You are on page 1of 5

25/01/2015

Desgammesanachroniques.Libration


LIVRES
Accueil

Culture

Livres

Des gammes anachroniques.


ROBERT MAGGIORI 23 NOVEMBRE 2000 06:59
INTERVIEW

Onneprendpasgrandrisquedirequecequivousfascine,cesontlesimages...

Eneffet.Magrande,monunique,maprimitivepassion,commecrivaitBaudelairedansMon
coeurmisnu,c'estl'image.Aveccela,j'essaie,sipossible,defaireoeuvredephilosopheet
d'historien.J'aimeattachermonregardtoutessortesdechoses,contorsionshystriqueset
chefsd'oeuvredelaRenaissance,exvotomdivauxetsculpturesminimalistes,empreintes
danslapoussire,tachesdepeinture,ouinsectesquiseconfondentaveclesbrindilles.
Exprimenteraveclesimages,lestoucher,lesphotographierinlassablementsoimme
j'aiune
collectiond'environvingtmillediapositives
voilcequimeplat.Produirecertainesimages
pourencomprendred'autres.Parexemplelorsque,pouruneconfrenceauLouvre,sur
l'histoiredelasculptureencire,jeraliseetprojetteunfilmvidodetroisheuresetdemieo
l'onvoitunettedeciredumuseGrvinfondrejusqu'l'informe.Lorsquejevais
photographierdesphasmesauvivariumduJardindesPlantespourtravaillersurlanotion
d'apparition(1).Oulorsque,pourexpliquermestudiantscequeletourbillondutemps
signifiepourWalterBenjamin,jephotographieunstrudelengrosplan.Maistoutcelaestpour
moiindissolublementlil'criturepotique(j'aimeNovarina)etlaquestiondurythmeen
gnral(j'aimeBach,ArchieShepp,lecantejondo).J'aiaussiunamourimmodrpourles
bibliothques,surtoutcelledel'InstitutWarburg,Londres.Lebibliothcairem'aditqueau
reboursdelaplupartdeseslecteurs,quandjem'enfermeldedans,moi,jereprendsdes
couleurs!
Qu'estcequi,dansvotrevie,adtermincetteorientation?
JesuisnSaintEtienneen1953.Villenoire.Maismonpretaitpeintre.J'ail'impressionque
toutelatopographiedemonenfancetientdanslecontrasteentrel'atelier(unlieupour
fabriquerdelabeaut)etlabibliothque(unlieupourdcouvrircomments'taitfabrique
l'horreurdontmafamille,pendantlaguerre,n'estpresquepasrevenue).IlyavaitSaint
Etienneunexcellentmused'artmodernelavieduquel,dsl'adolescence,j'aiparticip
commej'aipu:enremplissantdesfichespourladocumentation,enaidantl'accrochagedes
expositions,enassistantlesartistesdansleurtravail...Puisj'aifaitdestudesdephilosophieet
d'histoiredel'artLyon(manquedechance,Deleuzetaitdjparti).Malheureux.Monseul
amilbas:ungitan.Toutcequimetouchaitintellectuellementtaitailleurs,mmesiHenri
Maldiney,danssoncoursd'esthtique,parlaitalorsd'auteurspassablementinconnusenFrance:
AloisRiegl,ConradFiedler,CarlEinstein,maisaussiErwinStrausouLudwigBinswanger.J'ai
renoncpasserlesconcours,commeondit,etj'aiplongdansuneexpriencepratiquedela
reprsentationentravaillantcommedramaturgeauThtrenationaldeStrasbourg(outreles
gensdethtre,ilyavaitdesphilosophes,telsBernardPautrat,PhilippeLacoueLabarthe,
http://www.liberation.fr/livres/2000/11/23/desgammesanachroniques_345304

