You are on page 1of 61

Consejo Educativo del Pueblo Yuracar

Presidente: Miguel Nez Pradel


Chimor - Cochabamba

FUNPROEIB Andes
Fundacin para la Educacion en Contextos de Multilingismo y Pluriculturalidad
Calle Nestor Morales N 947, entre Aniceto Arce y Ramon Rivero Edificio Jade 2piso.
Telefonos 4530037 y 4530038
Email: info@proeibandes.org
Proyecto: Curso taller de lectura y escritura yuracare, primera versin 2011.
Coordinador de proyecto: Vidal Arratia Torrez
Autores: Estudiantes del 1 Curso taller de lectura y escritura yurjare
Docentes del curso:
Raymundo Chavez Orozco - Bertha Noe,
Guillermo Orozco Gutierres - Mercy Noe Chavez
Geronimo Ballivian Orosco
Edicin:
Mercy Noe Chavez
Diagramacin:
Roxana M. Arnez Z.

Dulatu anuta ana tateremt tadyrr tuwa tabybu Yuyjarey


Nuestro trabajo en lectura y escritura Yuracar
Primera edicin, octubre de 2011
Cantidad: 500 ejemplares
La reproduccin total o parcial de este documento esta permitida, siempre que se cite la
fuente y se haga conocer a los autores y a la FUNPROEIB Andes.

Deposito Legal: 2-1-2544-11


Impreso en Talleres Grficos Kipus Telfs.: 4731074 - 4582716, Cochabamba
Printed in Bolivia

Presentacin

Desde la gestin 2009 la Fundacin para la Educacin


en Contextos de Multilingismo y Pluriculturalidad
(FUNPROEIB Andes) conjuntamente el Consejo Educativo
Yurakar (CEPY) nos hemos propuesto revitalizar la lengua
y la cultura Yurakar, para este cometido hemos realizado
varias actividades conjuntas, entre las que se destacan:
Fortalecimiento de la gestin educativa y Estudio
sociolingstico del pueblo Yurakar. Producto de estos
trabajos contamos con el reconocimiento del CEPY
integrante del Consejo Educativo de Pueblos Originarios
(CEPOS) y; con el documento sistematizado de estudio
sociolingstico y la produccin de materiales educativos. En
la presente gestin continuamos con las actividades de
revitalizacin lingstica y cultural mediante el trabajo en
comunidades yurakars. Investigacin de saberes y
conocimientos para la construccin del currculo
diversificado local en una comunidad representativa.
Finalmente, se ha llevado a cabo un curso intensivo en
lectura y escritura Yurakar.
El proyecto de escritura y lectura Yurakar se desarroll
con jvenes varones y mujeres, que habitan en el
departamento del Beni, Cochabamba y Santa Cruz.
Producto de este curso se ha editado el presente material.
Los contenidos de esta cartilla permiten valorar la
importancia, fortalecimiento, estructura gramatical y
aprendizaje de la lengua Yurakar. Las actividades

contenidas tienen la finalidad de motivar a los mismos


yurakars a fortalecer su lengua.
Estamos seguros que este material producido por los
mismos originarios ser empleado en varios espacios
educativos y sociales. Con este aporte cumplimos con la
demanda del pueblo originario Yurakar, el mandato de la
Constitucin Poltica del Estado y la Ley de Educacin
Avelino Siani y Elizardo Perez (ASEP) para concretizar la
oficializacin de las lenguas originarias en diferentes
espacios. Por este hecho, creemos que es un aporte a la
lucha de los pueblos originarios por recuperar y fortalecer su
lengua.

Vidal Arratia Torrez


Coordinador del Proyecto

Anuta sawatatuja dulatu ana leetebe


latisha teremttebe

Ltta: Tuwa yurujaretu tabuybu yij-yita .................. 9


(Importancia de la lengua Yuracare)
Maylejbshw: Raymundo Chavez Orozco
Pastora Bertha Noe Melgar
Lshie: Libabantu tabuybu .................................. 17
(Fortalezcamos nuestra lengua)
Kaylejbsh: Guillermo Orozco Gutierrez
Liwi: Anuta teremtt tabuybu.............................. 29
(Estructura gramatical de la lengua)
Maylejbshw: Geronimo Ballivian Orosco
Mecy Noe Chavez
Lpsha: Ateremtntubla tabuybu ...................... 43
(Sigamos escribiendo la lengua)

Yurjare Ateremt

Dyajuta yurjare
Luu ppja apumijtiya ashoja shendyeti, Abashtiwja
ashilajtiwya. Achuta dyajujtiya shinama ppshamaw
(Ever L, Antezana Choa)

Dyaju ltta irishkila


Titataja malaja ltmchi, latija miija ltta irishki, kamala
tasibchi, irishkija shutaja dula asib mul-luy. Ati irishkinuja
ujajti tsib. Taaptaw wiwiwti tasiby, mamtajti. Penchi
tuttti wshoja bobo latiji.
(Nelsi Chavez Noe)

11

Yurjare Awinani

Tarakkaye Seperre madyuju


Ayindye tt lttujuta ltta tarakkaye, latisha amala ltta
seperre, latija ashkutaya amashim tichoo? kutaya. Achooja
kuyaja ashkuta yitay tiare, seperreja abssnintu lubujlula
kutaya. Nijta, malama nish mibjtanti kuta.
Josu Noza Maldonado

Kuybaluwmantu
Mylechaya tpsh dyajutila
Idala ideche chama, Ichata yupa, nish ichata otto chajti.
Tpshchi?
Olver Morales

R. Ishita

12

Yurjare Ateremt

Tappshamaw mawinani
Shinama tejteshamawja ottojtiwya kani kkktati puyni,
ottoya liwsha duchejtiwya ayma latisha maoshewo littaya
emmetina ewejtiwya mapalajsa, maoshewo lomlishtachi
achaya emmeja suritacha kutaya. Mampl eweya
mapalajsa ennya, mankulati machata cheya balijtiwya
majukkulchi sawatanishtaya.
Cludina Parada H.

