay Sutca iiqanchik ayll uman ta ancha waqalpa hinallataqchu
saqilqayki, yayallaqta Macacalla-, am ripuq kani; manataqmi ima kallpallaypal
kanchu kay milagroktz atipanqaypaq ilpa waqaprinsi Macacallap umanqa
paykamalla urmamurqan. Chayhina urmamuptinli chayta suqarilpa tuylla
mitikachirqan wamanhina. Kay runataqli ancha kamaqa karqan.
Chaymanta! kay Macacalla, imanam runa, hinaS umayuq fiakiyuq makiyuq
karqan. Chayii kay umanta chayhina mirikachilpa ataq runa miramuipa
*nto^pipichqa:urqupi tiyaykurqan. Kayurqu tiyaykulqancam llaqtachakulqan
^pxiftj.^tbccatm rca^ inchik. Chay Pihccamarca ilqanchikpis Macacallap
umanqa Janank^m apal tiyan; Chayii chaypi kaypi Macacallayuqmi. kanchik
ilpa churinkunaktapa! awpaq yuriqta Canricba inku. AUattcakumA
Macacalla llaqtayuq kalpal Canricha intaq, hinataq Pihccamarcakunapa.

Captulo 26
Cmo Pariacaca venci a Macacalla y despus asent a sus hijos
en su lugar
El huaca que llamamos Macacalla estaba en un cerro, en las alturas de San
Damin. Se dice que la comunidad establecida en el cerro de Macacalla y
protegida por este huaca se llamaba Pichcamarca (las cinco comunidades o los
cinco asentamientos) . Tambin residan all miembros del ayllu de los sutca.
Un da, cuando los miembros de esta comunidad estaban celebrando una
borrachera, lleg Pariacaca a su pueblo. Se qued sentado aparte. Mientras
estuvo as, no hubo nadie que le invit de beber. Se enoj y, cinco das despus,
aniquil a aquella comunidad, alzndose bajo la forma de un temporal de lluvia
roja y amarilla.
Otros cuentan una historia diferente. Dicen que, un da, algunos miembros de
esta comunidad de Macacalla jugaban -a rih u i mientras-que otros beban. En
tanto que ellos se divertan de esa manera, una pequea nube apareci encima
del cerro que domina Canlli. Entonces, poco a poco, cay lluvia, lluvia roja.
Adems hubo rayos. Toda la gente tuvo miedo y, por no estar acostumbrados
a ver cosas semejantes, se preguntaron qu poda ser. Algunos creyeron que se
trataba de enemigos y se prepararon para defenderse. Otros huyeron.
Haba un hombre llamado Armicu. que tena muchos hijos. Corri tras ellos
dicindoles: Vmonos! Vayamos a morir en nuestra chacra y as huyeron
hacia su chacra. Cuando llegaron, Pariacaca los convirti a todos en piedra. Este
hombre convertido en piedra est an all con sus hijos, tambin convertidos en
piedras semejantes a seres humanos. La gente sigue llamndolo Armicu.
En el instante en que la lluvia roja alcanzaba a cualquiera de los que estaban
huyendo, ste se converta en piedra. De la misma manera, tambin aquellos
hombres que haban quedado en Macacalla se convirtieron todos en piedra.
Un hombre del ayllu de los sutca dijo con gran llanto: Deber acaso abandonarte
as, padre y protector de nuestra- inmunidad, Macacalla? Ya estoy a punto de
irme. Ya no me queda en absoluto ninguna fuerza'7 para realizar este milagro,
Mientras hablaba, la cabeza de Macacalla cay a sus pies. Inmediatamente, la alz
y la hizo huir como un halcn1?'. Este hombre era un chamn muy poderoso. ,
El huaca Macacalla tena cabeza, pies y manos como un ser humano. Despus de
haber huido llevando consigo la cabeza de Macacalla, este hombre se multiplic
y se estableci en Llantapa sobre cinco cerros. Llamamos Pichcamarca a estos
cerros donde se asent despus de haber formado all su comunidad. Se dice
que la cabeza de Macacalla permanece hasta hoy en Pichcamarca. Por estar su

Chaymanta! a Tutayquiri conquistamxiic\ZR. Chay pachaqa chay Sutica


fiiqa ayllukunaqa kay kitiman kucimurqan. akray allpay ukupitaq llaqtay
ukupicaq tiyamusaq Pariacaca Tutayquirikxa. manchaspa yupaychaspa ispas
kutimurqanku. Chay Sutica isqanchikmi kanan kay liaqta San Daminpiqa
tukuy qullurqan. KawsaqninkunapaS Sucsac'anchapi Tumnapi chaylla.

Captulo 27
im anam runakuna awpa pacha wauspa pichqa puncawpim
kutmuni niSpa rimarqanku, chay chaykunaktam qillqafun
Ancha awpa pachaqa huk-runa wauptin ayacaqahinailas 2urarayachirqan pichqa
punfiaw kaSqankama. Chaysi nim an huk chuspi chikalJan sio iSpa pawaq
karqan. Kay a pawaptinsi am rin Pariacaca kamaqninchik ruraqninchikta
rikumuypaq iSpaS irqanku.
Wakinmi kanan manas chay pachaqa Pariacaca karqanchu; hinallas hanaq
iqman pawarqan YaurUIanchamsxi [fiISpaS irqan], (Adicin aT margen:
Manaraq
PariacacapaS
Carhuinchupak
rikuriptintaqsi
Yaurillanchapi
Huichicancha iSqapipas runakunaqa paqarimurqan.) Chaymantas kanan pichqa
punfiawmanta ataq kutimuq karqan. Chay a kutimuptinSi mikuykunakta
upyaytapaS kamariSpaS suyaq karqan. Chaysi a cayamuspaqa am kutmuni
ispalla yayankunawanpaS wawqinkunawanpas ancha kusikuq karqan mana
am kananqa wiaypas wausaqchu ipa. Chay pachas kanan runakuna
ancha mirarqan, mikunanpaqpas akay tarispa qaqaktapas pataktapas cakranpaq
allichaSpa ancha akaripa kawsarqanku.
Chayhina kaptinSi chay pacha huk runa waurqan. Na wauptinsi chay
runap yayankuna wawqinkanapai ^warminpas suyarqan a 6ayamunan kaptin
pichqa puncawninpi. Chaysi kay runaqa manataq Sayamurqanchu. Qayantin
puncawpis suqtantin puncawpiraq fiayamurqan. Chaysi yaynpas wawqinpas
warminpas ancha piaspa suyarqanku. a cayamuptinsi warminqa piaspa
manam chika qilla kanki; wakinnin runakunaqa mana pisipaspam cayakumun;
qamchu qayna yanqa suyachikuwanki ispai ancha piapayarqan, Chayhina
piaspas warminqa huk quruntaywan chay nima cayamuqta chuqarqan. Hia
chuqaptinpi tuyjla sio ispa kutirqan. ChaymantaS kann mana a pi runa
v ^ u p ti^ p ^ .k u tim u q ch u karqan.
-

............

- i . . u .-.

comunidad protegida por Macacalla, llaman a sus hijos primognitos Canricha.


Asi como lo hacen los pichcamarca, los allauca, otra comunidad protegida por
Macacalla, tambin llaman Canricha a sus hijos primognitos.
Despus vino Tutayquire y los conquist. Entonces, los ayllus llamados Sutica
volvieron a esta regin de los checa. Volvieron con la intencin de quedarse en
el territorio donde estaban sus chacras, las tierras que solan labrar y su huaca
tutelar'?2, venerando y honrando a Pariacaca y a Tutayquire. Ahora bien, todos
los sutica que vivan en este pueblo de San Damin se extinguieron. Los nicos
que sobreviven estn en Sucsacancha y en Tumna.

Captulo 27
Vamos a describir cmo, antiguamente, los hombres decan que
despus de morir regresaran al cabo de cinco das
Se dice que' en tiempos muy antiguos, cuando un hombre mora, velaban su
cadver durante cinco das. As, su nim a, no ms grande que una mosca, sala de
su cuerpo y echaba a volar produciendo un silbido. Algunos decan que iba a ver a
Pariacaca, al que les haba transmitido la fuerza vital, al que los habla hecho.
Ahora bien, los dems dicen que, segn la tradicin, en aquella poca Pariacaca
todava no exista y que las nim as volaban simplemente hacia arriba, hacia
Yaurillanchai. (Adicin al margen-. Antes de la aparicin de Pariacaca y de
Carhuincho, los hombres tuvieron su origen en Yaurillancha y en Huichicancha.)
Despus de cinco das solan volver a sus casas. Sus familias los esperaban
preparndoles comida y bebida. Al llegar no decan ms que ya he vuelto y
se regocijaban mucho con sus padres y sus hermanos a quienes decan: Ahora
ya no morir nunca msi?<. En aquella poca la gente se multiplic mucho.
Encontraban slo con duro esfuerzo lo necesario para sustentarse y trabajaban
las cumbres y las laderas de los cerros para hacer sus chacras, viviendo con gran
sufrimiento.
Ocurri que en esa poca muri u hombre. Sus padres, sus hermanos y su
esposa lo esperaban el da en que deba llegar, cinco das despus. Pero el hombre
no lleg. Slo lleg ai da siguiente, es decir al sexto da. Sus padres, sus hermanos
y su mujer lo esperaban furiosos. Cuando lleg, su mujer le dijo enojada: Por
qu eres tan perezoso? Los otros hombres llegan sin faltar a la costumbre. Quin
eres t para habernos hecho esperar ayer en vano? ,y lo rega sin parar. As
enojada, su mujer arroj una coronta contra el nim a que llegaba. sta produjo
un silbido e inmediatamente regres a Yaurillancha. Desde entonces ya ningn
hombre ha vuelto despus de morir.

Captulo 28
Imanam Pariacacap mitanpi dnirtumasktSL qaraq karqan;
chaymanta Todos &fMpaqri imahinam awpa pacha unancharqan
am ari wakinnin captulopx Partcacakta muchaypaq rispa, imanam runakuna
wauqninkunaktawaqaqkarqanqaraqpai karqan, chay chaykunakta rimarqanchik
Chay qarasqankunakta yuyarispam kanan runakuna manaraq alli crisiianotnan
tukuspa rimarqanku. kay Todos Santospaq: hinataqmi fuiracochdm m pa
ayanta tullunta qaran mikuchin fiiipa haku iglesiaman wauqninchikkunakta
qaramuun ispa awpa pachaqa ima hayka mikuykunaktapal alli Cayaiqakamata
apaq karqan,
%
Chaymantam kanan huk runa wauptinpas ancha awpaq kasqanta yuyarispa
wauqninchikqa pichqa puncawmantam kutimunqa; iuyaSuntaq ispa iuyaq
karqanku. Kay pichqa puncaw isqanchikkamam wausqanmanta turankuna
paqariq karqan. a pichqantin puncawninpim Yarutiniman huk warmi alli
pachanta fiuraspa riq karqan chaymanta pusamuSaq iipa o suyamuiaq
iipapai. ChaySi chay warmi iiqanchikri aswanwan mikuykunaktari apaipa
riq karqan. Chayii Yarutini iiqanchikpi a inti siqamuptin chay nima cayaq
karqan. Chayii awpa pachaqa iikay kimsa hatun chuspi runakuna ''llacsa
anapalld' fiipam inku chaysi chay pachan apaSqansawa tiyaykuq karqan.
Chaysi unaykama tiyaipa a wakinnin wanquyru iiqanchik ripuptin haku
riiun Uaqtaman ispas huk huchuylla rumillakta kaymi pay iqhina aparispa
hamuq karqan.
Chaysi kay warmi a ayamuptin tuylla wasinpai alli pichasqa kaptin qarayta
a qallarirqan. a qarakuyta puchukaipai ataq upyachirqan. Paykunari ayan
mikuptin mikurqantaq. a chiii iqpis pichqa mita takirqan waqaipa tukuy
ayllunkuna. Kanan, a may pacham pichqa mita takikuyta waqakuytapai
puchukarqan, chay pachai chay rumi apamusqanta calleman wischuq karqan
kananqa kutiy; ama a uqaykuqa wauSaqchu ispa. Chay puncawtaqmi
araawan watiqakuq karqan imamantam kay runa waupuwan iipa. Chaymi
pay piaptinmi, chay piaptinmi ispapai iptin chaykunakta Pariacacakta
iptinpa o mayqinta iptinpas chaykama quwinwan ima imanwanpas
puchukaq karqan. Kay chikaktam kay wauq rtinakunamanta yacanchik.
Chaymantam -kanan Huarochiripi o QuiijpipaS kay Todos Santos isqanchikpi
^iglesipbi'quiqllakta curapuiun ispa papaktapa yanuipa,. chaymanta
charkinkuaktar alli: uchuyuqta runap mikunqanpaqhitia fiurapunku kamchakta
aycha-yanulqakt^pS,.-chaymantari sapa runanpi huk cantarillo aswantawan,
Kaykuna Aiiqanchikt SuraSpaqa, paykuna unanchaptinqa ayankunac mikun,
chayta yuyaspataqc quiqllatakama imaktapai haykaktapas fiurapunku.

Captulo 28
Cmo daban de comer a las nimas en la fiesta de Pariacaca y cmo
interpretaban la fiesta de Todos los Santos en los tiem pos antiguos
Ya hemos contado en otros captulos cmo, al adorar a Pariacaca, la gente lloraba
sus muertos y les daba de comer. Sin duda porque se acordaban ele estos ritos, los
hombres que todava no se haban vuelto buenos cristianos, decan a propsito
de la fiesta de Todos los Santos que los huiracochas tambin ofrecan comida
de la misma manera que ellos solan hacer a sus cadveres y a sus huesosy as,
antiguamente, llevaban toda clase de comida, toda ellacocida a punto, diciendo:
Vamos a la iglesia! Demos de comer a nuestros muertos! 175.
As, al recordar cmo haba sido en tiempos antiguos cuando un hombrejnora,
decan: Nuestro muerto volver despus de cinco das, espermoslo!" y as lo
esperaban. Al morir alguien, lo velaban todas las noches durante cinco das.
Al quinto da, una mujer se vesta con ropa muy fina e iba a Yarutine> con
la intencin de conducir al muerto desde all a su casa o de regresar despus
de haberlo espetado all. As, esta mujer iba llevando ofrendas de comida y de
chicha. Al salir el sol, el nim a sola llegar a Yarutine. Antiguamente, dos o tres
grandes moscas que la gente llama llacsa anapalla se posaban encuna de la ropa
del muerto que la mujer haba trado. Cuando ya haba permanecido all bastante
tiempo y el testo de las abejas'?7se haban ido, deca: Vamos al pueblo! y volva
trayendo slo una piedrecita como si quisiera decir que sta era e muerto.
Inmediatamente despus de la llegada de esta mujer, se limpiaba por completo
la casa del muerto. Entonces empezaban a darle de comer a l nim a. A1 terminar,
le ofrecan bebida. Una vez que su muerto ya haba comido, ellos coman. Al
acercarse la noche, todos los ayllus bailaban cinco veces llorando. Al finalizar
este rito, arrojaban a la calle la piedra que la mujer haba trado diciendo: Ahora
regrsate. Nosotros todava no vamos a morir'. El mismo da hacan sortilegios
con una araa para saber de qu haba muerto su pariente. Segn la respuesta
indicara que se haba ofendido a uno u otro de los huacas, a Pariacaca o a
otro cualquiera, sacrificaban c u p s u o^tra cosa hasta cumplir con la penitencia
impuesta. Esto es todo lo que sabemos sobre estos muertos.
Ahora, en Huarochir o en Quinti, en la poca de Todos los Santos, suelen decir:
Vamos a la iglesia a colocar slo comida caliente para nuestros muertos!. Cocinan
papas as como charqui muy bien sazonado con aj, como si estuviera destinado a
ser comido por seres humanos, y dejan all estas ofrendas junto con cancha y carne
cocida y tambin un cantarilla de chicha por persona. Cuando dejan estas cosas,
ser porque creen que, si las identifican por medio de alguna seal que permita a los
muertos reconocer las ofrendas que es son destinadas, stos las comern y es por eso
que colocan en la iglesia toda clase de comida, toda bien caliente17?1.

Captulo 29
Imanam huk Yacana Sutiyuq hanaq pachamanta uraykumun
yakukta upyaypaq, chaymantari wakinnin quyilurkunaktawanmi
rimaiun ima SutintawanpaS
Kay Yacana iSqanchkSi Ilamap kamaqin cielo iqta cawpikta purimun.
uqanchik.runakunapal rikunchikmi ari yanalla hamuqta. Chaymanta chay
Yacana, isqanchiksi mayu ukukta purimun. Ancha hatunmi ari. Yanayaspa reb
iqta iikay ftawiyuq kunkanpaS ancha hatun kaptin hamun. Kaytam runakuna
Yacana inku,
Kay Yacana ilqanchikii a huk rurtap kuiinpi venturan kaptin paysawa
urmamuspa mayqin pukyulhmantapaS yakukta upyaq. Chaysi chay runa ancha
mllwasapa itimuptin chay millwanta wakinnin runaqa tiraq. Kay rikuchikuysi
tuta kaq. HinaSpaS qayantin pacha paqarimuptinqa chay millwa tiraSqanta rikuq.
Rikuptinsi chay millwaqa anqaspas yuraqpas yanapa chumpipa imaymana
rikchaqkuna millwa taku taku kaq. Kaytas kanan mana llamayuq kaspapas
tuyira rantikugpa pachan rikuSqanpi tiraSqanpi muchaq karqan. a muchapas
huk cia llamakta urquntawan rantikuq. Chay rantiiqallanmantas afiqa iskay
kimsa waranqa llamamanpas cayaq, Kay ilqanchiktaqa ancha achka runaktas
awpa pacha kay tukuy provinciapi hia rikuchikurqan.
Kay Yacana iiqanchiktaqSi cawpituta mana pipa yacaptin mamaqufiamanta
tukuy yakukta upyan. Mana upyaptinqa utqalla tukuy hinantin m undokti
pampawachwan. Kay Yacana isqanchikpi alla yanalla awpaqnin chaytam
yutum inku. Chaymantari kay Yacanaii(\ wawayuq. Wawanpai
uukuprinii rikfian,
Chaymantam kimsa quyllur chiqalla rin. Chaytam ^Condurmx' inku,
hinataqmi suyuntum pas wamantapaS. Chaymantam, chay Cabrillas inchik,
chaytam hatuchaqkama hamuptinqa kanan wata puquymi kaSun inku.
Huchuchaqkama hamuptinri ancha mufiuymi kaiun inku. Wakinnin quyllur
muyu muyulla hamuqtam Pihcaconqut' iSpa inku. Wakin quyllurmi ari
ancha hatuchaqkama hamun. Chaytam kanan Pocohuarac Huillcahuarac
Canchohuarac iSpa suttyachinku.
Kay kaykunaktas awpa pacha kayqa kamaqmi ruraqmi ipa runakuna
wakinnillan muchaq karqan. Wakinninri kay iiqanchik wakakunakca
kaymantas astawan yallichisaq ispas kay quyllurkunakta muchaq karqan a
siqamuptin chay tutari mana asllapas jpuuSpa. Kay chkallaktam yacanchik.

Captulo 29
Vamos a contar cmo una mancha negra llamada Yacana baja
del cielo para beber agua. Hablaremos tambin de las otras
conformaciones celestes180 indicando el nombre de cada una de ellas
La mancha negra que llamamos Yacana, el cmac 'oprottipo celeste que transmite
la fuerza vitola las llamas, camina por en medftntel cielo. Nosotros los hombres
la vemos cuando llega toda negra. Se dice que la Yacana anda en medio de un ro
(la Va Lctea). Es de veras muy grande. Viene por el cielo ponindose cada vez
ms negra. Tiene dos ojs y un cuello muy largo. sta es la mancha negra que los
hortibres llaman Yacana.
Se dice que la Yacana sola beber el agua de cualquier manantial y, si un
hombre en su suerte tena ventura, caa sobre l. Mientrascjue la Yacana, con
su enorme cantidad de lana, lo aplastaba, otros hombres arrancaban la lana>81.
Este fenmeno aconteca de noche. Al amanecer del da siguiente vean la lana
que haban arrancado. Esta lana era azul, blanca, negra, parda. Haba toda clase
de lana mezclada. Si no tena llamas, el hombre afortunado compraba algunas
sin tardar y adoraba en el lugar donde sus compaeros~hMa.n visto a la Yacana y
arrancado su lana'^. Compraba una llama hembra y un macho. A partir de slo
estas dos, sus llamas llegaban a ser casi dos o tres mil. Antiguamente, esto sucedi
a muchsimos hombres de todas estas provincias.
A media noche, sin que nadie lo sepa, esta Yacana bebe toda el agua del mar.
De no hacerlo, inmediatamente el mar nos inundara a nosotros y al mundo
entero. Dan el nombre de Yutu (Perdiz) a una pequea mancha negra en la parte
delantera de la Yacana. Segn la tradicin, la Yacana tiene un hijo. Cuando su
hijo mama, la Yacana se despierta.
Tambin hay tres estrellas que se mueven en lnea recta. A stas les dan el nombre
de Cndor. De la misma manera, -lia man -a -otras .constelaciones Suyuntuy
(Gallinazo) y Huamn (Halcn). La gente cuenta que cuando las estrellas que
llamamos las C abrillas aparecen todas muy grandes, va a ser un ao frtil para
ellos. Cuando aparecen todas pequeas habr entonces mucho sufrimiento.
A otra constelacin, que aparece en forma de crculo, le dan el nombre de
Pichcaconqui. Hay otras estrellas que aparecen todas muy grandes. A stas les
dan el nombre de Pocohurac, Huillcahurac y Canchohurac.
Se dice,que en los tiempos antiguos, slo una parte de los hombres adoraba
a estas estrellas por creer que transmitan la fuerza vital y que formaban a los
hombres y las cosas'. Los otros hombres decan a propsito de estos huacas que,
segn la tradicin, el hecho de adorarlos los hara prosperar1^. Y as, al adorar a
estas estrellas, permanecan sin dormir la noche en que aparecan. Esto es todo
lo que sabemos.

125

Captulo 30
Imanam AUaucap quCanpi ikay waka qari warmi tiyan Puruipi,
kaykunap kaiqantam quiUqasun
Ancha awpa pachas huk runa Anchicara Sutiyuq karqan. Kay Anchicara
isqanchiksi huk pukyu Purui stiyuqpi yakukta tiyamun kay Ataucaknnap
cakranman hamunqanpaq. Kayhina tiyaptinsi huk warmiqa Surco iqman ta Picoy
warmi hamurqan. Kay warmip sutinmi Huayllama. Kay Huayllama isqanchiksi
chay Purui isqanchikpi cayaspa tura; uqap cakraymanqa ancha pisim yaku
hamun; qamllachu kaypi yakukta pusanki; uqaykuqa imawanmi kawsayman
ispas chay kikin pukyu ukupi tiyaykurqan.
Chayri chay Anchicara isqanchikqa alli sumaq warmi kaptin tuylla enamoraspz
alli simipitaq napaykurqan. Chayri chay warmiqa manataq chay yakukta kayman
kacariyta munarqanchu. Hia kaptinsi panataq ama, pai, hinaychu; imawanmi
uqap churiykunaqa kawsanqa ispas alli imipitaq napaykurqan.
Hia kaptinsi chay Anchicara isqanchikpa churinkunaqa hamuspachay yakukta
kay Lliuyacocha isqaman wischumurqan. Chay kikin pukyu urayllapitaqmi
iskay huchuylla quca a isqanchik Lliuyacocha Tutacocha isqa. Kay Lliuyacocha
ukupim kimsa tawa huchuylla suytukama rumikuna sayanku. C h a y m i Anchicarap
churinkuna isqa. Mana chay churinkuna hia ataq ataq rispa yakukta
wischumunman chayqa, ancha piSitaqsi kaymanqa lluqsimunman karqan. Hia
kaptinpas ancha pisitaqmi lluqsimun.
Chay pachas kay isqanchik Anchicara warminri Huayllama a kayhina yakupaq
rimanakuyta puchukaspa iskaynin huchallikurqanku. Na huchallikuspallas
kaypitaqmi uqaqa wiaypas tiyasaq ispas rumiman chirayarqan. Kay rumim
kanankamapas hia tiyanku. Churinkunapas Lliuyacocha ukupitaq tiyanku. Kay
chikallaktam kaykunamanta yacanchik.
------------Ichaqa kay qipanpi a kay llaqtapi yacaykuspas huacsakuna Allauca ayllumanta
chay Purui isqanchikman a tamya mita puchukaptin riq karqanku rarqa
pichaypaq. Chay pachas chay huacsakunz hayka runa kaspapas a cayaspa chay
Lliuyacocha isqanchikta antarantapas pukuspa chay quca sawakta tumaykuq. a
tumaykuSpas Anchicara yaku tiyamuqta napaykuq riqku. Chaysi simillawan asila
kukallanta wischupuspa ataq quca sawaman kutimuq. Chay qucasawas ataq
Anchicarakta chaymanta churinkunaktapas chay kikin Lliuyacocha Tutacocha
isqanchiktapas muchaqku awpa pachaqa llamanwan kanan qipanri mana
llamayuq kaspa quwillanwan tiqtillanwan imallanwanpas. Kay muchakuyta
puchukamuspas rarqa allayt qllarimurqanku tukuy runakuna. Kay chika
simillam kaykunap kaSqati puchukan.

Captulo 30
Vamos a narrar cmo dos huacas, un hombre y una mujer, se encuentran
en la laguna de los allauca en Porui. Vamos a describir su culto
Se dice que en tiempos muy antiguos, exista un hombre llamado Anchicara.
Anchicara vino sentarse en un manantial llamado Porui desde donde conduca
' el agua destinada a las chacras de los allauca. Mientras estaba all, vino del lado
de Surco una mujer, una mujer del ayllu de los picoy. Esta mujer se llamaba
Huayllama. Se dice que' cuando Huayllama lleg a Porui, le dijo a Anchicara:
.Hermano, es muy poca el agua que llega a mi chacra. T slo vas a conducir el
agua de aqu? Si es as, con qu vamos a vivir nosotros?. Entonces se sent en
el mismo manantial.

Ritos y tradiciones de Huarochir

Como era una mujer muy hermosa, inmediatamente Anchicara se enamor de


ella y la salud con palabras gentiles. Entonces esta mujer no quiso en absoluto
soltar el agua hacia aqu. As, de nuevo, Anchicara se dirigi a ella con palabras
gentiles: Hermana, no hagas eso! mo van a vivir mis hijos?.
Entonces, vinieron los hijos de Anchicara y empezaron a echar el agua del
manantial hacia Lliuyacocha. Un poco ms abajo de este mismo manantial,
hay dos pequeas lagunas que llaman Lliuyacocha y Tutacocha. En medio de
Lliuyacocha se yerguen tres o cuatro pequeas piedras oblongas. Se las llama
- los hijos de Anchicara. Se dice que, si sus hijos no hubieran seguido .echando
el agua del manantial hacia estas lagunitas, saldra muy poca agua para regar
nuestras chacras'85. Y es cierto que, aun as, es muy poca la que sale.
Segn cuentan, al acabar de discutir sobre el agua del manantial, Anchicara y su
mujer Huayllama pecaron. Enseguida, decididos a quedarse all para siempre,
se convirtieron en piedra. Estas piedras permanecen all hasta hoy y sus hijos se
encuentran en medio de Lliuyacocha. Esto es todo lo que sabemos de ellos.
Cuentan que, posteriormente, cuando los huacsas del ayllu de los allauca haban
introducido sus costumbres en estas tierras, al terminar la poca de lluvias, iban
hasta Porui para limpiar la, gcequi^. Entonces, estos huacsas, fuesen cuntos
fueran, al llegar a Lliuyacocha, soplaban sus antaras produciendo remolinos en
la superficie de la laguna. Despus iban a saludar a Anchicara, all donde estaba
sentado, en medio del agua del manantial. Le dirigan algunos rezos breves y le
arrojaban slo una pequea cantidad de coca. Despus regresaban otra vez arriba
a la orilla de la laguna. Desde all adoraban nuevamente a Anchicara y, luego, a sus
hijos, a saber: Lliuyacocha y Tutacocha. Antiguamente lo hacan sacrificndoles
llamas. Despus, por no tener llamas, slo les ofrendaban cuyes, ticti y cualquier
otra cosa de que dispusieran. Al acabar este rito, todos empezaban a limpiar la
acequia. Estas pocas informaciones concluyen lo que sabemos acerca de su culto.

Captulo 3183
Imanam kay hanaqnin captulopi qucap kasqanta rimarqanchik,
chayhinaiiataqmi kaymanta kay C oncha ayliumanta Yansa isqa
qufiakta rimaSiui. Kay lim iri kayhinam
awpa pacha kalqantaqa, imanam kay llaqtakunapi yunga runasapa karqan,
chay chaykunaktaqa am ari wakinnin- caplulokumpipas rimarqanchik.
Kayhina yunkataqli kay Conchap llantanpipaS tiyarqank. Hia tiyaptinsi,
imanam wakinnin M/)/ft/ekunapipas rimarqanchik Yaurillanchamznxas
Huichicanchammta wakinmi kanan qiwamantas ilpa rimanku
hinataqii kay Conchakun-tpas Yaurillancha isqanchikmanta pichqa runa
yurimurqan pacha ukumanta. Kaykunap lutinmi kanan awpaqninmanta
llacsamisa paninr Cunocuyo Sutiyuqsi paywan hamurqan chaysawam
Pauquirbuxi, chaysawanr Llamatanya^. Kay kimsantin runam awpaqlla kay
llaqtakta atimurqan. Chaymantam ikay runataq wawqinkuna H rnlla sutiyuq,
hukri Calla sutiyuq, kay iskayninsi wakinnin wawqinkunaqa awpamuptin
allla qiparimurqan. Hia qiparimuSpaS anta pantaspa Yauyo iqman rirqanku
chaymanMjaasEqiykuna rinku ilpa. Chaysi a unaymantaraq kay kimsa
wawqinkunaqa fiakraktapal imaktapaS a tukuy rakinakuyta puchukaptinraq
kutimurqanku. Kay Hualla iSqanchikpaq churinkuna! kay Lzaro Puypuracsi.
Chaymanta chay awpaq churi Llacsamisa iSqa a qulluypaq kaSpas kay
Lzarop abuelon Casachauca Sutiyuq pay Llacsamisap sobrinon kaptin Yansa iSqa
qudakta kaytaqmi kay kasqayman yaykunqa; uqaqa am ari qulluni iSpaS
haqipurqan. Chaymantaraqsi paypaq Yansacochapss suyun karqan. Kaypim
kay H rnlla isqanchikta saqinchik Kananmi chay kimsa runa hamusqanta
cayarnusqantawanpas rimasun.
Imanam aqa irqanchik yunkakunas karqan ilpa, chayhinas chay pachaqa
kay Yansacochama.nm yakunta pusamuSpa ancha yakunpaS sobra kaptin chay
Llantapa iffl}up~5ikinkama yakunpaS fiayaptinli ancha kulikulpa kawsarqanku.
Hia kawsaptinli kay kimsa runa iSqanchik chay yuyaqnin Llacsamisa iSqa, a
may pacham Yaurillancha fiiSqapi pachamanta yurimurqan, chay pachas huk rumi
chukuyuq yurimurqan. Kaypaq sutinmi Llacsayacolla karqan. Kay Llacsayacolla
fiiSqanchikta apakuSpaS chay kimsa runa iiqanchik hamurqan. ChaySi chay
Yansa hanaqninpis Yanapucyo Sutiyuq chaypi fiayamurqan. ChaySi paykunaqa
chayllapi tiyakurqan upyakulpa. Chayii kay yunka runakunaqa chaypim kimsa
runa tiyakun ancha manchaypaq iqta uyaripaS wakinnin runakuna rikuq
rirqjhi. Hia rikuptinsi chay XifcWKMiSqanchikqa chay chnkan Llacsayacolla.
iqan rlMchirqii chay rtina/nah. Chayta rkuSpallas chayknaqa tukuynin
tuy'wrjn. Hia wauqta rikipaS wakinnin runakuna pi riqpai hinataq
wamuptiriSi chay yunkktina fiisqanchikqa hakuchik; riSuntaq kaymanta;

Captulo 3 1 |8<s
As como hemos hablado en el c a p tu lo precedente del culto
dedicado a una laguna, aqu tambin vamos a hablar de otra
llamada Yansai7 del ayllu de los Concha. He aqu este relato
Ya hemos hablado en los dems captulos de lo que pas en tiempos antiguos y,
entre otras cosas,, de cmo en todas estas tierras viva una poblacin muy densa
de yuncas. Se dice que en el territorio de los concha tambin residan yuncas. De
la misma manera que, en los dems captulos, contamos que algunos dicen que
los hombres tuvieron su origen en Yaurillancha y en Huichicancha mientras que
otros dicen que nacieron del rbol llamado quiua, segn la tradicin, los concha
tambin tuvieron su origen en Yaurillancha, donde nacieron cinco hombres
emergiendo de debajo de la tierra. Sus nombres, empezando por el primero, eran
Llacsamisa18* segn cuentan, su hermana Cunocuyo lo acompa , luego
viene Pauquirbushi, seguido por Llamatanya. Estos tres hombres fueron los
primeros en vencer a las comunidades yuncas de aqu. Haba otros dos hermanos
de los cuales uno se llamaba Hualla, el otro Calla. Se dice que, al adelantarse
los otros hermanos, estos dos tardaron un poco en seguirlos. As, al equivocarse
de camino, se fueron en direccin de Yauyos creyendo que quiz sus hermanos
haban ido por aquellas partes. Volvieron mucho tiempo despus, cuando sus
tres hermanos hubieron acabado de repartirse entre ellos todas las chacras y otras
propiedades de los yuncas. La familia de Lzaro Puypurocsi sera descendiente de
Hualla. Cuando el primero de los hijos, Llacsamisa, estaba a punto de morir,
dej al abuelo de Lzaro, que se llamaba Casachauca, la laguna de Yansa. Como
ste era su sobrino>89, Llacsamisa dijo: Es ste quien heredar mi cargo. Yo
ya estoy a punto de morir. Desde entonces, la jurisdiccin del territorio de
Yansacocha corresponda igualmente a Casachauca {y a sus descendientes). En este
punto dejamos a Hualla, Narraremos cmo vinieron esos tres hombres y cmo
llegaron a Conchasica.
Como hemos contado hace poco, se dice que los habitantes de Conchasica1^*
eran yuncas. stos vivan muy felices en aquellos tiempos conduciendo su agua
desde la laguna de Yansa. Haba agua ae sobra y su acequia llegaba hasta la base
del cerro de Llantapa.
Al mismo tiempo que naci Llacsamisa, el mayor de estos tres hombres,
emergiendo de debajo de la tierra en Yaurillancha, naci tambin una piedra con
una gorra. sta se llamaba Llacsayacolla. Se cuenta que los tres hombres vinieron
hacia Yansa trayendo a Llacsayacolla. Entonces llegaron a un lugar que domina
Yansa, llamado Yanapuquio. All se quedaron bebiendo. Cuando los yuncas
oyeron decir que tres hombres de aspecto muy temible se haban quedado all,
algunos de ellos fueron a verlos. As, Llacsamisa les mostr su gorra llamada

chay [kimsa] runakuna tariwachwan chayqa, tukuytam qulluchiwachwan ispaf


mancharispa llaqtantapas cakrantapas hinalla saqispa mitikarqanku.
Kayhina mitikaipai huk yunka runaqa manam iutintaqa yaSanchikchu kay
runas huk churinta tuta mitikaipa Conchasicapi saqirqan Yasali sutiyuqta. Huk
wakcha uywasqallanta apariipas kay Yasali iiqanchikpa yayanqa mitikarqan.
Chaysi a chay chimpa Caparicaya fiafiqa Yanasiritmn wichaykunapi pacha
paqariptn riqsirqan. Chayii chayqa chay wakcha uywalqallan karqan. ChaySi
ancha waqaspa manataq kutinanpaq yafiakuptin hinallataq ripurqan.
Chay pachas kay saqisqa wamra Yasali ftiqanchikqa, chay Conchasica cruz
sayan, chay ukullapi pakakurqan wamra kaspa ancha mancharispa. Chay pachas
kay kimsa runa iSqanchikqa chay lfaqtaman Cayarqanku. a fiayaipai wasinta
imantapas qunakuipas chay pacha Llacsamisaqa. chay wamrata tarimurqan.
ChaySi churi, ama llakiychu; uqawanmi tiyanki; chay wakinnin wawqiykuna
wafiuchiiun ilpa iwaptinpaS uqam amachasqayki; ichaqa uqap Uamaytam
michinET iipal irqan.
Chayii kay wamrakta chay wakinnin wawqinkunaqa rikuspa wauchuntaq
kay wamraqa; porque kaymi qayamincha uqap cakraymi pachaymi ispa
iwachwan ispas ancha ciqispa irqanku.
Chaysi chay Llacsamisa isqanchikqa manam; imapaqmi wauchisun; yallin
kawsakuchun; kaymi ima hayka kawsasqantapaS fiakrantapai imantapas
haykantapas rikuchiwasuri iipas fiirqan.
Chayii chaykunaqa manataq munarqanchu wauchuntaq ispa.
ChaySi chay Llacsamisa isqanchikqa piariSpa wawqi, am chika mita
iyki; paqtac tulluykipas quca iqman rinman; uqam kawsachun ini
ilpai irqan.
Chayraqsi wakinninkunapai upallarqan. Chaysi chay Llacsamisa isqanchikqa
chay wamrakta llamanta michichiSpa kawsachirqan. Hia michispas chay
Yaurillanchamamz. Cunocuyt& Llacsamisap panin hamuqwan tinkinakurqan.
Hia kaptinsi qipanpi a yuyaq tukuspaqa Omapacha iiqa Yaurillanchaimnxa
hamuqpaqpas yanca karqan. Kay Yasali _ wamra iiqanchikii Cristbal
Chaucahua.manpas\ abuelon karqan.
Chaymantam-kanan kay Omapacha isqanchiktaqa, imanam Cwkunapa>
huayo isqakta cu raspa pichqa puncaw takirqan, hinallataqsi paykunapas
: takirqan chaymanta chuta iSqakta vichcow-an.. sitaspapas .qaripaq warmipaq
iayachispa, chaymantari IJamapaqri.hinataq. Chaymanta htuicsakunm hinataqii
Conchasica isqanchikpi; tiyarqanku mitanpi PariacacaktA Chaupiamucaktz

Llacsayacolla a esos hombres. Al instante todos murieron. Los dems hombres


yuncas, al ver que aquellos haban muerto y que cualquiera que fuese all mora,
dijeron: Vmonos de aqu! Si estos tres hombres nos encontrasen, entonces nos
aniquilaran a todos. As, muy atemorizados, esos yuncas huyeron abandonando
sus huacas locales y sus chactas.
Uno de estos yuncas, cuyo nombre nos es desconocido, al huir de noche,
abandon a uno de sus hijos llamado Yasali en Conchasica. Llev consigo slo
a un hurfano que habla criado, Al amanecer, cuando ya estaba al otro lado de
Caparicaya y haba casi alcanzado las alturas de Yanasir, se dio cuenta que no era
su hijo. All no estaba sino el hurfano que haba criado. As, llorando mucho y
sin saber en absoluto cmo hacer para regresar, se fue.
Yasali, el muchacho abandonado, como era muy joven tena mucho miedo y se
escondi dentro del edificio donde se yergue la cruz de Conchasica. Entonces los
tres hombres llegaron a ese pueblo. Cuando acabaron de repartirse entre ellos las
casas y las dems cosas, Llacsamisa encontr al muchacho.
Hijo, no te aflijas!, le dijo. Vas a quedarte conmigo. S mis otros hermanos
me proponen que te matemos, yo te proteger. Y as, pastars mis llamas.
Al verlo, los otros hermanos dijeron con gran odio: Que muera este muchacho!
Sera capaz de decirnos un da que estas chacras y estas tierras son suyas11.
Llacsamisa les contest: No! Por qu motivo lo habramos de matar? Es mejor
que viva. Podr ensearnos todas sus tradiciones y mostramos dnde estn sus
chacras y dems posesiones1.
Pero sus hermanos no quisieron en absoluto dejarlo vivir. Que muera!, dijeron.
Entonces Llacsamisa se enoj. Hermanos, les dijo, ya tantas veces les he
reiterado mi voluntad. Cuidado que sus huesos vayan a acabar en larlagunai Yo
quiero que viva.
Esta vez los otros se callaron. As Llacsamisa salv al muchacho y lo envi a
pastar sus llamas. Fue as cmo se uni a Cunocuyo1?3, la hermana de Llacsamisa
que haba venido con l de Yrillantha. Siendo ya adulto, era el yaca de
Omapacha cuando ste vena de Yaurillancha1**. Yasali era el abuelo de Cristbal
Chaucahuamn i
As como los checa celebraban la fiesta de Omapacha con bailes durante cinco
das, ponindose las mscaras llamadas huayos, se dice que los concha tambin
lo hacan. Para tener hijos e hijas, lanzaban igualmente el huichco contra
los chutas que haban erguido. Hacan lo mismo para tener llamas. De igual
manera, haba huacsas en Conchasica y celebraban con borracheras a Pariacaca y
Chaupiamca en la poca de sus fiestas, Y durante un solo da los concha beban

upyaspapas. Huk puncawllataqSi Chccakunawa npaS paqtalla upyarqanku. Kay


chikaktam kaykunap kawsasqanta yacanchik.
Chaymantam kanan Yansacocha fiisqanchikta rimasun. Kay Llacsamisa
isqanchiksi.amay pacham wakinnin wawqinkunawanConc/winancayamurqan,
chay pachaS ima hayka kawsaykunakta caskispa Yatmcochakta. caskirqan
Llacsamisa iiqanchik. Chaymantas Pauquirbuxi iSqanchik Huaychucoto
iSqakta caskirqan. Chaymantam Llamatanya fiiSqanchikri Huyosanahuasiku.
fiaskirqan. Chayhina kaykunakta caskiSpam kanan kawsananpaq sapanpi
[j<?myta] qaiJarirqanku. Chaymantam kay Llacsamisa isqanchikri Yansacocha
iSqakta servtyti qallarirqan. Chay Yansa isqanchikpis huk waka Collquri86
Sutiyuq karqan. Kaykunakta emptinSi kay tukuy Gwdwikunaqa tnikunqanpaq
sarakta kallpapurqan wiay wata.
Chay pachaS chay Collquiri iiqanchik wakaqa warmikta ancha munarqan. Hia
munaSpas KayokamapaS ChacllakamapaS tukuy hinantin pachakta maskarqan.
Chayhina maskaSpaS manataq tarirqanchu. Chaysi huk puncawqa Cuniraya
isqanchikqa yaw, qayllapim sispallapi warmiykiqa iSpaS irqan. Chaysi
ancha kuSikuSpa rirqan. ChaySi Yampilla hanaqnin urqumanta chay Yampilla
isqanchikman qawaykurqan. Hia qawariSpaS huk warmikta ancha qullananta
rakikuqta rikurqan. Kay warmip Sutinsi Capyama karqan. ChaySi kayhina chika
sumaqta rikuspa tuylla Sunqunpi kaytaqmi warmiy kanqa iSpa yuyakurqan.
HinaSpas huk muchachont&qa. riy, churi; chay warmikta willamuy llamaykim
huk urqu llamallakta wacan ispa willaykunki; chaymi payqa tuylla hamunqa
iSpaS kacarqan. Hia kaSaptinSi chay runaqa rirqan.
a 6ayapa8 mamay, llamaykim hanaq urqullapi wafian" ispa willaptinSi ancha
kuSikuSpa tuylla wasinman chiqacharqan. ChaypiS quri wankarantapa fiawpipi
fiuraykuSpa ikay huchuylla kuka wayaqallanta uqllayninman CuiaykukuSpa,
chaymantari huk purongo aswallanta aparispa ancha utqaSpa hamurqan. Kay
purongo fiisqanchikta Conchtkum.ap. lataca inku. ChaySi kay waka Collquiri
iSqanchikqa hia hamuqta rikuSpa ancha kuSikuSpa tuylla kay Yansa iSqaman
kutimurqan. Chaysi chay muchachon iSqanchikqa chay warmikta pusamuspa
acqam fiayanchik; qaytlapim fiiSpas HullaSpa puSamurqan.
ChaySi kay Collquiri isqanchikqa huk calkallu tukuSpa chay Yampilla hanaqnin
urqupi Suyarqan. Chayii a fiayaSpa kay warmiqa chay callcallukt& hapisaq
irqan. Hia hapisaq iptinii chayman kayman aS asila pawarispa mana
hapichikurqanchu. HinaspaS qipanpiqa hapirqantaq. HapiSpaS miqllarikurqan.
Kayta h ap iip # chay rataca iSqanmanta aswanta sifiaykurqan, Kayta sicayknptinsi
tuylla chay staSqanpi pukyu a tkurqn. Chay pukyus kanankamapaS Ratactupi
Sutiyuq. C haysi. chay calkallu uqllaykusqanqa chy warmip wiksan ukupi
hatun tukumurqn ancha wiksantapaS nanachiSpa. Hia kaptinSi kayqa imaC

juntos con los checa en trminos de


sus tradiciones.

ig u a ld a d e s .

Esto es todo lo que sabemos de

Ahora vamos a hablar de la laguna de Yansa. Se dice que, cuando Llacsamisa lleg
junto con sus hermanos a la tierra de los concha, cada uno recibi un territorio y el
huaca local que le corresponday aprendieron las costumbres asociadas a l culto de ste.
Fue asi cmo Llacsamisa recibi Yansacocha. Pauquirbushi recibi Huaychucoto19?.
Llamatanya recibi Huyosanahuasr. Entonces, cada hermano empez a servir a su
kuaca para asegurarse lo necesario para su subsistencia. As Llacsamisa empez a
servir a Yansacocha. Se dice que en la laguna de Yansa haba un huaca de nombre
' Collquiri8. Puesto que los tres hombres servan a estos huacas, cada ao todos los
concha se esforzaban en cultivar maz para alimentarlos.
En aquella poca, Collquiri deseaba mucho tener una mujer. Se fue as hasta Yauyos
y Chaclla, buscndola por todas partes, Rero no la encontr. Un da Cuniraya le
dijo: Hola, tu mujer est por estos lares, est muy cerca. As, muy contento, fue
a buscarla. Desde el cerro que domina Yampilla mir en direccin a Yampilla.
Vio a una mujer sumamente hermosa que estaba cantando mientras bailaba. Esta
mujer se llamaba Capyama. Al verla tan hermosa, pens enseguida en su corazn
que era ella quien sera su mujer. As, envi a uno de sus muchachos>w, dicindole:
Anda, hijo. Vas a decirle a esta mujer que su llama ha parido un macho. As ella
va a venir enseguida. El hombre fue a cumplir su encargo.
Al llegar donde Capyama, le dijo: Seora, tu llama ha patdo arriba, en el
cerrito. Muy feliz, ella se dirigi enseguida a su casa. Coloc su tambor de
oro en el centro de la casa y a su lado coloc dos pequeas bolsitas de coca.
Enseguida parti con mucha prisa, llevando tan slo un porongo de chicha. El
nombre que dan los concha a este porongo es lataca. Cuando el huaca Collquiri
la vio acercarse, se regocij mucho y regres enseguida hacia Yansa. Entonces su
m uchacho, que estaba conduciendo a la mujer, la engaaba con estas palabras:
Ya casi hemos llegado. Est aqu cerca.
Collquiri, que se haba transformado en carcallo, la esperaba en el cerro que
domina Yampilla. Al llegar, la mujer quiso agarrar el carcallo. Este, revoloteando
de ac para all, no se dej preffder. Analmente, lo agarr y lo coloc en su
regazo. Ai hacerlo, derram la chicha que traa en su rataca (= lataca). Enseguida,
se form un manantial all donde se haba derramado. Se dice que, an hoy,
este manantial lleva el nombre de Ratactupi. El calcallo q.ue traa en su regazo
creci y comenz a pesar sobre el vientre de la mujer, causndole gran dolor. Se
pregunt qu poda ser y lo mir. Al caer al suelo, el calcallo se convirti en un
muchacho muy hermoso. ste la salud con palabras muy dulces: Sin perder
tiempo, hermana, me colocaste en tu regazo. Qu vamos a hacer ahora? Yo era
quien te hizo llamar.

iipa rikuptinii chay pachaman urmaiqanpiqa huk qari alli sumaq wamralla
rikurirqan. Chaysi tuylla, pana, fiuqaktam uqllaykuwarqanki; imanasunmi;
uqam qayachimurqayki ispas ancha miiki iiminwan napaykurqan.
Chayii warmiri hinataq tuylla emmoratqan paywan. Hia kalpal puurqanku.
a puuspai kanan kay Yansacocha llaqtanmn puiamurqati. Chaymanta!
kanan yayanqa mamanqa turankunapas ayllilnpas maymanmi rirqan" niipa
waqaspakama maskarqanku. Hia maskaspas ancha unaymantaraq huk Yampilla
runa Llucahua sutiyuq "churiykiqa ancham willkayan; imanpas haykanpas;
qusayuqmi iipa willaptin tuylla hamurqan.
Chayii fia tariipa mapaqmi churiyta paniyta suwamuwarqanki; qamchu tukuy
hinantin llaqtakunakta iaykuipa maJkachiwanki" iipas ancha piaipa kananmi
kutichisaq ispa irqan. Hia fiiptinSi yaya, wawqi, ancha chiqantataqmi
mana qam yayayta willaiqaymanta anyawanki; imaktam quiqayki wasiktachu
kayri 6akiaktachu llamaktachu runaktachu chawaraktachu quriktachu
qullqiktachu; ima imaktam munanki tpaS munachirqan. Hina.munachiptinsi
manataq imallaktapai huirqanchu. Chaymantas mana huispa panantaqa
kutichisaqtaqmi" fiiSpa irqan. N iptinii pananqa manam kutiymanchu;
uqapai tukuy iunquywanmi qusayakurqani" iipa iptinsi chay Collquiri
iiqanchik qariqa yaya, manataqmi warmiyta qi&uwankimanchu; am ari
tukuy ima haykaktapai quiqayki ispa irqayki; manachu hucoriaz quykiman
iptinsi chay warmip turankuna tiyasqanpi huk runa qipalla tiyamuq rimarirqan:
yaya, hufiiytaq. Imac chay hucoric iipai allimanta rimanakurqanku.
Chaysi yuyaqnin rimarimuipa allitaqmi, churi; hinataq churiyta wrmayay; chay
fiisqaykikta puchukankitaq ispallal kutirqan. Chayii pichqantin puneawpim
ataq rikunakuiun llaqtaykipi, yaya ispa irqan.
Chaysi chay Collquiri iiqanchikqa siminkama pichqantin puncawpi ukuta
kamarirqan Yampilla iqman. Chaysi a karata rispa maytac- a rini iipas
hawaman lluqiiyta munarqan Aparhuayqui chay chimpapi. Chaysi acqa
hawaman uman qispiptintaqsi yakuqa hawa iqman fiientehia paqchamurqan.
Chayii ataq asila antallawan llutaykuipa uku iqmantaq kutirqan. Hia ukuta
kamariipai Yampilla hanaqnin sawapi lluqiirqan. Chay lluqiiiqan pukyus
kanankamapai chay warmip Sutinta Capyama iiqakta apan. Chay Capyama
iiqanchikmanta ancha achka yaku lluqsiipa tukuy Ytm pillakum p cakranta
apayta munarqan. Ima hayka uqan chakiktapas kinwan masarayaqtapai
itilalian tapas tukuyii apapurqan.

La mujer tambin se enam or de l enseguida. As se acostaron juntos. Despus


la condujo a su tierra de Yansacocha. Entonces su padre, su madre, sus hermanos
y los otros miembros de su ayllu buscaron a Capyama. Con gran llanto se
preguntaban adnde habra ido. Despus de haberla buscado durante largo
tiempo, un hombre de los yampilla llamado Llucahua les cont: Su hija se ha
convertido en una huillca poderosa. Nada le. falta. Tiene marido. Entonces
fueron enseguida a buscarla.
Ai encontrarla, le dijeron muy enojados a Collquiri: Por qu nos has tobado a
nuestra hija, a nuestra hermana? T eres quien nos la ha hecho buscar en todas
las comunidades hasta el cansancio? Y aadieron: Ahora ordenamos que vuelva
con nosotros.
Padre, hermanos!, les respondi Collquiri, con mucha razn me ries por
no haberte hablado a ti, padre, antes de haberme llevado a tu hija! Qu te dar,
casas o prefieres chacras, llamas, hombres para servirte, chahuar, oro, plata?
Qu deseas? Gen estas palabras intento-despertar su codicia. Pero no aceptaron
absolutamente nada. PoF-el contrario quisieron que su hermana volviera. Pero
ella les contest: Yo no quiero volver. Ya me cas de todo corazn y el hombre
llamado Collquiri dijo: Padre, no quieras quitarme a mi mujer. Ya te dije que
iba a darte todo lo que desearas. No te gustara que te diese un hucoric?. Un
hombre que haba llegado un poco despus que los otros hermanos de Capyama
y se haba sentado entre ellos, se puso a hablar. Padre, acepta!, le dijo. Quin
sabe lo que ser este hucoric?, se preguntaron y lo discutieron detalladamente
entre ellos.
Entonces, el ms anciano de ellos empez a hablar: Est bien, hijo; csate pues
con nuestra hija pero cumplirs lo que has prometido. Tras estas palabras se
volvieron a su casa. Collquiri les dijo: En cinco das vamos a vernos de nuevo
en tu comunidad, padre.
As, despus de cinco das, Collquiri, fiel a su palabra, se dirigi por debajo de la
tierra hacia Yampilla. Despus de haber recorrido un largo trecho, al preguntarse
por dnde iba, quiso subir-y salir por el otro lado de Aparhuayqui. Cuando casi
haba conseguido sacar la cabeza, el agua subi por el hueco que haba producido
y brot como una jiien te. Entonces, despus de haberlo tapado con slo un poco
de cobre, volvio hacia abajo. As, trazando su camino por debajo de la tierra,
sali encima de la parte alta de Yampilla, El manantial que brota all en el lugar
donde sali de la tierra, lleva an hoy el nombre de esa mujer, Capyama1, Una
cantidad enorme de agua sali del manantial llamado Capyama y amenazaba
con llevarse todas las chacras de los yampilla. Se llev todas las ocas que estaban
secando, la quinua esparcida en el suelo y todo lo dems que se encontraba en
su camino.