1/5

25/01/2015

Desgammesanachroniques.Libration

JeanLucNancy)etailleurs,celapendantunedizained'annes.Paralllement,j'crivaisune
thsel'EHESSsurl'Inventiondel'hystrie(2),ensuivantlessminairesdeHubertDamischet
deLouisMarin.Acettepoque,defortesamitisintellectuellessesontdveloppes,notamment
avecJeanClay,l'diteurdeMacula,oulepsychanalystePierreFdida.C'estsansdouteenItalie,
oj'aivcuquelquesannes(entre1984et1988),quejemesuissentidevenirhistoriendel'art
partentire.J'aifait,Rome,l'exprience,classiquemaisvertigineuse,dessdimentationsdu
temps:touslestempsrunisdansunmmepaysage.J'aidcouvertlesoutilsphilologiques
ncessairescettediscipline:desbibliothquestellesqu'iln'enexistepasenFrance.Et,surtout,
j'aidcouvertdenouveauxobjets,aussitrangequecelapuisseparatrelorsqu'onparledu
pass:maisilesttonnantdeconstaterquelpointnoussommesincapablesderegardertoutce
quenousavonssouslesyeux,dansunemmesalledemuseousurunemmesurfacede
fresquerenaissante.Monpremiertravail,Florence,futdeprterattentiondegrandeszones
abstraitesdetachescolorespeintesparFraAngelicovers1440:jemesuislonguement
interrogsurlesensdecetteactivitpicturale(3),puis,danslafoule,surlesensdu
refoulementdontcegenred'activitpicturaleavaittl'objetdansleregarddeshistoriens
euxmmes(4)
Del'hystrieFraAngelico.Entretemps,vousavezcritsurdessujetsaussidiffrentsque
GeorgesBatailleetleminimalisme,BotticellietSimonHanta.Quelestlefildirecteur?
Iln'yapasunfil.Oualors,lefilestenpelote:chaqueimageposeunnoeuddeproblmes,
chaqueproblmetraverseunemultituded'images.Commentvousdire?Grossomodo,je
m'intressel'imageencequ'ellefaitbougerlesassisesdelareprsentation,c'estdirenotre
idedelareprsentation.Jem'intressedoncauxtatslimites:j'arpentelesfrontires,en
sachantbienquelepaysestimmenseetneserajamaisconnuintgralement.Alorsjem'arrte,
deloinenloin,unpostefrontireoquelquechosesepasse
unconflit,engnral.J'aitrouv
danslesymptmehystriquel'extrmitdumimtismedontlescorpssontcapables.J'aitrouv
danslatachedepeinturel'extrmitdedissemblancedontuntableaudelaRenaissancetait
capable.DanslescubesdeGiacomettietdeTonySmith,laligneimprobableoserencontrent
gomtrieetanthropomorphisme.DanslessouchesdePascalConvertlaconjonctiondutrait(le
graphique)etdutemps(legnalogique).DanslesplisdeHantalaconjonctiondel'empreinte
(matrielle)etdelamodulation(arienne)...Ecosvia,avecchaqueobjetsingulier.Cequime
fascinesouvent,c'estlafaondontuneimageestcapabled'inventer
danslagrceoula
violence,c'estselon
desconfigurationsqui,littralement,dfientlapense.Voilpourquoij'ai
moinsl'impressiondeporterunregardphilosophiquesurlesimages(jen'essaiepasde
passerunecouchedeconceptssurlacouchedepeinture,encelajenemesenspasdutout
esthticien),quedemerendreaupouvoirqu'al'image
sielleestforte
debouleverser,donc
defairelittralementrecommencerlapenseellemme,surtouslesplans.Ondemandetrop
peul'imagequandonlarduituneapparence.Onluidemandetropquandonycherchele
relluimme.Cequ'ilfaut,c'estdcouvrirenelleunecapacitnousfairerepensertoutcela.
VenonsenDevantletemps.Entraitantdutempshistoriqueceluidel'histoiredel'artvous
faitesl'logedel'anachronisme.Commentcettenotionpeutelletrepistmologiquement
fconde?