Tibisiw Tisibybshw
Nuebettitutu tibisiwtina tasiby, titataja buyta tisiby,
latisha timemeja yee buyta lacha, latisha tiyee, tipii latisha
limeyew tipaanu.
Titata kankukush sawata emme bb chajti. Timemeja
ann, atpt, ajuyja chajti lacha. Tipaawja mankukkush
kubssjtiw koma. S tinkukkush abssjti lacha. Achatijti
tibisiwtina.
Norvil Orosco Noe

Tadula
Malbawja yitajtiw ewetew madulawti, Latiw madulaya
ewejtiw shinama tappshamaw masib, matajtaya machtula
bmwti, kumm bbya mashbjtajtiw yankala shopshola.
Norma Guzmn Zelada.

13

Yurjare Awinani

Madulajtiw ewetew sipew aele atoonula


Sipew maelew matajtaya malapujtiw mato, latisha bmw
mapuya manrepujtiw latiji shpshola. Lati manrepuya
ewejtiw masibb, kusuti mapalajsa.
Norma Guzmn Zelada

Anuta dulajtiw laweta


Marral dulajtiw laweta; Liwsha tajtaya ltta metru marra
katchala, latisha emejmesh amujumuj krs slya wwjtiw
amuju aselala. Mansati laweta ati matutujtiw latiji owwow
yarrutebeniw. Ati yitajti lacha owwo kshkwti karina
dulishtaya.
Agustin Urbano

14

Yurjare Ateremt

Tadula
Shinama tappshamawja dulajtiw pojore tomochi, marra,
shinoroshishi, kuta. Tajtajtiw kumm kattchala latisha
asuelala wwjtiw amujumujuy, Mansati lati winanijtiw
kuyjatala, yitajti lacha tpttebey. Atila ashtajti s, nish
litalashetachaya tappshamaw madula.
Eufronio Orosco Parada

15

Yurjare Awinani

TADULA
Dulajtiw tajju kusuti molteru kumm urupisila, kandulajtiw
lacha abana, ati matutujtiw shinama arrush, shil-li latisha
owwo, palanta kuta machatatebbeni.
Norvil Orosco Noe

16

17

Yurjare Ateremt

libabantu tabuybu
Fortalezcamos nuestra lengua Yuracare

19

Yurjare Awinani

Teremtntu Tabuybula tpshjtib:


Teremtntu amashkuta kuybaliwmatu ana buybula
querer poder saber xito
Anuta teremtw sewebontaw, seweshojaw buybu
Tijusu.- Liwsha tijusu emejmsh knsono leey, tindrrr
chaniti tibuybu achaya nish plecha. Tijusu lacha tibisiw
mayleniti sh emejmetla tabuybu.
Emejmesh kuymalumajbshla.- Tijusu emejmesh tyle
teremty, leey chaniti tibuybu, achaya mandyujuni lacha
tibisiw.
Tj-tylenaja.- Tishil tylnaja emjmesh amashkuta
teremtjtwtila tibuybu tila kuj-kundyetey, malaya
mandyujustnaja tibisiw achaya maylecha lacha amashkuta
teremtjtiwtila tabuybu. Pnchimash iseweya mandyujushti
lacha tinu, achaya mayle leew, teremtw chachaw lacha
sewashkuta.
Litishudyedye timbjbsh.- Lij- lishudyeynaja tyletila
tibuybu, lachamatijsha maj-mapl lishudyeshti tibisiw mayle
mandyrr manbya manmuy.
Anajajtiw sewebontow seweshojaw teremtjbshw
mamakkata
Eufronio Orosco Parada, Norma Guzmn Zelada,
Miguel ngel Maldonado, Nelsi Chvez Noe, Josu Noza
Maldonado, Claudina Parada Herbas, Norvil Orosco Noe,
Ever Antezana Chao, Olver Morales, Eliodoro Orosco
Noe, Florinda Parada Herbas.

20

Yurjare Ateremt

SAMU SHUYASHTINA
El tigre y el tat
Shuyashaja adyindye winaniya bj-bm puynila. Ltisha
samuja kalawsheja ashkutaya. Tiare sh adyindye
winanimchi? kutaya. Nish myle m esh adyindye winantila.
Mmdyujuni, tilj- tildeche tishil al-la daraj-darandaray.
Tj - benebenesh imbtemri, kutaya.
Askutaja kuraj- kurata malaja yupaya asiby shuyasha.
1.- Yokkoshe, Shuyashaja kanshiwaya samu.
2.- Kanlele, Samuja kanleleya shuyasha, kanshiwati.
Kaylejbsh: Guillermo Orozco G.