^36

Chayii chay YampiUekum.ajZ ancha piaspa imapaqmi chayhinakta


huimurqankiy; tuylla kutichikuy, a yafiasqam kanchik hia pisi yakuyuqpas
iSpaS tukuy runakuna rimarqanku. Hia rimaptinsi chay Capyamap
yayakunaqa chay kikin llaqtanmanta qayarqan: masa, tukuy runakunam
piapayawan; amataq chika yakukta kacamuychu; wicqay, yaw Collquiri; chay
yakukta wifiqaytaq ispas qayarqanku. Hia qayaptinSi Collquiriqz titamanpai
imawanpas wifiqarqan. Hia wtqaptinsi ataq ataq tunimurqan yaku
atipamuSpa. Hia kaptinsi chay uramantaqa wifiqay iSpa qayapayamuptinSi
ataq kikin Collquiri yaykuSpa yaqullantapaS fiukirispa Sawpipi tiyaykurqan.
Hia tiyaykuptinraqSi allapas chakirirqan. Chay pukyus kanan Collquirip
yaqullanta pasamuspa Suysusqahina jgikupai lluqsimuri. Kayta kirpaykuptinSi
wakinnin pukyukunamantapaS chay chay kitipiqa lluqlirqan. awpaqqa manas
karqanchu.
Chaymanta kanan kay Concha llaqtayuq runakunaqa yakun chakiprin ataq
piayta qallarirqanku imapaqmi kay yakunchikta qukun; uqanchikqa
imawanmi kawsaiun iipa. Chayii chay Z.?<?wfiSqanchikyakukajmayuqtaqa
_ yaw Llacsamisa, imapaqmi kay yakukta chakichimunki; runakunaqa imawanmT
kawsanqa iSpas qucaman wischurqan tukuy Conchahim .
Chay pachaS Collquiri isqanchik wakaqa chayhinakta rikuipa chiqantaqmi;
paykunaqa imawanmi kawsanqa iipas ataq huk wamranta Rapacha
sutiyuqta kamachirqan iipa: kay quakta aSlla chay maoyanmanta ukupi
uraman allpakunakta rumikunaktapaS urmachiy; chaypi unanchaSun kay
Concha, runakunap kawsanqanpaq iipas irqan. Chaysi chay Rapacha
iSqanchikqa chay quakta aSlla paskaykurqan. a paskasqa kaptinsi chay
Collquiri iSqanchikqa tuylla pirqaykurqan ura iqmanta hatun pirqakta
ruraspa. Chay pirqas kanan mana allpayuq kanankamapas. Kay qucap iiminsi
pichqa pacha kaytaS kay Llacsamisa iiqa runakta alli unanchachirqan kayman
yaku. fiayaptinmi qucap liminta kirpanki; chaymantari kay chika pachapim
ataq kay yakukta ura 6akraman puSanki; a inti siqamuptinmi kay yakukta
kaSarinki; kanan pichqa mitallam parqunqa aay sarakta; kaypaqmi qamta
kamachiyki iSpai chay unanchan rumikunakta allin riqsichirqan. Hia
riqsichiptinsi kanankamapas paypaq churinkunapa! tukuynin qat'makuspa chay
<7fK?n>n?lla[kta] kanankamapas qatinku. Chay qufia tupunan inkum runakuna.
Kaspiktari turcacayo inkutaqmi. Chayii chay rmisawa imahina turananpaqpas
alli yacakuchisqa chayta CayaSparaqc all awinchikwan rikuchwan.

Entonces los yampilla se enojaron mucho y dijeron todos: Por qu aceptaste


semejante cosa? Haz que se retire enseguida! Ya estamos acostumbrados a vivir
con poca agua.

Ritos y tradiciones de Huarochir

As, desde su propia comunidad, los padres de Capyama llamaron a Collquiri.


Cuado, le gritaron, todos estn enojados con nosotros. No sueltes tanta
agua! Tapa el manantial! Collquiri, tapa el manantial para que no salga toda
esa agua!. Entonces Collquiri tap el manantial con tita (tal vez = titi p lomo')
y otras cosas, Pero cada vez que lo tapaba, el agua consegua destruir su trabajo
y brotar de nuevo. Como seguan gritndole desde abajo para que lo tapara,
Collquiri mismo entr en el agua, tendi su capa encima y se sent en medio del
manantial. As consigui que se secara un poco. El agua sale hoy de ese manantial
pasando a travs de la capa de Collquiri como si fuera filtrada. Cuando lo tap,
el agua sali por los otros manantiales que se encuentran por esos lugares y que
antes no existan.
Entonces los concha empezaron a enojarse a su vez, puesto que su agua se estaba
secando. Por qu est distribuyendo nuestra agua?, dijeron. Con qu vamos
a vivir nosotros?. Todos los concha se quejaron a Llacsamisa, el camayuc del
agua, dicindole: Hola Llacsamisa, por qu permites que nuestra agua se seque?
Cmo va a sobrevivir la gente? y lo arrojaron a la laguna202.
Al ver cmo estaba la situacin, el huaca Collquiri dijo: Tienen razn. Con qu
van a vivir ellos? y dio las siguientes instrucciones a un muchacho que estaba a
su servicio llamado Rapacha: Haz caer desde esa orilla una pequea cantidad de
tierra y piedras dentro de la laguna. All pondremos seales para indicar cunta
agua es necesaria para que vivan los concha. Entonces Rapacha abri una pequea
brecha en la orilla de la laguna. Enseguida, desde abajo, Collquiri construy una
muralla grande destinada a represar las aguas. Se dice que esta muralla construida
sin adicin de tierra an existe. Collquiri seal al hombre llamado Llacsamisa
cinco niveles en el muro que cerraba el desaguadero de la laguna*. Cuando el
agua llegue a este nivel, le dijo, tapars el desaguadero de la laguna. Entonces,
dentro del espacio de tiempo que te estoy indicando conducirs de nuevo el agua
hacia las chacras de abaj. Al salir el s$l soltars el agua. Slo cinco veces ser
irrigado el maz aay*. stas son las instrucciones que te doy para que esto se
realice. Y le indic cuidadosamente las piedras que servan de seales para soltar
y cerrar el agua.

ChaymantaS kanan Conchdsam a marzo killa chay chaypi chay qufiap iminta
wicqaypaq UuqSin tukuy qari warmi. Kay tupukuy isqanpaqii kay Llacsamisa
isqanchik "chika pacham kanqa iSpa ima ftispapas unancharqan. Paypaq
Simillanta tukuy Conchaku.na.pas iSpa rirqanku. Kaypaq yanca kaptinSi
a mitanpiqa paypaq siminkamaiia ima hayka kamachikuypaS karqan. Na
parquypaqri kannmi kanqa; chika puncawmi kanqa ispas paylla chaytaqa
kamachikurqan. Conchan siminkamaliataq tukuypaS rurarqanku.
Kanan qufia cawpituta pacyamuptinpaS riy; qampaq suyuykim ispas kay
Llacsamisa iiqanchikpaq churinkunakta mayqin tiyaptinpas qarquq karqan.
ChaylJa oficion kaptinSi punfiawpaS tutpaS paykunapaS chayllaktakama
yuyarqanku sarar paqpas kallpaptia runakunapas "ancha pay kaptinmi
kawsanchik fiiSpa manchaptin. Chaymantari kay Llacsamisa iSqanchikSi
pana churinkunapaS paqtac kay yaku qucamanta paSyamunman SpaS ancha
midadowm waqaycharqan. a iipa pacyamuptinli Yansapi kaq yaku mayuman
yaykuptinqa tuylla qasa hatariqhina. Yaykuptinqa qasarqantaqsi. Kayraykus alli
cuidadawm waqaycharqan.
Chaymantari kay a iSqanchikhina chay Kwqufiakta kirpaypaqpaS a yakukta
kafiamuypaqpaS huacsdainzqz rirqan taqi, Ichaqa kay a kirpaypaqqa tukuy
hinantin runas JluqSirqan. Warmikunari a fiayaSpaS kukanta sapanpi curaq
karqan aswantari sapanpitaq. Kaykuna curaSqantam kay Yansa isqanchikpaq
yaacan tukuyta caskirqan. Huk llarnaktari h inataqsi apaq ka rqan. Quwikunaktari
tiqtktapas ima hayka muchanankunaktapaS tukuytas aparqan. Chaysi a
tukuyta juntayta. puchukaspas illaqninkunaktari tukuytataq kipuspa chay
Yansakm muchayta qallarirqan yaya Collquiri, qampam qucayki; qampaqtaqmi
yakuyki; kanan wata allitaq yakukta quway ispas mucharqan. a muchayta
puchukaspas aswanta upyaq kukantapal akuq karqan. Chaymantas qari warmi
chay qucakta kirpayta qallarirqan.

Se dice que an hoy sus descendientes hacen todo conforme a esa costumbre,
exactamente como le fu e enseada a Llacsamisa por Collquiri. Llaman a ese rito
el sondeo de la laguna y a la vara con la que la sondean el turcacayo. Se dice
que, con buena vista y familiarizados con todo lo quees necesario hacer, sobre
estas piedras podramos ver el nivel del agua quiz antes de alcanzar elfondo con
el turcacayoa.
Por el mes de m arzo, todos los concha, hombres y mujeres, salen a cerrar la
bocatoma de la laguna. Llacsamisa206 indicaba dentro de cuntos das se realizara
el rito de sondear la laguna y daba todas las instrucciones que juzgaba necesarias.
Y teniendo fe slo en lo que l les decan, todos los concha se dirigan a la laguna.
Como l era el yanca de Yansacocha, en la poca de los ritos de riego todo se
organizaba nicamente conforme a sus rdenes. Cuando legaba el memento de
regar las chacras, slo l indicaba si la gente poda empezar los trabajos el mismo
da o cunto tiempo tena que esperar. Y los concha hacan todo, sin seguir otras
instrucciones que las de Llacsamisa.
Si la laguna desbotdabaa medianoche, sacaban a- Ios-descendientes de Llacsamisa de
dondequiera que estuviesen, dicindoles: Vyanse, esto es de su responsabilidad.
Como no tenan otro oficio, la laguna de Yansa era da y noche el objeto nico de
sus preocupaciones. Y la gente se esforz en cultivar el maz destinado a Llacsamisa
y sus descendientes. Por ser ellos numerosos nosotros sobrevivimos decan y los
veneraban. As Llacsamisa y sus descendientes vigilaban con mucho cuidado esa
laguna a fin de que el agua no se desbordara. Si alguna vez se desbordaba y el agua
represada en la laguna de Yansa entraba en el ro, era como si enseguida se levantara
un muro de hielo {una neblina espesp. Y, efectivamente, se dice que, cuando el
agua entr en el ro, hubo neblina208. Por eso la vigilaban con mucho cuidado.
Entonces, como ya hemos contado, los huacsas se dirigan a la laguna de Yansa
para tapar la bocatoma o para soltar ei agua: Pero, cuando se trataba de tapar la
bocatoma, no slo los huacsas sino todos, sin excepcin, salan delpueblo. Al llegar
las mujeres, cada una depositaba ofrendas de coca y tambin de chicha. Los
yancas reciban todas estas ofrendas destinadas a Yansa. Solan llevar tambin
una llama. Y tambin cuyes y icti y'toda clase de ofrendas rituales. Cuando
acababan de ju n ta rse todos y se haban registrado todos los ausentes en sus
quipus, empezaban a adorar a Yansa dicindole: Padre Collquiri, tuya es la
laguna; tuya es tambin el agua. Danos este ao agua en abundancia". Al acabar
este rezo, todos beban chicha y mascabn coca. Despus, los hombres y las
mujeres empezaban a tapar la bocatoma de la laguna.

Chaymantam kanan fia yaku kacamuna kaptinri iikay kimsa A<zkunawan


wiaylla pichqa mitapas riq karqan. Kay awpaqllai huk runa warmipaS a
hatun Sakraman yaykuqsi aswakta hatun puyfiuwan apaq karqan quwintari huk
iikayllakta kukantawan. Kaykunawan muchaSpal yakukta kacamuq karqan. Kay
chika Simiktam kay Yansa isqanchikmanta yaanchik,
Chaymantam kanan yaSanchik: kay Conchahinzc^. Pariacaca Tutayquirip ancha
sullka pii yupay churillansi. Chaysi kay pachankunaktapa fiakrantapas ancha
piSillatataq qurqan. Huacga isqanchik Pariacacap Chaupiamucap mitanpipaS
Chancu iSqaktapai, imanam Checakum ruran, hinallataqmi paykunapas
ruranku. Chaytaqa am ari tukytapas wakinnin capituloku.n3.pi rimarqanchik.
140

Chaymantam kanan yacasun kay kimsa runa fiiSqanchikpaq churinkunakta:


chay Llacsamisa isqanchikqa tukuySi qullurqan. a qulluypaq kaptinSi, aqa
irqanchik hia, paypaq j-?>r7nkna Cunocoya isqanchikpaq wawankuna
yayanri Yasali Sutiyuqpa churinkunaktaS warmayarqan Hualla isqap churinkuna
Yaoyo iqman ta kutimuspa. Ancha qiparaq kay Hualla isqap churinkunam ari
Lzaro Puypurocsi. (.Adicin al margen-, Kay Hualla isqanchikpaq churinkuna
Lzaro Puypurocsi. Chay Llacsamisa iSqanchikman yaykuptinqa mana as
Hualla isqaqa kanchu. H uk warmilias chaypas mana wacakuq kawsan,
Anyarurip warmin.) Chaymantam kanan Pauquirbuxi isqanchikpaq churinkuna
kanan aupaico chay chaykuna kawsan. Chaymantam kanan Llamatanya
isqanchikpaq churinkunam kanan Ruricancha Casinchauca Tacyacancha. Kay
kimsa yumay isqas kay Llamatanya isqanchikpaq churinkuna.
Chaymantari chay Hualla isqanchiktaqa am ari rimarqanchik Lzaro
Puypurocsika.. Chaymantam Calla isqanchikpaq churinkunam kanan Juan
Paucarcasa Lasaca Canya chay chaykuna. Kay chika runam ari miramun pichqa
runa YaurilLtncham&im. hamuqpaq churinkuna. Kay Llacsamisa ilqanchikpaq
churinkunallam ari tukuy qulluSqa. Kay Llacsamisam kani ispam ari kay
Lzaro Huallap churinkuna kay oficiokm heredan sanin kasqanrayku. Kay
chikallaktam kay Conchap kasqankunakta yacanchik.

Cuando llegaba la poca de soltar el agua, iban siempre cinco veces a la laguna
acompaados por dos o tres huacsas. Previamente, un hombre y una mujer
entraban en una chacra medianamente grande. Llevaban un gran cntaro de
chicha, no ms de uno o dos de sus cuyes y coca. Despus de ofrecer estos
sacrificios, soltaban el agua. No sabemos ms sobre Yansa que lo que hemos
narrado aqu.

Ritos y tradiciones de Huarochir

Sabemos lo siguiente: se dice que los antepasados de estos concha eran slo hijos
menores y poco estimados de Pariacaca y de Tutayquire. Por eso les dieron slo
una cantidad muy reducida de ropa y de chacras. Sus huacsas celebran los mismos
ritos que los checa durante las fiestas de Pariacaca y de Chaupiamca y tambin
bailan el Chanco! Todo eso ya lo hemos contado enis dems captulos.
A propsito de los descendientes de estos tres hombres, sabemos lo siguiente:
se dice que todos Jos descendientes directos de Llacsamisa se han extinguido.
Cuando l mismo estuvo a punto de morir, sus sobrinos, los hijos de Hualla, de
regreso de los Yauyos, se casaron con las hijas de Cunocuyo el padre de stas
se llamaba Yasli. Mucho tiempo despus, Lzaro Puypurocsi y su familia eran
descendientes de Hualla. (Adicin al margen: La familia de Lzaro Puypurocsi es
descendiente de Hualla. Se dice que cuando hered la funcin de Llacsamisa,
ya no haba descendientes directos por el lado paterno de Hualla. Slo sobrevive
una mujer y ella sin hijos , la mujer de Anyaruri.) De los descendientes de
Pauquirbushi an sobrevive la familia de aupaico, Ahora bien, los Ruricancha,
los Casinchauca y losTacyacancha son descendientes de Llamatanya. Se dice que
estos tres linajes son los descendientes de Llamatanya,
A propsito de los hijos de Hualla, es verdad que ya hemos mencionado a Lzaro
Puypurocsi. Prosiguiendo, Juan Paucarcasa, Lasaca y Canya son descendientes de
Calla. stos son todos los que constituyen la descendencia de los cinco hombres
que vinieron de Yaurillancha. Los descendientes directos de Llacsamisa son,
puesr-los nicos que se han extinguido. Los hijos de Lzaro Hualla205, que se
dicen descendientes de Llacsamisa, heredan este oficio por ser descendientes de
su sobrino. Esto es todo lo que sabemos de los ritos de los concha.
'

'

[Primer suplemento]
t
awpa pacha kanankamapas tukuy hinantin llaqtakunapi, may pacham
huk runa huk yuriyllapi iskayta wacachin pana qari warmikta mana ispari
qaripurakta mana fiiSpari warmipuraktapaS, kayraqa -sapanpi qipanpiraqmi
willaSun. Kayhina isqa yuriqkunaktam curi inchik, Kayhina yuriptinmi, may
llaqtapi qunqayllamanta yuriptinpai chay tutallataq Uaqtanman eayachimuq
karqan. Imanam Sucyacanchapi TumnapipaS yurinman chayqa, awpa pachaqa
tuyllataqmi Llacsatambo iiqa Checap Uaqtanman apamuq karqan. Kayta
apamuspari manataqmi punfiawqa apamuqchu karqan paqtac pacha qasanman
ipa. Hinataqc tukuy kitipipai musyalqa ruranku.
Chaymantari, a may pacham curi iqa yurirqan, chay pachallataqmi huk wasi
ukupi qincasqaancha tutayaqpitiyaytaa qallarirqanku yayan maman qaripas
warmipas mana kuyurilpa huk manyanmanta esto es de un lado sirispa hasta
pichqa puncawkama. Chay pichqa punflawpim hukman a tikraq karqan. Chay
punfiawpiraqmi tukuy masarEuna chay curip wasinpi huunakttq karqan takispa
wankarnintapaS kikin waqtaSpa. Manam kananhinachu warmikuna waqtaq
karqan, sino qarikunam. Manaraq kaykunaktapaS takiyta qallarispataqmi supayta
tapuq karqanku araav/mpaS pana champ (o panacharap) isqawanpas.
Kay masankunamanta mayqanmi awpaq takispa pusarinqa wakin chaypi tiyaq
masankunakta. Chaymi paypaq Siminkama pichqa runakta akllaspa sealaq
karqanku. Kaykunari, a may pacham uyarirqan, chay pachallataqmi tutawan
punfiawwan mana samaspa ima haykanta rantichispapas kukakta maskaq
karqanku. Hinataq wakinnin masakunapas yallinakuyta yuyaspa hayka runa
kaspapa tukuynin huunakuq karqanku. Hinaspa, imanam hanaqpipas hukman
tikrarqan inchik, chay punSawmantam tukuy tutankuna a takiyta mana
samarqanchu hasta pichqa punfiaw cayasqankama. Manaraq cayaptin qayantin
punawpim masakuna qara wayaqanta rikuchinakuq karqan kaywanmi qaya
kukakta apariSaq iqhina. Mana kukayuqta wayaqallaktas takichiq karqanku.
Chaymi, a may pacham chay hukman tikrarqan, chaymanta kanan huk
pichqa punCawman huntaykun. Chaymi ari cunka puncaw. Chay pacham
awpaqnintaq huk lluychukta tarukaktapas ima hayka di2tkunaktapa
sallqapi kaqtaqa hapimuipa chaytam chay pichqa runa iSqanchik masakuna
chaykunap awpaqin apaptin pampaman chay curi lluqsiq karqan. Hukmi chay
caracol [huana]paya iiqakta pukuSpa riq karqanku. Hukmi pupunakta?? apaipa
riq karqan. Hukm i sacaya isqakta apaspataq rirqan. Kay sacaya iSqaqa ailla
sara kutaSqam karqan aSlla tiqtiwan. Kaytam huk runataq aparqan, Kaykunakta
apaqkunaqa manam masakunachu aparqan, sino chay curip sispa ayllunkunam

Primer suplemento
t
Vamos a narrar lo que aconteca antiguamente en todas las comunidades y sigue
aconteciendo an hoy cuando nacen dos de un vientre, sean hombre y mujer o
slo hombres o slo mujeres. Enseguida diremos io que acontece en cada uno
de ios casos mencionados. Llamamos a los que nacen de esta manera curi. En la
noche misma del da de su nacimiento -cualquiera que fuese la comunidad en la
que repentinamente nacan- los llevaban al centro ritual de su propia comunidad.
En los tiempos antiguos, si nacan en Suquiacancha en Tumna, enseguida los
llevaban al centro ritual de los checa llamado Llacsatambo. No los llevaban
de da para evitar que se helara la tierra. Es posible que, en todas las regiones,
confundidos por el demonio, mantengan estas prcticas.
Inmediatamente despus del nacimiento de los curis, cuando ya estaba muy
oscuro, el hombre y la mujer es decir, los padres de los caris se retiraban al
interior de un casa cercada y, all, echados de costado?', quedaban sin moverse
hasta cumplirse cinco das. Al quinto da, cambiaban de lado211. Ese mismo da,
todos los masas (los parientes masculinos por el lado paterno) se juntaban en la
casa de los curis y bailaban tocando ellos mismos sus tambores. N o eran como
hoy las mujeres quienes los tocaban sino los hombres. Antes de empezar a
bailar, hacan sortilegios con araas o charapi (o panacharapi) preguntando al
demonio la causa del nacimiento de los curis.
El primero en bailar era quien deba conducir a los dems masas reunidos all.
Segn sus instrucciones, escogan a cinco hombres y los sealaban para cumplir
ciertas tareas. stos, una vez designados, iban a buscar coca trocando todo lo
que posean para conseguirla, sin descansar noche ni da. Los dems masas, que
pensaban slo en competir unos con otros, se juntaban todos sin faltar ninguno.
As, a partir del da en que como dijimos arriba los padres de los curis
se echaban de costado, bailaban todas las noches sin descansar hasta que se
cumpliesen cinco das. La vspera de que se cumplieran, los masas se mostraban
unos a otros sus pequeas huayacas co^no si quisieran indicar con este gesto que
stas les serviran para traer coca el da siguiente. Mientras ejecutaban este baile,
llevaban slo las huayacas las cuales no contenan coca.
As, a partir del momento en que los padres de los curis cambiaban de lado, se
cumpla otro perodo de cinco das. Es decir que se cumplan en total diez das.
Entonces, el principal de los cinco masas a los cuales ya nos hemos referido
llegaba trayendo un venado, una taruca o cualquier otro a n im a l de las punas
que hubiesen capturado, los curis salan a la pampa, acompaados por varios
grupos de hombres. Unos iban soplando el caracal llamado huanapaya. Otros

aparqan. Ichaqa chay lluychullaktam masap a isqa awpaqin aparqan.


Kay lluychukta hapipuSpa chay pachallataqmi chay curip qincasqa wasipi
dyasqanmanta fiakinwan saruchiq karqan kaymi a takurisunki hapllaSunki
ispa8. HinaSpam aychantaqa tuyllataq tukuy hinantin runakuna mikuq
karqanku mana aSllaktapaS puchuspa.
Chaymantam qana, imanam aqapas inchik, chayhina a cunka puncawpi
pampaman luqSiq karqan. Qipanpi chay crkuna huk hatun ima pachawanpas
pintusqa mana rikurispa riptinmi runakunaqa pana masakunapas iskay kimsa
ysanakuspa waqaspa takipa riq karqanku. Kayaysaqri chay curipayllunkunaktam
aysaq karqan. Aysaspari huk 6akrakta imaktapas llamaktapas qusqayki ispam
aysanakuq karqan. Chaymi pampapi cayaSpa, imanam kananpas inangeAsn*>
awpaq procesimz riSpa apanchik, hinataqmi chay l l u y c h u k t a p a s ancha
SumachiSpa apaq karqan. PupuruMn kanan wmktahina chaywan chuqasaq
iqhina kamaykuSpa kamaykuSpa apaq karqan. TukuymantapaS awpaqnin
chay kamaykuSpari curiktam qipa hamuptin kamaykurqan. Chaymantam
kanan, a may pacham chay lluychu apaq chaypi pampapi ayarqan, chaymi
huk runa warmipaS chay curip ayllunkuna huk llamakta pana akrakta quspapas
samachiq karqan kaywan samay" iipa. HinaSpam chay curi paypa tiyanan
unanchasqaman cayaSpa iskaynin qusantin warmintin tiyaq karqan ancha
alli yupaychasqa. Chay punfiawpim tukuy hinantin masankuna kukawan
yallinakuspa takiq upyaq karqanku tukuy punfiaw. Chaymi a chiSiman
ataq wasinman kutimuipam ataq chay kikin riyasqanmancaq kutiq karqan.
Chaymantam kanan ataq pichqa punfiaw tiyarqan. a pichqa puncaw
huntaykuptinmi ataq aposentomzn asuchiq karqan. Chaymantam ataq chay
qipanpi masakuna yamtakta ancha hatun kullukamaqta apamuq karqan hinataq
awpaqninpas, may pacham curi yurirqan, chay qayantillan. Kaytam awpaq
simipi qunqarqanchiki.Kay yamtakunaktar tukuy tutankuna kayta masaspa
paqarinqa, paqtac ima watiqa imanpas cayanman iSpam kaytaqa qurqan.
Hinataq qipankamapas manataqmi huk tutallapaS nina waurqanchu.
Kay tukuyta a puchukaspam qipanpi ataq chay wnkunakta yayankunaktapas
chay supayninta tapuspa maypim armachimuSaq huchanmanta ispam
pusarqan. Paypaq siminkama YansacochartaBxaiofifc prfidamente^ pusarqan.
ChaypiS kanan chay huk runa conchuri Sutiyuq supaypa sacerdotal pachakta
tapuq karqan. Imamantam curi yurirqan; ima hayka huchanmantam ipai
tapurqan. Kay curi yuriq runaktaqa wauyninrantim yurin iipal runakuna
irqanku'*. Chaysi chaymantam kaymantam ilpa iikayninta armachiq
karqanku hinataq chay iskay wawakunaktapaS ataq ataq armachiSpa hasta
que cfiikalatn huchan isqankama imahina chiripi waunayaptinpaS. a

llevaban pupunas2>2. Y otros tambin llevaban sacaya. Por sacaya se entiende


una pequea cantidad de maz molido acompaada de un poco de ticti. sta era
llevada por otros hombres. Los que llevaban estas cosas no eran los masas sino
los parientes cercanos de los curis. Slo el venado era llevado por el principal de
los masas. Desde e l aposento donde se encontraban los curis en la casa cercada,'
hacan pasar a los padres por debajo del venado que acababan de capturar para
que ste los pisara con sus patas, dicindo&: ste los molestar a ustedes, los
reir213 (y luego lo sacaban a l venado y lo mataban2). Sin perder tiempo, todos
coman su carne sin dejar sobrar nada.
Finalmente, como dijimos hace poco, al dcimo da salan a la pampa. Despus,
cuando los curis envueltos en cualquier clase de pao grande eran transportados
a la pam pa sin que pudieran ser vistos, la gente conducida por dos o tres
de los masas iba all llorando y bailando. Los que eran conducidos as eran
miembros del ayllu de los curis. Por el camino, los que conducan prometan
que iban a ofrendar una chacra o algo semejante, o una llama. Cuando llegaba
a la pampa, ei principal de los masas llevaba el venado (ste es el pellejo y
cabeza embutida porque ya la carne era comida, como se ha dicho2^) con gran
pompa como hacemos hoy cuando, a la cabeza de una procesin, llevamos la
manga de la ene. L l e v a b a n tambin las pupunas como lanzas, apuntndolas
continuamente como si quisieran indicar con este gesto que iban a lanzarlas.
Quien estaba a la cabeza de todos los dems apuntaba su p u p u n a hada los curis
que venan por detrs. Entonces, cuando el que llevaba el venado llegaba a la
pampa, un hombre y una mujer, miembros del ayllu de los curis, ofrecan una
llama o una chacra y, al hacer descansar a los curis, les decan: Descansen con
stos2>7. Al llegar los curis al sitio que les haba sido sealado como aposento,
los dos, el marido y la mujer, se quedaban all recibiendo todas las honras. Ese da
todos los masas competan ofreciendo coca. Bailaban y beban el da entero. Al
anochecer regresaban a sus casas y, al da. siguiente nuevamente volvan al mismo
lugar donde haban permanecido antes. E ntonas, de nuevo, se quedaban all
cinco das. Al cumplirse cinco das, otra vez aislaban a los curis en otro aposento.
Despus, los masas traan lea a urtenorijie collocamac (Depsitopara la lea?),
como lo haban hecho al da siguiente del nacimiento de los curis. Olvidamos
mencionar este hecho al principio de esta relacin2^. Ofrecan esta lea para
que, al colocarla todas las- noches en la hoguera, sta durara hasta el amanecer;
as los padres de los curis no caeran en ninguna tentacin. De esta manera no se
apagaba el fuego ni una sola noche hasta el fin de los ritos.
Al concluirse todo esto, preguntaban a su demonio dnde deban layar a los
curis y a sus padres de su culpa y entonces los conducan al lugar indicado. Se
dice que, segn sus intrucciones, se los conduca prfidam ente2<> a la laguna
de Yansa22. All un hombre, sacerdote del demonio llamado conchuri, haca

kaykunakta puchukaspa qariktaqa chukchanta rutuq karqan, warmiktaqa asllakta,


qariktaqa, imanam huchayuqkunakta rutunki, hia. Chayii buizcbayrucayuq a
kutimuq karqanku. Chaymantari huk wallqakta yana yuraqwan qaychusqaktas
wallqarichirqan curip unanchayninta kunaSpari huk wata enterom sasinki;
amataq qampa qampas pillawanpaS huchallikunkise; hchallikuSpaqa ancha
mana alliktam rurankiman; qasim masanchikkunakta Saykuchinkiman" ispaS
kunaykuq karqan. Chaymantas a patman wata kaspa ataq allichui tiyan"
ispa chay sacerdote runataq wakinnin achka runakunawan tapuq karqan
supayninta. ChaySi alli kaptinqa ancha kusikurqan. Hinaspa p u u r q a n t a q m i ^
iptinsi kanan allinta anyaq karqan. Chay masakunapai anchapuni piakuspa
imaraykum uqanchiktaqa qasi iaykuchiwanchik pai anchapuni piakuq
karqanku. Chaymantam kanan ataq chay watap huntasqankama hinataq
watiqaq karqan. Chay pacharaqi chay wallqantaqa kuchupuq karqan. Hinallas
puchukarqan.
Chaymantam ataq aqa fiisqanchikta tinkuchiSun. Qaripura yuriptinqa pana
warmipura yuriptinpaS manam alli pachachu kanqa; ancha mufiuy pacham
kanqa ispam iq karqanku. Chaymanta qari warmi yuriptinm allipaq
unancharqanku.
Chaymantari ima chikam kanan masakuna huk pachamantaqa kusikun mana
awpa pachahina chikakta gashpa. Huk pachamantari llakikunc mana
chayhina ruranichu iSpa. Supaypaq llullayninwan wakin llaqtakunapiqa
manataqc qunqanchu. Tutapas imahina pachapas hinataq llama yuriptinpas
Sutintari sapamanta ima Curim kanqa" ispas supayta tapuq karqan. Chay
supaypa sucichasqanmi Curiaup'apas Curiyauripss Curibuamanpas Ticllacuripas.
Ima hayka uti kaqpas Crwan rimarisqa hia sapataqsi qaripas warmipas.
Chaymantari ima chikam runakuna qullqiyuq kananqa awpa manaraq kay alli
diospzq Siminta unanchaSpa Pariacacap mitanpi pana ima haykap mitanpipas
tukuy kallpanwan ima hayka kaqallantapa kukarayku rantichispa qullqillantari
chayraykullataq maskaSpa. Kananqa pana kimsa tawa watalla samaptinpas
h tm m h d m m tukuy hinantin watankunapi llakikuspa maymantac kukakta
tariSaq ilpa; hinataqS pinqaykztaq ispa cakrantapas pachantapas
rantichilpa maskarqan chayta kayta puriipa wanakumanpas rispa lluychuktapal
sasilpa maskaSpa chayraykuEataq. Hinaspa tukuy hinantin yuyasqantapal
supaynintaraqmi awpaq alli sasiSpa maymantam tariSaq; wanakuwanchu kayri
Sakraytchu pachaytachu waqllichiSaq; imanam kasaq ispa tapuspam anchapuni
msyalqa trabajopi puriq karqanku. Kananqa huk yuyaymanta mana chikakta
^yaSp'maiaiaq im illantapal hyrayku rantichispa anchapnie kuSikuri. Kay
pchatiMiita6 ehyqa anchawqn imaraykUc mana chayta ruranichu fiiSpa.
Ch|pa'mitaApi^a ttpS'!imhiha pachapaS, may pachac Macylbnco chay

sortilegios. Por qu haban nacido los cutis? Cul haba sido la culpa de sus
padres?^ , le preguntaba al demonio. La gente deca a propsito de los que
nacan curis que su nacimiento reemplazaba la muerte de sus padresai. Cundo
el conchuri deca que era por esta o aquella culpa que haban nacido los cuts,
lavaban a los dos padres. Hacan lo mismo con las dos criaturas a quienes lavaban
ref>etidas veces hasta que se cumplienrla sentencia que corresponda a la gravedad,
de su culpa y estuvieran a punto de morir de fro. Al acabar con este rito, el
sacerdote trasquilaba al varn a la mujer slo le cortaba un poco de cabello, al
hombre lo trasquilaba, como hace usted, Doctor de vila, con los pecadores .
Entonces volvan con el tocado de huachayriico. Les pona un collar trenzado
de hilo negro y b l a n c o , en seal de ser padres de curis y les amonestaba as:
Durante un ao entero ustedes ayunarn. Ninguno de los dos pecar con quien
sea que fuese--*. Si pecasen, haran un mal muy grande. Molestaran intilmente
a nuestros masas. Cuando haba trascurrido medio ao, ese hombre-sacerdote,
junto con muchos otros hombres, preguntaba de nuevo a su demonio para saber
si los padres de los cuts haban observado sus instrucciones. Si la respuesta era
positiva .se regocijaban muchor^-responda-que se haban acostado juntos22?, los
rea con mucha fuerza. Y los masas, de veras muy enojados, les decan: Por qu
nos causan tanta molestia a todos? y seguan acechndolos de esta manera hasta
cumplirse el ao. Slo entonces se les cortaba el collar. As se acababan los ritos.
Ahora vamos a retomar lo que decamos un poco antes. Si los curis nacan ambos
hombres o ambos mujeres, crean que la suerte iba a ser mala y que iba a seguir una
poca de mucho sufrimiento. S nacan hombre y mujer lo juzgaban positivo.
Cun felices son hoy los masas, que no gastan tanto como en los tiempos
antiguos! O tal vez, pensando en otros tiempos, se lamentan de no hacer ms
estas cosas. Quiz en las dems comunidades, engaados por el demonio, todava
no las hayan olvidado. En la noehfijCLen cualquier momento en que nacan llamas
de esta manera, su dueo preguntaba al demonio cul sera el nombre de cada una
de ellas dicindole: Cul curi ser?. Los nombres que daba el demonio eran:
Curiaupa, Curiyauri, Curihuaman y Ticllacuri. Se dice que a todos los nombres
aadan curi, tanto para los -machos coipo para las hembras,
Cuntos hombres prsperos hay hoy que, antiguamente, antes de entender la
palabra; de este buen Dios, dedicaban todos sus esfuerzos durante la fiesta de
Pariacaca o cualquier otra fiesta a trocar absolutamente todo lo que posean por
coca, buscando plata con ese nico fin! Y aun cuando descansasen slo dos o tres
aos, todos los huacachas^ se lamentaban diciendo: Dnde pues encontrar
coca? o He de avergonzarme as? y, trocando sus chacras y su ropa, buscaban
aqu y all otras cosas que pudieran trocar, persiguiendo huanacos y ayunando
mientras iban a cazar venados sin otro fin que conseguir coca. De esta manera
confiaban todas sus preocupaciones a su demonio y, despus de un ayuno muy

147

pacham kanqa ilpa irqan, chay pachallataqmi runakuna ancha kusikuspa


quchukuspa ari machukunapai ancha chakwa[s]pas tiqtinta imn tapa! apaspa
riq karqanku awpa wasipi upyanan kaptinpal pana kaypi kanqanpaqpal.
Chaymanta kay llaqtapitaqc chaytapal tuta ruraipapal asila wananman. Hawa
llaqtakunapiqa hinataqc rutanku fiilpam yuyanchik uyarinchikpal.

itos y tradiciones de Huarochir

severo, le preguntaban; Qu voy a trocar para encontrar coca? O ser necesario


que despilfarre m chacra, mi ropa?, Qu ser de m?. As erraban con gran
trabajo totalmente confundidos por el demonio. Hoy, como no estn tan afligidos
por esa nica preocupacin y sin la necesidad de trocar cualquier cosa que les
pertenezca para conseguir coca,,es posible que se alegren mucho. O quiz lloran al
pensar en otros tiempos diciendo: Por qu pues no hago ms estas cosas?. En
la poca de sus fiestas, durante la noche o en cualquier otro momento, al decirles
el yanca llamado Macuylluncu cundo iba a ser el principio de la ceremonia,
es cierto que la gente, los hombres de edad y las mujeres-muy ancianas, iban con
mucho regocijo y alegra, llevando su ticti y otras cosas si una borrachera estaba
prevista en la casa antigua o a q u 2 . E s posible que slo en este pueblo se hayan
enmendado algo aunque hagan estas cosas por la noche. Creemos y hemos odo
decir que quizs en los pueblos de afuera^ an se hagan estas cosas.

[Segundo suplemento]

Ihs.
Ata ispaqa wamrap chukchanpi parca yuriqtam ata inchik^ Kayhina
yuriqtam.-kanan chay wamrap yayankuna a kimsa wata kaptin huunakuq
wasinpi o kanfianpi pusaq puncawmanta awpaq paypaq kakankunakta o
masankunaktapas uyarichilpa-chay puncawpim kay Pariacacap ataa llanta
rutusun ispa. Illa ispaqa ata iSqallantataqmi unanchanchik Chayhina
a tukuyta uyarichikuspam aswakuyta qallarinku. Aswakunmi media sarakta
o huk hanigakxiL iqta uyariSpaqa kikin runakunallataqmi tapunakuq
' imapaqmi aswan ilpa. a yafiaspam kanan ima puncawpic fiesta kanqa,
chay punfiaw tukuy hinantin runakuna huunakumuq. Hinaspam kanan
chay atayuq runaqa masankunawan tukuy kakankunawanpas ura iqman ta
tiyaspa takikuyta upyachikuyta qallariq. Chaymi, a may pacham ancha
mafianku, chay pacham huk fiesadaka. o aktapai mantapuspa chay wamrakta
cawpimai yaykuehiSpa tiyachiq kay Simikta rimaSpa yayakuna wawqikuna,
kay ata illakta kanan pun6awtaq rutuSun; Pariacacap chaymanta Tutayquirip
atan illanmi ari; paytaqmi ari uqaman kafiamuwarqan kayhina yurinqanpaq
ispam rimariq. Chay pacham chay wamrap sispa kakan qari kaptin, warmi
kaptinri paypaq ipan, mana iipari abuelo o abuelanpa ayaripa huk llamawan
o cakrawanpas huk seahlanta SuraSpa chay ataktz tijeravnxi kamaykuq. Chay
llama isqanchikpaq unanchayninmi kanan huk co th ua ttP iSqa, imawanmi
llamakta Pariacacamm puSarqan, chaywan. akrap unanchaynintam kanan
huk caxo isqakta curapuq karqan. Kay caxo ilqaqa huk kaspillam warmip
allakunallan. Chaymantam wakinnin sispa yawarmasinkunam yaqullawanpas
kusmawanpa ovejawanpa o millwawanpas kasqankama ofrecekuq sapanpi
sayarfpa: Chaymantam, a may pacha sispa yawarmasin pucbukan, chay
pacham kuraka o alcalde qullanaman tapas SayariSpa ikay real o huk a/tapas
curaspa sayarimuq hasta puchukasqankama. Kaykuna aitawan macanqa;
macaspari manam ari imallantapas micakunqachu iSpam ancha upyachiq a
pacha uraykusqankama. Chay pacham kanan a tukuy mtukuyta puchukaptin
yayan chay churinta tukuy rutuq, porque runakunaqa llamkayllam llamkaq.
a puchukaspari tujllam takikuyta qallariq. Machunkunap sutinta rimarispa:
"yaya Anchipuma" o Carhuachachapa o ima ima iSpapaS qampa atuykim
illaykim; kananqa am puchukarqani; kananmantaqa ama ataq Pariacaca
kafiamuchunchu; allitaq kaaq iSpam takikuq sawkakuq.

Segundo suplemento

Ihs
Llamamos ata a los nios que nacen con un parca en los cabellos230. Cuando
tienen tres aos de edad, sus padres y parientes se re n en en su casa o su
cancha. Despus de ocho das, avisan en primer lugar a los cacas (parientes
masculinospor el lado materno) y a los masas que tal da van a cortar el cabello del
ata, del illa de Pariacaca. Por illa, entendemos exactamente lo mismo que por
ata. As, despus de haber avisado'a todos, empiezan a preparar chicha. Al oir que
estn preparando chicha con media fanega o ana.fanega entera de maz, la gente
misma se pregunta por qu lo hacen. Al saber qu da tendr lugar la fiesta, ese
da toda la gente se rene. Entonces, el padre del ata2 se junta con los masas y
tambin con todos los cacas, quedndose en la parte ms baja de la asamblea, y
empieza a bailar y a convidarles a beber. Cuando ya estn bien borrachos, tiende
una freza d a o una tita en el suelo y, hace entrar al nio y lo sienta en medio de
todos. Luego dice las palabras siguientes: Padres, hermanos, hoy vamos a cortarle
el cabello de este ata, de este illa. Es el ata, es el illa de Pariacaca, lo es tambin de
Tutayquire. Son ellos quienes me lo enviaron para que naciera de esta manera.
Entonces, un pariente cercano del nio por el lado materno -s i es varno la ta
paterna -si es mujer-, o a veces el abuelo o la abuela, levantndose, ofrece una
llama o una chacra de las cuales colocan all slo la seal, y apunta las tijeras
hada el ata. La seal de la llama es el cabestro llamado coth u ato con el cual
conducen la llama hacia el santuario de Pariacaca. Entonces, c o l o c a b a n * un
cashu como seal de la chacra. El cashti no es otra cosa que el bastn que usan
las mujeres para cavar. Entonces los dems parientes consanguneos se levantan
y cada uno ofrece segn sus posibilidades ya sea slo una manta, una cusma,
una oveja o lana. Cuando los parientes consanguneos terminan de colocar sus
ofrendas, se levanta el curaca o el alcalde, segn su jerarqua, y deja uno o dos
reales. Los dems presentes hacen lo mismo hasta que acaben de dar todos. Los
padres, que les sirven de beber con largueza hasta la puesta del sol, se dicen:
Cunto ms se emborrachen,- sern' menos capaces de ser avaros con sus
ofrendas!. Cuando los dems presentes acaban su participacin al rito del corte
del cabello, el padre trasquila completamente a su hijo, porque la gente no hace
ms que tocarle ligeramente el cabello. Cuando acaba, empieza enseguida a bailar.
Mientras baila y se divierte, invoca los nombres de sus antepasados, diciendo:
Padre Anchipuma o Carhuachachapa o cualquier otro nombre este ata,
este illa es tuyo235. Ahora ya he acabado. Que a partir de hoy ya no me enve
Pariacaca otro ms! Me portar bien.

Kay ata iSpaqa illa ilpapas Pariacacap kacanmi" ipa runakuna


unanchanku. Kayta rutuypaqri qayantin chi' ancha manchalpa quwinwan
tqtinwan imanwanpas Pariacacaka Tutayquiraz muchaq allichawaytaq kay
atawzxv, qaya puncawd ancha kusiyuqtaq kaSaq ispa. Paykuna unanchaptinqa
curip sealmti. Curi hamuypaqsi kay takta kacamun mana all Pariaeacarrmi
huchanta yuyaykuptin waunanranti curi yurinqa Rispa. Cur yuriqtaqa
wafiunanrantitn yurin ftiqmi ari. Kay chikallacam kay San Damin Checa
iqamanta yafianchik.

152

Chaymantari wakinnin llaqtakunapiri ima fiiSpaC rimanku. Ichaqa ata yuriptinqa


hinallataqmi tukuypas kay tukuy corregimientopiqa yupaychanku tukuy may
kitipipa Huancapas Yauyopas Huamatancapa& imarunapa indio ilqaqa.
Chaymantari achka runa ancha qullanan yanakuna kaqpa hinataqmi
Limacpi pip churin ala kaptinpaS huunakuq. Chaymanta mestizo kaqtapaS
yafianchiktaqmi wakinninkunakta. BCaytaqa ichapaS chayhina alli kawsana
iSpataqmi wakinnin runakunapas huchaman fiayaykurqanku chaykunakta
rikuspa. HinaSpar kay kimsa watanmantam rutuna ispa fiirqanchik.
Chaytaqa yacakusqankamam awpaqpas o qipanpas rurarkanku. Kay
chikallam chiqa Simiqa.

iones de Huarochir

Al hablar de atas o illas, la gente opina que son enviados por Pariacaca. La noche
que precede al corte de cabello del ata2-6, adoran a Pariacaca y a Tutayquire y con
mucha veneracin le ofren cuyes, ticti y otras cosas diciendo: Sname por medio
de este ata y maana ser muy dichoso. Cuando los atas se manifiestan! dicen
que es una seal de curis. Si han de venir curis, envan este ata cuando alguien
premedita una falta grave contra Pariacaca como un aviso de que los curs.nacern
para reemplazar la muerte del culpable. Decan en efecto que los caris nacan para
reemplazar la muerte de sus padres. Esto es todo lo que sabemos sobre estos checa
de San Damin. Es probable que en las otras comunidades cuenten cualquier
otra cosa?. Sin embargo, cuando nace un ata, en todo este corregimiento y en
todas las otras regiones, los huanca, los yauyo, los huamantanca, cualquiera de
los hombres llamados indios, todos opinan la misma cosa.

\S>
O

Y, en Lima, muchos hombres, inclusive los ms distinguidos yaitacuoas se


juntan de esta manera si el hijo de alguien era un ata. Y an sabemos de algunos
mestizos que tambin participan en estos ritos. Los dems hombres, al verlos,
creen que, quizs, estas costumbres sean buenas, y por este motivo han cado
en el pecado. As dijimos que se suele cortarle el cabello tres aos despus
del nacimiento del ata. Las diferentes comunidades lo celebran antes o despus,
segn sus usanzas. Todo este relato es verdadero.

153

Notas al texto quechua

T. A. = Ttulo castellano agregado posteriormente


N, M. = Nota agregada al margen
1. T.A.: Captulo I. Cmo ftie[ron] antiguamente los dolos y cmo guerrearon] entre
ellos y cmo haba en aquel tiempo los naturales.
2. N. M.: Yunkasapa.
3. N. Mr. Saber si dice que no se sabe si fue antes o despus de Cathuincho o de
Pariacaca.
4. IL.HEkpluIirCmo-sucedi Cuniraya Huiracochaen su tiempo y cmo Cahuillaca
pari su hijo y lo que pas,
5. N. M. tachada'. Ntase que no se sabe si fue este antes o despus de Carhuincho,
6. N. Mr. La congre[ga]cin fue en Anchicocha.
7. Interpretacin hipottica de unpasaje tachado'. Chaysi qufiapi chayaspaqa hinalla qufiaman
yaykuSpa chiqacharqan, Chaytaqa kanajn runakunaqa Gt&manm chiqacharqan
ispa inku. Nawpa pachapaS huk.pachaman rirqa ispa? irqas,
8. Tal vez se haya tachado yuquwan,
9. N. Mr. tachada: El fin que tuvo esta huaca se dir abajo. Ojo.
10. Captulo 3. Cmo pas antiguamente los indios cuando revent la mar.
11. Reemplaza yayan.
12. Reemplaza yayan.
13. N. Mr. Este es un cerro que est entre Huanri y Surco,

14. T. A.: Captulo 4. Cmo el sol {se} des[a]pareci cinco das.


1 5 . T. A.: Captulo 5- Cmo antiguamente [ajpared Pariacaca en un cerro llamado
Condorcoto [bajo la forma de] cinco huevos y lo que sucedi.
16. N. M.: Ojo, lamtaamca.
17. N. M.: Tamtaamca.
18. N. M.: Juntronse los sabios.
19. Glosado al margen con laforma acukurada: casaradt<\m.

20. N. M.i Preguntar cmo se dice este pukyu y en qu parte est.


21. N. M.: Esto es a uno de los huevos dichos a quien ste tena por padre.
22. Orig. chaycunantapas.
23. Adicin al margen: o riti.
'
24. N. M.: Nota y preguntar para qu se pone esta coca.
25- N. M-: Pariacacap yurimuSqan.
26. T. A.; Captulo 6. Cmo Pariacaca naci cinco halcones y despus torn en personas
y cmo estando ya vencedor de todos los yungas de Anchicocha empez a caminar al
dicho Pariacaca y lo que sucedi por los caminos.
27. Af M.: El captulo primero.
28. o a fiafia[y].
29- N. M.i Pariacaca chimparqan Cuparap Uaqtanman.
30. N. M.: Cunirayap tiyaSqan Chuquisusop qayllanpi,
31. N. M,: 1 Captulo.
32. V. M.: Ocsapata es[t] junto a Pariacaca.
33. N. M. casi ilegible: Kay runas Quinti karqan.
34. Aadido en el margen superior delfolio: Decir lo de la culebra.
35. N. M.: Saber los nombres, de estos 5 hermanos. Los nombres de estos cinco hermanos
son Pariacaca, Churapa, Puncho, Pariacarcu. No sabemos el nombre de uno de estos
cinco.
36. N. M.: Hijos. Curaca, o Ancacha, el Io; Chauca, el 2o; Lluncu, el 3o; Sullca, el 4o;
Llata, el 5o; Ami el 6o. dolos (?). Hijas. Paltacha o Cochucha, la Ia; Cobapacha, la 2a;
A[m]puche, la 3a; Sulicacha, la 4a; Ecacha, la 5a; Anadia, o Nasi.
37. N. M.: Azul claro era.
38. N. M.: Pariacacap atisqan.
39- Aadido encima de la lnea?. Llacsa Churapa. sutiyuq.
40. N. M.\ Manam tuyllaqa mitikarqanchu. Kaytaqa qipanpiraqmi willasun.
41. N. M.: Saber si scos son hermanos, pues se dice que salieron de los huevos o si son
hijos del Pariacaca. [...] Hermanos eran.
42. Rectificacin al:margen izquierdo: PariaCarco. Nota al margen derecho tachada: Saber
cmo est est'Suc Ill'Jp- Rectificacin: Pariacarco.

43. N. M;: Kay hanka fiakiyuqmi kanqau


44. N. M.: Este lugar donde est Sttllca lllap a <Choquehumpo> est abajo de Tumna
entre Sicicaya y Suquia. He de verlo. Saber cmo se llama. Sigue una nota en quechua casi
ilegible. Interpretacin hipottica: Capcahuancakm qpanpm willaSun.

45. N. Mr. Saber cmo est ahora este Carhuincho en los Andes.
46. N. Mr. Captulo 1.
47. N. Mr. Pariacacap churinkuna.
48. N. Mr. Qipanpi chutaSun Pachachuyrop atiSqanta.
49. N. Mr. Esto se entiende de una familia.
50. N. Mr. El maestro se llama yafica.
51. N. Mr. Esto es la sombra quef va haciendo la pared con el sol
52. N. Mr. De'este cerro se parece la nieve de Pariacaca.
53. N. Mr. Que es de donde se parece.
54. N .M .: Nombres diferentes, una vez de una manera y otra de otra, como Yaurip[...
Iliaca.
,
.
55. N. Mr. Auquisna = para nuestro padre o criador.
56. N. Mr. Chaycasna = para nuestra madre.
57. N. Mr. Saber este gnero de canto y ponrmelo en un papel en lengua de [qu]echua
todo lo que dicen.
58. N. Mr. Chaupiamcap kaSqantaqa huk qipanfpi} capitulopim urasun.
59. N. Mr. Ojo (tachado)_
60. N. Mr. Ojo. En blanco m el original.
61. N. Mr. Pariacacap churinkunap atiSqankunaktam kay qipanpi fiuraSun.
62. N. Mr. Llmase Chaupi[]amca o Mama[]amca.
63. N. Mr. Huqinmi Lluncuhuachac Sutiyuq,
64. N. Mr. Yaca.
65. N. Mr. Colli, sin pronunciacin que haga fuerza.
66. Reemplaza rakantapas.
67. N. Mr. Sapanpi turaSqantaqa kay qipanpim qillqaSun. Sigue en elf.l07v una nota en
castellano: Aqu dejamos de escribir las vidas de cada uno de los hijos de Pariacaca y lo
que sucedi y entramos a Chaupiamca.
68. Tachado: chay puncaw.
69. Tachado: qayantin Corpus pun2awpi hinataq mamanchikpa fiestanml fiispas kurakan
qullanayuq tukuy hinantin runakuna...
70. N. Mr. Ojo.
71. N. Mr. Qu captulo atrs, (?).
'{
72. N. Mr. Ojo.
73. N. Mr. Sullca Illapa Sutiyuqsi karqan.
74. N. Mr. Pariacarco.
75. Kayta en el original. El contexto muestra que se refiere a Hualkllo Carhuincho.
76. Palabra casi ilegible: ...nayoc.
77. N. Mr. Macahuisa.
78. N. Mr. De la mano y pluma de Toms.
79. N. Mr. [Los] Huarcancha [y los] Llichiccancha eran yungas, [los] Morales yauyo[sJ.
80. N. Mr. Masoma, Chutacara.

157

81. N. M.: Significa dolo.

82. N. M.: Chuta.


83. JV. M.: Concha.
84. N. M.: Llacxamisa, Pauquirbuxi, Llamatanya, Hualla, Calla.
85. N. M.: Cunocuyo.
86. N. M.: Collquiri.
87. N. M.: Es la vara con el lazo qu coge papagayos, pero con lazo ni tan largo.
88. N.
luego lo sacaban y mataban.
89. N. M : La manga de la [cruz].
90. N. Af,: ste es el pellejo y cabeza embutida de paja porque ya la carne era comida
como se ha dicho.
3 \.N . M.: La [...] que con esto que ha de estar al principio.
3T. N. M S Esto es de donde viene el agua de los conchas.
93. Interpretacin propuesta porJ. C. Estenssoro de un hispanismo poco legible.
94. N. M.: sta es la opinin del vulgo, no la respuesta.
95. IV.'Af.; A manera de cadena de oro.
9>. N. Ai:.Ni enii* ellos.
97. N. Af.: Que tuvieron coito.
98. Ai A i: A algunos se les maraa y a otros no.
99. N. Af.: Cothuato es cabresto (= cabestro) de llama.
100. N. Af.: Esto es la noche antes del da dicho.