http://www.liberation.fr/livres/2000/11/23/desgammesanachroniques_345304

2/5

25/01/2015

Desgammesanachroniques.Libration

CelivreestlasuitelogiquedeDevantl'image,publiilyadixans.J'ytentaisune
comprhensiondel'imagecommesymptme.Maisqu'estcequ'unsymptme?Pourlediretrs
vite:c'estdelammoirequivientagiterlecorpsetsavisibilit(dupluslgertremblement
jusqu'lacrisequivousdisloque).Lemotifdel'anachronismeapparatdslorsquel'onadmet
ceci:uneimageestaffairedemmoire,etpasseulementd'histoire.Elleasaplacedansle
continudesvnements,desinfluences,despoques,descultures,bienvidemment:
elleestdonchistorique,elleestdanssontemps.Maiselleestaussicontresontemps,parceque,
siellevhiculeunemmoire,celasignifiequ'ellemanipuleensembledestempsdiffrents,
loignslesunsdesautres,discontinusetcependantassocis.Parlerdel'anachronismedes
images,c'estd'abordconsidrerlesimagescommedesmontagesdetempshtrognes.La
mmesurfacedepeinture,chezFraAngelico,appartientauXVesicle,biensr,maiselleagite
aussil'poquerenaissantederemousquiviennentduXIVe,duXIIIeet,pardel,deByzance.
Autreexemple:lafaondontMarcelDuchampenfinitaveclapeinturecubiste(enfaisantle
GrandVerre)neconsistepasseulementtoutlaisserderriresoi,maisrevenirune
techniqueconsidre,sonpoque,commeprime,jeveuxdirelevitrail.L'anachronismeest
unefaond'exprimerlafoislalongueduredessurvivancesetladiscontinuitdutemps
historique.
Maisl'anachronisme,n'estcepaslabtenoiredeshistoriens?Estcequevousvousattendez
desractionsngativesdeleurpart?
L'aspectpolmiquedecelivrerside,eneffet,dansunelevedutaboudel'anachronisme.Les
historienssonttropsouventprisonniersd'uneattitudedngatrice:d'unct,chacunreconnat
MarcBlochl'avaitditavecforce
quelepasssepensedepuisleprsent.D'unautrect,on
constatelerefusobstind'assumerceprsentcommeunerellecapacitrendreaupasssa
lisibilitmme.Enhistoiredel'art,celasetraduitparl'isolementacadmiquedesspcialitspar
poques.Deplus,lesdisciplineshistoriquesengnralnesonttoujourspassortiesd'une
mfiancesculairel'garddecespensesanachroniquesparexcellence,cespensesdela
mmoirequesontlesoeuvresdeNietzscheetdeFreud.L'historienquiessaieencoredenous
restituerunpassidalementrestitun'osepasadmettrequelammoirenevapassans
l'inconscient,sanslerefoulement,sanslabtenoiredesoublis.Toutelaquestionquisepose
l'historien,s'ilacceptelabtenoire,devientalorscelleci:osetrouvel'archivedes
refoulements?Commentlavrifier?
Vousparlezd'unemutationpistmologiquelaquellel'histoiredel'artsedoitderevenir,
delammefaonquelapsychanalyse,avecLacan,adrevenirFreud.Vousconsacrezune
bonnepartiedevotrelivreauxartisansdecettemutation:AbyWarburg,WalterBenjaminet
CarlEinstein.Quelclairagechacunvousatilapport?
Cestroisauteursforment,parmid'autres,uneconstellationdepense:ilsontinventune
nouvellefaond'entendrelesmotshistoireetart.Ladisciplinedel'histoiredel'artleur
doitdoncunerupturepistmologique.Maiscetteruptureestrestelettremorte:c'estpourquoi
elledemandeaujourd'huitrerelue,revisite,remiseentravail.Enquoiconsistecette
rupture?L'aspectquejetented'clairerestquecestroisauteursontmisletempsaucentrede
touteleurpensedel'imagepourmettre,rciproquement,l'imageaucentredetouteleurpense
http://www.liberation.fr/livres/2000/11/23/desgammesanachroniques_345304