Bbtijti tishil duj kusuti nijta


Tishil tuwa, nish ldojo tayle bbtijtinaja dujn,
tappshamawja ljlshtati dyomojtoya bbnijtiw shnama
dujn matometela, baliya madechaya tolombew, yutuchew,
luuw, ushaushaw, maboboya mamalajtiw masibchi, naa
nijtajtitila mabobojbsh shinama, tishil tuwa mabontotu,
nish tayl kayashitijtinaja tometela, tappshamaw madulala.
Miguel ngel Maldonado - Comunidad San Pablo

21

Yurjare Awinani

Tishil nish taylenaja shinama tappshamaw limaylejtiti,


lmmuy mabobojbjtila (rifle) bobotijtinaja bsh dujn, tila
nish litalashetaya ibaa, amumi naa tappshamaw
limayletijbsh.
Ever Antezana Chao - Comunidad Soltera

Titataja tindyujujti amashkuta imbtjtiwtila shnama


tappshamaw. Ljlishtati dyomojtaya machewetetina
baijtiwya ltmchi, j amujchi bbnijtiwya dujn.
Mamunta, matomete, tul-l ayma kabalijtiwya, matometela
bobojtiwya wenche, wejshe, shuiye kuta. Nish malabannajtiya
tappshamaw tul-l, ayma kuta, Bobojtiw lacha samu rinchu,
olosoya kamalajtiwya apl masibchi. Latisha yeeja abba
witati kannnya kundyete kanchayajtiya.
Norvil Orosco Noe - Comunidad Monte Verde

22

Yurjare Ateremt

Bbtijti tishil petche shinamashkuta


Shnama tappshamwja baliya kudawachi, loskochi
kusuti
adyumachi,
limantomchiw,
mawerretwla
matometewla kayashiw chajtiw shimama petche.
Norma Guzmn Zelada - Comunidad Santa Lucia

Shinama, nijtajtiya idojdol kuyjata, bbjtiw petche


machatatebeni, tishil tua nish tayle kushitijtinaja petche
tomtela, lmmuy kuyjatajtila kajuyjatijtinaja petche, peshe
taaptawja boboya bendejtiw tishil. Bendeya mijtiw matacha.
Nish shinamashinaja tishil.
Claudina Parada Herbas - Comunidad Tres Islas

Shnama tadeleti
Shinama tappshamawja emejmesh iyepejtiw deleti
ltmybsh,
mdojo
mubintati
ensejtiw
deleti
ltmybsh, mml ensejtiw punn madecheti,
bayatchi ltisha motchopumita yitajti mabawtaw mubintawti,
rjoja aplja yitajti ushurtebey.
Agustin Urbano - San Antonio

Yitajti lacha Kutchipl, mannessewti yeew inumawti,


latisha
kopaybo
ensewtiw
masoboto
mubintati,
lachamatijsha tishil nish enesetijtinaja deleti ltmybsh.
Lmmuy karai deleti ensetijtinaja.
Eufronio Orosco P. - Comunidad Monte Verde

Turie manyupati madojoy korrela bobojtiw shinama,


tappshamaw, sewenu weweshiwti malapupujtiw lacha
ltila.
Florinda Parada H. - Comunidad Tres Islas

Tappshamaw madeletija ltmybshjtijajti shinama


anajajtiw peshew mamakkata, bayatchi, Chimore, kutchipl
chajapana, mml, kuta. Amumi ana tt tisibla

23

Yurjare Awinani

tishiltijsha. Lachamatijsha nish ldojo tayle dulatijtinaja


taladecheti deleti, tuwa.
Josu Noza Maldonado - Comunidad San Benito

Anuta dulajtiw deleti sorretebe


Sapaya ul (Huayabohi) apl sijoya mannessejtiw
tutumay.
Shuppwta madecheti
Wish apl lomlaya, shshshti ensejtiw ltta
tutumanu.
Olver Morales V. - Comunidad San Benito

Maputijti tishil shinashkuta kummw masaaw


Shinama tappshamawja pajujtiw kummw masaaw.
Baliya mabbjtiw ltmchi, madechecheya mamalaya
masibchi machejtiw, Nish matajtajtiw kummw, lmmuy
maborotow, maydandaw chajtiw mapushtaya masaaw, isiriw
chiyoshtow pichintiriw, kuta.
Roselda Maldonado Suarez - Comunidad San Pablo

uu, mawiwiya masibchi madyomojcheya maysejtiwya


shinama tappshamaw. Al-la nish maladechejtiya shinama.
Olver Morales V. - Comunidad San Antonio

Shinama tappshamawja mapujtiw kochenaw, uruppaw


masaaw, machatatebeniw. Tishil nish tayle maputijtinaja
kummw masaaw. Apptijsha kumm maydandajtiw
shinama masaaw mapushtaya.
Eliodoro Orosco Noe - Comunidad Monte Verde

24

Yurjare Ateremt

Amashinaja tasib matata tishil


Shinama nish amtiw tibisiw tishil bjbmwnaja, shuta
shuta malnaja tasib matata. Tammuy sawatatijti achaya
shutaya emejmecha, achaya nish talabannacha neyneta
bsh, taya.
Nelsi Chavez Noe - Comunidad Trinidadcito

Tishil
Shima tappshamawja lishudyeshtaya madulajtiw yarru,
sisjtiw bombo, iritu, ashilaw chajtiw, mashojaw shendyewti
majulukku chajtiw. Tishil nish achuta taylnaja. Iritutijsha
nish tayle lipupatu chitijtinaja. Shinama tasibja nish idojdol
matata tishilshkuta amumi bsh katttunaja tsib
matatay. Katttu lacha taele, katt lacha bti kubsstijtise
koma (pelota). Tasibja nish sipe aele. Atta bshla
dulatijtinaja tasib. Karai adulala dulatijtinaja.