Notas al texto traducido al castellano

1. Esta introduccin parece ser un comentario personal del redactor del Manuscrito. No
aparece en el Tratado de vila y expresa preocupaciones ajenas a las de los doctrineros
cristianos.
2. Ttulo castellano agregado posteriormente: Cmo fuefrpn] antiguamente los dolos y
cmo guerrearon] entre ellos y cmo haba en aquel tiempo los naturales,
3. N. M. Una poblacin densa de yuncas.
4. N.M. Saber si dice que no se sabe si fue antes o despus de Carhuincho o de
Pariacaca.
5. Cuniraya era un dios regional y se encontraba petrificado en la acequia de Huincompa
(vase cap. 6). Huiracocha, cuyo culro haba sido propagado probablemente en todo
el imperio por los incas, no tena un adoratorio local y la gente, al invocar a Cuniraya,
no vea efectivamente a Huiracocha cuyo nombre se agreg al de Cuniraya Este pasaje
expresa cierta perplejidad por parte del redactor, consciente de la distincin entre los dos
seres sagrados, asociados sin embargo"en los fezos populares.
6. Ttulo castellano agregado al texto: Cmo sucedi Cuniraya Huiracocha en su tiempo
y cmo Cahuillaca pari su hijo y lo que pas.
7. N. M. tachada: Ntase que no se sabe si fue ste antes o despus de Carhuincho.
8. Lit. trag. Hemos tratado de conservar el aspecto repentino sugerido por el verbo
agregndole sin vacilar.
9. N.M. La congre[ga]cn fue en Anchicocha.
10. Pasaje tachado: Al llegar al mar entr y sigui su camino. Refirindose a este hecho,
la gente de hoy dice que se dirigi hacia Castilla. En los tiempos antiguos, se deca que
se foe a otro mundo. Se podra interpretar la glosa mundo de varias maneras: otro

tiem po-espacio, o tro pas, o tra poca. Se trata de u n pasaje sum am ente interesante ya
q u e nos p erm ite entrever una doble aculturacin. Prim ero, la asociacin del hroe cultural
C urinaya con su equivalente sureo H uiracocha (sntesis ya realizada probablem ente
en poca incaica) crea una confusin en lo tocante a su destino m itolgico. C om o
sabem os p o r los escritos de diversos cronistas, el H uiracocha del sur se fue hacia el mar,
c am inando sobre las aguas sin h u ndirse y, segn Pachacud Yamqui Salcamaygua, pas
p o r el estrecho hacia la o tra m ar. Sin em bargo, com o se ve en la versin corregida aqu,
la tradicin local sobre C urinaya difiere del o tro m ito. La evangelizacin, la asim ilacin
entre H uiracocha y u no de los apstoles y la consiguiente sacralizacin de los espaoles
llamados, huiracochas, explican el hecho de que, para los indios de esa poca, Cuniraya
Huiracocha, al e n tra r en el mar, se dirija hacia Castilla.
11. N .M . en castellano:El fin que tuvo e s tih u a c a se d ir abajo.
12. T tu lo castellano agregado al texto: C m o pas antiguam ente los indios cuando
revent la m ar.
13. N .M . en castellano: Este es un cerro que est entre H uanri y Surco.
14. Lit. exterm inando, lo que no corresponde a la lgica del relato, puesto que la gente
ya haba sido an iq u ilad a p o r el desbordam iento del mar.
15- Lit. Ellos as atribuyen su salvavin a H uillcacoto. Q uiere decir que las personas
interrogadas, los narradores de-las tradiciones, los no cristianos, atribuyen su salvacin
no al dios de la B iblia sino al huaca, cuya m anifestacin es el cerro de H uillcacoto,
posiblem ente el m ism o que en el captulo 23 se considera el ms herm oso de todos los
presentes en el A ucaypata del Cusco. Este pasaje, que es quiz u n com entario sobre el
texto hecho p o r el redactor m ism o, no figura en el Tratado de Avila.
16. T tu lo castellano agregado al texto: C m o el sol {se} des[a]pareci cinco das. La
m uerte del sol es la m anera h abitual en quechua de expresar el concepto de eclipse.
17- La inversin del orden natural asociada, entre varios otros factores, con el eclipse del sol,
es un tem a com n de la m itologa amaznica. La rebelin de las armas contra los guerreros es
tam bin un tem a presente en la iconografa mochica. A qu son los objetos de uso cotidiano
y los animales norm alm ente al servicio del hom bre los que atacan a sus dueos.
18. D e nuevo se trata de los inform antes no cristianos (o poco cristianos) (vase cap. 3).
Lit. Estos hab lan diciendo: C onsideram os que tal vez sea esto [la verdad]. Tam poco en
este caso vila hace referencia en su Tratado a la o p in i n de los no cristianos.
19 .T tu lo castellano agregado posteriormente al texto: C m o antiguam ente pareci Pariacaca
en u n cerro llamado C ondorcoto [bajo la forma de] cinco huevos y lo que sucedi.
20. Los parntesis existen en el original. Se trata de la h u m an id ad que viva en la regin
de Yauyos y H u ar ch ir en la poca m tica evocada p or los cuatro prim eros captulos
antes del nacim iento de Pariacaca y de sus hijos. Estos ltim os tuvieron su origen en
H uichicancha y Yaurillancha.
21. El hecho d e q u e el padre d e H u atiacuri todava n o hubiera nacido tiene que ser
interpretado segn las norm as mitolgicas. Es necesario tom ar en consideracin todos
los matices de yaya p ad re y yu ri- nacer en el lxico religioso aridiri. C o m o se puede
ver en el caso de C h au p i am ca (o en los de T am taam ca, Pariacaca, T utayquire y los
dems) existe u a ten d en cia a reducir todos los protagonistas de las tradiciones locales a
u n sistem a de parentesco nico.

Ritos y tradiciones de Huarochir

22. N.M. Ojo. Tamtaamca.


23. N.M. Tamtaamca.
24. N.M. en castellano: Juntronse los sabios.
25. Lit. comiendo. No es necesario interpretar literalmente el verbo comer en este
contexto. Es probable que sea suficiente la existencia de estos animales nefastos en la
proximidad de Tamtaamca para provocar su enfermedad.
26. N.M. en castellano: Preguntar cmo se dice este puquio.y en qu parte est.
27. N.M. en castellano: Esto es a uno de los huevos dichos a quien este tena por padre.
28. No se indica de qu cerro se trata. Sin embargo, debe ser uno cercano en el camino
a Condorcoto.
29. El Tratado de Avila especifica que la mujer del zorro, la zorrilla, llevaba la chicha y
el tambor y su marido la antara.
30. Una nota marginal en el Tratado de vila seala que son de plumas galanssimas y
de diuersos colores.
31. Por ser un hombre muy rico y propietario de una gran cantidad de llamas, el
cuado de Huatiacuri deba poseer pieles de puma en abundancia, ya que stas eran el
smbolo de su prosperidad (vase cap. 10).
32. La construccin de este enunciado es algo confusa y refleja el estilo oral; lit. cuando
bail con el puma rojo, como sale de nuestros das un arce en-direecin al cielo-, as
cuando [el arco] sali, bail. Versin de vila: y entrando al lugar sealado vieron
que llevaba alrededor de la cabeza del len uno como arco del cielo que le coronaba
(Tratado).
33. Otro pasaje caracterstico del estilo oral. El narrador presupone el conocimiento por
parte del lector de ciertos detalles que no aparecen en el resto del texto. Hasta ahora, la
hermana mayor no ha participado en la persecucin de Huatiacuri. Y tampoco saba si
Huatiacuri iba a matar a su marido.
34. N.M.: Nota, y preguntar para qu se pone esta coca.
35. N.M. en quechua = Nacimiento de Pariacaca. Es posible considerar a los cinco
hermanos como manifestaciones de un dios mltiple, Pariacaca. Tambin es posible
que Pariacaca y Chaupiamca representen nominalmente a sus conjuntos que podramos
llamar los Pariacaca, los Chaupiamca, con reminiscencias fastidiosas de-conjuntos
folklricos andinos contemporneos. Nos parece probable que, como en otros casos
semejantes, se haya amalgamado, en la cifra simblica de cinco, a diferentes hroes locales
que tenan funciones correspondientes.* las d^ Pariacaca en diversas comunidades. En su
versin, vila, refirindose a los huevos, precisa que Pariacaca [se encontraba] en uno
de ellos.
36. Ttulo castellano probablemente agregado posteriormente al texto: Cmo Pariacaca
naci [bajo la forma de] cinco halcones y despus torn personas y cmo estando ya
vencedor de todos los Yungas de Anchicocha empez a caminar al dicho Pariacaca y lo
que sucedi por los caminos.
37. N. M.: El captulo primero.
38. N. M. en quechua = Pariacaca atraves [el ro] en direccin de las tierras de los
cupara.

161

39. Este y los enunciados siguientes llevan la marca de modo asertivo mi que indica
experiencia de primera mano y es probable que estn destinados al investigador de
idolatras Francisco de vila.
40. N.M. en quechua = El lugar donde se encuentra Cuniraya est en la proximidad de
Chuquisuso.
41. La modalidad de chaym antam indica que el autor tiene un conocimiento directo de
esta poca en la que el cacique bautizado don Sebastin permita que se siguiera
practicando los ritos precristianos. No hemos traducido la palabra awpa anterior" cuyo
sentido se comprende por el contexto general del pasaje.
42. N.M.: Ocsapata es junto a Pariacaca.
43. Una nota casi ilegible en quechua parece significar: /Se dice qu/ este hombre era
quin. Este detalle es importante ya que muestra que los quinti, grupo tnico al que
pertenecan tambin los checa, pagaban antiguamente tributo a Huallallo, dios de los
yuncas.
44. En el margen superior del folio 72v se ha aadido: Decir lo de la culebra. Se refiere,
tal vez, a la tradicin acerca del am aru narrada en el captulo 16.
45. N.M.: "Saber los nombres de estos cinco hermanos. Los nombres de estos cinco
hermanos son: Pariacaca, Churapa, Puncho, Pariacareu, No sabemos el nombre de uno
de estos cinco.
46. Se trata probablemente de los huacas tutelares de los checa, hermanos menores de los
quinti (vase cap. 11). Se pueden reconocer los nombres de Ami y Llata, respectivamente
quinto y sexto hijos, y quizs tambin el de Aas! = Anacha o Nasi (sin cifra) entre las
hijas en una lista que aparece al margen. Hijos: Curaca o Ancacha el primero, Chauca
el segundo, Lluncu el rercero, Sullca el cuarto, Llata el quinto, Ami el sexto, dolos (?)
Hijas: Paltacha o Cochucha la primera, Cobapacha la segunda, Ampuche la tercera,
Sullcacha la cuarta, Ecacha la quinta, Anacha o Nasi. No se indica de quienes son hijos
e hijas. Sin embargo, se trata probablemente de una filiacin establecida entre Pariacaca y
los antepasados y dioses tnicos de los ayllus locales. Se encuentran de nuevo los nombres
Ami y Llata en el captulo 10 donde se les agrega el sufijo -cha, caracterstico de los otros
nombres de la lista. En el captulo 13, otra vez aparecen con algunas variantes los nombres
de estas hijas. Representan los equivalentes checa de los nombres de Chaupiamca y
sus hermanas otra asimilacin entre huacas locales y deidades de prestigio regional.
Aasi se asocia con Cahuillaca (vase cap. 13). Este empleo de las palabras hijos e
hijas es tal vez anlogo al de churi citado por Hernndez Prncipe: cada cabeza de
familia, que llaman churi, tena su lugar conocido arriba de esta auriga poblacin, junto
a s adoratorio del Rayo, donde tenan sus dioses penates, que llaman conopas.... Se
trata evidentemente de fundadores de linajes asimilados a hijos (chur) del dios-protector
regional, el Rayo.
47. N.M. Azul claro era. Se ha reemplazado el hispanismo m o l (azul) por ancas,
Rectificacin sugerida probablemente pdr vila; asol, que aparece tambin en l quinto
captulo, no corresponde exactamente ai valor del quechua ancas (como indica Ia'nota).
48. N.M. en quechua = La lucha (o tal vez. La victoria) de Pariacaca*.
49. N.M. en quechua Su nombre era Llacsa Churapa.

Ritos y tradiciones de Huarochir

50. N.M. en quechua = No huy enseguida. Esto todava lo vamos a narrar despus".
51. N.M.: Saber si estos son hermanos pues se dice que salieron de los huevos, o si son
hijos de Pariacaca. Hermanos eran*.
52. Se ha tachado el nombre de Sullca llapa. N.M.: Saber cmo est este Pariacarco
(nuevamentese ha tachado el nombre de Sullca Illapa).
53. N.M. en quechua = Este ser cojo.
54. Lit, te sacrificarn una llama estril, que todava no haya parido.
55- N.M.: Este lugar donde est Chuquihuampo (se ha borrado:-Sullca Illapa) est
abajo de Tumna entre Sicicaya y Suquia. He de verlo. Saber cmo se llama". Sigue una
nota en quechua casi ilegible = Hablaremos deCapcahuanca despus (?), Capcahuanca
es quizs la mertesis. de Capac*huanca, otro huaca que, segn las instrucciones de
Pariacaca, reciba ofrendas de coca (v. cap. 25).
56. N.KL: Saber cmo est ahora este Carhuincho en los Andes.
57. N. M.: Captulo 1. .
58. N.M. en quechua = los hijos de Pariacaca.
59. N.M. en quechua = Narraremos (lit pondremos) la lucha (o victoria) de Pachachayto
despus. Se trata quizs de otra figura de las tradiciones populares locales que se ha
asimilado por prestigio con un hijo de Pariacaca. Como deba aparecer en los captulos
precedentes, podra pertenecer a otro ciclo de leyendas, como Huatiacuri, igualmente
asimilado a un hijo de Pariacaca. No se hablar ms de Pachachuyro en el Manuscrito.
60. No se puede aclarar el sentido exacto de esta serie de enunciados. El redactor empieza
a hablar de un hecho atribuible a todos los yuncas conquistados a saber: su abandono
del culto de Huallallo y el comienzo de su adoracin de Pariacaca. Enseguida se interrumpe
y habla del caso especfico de los colli que vivan en lo que seran despus las tierras de
los checa. Al darse cuenta que sera muy difcil citar a todos los grupos yuncas por lo
numerosos que eran, decide tratar globalmente las costumbres de los yuncas, puesto que
stas eran idnticas en todas partes. Es posible que un texto breve en el margen izquierdo
superior del fol. 74r, hoy casi invisible, haya continuado el enunciado rrunco inicial.
61. N.M.: Esto se entiende de una familia.
62rN.M.: El maestro se llama yanca.
63. N.M.: Esta es la sombra que va haciendo la pared con el sol.
64. N.M.: De este cerro se parece la nieve de Pariacaca.
65. N.M.: que es de donde se.parec?"<
66. El sentido exacto de buchoylh lananhuanpas con sus pequeas llamas tambin
no es evidente. Se refiere a las llamas machos perseguidas tal vez a otras destinadas al
sacrificio? Los hombres muy fuertes las llevaban cargadas o las llamas corran junto
con ellos? Nos faltan datos etnohistricos para aclarar este pasaje.
67. N.M.: nombres diferentes, una vez de una manera y otra de otra, como
Yaurip(.)Uaca.
68. N.M.: Auquisna, para nuestro padre o criador. Palabra de origen aru: /awki-sa-na/
padre-nuestro-para.
69. N.M. Chaycasna, para nuestra madre. Tambin de origen aru: */fiayka-sa-na/
madre-nuestra-para.

70. La fecha indicada aqu parece estar errada. En la Cana Annua de 1609 se especifica
que la fiesta de Pariacaca es por el mes de Abril.
71. Se ha tachado la frase y coincide con el Corpus Christi.
72. N.M.: Saber este gnero de canto y pngamelo en un papel en lengua de quechua
todo lo que dicen.
73. N.M. en quechua = Hablaremos (lit. pondremos) del culto (lit. existencia) de
..
Chaupiamca en uno de ls captulos siguientes.
74. N. M. tachada: Ojo!.
75. Segn los habitantes actuales de Sunicancha se percibe la cumbre de Pariacaca desde
la-cima del cerro Parahuaiqui (mettesis de Aparhuaiqui?).
76. Mettesis de chaucarimac, modificacin fontica segn las normas de la
pronunciacin aru.
*
77. Tachado y con Corpus.
78. Latim en el original, tal vez un lapsus debido a la influencia del sufijo--manta. . _
79. Los colli y los carhuayllo del Chilln (Collique y Carabayllo respectivamente) son
asimilados a los habitantes del Rmac o del ro de Mama, segn la designacin de la poca.
A stos se los cita empezando por los que residan ms cerca de la costa: Ruricancho
(Luringancho), Luir (Ate), Huanchohuaylla (Huanchihuaylla, barrio de Ate (?)),
Pariacha (hacienda de PariacheJ, Yaac (aa (ff, Chichima (Santa Rosa de-Chichima,
Chaclacayo) y Mama (el actual Ricardo Palma). Los sacicaya son posiblemente los
habitantes de Sicicaya establecidos, como los pachacmac, sobre el otro ro, el Lurn,
Los caringa y los chilca son asociados a los carango del curso inferior del Mala (el ro de
Huarochir): vase la conclusin del captulo 12. La Carta A n n u a de 1609 se refiere a la
extensin del culto de Pariakaka y Chaupiamca entre los yuncas y, citando a Avila,
menciona que desde Lat y Yac, pueblos junto a Lima, todos los indios de la provincia
generalmente adoraban a Pariakaka y Chaupimoc, dolos famosos y bien conocidos
en esta tierra.
80. N.M, en quechua = Enseguida narraremos (lit pondremos) las luchas (o las victorias)
de los hijos de Pariacaca.
81. N.M. Llmase Chaupiamca o Mamaamca.
82. Nuevamente la ausencia de la especificacin del nmero crea~tm problema de
interpretacin. Se trataba de la misma llama que haba llegado primero a Pariacaca o
el conjunto de las llamas que haban participado en la competencia ? Hemos escogido
esta ltima hiptesis.
83. El pueblo actual de Ricardo Palma sobre el ro Rmac, antes llamado San Pedro de
Mama.
84. N.M. en quechua = Sabemos que una de ellas se llamaba Lluncuhuachac.
85. Segn la Carta A n n u a de 160% se celebraba la fiesta de Chaupiamca cuarenta das
despus de la de Pariacaca.
8$,.N.:M,:*%ftfa*.. . . . .
87. N.M.: colli, sin pronunciacin que haga fuerza. Quiere decir, sin duda que no
obstante, la presencia de la vocal abierta [o], la primera consonante es velar (Ikl) y no
uvular (q/).

88. Ami y Llata aparecen en la lista de hijos" agregada al margen del cap. 8 como sexto
y quinto hijo respectivamente. La posicin inferior de estos seres sagrados en ia lista
significara que los yuncas de Mama se atribuyen un parentesco de hermanos menores
con los checa? Es necesario tomar en consideracin que Ami y Llata, por ser, con Aasi,
los nicos huacas de la serie indicados en pasajes independientes del texto, parecen haber
gozado de una fama especial. El sufijo -cha no significa necesariamente un diminutivo ni
un despectivo. Se agrega a casi todos los nombres de huacas de esta serie de la cual parece
ser una terminacin caracterstica.
89. Los chauti y los huanri son los antiguos pobladores yuncas de la regin. Por eso, es
probable que-hayan sido los yancas encargados del culto de los huacas locales integrados
a los ritos en honor aTutayqure.
90. En este contexto ydnqa implica "exceso o prodigalidad.
91. Estructura confusa. La primera parte del enunciado parece haber quedado trunca.
92. Lit. un rbol u otro [objeto] /se dice que/ all, del rbol que mencionamos, segua
cayendo agua en abundancia; urmarayan puede indicar tambin que algo est echado
en el suelo como consecuencia de una cada. En este caso, yacmapa significara lleno de
agua.
93- Una frmula que apareee-en otros contextos en el Manuscrito (captulos 13 y 16).
Nos parece probable que, entre las diversas posibilidades de interpretacin, se refiera aqu
a la integracin de los mltiples seres sagrados locales (antepasados, hroes culturales,
etc) en una familia" que corresponde a la cifra sagrada de cinco. Subordinado a la
deidad suprema regional, Pariacaca, cada uno, en la mitologa tradicional del grupo que lo
veneraba, se asociaba a otros seres sagrados locales organizados segn criterios jerrquicos
de seoro o de eficacia mgica. Todos estos conjuntos se aliaban con Tutayquire en la
lucha contra los yuncas.
94. El Rmac (el ro de Mama) hasta Paracha y el Mala (el ro de Huarochir) hasta
Allca en la parte alta.
95. Un pasaje de interpretacin muy difcil. Parece significar que Tutayquire, al
mismo tiempo que deseaba conquistar territorios para sus hijos, se preocupaba del
equilibrio tnico y, quiz, ecolgico de la regin. La vara de oro, como en tantos otros
mitos andinos, se asocia al derecho de ocupacin territorial estableciendo en este caso
los lmites entre las dos etnias. Los yuncas, productores de coca, esencial para el culto,
tendran tambin un espacio vital garantizado. Si uno de los hijos de Tutayquire osase
no respetar las fronteras" que l h%b(a establecido, invadiendo las tierras de los yuncas
lo que equivaldra a derribar la vara de oro que simbolizaba los lmites de sus derechos,
entonces Tutayquire le quitara su proteccin y los yuncas reconquistaran sus antiguos
territorios.
96. N.M. en quechua = Vamos a escribir los hechos de cada uno de ellos enseguida. En
el f,107v se encuentra una nota en castellano: Aqu dejamos de escribir las vidas de cada
uno de los hijos de Pariacaca y lo que sucedi y entramos.a Chaupiamca.
97. La frmula sugiere la aplicacin de un cuestionario preparado para este efecto.
98. Pasaje borrado: se dice que al da siguiente, el da del Corpus, diciendo: Es la fiesta
de nuestra madre (= con el pretexto de que era la fiesta, de su madre), su curaca vestido
de gala (?), toda la gente ... ,

99. Segunda sugiere no slo orden cronolgico sino tambin jerrquico (cf. segunda
persona). Ms abajo Cassallacsa se llama Llacsahuato.
100. La lista que sigue corresponde, con algunas modificaciones, a la lista de las hijas
que aparece en el margen izquierdo del f.72v (vase nota 46). La primera hija" se llama
Palcacha o Cochucha (aqu Corocha).
101. Cobapacha en la lista del f.72v,
102. Pasaje ilegible. Trimborn ha restituido Ja palabra tacyasca, lo que dara como
traduccin: una mujer todava robusta. Se ha borrado: ychapas chayca causan chay...:
Quiz sta vive; este....
. '
103. Uo ejemplo de la asimilacin de un conjunto de bitacas locales (cuatro hermanas)
con una de las cinco hermanas identificadas con el nombre de Chaupiamca.
104. Segn otros documentos contemporneos (la Prefacin y la Relacin de vila, la
Carta Annua de 1609), la terminacin amea corresponde a amocc (/amuq/). La
encontramos en el nombre de Tamtaamca (quiz el Tantanamoc de la lista de huacas
de Albornoz) y en el de los huacas primordiales Yanaamca y Tutaamca, en el nombre
local de Chaupiamca, Mamaamca (la arnca madre), y en la forma aparentemente
negativa de Manaamca (la que no es immea). Segn Hernndez Prncipe, amoc forma
parte de una trinidad en la que representa al padre del Rayo, Liviac, y al abuelo de
Uchuliviac, progenitor de los llacuases. Segn Gustavo Sols, en la mitologa actual de
Cajatambo, el nombre amoc es una variante de Llamoc, cuyo culto sobrevive en la
regin (comunicacin personal, 19SS). Todas estas huellas de un culto tal vez antiguo en
la regin de Huarochir (o asociado quiz ms especficamente con los llacuases cuya
pacarina Yaro tambin se haba identificado con el nevado de Pariacaca) nos permiten
suponer la existencia de formas alternativas de los nombres de estas huacas que llevaban
el sufijo -amea,
105. Vase nota 93106. Se refiere de nuevo al conchuri en el primer suplemento donde se lo define
como un hombre, sacerdote del demonio. Se lo consultaba para conocer el motivo
del nacimiento de los curs (mellizos). En la Carta. Annua de 1609, los visitadores de
idolatras preguntaron a uno de los dogmatizadores si Pariakaka y Chaupiamoc, los
Conchuris. y los dems dolos eran Dioses. Respondi que los dems son piedras.
Segn la Relacin de vila, el cunchur es el dios particular de una familia heredado del
antepasado fundador del linaje. El cunchur es como un abogado y intercessor para con
los dioses mayores y se lo consulta arrojando un piedrezuela llamada chanca que es la
lengua de cunchur. Es-posible que al referirse en el Manuscrito al hombre llamado
Conchuri, sacerdote del demonio, se haya querido indicar aj miembro del ayllu que
custodiaba dicho huaca. vila menciona en su Relacin otras dos categoras de huacas,
una ms general que el cunchur que protege a todo un ayllo. Se trata probablemente del
hroe-fundador del linaje, d'machu o antepasado. El dolo principal de toda la provincia
al que se. refiere vila, es el padre, el que protege el conjunto 4 e . comunidades a lia d a s
y emparentadas por el hecho de ser hijos del dios regional, en este:caso Pariacaca. Es .
poco probable que, en este contexto, se haya referido.a un padre o a un abuelo en
l sentido estricto de parentesco consanguneo. De la misma manera que se consultaba
al dios-penate, el cunchur/conchuri, se hacan sacrificios al antepasado del linaje y al dios

principa!, protector de todos, antes de salir en peregrinacin a los santuarios de los dems
huacas de prestigio regional.
107. Es muy probable que, en lo tocante al culto de los hroes civilizadores como Cuniraya
y todos los dems protagonistas locales que haban sido asimilados a Huiracocha, los
conceptos cristianos enseados en la doctrina hayan contaminado tas tradiciones
especficas de cada grupo y que el orden jerrquico de los dioses criadores, con una
organizacin rgidamente cronolgica de dioses padres e hijos, haya introducido cierta
confusin ideolgica en el cuadro mitolgico. En este captulo se trata de una poca
contempornea a la conquista pero ya asimilada a la lgica del miro.. N.M.: "Ojo!.
108. Es muy difcil precisar el sentido exacto de cascay en este contexto; generalmente
consideramos que el ser o la exisrencia de un bitaca se asocia a su culto. En el ttulo de
este captulo aceptamos la posibilidad de que una influencia cristiana haya creado una
distincin entre existencia y no existencia, lo que permite reemplazar el concepto de
"animar lo que existe potencialmente por crear a partir de la nada. Es posible que
Cuniraya, que tiene la intencin de establecer un parentesco de cuado con Huayna
Cpac, quiera iniciarlo en los secretos de su culto. Lit. All te contar lo que ha sido mi
existencia, .
109. Cuniraya desea que el inca enve a sus hombres para buscar a todos los sabias del
imperio, a todos los que Murda asimila a brujos", que tomaban la figura que queran, y
yban por el aire en breusimo tiempo mucho camino y ban lo que pasaba y hablauan con
el demonio* (t. II, cap, 32, pp. U7-8). A stos los va a enviar hacia el mar, a los confines
de la tierra conocida.
110. Cuniraya enva a los brujos al santuario de su padre en la costa. Tal vez est asimilado
aqu a otro hijo de Pachacmac. Sabemos que se consideraba el santuario de Pachacamac
como uno de tos confines (tiqsi) de la tierra, siendo el otro Titicaca (vase captulo 22).
En la Pltica para todos los Indios de Domingo de Santo Toms se encuentra la glosa
confines" para ttqs.
111. camasca lit. animado = chamn, uno que por la facultad recibida de un ser
poderoso que lo anima, consigue realiiar hazaas sobrenaturales; glosado en los lxicos
coloniales por hechicero.
112. Hemos modificado la traduccin de este pasaje con relacin a la nueva versin
publicada en 1999. La presencia del sufijo benefactivo -pac agregado a apu caynin su
seoro sugiere la plausibilidad de esta nueva interpretacin. Un ejemplo tpico de
la incorporacin de sucesos histricos an relativamente recientes al esquema de las
tradiciones populares. Sin duda se refiere a la guerra civil entre Huscar y Atahuallpa.
113. N.M.: qu captulo atrs? (?),
114. Se'trata del captulo ms aculturado del Manuscrito. Cuniraya ha sido asimilado
completamente a Huiracocha, ste asimilado a su vez al dios criador conforme a los
escritos de los cronistas, deseosos de integrar el nuevo mundo" al esquema de una
teologa universal. El hroe civilizador interrumpe la secuencia del relato mitolgico,
ya que sus hazaas son, hasta cierto punto, asociadas sobre todo a la introduccin de
nuevas tcnicas agrcolas y ajenas a las crnicas de los linajes diversos. Bajo la influencia
de la mitologa cristiana, asume el papel del que ha existido siempre, que ha creado todo
a partir de la nada y que para responder sin duda a la inquietud de vila engendra

a Pariacaca y a los dems dioses. Ya se ha olvidado de su padre" en la costa y su fin


en la acequia de Huincompa. Los enunciados iniciales hacen pensar inevitablemente
en la descripcin del aupa ancha pacaricpi de la Platica para todos los Indios de
Domingo de Santo Toms (Grammatica, pp. 188-207). N. M.; Ojo!.
115. No se hablar ms de Cuniraya hasta el captulo 31, en el que ayuda a Collquiri a
encontrar a su futura mujer.
116. Se trata de nuevo de la confusin provocada por la asimilacin de los diversos
hroes antepasados o deidades locales con el dios regional Pariacaca, del nacimiento
simultneo de los cinco huevos y de la preeminencia de Pariacaca, padre o hermano
mayor de los dems y representante nominal del conjunto.
117. Los fundadores de linajes, adorados en las diversas comunidades, posean tambin
hermanos menores de los cuales descendieron los ayllus. menores. Cada uno, al ser
asimilado a un hermano de Pariacaca, segua manteniendo su fiincin de hroe local con
el parentesco y la jerarqua que le corresponda. Todos se haban convertido en hijos de
Cuniraya consolidando as su relacin de hermanos. Vanse notas 83 y 95.
118. Se ha aadido despus el nombre de Sullca IUapa. N.M. en quechua = /Se dice
que/ su nombre era Sullca Illapa".
119. N. M.: Pariacarco.
120. O, tal vez: antes de que se estableciera el linaje de los incas.
121. Grafa inslita de difcil interpretacin fontica. No parece de origen quechua.
122. Pasaje de interpretacin difcil. Lit. AI sobrevivir, el hugi habra podido quitarle
algo a la vida de Pariacaca. Es probable que causay vida implique aqu el conjunto de
tradiciones y costumbres asociadas con el culto de Pariacaca. No se trata de un elemento
biogrfico, sino de un peligro para la marcha eficaz del mundo y la armona del orden
establecido por Pariacaca.
123. Trmino de segmentacin problemtica. Quiz la asociacin de los huancas'con los
comedores de perros y observadores del culto del dios enemigo Huallallo Carhuincho los
convirti en el mximo smbolo de oprobio: as, para acentuar el carcter innoble de los
quin mentirosos (y ex-hermanos mayores de los checa), Pariacaca aade la referencia:
huanca.
124. O tal vez: a propsito de su nombre, Ies dijo Ser amea [amoc], Namcaparya.
Quiere decir que su nombre ritual llevara la mencin de uno de los huacas principales
de los yuncas, amoc.
125. Segn Gonzlez Holgun,pum quilla significa El lleno de la luna y la menguante.
En la versin francesa d esto texto, 'asimilamos pura al nombre de un mes determinado
(Taylor 1980: 235). Sin embargo, la regularidad de los ritos descritos en otras fuentes nos
hace pensar que se trata de ceremonias realizadas cada mes.
126. Aqu se ha invertido el nombre.
127. N. M.: Macahuia. :
128- Un .pasaje de interpretacin difcil. Lit. Se dice que, en aquella poca, ese
Cashaliya, el viejo quemado, seis hombres con hijos, vinieron aqu con sus hijos. Es
posible que se trate de seis unidades familiares (el conjunto del linaje de Cashalliuya),
que los seis incluyari'tambin a Cashalliuya, que ls dems sean los hijos de Cashalliuya
con sus familias respectivas.

litos y tradiciones de Huarochir

129. Otro pasaje que autoriza varias interpretaciones. Parece indicar que el sacrificio
de la llama fue seguido por el escrutinio del corazn y del hgado, tal como se haba
desarrollado esta ceremonia en Huayacancha (vase cap. 18). Al mismo tiempo, podra
tambin significar que los augurios fueron semejantes (o sea que las visceras del animal
indicaron un destino funesto).
130. Slo podemos adivinar el sentido de esta frase; lit. "fue as en el momento mismo
en que llegu. Quiere decir tal vez que de nuevo, como en Huayacancha, no haban
sabido interpretar presagios, considerando como augurios favorables, seales que eran
en realidad funestas.
131. En un momento determinado, el huaca aparece" = se manifiesta; se realizan las
circunstancias que permiten su descubrimiento.
132. Podra referirse tanto a su padre, el sacerdote de Llocllayhuancupa, como al huaca
mismo, padre y seor (yaya) de la comunidad.
133. Ensayo de interpretacin de un pasaje oscuro. Lit. esa noche, como al oscurecer, un
hombre que entra haciendo oscurecer an ms, as pareca que estuviera saliendo hacia
afuera [y] entrando.
134. Basndose en Mannheim, Saloman proporciona una interpretacin original del
inicio del ttulo del captulo 21: mana, muscey yupai captinpas Although a dream is not
valid... (aunque un sueo no sea vlido...). La asociacin de muscoy y mam yupai es
muy frecuente en los textos de evangelizacin del III Concilio. As, hemos modificado
nuestra traduccin anterior de musquy-yupay como un sueo, que reflejaba el carcter
asimilativo (como, semejante a) que posee -yupay relacionador en muchos dialectos
modernos, inclusive en los de Yauyos.
135. En este capitulo, el trmino musyacorcan presentir; aprehender confusamente es
el nico indicio de la transicin de lo cotidiano al estado onrico indicado en el ttulo;
podramos interpretarlo como entr en trance o tuvo una visin. Sin embargo, no
hay una ruptura abrupta de la narracin para indicar que, en este momento preciso,
empieza el sueo.
136. Pasaje difcilmente comprensible. La cruz implica un santuario precolombino. Se
trata del santuario de Llocllayhuancupa. El objeto que amedrentaba a don Cristbal era,
tal vez, un disco de plata colgado en el santuario. Parece poco probable que se trate de
la moneda que don Cristbal buscaba en los enunciados precedentes. El sentido de esta
moneda es tambin oscuro. Parece un detalle superfluo. Nos recuerda otra tradicin que
cuenta como .el asediado por el demonio Ipspanta a su enemigo mostrndole la cara de
una moneda en la que se encuentra grabada una cruz. M. Alaperrine nos ha confirmado
que la moneda de cuatro reales llevaba una cruz (comunicacin persona).
137. El empleo inslito en un rezo del pretrito sugiere que se refiere a un culto
del pasado (animaba, anim) o que se trata de un indicio de aculturacin. Astohuamn
pretende, tal vez, atribuirle a Llocllayhuancupa poderes anlogos a los del huaca de los
cristianos.
138. Otro pasaje que no hemos conseguida interpretar de manera satisfactoria. Lit. Don
Cristbal vio desde el interior de esa casa [algo] parecido a una pintura (imagen) que
giraba en ambos niveles, como ira un romano pintado en dos dobleces, as. El trmino
hbrido pinmca, compuesto de la raz castellana pinta- y el sufijo perfectivo quechua

169

-sqa representa el concepto de imagen en general y puede significar una pintura, un


grabado, una escultura o qualquier otra representacin plstica. En nuestra traduccin
francesa (Pars 1980), glosamos romano p intado por image romaine y evocamos la
semejanza con un retablo de una iglesia colonial. Despus, influido por discusiones con
colegas sobre la cuestin, adoptamos la versin de Arguedas, que lo interpret como
una romana pintada (Arguedas, 1966: 123) e incorporamos d concepto de una imagen
que se mova como si estuviera [colgada alrededor del brazo de] una romana (Taylor,
1987: 319). Los equvocos de gnero son frecuentes en el texto (arao araa, frontera =
frontera): por eso, no habra ningn problema para interpretar romano como romana. Sin
embargo, poco despus de la publicacin de nuestra traduccin castellana, Alfredo Torero
nos seal algunas entradas en el Vocabulario de Bertonio que mencionan el trmino
romano ; Quellcaranatha; Escriuir vn rengan, o pintar vn romano & c.; quellcarant
tatha; Estar entremetida vna color sobre otra, como acontece en los romanos. As, nuestra,
traduccin francesa pareca ms verosmil. ltimamente, J. C. Estenssorerha propuesto
"grotesco" como interpretacin de romano, puesto que en los tratados de esa poca se
designaba los dibujos fantsticos ornamentales combinando rasgos heterogneos (hombre
con animal, demonio con reptil, etc.) por el trmino de romano. Esta interpretacin
correspondera muy bien a la imagen que se repite del demonio con llama sobrepuesta.
Existe siempre el problema de la traduccin de tucoy yscay pachapi muyoc, que podra
significar que giraba en ambos niveles [de la casa = es decir, el techo y el suelo]. De
todos modos, su interpretacin resulta siempre difcil. Por eso, ahora proponemos otra
versin en la que atribuimos a pacha el sentido de lienzo (< ropa, tejido, valor que
posee en otros pasajes del manuscrito). As, yscaipatarapi se referira a los dobleces de
dicho lienzo. Sin embargo, reconocemos que todava no hemos encontrado una solucin
definitiva para este pasaje y que slo nuevos documentos relativos a los ritos o nuevos
descubrimientos lxicos o iconogrficos podran ayudarnos a llegar a una interpretacin
completamente satisfactoria.
139. Significa probablemente que, segn los ritos del brindis, el huaca, simbolizado por
la olla, beba primero (la chicha contenida en uno de los queros) y despus brindaba la
chicha (contenida en el otro quero) que el sacerdote ofreca a todos los presentes.
140. La repeticin se encuentra en el original.
141. Se establece un paralelo entre el Titicaca, el mar de arriba, y el huracocha, el mar
de abajo, donde se situaba el santuario de Pachacmac y donde viva la comunidad, los
pachacamac iscanm nar que ste protega.
142. Hay varias referencias coloniales a la ceremonia del capac hucha, sobre todo en los
documentos sobre las idolatras. Se manifiestan, sin embargo, ciertas divergencias en
los detalles, lo qu.e podra corresponder a usos regionales. El sentido de base de hucha
es: deber, deuda, obligacin, lo que debe ser realizado y, en el caso de no ser realizado,
la falta, el no cumplir con la obligacin, el no pagar la deuda. De este ltimo sentido
proviene la acepcin colonial de pecado. El capac hucha corresponde a la realizacin de
una .obligacin ritual de mxima importancia .y. esplendor (capac). Las vctimas, segn
los procesos He idolatras, deban ser sumamente hermosas y sin ningn defecto fsico. El
recuerdo de los sacrificios humanos, esenciales para la prosperidad de la agricultura, est
todava vivo en las tradiciones populares yauyinas.

Ritos y tradiciones de Huarochir

143. Ofrecemos aqu una traduccin literal de esta serie de enunciados donde falta, sin
embargo, un nexo lgico. Posiblemente lo que el autor desee indicar es que Pachacmac
evita volver su rostro aunque, a veces, mueve ligeramente el cuerpo a un lado, lo que
provoca temblores.
144. N. M.: De la mao y pluma de Toms.
145. Nuestro es plural exclusivo; excluye entonces al inca. Se trata probablemente de la
asociacin de Pariacaca y de Macahuisa. Yauyos no debe referirse aqu al grupo tnico
de los yauyos sino a la provincia colonial de esre nombre donde se celebraba el culto de
Pariacaca, con las instituciones establecidas por ste, tal como la funcin de (maesa.
146. O quiz las tradiciones de los checa y los yuncas [que participaban en la .fiesta del]
Macua y sus bailes.
147. Las dos tradiciones asocian el origen de los hijos de Tutayquire con las alturas de
la serrana de Pariacaca; veremos en el cap. 31 que los concha tambin tuvieron su origen
en Yaurillancha en la misma regin y que, en pocas anteriores a la introduccin del culto
de Pariacaca y de Huallallo Carhuincho entre ellos, sus nimas regresaban, despus de
la muerte, a suspacarmas de Huichicancha y Yaurillancha.
148. Por ser yuncas y miembros de la comunidad desde su origen, los huarcancha y los
llichiccancha conocan los ritos secretos transmitidos por herencia y eran entonces los
yanca del ayllu de los cacasica (vase el origen mtico de este privilegio en el cap. 17).
149. N. M.: [Los] huarcancha [y los] llichiccancha eran yungas, [los] morales yauyos".
El ayllu de los cacasica, al que pertenecen losyancas de los checa, ayllu que mantena vivas
las tradiciones locales, inclua a yuncas y a yauyos mientras que los dems ayllus se haban
formado a partir de los invasores de las alturas. Segn el sistema expuesto en las idolatras
de Cajatambo, estos ltimos seran los advenedizos y los primeros, los llactas. Los
morales y los canchapaycu son probablemente linajes o ramificaciones de un linaje de
yauyos integrados a la comunidad yunca por casamiento. Los primeros parecen haberse
atribuido el apellido de algn benefactor espaol (conquistador, cura?).
150. Ayavir, topnimo aru, de la actual provincia de Yauyos. Maurura podra ser
Malieuran, lugar que dista poco de Ayavir. El mapa 1: 100 000 del IGM (1983),
hoja 25-k: Huarochir, menciona un cerro Mauruto al sur de Ayavir.
151. El autor reemplaza el trmino de la lengua general cari Iqxil por el aymarismo
choque /chuqi/ que, en el cap. 22, glosa como la forma local para "oro.
152. Pariacaca, al otorgarles su proteccin, les da un nuevo nombre ritual. Vanse los
otros pasajes del texto en los-que Pariacaca atribuye nombres (y, al mismo tiempo, nueva
fuerza vital) a grupos tnicos, personas, animales.
153. De nuevo se evoca el problema de las diversas tradiciones que cuentan el origen de
los advenedizos. Los hroes los antepasados-invasores de la regin ya se haban
asimilado todos al linaje del hroe-antepasado comn, Tutayquire, l mismo clasificado
como hijo de Pariacaca.
154. Segn la tradicin, consagrada probablemente por sus ta q u ks rituales, los hombres
procedieron de la fruta del rbol quiua.
155. Repartieron entre ellos las pertenencias de losyuncas: casas, chactas, llactas (queeran los
huacas, que protegan un lugar determinado y cuya posesin permita el aprovechamiento
del poder animador de dicho buaed). Es difcil saber si los nombres que se atribuan los

invasores eran los de los ayllus que haban reemplazado (o quiz los nombres rituales de
estos, lo que habra incrementado la legitimidad de los nuevos ocupantes del lugar, cf. los
allaucas que llamaban a sus hijos primognitos Canricha, cap. 26).
156. Como yasapa indica el oficio, es posible que sullc[a]pachca sea el nombre especfico
del ayliu.
157. Se ha borrado el nombre de Chutacara.- Chutacara era,probablemente un diosprotector o antepasado-hroe que los allanca haban trado consigo desde su lugar de
origen (cf. su importancia en el baile de origen que les era propio). Macacalla era ef llacta
de un grupo yunca desterrado (vase cap, 26).
158. Es decir que Quimquilla representaba un "hermano mayor en la jerarqua de los
hum as y los que l protega pertenecan, como los quinti, al linaje de los hermanos
mayores.
*
159. Frecuentes referencias en las crnicas y en los procesos de idolatras muestran cmo
las diversas comunidades recordaban sus tradiciones en sus taquies (bailes acompaados
por cantos). Sabemos que cada grupo, al manifestarse en su pacarina, segn la voluntad
de su llacta (o huaca local), recibi un traje, una lengua y un to q u i para distinguirlo
de los dems. Los invasores de las alturas seguan bailando el taqui asociado con su
pacarina, Huichicancha, en las tierras yuncas que haban conquistado. Este acto
aseguraba ehnantenimiento de la relacin mgica que los asociaba con los seres sagrados
de su pacarina , el lugar donde iban a regresar despus de su muerte. La fuerza que les
transmitan sus antepasados sus tnallquis les permita mantener su dominio en las
tierras sacralizadas por huacas ajenos. El baile que celebraba su origen se ejecutaba en la
poca de una fiesta importante de los yuncas. Sigue una serie de enunciados cuya relacin
con el texto global podra parecer misteriosa si no tomamos en consideracin que se trata
probablemente de detalles del baile ritual; el Masoma.
160. Podemos slo adivinar quin era Namsapa. Es posible que haya sido un jefe valeroso
de los invasores, particularmente honrado por ellos a causa de la fuerza guerrera que
les transmita.
161. Como la mayora de los hroes, Narnsapa^se transform en huaca. O quiz el huaca
en cuestin es el cadver momificado o m allqui del hroe. Los incas llevaban a los huacas
ms clebres de las provincias conquistadas para asegurarse la fidelidad de sus sbditos.
162. Otra posible traduccin de este pasaje es: "Se dice que crean que iba a volver al
lugar de su nacimiento, Omapacha, Es poco probable, sin embargo, que se trate de un
topnimo. En el prrafo siguiente, Omapacha se identifica con el equivalente allauca
de axnsapa, Chutacara. En la competencia de lanzar el huichco, se pide al yanca que
interceda ante Omapacha en favor de los que haban tenido xito. En el captulo 3 1,
veremos que el yunca Yasali, al alcanzar la edad adulta, lleg a ser yaca de Omapacha
en los ritos que conmemoraban la llegada de ste de Yaurillancha (lugar de origen de los
concha). En otro pasaje del captulo 31 se seala que los concha tambin celebraban la
fiesta de.Orjiapacha con ritos semejantes a los de los checa, disfrazndose con los huayos
y lanzando el fjihcd contra los chutas. Parece evidente que Omapacha es el nombre
genrico o regional para un huaca asociado, por un lado, con el valor y la fuerza blica
(conferida a los gurrros de las diversas comunidades por las mscaras hechas con los
rostros de hroes'antigs d sus propias comunidades o de enemigos valerosos y grandes

enmseos capturados en batalla) y, por otro lado, con ritos de fertilidad (1a procesin de
los huayss, la fabricacin de los chutas , los bailes y los rezos). Omapacha les otorga a los
advenedizos" la legitimidad que confiere una divinidad originaria de sus pacarinas. El

nombre de Omapacha corresponde muy bien a la tierra de lagunas tierra de agua por
excelencia de las faldas de la cordillera de Pariacaca de donde provenan tos checa y .
los concha (Huichicancha y Yaurillancha). Es un vinculo con las pocas antiguas cuando
an no existan Pariacaca y Carhuincho (probablemente dioses de los yuncas no obstante
la filiacin que los advenedizos establecieron con el primero). El hecho de haberle
atribuido la funcin d e yaca (oficio hereditario) a un yunca, Yasali, muestra el mismo
afn de sincretismo ritual que explica la alternancia de este rito que conmemora el origen
de los checa con los ritos de fertilidad de los yuncas la Macua.
163. Una nota al margen seala la asociacin: masoma / chutacara.
164. El sentido del trmino empleado en el texto quechua llactacuna que traducimos por
huacas locales est precisado por una N.M. en castellano: significa dolo.
165. Los huacas locales repartieron sus rebaos al soplar Chutacara su huam paya. Por
eso, la posesin de un h u a m p a ya distingue al propietario de llamas que conserva este
instrumento en homenaje al huaca que dio origen a su prosperidad.
166. Enjrfecto, el ttulo se refiere a los bailes de los macua yunca. En la C arta A n n u a
de 1609, al hablar de la fiesta de Ynacha y del encender la lumbre nueva se menciona
que se visten los indios al modo de los yuncas". Sugiere que fueron los mismos indios
que, al repartirse entre ellos los huacas locales de los yuncas, tambin aprendieron sus
ritos. Se asociaban a comunidades yuncas (los mutucaya o los colli) para realizar estos
ritos. As, durante dos aos seguidos, veneraban a sus propios huacas , llevados con ellos
desde su comunidad de origen (ceremonias que garantizaban la fertilidad de su propio
grupo) y, despus, durante dos aos consecutivos celebraban el culto de los huacas locales
yuncas (lo que aseguraba la proteccin de los seres sagrados locales y la fructificacin de
las tierras y los rebaos que haban usurpado).
167. N. M,: Chuta.
168. Este comentario parece en el original. Efectivamente, /cusku/ significa cuatro en
los dialectos quechuas del norte del Mantaro (con una zona de fluctuacin en la frontera
huanca). Como se encuentra la forma chusco tambin en el diccionario de Santo Toms
(al lado de tahua), es posible que, antes, se emplease ms hacia el sur. Actualmente todos
los dialectos quechuas de Yauyos utilizan /tawaI. No hemos podido identificar la palabra
corpaya, tal vez relacionada con el ayigara corpa, Limite , Mojon (Bertonio, 2a Parte,
p. 53), en una regin de notable interferencia lingstica.
169. Existe actualmente un lugar y una quebrada llamadas Pichcamarca no muy lejos de
San Damin. Un cerro majestuoso, cuya vsta domina la regin, se llama Cinco Cerros.
Las tradiciones locales se refieren a los restos de pueblos antiguos en sus alturas; se cuenta
que, segn las apariencias, debe haber acontecido all algn cataclismo.
170. capa\ cmulo de fuerza mgica, de virtud, que le permita al camasca realizar el acto
sobrenatural de hacer huir al huaca Macacalla.
171. Traduccin literal. Existen varias interpretaciones posibles. L) El camasca,
transformado en halcn, huy llevando la cabeza. 2) La fuerza del camasca permiti
que el milagro se realizara, es decir: la cabeza de Macacalla alz el vuelo y huy bajo la

forma de un halcn. Al mismo tiempo es posible que como un halcn sirva de ttmino
de comparacin y no implique ninguna metamrfosis. Traduccin propuesta por J. C.
Estenssoro: En seguida la alz y, muy rpidamente, la arrebat como un halcn y huy
llevndola [consigo],
172. Parece anacrnico traducir Ikctapi por en su pueblo en este contexto ; se trata ms
bien de las tierras protegidas por su Ikctahuae.a, Macacalla.
173. Otra vez, una parte de la poblacin no acepta su filiacin con los huacas
triunfantes. Las pacarinas de las dos comunidades reducidas en San Damin, los
checa y los concha, se encontraban respectivamente en Huichicancha y Yaurillancha.
Probablemente, antes de ocupar las tierras de los yuncas, sepultaban a sus muertos en
la proximidad de estos lugares. Sabemos, por los procesos de idolatras, que los muertos
solan regresar a sus pacarinas.

174. La traduccin literal sera: Ahora ya no morir para siempre. Este aspecto de la
mitologa de Huarochir es bastante problemtico. Se refiere a la poca de gran fertilidad
en la que predominaba Hualtallo Carhuincho. Los hombres resucitaban cinco das
despus de su muerte, lo que provocaba, segn parece, el exceso de poblacin en las
tierras frtiles y los perodos de-caresta que seguan y la necesidad de buscar nuevas
tierras de cultivo en las alturas. El sacrificio-de uno de los hijos, limitados a dos, era una
forma de control poblacional.
175. Es decir, a los muertos que ya haban sido enterrados como cristianos. Segn la
Instruccin contra los ritos de los Indios, cap. III: De los Defuntos: [Los indios c]reen
tambin que las nimas y defuntos andan vagas y solitarias por este mundo, padeciendo
hambre, sed, fro, calor y cansancio, y que las cabezas de sus defuntos o sus fantasmas
andan visitando [a] los parientes o personas en seal que han de morir o les ha de venir
algn mal. Por este respecto de creer que las nimas tienen hambre o sed o otros trabajos,
ofrecen en las sepulturas chicha y cosas de comer y guisados, plata, ropa, lana, y otras
cosas para que aprovechen a los defuntos y por esto tienen tan especial cuidado de hacer
sus aniversarios. Y las mismas ofrendas que hacen en las iglesias a uso de cristianos las
enderezan muchos indios [e] indias en sus intenciones a lo que usaron sus antepasados
(Polo de Ondegardo, ed. 1603).
176. Se trata probablemente de una tradicin yunca. Yarutine parece haber sido la
pacarina de los colli. Se seala en el cap. 11 que los muertos de los colli yacan arriba, en
el cementerio de sus tierras antiguas.
177. Se confunden las abejas con la variedad de mosca grande asimilada al alma de los
muertos (vase nota correspondiente en la versin paleogrfica).

178. Se explica en el cap. 27 por qu los muertos -ya no resucitan despus de cinco
das. En este captulo ya no se trata de los mitos sino de las costumbres que precedan
inmediatamente al establecimiento del cristianismo. Despus de cumplir los ritos, se
despeda al muerto que volva a su pacarina. Aparentemente, en este caso, se trata de la
...........
- .
paca,fina dJos yuncas (Yarutine).
179. Lit. s ellos las sealan, los muertos las comern. La estructura de! enunciado es
muyeonfiisa debido al.empleo/del gerundio.que indica cambio de actor: nanchaptinqa.
Se. habra espetado u m n c b a n ku opinan. El sentido parece ser: Colocan estas, cosas
creyendo que los muertos las comern; es quizs por este motivo que colocan [en la iglesia]

tos y tradiciones de Huarochir

toda clase [de comida], toda bien caliente, Arriaga confirma estos detalles: Echanles
muy disimuladamente chicha en la sepultura para que beban, y muy al descubierto
ponen, cuando les hacen las honras, comidas cocidas y asadas sobre la sepultura para
que coman, y asi est prohibido que en los todos Santos no pongan nada de esto en
las sepulturas [p. 216]. Sin embargo, es necesario tomar en consideracin el empleo
del gerundio con cambio de actor -ptinqa, que sugiere otro matiz de'la raz unanehaidentificar algo o alguien por un signo especfico, una seal (mancha)"; encontramos
este empleo de unancha- en el cap. 23, donde Macahuisa ordena al inca que lo espere en
una tienda alli , .. unanchakuspa (sealndose bien) para que Macahuisa no .lo aniquile
con los dems.
180. La designacin quyllurse refiere no slo a las estrellas individuales sino tambin a los
conjuntos (constelaciones) y a las manchas oscuras que parecen representar figuras.
181. Traduccin alternativa: Este hombre...Algunos de estos hombres, mientras que la
Yacana, con su enorme cantidad de lana los aplastaba, arrancaban la lana.
182. Traduccin alternativa: Si no tena llamas, el hombre afortunado adquira por
trueque algunas sin tardar y adoraba en el lugar donde haba visto a la Yacana y arrancado
su lana..
183. Es posible que haya interferencia aqu entre los valores espirituales antiguos y la*
plticas de los evangelizadores, ya que la combinacin camacmi ruraemi evoca los
himnos aculturados (o, ms bien, manipulados) atribuidos a fuentes precolombinas
(vase Duviols P.; Itier C.Joan de Santa Cruz Pachacutt Yamqui Salcamaygua; Relacin de
antigedades deste reyno del Piru, Cusco 1993). Adems, el culto de las estrellas era uno
de los temas preferidos de los extirpadores de idolatras.
184. Este pasaje, aparentemente oscuro, se comprende ms fcilmente si nos referimos
a Cobo: Las dems estrellas eran veneradas de slo aquellos que juzgaban tener dellas
necesidad, conforme a los oficios que les atribuan, y ellos no ms las conocan y tenan
cuenta con ellas y les ofrecan sacrificios, es decir, los que como los propietarios de llamas
adoraban Urcuchillay (o, en el Manuscrito de Huarochir, la Yacana); Cobo prosigue:
y los otros no, ni lo tenan por precepto obligatorio. El factitivo -chi- de yallichiSaq
crea un problema de interpretacin; kaymantas aStawan yallichiSaq significa literalmente:
se dice que a causa de esto har aventajar ms" (el objeto sugerido por el contexto
es probablemente la propiedad del que renda el culto, propiedad cuya proteccin
especializada incumba a la constelacin-prototipo).
185. Lit. hacia aqu (es decir, haj las chacras de los allauca). Sugiere que se basa en
apuntes transcritos en el sitio mismo.
186. N. M.: Concha",
187. La laguna de Yansa se llama hoy la laguna de Yanas (Yanascocha). ste es tambin
el nombre que figura en el proceso en el que los indios de Sunicancha disputaron la
propiedad de las tierras de Huacaycocha y de Yantacayhuaiqui con los indios concha
reducidos en el pueblo de San Damin de Urommbo. El pleito parece haber empezado
en 1631, dur varias dcadas y, probablemente, no se concluy. Los papeles del proceso
se conservan en la Biblioteca Nacional de Lima (BNL) bajo la signatura B1483. Yansa
podra ser una deformacin de tipo aru de Yanas.
188. N. M.: Llacsamisa, Pauquirbuxi, Llamatanya, Hualla, Calla.