3/5

25/01/2015

Desgammesanachroniques.Libration

dutempsetdel'histoire
toutcelavialammoire,biensr.Maiscetemps,quelestil?Contre
touslesmodlesbiologiquestriviauxqu'utiliseencorel'histoiredel'art(notammentlorsqu'on
parledematurit,voirededcadence),contretouslesromansfamiliaux(genreinauguraldela
disciplineaveclesViesdeVasari),Warburg,BenjaminetCarlEinsteinontpensletemps
commeunecomplexitl'oeuvre:untourbillon,unkalidoscope,unepelotedefil,uneaffaire
defantmes...Brefunechosepensableseulemententermespsychiques,entermes
d'inconscient.
Maispourquoicetteruptureestellerestelettremorte?
Cestroisauteursfontpartied'unegnrationqueBenjaminluimmeappelaitlagnration
desvaincus:Warburgactoylafolie(ilfutinternpendantplusieursannes,soignpar
LudwigBinswanger),BenjaminetCarlEinsteinsesontdonnlamorten1940devantlamenace
nazie.Aucundestroisn'arussisonhabilitationuniversitaire,aucunn'aeudepouvoir
acadmique.Toustroisontcrituneoeuvredifficile,exigeante,fulguranteetengrandepartie
inditedeleurvivant.
Lorsque,danslesannes30,lagrandehistoiredel'artgermaniqueamigrverslemonde
anglosaxon
ErwinPanofskyetErnstGombrichensontlesexempleslesplusclbres
,ellea
garddeWarburgl'outilphilologique(l'tudedessourceslittraires,etc.),maisellealaisssur
leVieuxContinenttouteslesambitionsphilosophiquesportesparcetterupture
pistmologique:ambitionsinsparablesdeNietzscheetdeFreud,prcisment.Relireces
auteurs,c'estaffirmerqu'ilsnefontpaspartiedupass,qu'ilsnesontenriendpassset
qu'aucontraireilspeuventavoirunevaleurd'usageimportantepournotrepropreavenir.
Tenterunearchologiecritiquedel'histoiredel'artexigequel'onpuisses'arrterdevantle
temps.C'estcelaquivouspermetdetenird'unemmemainPlinel'AncienetBarnett
Newman?
RevenirPlinel'Ancien(notreAntiquit),etseprojeterdansBarnettNewman(notreprsent),
c'taitmettrel'preuvelesmodlesdetempsdontjeviensdeparler.IlsetrouvequePlinea
pensl'histoiredesimagesentermesanthropologiquesetgnalogiques(pourunRomain,le
motimagoestunconceptjuridiqueetgnalogique).IlsetrouveaussiqueBarnettNewmann'a
jamaisrevendiqusamodernitdanslestermessimplistesquebiendescritiquesd'art
emploientpourglorifier
ourejeter
l'artcontemporain.Lemodledel'anachronismedonne
doncaussi,jepense,unoutilpourdpassernosactuelsdbatssurlemodernismeetle
postmodernisme.Onverrabien.
(1)Phasmes.Essaissurl'apparition,Minuit1998
(2)Macula,1982
(3)FraAngelico.Dissemblanceetfiguration,Flammarion,1990.
(4)Devantl'image,Minuit,1990.
MAGGIORIRobert

http://www.liberation.fr/livres/2000/11/23/desgammesanachroniques_345304

4/5

25/01/2015

Desgammesanachroniques.Libration

0 COMMENTAIRES
Plusrcents|Plusanciens|Topcommentaires

http://www.liberation.fr/livres/2000/11/23/desgammesanachroniques_345304

5/5

You might also like