Biysta Ltigo
Shinama tappshamawja majulutajtiw mau tju yiju
kuta. Matjty, mabanay achaya nish ayrachaw mutaya.
Majulukkujtiwya sisiru atoola,nisk achantaya tmbi atoo
kankaya. Laweta oshpe dulaya mansati, mabiyisajtiwya
mammuy masewew, achaya konsono winanichaw mutaya.
Al-la tappshamaw mabontowja imejmesh tm winanijtiwya
shinama.

25

Yurjare Awinani

1.- sh majulukkujtiw shimana mammuy mau.- Achaya


nish ayrachaw mutaya.
2.- Amakkay mabiyisajtiw.- Laweta dulaya, lati mansati
mammuy mabiyisajtiwya
Achuta mambya imejmesh tm winani mambjtiwya
mau shinama tappshamaw.

Amashkuta kuymalumam m tappshamaw


achuta mandyujujtiwtila shinama masewew
Shinama tappshamawja nish baliwtijsha leetebechi
emejmesh mandyujujtiw mau, mabontow mashojaw kuta.
Sewebontow, seweshojaw nish limuyajtiw matataw
mammew shinama. Matataw mabachewti, neyneta nish
dyajumash l malaya dulajti yankala bsh. Matataw
muttjtiwya mayaru nish ltti muysejtiwya shinama
sewebontow, nish nntsh mandyrr chajtiwya lacha.
Nish ayraw, dujn petche bbw sawataw, chajtiwya
lacha.Bchuta mandyujujtiw matatawse lachuta dulajtiw
shinama sewebontow. Lachuta imbtwti, yiju matatawja,
mawjajtiwya maweshini, achaya pnchimash kawinanicha
tashoja taya. Nish konsono dulawti bsh majulukku,
mabiyisaw chajtiwya.
tila kuybaluwmatu tua yij- yitash madyujujtiw shinama
tappshamaw msewew. Tishil nish achajtinaja, tatataw
limuyumatu ayratu, chatijtinaja tishil, nish tayle sawatatu,
dujn bbtu, petche nish tayle kayashitu chatijtinaja tishl
tuwa.
Anuta kuybaliwmaw mammuy sewebontow seweshojaw
kuta.

26

Yurjare Ateremt

Pnchimash ibontoya tijusu konsono mandyujuniti


lacha, achaya emejmesh kuybalimaw, emejmesh
winaniw chachaw lacha. Tijusu lacha mandyujuniti
amshkuta winaniw mandyuju, chajtiwtila shnama
tappshamaw mau. Achaya maylecha lacha.
Eufronio Orosco P.

Lpsha sewebontuw mdyuju


Ttwya shinama lpsha sebontow, ltta puyni matataw
mayseshtawti mayaru, lpshawchaj baliwya ltmchi dujn
bbnishtawtila, yijnu matatwja mawjaya ati sewebontow
ayraw kusuti nish ayraw chamawtila, achaya pnchimash
tashojaw muwinanichaw tawtila, kaj baliwja madechewya
tolombew. Mankushiwja liwiwja bobowya ltta ltta tolombe.
Ljtajtija nish boboya lttamash. Achamaja wilitaya asibchi,
nish bejtawti setaja kamlaya pitchij tibba. Benebenesh
kayashija kansiaja dujuja amalaya yosse asibchi.
Ltmjsha wilitawja kuytewya tpsh bobotila, latija
ashmutaya, wenche kayashi, lachamatijsha nish tintuwi
mala. Latisha atatawja bbnintuchi wenche kutawja
kabaliwya yosse. Nentaya nachimash malaja tuwilaba
kutawya. Baliwja dechewya pitchij tibba sulaylewla dujuta
ttti. Wilitawja masibchi biyisawya latiji benebenesh ati
sewebonto manshiwatila. Shunewtisha mabiyisajtiw
shinama tappshamaw mabontow.
Kaylejbsh: Geronimo Ballivian

Atila tuwaja tishil kuybaliwmatu naa shinama


tappshamawja emejmesh mandyujujtiw mabontaw
mashojaw, maylejti lacha ama kuynanishtatila mashoja

27

Yurjare Awinani

pnchi. Latiwja kambbjtiw abba. Nish yitajti ashiuwawti.


Shojtotutijsha yitajti yokkoshejbsh dyajuti.
Anuta kuybaliwmatu tammuy.
Eufronio Orosco Parada, Norma Guzmn Zelada,
Miguel ngel Maldonado, Nelsi Chvez Noe, Josu Noza
Maldonado, Claudina Parada Herbas, Norvil Orosco Noe,
Ever Antezana Chao, Olver Morales, Eliodoro Orosco
Noe, Florinda Parada Herbas.

28

29

Yurjare Ateremt

Ana teremtla tajusu pandyujuntuti uujul achaya


paylecha amashkuta teremtetijtitila tabuybu, tateremtja nish
atta buybushi, nish castellanushi, tayleya ibaa lacha amaja
batatila liwsha makkataja kusuti betila tamdyerrse.
Buybu.- Bm buybu madechecheya tandyerrya
dulatijti, atta buybu, achuta dulati emejmesh ajayajti
tadyerrta. Lachuta teremtja emejmesh krsh malaya iba
lacha.

Atila tuwaja ujantu tishil buybu


Gramtica.- Dyajujti amashkuta teremttijtitila tabuybu,
bm buybula. Dyaju lacha krs terenttijti nkusuti nijta
Anuta teremttijti buybu limiye malajbshla, ati
kalimakkataw castellanula prefijo, naa liwsha malajbsh
imakkata sufijo, latisha amashkuta ibatab teremtntuti
amumi buybu.
Tabuybu kateremttijti bj- bm buybula.
Pmchimash ememjmesh tayleshta amashkuta taliba
kateremteshtatutila tabuybu Yurujare.
Kaylejbsh: Mercy Noe Ch.