Y](

189. Es decir, hijo de Yasali y de Cunocuyo, hermana de Llacsamisa. Cassachauca se cas


con una hija de Hualla al regresar ste de los Yauyos. Por eso, Lzaro Puypurocsi, nieto
de Yasali, desciende tambin de Hualla.
190. Antiguo centro de los concha y, hoy, nombre de un pueblo abandonado, a medio
camino entre Sunicancha y San Damin. Cuando se redact este manuscrito, ya se haba
reducido a los concha en el pueblo de San Damin.
191. Por ser Yasali el nico descendiente legtimo de los llactayoc, habra podido reclamar
sus derechos*a la propiedad de sus antepasados.
192. Y, efectivamente, Yasali llegar a set yanca de los concha durante las fiestas que
renuevan la fuerza vital transmicida por los antepasados.193. N. M,: Cunocuyo".
194. Yaurillancha era la pacarina de los ccfticha que posean probablemente su propio
hroe-antepasado, equivalente al Namsapa de los checa y al Chutacara de los allauca. La
segunda parte del enunciado podra significar que el rito representaba la llegada del huaca
de su pacarina en Yaurillancha o que los concha lo haban trado de all en una fecha
ulterior, muchos aos despus de haberse establecido en Conchasica.
195. Probablemente el hijo de Cassachauca (24:11) y padre de Lzaro Puypurocsi. El
nombre Cristbal muestra que ya estamos en la poca colonial. La llegada de los concha
a Conchasica era entonces de fecha reciente, lo que coincide con los datos sobre las
invasiones de etnias de las tierras altas contenidas en las idolatras de Cajacambo.
19(5. Pasaje de difcil interpretacin. Sabemos que los checa servan de huacsas a los
concha durante la fiesta de Pariacaca (cap. 9); los concha eran tambin considerados como
descendientes de hijos menores y menospreciados por los checa (cap. 31). Quiz durante
la fiesta en honor del gran dios regional, "antepasado de ambos grupos, se celebrase una
borrachera con el fin de mantener relaciones armoniosas con las comunidades vecinas.
197. Huaycho es el cerro en el que los concha adoraban a Pariacaca despus de la llegada
de los espaoles (vase cap. 9).
198. N. M.: Collquiri.
199. Lit. a un muchacho (= sirviente) suyo; muchacho no connota edad.
200. < /uku-r-q/ (?) el que va por el interior; uku expresa sobre todo el concepto del
lado no visible de un lugar o de un objeto = dentro, debajo de; se trata aqu de un
tnel, de un acueducto subterrneo. Tradiciones anlogas se relatan en los procesos de
idolatras.
201. Un manantial del ayllu de Llambilla [Yampil la] de la comunidad actual de Huarochir
se llama Capiama: Lleva el nombre de la esposa de uno de los capitanes [Huarirumo],
quien se preocupaba del regado de las tierras con las aguas de este manantial, es por
eso que actualmente le llaman Mamacapiama y en la fiesta de la champera [definida
en el texto como limpia-acequia] lo limpian porque all nace una de las principales
acequias de regado (Matos Mar et 41.1955:220). Sgn las tradiciones que se relatan
hoy en el ayllu de los concha de Sn Damin, los espritus de la laguna son Pedro Batn
(qu desempea un papel anlogo ai de'Cllquiri) y Mara' Capia (la Cpyama del
Manuscrito).

is y tradiciones de Huarochir

202. Se trata quiz del huaca que representaba a Llacsamisa. Este detalle recuerda otros
hechos semejantes asociados con la sustitucin de santos patronos ineficaces en las
comunidades coloniales.
203. Segn nuestros informantes en San Damin (1980), las cinco bocas que servan
para tapar la laguna, son unas ventanillas" hechas de lozas semejantes a las que se ven en
la mayora de las acequias y represas de la regin, situadas una encima de otra. Al bajar
el nivel del agua, se destapa otra ventanilla. Cuando el agua llega al ltimo nivel, se tapa
de nuevo la laguna y se espera que se llene de nuevo. El espacio de tiempo que Collquiri
indica aqu a Llacsamisa, est sealado por la distancia entre las ventanillas o piedras.
Hoy en da se ha modernizado la tcnica de irrigacin y ya no se utiliza el antiguo
sistemar sin embargo, el muro sigue intacto, con siete ventanillas y no cinco, aunque
parece que, originariamente, hayan sido slo cinco.
204. El maz ue o ti es una variedad que se siembra en abril, de todos colores"
(informante de San Damin, 1980).
205- Pasaje de difcil interpretacin.
206. En nuestra traduccin precedente, nos referimos a Llacsamisa y sus descendientes
y pusimos todos los verbos en plural. Efectivamente, los yanca (/yafiaq/), que tenan
una funcin hereditaria (cf. Carta annua de 1609), perpetuaban los ritos enseados por
los huacas fundadores de sus comunidades. ELpoafb siguiente se refiere a los hijos de
Llacsamisa.
207. En mayo de 1999, hemos podido constatar que, al desbordarse la laguna y bajar el
agua por la quebrada hacia el Lurn, a partir de las diez de la maana aproximadamente,
una neblina espesa se levantaba por las alturas de San Damin y sus alrededores,
reduciendo la visin a slo unos pocos merros.
208. 1 empleo del pretrito qamrqan sugiere que se refiere a un evento especfico.
209. Probablemente Lzaro Puyputocct, designado aqu por el apellido de su antepasado,
Hualla.
210. Se ha introducido una glosa parcialmente en castellano en el texto: esto es de un
lado sirispa (= echndose).
211. Cuando nacen dos de un parto que... llaman chuchos, o curi,... lo tienen por
cosa sacrilega y abominable, y aunque-dicen quE-<5l-uno-es-hijo del Rayo, hacen grande
penitencia, como si hubiesen hecho un gran pecado. Lo ordinario es ayunar muchos das,
as el padre como la madre, como lo refiri el Doctor Francisco de vila, no comiendo
sal, ni ag, ni juntndose en-este tiempo, qu^ en algunas partes suele ser por seis meses;
en otras as el padre como la madre se echan de un lado, el pie encogido, y debajo de la
corva ponen un pallar o haba, hasta que con el sudor comienza a brotar, y otros cinco
das se vuelven del otro lado de la misma maneta, y este tiempo ayunan al modo dicho
(Arraga: 214-5).
212. N.M. = Es la vara con el lazo que coge papagayos pero con lazo ni tan largo,
213- Lit. Inmediatamente despus de capturar el venado, lo haca(n) pisar con sus patas
desde el aposento donde se encontraban los cutis en la casa cercada diciendo; ste os
molestar, os reir. Sentido oscuro. Tal vez corresponda al rito descrito por Arriaga que
tom como base informaciones recibidas de vila: Acabada esta penitencia los parientes
cazan un venado y, desollndole, hacen uno como palio del pellejo y debajo dl pasean

a los penitentes con unas soguillas al cuello, las cuales traen despus por muchos das
(Arriaga; 215).
214. Corresponde a una nota al margen en castellano.
215. Corresponde a una nota al margen en castellano.
216. N.M. = la manga de la [cruz].
217. Es probable que las ofrendas hayan sido los smbolos de una llama (el cothmto) o de
una chacra (el cashii) que colocaban al lado de los curi (vase sup. 2).
218. N.M. = La (...?) que con esto que ha de estar al principio.
219. No hemos logrado descifrar de manera satisfactoria este hispanismo, J. C. Escenssoro
ha propuesto la lectura prfidamente que refleja el contexto de la confesin indgena,
frecuentemente asociada en el manuscrito con el demonio.
220. N.M. = esto es de donde viene el agua de los concha.
221. Las (altas cometidas por los padres provocan la enfermedad y, si no son neutralizadaspor los ritos, la muerte. El nacimiento de los curis es una seal que enva el huaca al
culpable para que haga penitencia y que se sustituye, durante un tiempo limitado, a la
muerte de los padres.
222. M. = Esta es la opinin del vulgo, no la respuesta". Se trata efectivamente de la
creencia popular y no de la respuesta del demonio revelada por los sortilegios.
223. N.M. = a manera de cadena de oro.
224. N.M. = ni entre ellos.
225. N.M. = que tuvieron coito.
226. Palabra desconocida, encerrada en un crculo en el texto quechua: se trata tal vez de
una variante de htatcas/huacsa.
227. Se trata probablemente de un yanca de los checa que gozaba de una cierta
celebridad.
228. Es decir, en el centro ritual antiguo (de Llacsatambo?) o en el pueblo de San
Damin donde se encontraban reducidos* los checa y los concha.
229. Las comunidades que no forman parte del mundo de los checa, quiz las comunidades
de las alturas.donde todava no haba una vigilancia clerical muy fuerte:-------230. N.M. = a algunos se les [en]maraa y a otros no.
231. En la lengua general, el empleo del agentivo asociado al verbo ka- ser, estar, no
acompaado de una marca temporal, indica una costumbre que todava se mantiene.
As kuunakuq es suelen reunirse, la tercera persona de ka- no siendo expresada en
el tiempo no marcado (cf. ruraq kani sulo hacer; mraq suele hacer). El empleo del
habitual actual asociado en la mayora de los enunciados al sufijo modal asertivo -m i
implica que el autor responde aqu a las preguntas especficas del extirpador de idolatras,
vila, sobre ritos que conoce personalmente. Modificamos aqu nuestras traducciones de
Taylor :(1999;-2001) y volvemos a las de Taylor (1980; 1987).
232. En nuestras traducciones precedentes, consideramos que atayuq runaqa se refera a
ambos-padres Aatd,io.que es efectivamente-posible.
.
233. N.M, = cothuato-es cabfesto (~ cabestro) de llama;
234: El:cambio de kiemp:podra ser un lapsus o significar que este rito ya no se practica.

235. Los diversos textos que describen este rito mencionan la invocacin del nombre de un
antepasado y tambin la imposicin de un nombre nuevo al nio. Se seala a Anchipoma
en la lista de huacas fundadores de ayllus en una hoja suelta del proceso de vila,
236. N.M. = "esto es la noche antes del da dicho,
237. Es decir, contarn tradiciones diferentes de las de los checa,
238. Significa probablemente que el mal ejemplo dado por los que eran asimilados a los
espaoles y cristianos en muchos.aspeaos de la vida social, acab por convencer a los
dems indios que era posible seguir practicando las dos religiones.

Ritos y tradiciones de Huarochir

179

Glosario de trminos que aparecen


en el texto quechua y que hoy son
desconocidos, raros o que han
cambiado de sentido

SAC = sentido aculturado cristiano


Q l = variantes que predominan en los dialectos clasificados
Quechua 1
Indicamos en cursivas negritas las equivalencias castellanas que
aparecen en el texto.

'

akuy nefasto tal vez relacionado con akuy cadver (no confundir con aquylla)
'chaqay atuq akuylla pa ancha chiqunki llenos de odio, te tratarn de
zorro malvado y desgraciado (cap. 2)
amachay amparar; prevenir; prohibir
manam imaraykum chayhina. ruranki" pa amachanmanchu kanankamapt
como ni siquiera les preguntan cul es la finalidad real de estas ceremonias,
hasta hoy [no] ... les impiden realizar estos actos (cap, 7)

amawta adivino = doctor; astuto


chaysi payqa amawta kayninpi musyakupa aillo, ismaykukumt&aq, pana
ispalla kay llaqtakunaman ataq mitikamurqan Pero [Cunraya], gradas a su
astucia, pudo adivinar su intencin y le dijo que quera retirarse unos momentos
para defecar. Logr huir y, nuevamente, se dirigi hacia estas tierras (cap. 2}
i?nammHuTcodakunapa%amawtakunaktadoctoikmaktaqayachn, chayhina
tukuy yacaqkunakta szbiokunakta qayachirqan as como los huiracochas
recurren a sus adivinos, a sus doctores, ese hombre, que deseaba sanarse, hizo
llamar a todos los doctos, los sabios (cap. 5)
aqcha cabello Q1 = chukcha.
kaymi aqchan he aqu su cabello (cap. 24)
chakwas o tal vez takwas mujer andana Q l = paya
machukunapas ancha chakwaspaS tiqtinta imantape apapa riq karqanku los
hombres da-edad y las mujeres muy andanas, iban ..., llevando su ticti y otras
cosas (sup.l)
chapay apropiarse de tierras baldas" (segn la definicin de Gonzlez Holgun
1952 [1608], p. 96.
paymi paqarinchik; kaymi awpaq kay llaqtaman hamuq chapaq "es l
nuestro origen; fue l quien primero vino a estas tierras y se apropi de ellas
(cap. 24)
hankucha- faltar en la palabra o la obligacin
kayta hankuchaqtaqa wauptiript& chay huchanmantam ivauri' ispai inku
si no asisten y mueren despus, se dice que su muerte ha sido provocada por
esta culpa (cap. 9)
illay ausentarse
kay illaptirisi chay Cuniraya Huiracochafrf chay iipa&tayuyaqnnta puuchirqan
Cunraya Huiracocha, aprovechando su ausencia, viol a la hija mayor
(cap. 2)
kallpay esforzarse; correr
tukuy huk waranqa Quinti isqa kallpapurqan chay Macahuisa upyanqanpaq
una huaranca de los quinti cultivaba una chacra llamada Yamlaca para que
Macahuisa tuviese chicha para beber (cap. 19)
chay Huatyacuri iqaqa hatuamanta qapariSpa kallparimuptinSi chay rimaqa
manchar&pq huk lluychu tukt&pa mitikarqan Huatiacur entr corriendo y
gritando. El hombre rico se asust, se convirti en venado y huy (cap. 5)

kamay transmitir la fuerza vital, SAC crear > kamaq fuente que transmite
la fuerza vital", SAC creador
Kay ChaupiftamucaS ancha runa kamaq karqan warmipaq, qaripaqri Pariacaca
Chaupiftamca posea grandes poderes para transmitir la fuerza vital a los seres
humanos; ella lo haca a las mujeres y Pariacaca a los hombres" (cap. 13).
Payraq&i urqukunaktapas sacaktapas mayuktapa ima hayka zmmkunaktapat
kamarqan takrakunaktapal runap kawsanqanpaq fue l quien primero cre los
cerros, los rboles, los ros y todas las clases de anmales y las chacras para que
el hombre pudiese vivir (cap. 15):
kasqa, derivado de kay ser, estar, existir tiene varios empleos, sealados en las
notas; la existencia de los huacas est, perpetuada por el culto que reciben, as
Pariacaca/) kasqan no es la existencia de Pariacaca, sino el culto de Pariacaca";
la traduccin de este trmino vara segn el contexto
kawsasqa, derivado de karna- vivir = lo que ha sido vivido, las acciones de los
antepasados que, l ser repetidas por sus descendientes, los fortalecen a stos-yjesgarantizan su poder; las tradiciones (los ritos, los relatos mitolgicos) establecidos
por los antipasados (kamaSqakuna)
kaypim turani kay huk yayayuq Huaruchiri iiqap machunkunap kawsasqanta,
ima tniyuqch karqan, imahinat kanankamapaS kawsan, chay chaykunakta
voy a relatar aqu las tradiciones de los antiguos hombres de Huarochir, todos
protegidos por el mismo padre, Pariacaca, la fe que observan y las costumbres
que siguen hasta nuestros das
kawsay vivir manera de vivir, costumbre = costumbre"
yunkakunaqa huk kautsayniyuqllam tukuyninpas karqan las costumbres de
todos los yuncas eran exactamente las mismas (cap. 9)
______
chay oosmmbte.lla[kta] kanankamapal qatinku an hoy ...hacen todo
conforme a esta costumbre" (cap. 31)
Llanta comunidad de poca importancia (?), aparece en Gonzlez Holgun
imapaqmi runap llantanpi chay-chka alli'wakakta hatallin por qu conservan
un huaca de tanto valor en un pueblo de gente comn? (cap. 19)
llaqta, antes de adquirir el sentido colonial aculturado de pueblo, llaqta se
refira a la divinidad protectora de una comunidad determinada, a la comunidad
misma y al territorio protegido y sacralizado por dicha divinidad o huaca, vase
la glosa significa dolo del captulo 24; > llaqtachay establecerse como huaca
protector en un territorio determinado o fundar una comunidad
Chaymanta chay huanapayas kanan chayta pukuptin llamakunakta llaqtakuna
rakimuq."ajaado sopl el huanapaya los huacas locales repartieron las llamas (cap. 24)

mita vez; poca en la que se celebraba el culto de un huaca determinado =fiesta,


pascua
ChaySi huk mitaqa huk warmi wakataq Cahuillaca utiyuq karqan haba una
vez una mujer llamada Cahuillaca que tambin era huaca (cap; 2)
Conchakunapas kay Pariacaca/) mitanpi chay huk urqu Huaycho sutiyuqmanta
muchanku y los Concha tambin adoran a Pariacaca en la poca de su fiesta
subiendo a un cerro llamado Huaycho (cap. 9)
manam Chaupiamca/> fiestanta watankunapi, imanam ruran, hinachu
rurarqanku no celebraban la fiesta de Chaupifiamca una vez al ao como lo
hacen hoy (cap. 13)
awpaq Auquisna isqa pur&awpi Pariacaca/ pascua/ta ruraq kanku en el
primer da del Auquisna, solan celebrar la pascua de Pariacaca (cap. 9).
musyay intuir, adivinar, presentir, entrar en un estado onrico > musyt&qa
confundirse (bajo la influencia del demonio)
kay mikuqnintam kanan mana pillapas musyanchu nadie sospecha ahora que
son estos quienes los estn consumiendo (cap. 5)
Chaytam kanan a rarqaktapichaSpaqa musyasqa hinataq ruran muchan. hasta
hoy, cuando se trata de limpiar la acequia, confundidos por el demonio, siguen
con los mismos actos y ritos" (cap. 7)
a pa a veces
chaypi runakuna chayaptinqa a ispa chinkachin a pa loco tap, ruran
Cuando los hombres llegan a este lugar, a veces los hace desaparecer, a veces
los enloquece (cap. 5)
aiqa casi
qayllapim; acqam tarinki est aqu cerca, ests casi por alcanzarla (cap. 2)
pachakta taripay adivinar la suerte praticando sortilegios
chaymi tukuy amawtakuna taripan pachakta 'imamantam chika unqun pa
por ese motivo; todos los adivinos hacen, sortilegios para descubrir el origen
de una enfermedad tan grave (cap. 5)
pe&yay reventar, brotar, desbordarse
kananmipichqapuntawmanta qtiapatyamunqa Dentro de cinco das d mar
:va a desbordarse (cap. 3)
pana sin embargo; o sea
Peu>{$.;Par|acacag52 illaparqan _tamyarqan. Manatacfc waurqanchu. aunque
Pariacaca lo atac con sus rayos, con su lluvia, no muri (cap. 17)

qampa kamaiqaykitaqmipana Yauyo runapal kayku recibimos nuestra fuerza


vital de ti aunque seamos yauyos (cap. 24)
huk llamaba pana takrakta quspapas al ofrecerles una llama o una chacra
(sup. 1)
pasuy dejar pasar una ocasin"
Kay hatunnin wakakuHaqarmanatacfii huqillanpt& pasuqchu no descuidaban a
ninguno de los grandes huacas. (cap. 22)
pukuta[y] nube, neblina" Q j = puyu
hanaq urqu Canlli qamantaqa asila pukutay rikurimurqan una pequea
nube apareci encima del cerro que domina Canlli (cap. 26).
unanchay sealar; manifestarse, sealarse; comprender, entender, opinar
Chay llama qanchikpaq unanchayninmi kanan huk cothuato isqa a seal
de la llama es el cabestro llamado cothuato (sup 1)
Illa ispaqa ata i%qallantataqmi unanchanchik Por illa, entendemos
exactamente lo mismo que por ata (sup 1).
manaraq kay alli Diospaq iiminta unanche&pa antes de entender la palabra de
este buen Dios
Paykuna unanchaptinqa curip se&Aninii Cuando se manifiestan! dicen que es
una seal de curis.
urapacha la puesta del sol
ChaySi tutallamanta a urapachakama Desde la maana temprano hasta la
puesta del sol (cap. 8)
uryay efectuar trabajos en el campo
huk warmi Lantichumpi Iutiyuq Alaysatpa ayllu tarirqan takrakta uryakutpa
lo encontr-una tujeFTlamada'Lantichumpi del ayllu Alaysatpa, mientras
trabajaba en su chacra (cap. 20)
wallparikuy vestirse, ataviarse galanamente
Kay yatiinakuysi wallparikuy karqan ancha allin casa iSqanwan cancho
&qanwan Esta vez, el desafo consista en ataviarse con las ms finas plumas
de casa y cancho (cap. 5).
' yataq lit. el que sabe designaba entre otras cosas, tambin curandero = sabio
runaykikta kamachiy hi\x\okunakta ima hayka yacaqkunaktapas ura tiqsiman
kachanqanchikpaq dales instrucciones a tus hombres para que enviemos a los
brujos, a todos los sabios, abajo, a los confines de la tierra (cap. 14)

tukuy yacaqkunakta szblokunakm qayachirqan hizo llamar a todos los doctos,


los sabios" (cap, 5)
yanqa por gusto, intil; a veces implica exceso, prodigalidad o la ausencia de
esfuerzo
Kay Catiquillay iiqanchil&i yanqa ima haykawaka mana rimaqtapas rimachiq
karqan este Catiquillay sola, sin esfuerzo, hacer hablar a cualquier huaca. que
no supiera hablar (cap. 20)
qamchu qayna yanqa %uyachikuwankt Quin eres t para habernos hecho
esperar ayer en vano? (cap. 27)
wauch&pariyanqam qamtaqa qaraykiktapal usuch&unki cuando te maten, te
botarn a ti y tu piel como a cosa sin valor (cap. 2)

e r s i n p a l e o g r f ic a

Signos empleados en la versin paleogrfica


La versin paleogrfica del manuscrito quechua que se propone aqu difiere de las
publicadas en las ediciones de 1987 y 1999 ya que constituye un texto corrido sin
divisin en enunciados. Sin dejar de ser una fiel representacin del documento
original, para facilitar su consulta se recomponen las palabras que a veces en el
manuscrito aparecen divididas en slabas separadas. Los renglones del texto original
estn indicados por cifras entre parntesis; la numeracin de los folios tambin figura
entre parntesis seguida por la referencia r (recto) o v (verso). Los smbolos empleados
corresponden al documento original con las siguientes excepciones:
una letra cursiva: lectura incierta del original;
letras cursivas entre parntesis: forma completa de una abreviatura;
cursiva negrita: letras o grupos de letras escritas sobre otras;
un punto encima del rengln; separacin de dos letras que pertenecen a slabas distintas;
| una barra vertical: representa cualquier lnea vertical u oblicua utilizada para
puntuar el texto original (a veces para separar prrafos);
indica un smbolo grfico usado eiret original para sealar el inicio de un prrafo;
< > indican una letra, serie de letras o frase aadidas por el autor del documento;
una letra, serie de letras o frase tachadas indican un segmento del texto suprimido
por el autor del documento;
|,|,

indican, respectivamente, una letra o una serie de letras indescifrables tachadas;

Utilizamos tambin una serie de signos especiales en las notas que se refieren a la
versin paleogrfica:
= indica corresponde a: = pariacaca significa que la forma pariaca que aparece
en el texto debera leerse pariacaca;
* iridca'reemplaza: y i significa que se ha corregido una forma original i
reemplazndola por y,
significa que la letra corregida corresponda a la palabra restituida que sigue al
smbolo; as u chaicarT quiere decir que la forma original de la palabra en la cual
se ha reemplazado la letra i por y era chaican.
a significa que la forma trunca corregida formaba parte de la palabra que sigue el
smbolo, cf.
huad^mzyzj (?); quiere decir que la forma original de la palabra
completa a la cual corresponda la forma trunca huac habra-podido ser bmcamaya
(forma utilizada en otro pasaje del manuscrito);
(?) indica tal vez, cf. ejemplo precedente.
N.M.: nota al margen.

(1)' Runa yn(do. iscap Machoncuna aupa (2) pacha quillcacta


yachanman carca chayca (3) hinantin causascancunapas manam cananca(4) mapas
chincaycuc hinacho canman himanam (5) vira<co>chappas sinchi cascanpas
canancama ricutin (6) hinatacmi canman chayhina capdnpas canan,(7)cama
mana quillcasca capcinpas caypim churani (8) cay huc yayayuc guarocheri
iscap machoncu(9)nap causascanta yma ffeenioccha carean y(10)ma*yah
canancamapas causan chay chay(l l)cunacca chayri sapa llactanpim quillcasca
canca (12) himahina causascampas pacariscatimanta
(13)2 Ancha aupa Pachaca huc huaca iscas yanaamca
Tuta(l 4)amca sutioc3carcan cay huacacunaCtaca4 quipanpi huc huaca(l 5)cac:
huallallo caruincho sutioc carea atircan a atispas canan (16) runacta
yscayllata: huachacunampac camarcan huecas quiquin (17) micorcan huctas
mayquintapas cuyascanta causachicorcan yayan (18) m am an jchaymantas
chay pachaca huauspapas Pihcca punchao( 19)Uapkac causarknpur carca(n)5
ynaspa micuyninri tarpuscanmanta (20) pihcca punchaollapitacsi pocorcan
#
1 Los doce primeros reglones del manuscrito se destacan del resto del texto por estar escritos
con una letra de tamao ms grande y con un margen mayor. Representan una introduccin al
conjunto del Manuscrito.
(
2 Se ha agregado, entre la introduccin y el primer texto, la referencia capitulo i , seguida por un

ttulo castellano: coma fu e antgitam(znte) los ydolos y como guerreo m itre ellos y como aum en aquel
tiempo los naturales. La letra, la calidad de la tinta empleada y el espacio reducido que ocupa,
indican que se trata de una adicin posterior. Esta observacin es tambin vlida para los ttulos
castellanos de los cinco primeros captulos y, posiblemente, tambin para el sexto.
3 Es posible que se hayan tachado unas letras al final de esta palabra.
4 El psimo estado de conservacin de este folio no nos permite identificar con seguridad las

ltimas letras (Trimborn: -s, Arguedas: -).


5 Estudiando el original en Madrid, comprobamos que se haba corregido una primeta versin:

causarimpurcan. La c final de causarimpuc reemplaza la segunda r de causarimpurcan y la terminacin


rea reemplaza la n final.

cay Uactacunari tucoy h'mantin (21) llactas yuncasapa carean chaysi ancha ahca
runacuna huntaspas4 (22) ancha millayta causarca chacranpacpas cacactapas
patactapas yanca (23) aspispa allaZaspa7 chay chacracunas canancamapas
tucoy hinatin (24) cacacunapi huchoyllapas atunpas ticurin hinaspari chay
pacha| pis(25)cocunat ancha gumaccamas carcan huritupas caquipas tucoy
quellosapa (26) pucasapa chaycunas quipanpi a may pacham huc huacatac
paria(27)caca sutioc" rcurimurca(K) chay pachas ynantin turascanhuan
antiman (28) carcoytucorcan. chay atiscancunactaa cay quipampm
pariacacap pa(29)carimuscantauan rmason, chaymanta(w) cana() huc
huacatac cuni(30)raya sutioc carca() caytam mana allicho yachanchic,
pariacacama(n) (31)tapas8 hichapas aupacnin carcan o quipanpas ychaca
cay cunirayap9 (f. 64v) (1) cascanracmi fiahca viracochap cascan man tincon
porque caytam (2) runacuna a muchaspapas coniraya viracocha runacamac
pachacamac (3) yma aycayuc cammi canqui campam chacraiqui campac
runayqui (4) ispa muchac carcan yma ayca sa$a ruranacta callarijpacpas
pai(5)taracmi machocuna cocanta pachaman vischuspa cayta yuyachiuai (6)
amutachiuay cuniraya viracocha ispa mana viracuchactaca ricus(7)patac
ancha aupa rimac10 muchac carcanco. yallin astauantac (8) compicamayucri
compinampac sasa captin muchac. cayac carcan chay(9)rayco(m) caytarac
aupacninpi causascanta quillcasson chaysauam (10) Pariacacacta
(11) Cuniraya viracuchap causascan"
(12)
Cay cuniraya viracochas ancha aupa huc runa ancha huaccha
tucospaila12 (13) purirca() yacollanpas cosmanpas lliqui lliquesapa
runacunapas huaquin (14) mana ricsienincunaca huaccha husa$apa ispas
cayarcan13 cay runas (15) canan tucoy Uactacunacta camarcan chacractapas
rimaspallas pata (16) patactapas allin pircascacta tucochircan rarcactas
canan llocsimu(17)nanmanta huc pupuna sutioc caavelarpa14 sisaynnhuan

6 H. M.yuncagapa.
7 tt& p (?): s allaspa, allaptin (?).
8 La noca al margen en castellano y la terminacin -pos depariacacama(n)tapas sugieren que se haya

omitido la palabra: hualaUomantapas.


9 N.M . saber si dize #(ue) no se / sae sifu e antes i o despus de Carvinfcho o de Pariacaca.
10 Correccin de rimarca(n).

11Adicin posterior: capitulo 2 como sucedi cuniraya viracocha e n ! su tiempo y como cauilla/ca pari
su hijo y oique passor-T-. :
12 N.M. tachada: notase ^(ue) no se sabe/sifue este antes / o despues de carpincho,

Varias letras' ilegibles tcKdas.


{i Mettesis de caavrdlpa.

chucas( 18) pallas yachacuchirca chayman tari yma aycactapas ruraspas


purir(19)can huaquinin llacta<huaca>eunactapas yachascanhuan allcuchaspa
chay(20)si huc mitaca huc huarmkae huacatac cauillaca sutioc cacean cay
(21) cauellacas canan viftay donadla carcan panas ancha sumac cap(22)tin, Pi
maycan huaca viiicacunapas Puosac Rispa munapayar(23)ca() chaysi m anasehufiircancho. Chaymantas canan quepanpi chay (24) huatmca chayhina mana
pi caritapas chancayoochcuspahucyura (25) ruemap siquinpi ahuacorcan chaysi
chay cunirayaca amauta (26) cayninpi huc pisco tucospa chay yura ruemaman
vichay rirca chay(27)si chayp'i huc'ruerna chayasca captin chayman yumayninta
chu(28)raspa 'hormachimurca chay huarmi cayllaman |chaysi chay huarmica
(29) ancha cusicuspa millpuycorcan chaysi hinalla chichu tucorca() ma(30)na
carip chayascan escon quellanpi himanam huarmicunapas hua(3JL)chacn
hia huachamurcan yna donzeatac chaysi quiquillantac (32) huc huata
chica fiofionhuan causachircan pip churinh15 cayca ispan (33) chaysi a huc
huataman huntaptinca taua chaqu? fia chay huamra (34) puriptinca .Tucoy
hinantin huaca uillcacunacta cayachircan (f. 65 r) (1) yayanta ricsiconcampac
chaysi cay simicta huacacuna huyarispa (2)- ancha- cusicuspa tucoynin alli
pachantacama pachallispa ocactapas,fi (3) ocactapas munahuanca ispa
hamurcancu| chaysi cay tantanacoy(4)ri anchicuchapi carean17 maypim chay
huarmi tiarcan chayman hinaspas (5) a tucoynin hinantin huacacuna villcacuna
tiaycuptinsi chay huar(6)mica ispa ircan ri-Cksj'coy18 caricuna apucona ricsicoy
cay huahuac(7)ta mayquenniquechicme yumahuarcanquichic camcho camcho
ispas (8) sapanpi taporca(s) chaysi manatac pillapas- ocapmi ircancho chaysi
(9) chay iscanchic cuniraya viracochaca manyallapi tiacuspas ancha (10)
huacchallayna tiacuptinsi chay huacchap churincho canman ispas (11) paytaca
millaspa mana tapurca()cho chica sumaccama caricunaca (12) tiaptin chaysi
mana pillapas ocap churimi ispa iptinsi chay (13) huamraeta ispa irca(n) ri
cam quiquique yayaiquicta ricsicoy (14) ispa^ircairtuiacacunactapas churique
caspaca camsahuam lluca(15)niusonque ispa aupactac villaspa| chaysi chay
huamraca man(16)yanmanta callarimuspas tahua chaquilla purispa hasta m
chay huc (17) manyan yayan tiascanman chayascancama mana pillamanpas
(18) llocarcancho chaysi a chayaspar tiryllapuni ancha cusicuspa yayanpa (19)
chancanman llocaycorc chaysi mamanca chayta ricuzpas ancha (20) piacuspa
hatacay chayhina huacchap churintachum ocaca hua(21)chayman ispas chay

15 S se traca, efectivamente del dubitativo -c (< */-St-arV), se habra e.sperado h forma completa
-ch, despus de una terminacin consonantica.

16& oc&ptapas.
17 N.M. la congresion ( = congregacin) fue en ianchicocha-,
18 Posible correccin del sustrato quechua local: rikay, rkaykuy (?).

huahuallanta aparicuzpa Cochaman chi(22)cacharca()| chaysi chay cuniraya


viracochaca tuylla munahuanca ispa (23) curi pachanta pachallispa tucuy
llactahuacacunapas manchriptin (24) carita a callarircan ispa pana cauellaca
cayman cahuaycumu-(25)ay19 ancha sumac am cani ftispas pachactapas
hillarichispa sayar(26)can chaysi chay cauellacaca mana huyantapas paymn
cicrari(27)'chispa cochaman hinallam chincasac chica millay runap cachcagapap
(28) churinta huachascaymanta Rispa chicacharcan maypim cananpas chay (29)
pachacamac huco cochapi cananpas sutilla(w)20 escay rumi runahina (30) tiacon
chayman chaysi chay canan tiascanpis chayaspalla rumi tu(3 l)corcan. chayman tas
cay cuniraya viracochaca pina rcurimunca (32) cahuaycumuanca ispa caparispa
cayapayaspa carollapi catircan (33) chaysi aupac huc condorhuan tincorcan
chaysi huauqui maypim (34) chay (tuarmihuan tinconqui iptinsi cayllapi(w)
ahcam tarifique ip(35)tinsi ispa ircan vinaymi causanque tucoy hinantin
sall(36)cacunamanta21 huauptinca huanacuc tapas viconactapas ima ayca (f. 65 v)
(1) cactapas camllam micunque chaymanta camta pillapas huaochi(2)ronque
chayca palpas huauncatacmi ispas ircan
(3) chaymantas chaysaua aas'huan tincorcan chaysi pana may(4)pim
chay huarmihuan tinconqui ispa tapuptinsi payo ispa (5) irca() mana am
tarinquecho ancha caructam rin iptinssi (6) camca chay villahuascayquimanta
manam punchaopas purinque(7)cho tutallam runapas chiciptin ancha millayta
asnaspa purin(8)que ispa ancha millaypi acarcan
(9) chaysauam Pumahuan tincorcan chaymi payca cayllactaracmi rin
(10) caylla am sihcpayconque iptinmi paytaca camCa ancha cuyas(ll)cam
canqui llamactapas huchayucpa llamantaracmi micopunque (12) camta
huaoctchispapas aton fiestapiracmi homansaua ehtt (13) churaspa
taquechisonque chaymanta huatanpt camta Uocsi(14)chspan huc llamanta
nacasparac<mi> taquechisonque ispa ircan
(15) chaymantam atac huc hatoc*huan tincorcan chaymL chay
atoc(16)ca ancha caructa am rin| mana am tarinquicho ispa niptin(17)mi
camtaca Carup puricuptiquitacmt runacunapas chacay hatoc a(18)coylla
ispa ancha chicnisonque huaochispari yancam camtaca (19) carayquictapas
husuchisonque ispa ircan22< hinatacsi huc huama()/ha() tincdrca(n) chaysi

15 Los smbolos grficos indicando la divisin de la palabra al final de la lnea aparecen en el


Original.

w Lo que hemos aqu interpretado como un signo de abreviacin representando una nasal - en
sutillS, podra tambin ser una coma agregada posteriormente entre chicacharcan y maypim.
21 Una mancha despus de salkacunamant podra representar un signo de puntuacin.

22 Un smbolo grfico indica que aqu empieza un largo pasaje agregado ai margen del texto.

chay / guama() iscaca cayllata/racmi rin ahcam tarinq(i) / iptinsi camca


ancha / cusiocmi canqui micuspa/pas aupacracmi quin/ticta armu^aconqui
chay/mantari piscocunacta / huauchspari camta huauchic runam huc /
lla|.|manhuan huacachi/sonqui ynaspari taquis/papas homampim chura/sonqui
chaypi sumaspa tia(?)/cayquipac23

Ritos y tradiciones de Huarochir

chaysahaa(w) cay horitocu/nahua() tincorcan chaysi / chay horitca


ancha caructa / am rin mana am tarin/qurcho iptinsi camca a()/cha
caparispam porinq(i) micoyniquicta husuchisac / iptiquipas chay caparj/
niquicta huyarispa(*J ancha / Vtcalla carcosonqui chay/mi ancha acarispa cau/
sanq(j tunapas chicnipdn >M
_
(20) chaymantari pi maycanalli villacoc'huan teos para allicta^apa (21)
camaycospas ircan| mana allicta villacnintare millaypicama (22) acaspas rircan
chaysi cochapa<tapi chayaspaca>25 (25) Pachacamac icman cutimurca() chaysi
chaypica pachacamacpac (26) iscay sipas churin| machachuaypa huacaychascan
tiacman chaya(27)murcan chaysi cay yscay sipaspa mamanca| aupacllantac
co(28)cha huComan chay cauellaca iscacta vis/tac yaicurcan sutin(29)pas
hurpayhuachaC26sutioc cay hllaptinsi chay cuniraya viraco(30)chacachay sipasta
yuyacninta puochircan chaysi huquen aan(31)tauan puoyta munapdnsi
chayca huc urpai tucospa pauarirca (32) chaymantas mamanpas hurpaihuachac
<sutioc> carca| chaysi chay pachaca (33) cochapi manas huc challuallapas
carcancho chay hurpaihuachac (34) niscallas huasinpi huc. huchuylla cochallapi
huyhuacuc carca 35) chaytas chay cunirayaca piaspa ymapaemi chay cauellaca
is(36)ca huarmicta cocha ocumanca27visitac rn ispalla tucoynintaeeeha (f. 66r)
(1) haton cochaman vischoripurcan chaymantaracsi ananca chall(2)huacunapas
cochapi huntan chaymantas chay cuniraya viraco(3)cha iscaca miticamurca()
cochapata icta chaysi chay hurpai(4)huachac isca huarmica huahuancuna
ynam ya|...| <punu>huan28 ispa (5) villaptinsi ancha piaspa catimurcan chaysi
23 Enunciado trunco; falta un sintagma del tipo ispa ircan para concluir el discurso directo.
24 Enunciado trunco; vase nota 23- Conclusin del pasaje agregado al margen.

(. De interpretacin difcil. El original reemplazado


era quizs: huc pachamami rin ispaca - ispas ircan - trca(n) - /chayS qufiapi fiayapaqa Kinalla
quSaman yaykuSpa chiqacharqan / chaytaqa kanan runakunaqa castillamanmi chiqacharqan
iSpa inku / awpa pachapaS huk pachaman rirqaK" iSpam irqan/.

26 Cry.
27 Interpretacin poco segura. Podra ser ocumanta, lapsus o sustrato dialectal (cf. la variacin -man
/ -manta en algunos dialectos de Yauyos).
28 Un trmino, tal vez demasiado preciso pata el lector eclesistico, ha sido reemplazado por otro
ms neutro: puu- dormir" (empleado con el sentido de copular", cf. la glosa al margen de f. 109r:
f(ue) muircoito). As en otros pasajes se ha tachado roca rgano genital femenino y olio rgano

193

"~

cayapayaspa -cacip(6)cins hoftispa suyarcan chaysi husallayquicta husascayque


(7) cuni ispas husarcan chaysi fia husaspa pay cayllapi huc aton (8) cacacta
viarichirean chayta cunirayacta hurmachisac ispa (9) chaysi payca hamauta
cayninpi musyaspa asila ismayco(lO)cumusac pana ispalla cay llactacunaman
atac miticamur(l l)ca() chaysi cay quitipi ancha hunay puricorcan ancha ahca
lhc(12)tacunacta runactapa4lollachispa29
(13) caypim atac ancha aupa runa(l4)cunap rimacuscanman atac (15)
cutison30
(16) chay simire caymi aupa pachas cay pacha puchocayta
munarcan (17) chaysi mamacochap pahcyamunanta yachaspas huc orco
Hamaca (18) ancha allin queuayucp yayan <chay llam ayoo gamachiptintac
mana micuspa31 (19) ancha llaqu/cueyna carca. yn. yn. ispa huacaspa chaysi
yaya <chay Uamayuo (20) ca ancha piaspa sarap curumtayninaz(nj chudlo
micucuscampi (21) chucarca micoy allco chica quehuapim <;amachijque
ispa chay(22)si chay Hamaca runa*yna rimarimuspa ispa ircan : hutic
ymac(23)tam cam yuyanquiman cananmi pihcca punchaumanta cocha (24)
pahyamunca chaymi hinantin pachj pochocanca ispa rima(25)rirca chaysi chay
runaca ancha mancharispa himanam cason (26) mayman rispam quspison ispa
iptinsi haco villcacoto32 (27) hurcoman chaypim quispison pihcca punchaupac
micuynij(28)quicta apacoy ispa ircan .* chaysi chayman taca chay orco :
(29) llamantapas vinaynntapas quequen apaspa ancha hutcaspa (30) rirca()
chaysi a villcacoto hurcoman chayaptinca tucoy ani(31)malcuna fia huntasca
pomapas hatucpas huanacopas con(32)dorpas yma ayca animalcunapas chaysi
chay runa chayap(33)tin pachalla cochaca pahcyamorca chaysi chaypi ancha
(34) quihcquinacuspa tiarca tucoy hinantin hoc<co>cunactapas33 tu(35)coy
pampaptinsi chay villcacoto hurcuca asila puntallan ( 66v) (1) mana yacup
chayasca carca chaysi hatucpac chupantaca (2) yaco hucoch/zrcan34 chaysi
chay yanamanpas tucorcan chay(3)si pihcca punchaomantaca atac yacuca

genital masculino, reemplazndolos por otro trmino que es seguramente una manifestacin de
aclturacin ibrica: pencay vergenza. La correccin de un lexema verbal transitivo, tal vez
yucu- (se ve claramente la letra y inicial), explicara la forma gramatical punuhuan donde falta el
factitivo -chi-.
29 N .M . tachada: Elfin #(ue) tuuo esta huaca. se dir abajo / ojo.
30 Adicin posterior: capit(ul)o 3 comopasso antiguamente Iosy{aio)s quartdo reuento la mar.
31 Seal al margen, indica probablemen te que el lector no aprueba el empleo del trmino yayan con

el sentido.de sudueo.
32 Seal en el texto que se refiere a la N.M .; este es vn cerro q(uc) esta/entr huanri.y surco.
L inicial parees haber sido tachada.
& Tai vez & hucochircan; Gonzlez Holgun seala ambas formas.

huraycurcan (4) chaquerirca chay chaquerispas cochactapas asea hurayman


(5) anchurichirca() runacunactar tucoy hinantin runacta collo(6)chispa
chaymantas chay runaca atac mirarimurca chay (7) cacsi canancama runacuna
tian cay simictam canan (8) xp(ta)nocuna hunanchanchic chay tiempo del
lobioktah35 paycuna(9)ca hia villcacutacta quispiscanta hunanchacon
(10) chaymantam huc sm k o tatac (11) villason ponchao huaftuscanta36
(12) aupa pachas poRC-hae <ynte> huaurcan chaysi chay
huausca()( 13) <ma(ra)ta> pihea punchao tutayarcan chayssi rumioinaca
paypura (1.4) huactanacurcan chaymantas cay mortero muhcacunari37 (15)
chaymanta kay maraycuna<pas> runacta micuyta callarir(l6)ca() llama
horcocunare ynatac runacta a catirircan (17) caytam canan ocanchic
xp(>R)onocuna hunanchanchic (18) jesu xp(i)o apunchicpac huauscanpi
tutayascantah caycuna(19)ca riman ispa hunanchanchic ychach aii chay:
(20) caymantam arac pariacacap (21) pacarimuscan calkrinca 38
(22) am hari cay aupac tahua capkulopi aupa pacha
causas(23)ca()cunacta villanchic hichaca cay tunacunap # chay pacha (24)
pacarimuscancunactam. manayachanchicchomaymantah(25) pacarimurca(),3S)
(cAaymanta cay runacuna chay pacha causaccuna(26)ca payPura aucanacuspa
atinacuspalla(m)|.|40 causac carcan<cu> Cura(27)ca()pacpas sinchicunallacta
rricocunallacta-ricsicorcan cay(28)cunactam Purom runa ispa iM iic4'| cay
pachapim chay (29) pariacaca isca condorcotopi Pihcca runto yurimurcan
cay yu(30)riscantam huc runa huacchallatac huatyacori sutioc (31) pariacacap
churin iscatac aupaclla ricumorca yachamarca (32) cay yachascantr42 ahca
misterio rurascantahuanmi rimaso(n) f. 67r) (1) chay pacha cay huatyacuri isca
huacchalla micuspapas huatya(2)cuspalla causaptinsi sutiachircan huatyacurim
ispa (3) chay pachas huc runa tamtaam<ca>43 sutioc ancha capac atn apo44 (4)
#
35 Aparentemente se ha asimilado la slaba inicial de diluvio a del,
36 Adicin posterior: capit{u[)o 4 como El sol se / despareci cinco dias.

37 Un trazo aparece en el original encimare la m (Je muhcacunari. Se trata probablemente de un azar.


38 Adicin pos redor : capit(i)o 5 como antigua/m(tm)e pareci pariacaca / en Vn cerro llamado /
condorcoto cinfco ueuosy lo i que sucedi.
39 E pasaje entre parntesis que empieza aqu se concluye con la barra vertical que sigue a fa.chic.
40 Es posible que se haya radiado la letra s al final de atinacuspaa y aadido una tilde (= /-m /) a
la a final, transformando as el modo citarivo en asertivo.
41 La combinacin he representaba sin duda la africada /ch/. Segn parece, se ha escrito otra letra,
quizs n, sobre h. .
42 *yachascanri (?).
43 En (l l) y ( l 6 )> la palabra tamtyaam<ca> parece haber sido encerrada en un espacio reducido
originariamente dejado en blanco.
44 N.M. ajo tamtaamca.

195

carcan huasimpas tucoy hinantin huassi() cassa. cancho: isca (5) rcchaccuna
piscocunap ricranhuan catastas carcan llamanpas (6) qullo llama puca. asol
llama yma ayca ricchaccama lkma(7)yocsi carcan chaysi cay runacta chica alli
causascanta ricuspaj (8) tucoy hinantin llactacunamanta hamuspa yupaicharcan
' ma(9)charca() chaysi Payri ancha yachac tucospa pissi yachascanhuan (10)
ancha ahca runaetaconacta llollaspa causarcan chay pachas yna (11) amauta
tucoc dios tucoc caspatac chay runa tamtafiam<ca> sutioc45 ancha mi(12)llay
huncoyta tarircan chaysi ancha ahca huata honcoptmsi hima(13)hinam chica
yachac: camac: caspatac honcon ispa runacunapas (14) chay pacha rimarcancu
chaysi chay runaca alliyasac ispa y( 15)manam Vlracochacunapas amautacunacta
doctorcunacta caya(16)chin chayhina tucoy yachaccunacta sauiocunacta
cayachitca(w)46 (17) chaysi manatac pillapas yacharcancho chay honcoscanta,
chay(18)si cay hatyacurica chay pacha, ura. Cocha icmanta hamuspa (19)
may pacham sieneguellaman huraycomunchic chay horcucta chay(20)pis
poomurca chay horcom canan. latabzaco sutioc chayp poop(21)tinsi huc
hatocca vramanta amusca hocri hanacmanta amusca(22) tac chaysi chaypi
pactalla tincuspas huauque hima*ynallam -(23) hanac vilkapi ispa tapurcan
chaysi allica-allim ychaca (24) huc apom anchicochapi villca checa yachac tucoc,
dios tucocmi47 (25) ancha huncon chaymi tucoy amautacuna taripan pachacta
(26) ymamantam chica huncon ispa| chaymi manatac pillapas (27) yachancho
honcoscanta || chaymi chay honcuscanca huarminpa (28) pincayninmanmi
camchacuptin huc muro sara callanamanta (29) pahyamuspa chayaicurcan
chaytam atac pallaspa huc ru(30)naman caracurca chay carascanmantam chay
runa micoc(3 l)huan hochallicoc a tucon chaytam canan pachaca huachuc(32)ta
a yupan. chaymantam cay hochamanta huc machac (33)huay chay chica sumac
huasinsaua pay<cuna>ta micoc rian huc (34) ampaturi yscay Vmayoc48 maraynin
hocopi tian<tac> cayeuaa (35) micucnintam <cana(w)> mana pillapas musyancho
ispas villarcan (36) chay hatoc horamanta amucta. chaysi atac paytari (f. 67v)
(1) huauquL chayca hura villcapi himahinallam runacuna is(2)pa tapurcan
chaysi payri hinatac villarcan huc huarmim49 (3) aton apo villcap churinmi
hullomanta ahca huaun ispa (4)50 (cay simin canan ancha ahca chay huarmi
alliyascancama (5) chaytaca quepampiracmi quillcason cananri naupacman (6)

45 N .M . tamtafamca.

46 N.M . juntronse los sauios.


47 Sealado al margen.
48 V & h o i^ homayoc.
49 Una seal despus de huarmim podra referirse a una nota ai margen ya casi completamente

invisible. Tambin podra indicar una pausa en la narracin.


50 Seal al margen. Los parntesis aparecen en el original.

cutison) cay caycunacta villanacuptinsi chay huatyacuri isca. huyatca(n)(7) chay


chica aton apo dios tucospa huncosafnaac cay tunas (8) yscay churiyoc carcan
chaysi huc yuyacnintaca huc (9) aylonhuntac ancha rricohuan tinquichirca()51
chaysi cay (10) huaccha huatyacuri ftiscaca chay pacha honcoptin chay apoma()
chayarcan chaysi chayaspashwaqti huasi cayllapi52 tapuyca(l 2)charca() manacho
cay llactapi pillapas honcon ispa chaysi (13) chay quipan sipas chotinca yayaimi
lio neo n ispa villar(l4)can chaysi ocahuan cason camrayco yayaiquicta
alya(15)chisac Rispa villarcan <cay huarmip sutintam manam yachanchiccho53
ychaca caytas que/pampi chaupiaoicacta / a sutachircan > chaysi chay
huamnica mana tuy(16)llaca huircancho chaysi yayan taca yaya caypim huc
huac( 17)cha yayaiquicta alliyachisac imuan ispa villarcan chay (18)si cay simicta
hoyarispas chay sauiocuna tiacca asicor(19)can ocacunapas alliyachipticho
chay huaccharac alliya(20)chinman ispa chaysi chay apoca alliyainnta ancha
mu(2l)naspas hamuchontac yma'yna runallapas ispa cayachircan (22) chaysi
cayachiptin cay huatyacuri iscaca yaicuspa ispa irca (23) yaya alliyaita
munaptiquica alliyachiscayqui hechaca chu(24) riquictam couayanqui54 iptinsi
pajea ancha cusicuspa alli(25)tactni ispa ircan chaysi chay apac churinpa
cosanca (26) cay simicta huyarispas ancha piarcan himapaemi chay huc (27)
huacchahuan tinquichisac ispa in oca chica capacpac co(28) adayfiijta
ispa|cay runa piacucpa huatyacurihuan (29) aucanacuscantam caysa|.,,|<ua>
villason cananca chay huacchap (30) huatyacuri iscap a(w)puCanman atac
cotison (31) chaysi cayhuatyacurica ampijtacallarirca() yaya55 huarmiquim (32)
huachuc ispa chayhina huachuc hochayoc captinmi camta (33) honcochisonqui
camta micucri cay chica collanan huasique(34)sahuam yscay naachac*huay tian
chaymantam ampatori (35) yscay homayoctac maray hucopi tian caycunactam
canan (36) tucoyninta huaochison chaymi alliyanqui chayman(f. 68r)(l)tam
a alliyaspa() Tucoy hima aycacta yallispa ocap yayai(2)ta muchanqui caya
minchallam yurimunca. camca manam (3) ari camac runacho canqui camac runa
caspaca manam (4) ari honconquimancho ispa iptinsi ancha mancharirca (5)
chaysi a chay huasinta chica sumacta Pascasac iptinsi (6) ancha ilaquicorcan
huarminsi hinatac yancam cay huac(7)cha acoylla ihuan manam huachuccho

51 Glosado al margen con la forma aculturada: casara/chinan.


52 Trimbotn y Arguedas interpretaran aqu: hmcaylapi, que podra tambin corresponder al

sentido general del pasaje. Sin embargo, la letra que puede confundirse con t se parece a Ja s de
chaysi en el rengln (9 ).
53 Esta insercin contina en el margen izquierdo.
54 Se ha corregido quizs un imperativo que pareca demasiado fiierte de parte de Huatyacuri, el

hombre pobre,
55 Dos puntos agregados encima de las dos y indican que se trata efectivamente de esta letra,
asimilada a i o a j y, tal vez, aadida despus.

cani ispa capa(8)rircan chaysi chay runa honcucca alliyaininta ancha (9)
munaspas huasinta pascachircantac chaymantas yscay (10)- machac*huayta
surcorcan ynaspa huaoch irca(); huarmintari (11) hia tac suti villarcan ymanam
chay huc muro sara pah(12)yamuspa pincayninman chayaicorcan ynaspa
atac pallas(13)pa runacta cararcan chaycunacta chaysi chay huarmi(l4)pas
quipanptca ancha checanmi5 ispa tucoyta villarca(w) (15) chaymantas atac
marayninta atarichirca() chaysi chay (16) hucomantaca huc ampato yscay
homayoe Hocsimuspa (17) chay anchicucha huaycoman h pahuarircan chaypis57
(18) cananCama tiacon huc Pucyupi chay pucyus canan chay(19)pi runacwna
chayaptinca a ispa chincachin a is(20)pa iocotapas ruran| cay tucoy
iscanchiccnacca a (21) puchocaptinsi yayanca chay huncuc runaca alliyarca()
(22) a allipuptinsi chay huatyacuri iscaca ponchao(23)ninpi huc mita
condorcotoman rirca() chaypis chay pari(24)acaca isca huacaca pihca runto
tiacorcan chay cayllampis (25) canan huayrapas pucorircan chaysi aupa pachaca
manas (26) huayra ricurircancho chayma() rinan captinca ponchao(27)ninpis
chay alliyac runaca sipas churinta corcan chay(28)si yscaynillan chay horco
quiticta porispa hochalIicorca()(29) cay hochallicosCanta fia chay huc aupac
masan hoya(30)rispa<s> ancha pincayta rurasac chay huacchacta ftispa (31)
yallinacoyta fia callaritca chaysi huc ponchao chay ru(32)naca huauqui camhuan
yallinacason ymahuanpas cam (33) huaccharaccho chica Capacpac58coadayftijta
huarmiyan(34)quiman ispas ircan chaysi chay huacchaca alli(35)tacmi ispas
yaianman55 cayhinam ihuan ispa villa(36)coc rircan chaysi payca allitacmi
ymata iptin( 68v)(l)pas hatyllam60 ocaman hamuanque ispa irca(n) cay
ya(2)llinacoysi cayhina carcan
(3) huc ponchaosi vpyaihuan ynaspa taquihua(n) yallinacuso(tf) (4)
ispa ircan. chaysi cay huaccha huatyacuri iscaca ya(5)yanman villacoc rircan
chaysi ri chay huc horcoman (6) chaypim huanaco tucospa huausca siriconqui
chaymi tu(7)callamancam ocacta ricoque61 huc hatoc aas huarminhua() (8)
hamunca chaymi huc huchoylla porongollapi ashuanta apa(9)mu()ca ynaspa
tinyantapas apamuncatac chaytam cana(n) (10) camta huausca huanacucta
ricuspam chaycunantapas62 (11) pachapi churaspa atucri antaranta churaspatac

56 e reemplaza i, quizs para evitar la confusin entre chican (/chikan/) y chican (/chiqan/).
57 N .M . Preguntar como se dize / estepucyo. y e(n) quep{ut)e esta.

5 C * p .
59 Seal grfica en el texto, repetida ai margen,donde sigue una nota: esto esa vno de las hu(eu)os/
dichos i quid.n) este tenia / porp(&i}e.

9 receiiabteejhplazado hutcalkm, ..
61 La terminacin -j-ue representa una variante frecuente en los textos en lengua general de la

termacin'agerttiva -f (/rq/).
62 Lapsus?; = chaycTUictapas.

Ritos y tradiciones de Huarochir

micoyta (12) a callarisonqui chaymi camca runa tucospa .ancha na(l3)nacta


caparispa pauarimunqui chaymi paicunaca chay(l 4)nintapas mana yuyaspa
miticaprinmi chayta apaspa (15) yallinacoypac rinqui ispas yaian. pariacaca
villarca()(l6) chaysi cay huacchaca iscancama rurarca()
(17) chaysi a yallinacospaa-fiaupacnsi63 chay runa trico isca (18).
taquiram chaysi huarmicunapas ahca yscaypachac chica (19) taquipuptinsi
a pai pochocaptin chay huacchaca (20) yaycorcan sapallan huarmillanhuan
yscayniUan chay(21)si ponconta yaicospatacsi chay Aaspa huancarninta (22)
apaww<sca(K)>ehayhuan64 taquiptin tucoy chay pachapas cuyurca(n) (23)
ynaspas chayhuanpas tucoyta yallircan chaysi atac vpyai(24)ta callarirca()
chaysi ymanam canampas corpacuna anac(25)manta tiamun chayhinas ^pallan
huarmiilanhuan ta(26)murca() chaysi chay runacnaca tucoy hinantin tiaccuna
(27) ancosamurcan mana samachispa chaysi paica cucoyta (28) vpyaspapas
mana liaquispa tiacorcan chaysi atac pairi (29) chay huchoylla poroncollapi
ashua() apamuscanhuan ancusay(30)ta a callarirca(n) runacunapas chica
ochuyllapicho chica (31) runacta sacsachinman ispas asipayaptin chaysi paica
(32) manyanmanta ancosamuspa sapampi tuylla tuylla hur(33)machirca() |fi5
chaysi cayantin atac huc yallinaooyta atipap(34)tin munarca() cay yallinacoysi
huallparcoy carcan an(35)cha allin cassa iscanhuan cancho iscanhua() chaysi
caj (36) huatyacuri iscaca atac yayanman rirca chaysi huc ( 69r) (1) razo44
pachacta yayanca cumutca() chayhua()si tucoy runacunac(2)tapas auinta
rupachispa atiparca()| chaymantas atac (3) pomacta aparispa yallinacoso(s)
ispa fiitca(n) chaysi cay (4) runaca pomancunacta aparispa yallita munarca()
chaysi (5) chay huacchaca yayan villaptin tutallamanta huc pucyo(6)manta puca
pomactaapamurca(w) chay puca Pomahuansi ca(7)na() taquiptin ymanam canan
huc arco sielo irpi67 llocsi(n) (8) chayhina llocsiptin taquirca()| chaymantas
canan atac hua(9)si pircacovhua') vallinacovta munarcan chaysi chay runaca
an(10)cha ahca runayoc caspa huc poncha<u>lla atn huasicta ahca (11)
tucochirca(n) chaysi pay cay huacchaca ticsillanta churaspa (12) tucoy punchao
Auarmillanhuan68poticorcanchay tutascana(n) (13) rncuy piscocuna chaymanta

i rae Q). La -variante -i- de! apoyo fontico -ni- aparece a menudo en otros documentos
quechuas de k poca. Quizs se debe su presencia aqu a la correccin de otra letra.
64 La forma original era tal vez: aparispa. cbaybuan.
55 Es posible que las barras oblicuas, que aparecen en final de los renglones 64v:32, 65r :02> 08,

S9 v: 18 y 28 sefialen el inicio de un nuevo prrafo puesto que, en cada caso, se trata de un nuevo
episodio de la lucha entre Huatiacuri y su cufiado.
* Adicin al margen: o, riti,.

s #p (?),
h * p.
* Seal en el texto y al margen.

200

machac* huaycuna yma ayca (14) pachapi caccunas pircarca(n) chaysi cayaca fia
tucoscacta (15) ricuspa ancha mancharirca() chaymanta catanampipas (16)
hinatacsi yallirca(n) om ntapas tucoy huanacocuna (17) vicoaconas astamurca()
chay rimaptari llamanhua() (18) chacnamujOftKi oscullocta mincaspa huc
cacallapi (19) suyaspa mancharichispa tucoyta destruyrca hurmachir(20)ca()
chayhuanpas hinatac yaliirca()| cay tucoyta yalna(2l)cuspas quipampica cay
huaccha iscaca ispa ircan (22) h yayanpa simincama huauqi am chica
ahca mita (23) campa simiquicta hoispa yaliinaco(n)chic cananca o(24)cap
simijtapas hoihuaytac ispa iptinsi allitacmi (25) ispa hoirca(n) chaysi ispa
ircan cananca ancas cusma(26)yoc chaymanta huatanchicri yurac hutco cachn
hina(27)lla taquison ispas iptinsi allitacmi fiirca(w) chaysi chay (28) runaca
aupacmantapasPayracaqraupac taquic (29) caspas taquirca(w) a taquiptinsi
chay huatyacuri is(30)caca hahuamanta caparispa callparimu/itinsi chay
runa(31)ca mancharispa huc lloycho tucospa miticarcan chay(32)si huarmtnpas
cosallayhuantac huaosac ispa catirir(33)ca() chaysi chay huaccha iscaca
ancha piaspa ri huric (34) cammi chica huatuycahuarcanquichic ispa camtaca
(35) huafiochiscayquim ispas catirrca()tac chaysi catispa (36) huarmintaca
anchicochaanpiapispascaypim ynantin( 69v) (1) runahanacmantahuramanta
hamuc Pincaynijque(2)ca ricupayaso()qui ispas huray^inca humanmanta
sa(3)yachircan chaysi tuylla pachampitac rumi tucorca() chay (4) rumis
canancamapas himanam runap chanca(n) hia (5) chancayoc racayoc tian chaytas
ymancampac hari (6) cocacta chaysaua churapon <canancamapas>70 chaymantas
chay lloycho (7) tucoc runaca hinallatac chay hurcucta sicaspa chin(8)carca()
chay lloychos canan aupa pachaca runamicoc (9) carca(w) quipanpis canan a
ahca lloycho caspas yma(10)ynam runacta micoso()chic ispa cahehuacorcan
chay(ll)si huc huahuallanca hima*ynam rana micohuaso() ispa pantarca(n)
(12) chayta hoyarispas lloychoconaca (13) chiquirirca(w) chaymantas lloychopas
runap miconan (14)carca() J cay isa*(h)<chiocunacta72 a puchocaptinsi
pariacaca (15) iscaca pihca runtomanta pihca huama() pahyamur(16)ca()73
chay pihca huamansi atas runaman tucuspa (17) puririrca()chay pachas ancha
chaycunap ru |... | rasca (ra)cunac( 18) ta74 vyarispa ymanam chay runapas ( )75
sutioc dios(19)mi cani ispa muchachicorca(w) chay chay huchancuna(20)mantas

70 N.M . - Nota - /ypreguntar para quc) /se pone esta coca .


71 LnSa trazada en el original indicando seguramente el lmite entre dos prrafos (vase nota ).
72 'K e m p h z a ' iscaycunacia. La y lia sido tachada y una tilde puesta encima de la letra a

precedente.
N .M . Pariatacap yuri/musca(a) = /pariacacap yurimuSqan/.
74 Parece haber sido tachado m o n a ,
75 Espacio dejado en blanco. Los parntesis no aparecen en el original.

piaspa tamya hacarispa mamacochaman|..| (21) tucoy hinantin huasintahuan


llaman tahua(n) aparcan (22) mana hucUactapas quispichispa| chaymanta chay
pa(23)chatacsi cay Uantapa hurcoman ta huc pullao sutioc (24) chay huc urco
vichoca iscahuan apinacorca arcohina (25) chay pullao iscas ancha aton sacha
carca chaysauas cusi(26)llupas caquipas yma ayca ricchaccuna piseoCwnapas76(27)
tiacoc carca(>j) chaycunactahuansi tucoy hinantinta cocha(28)ma() aparca()|
caycunactas ra pochocaspa atac pari(29)acaca hanac canan pariacaca ftinchic
chayman vichay(30)corca chay vichaycoscantarn canan quipan capitulo(31)pi
timasoa
(f. 70r)77
(1)
a pariacaca Runaman tucuspas aton a| caspa Enemigon(2)ta
mascayta fia callarirca() chaysi chay Enemigonpa sutinri (3)
huallallo
carvincho carcan runacta micoc hupyzc cayH(4)tam cay quipanpi churason
atinacuscantahuan am hari chay (5) huallallo carvinchup causascantaca
runa m icuscanta<hua() >pas yma (6) ayca rurascantauanpas aupac
capkulopi rimarcanchic78 (7) canami rimason huarocheripi chay~cRay quiripi
rurascancunac(8)ta chay simire caymi| a pariacaca haton runa Caspas hanac
(9) pariacaca iscaman huallallo caruinchup tiajcanman79 rir(10)ca(n) chaysi
huarocheri chay hura huaycupica huc llacta huay(ll)quihusa sutioc yuncap
llacta(n) carca chaysi chay llactayoc ru(12)nacunaca chay pacha haton fiestacta
ruraspa haton vpiayta (13) vpyarcancu chayhina vpiacuptinsi pariacaca iscaca
(14) chay actapi chayarca(w) chayas pas payca runacunap manyallan(l 5)manta
tiacorcan huaccha*ynalla chayhina tiaptinsi chay llac(l6)tayoc runacunaca mana
hucllapas ancosarcancho tucoy punchao (17) chay*yna captinsi huc huarmica chay
llactayoctac aai80 yma*(18)ynam chay huacchallactaca mana ancosayconcho
ispas huc (19) hatun yurac potohuart ashuactaaparicuspacorcan chaysi (20) payca
pai ancha cusiocmi canqui cay ashuacta comuaspa (21) canan punchaomanta
pihcca()tin ponchaoninpi himaccah (22) cay llactapi riconqui chayrayco chay
ponchaoca amatac cay (23) llactapi tianquicho carollamantac anchorinqui pactah
cam(24)tauanhuahuayquictauanpantaspahuaochiquimanan(25)cha(w^81cay
runacuna ocacta piachihuan kspas cfvay huar(26)micta irca() chaymantari

78 Se ha aadido C; u parece haber reemplazado co: s piscoconapas (?).


77 Al final del >v aparece un ttulo en castellano, tal vez aadido posteriormente: capi(m)lo .6.

como pariacaca naqio finco aleones y despus tomo en perApraisy como estando ya / vencidor de todos
losyungas de anchkocba / empefo a caminar a l (ich)s pariacaca y o que / sugedio por los caminos.
78 N.M. Elcapit(ui)oprimero.

Vs*C,
* o a afia.
*' Se ha suprimido jf despus de la segunda a, encima de la cual se ha agregado una tilde.

201

202

cay runacunactari amacac (27) huc simillactapas hoyarichicho| oyarichiptiquica


camtahua()(28)m huaoch iquiman ispas ircan chaysi chay huar(29)mica
huahuancunahua82 turancunahua(w) chay pihca pon(30)chaomanca chay
llactamanta anchoricorcan chaysi chay (31) Ilactayoc runacunaca mana llaquispa
vpiacorcancu (32) chay pachas cay pariacaca iscaca guarochiri hanacnin (33)
horcumairvichaycercan chay horcom canan matao(34)coto sutioc chay hraynin
huc horcom puypuhuana (35) sutioc maytam caymanta rispa huarochiriman
hu(36)rayconchic chaycuna(w) cayhina sutioc chay orcopis (f. 70v) (1) canan
chay pariacacaCa hatun tamtayta83 a callarircan (2) chaysi quillo runto puca
runto hatarispas chay runacu(3)nactaca tucoyninta mamacochamaa aparcan
mana (4) hucllactapas perdonaspa chay pacha chica yaco lloclla (5) purispas
chay huarocheri anacnincuna huaycucunac() tapas rurarcan) chaymantas canan
a chay<cunaota pucho(7)caspas chay Ilactayoc huaqui()nin yuncacunactaca
yachaptinsi| chay chi()paic cuparap (10) chacrancunaman ripurcan84 chaypis
canan chay Ilactayoc (11) cupara runacuna ancha yaconmanta acarispa
pucyoft2)Mamanta chacranmanpas posaspa causarcaneu cay puc(13)yum canan
J &{an) lorenzo hanacnin aton orcomanta llocsir(l4)ca() chay orcum canan
sunacaca sutioc chaypis canan ha(15)ton cochalla carcan chaymanta huray
pusamuspas a( 16) tac huchuilla cochacunaman hontachispa chacrancunac( 17)ta
parco<cuo85 carcan chay pachas chay Ilactayoc huc huarmi (18) chuquisuso
sutioc carcan ancha sumac huarmi chaysi cay (19) huarmica sarancuna ancha
chaquiptin huacacospa (20) parcocorca() yaco() ancha pisi captin chaysi chay
pariacaca(21)ca chayta ricuspa chay huchoylla cocha(ra)tayacollanhuan (22) chay
cochap siminta quirpaicoporca() chaysi chay huarmica (23) atac ancha nanacta
huacacorcan chayhinacta ricuspa (24) chaysi chay pariacacaca pai yma<xtam>8lS
chica huacanque (25) nispa taporcan chaysi payca cay sara<llay>mi87 yacumanta
cha(26)qtHpuarLyaya iptinsi ispa ircan chaysi pariacacaca (27) ama llaquicho
ocam yacuctaca cay cochayquimanta (28) ancha ahca yacucta llocsichimusac
hichaca camhuan(29)fi*e aupac<rac> puoson ispa ircan iptinsi canan
pay(30)ca irca aupacrac cay yacocta llocsichimuy af chac(31)ray parcusca
captinca allitacmi puoson ispas ircan chay(32)si allitacmi ispa yacoctaca

82 Seguramente un lapsus; * b m h m n m n a b m (a ) (o hmbuancunahmnj.

8 i ;t y : s tamyayts.

84 N .M . Pariacca. Mmparia(n) 7 cuparap Ikctanman = /pariacaca chimparqan cuparap

Ilaqranman/.
S Probablemente se ha suprimido la letra c despus de parco--. < parcoc.
16 Se ha suprimido la. palabra aycam despus de yma.
17 <ay> y : S samymi.

ancha ahcacta llocsichimurca() (33) chaysi chay huarmipas ancha cusicospa tucoy
chacrancunac(34)ta parcocorca(w) chaysi a parcoyta puchocaptin88 pufio(35)son
ispa irca() chaysi manam cay cananca cayamincharac (36) pooson iptinsi
pariacacaca ancha chay huarmicta munaspa ( 7 Ir) (1) puoymanrac ispas
yma aycactapas chay huarmiman pro(2)metircan cay chacraiquicta mayo manta
yacuyuctam rura(3)puscayque ispa| chaysi chay huarmica chaytarac aupac
ruray (4) chayrac puoson ispa irca() chaysi pariacacaca allitacmi ispai
(5) cocochalla sutioc huaycumantas s(ari) lorenzo anacnin huchuiUa (6) hurco
chaycamaca aupamantapas yuncacunap rarcaori89 ha(7)murca() ancha
huchuylla rarcalla chaytas canan pariacacaca (8) astauan hatonyachispa chay hura
cuparap chacrancama (9) rarcacta chayachircan chay rarcactas canan pumacuna
(10) hatuccuna machac'huaycuna yma ayca piscocuna picharca() (11)
allicharcan cayta a allichaypacmi cay pumacuna oturungo(12)pas yma aycapas
pim aupac siquson ispa camachinacor( 13)can chaysi hucpas hucpas ocarac
ocarac ispa ircancu90 (14) chaysi hatoctac atiparcan ocam curaca cae
ocarac (15) aupasac ispa chaysi cay atoe aupamurcan yna a(16)upamust
A*51 chaupicta s(an) lorenzo hanacnin hurcucta seque( 17)m uptins?1 concayllapi
huc yutuca pise pise ispa pahua(l 8)rimurcan chaysi chay hatocca huac ispa
muspaspa hura(19)man hurmamurcan chaysi chaymanta chaycunaca atac
(20) ancha piaspa machac*huayta sequechimurca(w) chaysi ma(21)na chay
hurmamuptinca astahuan hanacnintas chay rarca (22) \.\ rinman carca chaysi
canawca93 as huranta rin| cay atoc(23)pa hormamuscanmi canancamapas sutilla
ricurin yacu(24)pas huraycumwntac <chay atoepa vrmascanta> cay tucoyta
puchocaspam atac paria(25)cacaca puoso(n) ispa ircan chaysi fe atac haco
anac cacama() (26) chaypirac puoson ispa ib lk c fairem <ircan> chay cacam
canan (27) yanacaca sutioc chaypis huaque puorcan a puospas canan (28)
chay huarmica haco yscayninchictac maytapas riso() iptinsi pai(29)ca ac
ispa chay cocochalla isca rarcap llocsimusca()man pu(30)sarcan chaysi chaypi
chayaspaca chay huarmi chuquisuso is(31)ca sutiocCa cay
rarcaypitac tiasac
ispas chaypi rumi tu(32)cuspa chirayarca94 chaysi chay pariacacaca chaymanta

e Reemplazapuchocaspaa?.p

r,paca fia sido spilmido y -tin aadido al final de la palabra.

15 La terminacin -si parece haber sido tachada,

^ r Z p (?).
51 Una serie de correcciones vuelve casi ilegibles estas dos palabras; spa a reemplaza tal vez la

terminacin -ptin. La forma corregida se tepite al margen; naupamuspa fia.


n Aqu tambin la terminacin ha sido corregida; la primera vez, -ptin parece haber reemplazado
-spacai se ha conservado slo la letra p y tachado el resto, agregando despus <tin> a la forma
tachada; sigue si que reemplaza otras letras tachadas ilegibles.
93 * a-, as la forma normalizada de la lengua general se subsriruye a la variante local cananca.
54 y * bu : chirahuarca. Encontramos la forma chirabmsca en ( 3 4 ) y en (f-7 1 v:l). Se trata
probablemente de la influencia del sustrato local. M artha Hardman describe el papel del sufijo
verbalizador /-wa-/ en su estudio sobre el dialecto de Tupe: Jagaru (p. 109. 3-5)-

sa(33)quispa hanacman vichaycorcan chaytaca cay quipa()pinS5 viaso()(34)


cay cocochalla isca rarcap siminpim canan rumi chirahuas(35)ca tian chay
chuquisuso isca huarmi ynaspam chay hanac(36)nin huc rarcapimtacmi
chay pachapas vincompa sutiocpim96 ( 71v) (1) Canan atac cunira<ya>
chirahuascactao tian chaypim canan cuni(2)raya pochocarcan ychaca yma ayca
rurascantaca cay (3) huaquin quepanpi capitulocunapim villaso(w)
(4) capitulo 7 manam chay cuparacuna (5) chay chuquisuso fiiscacta
canancamapas (6) yupaychan
(7) cay cuparacunam huc ayllo cupara isca ayllo sutioc |cay(8)cunam
canan s(an) loren^opi reduzisci canancamapas causan (9) cay ayllomantam
canan huc yumay chauincho sutioc cay (10) chauincho huanaia <ayllom>
carca() chay chuquisuso isca chaymi (11) caycunaca aupa pacha a may
pacham rarca pichana carca (12) mayo quellapi canancamapas chay pacham
tucoy hinantin ru(13)nacuna chay chuquisuso isca huarmip tiascanhaa()man
rircan<cu>(l4)i97 aawanhuan* tictinhuan cuynhuan llamanhuan chaypi (15)
chay supay huarmicta muchaypac chaymi a chayta muchaspari (16) pihca
ponchaosi chaypi quishuaruan quenchaspa runacunacta(17)pas mana purichispa
chaypi tiapayarca() chaysi a chayta pu(18)chucaspa rarca pichaynintahuanpas
tucoyta a pochoCaspas chay(19)manta taquispa runacuna hamurcan huc
huarmicta cay(20)mi chuquisuso ispa payta*yna all manchaspa chaopipe
(21) pusamurcancu chaymi a Uactanpi chay huarmi chayaptinri (22) caymi
chuquisuso ispa huaquen ashuahua() ymauan churapos(23)pa suyarca(n)
chaypi tucoy hinantin tuta taquispa vpiaspa (24) runacuna ancha aton fiestacta
rurarcancu chaymantam (25) aupa don sebastian apo causaptinpas corpus
xp()tipi aton (26) pascuacunapipas huc huarmi chuquisusom cani ispa haton
(27) aquellahuan aton potohuanpas ashuacta manya() manta (28) cumuc carca()
caymi mamanchicpac ashuan ispa chay(29)mantari saractapas camchascacta
aton matihuantac cu(30)muc carcan a cay rarcacta pichayta puchocamuspari
ru(31)nacunacta anchapunis combidac carca(n) saracta porotucta (32)
yma aycacta<Pas> cuspa cay*yrta vinay coc captinsi runa(33)cunapas am
chuquisusup rarcacta pichan haco ricumu(34)so() ispa huarocherimantapas
tucoy llactacunamantapas ric (f. 72r) (1) carca()chaytam canan fia rarcacta59

95 = quipafydpim, la forma corriente local.


96 N.M ; cunirayap tiascan Ichuquisusop myttanJpi = /etm rayap tiyafqan cbuquisusop qayllanpi/.
97 La terminacin -cu ha sido suprimida al principio de (14) y agregada al final de (13), quizs para

f c ilitir la comprensin del texto.


9>ssu ft.shu ; dshmn.
w c * p : rarcap.

pichaspaca msiasca yna(2)tac curan muchan tunacunari ima*yna ruracuptinpas


(3) alcaldepas yma ayca runacunapas manam ymaraycom (4) chayhina ruranque
ispa amachanmancho canancamapas (5) porque yallinracmi payhuan taquen
vpian machas(6)cancama p(zr)ectari rarcactam pic^amuni p (adr)e taquecusac
y(7)piacusac ispa(w) llollachen caytaca tucoy hinantin (8) runacunam ruraytaca
rutan ychaca huaqunca ma(9)na am rurancho alli p{adr)eoc caspa huaquenri
pacallapica (10) ynatac canancamapas causanco

Ritos y tradiciones de H

(11) capit(i)o 8 ymanam pariaca(12)ca vichaycorcan ymanam (13) huc runa


churinuan100 pariacacap (14) smencama cutimurcan chayman(15) tari
ymanam atinacorca(n) (16) huallallo caruinchoua(w)
(17) am ari huallallo caruinchop causascantaca villarcanchic (18)
ychaca caypa tiascantam llactachacuscantam mana ti( 19)marcanchiccho
<c>/ray<si>10' Czycam fcuallallo Gam a e hes aupa pacha (20) hanac pariaca103
icpi tiatcan chay tiascampae sutintam ma(21)na allicho yachanchic cananca
mullococha sutioc a capd() (22) porque pariacacam payta atispa chay huallalloca
nina rupap(23)tin chayta huaftochipac cochaman a tucochitcan chay (24)
mullococha iscanchic pacha<pis> chay huallallop tiascan car(25)ca chay pachas
canan tucoy hinantin pacha yuncasapa car(26)can aton <ma>chachuaypas1M
caquepas yma ayca antmal(27)cunapas hontaptinsi tiarcan ymanam naupac
capi(/)o(28)pi105 runa micuscanta villanchic chayhina106) chaymantas (29)
patiacacaCa cay huallallo caruinchocta atipac rispas ocsa"y!(30)patapi!03
pihcantin105 riuicorcan chayhina riuicoptinsi chay (31) pachapas ancha
chirirca(n) runtopas hormamurca()tac paypac (32) pucllascanpi chaysi
chay pacha huc runaca110 huaca( 72v)(l)'"cuspa hamurca(n) huc churinta
ipaspa chaymanta mullon(2)tapas coca()tapas tictincunactapas huallallocta

r*q.
mi c y si de < >hay<i> han sido aadidos despus; h parece reemplazar c : cay (?).
iw Cajea (encima de la letra y aparece un punto, tal vez parte de una letra tachada) se substituye a
una palabra ilegible, quizs hauca O ih:a:
^
,IB Lapsus: = pariacaca.
104 <ma> * huac (?) : & huac(iiaxyo) (i),
N . W l Cap(i)t(aIo.
i<kTal vez chaysina (sustrato?),

m Correccin al margen, reemplaza huesa tachado.


108 N.M. ocsapata / esju(<a)to a ! Pariacaka.
105 Seal encima de la primera slaba, repetida al margen, donde se indica la forma corregida pich.
1,0 Hay una seal despus de runaca que indica una nota al margen casi ilegible: cay runas quinti

carlean */kay runa q u in ti karqan/.


111 Aadido en el margen superior del folio: D ezirlode la culebra .

205

vpiachi(3)musac ispa apasp chaysi chay pariacaca<p>cap112 huc(4)nin<ca>IB


churi maymanmi yna huacacuspa rinque fiis(5)pa taporcan chaysi payca yaya
cay cuyascay churi(6)llaytam canan apani huallallocta caramuc iptinsi (7) churi
ama apawquicho114 llactayquiman cutichicoy chay(8) mantam chaymulloyquitaca
cocayquicaca tictiquita(9)ca ocacta coay chaymanta churiyquiwca cutichicoy
(10) ispa irca(n) chaymantari pihcantin ponchaopim cay(ll)m an cutimunqui
ocacta atinacocta ricoypac ancha ya(12)cuhua() atipaptca yayanchicmi atipan
ispa ihua()(13)qui ynaspa anchatac ninahuan atipahuanca chay(l4)ca
atipay tucontacmi ispatac ihuanqui iptinsi (15) chay runaca115 mancharispa
yaya manacho chayca hua(l6)llallo caruincho ocapac pinaconca ispa'16
irca (17) iptinsi piaxchonpas manam ymanasonquecho yallin(18)racmi
ocaca runacta catnasac amiyocta llatayoc(19)ta huarmictari aasryocta117 hucta
cari hucta huar(20)micta ynam camasac ispa rimaptinsi siminman(21)ta
samaynin huc hamo118 aset <ancas>115 h 120 yna ilocsimorcan chaysi (22) chay
runaca chayta ricuspa mancharispa tucoy apamusca()(23)ta coprcan chaysi
chay pihca ranaca chay mullocta (24) cap cap chispa micorcan tucoy hinantin
coscantahua() (25) chaymantas chay runaca cutimorca() churinta apacospa (26)
ynaspas atac pihcantin Ponchaomanta atac chay pa(27)riacacap smncama
cotirca(n) ricusaemusac ispa (28) chaymantas a pariacaca pihcca ponchao
iscanmanta121 (29) chay huallallo carainchocta atita a callarirca() chay
simi(30)ri cayhinam pariacaca pihca runa caspas pihca pacha(31)manta tamyaita
a callarirca chay tamyas canan (32) quello puca tamya carcan chaymantas
yllapaspa(33)ri pihca pachamantatac yllaparcan chaysi tuta(34)llamanta a
horapachacama chay huallallo csrum(35)choca rupa ancha aton nina ahca
sielo /Vmanpas (36) chayaspa ruparca mana huaochichicbspa chaysi ( 73r)

112 Lapsus: * pariacacap.


1,5 N.M. sauer las (ombr)et. de estos.5. her{mnn)os. / os n(pmbr)es de estos cinco / her{nan)os son,
pariacaca / churapa, puncho, pari/scarcu no saturnos /E l (ombr)f de vno de estos /finco .
114 Aparentemente reemplaza el imperativo apay.
'>5 Destacado por una seal en el texto.
*** Reemplaza iptinsi.
1,7 La forma original era quizs aachtt. Hay una nota al margen que se refiere a este pasaje difcil:
hijos. / curaca, o aneadla, el 1 / chmca el 2 a / lluncu. el 3 / sullca. el 4 o / lata el 5 i anti el 6
_){dolo)j (?) / hijas / Paltacha o cachucha, (cdchucha (?)) la I a / cobapacha k 2 / apuche
(puche (?) = ampuche) k 3 / suUcacha k 4 / eatcha (a * h) k 5 / anacha. o nrni.
u> Se trata probablemente de la palabra castellana homo (= humo) aunque la segunda letra parece
ms semejante, a :<tque-a o-. =.
.
115 Seal repetida al margen donde sigue la potax.azul ckro era.

la> Se trata quizs de ia letra inicial de la palabra hia retranscritayna.


121 N.M . pariacacap atisca(n) = /pariacacap atSqan/.

(1) chay yaCocKnaca122 Pariacacap Tamyascancunaca hura(2)cocha icman


tucoy hinantin yacucona rircan chaysi chay*yna h (3) manatac yaycuptin
huquenca123hura fticmanta yacueta huc hor(4)cucta ormachispa arcamorca() a
arcaycomuptinsi chay yaCuca (5) cocha a tucomurca cay cocham cananca
mullococha sutioc.' chay*(6)yna chay cochapi a yaco hontamup<tins>124
chay nina rupacta<ca> -ftah(7)ca pamparca chaysi chay pariacacari chaymanta
j/iipapayarca (8) mana samachispa ynallas chay huallallo catuinchoca anti (9)
fticman miticarca()125 chaysi huquenca pariacacap churin125catir(10)can chaysi
chay antip yaicunampi pactah cutimunman (11) ispa canancamapas chaypi-tian
caypac sutinmi w Uca-ylia( 12)pa*27 : chaymantas a atispi128 h e Afanaamca
sutioc huar(13)m carcan cay huallallo caruinchohuan cac supay cay huarmis
(14) canan mama otaynin chay chaypi tiarcaxi cayta atipacsi a(15)tac payman
amotcan chaysi chay manaamcaea fiiscaca nina(l6)tac ruparca(w) chaysi cay
tumna huranta yaycuspa pariaca(l7)caca j4ttcanacorca()chaysi huc pariacacap
churinta chu( 18)quihuampo sutiocta chaqu/npi huramanta chucamurcan
(19) chayachimurca()129 chaysi yna captin<Pas> pariacacatac atiparca(n)
(20)- cocha-ftiema.fr carcespa a caytar-afitipcunacta atipaspas (21) chay churin
chuquihuampo sutioc anca chaquen paquisca tia(22)cucman cotimurca(n)
chaysi chayca amatac cotisaccho cay(23)llamanta chay huarmi manaamcacta
huacaychasac pac(24)tah cutimunman ispa iptinsi allitacmi ispa yayanca
(25) tucoy miconampac camachipotca() chaysi ispa Rirca() cay iscay (26)
huaycocunamantam tucoy runacuna camtarac aupac cocacta (27) comusonque
manarac pillapas ac$pa, a, cam acoptiqueracmi (28) chaymanta runacunapas
acocofafca cocanta mallquiscanma(s)ta (29) chaymantam llamactari viay
machorra <vrua, mana huachacoo cactaracmi naca(30)puso()que, ynaspa
rin rin chillpiscacta cay caycunactaracmi (31) camca viaypas miconque ispas
camachirca chaysi (32) runacunaca chay camachiscan .simicta yupaychaspa
chay(33)cama-sacicayamaftta chontaymanta chichimamanta mama(34)manta

123 Aadido encima de la lnea: Maesa cBurapa sutioc - /lacsa churapa sutiyuq/.

ui~p * r, se ha tachado la terminacin 'pas.


125 Una seal en el texto se repite ai margen, ms abaj, y corresponde a la N .M , siguiente; manam

tuyliaca / micctrcanchu / caytaca quipamfpiracmi viliasm = /m anam cuyilaqa mitikarqanchu |


kaytaqa qipanpiraqmi willaSun/,
126N.M. Sauer si estos son ha{m.m)os /pues se dize q(\it) salkm{n) de / los hu{ax)os o si son hijos /del
Pariacaca hi.... (ilegible; quizs tachado) her{mn)os eran.
Rectificacin al margen izquierdo: PariaCar/co. Nota al margen derecho tachada: sauer como
esta este suk a -yUapa. Rectificacin: pariaJcarco.
128 = atiptini tin # a, la s de atispa no ha sido tachada.

N,M. cay banca chaqui/ocmi cama ~ /kay hanka Sakiyuqmi kanqa/.

207

huayocallamanta sucyacanchamartta tucoy coca(35)yoccuna aupacnintaca


paymantac apamoc carian (36) canancamapas pacallapica ynatacsi causancu130
(f- 73v) (1) Capitulo 9 ymanam Pariacaca a (2) tucoyta pochocaspa Payta
muchachi(3)coypac honancharca131 callarircan

208

(4) am hari Tucoy hinantin atisca(n)cunacta<ca> pochoca()(5)chic


ychaca cay huallallo caruinchop quepanpi parica(6)cap sentenciascancaina _
causascantam mana rimanchiccho (7) fia atispas huallallo caruncho antiman a
miticoptin132 (8) chay huallallocta runa micoscanmanta cunanca133 all(9)cocta
micochon chaytari huancacuna muchachon is(10)pa sentenciarca(n) chaysi
canan huancacunaca payta (11) muchasjja allcucunahuan muchac carcan payri
dios(l 2)nin allcocta micuptin allcuctacac micorcancu canan( 13)camapas huanca
allcomicuc ispa fiinchic
(14) chaymantas canan ymanam aupac capitulopi134 quepan(15)pipas
tucoy ilactacunam yuncafapa carcan ispa inchic (16) chayhinam cay tucoy
hinantin llactacunapi huarocheri pro(17)uinfiapi chaclla mama proingiapipas
tucoy hinantin (18) llactacunapipas yunca^apas carcan cay yuncacunactam (19)
tucoy hinantin yuncacunacta hura icman anchurichir(20)can ehurijcunacay
q()tipi ianca ispa honanchaspa |caycu(21)nacta aticcuna<pas> sapampi
pariacacap churincuna135 sutioc (22) sapam hucmi churin in huaquenmi
manas paycamas sachap (23) ruruyninmanta yurimurcan ispa rimanco
caycunap su(24)tinr caymi mayorninmanta| chucpaico| chancharuna (25)
huariruma| vtcochuco] Tutayquiri huaquinri sasenmale cay (26) chicam chay
yuncacunacta atircancu chaymantam huc (27) pariacacap churinsi pachamanta
paycama136 Uocsimurca(n) cay(28)pac sutinmi pachachuyru sutioc <carcan>
caypac huc atiscantapas (29) hanac tucoynin capitulocunapipas concanchicmi
chaytaca (30) cay quipanpiracmi churason137 cay iscamchiccunam13* tucoy (31)

150 N .M . este lugar donde / esta sullcaylkpa <choq(\ie)huampo> esta / abajo de Tufmjns entre sicUcaya
y sucya he de uerh i sauer como se Ikma, Sigue una nota en quechua casi ilegble: capCahuanama
qui/pampim trillasen = /capcahuaiicakta qipanpim wllasun/. Se pueden apenas adivinar las letras
que componen la primera parte de esta nota. La hemos interpretado en una primera versin:
choquiA4 Kpop tiasca(a)ta qui/pampim trillasen = /choquihuanpop tiyasqanta qipanpim willasun/.

* Probablemente un lapsus: = homnchayta.


132 = miticaptin; lapsus o localismo? N.M . sauer como esta ahora / este Carpincho en/los andes.
133 Variante surea de la forma usual en el Manuscrito: cananca.
154 N .M . capit(\d)o 1.
.!35 H .M.-.pamcacap churin/cum,

poicaran.
m N.M.: quepanpi chmiff(a} tpmhachuyrop atisca{n)/ta = /qipanpi Euralun pachachuyrop atiqanta/
138 Lapsus: = iscanchkcunam.

hinantin yuncacunacta atircan anchorichirca(n) chaymi (32) cay yuncacunapas


aupa diosnincaca fia concaspa pari(33)acacacta a muchayta callarirca tucoy
yuncacuna139 chay yu()(f. 74r)(l)cacunari caymi cay checap llactanpica colli
fiiscamtiat(2)can tucoylactampi tiascancunacta<Mruraspaca(...) ancha(3) sasam
canman'40 chayraicom huaquenintaca hunanchan(4)canchicpac cay quepampi
turaso() tucoy causascantahuan (5) porque yuncacunaca huc causayniocllam
tucoynin<pas> carcan
(6) chaymantam cay pariacaca fiiscanchicca hanac'41 pay maypim
(7) atircan chay pachallanpi tiayta a -callarircan muchachicon(8)campacn1'<5
hunancharcan |cay hunanchascanmi tucoy hina()(9)tin llactacunapipas huc
vnanchaylla(?w)'cay hon/i(n)chay'43 s(10) canchicri cay*ynam| tucoy hinantin
huc yuric canchic144 chay(l l)cunamantas sapampi huquenta camachircan
cammi huatan(12)pi ocap causascayta catispa pascuacunacta ruranque (13)
ispa caycunap sutinmi huacasa <o huacsa> sutioc canC cay hua(l4)casmi
canan huatampi quimba m ita taquenca ancha b atan Gira (15) huayacapi
cocacta apamuspa | 145 cayta a aupac cay huacasa(16)man tucoypac |...| huc
vnanchaytatac runacuna rurancu chaj(17)ri14S ciy*ynam| huc runam cscasica
ayto<manta> cay causaycuna(18)pac maestro() ancha fiaupamanta caycunam
huquen o yscaypas (19) maestron caspa sutinri yaca sutioc147 cay sutillatacmi
ynan(20)tin llactacunapipas cay runas huc pircamanta allin ya(21)chacochisca
pircascamanta ricon ponchaupac <yntip> poriscanta148 chaysi (22) may
pachach chay hunanchasca pircanman chayan chayca ca(23)nanmi <mana
ispari> cayam ispapas <risun fiin> runacunacta villancu chayta catis(24)pas
runacunapas Pariacacaman muchaypac rincu aupa (25) pachaca quequinmansi
ifc carca()cananca cay checamantaca (26) huc orco yncacaya145 sutiocmansi

139 La segmentacin de los enunciados zo, 2I, n y 23 es algo problemtica debido a los cambios
bruscos de tema tpicos del estilo oral.
140 Segn parece, algunas palabras ilegibles han sido aadidas en el margen izquierdo; podra ser el
complemento de este enunciado aparentemente trunco.

N c 36i : < han&u


- -^
^
142 n reemplaza r : & mucbachicorcan.
m c #y: rs honaychay: se ha aadido una tilde a la letra a precedente.
144 N .M . esto se entiende de / vna familia .
345 La barra oblicua del original indica quizs aqu el principio de un nuevo prrafo.

146y * i: & chai.


147 N .M .: el maestro se llama tyaca .
148 Seal en el texto, repetida al margen donde sigue la nota: esto es la so(m)bra q(ue) / ua haendo
la pared / con el sol
149 Seal en el texto repetida al margen donde sigue la nota: de este cerro se parece / la nteue de
Pariacaca.

rinco chaymanta muchanca()(27)pac chay pacham orcom canan aupa putom


huasi manta ha(28)nacnin horco huc orco huallquiri sutioc'huan quellinacon
(29) cay orco iscapim canan runacuna tucoy ynantin runa(30)cuna cari
huarmi rispa <muchancu> a chay orcoman sichpaypac<ri> chay (31)
yaficap simincamas fiocaracpas aupac <uma(n)ma(n)>150 chayaiman ispa
ya(32)llinacon llama orcontapas catispa ancha sinche runacuna (33) huchoylla
llamanhuanpas <ancha otcaspa> cay' aupac chay orcoman chayac (34)
llamas pariacacap ancha munasca() cay orcoctas aupa pacha (35) quequen
pariacacaca yma swtillactapas suti<a>chic catean131 (36) cay sutiocm! canca ispa
huchoylla llama chayactari ( 74v) (1) chay yaca isca| cay llamayocmi ancha
cusioc pariaca(2)cam coyajcun152| ispa allin sutinchac avinchac carca()(3)
cay muchacuy pacham| Auquisna| sutioc153 ynatacmi chai<piam(4)ca154
mudhacypasj chaycasna| sutioc155 cayt(...)15S cay quepanpim villaso(n)(5) cay
Avquifna157 sutioc pacham canan junio quella chay chay (6) pachap ormamon
<chayamu()> a ispa ahca 6&fpus- xp(j)ti tinconpas <aton pascuapipas
tincon> (7) rincn a ispari tinconpas cay pachapim cay huacasa (8) iscanchic
chunca caspapas yscay chuaca caspapas taquinco (9) cay taquicoytas manatac
yayancunap chapascan huacsa (10) caytaca manapuni ancochaspas taquinco158
cayta ancochac(l l)taca huauptinpas chay hochanmantam huaon ispas (12)
incu chayraycos ochuillac<ta>pas yma*yna runallac( 13)tapas taquichin yallinrac
surco runacunaca huay(l4)llascunaaapas chayranti taquichen chay Ilactayoc
(15) huarmihuan casarasca captinca caycunacta rurap(l6)tinsi manatac chay
Uactayocpas chacranta yman(17)tapas quechoncho forastero captinpas yallinrac
yupai(18)chan yanapan chay huayliascunam <canan> mayquen runa (19)
caspapas surcopi tiaccunaca suquiacanchaman Cocacta (20) rantic hamuspapas
huacasomi cani mama yapahuay (21) ispa rantinoo] cay A sC uactam 15 canan
yma aton xp(fz)nop (22) pasCuancunaman chayachispa taquinco yallin tucoy
(23) Uactacunactapas yallispa surcopi runacunaca| cay ta(24)quiscanmantam

'so Seal en el texto, repetida al margen donde sigue la nota: q (ue) es de do(n)de se parece.
151 N .M .: no{m)bres diferentes vna I vez de vna man(ec)ay otra l de otra, como yaurpQ Iliaca.

m y # n : :Scoyan.
1 3 N .M . Auquisna - i para n(uesc)ro padre, o criador.

v # y : chay-,
155 N.M .: chayc0na / para tt(aest)m m(zdr)e.
156 Mancha. Etobablemente caytaca.

* *n . Q \ -

158 O tal vez taqmnca. La letra o parece haber substituido a otra, posiblemente u. N.M , saber este

genero de, cpnwy ponrmelo / en vn papel en lengua / de chechhua todo / lo q(ue) dizen .

llactampi padrenpas agukndocta160 (25) manan huallpacta saracta yma


aycactapas caytam (26) iunacunari ancha cusicospa concu
(27) ynatacmi chaz>pifiamcap161 pascuanpipas cay huacsacuna (28)
isca taquencu cay pascuam cann ahcca corpus xp(w)ti(29)ma() rincn
a ispari tincompas caypac cascatitaca may(30)pi tiascantapas runacunap
muchascantahuanpas quipan(31)pim huc capitulopi churason162
(32) atac pariacacap cascanman cutison yma ymactah ru(33)nacuna
chay par<ha> pascuanpi rurarcan163chay chaycunacta (34) villaypacj chay simite
cay*ynan,I4 a caya pariacaca(35)man chayaypacsi muchaypac chayaipacsi chay
huata (36) huaocnioc runacuna caripas huarmipas captin tucoy (f. 75r) (1) chay
tuta huacac carca() cayam Pariacacap cayllanpi (2) huaocninchicta ricomuson
ispa chay huata huaftoc(3) nincunactari cayallatacmichaypi chasquechimu(4)son
ispa chay tuta caraspa micochispa yma ayca rura(5)nancunactapas chaypi
churapuspa cananmi viaypac (6) pariacacaman pusani Rispa mana am
cutimunca(7)cho viaypas ispam huchoylla llamanhuan mana (8) llama captinri
haton cara huayaca pi cocacta huallqur(9)pa mucharcanco cay llamactam canan
soneonmanta (10) ricorcan all captinpas allim ispa mana all captin(ll)ri
manam allicho ochayocmi canqui pariacacactam (12) huaocnique<Pas>
piachircan cay ochacta perdonta ma(13)ay<tac> pacta camman chay ocha
anchorimunman is(14)pa chay ya()mCa165 isca ircanco chaymanta a chay
(15) chaycunacta puchocaspari chay llam ap V m anta hua(l 6)santauansi chay
yacacuna| ayca huaranga captin(17)pas apacuc carcan cayca ocap chanim
ispa
,
(18) chaymantam canan Cay huaCasa iscanchic huc huatapi (19)
quimca166 mira taquispa(w) cayhina ponchaopitac puchocarca()(20) huc
musoc yaicoypacri queparca(n) taquicoyta poncho(21)caypacllS7 captinmi
tucoynin llacsatampopi ynatac (22) conchacunapas pampampi y chaupiman
yaicoc (23) carcan huc| huayta[ y huacamaypac168 ricranta o| ymanta(24)pas

Mettesis de aguinaldo.

~ '

161 p # y ; chaypi...

m N.M.: .chaupiamcap casJcantaca huc quipanpi capit(u\)opim chum o(n) = /ckaupifaincap


kaqancaqa h uk qipan{pij eapitulopim curaSun/.
,6ir * n (?): ruran.

164=ynsm.
> ayanca (<yafiac). Esta manera poco habitual de escribir la palabra yaca podra ser el resultado
de la correccin hecha sin cuidado de una primera versin errneasjaw ta.

i = quimba.
t7 = pochocaypac,
>** = huacamayop.

211

212

puypu iscacta apaspa chaytam canan chaupi(25)pi llacsatambo isca rumipi


churac carcancu chayta (26) fia churaspam tucoynin maypim canan cruz
churas(27)ca chaypi tucoy tuta tiatcancu aJlicho casac canan hua(28)ta ispa
chaymantam cayantinri tucoy llactacu(29)naman rispa macacho orcomanpas
chaucallaman(30)pas quemquellamanpas asta pihcca ponchao on(3 l)tascancama
fia pichca ponchao ontaptinmi tucoy (32) huacasacuna cocacta huallquispa
taquic carca()(33) chay ponchaotacmi ancha tutamanta Uacsatambo(34)pi
supayta muchac carcancu llamanhuan yman(35)huan ynatacmi musiasca tucoy
ynantin Ilac(36)tacunapipas rurancu ychaca cananca a concan ( 75v) (1) cay
pisi huatallarac cay doctor. fran(r)co de auila alli cunaqui(2)yoc yachachiquiyoc
caspa| chaypas1 manataccha soncocama(3)ca yinmancho atac hoc
padreyoc. caspaca ynamantac(4)cha cutinman| huaquin runacunaca christarco
tucos(5)papas manchaspallam. Pactach. padrepas pipas yacha(6)huanman
mana alli cascayta ispallam xp(ta)no: tucon (7) rrosariocta resaspapas sumac
hianta(iw) apaycachan (8) mana quequen cay mudhanacunacta muchaspapas
(9) huaquen machocunacta mincaspa paypac rantin m u(l 0)chachispa ach:ca
runam yna causanco :~
(11) cay iscanchic ynallaiatacmi conchacunapas cay pa(12)riacacap
mitampi chay hoc vrco huaycho.170sutiocmanta (13) muchancu huacasa fiiscanri
quequn checacunapas (14) ruran ynallatacsi ruran taquen 171
(15) chaymanta sunicanchari chay vrco ( )m sutioc(16)mantaynallatac
muchancu pariacacap mitanpi173
(17) chaymanta santa anacuna s(an)ju(an)p cacpas tucoynin chauca( 18)ncma174
iscari chay aparhuayqui mayoman hurayconchic (19) acusica sutioc vrcoaa
chaymancatacsi muchanco pari(20)acacap mitanpi| caycunacta ruraj/paccCW 75
manam ancochan(21)mancho huaquen aton pascuapi huaquenri fiachca
esperi(22)tu santoman tincochen corpusmanpas cayta turaypacri (23) ancham
cusiconman cay llactapi p(adr)e yllaptin limac(24)manpas riptin cayca ancha
checan simim
(25) cay tucoy iscanchicew vrcocunapi Pariacaca (26)
muchanacunactaca cay quepanpi viracochacuna pa(27)carimurcan ricurimurcan

I y jS i; chulpas.

170 Es probable que huaycho haya sido agregado despus, en un espado dejado en blanco.
171 N.M .: ojo (tachado)
172 En blanco en el original.
173 N.M .: ya,
174 Mettesis de ehuucarimac.
175 st ruraypmpa (?).

chaymantatacmi yacha(28)cochircan ychaca aupa pachaca quiquin


pariacaman(29)si176 tucoy ynantin runacuna ric carcan tucoy yunca(30)ciinapas
coll fiiscamanta caruayllomanta rurica(H) (3 l)chomanta latimmanta177
huanchohuaillamanta
pa(32) riachamanta
yafiacmanta
chichimamanta
mama(33)manta tucoy ynantin yuncacuna chay huc mayo is(34)camanta|
chaymantari ynatac c<ificyacuna(35)pas178 tucoy ynantin huc mayo isca
pachacamac(36)cunapas chaymanta catinga chilcacunapas ( 76r) (1) chaymanta
huarocheri huray mayopi cac runacunari (2) tucoy carancocuna yma ayca
yuncacunapas tucoy (3) ynantin chay mayo isca yuncacunas. tecinhuan175
(4) cocanhuan yma ayca muchaacunahuan a(5)muspas qdequi pariacacapi
chayac carcanco |cay (6) hamuccuna fia pariacaCamanta cutiptinsi llactam(7)pi
runacunapas chayananta yachaspa tucoy tunacu(8)na hoolla suyac carcan
tapcoypac ymanam yayan(9)chic pariacaca alliraccho manacho piacon ispa(10) chaymanta* ancha cosicospa taquic carcan asta pocho(l l)cascancama
pichca ponchaopas ayca punchaocha causa(12)nan carca yna cay muchaycoytaca
yuncacuna(13)ca mana ach rurancho tucoy yuncacunapas ycha(l4)ca
pachallanmantaca ruran cavia mana ruraptin(15)si chay hochanmantam
yuncacuna collon ispa (16)- rimancu paycona ytmcactmart rimacuspa
sall(17)cacunaca allim causan aupa causananchicta (18) chayyna causaspam
runapas miran incu
(19) capitullo 10. ymanam cha(20)upiamca carcan maypim (21) tian ymanam
muchachicorca()
(22) am ari pariacacap causascantaca villacoyta pu(23)chucarcanchic
ychaca chay churincunap cay iscon(24)nin capitulopi vnanchasca cactaca
cy quepampi(25)racmi sapampi rurascantahuan villason180 yunca(26)cuna
iscanchic cay llactacunamanta atiscancu(27)nactauanpas | chaymantam
canan quillcaso(w) chaupiam(28)cap cascanta cay chaupiamca sutocsi huc
runa anchi(29)cochapi apo tamtaamCa sutiocpac churin carca() chay huc
huac(30)cha huatyacuri iscap huarmin| cay simictam ari pichca()(31)tin

175 Lapsus: = pariacacamami.


177 Probablemente el topnimo Late de los textos coloniales. Los espaoles eliminaron tal vez la
terminacin -m, inslita para una palabra castellana. Es tambin posible que el autor haya repetido
la m inicial de -manta.
178 * sificayacunapm (?). Escrito con una tinta ms oscura. Es posible que no se trate de una
correccin.
175 Palabra corregida, parece haber algunas letras ilegibles encima de -hrnn.
1,0 N.M . Pariacacap churn/cunap atiscancunac/tam cay quepanpi cbu/rason = /pariacacap
churinkunap atiSqankunaktam kay q ipanpi cu ralu n /.

capimlopipas rimarcanchic181 cay[ Auarmis pichca afia(32)yoc carcan chaysi cay


aupac huarmi chaupiamucaca ( 76v) (1) Pariacacap simincama hura Mama
iscapi tiaypac rir(2)can182| cay manaamca isca huarmis ocam runaCu(3)nacta
camac cani ispa purirca()| huaquen runacunam (4) canan chaupiamcacta
pariacacap paninsi carca ispa (5) inco pay quiquin rimacuspapas Pariacacam
tu(6)ray ispas ircan cay chaupiamcas canan pichca (7) riera rumi- carcan
chirayasca payta muchaypacri yma(8)nam pariacacaman yallinacuspa rircan
ynallatacsi (9) fia chayaipac yallinacuc carca(n) llamanta ymantapas (10)
catispa chay llama pariacacaman ric quiquillan<ta>tacsi (11) chaymanpas pusac
carcan <ynaspa> cay chaupiamca pichca ric(12)ra rumictas canan quepanpi
viracochacuna ricorimup(13)tin chay mamapi padrep huasen cauallo huasi chay
chaypi (14) pacha vcupi pacaycorcan chaypis canancamapas tian pa(15)cha
vcupi cay chaupiamcactas canan tucoy . ynantin runa(l6)cuna mama ispa
ircancu chaymantam canan s(an) pedro(17)pas mama isca cay huarmis
canan aupa pacha (18) runa purispa ynantin huacacunahuan vchalicuc (19)
carcan chaysi manatac pi carillactapas Cayca183 allim (20) ispa yupaychacho184
carcan chaysi huc carica canan (21) mama hanacnin vrcopi huacatac rucanacuto
sutioc (22) cay rucanacoto sutioctas runacunapas vchoylla ollo(23)yoc caspaca
aton canca ispa maac carcancu |cayssi (24) huc mita chaupiamcacta ancha
allinta aton olio (25) caspa sacsachircan chayraycos cay carillam alli cari (26)
tucoy huacacunamantapas cayhuantac viay ti(27)asac ispa chay mama iscapi
tiaycorcan rumi(28)man tucospa
(29) chaymantam canan cay chaupiamcap aancunae(30)ta
iscanchicta villason cay chaupiamcas tucoynin(31)manta mayornin carcan
chaysaua aansi llacsahua(32)to carcan| saua yoricsi| mirauato carca() jchaysauas
(33) vrpayhuachac sutioc carcan cay hoquentam mana yachan(34)chiccho185
tucoynima pichcas carcan chaysi ymallata/ay186 (35) runacuna yuyachacupdnpas
a ispaca aay(36)cunahuanrac villanacomusac ispa ic carcan
(f- 77r)
(1) cay chaupiamca muchacoytam runacuna junio quella(2)pi ahca
corpus xp(w)tman chayaicochin chay yaca187 (3) iscanchic ynte ricunanmanta
ricuptintacmi runacu(4)napas chay chica ponchaupim canca ispa ircancu
#
m r^v.

182N.M. llamase, chaupina(m)ca / o mamana(m)ca .