31

Yurjare Awinani

Timeme kayle ajuyjajbsh


Timemeja emj-emej kayle kalinama ajuyjajti, nish
kalapnimash malya kuyjatla mamtajti bm petche.
Nijtajtitisha petche kajanchejti, kayle kankama chajti sijta
kajuyjashtaya. Latija tindyujujti shinama yitajbsh. Sja majmapakka tyle timemele. Ajuyjata kasetaya malajti timeme
ajuyjanishtaya. Titataja nish kayle ajuyjajti Lmmuy Kalapni
ajuyjajti. Nish kacheti petche adyojla kalamakka chajti petche.
Kaylejbsh: Geronimo Ballivian

Terentntu bm buybu latisha ujantu amashkuta


teremtttila
1.- Timemeja emejmesh ajuykkajti
- Mi madre era una buena pescadora
2.- Sja maj- mapakkaka tyl timemela
- Yo aprend mucho de mi madre
3.- Ajuyjata setaya malajti timeme ajuyjanishtaya
- Mi madre agarraba su anzuelo e iba a pescar
4.- Latija nish kalpeni ajuykkajti
- Ella era muy pacienciosa para la pesca
5.- Titata kalpni ajuykajti
- Mi padre no era paciencioso

32

Yurjare Ateremt

Bjtatu tabuybu, nish atta buybushi, nijtajti peshe buybu


castellanula

Ujantuchi ama buybuja malajtitila limiye


Ti meme
Mi tanti
A tata
Pa sib
Ma lewle

tindyuju s (m)
tandyuju m (tu)
tandyuju ati (su de l)
tandyju paa (ustedes)
tandyuju latiw (ellos)

Teremtntuchi achaya bjtantu

mabbntu attimaw buybuw

Timeme kubinta atanti


Atataja dula sibb
Pachataja shujushu
Mipii dula norpe
Malewleja pisijta
Titataja kajuyjani pasuji

Pa-chata oytoto
Ti-dyama kudyumm
Ta-pojore dula
A-tomete bb
Mi-yoyoto kadandaw
Ma-oshewo kamalaw

Kateremntu bm buybu, buybu limiye malajbeshtina


Timakkata
Tamakkata
Mimakkata
Pamakkata
Amakkata
Mamakkata

Sawatantu
1.- Paa pasibja wayle wayle
2.- Malewlewja bj-bmw
3.- Paa papp pojto tuw
4.- Timmeja isesese lajlaja
5.- Ttjbshja tankukkutab dulati
6.- Shinkishinki tipojore atul-u
7.- Atiba luuja rk rk malaja lidele shopshomujuy
8.- Atejteja mala

33

Yurjare Awinani

Ujantu amashkuta teremtetab buybu liwsha


malajbshla
w anaja tandyuju tishil (marca de plural)

Bobo

shta anaja tandyuju pnchimash boboshtatila

Cazar

Shi ana buybula nish tayl bobo kusuti nish bobotila


nta ana buybula dyajutijti kusu boboniti

Petche pez
Sewwe Nio

w Bmw (Plural)
shi (parece pez)
nu uujul (Marca de diminutivos)

Kukkul Chaco Chi (Marca al lugar donde se va dirigir)


Adyuma Rio

jsha (marca de lugar de donde se procede)

Sawatantu
Tapija mabobo bm petchew
Achee boboshi
Sibb chi

Batatu tasibechi numma

Kukkul jsha

Amala kukkuljsha

Luu nu

Tipiija mii luunu

Chajmu shi

Tipaa bjta bsh chajmushi

owwo nu

unujuma owwonu

Anuta teremttijti buybu


naja katutu ltta btila tandyrrse, latisha tpsh
dyajututila ltila
Imakkata castellanuy (sujeto y predicado)
Abubajtiw Kummw

34

Yurjare Ateremt

Ujantu
Buybu makkata kamaljbsh
Sujeto

Predicado

1.- Shdyul pojore


2.- Shudyul sibb
3.- Titiba chajmu
4.- Matata chajmu
5.- Shjshshi tlipa

1.- Kalapeshe tejte


2.- Tchikka kumm
3.- Sjs petche
4.- uujul sewenu
5.- Danda kukkul

Anaja katt ltta buybu bti dulatijtise (accin)

Dulajbsh
Timeme mala
Dulantu molteru
Madula yaru
Tochoo tiya dulsi
Sewweja awewe

Tipaaja ajuyja
Mala tichoo ajukkulchi
Titiba chajmuja mache talipaw
Tipaa mala ltmchi
Aym tineshu

Anuta munirintu tabisiw


Taljl
Tashunshata
Taelelt
Tashwshta
Tashw

Buen da
Buenas tardes (al medio da)
Buenas tardes (despus de medio da)
Buenas tardes (antes de la noche)
Buenas noches (por la noche)

Inyepetantu
Timakkataja Sandra
-Mi nombre es Sandra
Tpsh m mi makkataw?
-Cual es tu nombre?

35

Yurjare Awinani

Tpsh ati amkkata?


-Cual es su nombre de el/de ella
Ati amakkatawja
-Su nombre de el/de ella es
Amajshabshm m?
-De dnde eres t?
Komunidadshabshy s
-Yo soy de la comunidad
Amajsha amalam?
-De dnde vienes?
Amalay tisibmatataysha
-Vengo de mi comunidad
Amakkay batamse
-Cuando te vas

Kuytntu tbisi tpshy sawattila


Tpsh dulam?
-Qu haces?
Sawatay
-Estoy trabajando
Tpshj sawata dulam?
-Qu trabajo hace?
Amchi batam wiwi ?
-Dnde vas hermano?
Amchi batam bibi ?
-Dnde vas hermana?
Amma chentu tata?
-Comeremos pap?
Amma chentu meme?
-Comeremos mam?