183 CV ih \ hy
184 c ^ s : <yupaychas-.
185 N.M. huquinmi XlucuIhuachac sutioc - /huqim i lluncuhuaehac Sutiyuq/.
186 Parece.haber unas letras casi invisibles despus de ymallata\ la terminacin -pas (o, tal ve, -ca)
slo es na hiptesis.
187N.M. yaca.

ra to n e s de Huarochi

(5) chaymantari am ari ysconnin capitulopi huc huatanpi (6)


huacsacunap taquiscama rimarcanchic ychaca chay tz<\v\sca(n)tatn}%
% mana
sutinchanchiccho yma ymactach quimba mita huatan(8)pi taquin chaycunacta
caymi aupac Auquisna is(9)ca ponchaupi pariacacap pascuanta rurae189
caricu (chayman(lO)tatri atac chaupiamcap mitampi ynarac taquircan (11)
chaymantam atac nobiembre quillapi afhca san andres(I2)pa fiestanman
tincuchispa huc taquitatac taquc carcan (13) (chanco)190 isca taquicta cay
taquictam canan cay quipan(l4)pi allinta villason |cananca atac chaupiamcap
(15) pascuanman cutiso(ra) chaypac| pascuanpim canan chay (16) huacsa
iscanchiccuna cocacta huallquispa pichca pon(17)chao taquircancw151 huaquin
rur>acuna llaman capn (18) pumacta aparispa taquircan mana llamayocri ynalla
(19) chaymantam cay puma apariccunactam canan pay(20)mi pocon ispa
ircancu chay taquim canan huanay(21)cocha's sutioc huaquin taquictam
canan ayo iscacta(22)pas taquircantac huctam canan casayaco sutiocta1^3
(23) taquic carcanco cay| cassayacocta taquiptinsi chaupiam(24)ca ancha
cusicoc carcan porque cayta taquispaca (25) liatansi huaquillan huallparicunanta
-ehuraspallas (26) taquic carcan pincaynintari huc huata vtco pachalla(27)huan
pacaycospa chaymantaca llatanlla caytam (28) runacuna taquispa chaupiamca
etteft <pi iicaymnehka>chicta ricus(29)pam ancha Cusicon194 nic carcan cayta
taquiptintac(3Q)si ancha pucoy pachapas carcan caycunactam (31) canan chay
pascuanpi rurarcancu
(32) capitulo 11 ymanam chanco (33) isca taquicta taquircancu (34) cayta
rimaspaca tutayquire ( 77v) (1) pariacacap churinpa cascanhua() (2)mi villason
cay simire (3) cay*ynam
(4) am ari ysconnin capitulopi Pariacacap. churin(5)cunacta sutinpi
rimarcanchic ychaca sapampi ca(6) usascantam manarac rimarcanchiccho caypim
hoquin Tutayquirip atiscancunactauan cay qupam(8)pi villason caypac
mitampi taquiscactam chanco (9) ispa inchic Cay tutayquirim pariacacap
chu(10)rin carca()chaymi aupa pachaca cay checaconapas (11) quintes
carcan quintecunap sullca huauquenj chay(12)si chay quintecunaca anchatac
cay checacunacta (13) ch'icnircaff'quipl 155 yuric captin| chaysi hoc punchaoca.

188sC & c t : (aquieta. Se ha aadido una tilde a la a final antes de agregar la terminacin -tam.
? c * n : ruran (?).
0 Se ha destacado la palabra chanco encerrndola, en un crculo.
1 La terminacin plural -cu parece haber reemplazado bu.
1 Quizs huancaycocha.
m Seal al margen.

^C *h.
195a&m.

2.15

(14) tutayquireca ispa itca(n) A n a llaquicho churi yma ip(15)tinpas,


chicnicochonpas, yallenmi quepanpica checa(16)villca sutioc can q u k c h i cay
chicnicniquitari quinticha (17) huanhuacha ispam runacunapas menosprecispa
(18) inca| ispas ircan, chaysi cay tutayquirica chay pisi (19) ponchaomantatac
huaquinnin huauguincunahuan (20) villanacospa cay Uacsatambomanta
yuncacunacta (21) atimuyta callarimurcan chaysi cay yuncacuna is(22)canchicca
cay simicta yarispalM ancha mancharispa (23) ayquijta a calkrircan vra,
colli,197 isca llactama(w) (24) cay colli iscam canan carhuayllocunahuan
quellina(25)co() caycunap ayancunam canancamapas anac (26) aupa
llactapi yha churarayan ayavasipe cay tutay(27)quiris cay sisicaya huaycucta
mama huaycoctauan (28) vraycowaw198 quello tamya puca tamya purispa (29)
chaysi runacunaca huaquenca pachan llactanpi su(30)yarcan muchancampac
cha* muchaccunaccas canan (31) manatac paipas allcocharcancho yallinrac
tiacoy (32) ychaca yayaitam ricsinquitac chaymanta cay checacunactam canan
huauque ispatac causa()q() ( 106r)1H (1) Paycunap sullca huauquinmi cani
ispa200 cay is(2)can simicamam chay sant p(edr)o mamapi cac runacu(3)napas
amichayq(wi) llatachayquim cani ispa canan(4)camapas incu ftocay
checacunapri allauca(5)mari viohocamari isca, huauquiyoetac causar(6)cancu
caytam canan cay checacunaca cay tutay(7)quirip puriscanta paypac callpanta
purini ispa hua(8)tancunapi cay llactamanta Tucoy ynantin caricuna (9)
chacocta ruraypac llocsic carca cay nobiembre quellapi (10) chay pachatacmi
tamyata maaC carcancu runacunapas (11) canan ehancop mkampim pacha
tamyanca ispa ircancu (12) cay tutayquirip callpan iscanchictam chacocta
ruraspacay(13)manta tucoy huacsacuna mana huacsapas llocsispa tupi( 14)cocha
hanacnin mayan iscapi puoypac ric carcancu (15) chay ponchaori huanacucta
apispa lloychuctapas yma (16) aycactapas apispa chay apicmi canan ayllonpi
may(17)quen apispapas ayllon huacsa captinca paymantac coc (18) carcan
chaypac chupanta huaytallispa ayo isca (19) taquicta ayoncampac mana
apicri ynatacmi (20) chancollacta chancuspa taquircan cayantinmi na(21)tac
chay mayani iscamanta llocsic carcan tumna(22)man chaypim canan ynantin
runacuna caripas huar(23)mipas huasuctambo iscapi tucoy hoolla suyac (24)
carcan Tutayquirim a jamn201 ispa chay hua(25)suctambo iscanchicri chay

*56

gfi o .

m N.M . colli. sin pronunciaJcion

ue) hagafaerka (sfuer^a),

iss ;t vmycospm.
195 El captulo 11 contina en el f, lOfir.
200 Se ha omitido el verbo principal. Convendra quizs una frmula del tipo: ispa ircan.
201 Se- parece ms a samon (variante dialectal o sustrato) que a hamon, forma habitual en el
Manuscrito.

Ritos y tradiciones de Huarochir

quiquen tumna la (26) plapip chaupimpim asila rumicuna churarayan (27) chaypis
canan aupa pachaca a chaypi chayaspa (28) muchac carcancu chaypitacsi
chauti huanricuna(29) pas muchaypac asVancunauan chayamuc carcan (30)
ynaspam atac cayantinri :yma: chicacta apis(31)papas chay apiccuna huacsa
iscanchic ancha cus (32)cuspa cananca macayoc.mi canchic ispa cusicus(33)pa
cotimurcancu atac pacotapi puomuypac (34) cayantinmi atacllacsatamboman
chayamuc (35) carcan chaypi chayamunan captinmi tucoy chay (36) llactapi
quiparic runacuna machopa202 payapas (f. 106v) (1) yma*yna runacunapas
tucoynillan asVanuan.(2) suyac carcan chaymi a chayman chayamuptinca (3)
ancha saycoscam amun ispa asvavan yanca (4) ycliaspa runasauapas pachapipas
chay Uacsatam(5)boman yaicumuna poncoilapi yna ychac carcan (6) paicuna
vramanta amuccunam asila aychata (7) paicunap puyonpa siminsaua churapuc
carca(n) (8) cayta a puchocaspam atac tucoy ynantin (9) runacuna pampapi
tiaycospa ayo isca taquicta (10) a callarircan caycunam canan. chanco I203
sutioc (11) chaymantam a chancupcinca pachapas a ispa (12) tamyamuc cay
chancup mitampis ysquicaya isca (13) chay yacap| huasinpi huc sachachos o|
ymach chay(14)pis canan jacha3*iscanchic<manta> yacosapa vrm a(l 5) raya c205
chaycunactas canan paycona ean-chay*y(l6)nacta ricuspa canan huataca alli
pucoymi canca (17) ispa ircancu) mana tamyanampaesi chaquisca (18) cac
chaysi ancha muchoymi canca ispa ic carca()<cu>20S
(19) capitulo 12 ymanam cay (20) pariacacap churincuna tucoy (21) yuncacunacta
atijta a callarircan
(22) am ari chay chuncampi capi/t(/)opi rimarcanchic (23)
cay pariacacap churincunap -Atiscanettaaea <simicta> (24) yaasnaspa
villarcanchictacmi ari ymanam tu(25)coy ynantin llactacuna yuncasapa carcan
chay(26)cunactacananmi|cay.chucpaico,chancharuna(27)huariruma.vtcochuco
tutayquire. sasinmari pa(28)chachuyro iscanchiccunacta rimason ymanam (29)
paicuna puric caccanco chay chaycunacta cay(30)cuna iscanchiccunas aupa
pacha tucoynin ( 107r) (1) huauquiyocsapa caspa a atijpac tucoynillantac
pu(2)ric carcan chaysi cay chucpaico iscaca tucoynin(3)manta mayornin caspa
huc huandopi ancha yupai(4)chasca puric carca(). chaymantas tutayquiriie
tucoy(5)nintapas yallispa ancha sinche carcan cay*yna sinche (6) cayninpis cay

- machepas.
203 La barra que destaca la palabra chanco, tacha otra letra, posiblemente s; sutioc (?).
s * f : facha.

205cn (!).
La diferencia en la calidad de la tinta da la impresin que la terminacin plural ha sido agregada
despus.

218

yscay mayo iscanchictapas paitac (7) aupac atircan chay vncatup i Bisca pariachap
fronte(8)rum pP7 huc yana vrco chaypi huc curi taunanta(9)pas churamuspa
cay taunactas canan -a yunca( 10)cunacta acac*yna cayta pampaehaspam
m a(ll)n a yupaichac'ynam cay qutita yuncacuna yalli(12)munca ispas chaypi
churarcan chay churasca(a) (13) hurcom canan vncatupi caparicaya sutioc (14)
chaysi cay huaquennin huauquinciinaca| rispa(15)pas chay tupicochamanta
vichaycuspa aupa nanta (16) rinchic chaymi quisquitambo sutioc**? hucmi
a tumnacha (17) sutioc maymantam li'mac ictapas riconchic chay(18)mantas
fian208 tutayquirica tucoyta atita a puchuca() (19) nieta oyarispa cotimurcancu
chaysi tutayquiri(20)ta. anchapuni mancharcanco paicunapas ancha sin(21)che
captin ynatacsi chay huarocheri nictapas y vra (22) caranco icman vtaycorcancu
chayta vraycus(23)pari paytacsi aupac rircan chaysi chay chu(24)quisuso
iscanchicpac huc fiaanca chay (25) chacranpi suyarcan paita IWlachipac
acanta <Pincayninta>(26)pas oontapas ricorichispa yaya asila sa(27)mayrae
cay ashuallacta dctillacta vpiay(28)coyrac ispa chay pachas paica ynalla a
quipa(29)rircan chaysi huaquinnin huauquincunapas chay(30)ynacta ricuspa
ynallatac quiparirca() chay (31) hura alloca pachamarca iscacamalla atispa
(32) si. mana chay cama huarmi llollachinman carca (33) chayca canancamapas
hura carangocama chil(34)cacamas huarochetip quintippas chacran canman
(35) carcan caycunap sapampi rurascantaca cay (36) quipanpim quillcason yma
ayca rurascantahuan209
( 78r)
(1) Mama Capi(w)o 13210
(2) mama runaCnacta2ITapuscam Canan chayhuacachau(3)piamuca
huacapac huctatac rimancu chay rimascan (4) siminri cayhinam. ancha aupa
pachas huc huaca hanan (5) maclla sutiyoc carcan caypac cosansi ynti carcan
caycunap~(6) churinsi pariacaCa chaupiamuca cay chaupiamucas ancha (7) runa
camac carcan huarmipac| caripacri pariacaca yna (8) captinsi pay mama runacunaca
chaypac fiestanra ruray(9)pac corpus christip vispirampi chay chaupiamcacta
asila (10) asuahuan armachic carcan chaymantari huaquinincuna (11) yma ayca
sacrififioncunacta churapuspa coynhuan yman(12)huanpas muchaspas tucoy

207 _ fronterampi.

208 * am (?).
269 N.M . sapampi ruras/cantaca cay quilpanipim quilkasu(n) */sapiipi rurqantaqa kay qipanpim
qillqaSun/. ( 107v) N ota en castellano: aqui dexamos de esCreuir las vidas de cada ! vno de ios hijos
de pariacaca y lo q{ue) sucedi / y entramos a Chaupiamca.
2!f Una palabra casi ilegible aparece en el margen izquierdo encima del texto: ..axo (?).

2,1 Cu * c ta : runacta.

iones de Huarochir

hinantin runacuna huonacuc caripas (13) huarmipas curacanpas y alcaldenpas


chaysi aya puncha (14) chay cuta pacarispa upiaspa machaspa tucoy tuta tiaccu)
a212 aylliua iscas** (17) taquicta taqui\jptu?-xi
anchapuni cusicuspa hupyaspa machaspa (18) chay tuta hasta pacariscancama
taquicuc chaymanta<s> (19) a pampaman llocsispas chayca mana a
ymactapas rurac(20)cho vpiaylla machaylla machac mamanchicpa fiestanmi
(21) ispatac| chaymantam manarac viracocha ricurimuptitica (22) yma*ynam
mucharcanqui iscaca incum pich.ca punchao(23)sL alli huallpcicuspa junio
quillapitac hupyac carcancu chay(24) man taca viracochacunacta manchaspas
corpuspa visperanpi mu(25)chancu, chaymantari chaupiamcap aansi prima
y-segunta214 (26) sea pay mayornin captin huctac segunda afian cassallacsa
(27) sutioc carcan caytas chay vispirapitac armachic carcan ynatac huc (28)
aancunactapas vcpayhuachac vichimaclla iscactapas (29) checaCunaw
incu chaupiamcacta pihcas car(30)can ispa caycunap mayominmi cotocha
o pal(31)ta<cha> sutioc chaupiamuca| huc segunda aan(32)mi copacha
sweios iscanchic llacsahuato sutioc cay (33) llamhuatus chillacopi tian caypac
fiestantas canin(34)pa don diego chaucaguaman ^a^icaya curaca causaptnpas
(35) chellaco runacuna huaquinin runacunahuanpas (36) rurac carcancu hasta
q(?) don m ( Z r t ) y n chajascancama (37) cay fiestactaca manam allicho yachanchic
yma (f78v) (1) yma quellapih carcan115
(2) chaymantam ampuche o ampuxi iscanchicri (3) mirahuato
sutioc carcan cay mirahuato iscac(4)taca manam allichu yachanchic maypi
tiascan(5)tapas ychaca ispam incu llacsahuato a(6)atihuantacsi tian ispa
caycunactas runa(7)cuna cay quitimanta o guarocherimantapas (8) o mayquin
runacunapas chucinta o huau(9)quinta o yayanta o ymantapas huncochecus( 10)pa
chayman tic carcancu tapucuypac chay (11) huacacunap sa9erdotinsi canan
suctachunca (12) huatamanta yuyariscaca chumpiticlla sutioc<si> car(13)can
ancha chacuas caninpa don diego iscanchic (14) captinsi luzia sutioc carcan
yc4apas-ehayca- -sau <a...asca huarmi>*16 (15) san -chay cay huacacunactas a
muchaspa A, llac(l6)sahuato mirauato cammi runacamac canque camtac( 17)mi
huchayta chaupiamucactapas yaispa ^a(18)chanqui| villallahuay ymamantam
hun(19)cuchicuni yma huchaymantam acarispa cau(20)sani ispas muchac

21! = /qayantin corpus puncawpii hinataq mamanchikpa fiestanmi ispai kurakan qullaHayuq
tukuy hinantin runakuna... /.
21>& taquispa (?).
2U Quechuizacin de segunda.
115 Seal al margen.
216 Ilegible; interpretado porTrimborn: tacymm.

219

carcancu chay#yna captin(21)si217 yscaynin aantinhua()taccha tian


is(22)pa hunanchancu| chayman tari cay huaca(23)cunactatac<ssi>2l
astauan runacuna yupaychac (24) carcancu porque chaupiamucaca manas
checa(25)chu ymactapas runacunacta villac carcan ya(26)llinpas llullactacss
carcan| chayssi haco llac(27)sahuatu mirahuato mamanchicta huyarimu(28)son
yma fiincah tchanchicpac2ls chaycama(29)tac puchucason ispas runacuna ric
carcan(30)cu -ychaca yna muchaspapas manam chau(31)piamcap fiestanta
huatanCunapi ymanam (32) ruran ynachu rurarcancu chaytaca muchaspa(33)pas
munachicuyllapacmi220 ric carcancu| risac is(34)papas o Ama ispapas
munascancama
(35) chaymantam canan sullacha| o xullcapaya' is(36)canchicta,
lluncuhuachaca sutioc huacacta rimaso(n) (f. 79r) (1) caymi ari 4 afian cay
huacaca Canta fiicpis (2) manam yachanchicchu ychapas cantacuna (3) yupaychan
cantamantapas as Carullanpitacsi (4) chaymantas221 afiassi o aapaya
iscanchic (5) cocha hucopi tian huaquininmi chaymi cauellaca (6) carca ispa
incu huaquininmi huctacmi cocha (7) patapim tian ispa fiincu| cayssi caca
hucj{5)pi tian chaysi manatac-sa^erdotin canchu (9) cay hurpayhuachac huacacta
rimachijpac ris(10)pas alli hunanchacusparac ric carcancu p o r(ll)que cayhuan
rimaspaca cara a carar rima(12)nacuc carcan mana huasscayuc captin chay(13)si
chaymanta cutimuspapas payhuanmi rima(l4)m uni ispas m asa huc huata
sagic carcan (15) mana huarminhuan huchallicuspa (16) cay iscanchiccunas
sapampipas am(17)ca sutiocsapa carcan ynaspa aayoc(18)cama hucninta
mayquinnintapas chayai(19)cuspaca| A, pichca amca ispas villacuc (20)
carcan ymallacta llaquispapas cay chica(21)llactam cay chaupiamca llacsahuatu
mira(22)huatu llcuhuachac hurpayhuachac is(23)cap cascanta yachanchic
chaymantas cay (24) iscanchiccuna au222 pachaca chayman ric (25)
runacunacta conchuriquip yayaiquip ma(26)chuyquip simincamachu hamunqui
ispas (27) ic carcan chaysi manam ictaca ri, cut (28) conchoriiquictarac
huyarichimuy ftiptin (29) cotmuc carcan chayracsi ymallactapas (30) chaytam
piachinqui caytam pifiachin(31)que o huachucmi canqui o pariacacap (32)
fiestanpim huarmihuan huchallicurcan(33)qui ispa yma aycactapas rimaspa
cunac (34) carcan tincuc mayopim armanqui llamay(35)quietam nacapunqui
ispapas caycuna is(36)cantas runacunaca ancha cusicuspa puchucapuc

217 * c&ptmmi (?).


m * huacacunactatacml
:

ochanchkpae,

m Interpretacin dudosa; se trata quizs de musiachkuyihpacmi,


m # chaymantam (?).
m = aupa.

car(37)can huaquininsi canan allijatamuc huaquinri huanuctac (38) ymayna


puchucaptinpas
(f. 79v)
(1) fiam ari chaupiamcap huaquinin aan(2)cunap cascancunaccapas
huyarinchic (3) ychaca runacuna llactancunapipas ayllo (4) ayllonpi
huctacamatacmi rimancu sutn(5)taps ymanam mama runacunapas huC(i5)tatac
rimancu checari huctatac huquinmi (7) chaupiamcacta pariacacap paninsi incu
(8) hucmi tamtaamcap churinsi carca nincu (9) cay tamtaamca Siscanchictam
ari au(10)pacnin pichcantin capitulopi rimarcanchic (11) huaquinmi canan
yntip churinsi incu chay*(12)ynam mana hunanchaypaccho
(13) capi(wi)o 14 (14) aupacnin capitulopim ari hu(15)nancharcanchic
cu|nirayap casCanta (16) pariacaCamanta aupacninchus (17) o quepanchus
carcan chayta225
(18) Cuniraya viracocha iscanchicca ancha aupa(l9)matitatacsi
carcan patiacacapas yma ayca (20) huacacunapas paytaca astahuantacsi
yupai(21)chac carcan huaquinincunaca pariacacapas (22) cunirayap. churinsi
nispam incu chayman(23)tam canan cuniraya viracochap puchucas(24)canta
rmason| cunirayas ah.ca viraco(25)chacuna ricurimuncampac cuzco
icman (26) rircan chaysi. chaypi huayna capac yngahuan (27) rimanacorcan
ispa haco churi titicacaman (28) chaypi ocap cascayta villascayqui ispa
chay(29)pis ispa ircan ynga runayquicta camachi (30) Bruxocunacta yma
ayca yachaccunactapas (31) hura ticsiman canchancanchicpac224 iptinsi (32)
yngaCa tuylla camachircan chaysi huaqui(33)nin runacuna ocam Condorpac
camasca cani ( 80t) (1) ispa ircancu huaquinsi ocam guamanpa (2) camasca
cani ircan huaquinmi canan o(3)cam huayanay piscu pahuac cani ispa.
irca() (4)chaysi cay iscanchiccunacca richic hura ticsi(5)man chayman<tam>
ocap yayaita churiquim ca(6)chamuan huc panantas apachihuanqui ispa (7)
villanqui ispas conarcan, chaysi chay runa (8) huayanaypac camasca runaca
huaquinin ca(9)mascacunahuan pihca punchaullapi cutimuy(10)pac rircancu
chaysi huayanaypac camasca ru (ll)n atac aupac chayarcan yna chayaptinsi
cu(12)nascanta villaptin huc huchuyllkpi caquillapi225 (13) amam caytaca
quccharinquichu quiquin huay(14)na capac apuracmi quicharinca ispas
cuna(15)murcan chaysi chay runaca a apamuspa (16) ahca cuzcoman
chayachispa ma ricuycu(17)sac imahc cayca ispa quicharircan chaysi (18) chay
hucopica huc seora ancha collan226 sumac (19) ricurircan chucchanpas crispo

223 N,M . ojo,


224 = cachancanchkpac, vase ora 167.
225 = huebuylla. taquiap
m - colUm.

222

cori*yna chica (20) collanan pachayuc ricchayninri ancha huchuy(21)lias carcan


chay'ynacta ricuptin Pachalias chay (22) s(ew)raca, chincaripurcan chaysi ancha
llaquicuspa (23) cuzcopi titicaca isca mpi chayarcan chaysi mana (24) chay*yna
huayanaypa camasca canquiman chayca (25) canallanmi huafiochichiquiman ri
quiquillay(26)quitac cutij Rispas cacharcan chaysi cutispa (27) fiatac apamurcan
apamuspas fianpi micuyma(K)(28)ca wpyaymanta227 huauptinpas rimaptin
pachaltas (29) mesapas man tasca carcan pufionam(30)pacri ynatac chaysi pihca
punchaollapitac (31) chayachircan a chayachiptinsi cunirayaca ynga(32)huan
ancha cusicuspa chasquircan. chaysi manarse (33) qucharispatac cuniraya Ca228
ispa irca ynga cay (34) pachacta sequison fiocari cay huc pachacta yaicusac
(35) camri cay huc pachactatac panayhujin yaicoy ama am (f. 80v) (1) campas
ocapas ricunacosoncho ispas Pachacta (2) sequispa rrayarcan229 ynaspas chay
cofrectaca (3) quecharircan quechariptin pachallas chaycan (4) pachapas yllarircan
chayssi chay ynga huay(5)na capac iscaca mana am caymanta cuti(6)saccho
cayllapitacmi cay ustayhuan coyayhua(w) (7) tiasac ispas huc runacta aylluntatac
cam rij (8) ocap rantij huayna capacmi cae ispa cuzco(9)man cut ispas
ircan chay pachaiiatacsi chay (10) seoranhuan ehincatamurcan cunirayari
yna(ll)Uatac chaymantas chay huayna capac isca()(12)chic huauptin
hucpas hucpas ocarac inacospa (13) apu cayninpac tacuiritcan ynaptintacsi
vitaco(l4)chacunapas caxamarcapi ricurimurcan canancama(l 5)pac2M checa
simillactam yachanchic cuniraya viraco(l6)chap cascanta| huaquinin cay quitipi
purispa rurasca()(17)cunactaca manaraemi quillcacuyta puchucanchiccho (18)
chay chaycunactaca cay quipanpim ruraso231
(19) Cap(?$o 15 (20) caymantam yscaynin capi(/w/)o <Rimasca()chicta>
Cnira(21)yap caruinchumanta aupac cas(22)cantapas o quipan cascantapas
(23) quillcason232
(24) Cuniraya viracochaca ancha aupacmanta(25)tacsi carcan
manarac pay captiuca manas (26) cay pachapi ymallapas carcanchu payracssi
or(27)cocunactapas sachactapas mayoctapas yma ay(28)ca animalconactapas
camarcan chacracunac(29)tapas runap causancampac chayraycutacmi (30) chay
cunirayacta pariacacap yayansi incu (31) paytacsi pariacacactapas camarca
ispa mana (32) paypa churin captinca allcochanmancha carca ( 8 Ir) (1)

227 * hopayaymanta.
m * mnirycania.
229 La palabra empieza por un smbolo grfico que representaba rr en los manuscritos del siglo
XVII. Seal al margen.
250 = canancamapas (?)
231 N.M . q(uc) C/(itulo) auras.
232 .M . ojo.

nispam Tucoy runacunapas incu huaquinin (2) llactacunactaca anchas amauta


cayninpi allco(3)charcan yma aycactapas ruraspa caycunactaca (4) quipampim
rurason233
(5) capi(i)o 16 (6) caypim quillcason pariaca234 pichca runto(7)manta yuric,
huauquiyocchus. carcan (8) cayri pariacacacho.paycu^napjyayan255 (10) chay chayta
(11) am ari' pusacnin capitulopi hunancharcanchic (12)
pariacaca pihca runtamanw236 yurimuspa huauqui(13)yuccamachos carcan
cayri huaquinincunaca pari(l4)acacap churinchus carcan chaycunacta,
chayman(15)ta<r> paycunap sapampi sucintan quillcasontaqmi (16)
cay pihcca runtomanta yuric pariacaca iscanchic(17)ca ymanam 14
capi()opipas rimarcanchic cunirayap (18) churinsi ispa ynatacsi paycunaca
hnauquiyoccaf 19)ma carcan caycunap sutinini aupacninman(20)ta pariacaca,
chaymantam churapa, chaymantam (21) puncho, chaymantam, pariacarco,
huquintam (22) mana yachanchiccho caypim quiparn biancopi ya(23)chaspa
churancanchicpac <sullca yllapa>27 chaymanta-(24) cay pariacatco iscanchicsi
canan antiman yaicu(25)napi huallallo caruinchoh cutim unm an- ispas
ca(26)nancamapas tian chaytahuanpas hunancharcan(27)chicmi ari, cay
huallallo caruinchuri manatacsi (28) tuyllaca miticarcancho may pacham
chay mullo(29)cocha iscanchicta churapa pariacacap huquin (30) yaicuspa
cochaman tucochircan. chay pachas chay(31)manta huallalloca psco*yna
pahuamurca chaysi (f. 81v) (1) huc orco caquiyoca, sutioc orcoman yaicorcan
cay c-aeas (2) orcos ancha atn caca cay cacaman yaicuspas hua(3)llallo caruincho
pacacorcan chaymantas canan paria(4)cacaca yllapapayaspa huaquinin pihcca
huauquin(5)cunahuan ancha nanactay llapaspa ahcca238cacacta(6)pas tunichispa
ffiatac chaymanta miticachirca, chay(7)ssi chay huallallo caruinchoca huc atn
machac*huay a(8)maro sutiocta| pariacacacta tapianca ispa yscay homayoc
(9) amarocta. llocsichimurcan chayssi pariacacaca chay(10)ta ricospa huc cori
taunanhuati ancha piaspa c h a(ll)u p i huasampi tucsircan chay pachallatacssi
chay (12) amaroca chirayarca rumiman a tucorcan (13) chay, chirayasca
amaros cacancamapas235 Anac caqui(l4)yuca sutioc anpi sutilla ricurin chay

'

1>} Quizs un lapsus: * churason (?); tal vez influenciado pot la palabra ruraspa que concluye el
enunciado precedente.
2-H &pariacaca,
235y reemplaza * iayan.
236 = runtumanta.
237 Aadido despus y encerrado en un crculo para destacarlo. N.M . ojo sulka yUafa / sutiocsi
carcan = /sullca yllapa Sutiyuqit katqan/.
258 Seal en el texto, repetida al margen.
Lapsus; canancamapas,

amaroc(15)tas cuzco runacuna mayquin runacunapas yachac(l6)ninca ampipac


rumihuan tacaspa hurmaininta (17) apacon mana oncoyman chayasac ispa (18)
chaymantas chay huallallo caruincho a caquiyo(19)ca cacamanca miticuspa240
huc huayco caquiyoca(20)huayqui isca huaycoman yacorcan chaysi hoc (21)
orco pumarauca suriocta chay huallallo sicaspa (22) caymanta cay pariacacacta
quinchasac mana cay(23)ta pasamuncampac -ispas huc arito caque, (24)
iscacta rieran tapas chuquirispachispassya(25)chircan chaysi chaytapas
pariacacaca huc ricran(26)ta yanca paquirispa chay caquectari runnma() (27)
na cherayachispa yallircantac a yalliptinsi (28) huallallo caruinchoca mana a
yma cailpallan(29)pas -captinsi anti icman miticarcan chaysi (30) pariacacaCa
huaquinin huauquincunahuan (31) tucoynin catircan a antiman yaicuptinsi
(32) huc huauquintaca| patiacarco |241 sutiocta chay (33) antip punconpi
saquimurcan pactahc cotimun(34)rjian ispa chay pariacarcos canan huc orcotac
(35) ancha rrazosapa242 tian cayta pihc muchan chaytaca (f. 82t)' (1) manam
yachanchiccho ychacas am ari ysconnin (2) capitulopi rimarcanchic allcocta
cananca micochon (3) runa micuscanrayco chaytari, huancacuna catachon (4)
iscantaM ,
- (5) cap(K/)o 17
(6) cananmi rimason a huauquinta patiacarco su(7)tiocta saquimuspa
antip poncon/> ymanam a(8)tac pariacaca cotimurcan chayta cay simire
cay*(9)ynam am ari huaquinin simi rimascanta(10)ca muchachicuypac
calkriscantapashuanpas ri(l l)marcanchic ychacaca huc simictatacmi
concar(l 2)canchic aaticuyta puchocamuspas huaquinin huau( 13)quincunahuan
cutimurca cay pariacaca iscanchic (14) orcoman chaypis huc horcotac razosapa
mana (15) llocaypac huamayaco sutioc orco cay orcoctam (16) huaquinin
runacunaca chaymi pariacaca incu (17) nispataemi quipampi viracochacuna
ricurimuprin(l 8)pas cay yncacaya iscanchiemantapas chay or(19)co razocta
riquspa chaymi pariacaca ispa ir(20)cancu q uiquin pariacaca iscaca huranic
huc (21) cacapitacsi tian chaypitacsi huaquinin huauquincu(22)napas chay caca
iscanchicman yaicuspas caypim (23) tiasac caymantam muchahuanqui ispa
chay caca(24)pi llactachacorcan| chaymantam iscanchic huc (25) oteo nu
huamayaco sutioc orcocta razosapas (26) ispa chaysauas a antimanta cutimuspa
(27) samamurcan chaymantas canan tucoy tauan(28)tinsuyo runacunacta
cayachirca manarac yn(29)gapas yurimuptin ancha aupatac chay*yna (30)

240 = m iticaspa, y . nota ,132.

241N .M . Paracarco.
242 z reempaza p rragosapa.
243 Mancha en ei original; quizs se ha tachado el sufijo -ca.

fia runacuna tucoynin huonacomuptinsi (31) payta muchancampac huacsata


camachircan (32) cayta oyarispas a ynga ricurimuspapas paipas (33) huacsa
tiarcan ancha yupaichaspa| chay pacha yma(34)nam huonacorcan ninchic
tauantinsuyocta (35) chay pachas huallallo caruinchuca mana traycionninta
( 82v) (1) concaspa huc animaita hugi sutiocta chay qui(2)quin horco
tiascanpi ricorichircan cay pari(3)acacacta tapianca ispa chaysi chay hugi
fiis(4)canchicca tuylla ricurispa pachaman mti(5)camurcan chaysi chay hugi
causaspaca ymac(6)tapas pariacacap causayninta quichunman(7)tacsi carcan
chaytaycos tauantinsuyo runa(8)cunacta chay hugi iscacta apitnuy ispa
ca(9)machircan yna camachijtfnsi tucoy ynan(10)tin runacona catititcan
manatacsi api(I I)chicorcancho panas pariacacaca yllaparca (12)- tamyarcan
manatacsi huaurcancho chay(13)si ancha caropirac huc runa cay checamanta
(14) cacasica ayllo apirean chaysi huc quinti runa(15)ca huauqui am apinqui
ancha cosiocmi ca()(l6)qui camca cay chupallanta huaytallispa (17) ri cay
aychantaca oca apasac iptinsi allim (18) ircan ispatacsi chay quinti runaca
huc (19) anta rispa ocam yaya apimoni ispa (20) villarcan chaysi ancha
cusicuspa yapaichar(21)can cay quinti runap sutinmi chucpaico sutioc (22)
catean chaysi quipanpi a chupanta chaya(23)chiptinca chucpaicocta camca
chay llollahuascay(24)quimanta qutnti(-)huanca2'M macanacoy asnayo^ (25)
isonquim churiquicunactapas ispa mi(26)llaypi anyarcan chay pachas cay
cacasica ay(27)llomanta huarcancha llichiccanchaman(28)ta quiquin pariacaca
cammi chay apiscay(29)quimanta yaCamusqa canqui camllactam (30) yma
villahuascayquictapas vyariscayq(i) (31) huaquinin runacunapas camtaracmi
ocacta (32) villaypacpas huyarichisonqui ispas sutinta(33)pas Ramea [-] canca246
ameaparya ispa sutya(34)chimutcan chaymantas paycunapas yaca car(35)can
conchakunari ynatac yaficampa sutin (36) quiquin pariacacap suti(?Jchascan[
huatusi| sutioc carca()( 83r) (1) ynatacsi tucoy llactancunapi yacacunaCa
(2) pariacacap suti(n)chascan cay chicactam concas(3)canchicta yuyarinchic
pariacacap cascanta
(4) capi(/z4)o 18
(5) am ari yngap^ . Pariacacacta yupaychascanta (6) huacsa
tiascantauanpas rimarcanchic pay yn(7)gatacsi camachircan anan yauyo rutin
ya(8)uyomanta quin^achunca pariacacacta pura(9)p quillapi247 siruichon ispa
chaysi chaycama (10) quimsachunca runa siruircan chuncapihc(l l)cayoc

2MPasaje obscuro; debera segmentarse quizs de la manera siguiente: quintihuanca = /qumri-wan-qa/,


245 Reemplaza una palabra legible.
246 O tro pasaje de interpretacin difcil; tal vez amea canca /fiamea ka-nqa/.
247 = pura quillapi.

punchaumantacama caraspa micochispa (12) chaysi huc punchaoca huc


llama()huan yaurihua(l3)naca sutioc Uamahuan mucharcancu, chayssi (14)
chay quimca248 chuncamanta oquen llacuas (15) quita pazyasca pariasca sutioc
runaca may pa(16)cham chay quin^achunca runacuna atinta (17) su(/z)conta
llamapmanta ricorcan chay pacha is(18)pa irca(/z) A. atac manam allicho
pacha (19) huauqui quipampica cay pariacaca yayan(20)chic puromancatacmi
ispas rimarcan| chay(2l)si chay huaquinin runacunaca manam ca(22)simw
rimanqui allim ymactam cam yachan(23)qui ispas ircancu chaysi hucninca
say245 (24) quita pariasca ymamantam cam hunanchan(25)qui cay sonconpica
ancha allictarri pariaca(26)ca yayanchic riman ispa iptinsi payca (27) manas
sonco(n)tefi0 ricoypacpas cayllajycorcancho (28) carollamanta cauaspatacsi yma
amutarca() (29) chaysi rimaspapas quiquin pariacaCam in (30) huauqui ispa
chaycunactapas ayircan (31) chaysi millaypicama chay quita pariascactaca
(32) ircan llacuas asnac runa ymactam chay ya(33)chan yayanchic pariacaca
chinchaysuyo isca (34) maycama runaycmi tiacon chaycho puromanma()
(f. 83v) (1) ymactam chaycan runaca yachan ispas (2) ancha piaspacama
ircancu cay iscan(3)manta ancha pisi ponchaomantatacsi am (4) viracocha
caxamarcapi ricorimon icta oya(5)rircancu chaymantam cay checamanta(6)pas
tamalliuya caxalliuya <sutioc> cacasica ayllotac (7) chay pariacacap yanan
tiasca chay pachas (8) pariacacapi quim^achunca sa^erdotecona (9) tiaspa
cay caxalliuya tamalliuya sutioc tu(10)coyninmanta yuyacnin carcan chaysi
vi(l l)racocha chayman chayaspaca cay huacap (12) collquin pachan maymi
ispas taporcan251 (13) chaysi payconaca manatac villacoyta mu(14)narcancho
yna captinsi viracochaca pia(15)rispa hocsacta taucarichispa caxalliuyac(l6)ta
rupachircan chaysi a patmanta oc(17)sa rupaptinsi huayraca pucorimurca(w)
chay(18)si ancha acarisparac chay runapas cau(19)sarircan chay pacharacsi chay
pachancu(20)nacta yman aycantapas viracochaman (21) corcancu chay pachas
tucoynin runacuna (22) ancha chicantatacmi ihuasca canchic chay (23) llacuas
quita pariasca huauqui ac cheque(24)risontac mana am allicho pacha ispas
(25) tucoynin llactancama chiquerimurcan (26) chaysi cay checamanta rupasca
runapas a alli(27)yaspa huc pariacacap churinta macauisa.252 (28) sutiocta
aparispa quintip llantanpi limca (29) sutioc llactapi chayamurca caycunactam
(30) cay quipam capi(zwi)olopi253 rimason

248= quimga.
245 Las letras h y s se confunden fcilmente. El contexto muestra que aqu se trata de s. Say, hola
dize el varn a otro (chin[chaysuyo]). Ann. 15867': -t- soncopi.
251 Seal al margen.
252 N.M . macaviga.
253 La terminacin lopi sigue la abreviacin habitual de captulo.

Ritos y tradiciones de Huarochir

(31) capi()o 19
(32) cay macavisa pariacacap churinsi aupa yn(33)ga captin aucaman
yanapancampac apai(34)tucorcan amaya. xiuaya sutioc llacta(35)cunas manatac
atichicorcanchu chaysi (f. 84r) (1) yngaca mana atichicoptin Pariacacacta (2)
chorinta maarcan chay amaya xiuaya (3) runacunacta atipai254 chaysi cay
macavisa (4) sutiocta corcan cayta apaspas tuyllapuni (5) atimurcan chaymantas
yngacunaca asta(6)uanrac pariacacacta yupaicharcan corictapas (7) yma ayca
pachancunactapas cospa huatampi (8) chay quim^achunca yanancunapacpas
sarac(9)ta cocacta yma aycactapas llactancunaman(10)ta cochispas causarcan
chayyna captinsi (11) aca inchic yna| viracochacuna chaya(12)muspa tucoy
yman cactapas tucoy quecho(13)porcan huaquinin pochocnincunactas (14)
quipampi huaoc don sebastian tucoyta ru( 15)pachichirca(?z) chaymantas
ymanam a(l6)ca inchic chayhina255 chay caxalliuyaca (17) li|.|mca llactapi
tiaspa chay macauisa iscac(18)ta atallispa ancha yupaychasca ahca huata (19)
tiarcan a ahca huatamantam canan cay che(20)cacuna chay'yna alli causascanta
huyarispa (21) cayman chay macauisacta apamuchon ispa (22) cacharcan don
)u(an) p uyp utacma <huaoc> curaca caspa chay (23) pachas chay caxalliuya macho
rupasca cayman (24) sucta runa choriyoc chay chorincunahuan hamur(25)cancu
chay pachas caypi digo llacsatampopi (26) chayamuspa atac yaya macauisa
alli(27)cho cay llactapi checa runacta huacaychanqui (28) ispa huc llamaAuan
villaptinsi ymanam (29) huauyacancha isca maypim chay llacuas(30)pas quita
pariasca isca ricorcan chay*ynalla(31)tacsi carcan chaytapas chay caxalliuya
tama(32)lluya isca a chorincunapas colloptinracsi (33) quiquinpas a
huauypac caspas chay'ynam (34) chayamuptillay256 carcan ispa rimarcan
porq(f) (35) chayamuspa pachaca ancha allinmi mana am (36) ymapas
huaticay oncoypas cancacho ispas irca(/z)(f. 84v) (1) chay pachamantatacsi cay
macauisacta cay llacta(2)pi atallircancu pura iscapi quilla iscapi257 (3) tucoy
checacuna ayllompi ayllompi seruispa (4) huc tutallaca tucoynin cari huarmi
hoolla paca(5)ricoc carcan a pacariptinmi canan coynhuan (6) ymanhuanpas
sapa runamanta cococ car258 (7) carcan yanapahuay cay llactacta cammi (8)
huacaychanqui yma ayca oncoyconacta(9)pas cammi alliyachihuanqui ispa
(10) chaymantam canan limca iscanchic llac(l l)tapica anchapuni
seruiscas tiarcan yam(12)laca sutioc chacractas tucoy huc huaran(13)ca

254 El contexto sugiere que falta aqu el sufijo -pac.


255 o chaysina (influencia del sustrato?).
256 Segn Trimborn: chayamupti llaycarcan.
257 = pura quilla iscapi o pura isca quillapi.
258 Se repite al principio de la lnea siguiente.

227

quinti isca callpaporcan chay maca(l4)visa opiancampac chaysi chaypi cac


runa(I5)cunar anchaponitac rico cucorcan yman(l6)huanpas aycanhuanpas
chayta embidias(17)pas cay checacuna huaoc don ja(an) puyputacma (18)
cassaliiuya ayllon runan captin cayman (19) apamuchon ymapacmi runap
llantanpi (20) chay chica alli huacacta atallin ispa cachar(21)can chay
pachamantatacsi caypi tiarCan255 (22) checallaccam cay macauisapta yachanchic
(23) capi(fl<$o 20
(24) Caymantam, llocllayhuan(25)cupap. causaynin callarin (26) canan
q(e)pampi puchocascan(27)tauanmi quillcasson
228

(28) cay llocliayhuancupa fiis'canchic, huacas, Pacha(29)camacpac


churin carcan cay huaca ricurimus(30)cantas, huc huarmi lantichumpi sutioc
alaysatpa (f. 85 r) (1) ayllo Tarircan chactacta, oryacospa chaysi huc (2) mita
aupac aspispaca ymah. cayca ispas pacha(3)llanpitac vischorcan chaysi atac
huc pachacta aspis(4)paca chay quiquin aupac tariscantatac tarircan (5) chaysi,
cayca ychapas yma huaca fiispas yaiyaicunac(6)ta ricuchimusac aylloycunactapas
ispasapamorca(n) (7) chaysi chay pacha huc huacatac yncap cachan catiqui(8)llay
sutioc chay llactapi Ihcsatampo iscapi carcan (9) cayssi catiquillay iscanchicsi
yanca yma ayca (10) huaca mana rimactapas rimachic carcan chaysi (11) cay
llocliayhuancupa iscanchic huaca tata260rima(12)richircan ispa pip pim canqui
yman261 sutique (13) ymamunmi262 hamunqui ispa chaysi, ocaca
pacha( 14)cuyochic pachacamacpac churinmi cani sutipas Uoc(l 5)Uayhuancupam
yayaimi cay checa lkctactaft (16) huacaychamuy ispa cachamuan ispas ircan
(17) chaysi runacunaca ancha cosicuspa ailim cay (18) llactapi riachon fiocaycocta
huacaychahuaspa is(l9)pas chay quiquin tarimiwpa253 huasimpi huchoylla
can(20)chan captinpas astahuan atunyachispa tucoy checacuna (21) huanri,
chauticunahuanpas tucoynin ancha man(22)chaspa chaypi huasinta canchanta
allicharcancu (23) payta seruiipacri, pura, quillapi iscapi ayllo ayllo(24)manta
allauca collanamuptin yaicuson ispas (25) caraachinacorcan llamantapas cospa
cay pura que(26)lla iscanchictam paycuna am chayana, incu (27) paymi,
chayan, incu cay chayai, scanchicpis aupa (28) pachaca chu<m>pruco264
huaychau ahua iscacunacta (29) churacuspa taquic carcancu ymanam pariacacap
(30) mitanpipas chutacuc carcan chay chumpruco huay(31)chao ahua iscacta

259 Reemplaza, tal vez, tian,


260 huacatatac (?).
261 = ymam.
262 = ymamanmi.

251c jt/.
264 = chumpi ruco (?) huaychm ahua (/chumpi ruku waychaw awa/).

chay'yna, cay iscanchic chay*(32)ynas ahcca huata seruircancu chaysi chay


llocllay(33)huancupaca huc mita mana alli seruiptintaccha, (34) pachacamac
yayanman cutircan chincarispa, chay(35)si chayynacta ricuspa runacunaca
ancha llaquispa (36) chay may pacham ftaupaclla taritca lantichumpi iscanchic
( 85v) (1) chaytapas allichaspa huc husnocta pircaspa mascar(2)cancu, chaysi
atac mana tarispa pachacamac(3)man tucoy yuyac runacuna llamantapas
coyn(4)tapas yma'ayca vestidontapas camaripuspar(S) rkcancu chaysi yayanta
atac muchaspa cotichi(6)morcan chaysi astauanrac rrenouaspa muchar(7)cancu
llamacamayocnintapas camachipuspa (8) cay llamactas sucyavillca iscapi
michircan(9)cu pachacamacpac llamanmi
ispa ynga(10)pas cayta
caxnachircantacsi chaymantas ym a(ll)nam ayllo ayllo iscampi chayarcan
chay*(12)yna cay huacacta vinay huata seruircancu (13) yma ayca honcoycuna
amuptinri paita vya(14)richispa alli cayta maaspa yma ayca llaqui(15)cuy
puticoy captinpas auca amtrptinpas pa(16)cha cuyomuptinpas yayan mi pian
ispas (17) runacuna ancha mancharcan saractari yn(18)gap garanta
sap^icunamantas corean (19) hupyancampac chaymantas atac huc (20) p(adr)e
Tipistob)al de castilla <cay rreducionpi caspa> curacari don geronimo (21)
canchoguaman caspa ancha chaycunacta chtc(22)iptin mana a mucharcanchu
chaysi a(23)tac aupa haton sarampin hamuptin yma (24) ayca muchacoytapas
callatircancu curaca (25) iscanchicri paymanta cachan ic*yna ma(26)na a
rimapayarcancho purum huasipi (27) opyaptin chay pachatacsi cay huacap
huasinpas (28) ruparcan paicama dios munaptin chayman(29)tam canan don
g(mw)mo huaoptin chay pacha (30) don ju(ari) sacsalliuya yai Curacaman
yaicuptin(31)ca, quiquin curacapas huacsa captin tucoy runa(32)cuna<pas>
ymanam aupa pacha causarcan chay*(33)yna causayta <a callarircancu>65
llocllayhuancupacta, chayman(34)ta macaui^actapas, chayaspa, chaypi pacarispa
(35) opiaspa Cananmi s(e)ot doctor auila paypac predi(36)ca<;ionniw*pi
huaquinin runacuna diosman266(f. 86r) (1) cutirispa chaicunacta amacharcancu|
Mana huc (2) runa diosman checa sonco cutirispa caycunacta su(3)paimi ispa
iptinca ychapas hunayrac chay*yna (4) causanman carca cay simictam cay
quipampi (5) huyarichison huc runam don idfistob) choquecassa (6) sutioc
yayanri a iscanchic do n ge(r#j)m^ canchoguaman (7) huauc cay runam
huchuillanmantaca alli cau(8)sacuc carcan yayanpas chay huacacunacta ancha
(9) chiciptin ychaca cay mana alli supaipac Uullay(10)cuscan huaonampica
Cay267 huchaman hurm ar(ll)can<m i>| ahcca mana alli supai machucunap
llullay(12)cuscan a huaoypacri confesacorcanmi chaytaGz dios (13)

J *camac carcan (?).


m Al final de la p g in a : cut.

C* h.

aponchictaccha yachan maypi cascantapas. cay huafiuc (14) iscanchicpac


churinmi ari don xipistob)al iscanchic canan (15) causan caymi huc mita cay
supay llucllayhuancupa (16) iscanchicta ricorcan avinuan paipac yayan (17)
huauscanmantaca a iscanchic mana alli supai (18) machocunap llollaycuscan
caspa cay simire cay*y(19)nam| cayta rimaypacca aupacracmi don x(j>tob)ai
jura(20)mentocta mucharcan caymi t 2? ispa, huc, tutas don (21) m(phtnh)s\.
chay Uocllayhuancupap, huasinman rircan. chaypi (22) sipasnin captin, chay
huacactaca, a, haquispa2 mana a (23) asllapas chaytaca, yuyaspa, chaysi, a
chay huassi(24)pi chayaspa yspacuypac chay huchoylla racay huasilla(25)man
yaicorcan, chaysi canan maypim chrusta270 (26) churarcan chay hucomantas huc
collqueplato (27) ponchaoyntimantincochisca runap auintatuta(28)yachic*ynas
auinman chay supai ricurichimtir(29)ca(B) cayta ricuspas ahcca271
pachamanpas hormurcan (30) chaysi, padre nuestro aue m ariaaa resaspa-ehay
(31) huchuilla aposentoman huarmip tiascanman (32) miticamurcan chaysi
atac quimba mita, cha(33)upicta purimuptin chay#ynatac yllarichimurcan (34)
a aposentoman chayaptinri atac quimba mita (35) aupacninri quimba mita tac
chaymi tucoyninca (36) yscon mita yna yllarechircan cay, chica mita cay (J56v)
(1) yllarichic supaita ricuspa Anchapuni manhharispa272 (2). chay huarmip
Puoscanman chayaran paitari (3) tuylla atarichispa yscay huamrari chaypitac
po(4)usca cay huamracunapas ancha siuyaptinsi (5) yayanchicmi ynan ispa
mancharircancu (6) cay huamracunari chay sipaspas cay supaipac sa(7)?erdotinpa
churinsi carcan, chaysi, chay tuta (8) ymanam tutayacman runa yaicuc astauan
tu(9)tayachispa chayynas ahuamampas lloccic (10) yaicuc*ynas carcan
rinrintapas chuy, ichispa (11) chay huasictapas a tunichic'ynas cay don
x(>o)al(12)ta atipaita munarcan chaysi o ra ro n yachas( 13)cancunacta ancha
nanacta huacyarispa dios (14) aponchicta mucharcan doctrinactari atac
a(15)tac yaefeaspa callarispa Puchocascancama (16) cay'yna mana
yamaliahuanpas quis(17)pinanta hunanchaspas a chaopi tutacta(18)pas
yalliptin supaica ynatac ompichic capti()(19)ss, mamanchic santa m<ari>acta
huacyarcan (20) ispa. A. mamay ca(a)mmim sapai mamay canqui (21)
ynataccho cay mana alli supaica atipahuanca (22) cam mamaytac yanapallahuay
pana*yna (23) hucha$apactapas ocatacmi cay quiquin $u(24) paita siruircani
cananca am ricsini supai (25) cascanta manam cayca dios<cho> manatacmi

El smbolo de la palabra cruz aparece en el original.


9 Sustrato dialectal: - saquispa\ haqui- es la variante usada en los sermones de vila.
00 = crmta. Grafa frecuente en los textos de la poca, influida sin duda pot la de Christo.
371 Se trata de resolver aqu el problema de la sucesin de ch (grafa he) j c con la insercin de un
apstrofo.
m - mancharispa,
s caymi (m parece haberse substituido a y , una tilde ha sido aadida encima de ).