36

Yurjare Ateremt

TANDYTERENTU

Norvil: Miguel ngel tpsh dulashtam ana nummay?


Miguel ngel: Winaninishti plasachi Anchi batam m
Norvil?
Norvil: Sja bati tasibchi, ujanishti kttajbsh Tpsh
dulashtam m?.
Miguel ngel: Mubssshti bannala bsh (futboln.)

Josu: Amajsha amalamchi chee


Ever: Amalay tisib matatajsha
Josue: Amchi batamchi?
Ever: Ajuyjanishtib meja?
Josu: Tijukkulchi bati lacha

Agustin: Amakki batapchi pasibshi


Olver: Numajsha batatu tasibchi
Agustin: Amjshija wiwishtapchi
pasibchi
Olver: Nish tyle.

37

Yurjare Awinani

Tishil ujantu, ami masstya, ashinojomashtatutila.


Ujantuchi
Timemeja, emejmesh ajuyjajti.
Teremtya buybu kapjtantu naa ilawla tambjbesh (,)
Lanajsha tajusu, tayle ottontuti tabuybu.
Ujama midyamanu bibi, tta timeme
Titejteja duche ayma, dyululashtatila pettche
Shi tibache tipii, achittuchi
Chittama, ati, tomochi, che

Titata mala kuyjatala


1.-Titataja mala, kuyjatala.
Mi pap, fue a pescar.
2.-Titata ajuyjanija, mta ltta pasuji.
Mi pap fue a pescar, saco un bentn.
3.-Tibisitina balituja, maputu arrush.
Mi hermano y yo, fuimos a cosechar arroz.
4. Batinnajala s leetebechi.
Estoy listo para ir a la escuela.

38

Yurjare Ateremt

Kukkulbay
1.- Tarrakkayebay ijukkuljtiw shinama ppshamaw.
- En tiempo de peta los antiguos hacan chaco.
2.- Tuwa maleletu latikkay ijukkultijtnaja lacha.
-Nosotros los nietos chaqueamos tambin en ese tiempo.
3.- Ijukkulya manessetijti, arrush, shil-li latisha owwo.
-Chaqueamos, sembramos arroz, maz y yuca.

Buybutebe
Yurjare

Abreviatura

Castellano

Abreviatura

Adulata

D.

Verbo

V.

uujuljbsh

Diminutivo

D.

Btila tandyrr
Bsh
Btila dyajutase

B.T.

Sujeto

Suj.

B.

Objeto

Obj.

Predicado

Pred.

B.D

39

Yurjare Awinani

Sewebontow masawata
S tylenaja
1. Timakkata Norvil
2. Shnnshi dula titata
3. Chajmunu lidele oshewoy
Suj.

Obj.

4. Tipaa mala ltmchi

mala verbo ir -chi destino

Pr. Pers. V.

1.- Tisibja uujulnu


Suj.

Pred.

Prefijo TiPron 1ra pers. nu diminutivo


2.- Amalay kukkuljsha
V

Prefijo -sha procedencia


3.- Tipiija dula pojorenu
dula verbo hacer
1.- Timemeja pisho owwonu
Prn.P.

pisho verbor pelar (yuca pltano etc.)


2.- Isunaja duya titata
duya verbo picar (raya, mosquito etc.)
1.- Tipii ajuyjani
Prn. Suj. V.

2.- Shudul pojore


Pred.

40

Suj.

Yurjare Ateremt

Dulantu tasawata
Taljl tata. Amchi
batam tishil? Atataja kuyaja
ashkuta, tishil ajuyjanintu
mtina tibonto. Latchi baliti
timimemeja
matutushta
arrush.Latijsha wiwiti, sijta
mtati taneechaya chupij
sijta. Lati cheya shinojtoya
baliya sawatantu tapalantamujuchi. Latisha tapalnataw
matupuwti, matajtaya kamankayantu karai amalati, lati
talicheti puntu tachata bannajbsh tasib atebeni. Achaya
nish talabannacha tachata dyummbay.

Tamemeja tandulajti onno


Tamemeja tandulajti onno,
ltmchi abibkka baliya
tawshiti
ilawlaya,
tapusa
werecheya chetijti taono,
abibkka
cheya
yosse
winanitijti dujn bbshtaya.
Achuta mawinaniya wilitatijti
dujn boboya.

Eufronio Orosco Parada, Norma Guzmn Zelada,


Miguel ngel Maldonado, Nelsi Chvez Noe, Josu Noza
Maldonado, Claudina Parada Herbas, Norvil Orosco Noe,
Ever Antezana Chao, Olver Morales, Eliodoro Orosco
Noe, Florinda Parada Herbas.

41

43

Yurjare Ateremt

TANIRITA
Sawatantu
- Katerentchan tabuybula buybu kassjbsha
Taljl:
Tashwshta:
Tashshta:
Bjtantu:
Numajsha bjtantu:
- Teremtchan tabuybula ana buybu kassjbshla

Taljl

Tashwishta

1.

1.

2.

2.

3.

3.

Tshw
1.
2.
3.