Ritos y tradiciones de Huarochir

cay(26)ca ymactapas allintaca ruranmancho (27) cam ^apai coyallaytacmi cay


peligroman(28)ta quispichihuanq(/) huahuayq(a) jesusnita vllapu(29)llahuaytac
canallanca cay huchaymanta (30) quispichihuachuntac cay mana all supai(31)pa
maquinmanta Rispas huacaspa om(32)pispa mamanchic virgen sapai coyanchic(33) ta
huacyarcan cay|.|ata a pochucaspas (34) latinpi salue regina mater misericordia274
(35) ispa rresarcan cayta rimapcinsi fia chao(36)pita rimaptin chay hacoy tnana alli
apica ( 87r) (1) chay huasictapas coyorichispa ancha racupi (2) chu|.|c, ispa,
chusic llucsitcan chay pachalla(3)tacsi pachaca pacaric'yna carcan mana fias (4) yma
manchachicuypas runa'yna llucsic yai(5)cumucpas carcanchu, chaymantas
astahua()(6)rac diosta mucharcan virgen s(ant)& mariactapas (7) viay
yanapancampac, cayantillantacsi tucoy (8) runacunacta ispa, villarcan huauquicuna
yayacuna (9) chajcan275 manchascanchic llucllayhuancupa is(10)caca chusic
supaimi casca cunan276 tutam (11) virgin s(an)ta maria mamanchicpac
yanapainin( 12)huan atiparcomuni, amatac cananmantaca (13) pillapas chay
huasiman yaicunquichiccho yai(14)cucta chayacta, ricuspaca padremanpas
villay(15)manmi Porque alli yachaycoy3^ iscayta tucoy (16) soncoyquipitac
chasquicuychic ispas tucoy (17) runacunacta villarcan chaysi huaquin(18)ca
ychapas ya, ispa. huaquinri chay supai(19)ca manchachcaspa hupalla tiarcancu
chay (20) pachamantaracsi checanpunica, chayaita, (21) samarcancu| chaymantas
chay cutan a(22)tac don xipistob)al huasimpi puocuptin muscoypi (23)
ricuchicorcan caytam caysaua quillcasson
(24) capi(tul)o 21
(25) caymantam mana muscoy (26) yupai captinpas chay ma(27)na alli
supaypa mancha(28)chiscanta rimason yma(29)nam don xp(o)al atiparca(B)
vchayta(30)huanpas
( 87v)
(1) am ari llucllayhuancupa mana alli supai (2) cascanta don x(pstoi>)
apascantauanpas oyarir(3)canchic ychaca chay mana alli supai muscoy(4)pipas
atipaitatacsi munarcan chaysi cayan(5)tin tutallatac huasinmanta don x(pistoi>)aki
caya(6)chircan huc runahuan manas paiman rie (7) nircancho a huasinman
yaicusparacs (8) musyacorcan chaysi ancha mancharispa chay (9) huc yunga
huarmi chacuas tiacocman chay qui278 (10) quiquin patiopitac cayllaycorcan

274 = misericordia.
275y # <, chascan,
276 Normalizacin (=4engua general) de la forma local; canan.
277Tal vez, yachay cay /yafiay kay/.
278 Palabra trunca; se repite al principio de la lnea siguiente.

cay chac(l l)uassi yunga huarmi carcan chaysi huahua (12) ymapacmi
llucllayhuancupa pachacuyo(13)chicpa churi ra mana manchanquicho (14)
cananmi chayta yachaypac cayachimu( 15)sonqui ispaj rimarcan iptinsi canan
(16) paica chayca mana alli supaimi mamay (17) ymapacmi chayta manchayman
ispas (18) itqan chaysi maquinpiri taua rreal (19) collquicta atallircan.
chaytas don x(j>stof>)al pa(20)chaman ormachircan chayta mascaptin(21)si
fran(s)co trompeterorahahuallamanta, yao (22)- ymaconquim chaypi(m)
yayaiquica ancha pias(23)pa hutca amuchon ispa cayamusonqui ispas*7 (24)
huacyamurcan iptin pachallas suyallahuai(25)rac huauqui am amuni ispa
collquenta (26) ancha caspa m ascaran chay pacha a (27) tarispas rijpaq
captinsi atac ymanam (28) oyanpi quicjuinta chay collqui iscanchic*huan (29)
manchachircan chayyna ynamurcan chay (30) Cruzpa tiascan ocum antactao
chayssi tuylla (31) mancharispa mana a quispinampa*280 yacha(32)cuptin chay
hacumantaca cayamurcan(33) yayanchicini cayasonqui ispa, chaysi (34) paica
allim ispas soncompica ancha piaspa (35) yaicorcan yaicuspas poncollampi
tiay^(36)corcan, chaysi chay pachaca cay astoguama()ca ( 88r) (1)
opiachicAcarcan, carahc,carcan chay huacacta (2) ispa yaya llucllayhuancupa
cammi pacha(3)cujtochiqpac churin canqui camtacmi runactapas (4)
camatcanqui ispas chaypi ancha manchas(5)pa cararcan chaysi chay supaica
mna2l (6) rimacoytaca husachispa hu, hu. icacharcan (7) chaymantari cocacta
caraptinri acoc*ynas (8) chac, chac, ichircan caycunacta hunayrac (9) ruraptinsi
don x(pistob)sic& chay huasin hucomanta (10) tucoy yscay pachapi muyoc
pintasca'ynacta (11) ticorcan ymanam rromano pintasca yscai (12) patarapi
rinman chayfiacta282 chay pin(13)tasca iscanchicsi hucpi huc huchuylla supai
(14) ancha yana auinpas collqui'yna chaymanta (15) maquinpiri huc caspi
garauatoctayucta atallir(16)can chaisauas llamap human carcan, chay(17)sauas
atac chay huchuzlla supai carcan chaysa( 18) uari atac llamap human chay*ynas
tu(19)cuy huasinta yscay patarapi muyorcan| cay(20)cunacta ricuspas don
x(>)alca ancha mancharirca() (21) rimanallanfa camarispa| chayssi a
Cay283 su(22)pai micoyta puchocaptnsi atac ninacta (23) raurarichircan chay
astu guarnan chaymants284 (24) yma ayca carascantapas rupachipoc| cay(25)ta
puchocaptnsi a casilla ymapas captin (26) don x(^>/o)alca rimayta callarircan
nispa| yao lluc(27)llayhancupa camtam ari runcamac pacha(28)cuyochic

275 Seal al margen.


La ltima letra apenas legible se asemeja a j. Sin embargo, segn el contexto, debera interpretarse
como c.
a |. Aparentemente mana. El contexto demuestra que se trata de m am .
281 ^ynacta.
285 * p'ay (?)
284 Unas letras casi ilegibles aadidas al margen corresponden quiz a -tas.

ispa isonqui fiocaca inim pai(29)tacmi yma ayca rurac ispam ari tucoy (30)
runacunapas manchasonqui ymapacmi (31) canan cayachimuarcanqui ocaca
inm (32) jesu xp(rf)o diospac churin caytaccha checan (33) dios paipac
simintacaccha viaypas yupay(34)chasac ispam ine cayri pantanicho cam (35)
canan villahuay chayca manam dioscho (36) ocam yma ayca rurac cani ispa
chay pacha (f. 88v) (1) camta manchancaypac ispa iptinsi chay (2) supaica
hopayarcan285 mana aymactapas (3) rimarcancho chay pachas don x(/>)alca
ricoy ma(4)nacho supai canqui ocap yiscay jesu (x)p()o (5) apuytacho camca
atipanquiman ricoy cay (6) huasiquipas supaipacyntupayascanmi ari (7) t*nqui8<i.
camtacho oca iiquiman ispas an(8)cha caparispa ayircan chay pachas huc
llau(9)llaya (nijcum)2*7 chayta vischomurcan caytas ma(10)na don xifistob)al
yacharcancho ycha chay supai ycha(ll)pas diospac parten manta vischomurca
por(12)qui chay llaullaya iscanchicllahuan har(13)cacuspas chay huasimanta
huc ysquina (14) Condep288 huasincama huactamama ic(15)manta chayllahuan
arcacuspa mitca(l6)murcan chay pachas riccharircan chayma()(l7)ta pachas
canan|.|cama huaquinin huaca(18)cunactapas atipaspa yna moscoyllapipas
(19) ancha ahcca mitatacsi pariacacactapas| chaopi(20)amucactapas atiparcan
runacunactari (21) tucoytapas villapayaspa caycunaca supai(22)mi ispa kay
chicactam cay mana all su(23)paipac cas<ca(w)>ta yachanchic don x(pistob)\>3.c
atipascantahua()pas
(24) chayman tari a| chayaspa, aupa pachaca (25) chayac,
runacunaracsi taquic carcan. a (26) hurapachacama chaysi a chisi icmanca
(27) yayanchic cananca am machan taquichon ispas chay sagerdoten paipac
rantin| yna| is(29)ca taquicta taquic carcan yayanchicmi an(30)cusasonqu
v ispatac huc huchoylla quiru/lapi285 (31) apamuc hueras canan ocupi
huc, manca(32)mantac churac paimi opian ispa cay opia(33)chicoytam
yuyacninmanta callarispa man(34)yancama opiachicoc carcan (Adicin al
margen: cay, ancusayta puchocaspas / chay supaipac i/pyascan290 / maticta
ahuaman chay / ancusascanman apa/muc carcan chay matic/ta muchancampac)
ynaspam cayan(35)tinri ataq chay puchuscancunacta micoy|cu(f. 89r)(l)nacta
sucyavillca iscaman apachic carcan (2) aupa pachaca chay chayac, runacunas
quiquin (3) sucyavillcaman apac carcan cay quipampim (4) canan pachallampitac
sucyavillcactapas (5) llucllayhuancupacta caracuyta puchocaspa (6) carac carcan

285 = hopalkrean (/upallarqan/), forma habitual en este manuscrito.


286

ti 5 c

287 Los parntesis aparecen en el origina!.


288 C reemplaza otra letra, quizs d.

J*>/*/>(?).
2Wi * h : &httpyaiam (?).

233

cay sucyavillca caracoytaca (7) ymaraicum cararcan chayraca cay qupampim


(8) quillcason pachacamaCpac291 casCantahuanpas
(9) cap(ai)o 22
(10) yngaCunap Pachacamacta ancha yupaychascan(ll)taCa
manam allichu yachanchic ychaca huaqui( 12)nillantam yachanchic hanac
ticsipi muchanan(13)tas ynticta titicacamanta mucharcan caymi yngac(14)ta
camahuarca ispa hura, ticsimantam canan (15) pachacamac iscacta caymi
yngacta' camahuarca (16) ispatac mucharcancu cay yscaynin huacacuna (17)
iscallanchictas astahuanca tucoy yma aycactapas (18) yallispa mucharcan
collquinhuan corinhuanpas (19) astauanrac yallichispa allichaspa yanancunactari
(20) ahcca pachac runacta churaspa Uamantari tucoy (21) ynantin llactacunapi
churapuspa cay pachacamac (22) iscanchicpac llamancunami ari sucyavillca
(23) iscanchcpipas cay checa runamanta sayarcan (24) caytam hunanchanchic
yngaca, cay ftiscan(25)chic titicaca huracocha icpir pachacamac
is(26)cancunallatpich, pacha puchocan mana ah chay(27)mantaca huc
llactapas canchu manataccha yma(28)liapas cancho ispach. ari hunancharca(w)
cay(29)ta yuyaspataccha yscaynin iscanchic hua(30)cacta astauanrac huaquinin
huacacunaman (31) tapas yallispa, mucharcancu hura pachacamac(32)pa
cayllanpiti ponchaodiga yntictapas sayachispa (33) chay sayachiscanmi
ari canancamapa* ponchao(f, 89v)(l)cancha sutioc chaymantas canan
tauantin(2)suyo runacunacta capac hucha iscactapas (3) huarmicta caricta
huatanpi corean cay Ca(4)pac hucha iscanchictas a pachacamacman (5)
chayaptinsi292 yna causadlacta pachaman cay(6)mi, coyqi <yaya>2B ispa
Pampac carcan ynatac coric(7) tapas collquictapas Uamacunactari purapi (8)
quillapi294 mana ancochaspa opiachircan mi(9)cochirean chaymantam fia may
pacham (10) cay checap llactancunacta295 mana tam(ll)yarcanchu chay pachas
yngap simincama(12)tac yuncacuna ashuanhuan tictinhuan (13) cori collqui
iscactari huatanpi cuspa suc(l4)yavillca isca hotcomman cachamurcan (15)
chaysi sucyavillcacta yaya pachacamacmi (16) cachamuan cammi pachacta
tamyachinqui (17) mana cay cochamanta yaco riptintacmi (18) runacunapas
yacomanta muchuyco tam( 19)yaicuytac caypacmi amuycu ispas ofre(20)cicoc
carcan yuncacunapas chaymantas coll(21)qui cori apascantari chay sucyavillca
cocha (22)cayllapihuatancunapipaspampac carcan (23) chaypacyanancu<na>pas

C * p .
2,2 La terminacin -si parece haber sido aadida ulteriormente. .
2S>Aadido despus y poco legible.
254 = pum quiUapi,
295 # ILtrimnmmcta (variante local) (?}.

yagapa ayllomantas29' (24) carcan llama michicninri allaucamanta (25) cay yappa
fiiscanchicsi huc runa paicocasa sutioc (26) quipampi fta viracochacuna captinpas
coricta (27) collquicta pampacta ricorcan ynatacsi ynga(28)cunari tucoy ynantin
huacacu naman alli (29) ricsiscahuacamancacorintacollquintaqui(30)pollamanta
tucoy ynantin huacacta cochic (31) carcan choc,297 auqui collqui auqui (choqui
flispaca (32) corictam inchic*9* chaymantam choc vtpom collc (33) horpo,
choc tipsi collc pps iscacunactas (34) cochic carcan quipollamanta cay
<h>atunin hua(35)cacunaca manatacsi Aaquillanpas pasaccho (36) cayta
hunanchaspatacsi llocllaihuancupa ( 90r) (1) iscanchicman| chayaspapas|
cayantin sucya(2)villcacta carachic carcan yayanpa man(3)chascan captin cay
chicactam yachanchic cay (4) pachacamacmanta pachacoyochi500 fiiscanta(5)ri
pai pifiaptinsi yna coyon. a ispari (6) hucman hoyanta ticrachiptinsi coyomun
(7) manatacsi paica huyanta asllapas coyochincho (8) tucoy |...|p&n<cuerpon>ca
ticrachiptinca ynallas pacha (9) puchocanman ispam runacuna ircancu
(10) capi(fe/)o 2.3 (11) caypim quillcasson yngap (12) tucoy ynantin
huacacunac( 13)ta cayachiscanta caypitac(14)mi macauisa iscanchicpa._415.)
atijcan tapas301 rimasson
(16) ynga, tupay ynga yupanqui isca apo caspas (17) a tucoy
ynantin llactacunacta conquistaspas (18) ahca huata samarcan ancha
cusicuspa chaysi huc (19) llactacunamanta auca atarircan alancumarca
(20) calancomarca choquemarca iscas cay cay (21) runa<cunas> mana
yngap m nan cayta munarcancho (22) chaysi chaycunahuan ahcca huaranga
runancunacta (23) quiuicuspa aucanacorcan doze ao chica(24)cama, chaysi
tucoy cachascancunactapas collo(25)chimuptin ancha llaquspa ymanam casson
' (26) ispas yngaca ancha puticorcan chaysi huc (27) ponchaoca yuyacorcan
ymaraycoh. cay (28) huacacunacta siruine corihuan collquihua()301 ( 90v)
(1) Pachayhuan micunayhuan yma aycayhuanpas. ma (2) cayachisacrtncoyta
cay aucacunata yanapa(3)huacicampac ispas tucoy ynantin llactacu(4) naman ta
cori collqui chasquiccuna amuchon ispas (5) cayachircan chaysi ari ispa
rircancu (6) pachacamacpas rircantac huc huantuhuan (7) ynatac tucoy
llactacunapas huantuhuart(8)cama, t^icoy ynantin tauantinsuyo iscaman(9)ta,

aylamantam (?).

297 choc y collc son apcopes de choqui y collqui (sustrato atu?).


298El texto original era, tal v a : (choqui ispaca corictam in). Se corrigi la terminacin, aadiendo c,
transformando el parntesis final en h y agregndole k para indicar la primera persona inclusiva,
293 * orpo.
380 = pachacoyochk.
* s e * n (?}.
302 Al final de la pgina: auca.

chaysi a aucaypatapi tucoy llactacuna (10) chayaptinsi pariacacaca, manarac


chayarca() (11 )cho manachos risac risacchos ic*ynas aynicachar( 12)can chay
pachas pariacacaca macauisa churin(13)ta cacharcan ri cutn oyarimuy ispa
chaysi (14) chayaspa manyallatnanta tiaycorcan chicsi(15)rampa sutioc andasuan,
chay pachas ynga(16)ca rimarircan ispa yayacuna huaca (17) villcacuna am
ari yachanqui ymanam (18) oca camcunacta tucoy suncoyAwan (19) corihuan
collquihuan seruiqui chayta ynas(20)pa camcunaca yna oca seruiptica
ma(21)nacho yanapallahuanquimantac checa ahc(22)ca, huaranca runayta
perdipti chaytaicum (23) camcunacta cayachimuyquichic ispa rimap(24)tinsi
manatac hucllapas ayitcanchu ya(25)llinrac hupayaspa.303 tiarcancu,304. chay
pachas a(26)tac yngaca yao rimarichic^ynatacchum (27) campac camascayqui
rurascayqui runacuna (28) aucanacospa collonca mana yanpahuaita
(29) munaptiquica canallanmi tucoyniquichicta (30) tupachichiscayqui
chayca ymaraicum oca(31)ca corihuan collquiuan huantancunapi305
mi(32)coycunahuanpas opiayhuanpas llamayhuan(33)pas yma aycayhuanpas
seruiqui allichayque (34) chayca manacho cay checa llaquicoscayta (35)
huyarispa yanapahuanquiman manam (36) iptiquica canailantacmi rupanqui
( 9 lt)m (1) ispas ircan chay pachas Pachacamacca ri(2)matimurcan ynga
yntiya ocaca tucoy eam(3)tauanpas ynantin pachacta cuyochic caspatacmi
(4) mana rimarinicho manam ari chay aucallata(5)chu ocaca collochiman
tucoy camtahuampas (6) ynantin pachactahuanpas puchocaymanmi (7)
chayraicutacmi o palla tiacuni ispas rimarca() (8) chaymantas canan
huaquinin huacacunaca (9) opalla tiaptin macauisa iscanchicca rimarir(10)can,
ynga yntiya oca chayman risac ychaca (11) campas cayllapi alli carpacuspa
hunanchacuspa (12) tiay ocam chaytaca tuy307 checallapi atipamus( 13)cayqui
ispas ircan chaysi iwacauisa30* ri(l4)mariptinca seminmantapas Uacga llaeja
pu( 15)corimurcan Cosni llocsicyna chay pachalla(16)tacsi cori antaranta
antaricorcan303 curitac (17) pincullonpas catean humanpiri chumptucoc(18)ta
pillorispa pusucanri curitac cusmanri (19) yana chay pachas macauisa rinampac
huc qui(20)quin yngap rinan chicsirampa sutioc ram(21)pacta corean chaysi
callauaya runa isca (22) ancha sinchicama yngap aclascan carcan cay ru(23)nas
ahcca ponchao antapas pisi ponchaollapis (24) chayachic catean caycunas

303 = hupalkspa (?); v. nota 285w ^h u a ta n a m a p iQ ).


306 Seal y texto agregados al margen derecho: D E la mano y pluma de thomas.
507 Raz y apcope de tuylla.
m = mtaritasrcan (?)

macauisacta aparir(25)can huanturircan chay aucaman chaysi huc or(26)collapi


chayachiptinsi chay macavisa pariacacap churin(27)ca allimantarac<si>
camyaita callarircan ynaspas (28) chay Ilactayoc runacunaca ymah. cayca
ispa ca(29)marico|,|rcanrac ynaptintacsi yllapaspa asta(30)uan tamyactapas310
yapaspa511 tucoy llactancunac(31)ta huaycu huaycucta ruraspa lloclla aparcan
(32) atunnin curaca cactari sirchicunactauanpas (33) yllapaspas collochircan
atn runacu|.|naHas (34)~ lmaquillan quispircan munaspaca tucoytapas
(35) collochinmansi carcan ynallas huaquinin (36) runacunactaca tucoyninta
atispa cuzcoman ( 91v) (1) carimurcan chay pachamantaracsi pariacacac(2)ta
astauan yngapas yupacharcan yanancu(3)nactapas pihccachuncacta cuspa
ynaspas yaya (4) macauisa ymactam coscayqui ymallactapas (5) munascayquicta
maahuay manam micha(6)cusaccho iptinsi manam ocaca ymac((7)tapas
munanicho ychaca. huaccaca rianqui(8)tacmi ymanam ocaycup chutijcuna
yauyot9 ) iscamanta rurancu chaytaca iptinsi (10) allitacmi yaya ispas ancha
m ancha(ll)rispa pactah cayca fiocactapas collochihua(n) (12)man ispas yma
aycantapas ofrecicoyta mu(13)narcan chaysi miCoy yaya ispa carachiptin(l4)ca
manam ocaca cayynacta micoccho cani (15)'m'ullocta apamuy ispas maarcan
ch ay (l6 )rfl:2 muUoeca-eeptieea cap. cap. ichispa tui( 17)ila jnicorcan chaysi
mana ymactapas mu(18)naptintac yaca ustancunactaca cama(19)chiporcan
chaytapas mana hoiptintac y(20)naspas atac macauisa pariacaca yayanta (21)
villaypac c<o>timurcan, chaymantas canan (22) yngacunapas ancha quipapipas
xauxapi huac(23)$apas tiarcan y taquircan ancha yupaichaspa
(24) chaymantam canan cay cuzcopi aucaypata (25) iscapi
tantanacorcan inchic chaypis cay (26) huacacuna tucoy ynantin aca ircanchic
. (27) chay*yna tiaspa tucoyninmanta sumacnin(28)si siuacaa villcacoto
isca tiarcan manas (29) cayhuanca sumacninpica ynantin huaca(30)cunapas
pactarcancho cay chicactam caycu(31) napta yachanchic
(32) capi(w$o~24 (33) caymantam, cay checacunap (34) causascancunacta
quillca( 92r)(l)son| macua| yunca| iscacta (2) taquiscancunactapas
chay(3) mantari Runap. paca(4) rimuscantahuanpas
(5) a,m ari huaquinin capitulopi pariacacap chu(6)rincunacta rimaspa
asllactayurimuscanta(7)pasrimarcanchicychacacayyurimuscanpacari(8)muscan
simiri cay*ynam huaquinmi canan rimancu (9) hanac pariacaca iscanchic
quitipis huc sacha quihua (10J sutioc canancamapas quinhua sutioctac chaypis

5,0

tamyaitapm.

511 s # p feyapapn).

237

qachap (11) ruruyninmanta runacuna pacarimurcan huaquin(12)mi runacuna513


incu hanac pachamamas yahuar hor(13)mamutca chaysi vichicancha sutioc
pachap* chay qu(l4)hua iscanchic quitipitacsi chayarcan chaypis canan (15)
llactachacorcan, allaucamanta coftasancha sutioc, sat( 16)pascamanca, yurinaya,
sullcpah,camanta chupayacu, (17) ya5a<pa>mantam, pacomasa, miudcamantam
chaucachim(l8)pita, cacsicamantam canan huarcancha.- Hichiccancha (19)
ftiscanchicca yaftCacuna cay caycunaca quiquin llaaayoc (20) yuncacunas
huaquinin cacasica moialespas chaymanta (21) canchapaicup yayancunas.
yauyo carcan314 caycunap paca(22)rimuscansi maurura sutioc ayauire icpi
caycunaca (23)'quita puricucsi huatcanchap paninhuan cagaraspas cacay (24)
hucopitac camachinacusac ispas paicunaca cay llacta(25)pi tiaycorcancu chaysi
a patiacacaman muchaypac ris(26)pas cacancuna tucoy checacunapas quita
yauyo ispa (27) chicniptin quipaflatac ancha catollapi ric carcan (28Y chaysi
anchapuni llaquicuspa caycunaca yna chicnip(29)tin ahca huata quipallacama
tic carcancu chaysi (30) huc mitaca pariacacacta villarcan ispa yaya cayca (31)
caycunapas checacunapas ancham checnihuan campa (32) camascayquitacmi
pana yauyo runapas caycu ispas, ( 92v) (l) ancha Uuacaspa villarcan chay
pachas pariacaca, chu(2)ri ama Haquicho cay curt315 chuncullayta apacoy
cay(3)ta atallispa Uacgatampopi pococaya iscapi ta(4)quinqui chay pacham yma
runam cayca chica pa(5)racacap cuyascan ispam anchapuni mancha(6)rinca
chaymantaca mana am anchacho chicnison(7)qui, ispas camachimurcan
chaymantas cay ya(8)uyo scanchiccunaca tucoy checacunamantapas (9)
quipampirac chayamuspas chay chuqui chuncullan( 10) ta apaspas ancha cusicuspa
runacunapas m an(l l)chatiptin chayamurcan cayantin ponchaopis pam(12)papi
tucoy ynantin runacunapas mancharip31chay (13) cutri chuncullacta atallispa
taquircan. huaquin(14)mi canan incu tutas aupa pacha Pariaeaman317 (15)
llamahuan ymahuanpas villac Carcancu chaysi ay(l6)llo ayllompi mitanacospa
ric carcancu chay pachas (17) chay quita yauyoj iscanchicta agachn paipas
(18) ispa ancha chicispatac ircan pay apaspas (19) canan a ynti sicamuptin
pariacacaman chayarcan (20) chaysi anchatac Uaquicuptin pariacacaca
ymapacmi (21) chica Uaquicunqui yao antacapsi ispa<s> ircan aupa (22)
sutinca Pacuyris carcan chay pachas cay cori chuncollac(23)ta apacoy cayta
ricuspam runacuna mana a chicni(24)sonquicho ispas comurcan cay cori

5,3 Ejemplo del estilo oral (?). La estructura sintcticamente ms normal habra sido: huaquin
runacunam.

314N.M. huarcancha lli/chkcancha eran yungas / morales yauyo,


515

=curi,

3,6 = manchariptin.
311 Pariacacaman.

Ritos y tradiciones de Huarochi

chuncullac(25)tas. canan huc mita atac pariacacaman muchaypac (26) rispa


chayta apaspa rircan chaysi huc mayo pariayri (27) sutioc mayocta chimpaspas
chaypi hutmachircan chay(28)si panatac yma*ynapas tucoy hanacman huraman
(29) mascarcan manatac ricuriptinsi ynallatac paria(30)cacaman rircan chaysi
cayantin chayaptinca quiquin (31) pariacacap cayilampi chay cotri chunculla
iscanchicca (32) sayacorcan chaysi atac huacaspa mafiaptin mana (33) a
hoircanchu ispa manam aucamantacho atispa (34) apamurcanqui chay*yna
sumachispa apaycacha|.|<n>ayqui(35)pac caymanri camacnita turacnita
ricuchimusac (36) ispa apamuncayquipac ispam anchapuni anyarca ( 93r)
(I) chaysi yaya ynataccho pincaycosac cotichiliahuaytac cay(2)ri ymallactapas
chaypac rantinta collahuay ispa ip(3)tinsi ancha huacaptin churi cutij
ocap panay(4)pac chaupiamcap mitampim coscayqui chay pacha(5)pac
suyai ispas imurcan chaysi ynallataq cuti(6)morcan chaysi atac iscan*yna
chaupiamcap mi(7)tampi yauricallinca sutioc canchanpi pircasaua (8) huc gato
montes ancha sumac pintascacama ricurir(9)can chaysi chayta ricuspa caymi
pariacacap iscan (lO)^ftispas cusicuspa chayta atallircancu taquichispa(l l)tac
caytam canan tumnapi cac her(rca?z)do canchouillca (12) huacaycharcan ychaca
as tucoy ysmurcan
(13) am ari runacunap pacarimuscanta rimarcanchic (14) ychaca
caycuna iscanchiccunaca tutayquirep churin(15)si huaquininmi canan
$achap ruruyninmanta llocsic318 (16) cay tutayquiri iscanchictacsi vichicancha
iscan(17)chicpi yurimurcan chaymantam paytac cay llacta( 18)cunactapas
atimutcan churijcuna caypi tianca (19) ispa chaysi ymanam huaquinin
capituloppas (20) rimarcanchic yunca9apas carcan ispa chay*ynas (21)
chay yuncacunactaca a carcuspa ayllo ayllompi (22) cunacoyta callarircancu
chacrantapas huasintapas (23) llactantapas ayllonpi sutintapas paycunap
ayllom(24)pi sutinsi allauca satpasca possaquine muxica caca(25)sica su/cp ahca
yagapapas carcan ya$apa tspaca plate(26)roctam ya^apa inchic plateros carcan
chaypac su(27)tintatacsi pacunapas apan ynatac huaquinin (28) ayllocunapas
chaymantas canan llacta iscan(29)chicta conacuspari allaucamanta collanaspa
(30) chasquircan cay allaucas macacallacta e-hutaearaeO 1)ta chasquirqan.
chaymantam satpasca iscancfvic(32)tunam quimquillacta chasquircan cay
quimquillas (33) curaca huaca isca tucoymantapas astauan yupaisi (34)
carca(n) chaymantas canan chasquircan sulcpahca yaga(35)pa iscanchic
r icrahuanca isca huacacta chayman (36) tammuxicacuna chasquircanquirarayacta
( 93v) (1) caca$icacunam llucmasuni huacacta chasquircan (2) huanricuna
chauticunam canan paicunaca quiquin (3) Ilactayoc aupamanta am ari
ymanam tutay(4)quiricta mucharcan chaytapas huaquinin capitulo(5)pipas
rimarcanchicmi ari

3,1 Seal al margen.

(6) cay*yna fia iscanchic*yna tutayquiri aticoyta (7) pochucaptinsi


churincunari cayman hamuspas (8) pacariscan taquicta ymanam vichicancha(9)pi,
taquircan chayta| masoma| ispa taquircan(10)cu nm ari fiamgapa, iscanchicri
runas car(Il)can cay quiquintaca yngas quipampi aparcan chay(12)pac
teniententas atac hucta rurarcancu chay(13)tam s(en)ot doctor a aparcan cay
amcgapa315 ftiscan( 14)chicsi runa caspa quisayrinri iscacta rinrim(15)pi
chttrae carcan eayta chaymanta maquinpiri (16) canahyauricta520 caycunas aupa
pachaca corisapa (17) carcan cay corictaca yngatacsi aparcan chay( 18)mantascay quillcascaxo331 iscanchicsi tau(19)nan carca chaymanta chay coricacya
sutioc (20) caracolsi paihuan amuctac caytas paimi (21) pacarinchic cymi
aupac cay llactaman hamuc (22) chapac ispas- quiquinta oyanta cochuspa
ta(23)quichircan chaymantas aucapi apimuspari hu(24)yantatac cochuspa caymi
sinchi cascay ispa (25) taquichircan cay aucapi a apiptinsi qui(26)quin chay
runa huauqui am ari hruano(27)chihuanqui ancha camasca runatacmi (28)
carcani huayotatac rurahuanqui fio(29)cactari fia pampaman llocgipac capti alli
(30) carahuanqui opiachihuanqui ispas ic (31) carcan cayta oyarispatacsi cay
fa huaqui(32)nin huayocunacta carac opiachic carcan (33) canan ponchaomi
pampapi taquinqui fiocahua() (34) ispa chaymantam cay huayocta
aparispa(35)tac yscay ponchao huantunacoc carcan (36) cayandn ponchaomi
garahuanpas papa( 94r)(l)huanpas yma ayca coscanhuanpas huarcunacuc
(2) carcan cay huarcunacoytas caycunacta apa(3)cuspa omapacha isca
yurimuscanman cutin(4)ca ispa hunancharcancu chaysi rimacospapas (5) huc
rimaytatac simintaca hucman quincochis(6)pa rimac carcan chaypac fiestanpi
cay taqui(7)cuytam pih.ca ponchaopi puchocarcan aliauca(8)cunari ynatac hucpi
cay chutacaras omapacha322 (9) isca tac cay quiquintacsi vichicanchamanta (10)
huaquinincunahuan hamurcancu chaysi (11) runa caspatac tumiman chirayarca
chay ru(12)na caspa huatacacuscansi323 chay huaracampas (13) chaymanta chay
piscoyna ricchaccunas paipac (14) visan chaymanta chay huanapayas canan
chay(15) ca jjucoptin llamacunacta (llactacuna)324 raquimuc (16) cayhuantacsi
pacarimurcanpas chay llamarai(17)cutacsi huaquinin huanapayacunactapas
(18) huacaycharcancu cay caytam allaucamanta (19) chutacarap fiestanta rurac
carcancu checa(20)cunapas conchapas mayquin runapas chay (21) caracoltaca
atallintacmi llamayoccuna

3'* = amocfapa (?).


s o ^canaehyaurktaff).

322N.M . mtuema chutacara.


Seal en el texto (despus de huaraca) y a! margen.
324 Palabra encerrada en un crculo para destacarla. N.M. destacada de la misma manera: significa ydolo.

Ritos y tradiciones de Huarochir

(22) chaymantam canan cay quiquin ftiscanchiccu(23)nacta yscay


huata taquircan huatampi huc (24) mitalla chaymi yscay huata captinpas yscay
(25) mitaatac taquircan. chaymantam canan (26) yscay huattac mac*hua325
sutioc taqui<ota ta(27)quircan cay aupa iscanchicca yunca (28) sutiocmi cay
mac#hua iscanchicpac mkam(29)pim canan yscay huatatac taquircan huc (30)
chupa isca ychucta pirtaspas326 ancha quero(31)cunacta chacnaspa chayman
piUuc carca() (32) yscayta caymi suninman canchis riera chic(33)tayoc
chaymantam atunninmanmi yscay (34) htr brago alli macallanchic*yna
humampim (35) canan cagira sutioc hocsatac caypa sapinm (36) puca pucalla
caytas churac carcan caymi ( 94v) (1) ac<C>han ispa chaymantas a tucoyta
allichas(2)pa hucta yomea ispa carip hunanchay(3) ninta churarcan huctari
huasca sutiocta (4) huarmip onanchayninta churarcan a (5) churaspam canan
tucoy runacuna alli pachan(6)ta tamta iscantapas churacuspa sitayta (7) a
callarircancu cay si<ta>natam327 viheo. suti(8)oc, cayta sitaipac a|...|upacnin
ponchaopitac(9)mitucoyynantincaullamacunamanriccar(10)cancullamantapas
ymanam pariacaca(l l)m an campanillayocta chaymanta sargillo(12)yucta
aparcan chay*yna chaysi tucoynin (13) runacuna chaucallamanpas curri isca
tambo(l4)sica orcomanpas ric carcancu gapampi caulla(l 5)mancunamanpas
chay pacha cay caullama(16)cunaman rispas chay caracol iscanchic(17)ta
huacachispa pcpayaspa ric carcancu chay( 18)pammi3 gapampi runacunapas
huaquinin (19) taricnincunaca cay caracol iscanchicta (20) atallircancu
chaymantam canan cay (21) chuta325 iscanchicta a yscayninta sayachis(22)pa
sitayta callarircan cayta sitaptinsi huar(23)micunaca ayllo ayllo yaicuspa sitaptin
ma(24)na huancarayoc330 huarmicunapas taqupuc (25) carcan cay simicta
rimaspa huaccha churi(26)quicta chasquipuy ispa huasca iscanchictari (27)
huaccha churiquicta chasquipuytac ispatac (28) chaysi cay sitaecuna chay chutap
chucchanpi (29) chayachiptinca cayri maycancha tucoy huc ayllo(30)cunamanta
hanacnin manyanpi chayachirca()(31) chaysi huc huacamaypac331 ticranta o
ymallanta(32)pas apaspa yaCacta coc carcan cay yaeam (33) checamanta
quipampas m(art)yn misayauri carcan (34) allaucamantam ju(g) chumpiyauri
huauc cay (35) yaca iscanchicsi a huc ayllo iscan(36)chic pochocaptin
chay chutaman llocarcan ( S5 r) (1) chay puypu isca huacamayap rieran ta

325 Corresponde al macua dei ttulo; h u = /w/, cf. machachuay /machaqway/, etc.
326= p'mtaspas (?).
327 Correccin de mettesis: sinatam.
328 - chaypacmi.

w N.M . chuta.
330 Influencia ara (?): = huancamiyoc.
m

= huacamayap, v. 109-

apas(2)pa chaya chaysi maypihc. chayachircan chay(3)ta sorcuspa chaypi chay


puypu fiiscahuan (4) hunanchamurcan chaysi atac hoc ayllo yai(5)cuspapas
yna tac hocri ynatac chaymantas (6) atac huasca fiiscanta huarmipac
sitar(7)ca churita yma ayca micunallaytapas coanca (8) ispa chaymanta yomca
fiiscanchictari (9) cari churita chauaracta332 yma ayca causaycu(10)nacta coanca
ispa a may pacham yscay(ll)nin chutacunacta sitayta puchocarcan chay (12)
pachas chay aui iscapi chucchapi chayachic(l 3)cuna yacaman llamanta
cayhuan cay (14) homapacha iscacta villapuay ispa coc (15) carcan, chaysi cay
huchuylla llamactaca (16) chay ilamayoc manatac anchataca333 apacoc(17)cho
yacamusca iscallanchictacsi ayca (18) llama captinpas apacoc micococ
(19) chaymantam canan atac cayantin pon(20)chao ancha tutamanta
quimquillaman tucoy (21) runacuna ric carcancu chay quimquilla is(22)canchic
huacas ancha Ilamayoc yma ay(23)cayoc chayta coyaicuanca ispas tucoy (24)
runacuna allaucapas ric carcan chaypi (25) llamayta maamusac ispa chayman
(26) rijpacsi asila tictinta ashuanta cocanta (27) apac carcan chay huanapaya
iscanchic(28)tari huacachipayaspa chaymantas aupac(29)nin ponchaopitacsi
vichucmaricuna334 cay(30)mi tucoy satpasca sufcpahca ya^apacuna (31) chay
quiquin quimquillapitac taquic car(32)can llamantapas nacaspa poconiw
is(33)pa chaymantam atac huraycumor(34)can maypim quiraraya tiarcan
chay anac(35)nin pampaman cay pampam huaraca(36)ya sutioc, caypim atac
ymanam llac( 95v)(l)satampopi yomca huascacta sayachircan (2) chuta iscacta
chay*ynallatac sayachir(3)can llamapac cay llamapacmi horcopac (4) chinapac
ynatac sitarcancu cay sitayta (5) puchucaspam canan ymanam llacsatam(6)pupi
carcan ynallatac llamanta yacama()335 (7) coc carcan cayhuan muchapuay
allitac (8) casac ispa chaymantam canan cayma() (9) cutimuspa ymanam
quimquillaman(10)pas hoo hoolla ric carcan llaman(1 l)tapas campanayocta
aysaspa ynallatac (12) cutimorcancu caytam carcocaya in(13)cu ymanam
allimanta coyoi coyoilla (14) rihuan3,fi yna caycuna puricoytas huaro(15)cactam
tumani ispa ircancucayhua(l)rocaiscanchictammaspascayhua(17)napaya
iscanchictapas pocopayaspa (18) ric. carcancu cay chicallactam yachanchic (19)
cay mac*hua iscacta yachanchic chayman(20)tam canan cay llaajatampopi
yunca iscan(21)chicta huaquinin mutacaya runas carcan (22) nincu huaquinmi
canan collis carcan (23) incu ynam ychaca cay colli iscanchicca (24) yarutinepis
tiarcan caypac cascantam can337 (25) cay qupampi quillcasson

331 Influencia aru (?): = chauarta.

333n * y (?).
334 = vichommarimna.
535 La forma grfica parece corresponder aymcam (interpretacin poco probable).
334 = /ri-y-wan/ o /ridtw an/ (?).
J!7 Palabra trunca: & aman.

(26) capi(w/)o 25
(27) caypim quillcasson yma'ynam (28) colli runacunacta yaruti(29)ni
iscamanta hora yunga(30)man huayra aparcan (31) chayta
(f. 96r)
( 1) cay colli iscanchiclactayocsiyarutini is(2)capi tiarcancu chaysi huc
ponchaoca /Pariacaca (3) chay yarutini iscanchic llactampi collicuna vp(4)yapn
chayarcan chaysi manyallamanta pa(5)riacaca tiaycuspa ancha huacehaila'yna
tiar(6)can chaysi manatac pillapas vpiachita munar(7)canchu chaysi huc runalla
ancusaycorcan cay (8) ancusacnintas yapaicuay huauqui nispa ircan (9) chaysi
yaparcantac chaymantas cocallayquicta (10) acuchihuay ispa atac maarcan
chaysi cor(l l)cantac chay pachas huauqui cay schactam a(l 2) piconquL oca
may pacham cayman amusac (13) chayca cay runacunactari ama villaycho yna
(14) cusicochon ispas tiporcan chaysi pih.ca pon( 15)chaonaantaca ancha huayra
atarimurcan (16) cay huayratacsi cay colli runacunactaca ijapam(17)pi yscay
quimba mita tumaycochispa huayra (18) ancha caro icpi aparimurcan chaysi
huaqui( 19)ninca yna apariptintac muspaspa huaorcan (20) huaquintas canan
causacllacta caruayllo ic (21) orcopi chayachircan cay orco* canancamapas
(22) colli isca orco runacunaca collorcansi mana(23)tacsi hucllapas canchu
chaymantas cay huc ru(24)na yarutinipi pariacacacta vpyachicca| iscan*(25)yna
huc pachacta apicuspa yna,quispircan a tu(26)coyta apaita puchocaspas ircan
huauqui $apallai(27)quim. eanqui caypim viay tianqui caymantam o(28)cap
churicuna ocacta muchaypac hamuspa| chusco] (29) quiere dezir quatro|
corpaya huaojacuna cocacta (30) viaylla acochisonqui ispas sutiyquipas
capar(31)huanca338 iscam canqui ispas rumiman chiraya(32)chircan
caytam s(#)or doctor auila chay quiquin339 tias(33)campi chayaspa huaquin
runacunahuan paquir(34)can a paquispam hura icman vischurcan (35) cay
chicactain cay colli iscacunamanta (36) yachanchic yna iscancamatacmi
huacgacunari acochirca()cu (37) viay huata
( 96v)
(1) capi(to/)o 26 ymanam (2) 'mcacalacta pa<ri>acaca (3) atircan ymanam (4)
a atispa churarcan (5) churincunacta '

351 La ltima letra de (30) se asemeja a una de las variantes grficas de r empleadas en el manuscrito.
Sin embargo, difiere de las r finales que aparecen en el resto del
Es posible que se pueda
interpretar como una a capaclhuanca. Una N .M ., casi ilegible, al fin de! captulo 8, se refiere
a capcabuanea, mettesis de capac*hmnca. Estas mettesis (influencia aru (?)) son tpicas del
Manuscrito de Huarochir.

339b * mpk quiquimpi.

(6) am ari340 macacaJla iscanchicta yachan(7)chic s(an)i damian llactamanta


hanacnin (8) orcupi cascanta cay macacalla iscanchic (9) orcopis chay
Ilactayoc runa carcan pihcca(10)marc isca chaymantam sutca isca<pas>
car(ll)cantac caycuna Ilactayoc huc punchao vp(12)yacuptnsi pariacaca chay
Uactaman cha(13)yarcan yna chayaspas manyallamantatac (14) tiaycorcan yna
tiaycuptinsi manatac pilla(l5)pas ancusaycorcanchu, chaymanta piaspas (16)
pihccantin punchaonimpi chay llactacta collo(17)chircan puca tamya quello
tamya atari(18)muspa. huaquin runacunam canan huc (19) simicta tac rimancu,
ispa, cay macacallapi (20) Ilactayuc runacunas, huc punchaos! huaquinin (21)
runacuna riuihuan pocllacorcan huaquinin, ru(22)nacunas vpyacorcan chay*yna
captinsi hanac (23) orco canlli, iscamantaca asila pucutay ricuri(24)morcan
chaymantari tamyari puca tamya orma(25)murcan as asllarac, chayman<tas>
atac yllapa(26)murcan cay*yna captinsi runacunaca tucoy(27)nin mancharircan
ymam cayca ispa mana (28) cay*ynacta ricuc caspa chayssi huaquininca aucam
(29) ispa sayaicorcan huaquinsi miticarcan huc runas (30) armicu sutioc carcan
cayssi ahcca churicoy341caspa (31) churin ta catirespa ac rison chay chacranchic (f.
97r) (1) huauapitac342 huaomuson ispas chacranman miti(2)carcan cay chacra
iscampi chayaptnsi chaymanta (3) tucoyninta chirayachircan rumi tucochircan,
cay (4) rumi tucucsi canancamapas runa'ynaila churin(5)cunahuan tiancu
canancamapas runacunapas ar(6)micu, incu. chaymantas huaquinin runacuna
(7) ayquispapas mayta ayquictahc puca tamya apirca() (8) pachallampitacsi rumi
tucorcan ynatacsi maca(9)callapi huaquinin runacunapas rumimancama (10)
chirayarcan, huc runas canan cay sutca iscanchic (11) ayllomanta an<C>ha.
huacaspa ynallataccho saquiscay(12)qui yayallacta343 macacalla am ripoc cani
ma(13)natacmi yma callpallaypas canchu cay mlagrocta (14) atipancaypac
ispa huacaptinsi macacallap (15) vmanca paycamalla vrmamurcan chay*yna
vr(l6)mamuptinsi chayta sucarispa tuylla mitica(17)chircan huamanyna cay
runatacsi ancha ca( 18) masca carca(n) chaymantas cay macacallari y( 19)manam
runa ynas vmayoc chaquiyoc maqui(20)yoc carcan, chaysi cay vmanta chay*yna
mi(21)ticachispa atac runa mtramuspa llantapapi (22) pihcca orcupi tiaycorcan
cay orco tiaycuscantam (23) llactachacuscan captin pihccamarca inchic, chay
(24) pihccamarca iscanchicpis macacallap humanca. (25) canancamapas tian
chaysi chaypi caypi macacalla(26)yocmi canchic ispa churinkunaktapas aupac

340 La grafa del original corresponde a una segmentacin a man (como en varios otros pasajes del
texto). Hemos conservado una segmentacin etimolgica.
541 Mettesis de churiyoc.
342 Lapsus; corresponde a hauapitac (probable ndice de sustrato. La forma utilizada en el resto
del texto es sawa con el sentido de sobre; hawa traduce el concepto de afuera. Podra tambin
tratarse de una normalizacin bajo la influencia de la lengua general).
345 /yaya-lla-kta/ o /yaya-llaqta/ (?).

(27) yuricta canricha incu allaucacunari macacalla (28) Ilactayoc caspas


canricha intac ynatac544 pihcca(29)marcacunapas. / chaymantas a tutayquire
con(30)quistamurcan chay pachaca chay sutica isca (31) ayllocunaca cay
quitiman cutimurcan chacray (32) allpai hucopitac llactay vcopitac tiamusac
pa(33)riacaca tutayquiricta manchaspa yupaychaspa (34) ispas cutimurcancu
chay sutica iscanchicm ca(35)nan cay llacta s(an) damianpica tucoy collorcan
causac(36)nincunapas sucsacanchipi tumnapi chayllay345
(f. 97v)
(1) capi(d)o 17m ymanam runacuna (2) aupa pacha huauspa Pichca.
punchao(3)pim cutimoni ispa rimarcancu (4) chay chaycunactam quillcason
(5) ancha aupa Pachaca huc runa huaupti(n) aya(6)taca ynallas
chura rayach ircan pichca pon(7)cha<? cascancama chaysi animanri huc (8) chuspi
chicallan, sio, ispa pafeac carcan (9) cay a pahuaptinsi am rin pariacaca (10)
camacnicchic347 ruracninchicta ricumuypac (11) ispas ircancu huaquinmi
canan ma(12)nas chay pachaca pariacaca carcancho ytiaas (13) hanac
icman pahuarcan <yaurillanchaman>3,(8 (Adicin al margen: manarac pariaca/
cap as,-eatu inchup as / ricuriptintacsi yauri/llanchapi vichicancha / iscapipas
runacuna/ca pacarimurcan) chaymantas ca(l4)nan piF>hca ponchaomanta
atac cutimuc (15) carcan chay a, cutimuptinsi micuycunacta (16) vpyaicapas
camarispas suyac carcan chaysi (17) a chayamuspaca am cutimuni ispa)la
(18) yayancunahuanpas huauquincunahuanpas an(19)cha cusicuc carcan mana
am cananca vi(20)aypas huaosaccho ispa chay pachas canan (21) runacuna
ancha mirarcan micunampacpas (22) acay tarispa cacactapas patactapas
chacram(23)pac allichaspa ancha acarispa causarcancu (24) chay*yna captinsi
chay pacha ve runa hua(25)urcan, a huauptinsi chay runap yayan(26)cuna
huauquincunapas huarminpas suyarcan (27) a chayamunan captin pihcca
ponchaonimpi chay(28)si cay runaca manatac chayamurcanchu cayantin
(29) -ponchaopis soctantin ponchaopi<rac> chayamurcan chay(30)si yayanpas
huauquinpas huarminpas ancha pias(31)pa suyarcancu a chayamuptinsi
huarminca (32) piaspa ymanam chica quella canqui huaquinin (33) runacunaca
mana pisipaspam chayaeumoa (34) camcho cayna yanca suyachicuhuanqu

344 O cal vez y nataca\ la ltima letra que se lee difcilmente parece seguida de un smbolo grfico
quizs de origen estilstico.
M =.chaylia.

346 Las cifras que indican este captulo y el siguiente parecen corresponder ms bien a 17 y 18 que
a 27 y 28.
347 Lapsus; - camaatinchtc.
548 Falta un sintagma verbal del tipo: ispa ircan.

245

ispas549 (f. 98r) (1) ancha piapayarcan. chayhina piaspas huar(2)minea huc
curumtayhuan chay anima chayamuc(3)ta chocarcan hia chucaptinsi tuylla
sio, ispa (4) cutircan chaymantas canan mana a pi runa (5) huauptinpas
cutimuccho carcan
(1) capi(w)o 8350ymanampariaccap (7) mitampi animacunactacarac (8) carcan
chaymanta todos san(9)tospacri yma*ynam au(10)pa pacha hunancharcan
(11) am ari551 huaquinin capitulopi pariacacap fiesta()<cta> (12)
ta- muchaypac rispa ymanam runacuna huaoc( 13)nincunacta huacac carcan
ccaracpas carcan> chay chaycunacta rimar(l4)canchic chay carascancunacta
yuyarispam canan (15) runacuna manarac alli xp(w2)noman tucospa
rimar(16)cancu cay todos santopac yftataemi viracochacuna( 17)pas ayanta
tullunta catan micochin ispa ygfe (l8)-aca-ygleciaman huaucninchiccunacta
caramu(19)son ispa aupa pachaca yma ayca micoycu(20)nactapas alli
chayascacamata apac carcan (21) chaymantam canan huc runa huauptinpas
an(22)cha aupac cascanta yuyarispa huaucninchicca (23) pihcca
ponchaomantam cutimunca suyasuntac (24) ispa suyac carcancu cay
pcha<ca>552 ponchao iscanchic(25)camam huauscanmanta tutancuna
pacaric af (26) carcan a pihcantin ponchaonimpia355 yaruttnima(n) (27) huc
mm huarmi all pachanta churaspa ric carca() (28) (chaymanta554 pusamusac
ispa o Kyamusac ispapas555 (29) chaysi chay huarmi iscanchicri ashuanhuan
micoy(30)cunactari apaspa ric, carcan chaysi yarutini isca(n)(31)chicpi a ynti
sicamuptin chay anima chayac carca() (32) chaysi aupa pachaca yscay quimba
atn chuspi (f. 98v) (1) runacuna llacsa anapalla ispam incu chaysi (2) chay
pachan apascansaua. tiaycoc carcan chaysi (3) hunayeama tiaspa a huaquinin
huancoycuro356 (4) iscanchic tipuptin haco rison llactaman ispas (5) huc
huchoylk rumillacta Cayp<mi> pai ic*yna357 aparis(6)pa amuc carcan chaysi
cay huarmi fia chayamup(7)tin tuylla huasimpas alli pchasca Cautn358caray(8)ta

549Al final de la pgina: ancha.


350 v. nota 346.
351 v. nota 340352 ; piccha, mettesis de pichca.
= pmchaonimpim.
354 El parntesis que se emplea aqu con valor de comillas aparece en el original.
355 Seal grfica en el texto.
556 Lapsus: = hmneoj/ru /wanquyru/ abeja que se confunde con /kuru/ gusano. Esta confusin
debe haber sido bastante frecuente en la lengua general, ya que encontramos esta forma tambin
entre las Etrtasdlos Sermones en Quichua del Tercero Cathecismgy Expskion de a Doctrina
Christiana, por Sermones (Lima, 1585): huancoycuru diga hua(n)coyru".
357 * hia.
558 C y p reemplazan respectivamente suy y r. 2: suyarfeanj.

fia callarircan a caracoyta puchocaspas a(9)tac vpyachircan/aycunari355 ayan


micuptin (10) micorcantac fia a 4 a chs icpis pihca mita (11) taquircan
huacaspa tucoy aylloncuna canan (12) fia may pacham pihca mita taquicoyta
huaca(13)cuytapas puchocarcan chay pachas chay rumi apa(l4)muscanta
caliiman vischuc carcan cananca (15) cuti ama fia ocaycoca huaosaccho ispa
chay (16) ponchaotacmi arafiuhuan360 huaticacoc carcan y(17)mamantam cay
runa huaopuan ispa chaymi (18) pay piaptinmi chay pifiaptinmi ispapas
p(19)tin chaycunacta pariacacacta iptinpas o may(20)quinta iptinpas
chaycama coynhuan yma yma()(2l)huanpas puchocac carcan cay chicactam
cay hua(22)uc runacunamanta yachanchic
(23) chaymantam canan guarocheripi o quntipipas (24) cay todos santos
iscanchicpi yglegiapi coicllac(25)ta churapuson ispa papactapas yanospa
chayma(n)(26)tacharquincunactariallihuchoyuctarunapmi(27)concampac*yna.
churapuncu camchacta aycha (28) yanuscactapas chaymantari qapz runanpi
huc (29) cantarillo ashuantauan caycuna iscanchic(30)ta chutaspaca paicuna
vnanchaptinca ayan(31)cunac micon chayta yuyaspataccAa coic(32)llatacama
ymactapas aycactapas churaponcu
(33) capi(K)o 29 ymanam huc (34) yacana sutioc hanac pacha(35)manta huraycumon
yacocta361 (f. 99r) (1) hupyaipac chaymantari (2) huaquinin co<y>llorcunacQ(3)huanmi3*2
Rimason yma su(4)tintahuanpas
(5) cay yacana iscanchicsi llamap camaquin $(6)elo icta chaupicta
purimon ocanchic runacuna(7)pas riconchicmi ari yanalla hamocta chaymanta
(8) chay yacana isCanchicsi mayo hucocta purimon (9) ancha atunmi
ari yanayaspa <;ielo icta yscay (10) auiyoc concanpas ancha hatun captin
hamun, (11) caytam runacuna yacana incu cay yacana (12) iscanchicsi
a huc runap cussinpi venturan cap(13)tin paysaua hurmamuspa mayquin
pucyollaman(14)tapas yacucta vpyac chaysi chay runa ancha mill(15)huasapa
itimuptin chay millhuanta huaquinin (16) runaca tirac cay ricochicuysi tuta
cac ynaspas caya()(17)ti3S3 pacha pacarimuptinca chay millhua tirascanta
ricuc (18) ricuptinsi chay millhuaca ancaspas yuracpas yana(19)pas chumpipas
ymaymana ricchaccun nillhts ta(20)cu tac cac, caytas canan mana Ilamayoc
caspapas (21) tuylla ranticuspa pachan ricusCam/M tirascampi mu(22)chac
carcan a muchaspas huc china Uamacta (23) horcuntauan ranticoc chay

355# *
360 = arafuthmn.
581 Al final de la pgina: hup.
362 La correccin con la adicin de y constituye un probable ndice de sustrato qulur o qullar.
363 = caya(n)tin.

tantiscaHanmantas (24) ahca,364 yscay quimpa huaranca llamamanpas chayac


(25) cay iscanchictaca ancha ahca runactas aupa pa(26)cha cay tucoy
Proui()api yna riazchicurcan365 cay ya(27)ca366 iscanchictacsi chaupituta
mana pipas yachaptin (28) mamacochamanta tucoy yacocta vpyan mana
(29) vpyaptinca hutcallas tucoy ynantin mundocta (30) pampahuahhuan cay
yanaca367 iscanchicpi asila (31) yanalla aupacnin chaytam yutum incu (32)
chaymantari cay_jacanatacsi huahuayoc hua(33)huanpas oocuptinsi rihcari
chaymantam (34) quimba x p -llo r368 checalla rin chaytam condormi (
99v) (1) incu ytatacmi365 suyuntuytapas guamancapas (2) chaymantam chay
cabrillas inchic370 chaytam (3) ancha atuchaccama hamuptinca canan hua(4)ta
pocoymi371 cason incu huchochaccama amuptin(5)ri ancha muchoymi cason
incu huaquinin coy(6)liot muyo muyolfe hamuctam pihcaconqui ispa (7) incu
huaquin coyllormi ari ancha atuchac(8)ca<ma> amon chaytam canan pocohuarac
villca(9)huarac canchohuatac -ispa sutiachinco cay (10) caycunactas aupa
pacha cayca camacmi (11) ruracmi ispa runacuna huaquini& n372 (12) muchac
carcan huaquininric373 cay iscanchic (13) huacacunacta caymantas astauan
yalli(l4)chisac ispas cay coyorcunacta muchac carcan (15) na sicamuptin chay
ee tutari mana aslla(16)pas puospa cay chicallactam yachanchic
(17) capi(tul)o 30 ymanam alkucap (18) cochampi yscay huaca cari huar(19)mi
tian poruipi, caycunap cas(20)cantam quillcasson
(21) ancha aupa pachas huc runa anchicara. sutioc (22) carcan
cay anchicara iscanchicsi p huc pucyo (23) purui sutiocpi. yacucta tiamun
cay allaucacu(24)nap chacranman hamuncampac cayhina (25) tiaptinsi huc
huarmica surco icmanta picoy (26) huarmi hamurcan cay huarmip sutinmi.
(27) huayllama cay huayllama iscanchicsi chay (28) purui iscanchicpi chayaspa
& tura ocap (29) chacraymanca ancha pisim yaco hamun cam(30)tlacho caypi
yacocta pusanqui ocaycoca (31) ymahuanmi causayman ispas chay (f. lOOt)

m A # y (?): sustrato?
365 < /rika-/ (?) (sustrato?).
m Apcope de yacana.
567 Mettesis de yacana.
568 Vase nota 362.
Lapsus: = ynetacmi.
370Tal vez lapsus; = iscanchic / ifqanchik/ (?).
371 Seal en el texto despus d e pocoy.

m II n (?).
375 Se trata quiz del sufijo -ri. La terminacin -c podra ser el resultado de la influencia de la palabra
cay que le sigue. Es posible tambin que se trate del frecuentativo /ri-q/ solan ir.