Tabisiw tasibybshw
- Kateremtcham tabuybula kassejbsh
- Traduzca de la lengua Yuracar al castellano
Pp:

Tjte:

45

Yurjare Awinani

Chee:

eme:

Wshi shne:

Wshi shndye:

Mme:

Tta:

- Teremtcham bm buybu tabuybula


Escribe oraciones en la lengua Yuracare con otras palabras
que no existen arriba (relacionados con la familia).
1.- Tipp
2.- Titata
3.- Ticheetina
4.- Titejteja
5.- Tiwshi shuneja
6.- Titata timemetina
7.- Timemeja
8.- Tiweshija
9.- Bjtay teme
10.- Ppnaja

46

Yurjare Ateremt

Sietetti buybu
LAS VOCALES
Analabuybula terenttijtii bm buybu

Ene
Sbalo

Ayma
Fuego

O
Oshewo
Olla

reto
Cangrejo

Ilissi - Pasto

Upishi
Pato

rri
Lagarto

Teremtntu Buybu, Buybu Dulajbshwla


- Termtecham bybu, bybu dulajbshwla, btila kassse
elpchimash a, e, i, o, u, ,
Aym

Anchi

Ewe

Ense

Ishita

Imta

Oshpe

Otto

Ulu

Ujta

mmu

ye

47

Yurjare Awinani

Buybu Yurujarey
Palabras en Yuracare con:
Abanta
Abula
shta
Atbb
Adjla
mchi
Aunti

Gajo o rama (de un rbol)


Ayma - Fuego
Su flor (del rbol)
Dijo
Asstte Rob
Sangrar
Arjo Roncar
Por tierra
Atjta Hachear
Dnde?
Amti
Cuanto
Su nariz
Ashaa Arriba

- Kateremtcham tabuybu atta buybula


Traduzca al castellano las oraciones que estn escritas a
continuacin
Adjla amala tipii=
Ayma duche titejte=

Buybu Yurjarey ana buybu dulajbshla


Palabras en Yuracare con:
Ense Beber, tomar algn liquido
Eta
Cansarse
Este
Bebida
Eshkere Lorito
Elechi Abajo
Ewe
Barrer

E
Ene - Sbalo

-Kateremtcham Castellanula buybu cassjbsh


Traduzca las palabras de la lengua Yuracar al castellano
Timemeja ense yarru =
Eweja bsjta achichi =
Elechi mala titjete =
Eta tineshu =

48

Yurjare Ateremt

Buybu Yurjarey ana buybu dulajbshla


Palabras en Yuracare con:
wta
nnyl
rjo
shta

lu
r
sh =
shsh

reto - Cangrejo

rro

Kateremtcham Castellanula buybu cassjbsh


Traduzca las frases de la lengua Yuracar al castellano
shsh adojoy mala rto = Encima del la piedra paso el
cangrejo
Ujama wipi =
shsh mta ati rto =

Buybu Yurjarey
Buybu Yurjarey ana buybu dulajbshla
Palabras en Yuracare con:
Ibta Montn
Ible Engrosar
Ipupu Recoger
Ibsa Despreciar
Imuju Hondo
Inelchi Adentro

Ijukkata
Imi
Ietata
Ilawla
Ishete
du

Mirar
Hambrear
Cansador
Ilissi - Pasto
Descansar
Jochi calucha
Asar en ceniza

Kateremtcham Castellanula buybu cassjbsh


Traduzca las frases de la lengua Yuracar al castellano
Ibta tiowo =
Ilawla tichoo =
Ishita kamala tiyiju =

49

Yurjare Awinani

Buybu Yurjarey ana buybu dulajbshla


Palabras en Yuracare con:

Oytoto Sabroso, lindo


Osto
Ropa de corocho
Oshewo - Olla
Olosso Pelar sacar el cuero
Otche Hacer salir Otto Sali Otte S
Oshebo Desportillar llo Bagre Ojlipa Perdiz
Kateremtcham Castellanula buybu cassjbsh
Traduzca las frases de la lengua Yuracar al castellano
Oytoto chata bibi =
Osoto kamala titata =
Oloso tolombe titata =

Buybu Yurjarey ana buybu dulajbshla


Palabras en Yuracare con:

Uipi
Miel de abeja
Ushta Hace tiempo
Upishi - Pato
Uja
Cuidar, mirar
Ululche Peto
Ushuja Lucirnaga
Ulu
Renacuaja Ushata Adelante
Unti
Nariz
Uppu
Cesta de pachiuba
Kateremtcham Castellanula buybu cassjbsh
Traduzca las frases de la lengua Yuracar al castellano
Ululcheja duya adalay =
Ujama wipi=
Ushta mala Carmen=

50

Yurjare Ateremt

Palabras en Yuracare con:

j All
ye Mari
rri Lagarto

rri - Lagarto

Kateremtcham Castellanula buybu cassjbsh


Traduzca las frases de la lengua Yuracar al castellano
j machi mala luu =
yeja ishushta shopshomujuy =