(1) quiquin pucyo hucopi tiaycorcan chay chay (2) anchicara iscanchicCa57'*
alli sumac huarmi cap(3)tin tuylla enamoraspa alli simipitac napai(4)corcan
chayri chay huarmica manatac chay (5) yacocta cayman cacharijta munarcancho
y(6)na captinsi panatac ama pai hinaycho yma(7)huanmi fiocap churicunaca
causanca ispas alli (8) sim kpbhaafttac napaicorcan yna captinsi chay (9)
anchicara iscanchicpa, churincunaca hamuspa (10) chay yacocta cay cocha
lliuyacocha iscaman vischo(l l)morcan chay quiquin pucyo hurayllapitacmi
yscay (12) huchuylla cocha a iscanchic lliuyacocha tutacocha (13) isca
cay lliuyacocha hucupim quimba taua (14) huchuylh suytucama rumicuna
sayancu chaymi (15) anchicarap churincuna isca mana cay churin(16)cuna yna
atac atac rispa yacocta vischu(17)munman chayca ancha pisitacsi caymanca
lluc(18)simunman carcan eon- tedo-esse yna captinpas (19) ancha pisitacmi
llucsimun chay pachas cay is(20)canchic anchicara, huarminri huayllama (21)
a cay*yna yacupac rimanacoyta pochucaspa (22) yscaynin huchaicorcancu fia
huchallicuspallas (23) Caypitacmi ocaca viaypas tiasac ispas (24) rumiman
chirayarca^y375 cay rumim canancama(25)pas yna tiancu churin<cuna>pas
lliuyacocha vco(26)piac tiancu cay chicallactam caycunamanta (27) yachanchic
ychaca cay quipampi a cay llacta(28)pi yachaycuspas huaogacuna allauca
ayllomanta (29) chay purui iscanchicman a tamya mita pucho(30)captin ric
carcancu rarca pichaypac chay pachas (31) chay huac$acuna ayca runa caspapas
a chayas(32)pa chay lliuyacocha iscanchicta antarintapas376 (33) pucuspa chay
cocha sauacta tumaycoc a tumay(34)cuspas anchicara yaco tiamucta napaycoc
ri;u377 (35) chaysi simillahuan asila cocallanta vischupus(36)pa atac cocha
sahuaman cutimuc chay cocha(f, 100v)(l)sauas atac anchcaracta chaymanta
churincu(2)nactapas chay quiquin lliuyacocha tutacocha (3) iscanchictapas
muchaccu aupa pachaca Ua(4)manhuan canan quipanri mana Ilamayoc (5) caspa
coylianhuan tictillanhuan ymallan(6)huanpas cay muchacoyta puchocamuspas
rarca (7) aUayta callarimurcancu tucoy runacuna cay (8) chica simillam caycunap
cascan pochucan
(9)378 capi(/)o 31 ymanam Cay hanacnin (10) capitulopi cochap cascan ta
rimar(l l)canchic chay*ynallatactni cay^ 12)manta cay concha ayllomanta (13)
yanga isca cochacta rimason (14) cay simire cayhinam
. (15) aupa pacha casCantaca ymanam cay Uactacu(l6)nap yunga
runa^apa carcan chay chaycunacta(17)ca am ari huaquinin capitulocunapipas

375 ha sido suprimida y una tilde aadida a la letra a precedente.


37 = antamntapas (variante local? Vase nota 23:21).
177 C n (?): rincu.
N.M . concha.

ri(18)marcanchic cay'yna yurcatacsi cay, conchap llan(19)tanpipas tiarcancu


yna tiaptinsi ymanam hua(20)quinin capitulocunapipas rimarcanchic
yaurillan(21)chamantas
vichicancha manta
huaquinmi
canan
(22)
quifihuamantas ispa rimancu ynatacssi (23) cay conchacunapas yaurillancha
iscanchic(24)manta pihcca runa yurimurcan <Pacha vcumanta> caycunap
su(25)tinmi canan aupacninmanta llacsamisa379 panin(26)ri cunocuyo sutiocsi
paihuan hamurcan chaysauam (27) pauquirbuxi chaysahuam llamatanya, cay
quim(28)cantin380 runam aupaclla cay llaccacta atimur(29)can chaymantam
yscay runatac huauquincu(30)na huaila sutioc hucri 'calla' sutioc cay
yscayninsi (31) huaquinin huauquincunaca fiaupamuptin (f. 101 r) (1) asila
quiparimurcan yna quiparimuspas anta (2) pantaspa yauyo icman rircancu
chaymancha (3) huauquicuna rincu ispa chaysi a hunaymanta(4)rac cayquimba huauquincunaca chacractapas y(5)mactapas a tucoy raquinacoyta
puchocaptinrac (6) cutimurcancu cay hualla iscanchicpac churincu(7)naj3S1
cay lazaro puypurocgi chaymantas chay aupac (8) churi llacxamisa isca a
coloypac caspas cay la(9)zarop| aguelon cassachauca sutioc pai llacxamisap (10)
sobrinon captin yansa isca cochacta caycactai- (11) cay cascayman yaiconca
ocaca am ari collo(12)ni ispas haquiporcan382 chaymantaracsi paipac (13)
yangacochapas suyon carcan caypim cay hua(14)lla iscanchicta saquinchic
cananmi chay quim(15)ca383 runa hamuscan<ta> chayamuscantauanpas
rima(l6)son ymanam384 aca ircanchic yuncacunas car(17)can ispa cliay*ynas
chay pachaca cay yansa( 18)cochamanca yaconta pusamusga ancha ya(19)conpas
sobra captin chay lian tapa horcup si(20)quincama yaconpas chayapcinsi ancha
cusicus(21)pa causarcancu yna causaptinsi cay quimga (22) runa iscanchic
chay yuyacnin llacxamisa (23) isca a may pacham yaurillancha iscapi (24)
pachamama yurimurcan chay pachas huc ru(25)mi chucoyoc yurimurcan caypac
sutinmi llacsa(26)yacolla carcan cay llacgayacolla iscanchicta (27) apacuspas
chay quimga runa iscanchic hamurca(n) (28) chaysi chay yanga hanacninpis
yanapucyo sitioc385 (29) chaypi chayamurcan chaysi paicunaca chayllapi (30)
tiacotcancu vpiacuspa. chaysi cay yunca runa(31)cunaca chaypim jruimga386
runa tiacon ancha man(32)chaypac. icta vyarispas huaquinin runacuna (33)
ricoc rircancu yna ricuptinsi chay llacxamisa (34) iscanchicca chay chucon

575 N.M . Ikcxamisa /pauquirbuxi / llamatanya /hualla i calla .


m = quimgantin.
m =>saquipoTcan (sustrato?; vase nota 269).
*5 quimba.
m Parece haberse tachado una tilde sobre n : &ymanam.
385 Contusin entre sutioc y el hispanismo sitio.

3,6 q&h.

llacxayacolla iscan(35)ta ricochircan chay runaman chayta ricuspa(36)llas


chaycunaca tucoynin tuylla huaorcan (f. lOlv) (1) yna huaocta rtcuspas
huaquinin runacu(2)na pi, ricpas ynatac huaftomuptinsi chay yun(3)cacuna
fiiscanchicca hacochic, risontac (4) caymanta chay. 3. runacuna tarihuahchuan
(5) chayca tucoytam collochihuahchuan ispas (6) mancharispa llactantapas
chacrantapas yna(7)lla saquispa mlticarcancu cay'yna mticas (8)pas huc yanca
runaca manam sutintaca yachati(9)chiccho cay runas huc churin ta tuta miticaspa
(10) conchasicapi saquircan yagali sutiocta huc huac(ll)cha vyhuascallanta
aparispas Cay387 yagali (12) iscanchicpa yayanca miticarcan chaysi (13) a chay
<chimpa> caparicaya ahca yanasiriman vichay( 14)cunpi pacha pacatiptin
ricsircan chaysi chay(15)ca chay huaccha vyhuascallan carcan chaysi (16) ancha
huacaspa manatac cutinampa388 ya(17)chacuptin ynallatac ripurcan chay pachas
(18) cay saquisca huamra yagali fiiscanchicca (19) chay conchasica cruz sayan
chay oculla(2Q)pi385 pacacorcan huamra caspa ancha mancha(21)rispa chay
pachas cay quimga runa fiis(22)canchicca chay llactaman chayarcancu (23) a
chayaspas huasinta ymantapas, cona(24)cuspas chay-pacha llacxamisaca chay
huamrata (25) tarimorcan chaysi churi ama llaquicho oca(26-)huanmi tianqui
chay huaquinin huauquicuna (27) huaochison ispa ihuaptinpas ocam (28)
amachascayqui ychaca ocap Uamaytam (29) michinqui ispas ircan chaysi cay
huamrac(30)ta chay huaquinin huauquincunaca ricuspa (31) huaochontac cay
huamraca porqui caymi (32) cayamincha ocap chacraymi pachaymi is(33)pa
fiihuahhuan ispas ancha chicispa ir(34)cancu chaysi chay llacxamisa
fiiscanchicca (35) manam ymapacmi haochison390 yallin, ca(36)usacochon
caymi yma ayca causas cantapas391 (fl02r) (1) chacran tapas ymantapas aycan tapas
ricuchihua(2)sson ispas ircan chaysi chaycunaca mana(3)tac munarcancho
huaochontac ispa, chaysi (4) chay llacxamissa fiiscanchicca, piarispa
hua(5)uqui fiam chica mita iqui pactah. tuiloyquipas (6) cocha icman
tinman ocam causachon ini (7) ispas ircan chayracsi huaquinincunapas
vpa(8)llarcan chaysi. chay llacxamissa fiiscanchicca chay huam(9)racta llamanta
michichispa Causachircan yna michis(10)paschayyautillanchamatita cunocuyo392
llacxamisap (11) panin hamuc*huan tinquinacorcan yna captinsi (12) quipampi
a yuyac tucospaca omapachajisca (13) yaurillanchamanta hamucpacpas yaca
carca(n) (14) cay yagali huamra iscanchicsi x(j>istob)al chaucahuamanpac (15)
aguelon carcan. chaymantam canan cay oma(l6)pacha fiiscanchictaca ymanam

387C&y.
m = cunampac.

(>).
390 = huaochison.
391 Ai final de ia pgina: chacra.
352 N.M . cunocuyo.

checacunapas hua(17)yo iscacta churaspa pihcca ponchao taquircan (18)


ynallacsi393 paicunapas taquircan chaymanta (19) chuta, iscacta vihcohuan
staspapas caripac (20) huarmipac sayachispa,- chaymantari llamapac(21)ri
hinatac chaymanta huacgacunari yna(22)tacsi conchasica iscanchicpi tiarcancu
mitampi pa(23)riacacacta chaupiamucacta vpiaspapas huc^>o(24)chaollatacsi
checacwwahuampas pactalla vpiar(25)cancu cay chicactam caycunap causascanta
ya(26)chanchic
(27) chaymantam canan yangacocha iscanchicta (28) rimason cay
llacxamissa iscanchicsi a may pacham (29) huaquinin huauquincunahuan
conchaman chaya(30)murcan chay pachasyma ayca causaycunactachas(31)quispa
yangacochacta chasquircan llacxamisa isca()(32)chic, chaymantas pauquirbuxi
iscanchic huaychucoto (33) iscacta chasquircan, chaymantam llamatanya (34)
iscanchicrihuyosanah uasicta chasquircan chay*(35)ynacayeunactachasquispam
canan causanampac ( 102v) (1) gapampi3'M callarircancu chaymantam cay
llac(2)xamisa iscanchicri yangacocha iscacta siruii(3)ta callarircan chay yanga
iscanchicpis huc hua(4)ca collquiri395 sutioc carcan caycunacta siruiptinsi (5)
cay tucoy conchacunaca miconcampac garacta call(6)paporCan viay huata chay
pachas chay collquiri (7) iscanchic huacaCa fe huarmicta ancha munar(8)can
yna munaspas yauyocamapas a&acllacama(9)pas tucoy ynantin pachacta
mascarcan chay*yna (10) mascaspas manatac tarrcanchu chaysi huc (11)
ponchaoca cuniraya, fiiscanchicca yao caylla(12)pi(w) sispallapi huarmiquica
ispas ircan chaysi an(13)cha cosicuspa rircan chaysi yampilla hana|.|<c>nin
hur(14)cumanta chay yampilla iscanchicman cahuay(l 5)corcan yna cauarispas
huc huarmicta ancha (16) collananta taquicocta ricorcan cay huarmip su(17)tinsi
capyama carcan ean chaysi cayhina chi(18)ca sumacta ricuspa tuylla soncompi
eaytacmi (19) huarmi canca ispa yuyacorcan ynaspas huc (20) muchachontaca
rij churi chay huarmicta villamuy (21) llamayquim huc china <orco> llamallacta
huachan (22) ispa villayconqui chaymi payca tuylla ha(23)munca ispas
cacharcan yna cachapt'msi chay (24) runaca rircan a chayaspas mamay
llamay(25)quim hanac orcullapi huachan ispa villaptin(26)si ancha cosicuspa
tuylla huasinman chica(27)charcan chaypis han curi huancarantapas39<5 (28)
chaopipi churaycuspa yscay huchuylla coca hua(29)yaeallanta hucllayninman
choraycucuspa (30) chaymantari huc purongo ashuallanta aparispa (31) ancha
vtcaspa hamurcan cay purongo iscanchicta (32) conchaconaca lataca incu
chaysi, cay huaca (33) collquiri fiiscanchicca yna amucta ricuspa an(34)cha

3,3 =ymllatacsi.
391 R ita un complemento a callarircancu, quiz semiyta.
355 N.M . collquiri.
396 = huancamintapas (influencia aru?)

Ritos y tradiciones de H

cusicuspa tuylla cay yan$a fiiscaman cu(35)timurcan, chaysi chay chay557


muchachon fiiscanchicca (f. 103r) (1) chay huarmicta pusatnuspa ahcam
chayanchic (2) cayUapim ftispas HuUaspa pusamurcan chaysi (3) cay collquiri
fiiscanchicca huc callcallo tucuspa chay (4) yanf a yampilla hanacnin hurcupi
suyarcan, chay(5)si a chayaspa cay huarmica chay callcallucta api(6)sac ircan
yna apisac iptinsi chayman cayman (7) as asila pauarispa mana apichicorcancho
ynaspas (8) quipanfwca apirean tac apispas midlaricurcan cayta (9) apispas chay
rataca398 iscanmanta ashuanta sichay(10)corcan cayta fichaycuptnsi399 tuylla
chay sichascanpi (11) pucyo400 a tucorcan chay pueyos canancamapas (12)
ratactupi401 sutioc, chaysi chay callcallo cUaycus(l 3)canca chay huarmip vicsan
hucopi hatun tucomur(14)can ancha vicsantapas nanachispa yna captinsi (15)
cayca ymah ispa ricuptinsi chay pachaman hur( 16)mascampica40J huc cari alli
sumac huamralla ricurir( 17)can chaysi tuylla pana ocactam hucllaycoarcanq(i)
(18) ymanasonmi ocam cayachiimurcayqui ispas (19) ancha misqui siminliuan
napaicorcan chaysi huarmi(20)ri ynatac tuylla enam oraran payhuan yna caspas
(21) puorcancu a puospas canan cay yangacocha llactan(22)man pusamurcan
chaymantas canan jayanca ma(23) manca turancunapas ayllonpas maymanmi
rirca() (24),.ispa huacaspacama mascarcancu yna mascaspas (25) ancha
hunaymantarac huc yampilla runa llucaua (26) sutioc churiquica ancham
villcayan ymanpas aycan(27)pas, cosayucmi ispa vllaptinsi tuylla hamurcan
(28) chaysi a tarispa ymapacmi churita panita suhua(29)muarcanqu camcho
tucoy ynantin llactacunacta (30) saycuspa mascachihuanqui ispas ancha
piaspa (31) cananmi cutichisac ispa ircan yna iptinsi (32) yaya, huauqui
ancha chicantatacmi mana cam yayai(33)ta villascaymanta anyahuanqui
ymactam cos(34)cayqui huasictacho cayri chacractacho Hamactacho (35)
runactacho chauaractacho403corictacho collquictacho (f. 103v) (1) yma ymactam
munanqui ispas munachircan y(2)na munachiptinsi manatac ymallactapas
vir(3)canchu chaymantas mana vispas panantaca (4) cotichisactacmi ispa
ircan iptinsi panan(5)ca manam cutimancho ocapas tucoy soncoyhuan(6)m
cosayacorcani ispa iptinsi chay collquiri (7) iscanchic carica yaya manataemi
huarmita (8) quichohuanquimancho am ari tucoy yma ay(9)cactapas coscayqui
ispa ireayqui manacho (JQ) hucpricta coyquiman iptinsi. chay huarmip

397 Como no parece tratarse aqu de un nmero indefinido de muchachos, la repeticin de chay
podra ser un lapsus.
598= ataca (vase 102v: 32).
399 Se ha corregido quizs hkhayatftinsi, otra variante que aparece en el texto.

4oc i^y.
401 = ratacatufi, r * l (cf. alternancia rataca I ataca),
402 Seal en el texto, repetida al margen.
4,3 = chauartachu (influencia aru?).

(11) turancuna tascanp huc runa quipalla tiamuc (12) rimarircan yaya hufiijtac
ymahc chay huco(13)rc, ispas allimanca rimanacorcanCu404 chayssi (14)
yuyacnin rimarimuspa allitacmi churi ynatac chu(15)rita huarmayai chay
iscayquicta pochocanquitac (16) ispallas cotircan chaysi pihcantin
ponchaopim (17) atac riconacoson llactayquipi yaya ispa irca(w) (18) chaysi
chay collquiri fiiscanchicca simincama pihc(19)cantin ponchaopi hucota
camarircan yampilla ic(20) man chaysi a carota rispa haytah a rini (21)
ispas hahuaman llucsita munarcan apar(22)huayqui chay chmpapi chaysi
ahcca ahuaman ' (23) vman quispictintacs405 yacoca hahua icman (24)
fuente*yna pacchamorcan chaysi atac asila (25) antallahuan llutaycuspa huco
icman tac (26) cutircan yna hucota camarispas yampilla (27) hanacnin sauapi
llucsircan chay llucsiscan (28) pucyos cahancamapas chay huarmip sutin(29)ta
capyama iscacta apan chay capyama (30) iscanchicmantas ancha ahca yaco
llucsispa (31) tucoy yampillacunap chacranta apayta mu(32)narcan yma ayca
o can, chaquictapas quinhuan (33) ma$arayactapas ymallantapas tucoysi
apapurca(n) (34) chaysi chay yampillacunaca ancha piaspa (35) ymapacmi
chay*ynacta huimurcanquiya (f. 104r) (1) tuylla cutichicoy a yachascam
canchic yna pisi (2) yacoyucpas ispas tucoy runacuna rimarcancu (3) yna
rimaptinsi chay capyamap yayacuna(4)ca chay quiquin py<llactan>mant
Cayar<a(n) >m ma$a tu(5)coy runacunam piapayahuan amatac chica (6)
yacocta cachamuycho vihcay, yao collquiri (7) chay yacocta vihcaytac ispas
cayarcancu y(8)na cayaptinsi collquirica titahuanpas yma(9)huanpas vihcarcan
yna vihcaptinsi atac (10) atac tunimurcan yaCb atipamuspa yna cap(ll)tinsi
chay huramantaca, vihcay ispa caya( 12)payamuptinsi atac quiquin collquiri
(13) yaicuspa yacollantapas chuquirispa chaopi(l4)pi tiaycorcan yna
tiaycuptinracsi asllapas (15) chaquirircan chay pucyos canan chay collqui( 16)rip
yacollanta passamuspa suysusca*yna ya(17)copas llucsimon cayta quirpaicoptinsi
hua(18)quinin pucyocunamantapas chay chay qui( 19)tpica llucsircan aupacca
manas carcancho (20) chaymantas canan cay concha Ilactayoc runa(21)cunaca
yacon chaquiptin ame piayta ca(22)llarircancu ymapacmi cay yaconchicta
cocon (23) fiocanchicca ymahuanmi causason ispa (24) chaysi chay llacxamisa
iscanchic yacoCamayoc(25)taca yao llacxamisa ymapacmi cay yacocta (26)
chaquichimunqui runaconaca ymahuanmi (27) causanca ispas cochaman
vischorcan tucoy (28) conchacuna chay pachas collquiri iscanchic (29) huacaca
chay*ynacta ricuspa chicantacmi pai(30)cunaca ymahuanmi causanca ftispas
a(3 l)tac huc huamranta rapacha sutiocta cama(32)chircan ispa cay cochacta

*C*q.
405 = quispiptintacsi.
406 * quiquin pueyoman rispas (?).

asila, chay man(33)yanmanta vcupi huraman allpacunaeta (34) rumicunctapas


vrmachi chaypi hunancha(35)son cay concha runacunap causancampac (36)
ispas ircan chaysi chay rapacha fiiscanchicca (fl04v) (1) chay cochacta asila
pascaycorcan a pascasca (2) captinsi chay collquiri fiiscanchicca tuylla (3)
pircaycorcan hura icmanta atn pircacta (4) ruraspa chay pircas canan mana
allpayoc (5) canancamapas cay cochap siminsi pihca pacha (6) caytas cay
llacxamisa isca runacta alli hunan(7)chachircan cayman yaco chayaptinmi
. cochap (8) siminta quirpanqui chaymantari cay chica (9) pachapm atac cay
jacocta407 hura chacraman (10) psanqui a ynti sicamuptinmi cay yacoc(l l)ta
cacharinqui canan pihca mitallam par(L2)cortca aay saracta caypacmi camta
cama(13)chiqui ispas chay vnanchan rumicunacta (14) allin ricsichircan yna
ricsichictinsi408 canan (15)camapas paypac paypac405 churincunapas tucoy(l6)nin
catinacuspa chay costumbrellatac410 canan(17)camapas catincu chay cocha
tupunan incum (18) runacuna caspictari turcacayo fiincutacmi chay(19)si chay
rumisaua ymayna ruranampacpas alli (20) yachacochisca chayta chayasparaccha
alli auinchic*(21 )huan ricohhuan chaymantas canan conchaco(22)na a
margo quilla chay chaypi chay cochap (23) siminta vihcaypae Uucsin tucoy cari
huarmi (24) cay tupucoy iscampacsi cay llacxamisa iscan(25)chic chica pacham
canca ispa yma ispapas (26) hunancharcan paypac simillantas tucoy
concha(27)cunapas yispa rircancu caypac yaca cap(28)tinsi a mitampica
paipac simincamalla (29) yma ayca camachicoypas carcan a par(30)coypacri
cananmi canca chica ponchaomi canca (31) ispas pailla chaytaca camachicorcan
conchari (32) simincamallatac tucoypas rurarcancu canan (33) cocha chaupituta
pahyamuptinpas ri cam(34)pacsuyoiquim ispas cay llacxamisa iscan(3 5)chicpac
churincunacta mayquin tiaptinpas (36) carcoc carcan chayUa oficion captinsi
pon(f, 105r)(l)chaopas tutapas paicunapas chaylkctacama411 yu(2)yarcancu
sarampacpas callpaptin runacuna(3)pas ancha pai captinmi causanchic ispa
man(4)chaptn chaymantari cay llacxamisa is(5)canchicsi pana churincunapas412
pactah cay ya(6)co cochamanta pahyamunman ispas an(7)cha cuydadouan
huacaycharcan a ispa (8) pachsyamuptinsi yansapi cac yaco mayo(9)man
yaicuptinca tuylla caga atarle*(10)yna yaicuptinca cagarcawtacsi cayrai(ll)cus
alli cuydadohuan huacaychatean <

m y * <(?)
m - rkskhipttmi.
m Repeticin probablemente involuntaria.
410 Mettesis de msmmbrellacta (?).
411 O quiz chay Uactacama.
412 Seal en el texto, corresponde a otra seal al margen.

(12) chaymantari cay a iscanchicyna chay yan<ja(13)cochacta


quirpaipacpas a yacocta cachamuypac(l4)pa$ hua<c>$acunaca rirCantacsi'413
ychaca cay a quir(15)paipacca tucoy ynantin runas llucsircan huarmicu(l6)nari
a chayaspas cocanta ijapampi churac (17) carcan ashuantari qapampitac caycuna
churas(18)cantam cay yan^a iscanchicpac yaacan414 tu(19)coyta chasquircan
huc ilamactar jmatacsi (20) apac carcan coycnactari tictietapas yma (21)
ayca muchanancunactapas tacoytas aparcan {22) chaysi a tucoyta juritayta
puchucaspas yllacnin(23)cunactari415 tucoyta tac quipuspa, chay yancac(24)ta416
muchayta callarirca() yaya qollquiri cam(25)pam cochayqui pa*a campactacmi
yacoyqui (26) canan huata allitac yacocta coay ispas mu(27)charcan a
muchayta pochocaspas ashuanta417vp(2S)yac cocn tapas atoe carcan chaymantas
cari huar(29)mi chay cochacta quirpaita callarircan chaymantam (30) canan
a yaco cachamuna captinri yscay quim(3 l)ca418 huac^acunahuansi viaylla
pihcca mitapas (32) ric carcan cay aupacllas huc runa huarmipas (33) as atn
chacraman yaicocsi ashuacta atn puyo(34)uan apac carcan coyntari huc
yscayllacta coca()(35)tauan cayconahuan muchaspas yacocta cacha(36)muc
carcan cay chica simictam cay yan<^ iscan(f. 105v)(l)chicmarita yachanchic
chaymantam canan- (2) yachanchic cay-eettehaeonaca pariacaca tutayqui(3)rip
ancha sullca pisi yupai churillansi chaysi cay (4) pachancunactapas chacrantapas
ancha pisillata(5)tac corean huaccja iscanchic pariacacap (6) chaupiamucap
mitampipas chancu iscacta(7)pas ymanam checa,cuna ruran yna(8)llatacmi
paiconapas rurancu chaytaca am (9) ari tucoytapas huaquinin capituloCwnapi419
ri(10)marcanchic
(11) chaymantam canan yachason cay quimea420runa is( 12)canchicpac
churincunactachay llacxamisa iscan(13)chicca tucoysi coilorcan a colluypac42i
captinsi (14) aca ircanchic hia paipac sobrinoncuna (15) cuno<co>yo
iscanchicpac huahuancuna yayanri (16) yagali Sutiocpa churincunactas
huarmayarca hua(17)lla iscap churincuna yaojio422 icmanta cotimuspa (18)

" "

415rC&n (?).
414 = yafkam (< /yaaq-nin/), forma, habitual en el Manuscrito.
4,5 Parece haber una seal en el margen que se refiere zyllacnin.

m =yanfMta.
417 H trazo que une -las letras s y h da la impresin de que se trata de la repeticin de la. h : ahhuanta.
Esta confusin es frecuente en el texto.
418 = quimfa.

*9 Cu& pi ( ? ) .
e ? = quimfa.
421 Tres puntos aparecen encima de las letras tachadas; la forma original era probablemente
coltuptifsi.
m o y* pc(>). -

ancha quiparac cay hualla iscap churincuna(19)m ari423 lazaro puypurocp


(Adicin a l margen: cay hualla iscap)/chicpac churincu/na lazaro puypu/
ro?i chay llacxami/ssa iscanchicman / yaicuptinca mana as hualla isca/
ca cancho huc huar/millas chaypas ma/na huachacoc cau/san anyarurip /
huarmin ) chaymantam ca(20)nan pauquirbuxi iscanchicpac churincuna
(21) canan aupaico chay chaycuna causan, chay(22) mantam catman
llamatanya iscanchicpac (23) churiricunam canan sastacfaattea ruricancha
casin(24)chauca tacyacancha cay quimba yumay iscas (25) cay llamatanya
iscanchicpac churincuna (26) chaymantari chay hualla iscanchictaca am
(27) ari rimarcanchic lazaro puypurocficta chayman(28)tam calla, iscanchicpac
churincunam (29) canan )(uan) paucarcassa lazaca canya chay .chay(30)cuna
cay chica runam ari miramun pihca runa (31) yaurillanchamanta424 amucpac
churincuna (32) cay llacxamissa iscanchicpac churincuna(33)llam ari tucoy
collosca cay Uacxamisam cani (34) ispam ari cay lazaro huallap churincuna
(35) cay oficiocta heredan sanin cascanrayco (36) cay chicallactam cay conchap
cascancunacta ya(37)chanchic
(38) fin425*

( 108r)
j.4M
(1) aupa Pacha canancamapas Tucoy hinantin llactacunapi (2) may
Pacham huc runa huc yorijllapi yscayta huachachin (3) pana cari huarmicta
mana ispari caripuracta mana ispari (4) huarmipuracta<Pas> caytaca sapampi
quipampiracmi villason Cay(5)hina isca yuriccunactam curi inchin.427cayhina
yurip(6)tin<mi> may llactapi concayllamanta yuriptinpas chay tutalla(7)tac
llacta()man chayachimuc carcan ymanam sucyacanchapi (8) tumnapipas
yurinman chayca aupa pachaca tuyllatacmi (9) llacxatambo isca checap
llactanman apamuc carCa() cayta apa(10)muspari manatacmi ponchaoca
apamuccho carcan pactach hilan <pacha casan>(ll)m an4: ispa ynataccha
tucoy quitipipas musyasca rurancu^

423 Vase la nota 340,


424y * h : 2: hukhkancha (?).
Aparece en el original,
426 Una cruz se encuentra en el margen superior del texto.
427 = inchic.
(2 El hispanismo h[e\kn ha sido reemplazado pot una adicin al m ugen: pacha casan.

?>(12) chaymantari fia may pacham. curi isca yurircan chay


pacha(13)llatacmi huc huasi ocupi quinchasca ancha tutayacpi tiayta <a>
(14) callarircancu <yayan maman> caripas huarmipas mana Cuyurispa <huc
manya()ma(K)ta / esto es de vn.Iado si/rspa>425 asta (15) pihcca ponchaocama
chay pihcca ponchaopim hucman a ticrac (16) carcan chay ponchaopiracmi
tucoy masancuna chay curip (17) huasinp Aoonacoc430 carcan taquispa
huancarnintapas (18) quiquin huactaspa manam cananhinacho huarmicuna
(19) huactac carcan sino caricuna(i). manarac caycunacta(20)pas taquijta
callarispatacmi supayta tapuc carcan<cu> (21) araohuampas431 pana charapi432
iscahuanpas cay masan(22)cunamanta maycanmi aupac taquispa pusarinca
ehay (23) <huaquin chaypi tiac masan>cunacta chaymi paypac simincama
pihcca runacta (24) haciiaspa sealac carcan<cu> caycunari a may pacham
(25) huyarircan chay pachallatacmi tutauan poncA^ohuan (26) mana samaspa
yma aycanta rancichispapas cocacta (27) mascac carcan Cu ynatac huaquinin
masacunapas (28) yallincoyllata yuyaspa ayca runa caspapas tucoynin (29)
huonacoc carcancu ynaspa ymanam anacpipas hucman (30) ticrarca() > inchic
chay punchaomanta*433 tucoy tutancuna a taquij(31)ta mana samarcancho asta
pihca ponchao chayascancama (32) manarac chayaptin] cayantin ponchaopim
masacuna <cara> hua(33)yacanta ricuchinacuc carcan cayhuanmi caya cocacta
apa(34)risac fiic*hina mana cocayocta huayacallaaas taquichic (35) carcan<cu>
chaymi a may pacham chay hucman ticrarcan (36) <chay>manta canan huc
pihcca ponchaoman huntaycon chay(37)mi ari chunca ponchao chay pacham.
aupacnintac huc (38) llwychucta tanreactapas yma ayca animalcunacta<pas>434
(f. 108v) (1) salicapi cactaca apimuspa chaytam chay pihca runa isCanchic (2)
masacuna chaycunap naupaquin apaptin pampaman chay cu(3)ri llocsic carcan
hucmi chay caracol <b(uam)paya>4K iscacta pucospa ric car(4)cancu hucmi
pupunacta436 apaspa ric carcan hucmi Sacaya437 (5) iscacta apaspatac rircan cay

419 Pasaje agregado al margen izquierdo.


431 = aradbuampas.
432 Palabra desconocida; se trata quizs de una sola palabra panachampi-, pana se emplea en otros
pasajes del texto para indicar la alternancia.

4*j(?).
454 El sufijo -pas, que no caba en la lnea, ha sido aadido al final de la pgina.
435 De interpretacin difcil; se asemeja a la cifra 3 seguida por paya; 3 podra corresponder a la
letra h d huanapaya.
,

436 N.M . es la liara co(n) el U zo q(ue) cojepapagaJyos. pero o(n) lazo / ni tan largo.
437 S&f. S

fflcaya. .

sacaya iscaca asila sara (6) cutascam carcan asila tictihuan caytam huc runatac
aparcan cay(7)cunacta apaccunaca manam masacunacho aparcan sino chay (8)
curip sispa aylloncunam aparcan ychaca chay lloychullactam (9) masap a isca
aupaquin aparcan cay lloychucta apipuspa chay (10) pachallatacmi chay curip
qu<e>mchasca huasipi tiascanmanca cha(ll)quinhuan s.aruchic carcan caymi
-a tacurisonqui apasoriq()<3S (12) ispa ynaspam aychantaca tuyllatac tucoy
hinantin runa(13)cuna micuc carcancu mana asllactapas puchuspa
(14) chaymantam <cana> ymanam acapas inchic chayhina a
cho()(15)ca ponchaopi Pampaman llocsic carcan quipampi chay curi(16)cuna
huc atn yma Pachahuanpas pintusca mana ricurispa (17) riptinmi runacunaca
pana masacunapa<s> j/scay435 quimba aysa(18)nacuspa huacaspa taquispa ric
carCancu cay aysacri chay (19) curip aylloncunactam aysac carcan fe aysaspari
huc chac?ac(20)ta ymactapas llamactapas cuscayqui ispam aysanaesc .(21)
carcan chaymi pampapi a chayaspa ymanam canan(22)pas mangacta440
aupac profecionta rispa apanchic yna(23)tacmi chay lluychoctapas441 anchasumachispa apac carcan (24) pupunactam canan lansacta*yna chayhuan chucasac
ic*f25)yna camaycuspa camaycuspa apac carcan tucoymantapas au(26)pacnin
chay camaycuspari curictam quipa amuptin camaycor(27)can chaymantam
canan a may pacham chay lluycho apac chay(28)pi pampapi chayarcan chaymi
huc runa huarmipas chay curip (29) aylloncuna huc llamacta pana chacracta
cuspapas sama(30)chic carcan cayhuan samay ispa ynaspam chay curiri
pay(31)pa tianan vnanchascaman chayaspa442jscaynin cosantin (32) huarmintin
tiac carcan ancha all yupaychasca chay pun(33)chaupim Tucoy hinantin
masancuna cocahuan yallinacus(34)pa taquic opiac carcancu tucoy ponchao
chaymi a chisiman (35) atac huasi()man cutimuspa(m) atac chay quiquin
tiascanmantac (36) cutic carcan chaymantam canan atac pihca ponchao tidrcan
(37) a pichcca443 ponchao huntaycoptinmi atachuc-tk n u <aposento>man (38)
asuehiecarcan chaymantam atac chay quipampi masa(39)cuna yamtacta ancha
atn collocamacta apamuc car<can>'M4 ( 109r) (1) ynatac aupacninpas may

438N .M . y luego lo sacauain} / y mdtaua{n).

4;>f **(?).
440 N .M . la mcl{n)ga de la f.
441 N .M . este es el pellejo / y cabeca (sic) embutida / de fa ja pore(ue) ya ! la carne era co/mida como
se ha / d(ic)ho.
U1 sp re, es posible que la primera letra de la palabra siguiente reemplace la letra n: chayarcan.
443 La c doble no significa necesariamente una tentativa de representar la postvelar Iql sino que es
otra muestra del problema grfico suscitado por la combinacin de ch y c.
444 Vase nota 434.

pacham curi yurircan chay (2) eayantillan caytam aupac simipi concarcanchic445
cay (3) yamtacunactari tucoy tutancuna cayta masaspa (4) pacarinca pactach.
yma huatica ymanpas chayanman (5) ispam cayta<ca> corcan hinatac
quipancamapas mana(6)tacmi huc tutallpas nina huaurcancho cay tucoyta
(7) fia puchucaspam quipampi atac chay curicunacta (8) <yaya(n)cunactapas>
chay supayninta tapuspa maypim armachimusac (9) ispa huchanmanta ispam
pusarcan paypac simin(l 0)cama yansacochamantacsi446 p er^ ^ a m C ^ te 447 pusac
carcan chay(l l)pis canan chay huc runa conchuri sutioc supaypa sa^er( 12) do ten
pachacta tapuc carcan ymamantam cuti (13) yurircan yma ayca huchanmantam
ispas tapor(l4)can 448cay curi yuric runactaca huauyninrantim (15) yutin
ispas runacuna ircancu hay <chayssi> chayma()(16)tam caymantam ispa
yscaynintaatmachiccar(17)canco ynatac chay yscay huahuacunactapas (18) atac
atac armachispa astaqui449 chicallam (19) huchan iscancama ima*yna chiripi
huaona(20)yaptinpas a caycunacca pathucaspa carictaca450 (21) chucchanta
rutuc451 Carcan huarmictaca asllacta (22) carictaca ymanam huchayoccunacta
rutunqui (23) yna chayssi huachayrucoyue acutimuc carcancu (24) chaymantari
huc huallcacta452 yana yutac*huan cay(25)chuscactas huallcarichircan curip
hunayehaymn(26)ta453 cunaspari huc huata enterm sasinque a(27)matac
campas campas pillahuanpas huchallicon(28)qu454 huchallicuspaca ancha
mana allictam ruran(29)quiman casim masanchiccunacta saycuchinqui(30)man
ispas conajcuc carcan chaymantas a (31) patman huata caspa atac allichus
tian is(32)pa chay sacerdote runatac huaquinin a<c>ea455 tuna(33)cunahuan
tapuc carcan supayninta chaysi alli (34) captinca ancha cosicorcan mana alli
aptinsi <ynaspa> pu(35)orcantacmi45S iptinsi canan allinta anyac (36) carcan
chay masacunapas anchapuni piacus(37)pa ymaraycum ocanchictaca cassi

445 N .M . La ( ) / q(\ie) con esto/q{ue) ha de atar/alprincipio. (^Palabra ilegible de tinta mucho


ms clara destacada por un crculo que la encierra; quizs no pertenezca a la misma nota).
446 Seal en el texto que se refiere a la N .M . esto es de do(a)de (ien) el/agua de los conchas.
m Hiptesis de reconstruccin sugerida pot J. C. Estenssoro.
448 Seal en el texto repetida al margen; se refiere a la N.M . esta es la opinio(a) del / vulgo, no la
teipulcsta,
445 = hasta que, Interpretado por el escriba quizs como una sola palabra con el valor de segn,
conforme a, variante semntica de /-fcama/ que se traduce generalmente por hasta".
450 Seal al margen.
451c y C * s p (?): < rutuspa {?).
452 N .M . a manera de cadena / de oro.
453 = hunanchayninta.
454 N .M . ni entre ellos.
455 * ahca. Correccin repetida al margen: achca.
455 Seal en el texto, repetida al margen; se refiere a la N .M . f(ue) muiero(n) coito.

saycochihuancchi457 (f. 109v) (1) ispas anchapuni piacuc carcancu (2)


chaymantam canan atac huc huata captinCa <chay huatap huntasca(n)cama>
yna(3)tac huaticac carcan chay pacharacsi chay huallcan(4)taca cuchupuc carcan
ynallas puchucarcan
(5) chaymantam atac aca| iscanchicta tincuchison (6) caripura
yuriptinca pana huarmipura yuriptin(7)pas manam alli pachacho canca ancha
muchoy (8) pacham canca ispan458 ic carcancu chayma()(9)ta cari huarmi
yuriptinm allipac hunan(10)charcancu
(11) chaymantari yma chcam canan masacuna (12) huc pachamantaca
cusicon mana aupa pa(13)cha*yna chicacta gastaspa huc pachamanta( 14) re
llaquiconcha mana chayhina ruranicho (15) ispa supaypac llullayninhuan
huaquin llac(l6)tacunapica manataccha concancho tutapas (17) ymayna
pachapas ynatac llama yuriptinpas (18) sutintari sapamanta yma curim canca
is(19)pas supayta tapuc carcan chay supaypa (20) sutichascanmi curiaupapas
curiyauripas (21) curihuamanpas ticllacuripas yma ayca su(22)ti cacpas curihuan
rimarica459 yna sapatacssi (23) caripas huarmipas 460
chaymantari yma chi(24)cam runacuna cllquiyoc <cananca> aupa
mana(25)rac cay alli diospac siminta hunanchaspa (26) pariacacap mitanpi pana
yma aycap (27) mitanpipas tucoy callpanhu.an yma ayca (28) cascallantapas
cocarayco rantichispa collqui(29)Uantari chayraycollatac mascaspa canan(30)ca
pa<na> quimba tahua huata<lla> samaptinpas (hua(31)cacha)cuna<ri>461 tucoy
hinantin huatancunapi lla(32)quicuspa maymantah cocacta tarisac nispa (33)
ynataccha pincayazsac4f ispa chacrantapas (fl lOr) (1) pachantapas rantichispa
mascarcan chayta (2) cayta purispa huanacumanpas rispa lloy(3)chuctapas
sasispa mascaspa chayraycu(4)llatac ynaspa tucoy hinantin yuyascan(5)tapas
supaynintaracmi aupac alli sasis(6)pa maymantam tarisac huanacuancho
(7) cayri chacraytacho pachaytacho huadlichi(8)sac ymanam casac ispa
tapuspam an(9)chapuni musyasca trauajopi puric car(10)canco Cananca huc
yuyajmanta mana (11) chicacta yuyaspa manatac ymallanta(12)pas chayrayco
rantichispa anchapunihc (13) cusicon huc pachamantah chayca ancha (14)
huacan ymaraycohc mana chayta rura(l 5)nicho ispa chaypa mitanpica tutapas
y(l6)ma*yna pachapas may pachah macoyllon(17)co chay pacham canca ispa

<S7Por felta de espacio, el sufijo -chic ha sido aadido encima de la dirima palabra del folio,
* ispam.
459Poco legible; quizs rinmrifca o rimarisca, interpretacin mis probable en el contexto,
m El texto sigue en el mismo rengln; una seal al margen indica que aqu se termina el prrafo.
<*' Se ha encerrado la palabra hmmcba en un crculo para destacarla.
O pincaycosac, forma habitual.

ircan chay (18) pachallataciiw'*63 runacuna ancha cusi(19)cuspa cochocuspa


hari machucu<na>pas an(20)cha chac'huaspas tictinta ymantapas apas(21)pa
ric carcanco aupa huasipi opiana(w) (22) captinpas pana caypi cancampacpas
(23) chaymanta cay llactallapitaccha chaytapas tu(24)ta ruraspa<Pas> asila
huananman hahua llactacuna(25)pica hinataccha ruran<cu> ispam yuyanchic
(26) oyarinchicpas

(f. 112r)
t
Ihs.164
(1) Ata. ispaca. huamrap chucchampi parca (2) yurictam ata. inchic'"'5,
cayhina yuric(3)ta*w canan1*66 chay. huamrap yayancuna (4) a quimba huata
captin huonacoc (5) huasimpi o canchampi Pwsac punchao(6)manta aupac
paypac Cacancunac(7)ta o masancunactapas huyarichispa (8) chay punchaupim
cay pariacacap a (9) atan.ta yllanta rutuson ispa (10) ylla. ispaca Ata.
iscallantatacmi (11) hunanchanchic. chayhina a tiicoy(12)ta huyarichicuspara
ashuacuyta ca(13)llarincu. ashuaconmi media saracta (14) o. huc hanigactapas
icta huyaris(15)paca quiquin runacunallatacmi (16) tapunacuc ymapacmi
ashuan ispa (17) a yachaspam canan yma punchao(18)pich. fiesta canca chay
punchaoTucoy (19) hinantin runacuna huonacumuc (20) ynaspam canan chay
batayuc ru(21)naca masancunahuan tuCoy cacan(f. 1 12v)(l)cunahuampas.
huyra icman ta tiaspa (2) taquicuyta opiachicuyta callaric chay (3) mi a may
pacham ancha machanco (4) chay pacham huc fresadacta o titacta(5)pas
mantapuspa, chay huamracta cha(6)upiman yaycuchispa tiachic| cay simic(7)ta
rimaspa| yayacuna huauquicuna (8) cay ata. yllacta canan punchautac
ru(9) tusn pariacacap a chaymanta tutay(10)quirip atan yllanmi ari paytacmi
ari (11) ocaman cachamuarca cayhina yu(12)rincampae ispam rimarle,
chay pa(13)cham chay huamrap a sispa Cacan cari (14) captin. huarmi
captinr paypac ypan (15) mana ispari agelo o aguelanpas sa(l6)yarispa huc
llamahuan o chacrahuan(17)pas huc sealllanta churaspa chay J.(18)tacta
tejerahuan camaycuc chay (19) llama iscanchicpac hunanchay(20) ninmi
canan huc cot*huato isca467 (21) ym ahuanm i llamacta pariacacaman

463 m i & si.


464 En el maxger^ superior de la pgina se encuentran una cruz y la referencia: Ihs. (lesus hominum
sahator).
465 N .M /a a^(un)os se es / maraa y a otros i no .
m O quizs cunan.
467 NJML cothuato i es cabresto (cabestro) / de llama .

(22) pusarca. chayhua(ra) chacrap huna(M )ychaynin(23)tam468 canan


huc caxo. isca<c>fcuaftta chu(24)rapuc carcan cay caxo iscaca huc
cas(25)pillam huarm ip allacunallan chay(26)mantam huaquinin sispa
yahuarma(27)sincunam yacullahuanpas cusmahuan<pas>469 (f. 1 13r) (1)
ouejahuanpas o m ilihuahuanpas (2) Cascancama ofrecicuc sapampi (3)
sayarispa. chaymantam a may (4) pachah. sispa yahuarm asin puchu(5)can
chay pacham curaca o alcal(6)de culla<na>mantapas sayarispa ys(7)cay |...|
rreal o huc rrealtapas chu(8)raspa sayarimuc hasta puchucas(9)cancama caycuna
astahuarima(10)chanca machaspari manam ariy(l l)maliantapas michacucacho
ispam (12) ancha hupyachic a pacha huraycus( 13)cancama chay pacham
canan a (14) tucoy |. | rutucoyta puchucaptin ya(15)yan chay churinta tucoy
rutuc porq(a) (16) runacunaca llamcayllam llamcac (17) a puchocaspart470
tullam471 taquicuy(18)ta callaric machoncunap sutinta (19) rimarispa yaya
anchipuma o carhua(20)chachapa o yma yma ispapas cam(21)pa atayquim
yllayquim canan(22)ca am puchocarcani cananman(23) taca ama atac pariacaca
cacha(24)muchoncho allitac casac ispam (25) taquicuc saucacuc472
( 113v)
(1) cay ata ispaca ylla ispapas (2) pariacacap cachanmi ispas (3)
runacuna hunanchancu cay(4) ta rutuypacri cayantin chisis473an(5)cha manchaspa
coynhuan tictin(6)huan ymanhuampas paricacacta474 (7) tutayquiricta muchac
allichahuay(8)tac cay j4tahuan caya punchauri an(9)cha cusiyuctac casac ispa
paycuna (10) hunanchaptnca| curip sealninsi (11) curi hamuypacsi cay
.tacta cacha(12)mun mana alli pariacacaman hu(13)chanta yuyaycuptin
huaonanran(l4)ti curi yurinca ispa| curi _yuricta(15)ca475 huaftonantantim
yurin icmi ari cay checallatam cay san damian (17) checa iscamanta
yachanchic
(18) chaymanta<r> huaquinin llactacuna(19)piri yma tspah,
rimancu ycha(20)ca Ata. yuriptinca ynallatac(21)mi tucoypas cay tucoy
corregimiento(22)pica yupaychancu tucoy may quitipi(23)pas huancapas
yauyopas. huama()(24)tancapas yma runapas yn(dt)o iscaca

'

468 Se ha suprimido y de hunaychaynintam agregando una tilde para representar la nasal de la forma
corregida encima de la letra a precedente.
469 Vase nota 434.
470 < puchocaspam (?).
471 = tuyllam.
472 O quiz haucacuc.
473N.M, esto es/la noche antes de eldia c^lc)ho.
474 Lapsus; corresponde a pariacacacta.

475y*p'

(f. Il4 r)
{1) chaymantari ahcca runa ancha co(2)llanan yanacuna cacpas
ynatacmi (35 limacpi pip churin ata captinpas (4) huonacuc. chaymanta
mestizo (5) cactapas yachanchictacmi huaqui(6)nincunacta. caytaca. ychapas
chay*(7)yna alli causara ftispatacmi hua(8)quinin runacunapas huchaman
(9) chayajcurcancu476 chaycunacta ricus(10)pa ynaspari cay quimba
huata(ra)(I l)m antam rutuna ispa ircanchic (12) chaytaca yachacuscancamam
au(13)pacpas o quipanipas rurarcancu (14) cay chicallam checa smica 477

476

y 5 n

477 Sigue la rbrica (del escriba?).

Ritos y tradiciones de Huarochir

Bibliografa

Manuscritos inditos
PACHACUTIYAMQUISALCAMAYGUA, J .d e S . C s .f .- Pleito sabr la laguna de
Yansacocha: [Pleito de los] Yndios del Pueblo de san fran(d)eo de sunicancha
contra... [el] Pueblo de san cristouai de concha ss las tierras y demas deduzido;
Lima: Biblioteca Nacional. Ms B-1483.
POLO DE O N D EGARDO, J.> s.f. Proceso de vila: Captulos (San Damin)
N 43. proceso Remitido por El S(e)ot den / y prouisor al doctor padilla
vh(itad}or de capituios /a/ El docto fran(d)co daVila. cura y bcn(eficid)o
/ de E l p doctrina de San damian y sus a/nezos (contiene una retractacin
en quechua de los captulos formulados contra Avila por los indios de
Sunicancha); Archivo Arzobispal de Lima.

Fuentes secundarias
ARGUEDAS, J, M ., 1966 - Dioses y Hombres de Huarochir, 278 p.; Lima: Musco
Nacional de Historia, IEP. Narracin quechua recogida por Francisco de
vila QI598?). Edicin bilinge. Traduccin castellana de Jos M. Arguedas.
Estudio biobibliografico de Perre Duviols.
ARRIAGA, P. P.J. de, 1968 Extirpacin de la Idolatra del Piru. Irt: Crnicas Peruanas
de Inters Indgena^ Madrid: Ediciones Atlas. BAE, vol. CCLX.
VILA, E de, s. f. - Relacin que Yo El D(oc)or Fran(j)co de Auila Presbyt(er)o
Cura y benef^V/^do / de la ciudad de Guanuco hize Por m(anda)do del
s(eo)t Arzobispo de Los / Reyes acerca de los Pueblos de Yndios de este
A rz o b isp ad o ...; Sevilla: Archivo General de Indias. Lima 301.

VILA, E de, 1608 - TRATADO / y relacin de tos errores, falsos Do-/ses, y otras
supersticiones, y ritos dia/bolicos en q{ue) viuieron antiguamente los / y{ndio)s
de las Prouincias de Huara/cheri. Mama, y chacla y oy / tambin viuen
engaados con / gran .perdicin de sus al=/mas, Ms. 3169, ff.l 15r-130r;
Biblioteca Nacional de Madrid,
VILA, E de, 1646 - Prefacio ai libro de los sermones, o homilas en la lengua
castellana, y la indica general Quechuua. m Tratado de los evangelios que
nuestra madre la iglesia propone en todo el ao.. Lima.
BERTONIO, L., 1984 -Vocabulario de la lengua aymarsr, Cochabamba. Facsmil de
la edicin de 1612.
'CABELLO VALBOA, M., 1951 -Miscelnea Antrctica; Lima: Universidad Nacional
Mayor de San Marcos Instituto de Etnologa,
CASTILLO, P. de & MONTALVO, G. de, 1609 - Carta Annrn 1609. Fondo
Gesuittco N* 1488, 11,9. Mission a Indios Idolatras en la Comarca de Lima;
Archivo Romano de la Sociedad de Jess.
DVTLA BRICEO, D., s.f. - Rreaqio(n) y descripqiofa) que da diego dauila brizeo
v(c)zfm)o de la giuJdadde los rreyes.. . ; Madrid: Real Academia de la Historia.
DUVIOLS, R, 196? - Un inditde Cristbal de Albornoz: La Instruccin para descubrir
Todas las Guacas del Piry sus camayos y haziendas%t. LVI-1; Pars: J.S.A..
GONZLEZ HOLG U N , D., 1952 - Vocabulario de la lengua general de todo el Per
llamada (quichua o del Inca; Lima.
H ERNNDEZ PRNCIPE, R,, 1923 Mitologa Andina. Idolatras de Recuay
(1622). In: Inca, 1; Lima. Nota final de Carlos A. Romero.
MATOS MAR, J., 1958 - Las actuales comunidades indgenas de Huarochir en 1955,
341 p.; Lima: Instituto de Etnologa y Arqueologa de la UNMSM.
PACHACUTI VAMQUI SALCAMAYGUA, j. de S. C., 1993 - Relacin de
Antigedades deste Reyno del Piru, 276 p.; Lima/Cusco: FEA, CBC. Estudio
etnohsrrico y lingstico de Fierre Duviols y Csat Irier.
POLO DE ONDEG A RDO , J-, 1603 Los errores y supersticiones de los
Indios, sacadas del tratado y aueriguacion que hizo el Licenciado Polo. In:
Confessionario para los Curas de Indios; Sevilla.
SALOMON, F. & URIOSTE, G. L , 1991 - The Huarochir Manmcript, 273 p.;
Austin: Universiiy of Texas Press,
SANTO TOMS, Fray D. de, 1951 Lexicn, o Vocabulario de la lengua general del
Per; Lima. Facsmil de la edicin de 1560,

TAYLOR, G., 1987 - Ritos y tradiciones de Huarochir, 616 p.; Lima: IEP, IFEA.
Estudio biogrfico sobre Francisco de Avila de Antonio Acosta.
TAYLOR, G 1999 Ritos y tradiciones de Huarochir, 502 p.; Urna; IFEA, Ba)
Central de Reserva del Per, Universidad Ricardo Palma. Nueva licin
revisada.

You might also like