Anajajtiw bmw buybuw, anawla teremttijti


bm buybu tabuybu Yurujarey
- Alfabeto de la Lengua Yuracare
Aa

Bb

CHch

Dd

DYdy

Ee

bi

chi

di

dyi

Jj

kk

Ll

Mm

Nn

Oo

Pp

ji

Kk

li

mi

ni

pi

Rr

Ss

SHsh

Tt

Uu

Ww

Yy

ri

si

shi

ti

wi

yi

- Alfabeto de la lengua castellana


A

CH

LL

51

Yurjare Awinani

Ejercicios con el alfabeto


Kateremtcham tabuybula buybu kassjbshla
Forme palabras en la lengua Yuracare con las palabras
siguientes:
a

ch

dy

sh

SILABAS: Conjuncion de silabas


a
be
cha
da
dya
ja
ka
la
ma
na
a
pa
ra
sa
sha
ta
wa
ya

52

e
be
che
de
dye
je

b
ch

le
me
ne
e
pe
re
se
she
te
we
ye

l
m
n

p
r
s
sh
t
w
y

dy
j

i
bi
chi
di
dyi
ji
ki
li
mi
ni
i
pi
ri
si
shi
ti
wi
yi

o
bo
cho
do
dyo
jo
ko
lo
mo
no
o
po
ro
so
sho
to
wo
yo

u
bu
chu
du
dyu
ju
ku
lu
mu
nu
u
pu
ru
su
shu
tu
wu
yu

b
ch
d
dy
j
k
l
m
n

p
r
s
sh
t
w
y

Yurjare Ateremt

Ejercicio con las silabas

Katerentcham tabuybula buybu kasjbshla


- Escribe palabras en la lengua Yuracar con las siguientes
palabras
Silabas en Yuracar
Dya

Dye

Dy

Dyi

Dyo

Dyu

Dy

Wa

We

Wi

Wo

Wu

Sha

She

Sh

Shi

Sho

Shu

Sh

Dya

Wa

Sha

Dye

We

She

Dy

Sh

Dyi

Wi

Shi

Dyo

Wo

Sho

Dyu

Wu

Shu

Dy

Sh

Dya

Wa

Sha

Dye

We

She

Dy

Sh

Dyi

Wi

Shi

Dyo

Wo

Sho

Dyu

Wu

Shu

Dy

Sh

53

Yurjare Awinani

Teremtcham buybu, ana tabuybu kateremttetila


ajani
Forme palabras en la lengua Yuracare con las silabas que
estn escritas ms abajo

Dya Dye Dy Dyi Dyo Dyu Dy


Dyalla = Piraa
Teremtcham buybu ana buybwla, ltisha Kshkcham
ltta dyalla
Escribamos frases con estas silabas y luego dibuja una
piraa
Tidymaja mta ltta dyalla dyummtisha
Tidyamaja adyindye shi
Teremtcham buybu ana buybula
Dya

Dye

Dyi

Dyo

Dyu

Kateremtcham tabuybula ana buybu kassejbshla


Escribe Oraciones en la lengua Yuracar con las siguientes
palabras
Dyi
Dye

Dibujemos una piaraa

54

Yurjare Ateremt

Wa We W Wi Wo W
Wtili = Bufeo

Majshkcham lshe Watiliw


Watiliwja ttw lana tadyumay
Los bufeos viven en nuestro rio
Kukta amaljtiw wil-ljsha
De lejos se ven cuando vienen

Kateremtcham tabuybula
katermtcha lacha Castellanula

buybu

ltisha

Escribe palabras en nuestra lengua y traduzca al castellano


Wtili Bufeo

Wenche Anta

Wsho Agula

Wita Lleg

Woro Garsa

Wuw Colgado

Kateremtcham kastellanula tabuybu buybu kassjbshla


Watla bjtatu amalati =
Wenche bobo tidyama shi =
Wsho apushija shjsh bol-loshi chajti =
Wisu aplja miljltajti =
Woro liss sammay =
Wuw daja pojore =

Dibujemos dos bufeos

55

Yurjare Awinani

ya ye y yi yo yu y
Yawiwi abuba= Flor de patuj
Yawiwi abubaja liwily imujta tabanderashkuta
La flor de patuj tiene tres colores como nuestra bandera

Katerentcham liwi amujtajchaj yawiwi abuba


tabuybula
Escribe en nustra lengua los tres colores de la flor del patuj
1.2.3.-

-Amtily imujta yawiwi abuba?


Cuantos colores tiene la flor del patuj
1.2.3.-

Katermtcham buybu tabuybula naa buybu


kassjbshla
Escribe palabras en nuestra lengua con las siguientes palabras
Ya

Yu

Yi

Ye

Yo

56

Yurjare Ateremt

al - el - l - il - ol - ul
Ululche= Petos
Ululche dula asib el-lela
El peto hizo su tapa de barro
Ildaja bobo ululche asib
Ilda destruyo la tapa del peto

Kateremtcham
kastellanula kuta

Dibujemos un peto

buybu

tabuybula

latisha

Escribe palabras en nuestra lengua y tradselo al castellano


1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.-

Kateremtcham buybu tabuybula kastellanula


kuta
Escribe palabras en nuestra lengua y traduselo al castellano
l

ol

al

57

Yurjare Awinani

Kateremtcham
kassjbshla

buybu

tabuybula

buybu

Escribe oraciones en nuestra lengua con las palabras


escritas mas abajo
Aluli
Elepchi
lu
Ilissiw
Olosso
Ulu
Ululche

at et t it ot - ut
Karteremtcham tabuybula buybu kassjbshla
Escribe oraciones en nuetra lengua palabras con las
siguientes palabras
Atchi
Eta
ta
Otche
Utushi
Itete
Itul

58

Yurjare Ateremt

Sawatantu achaya tabuybuja ijumatacha,


libabantu naa tappshamaw dulajtiwti shinama
Trabajemos para que la lengua se fortalezca y recuperemos
los saberes y de los antepasados
- Shuj-shudyulla tabuybu Yurujare
- Es muy muy hermoso nustra lengua yuracar

59

La presente edicin se termin


de imprimir el mes de noviembre de 2011
en Talleres Grficos KIPUS
c. Hamiraya 127 Telf./Fax.: 591- 4 - 4582716 / 4237448

You might also like