You are on page 1of 10

RICOEURPaul,Soimmecommeunautre,Seuil,1990

[Suited'tudesquiappliquelamthodefragmentairequiaconstammenttlantre[p345],enf]

Prface

QuestiondumoimergeavecDescartes:metlemoiaudbutdelaconstructiondumonde.Moijepensej'existe
(malgrledmontrompeur)Dieuexisteleschosesexistent.Descartesrtablitparlasuitel'ordreontologiquetradi
Dieu>lemonde>moi,mssonoeuvreestpoursuivie:
traditiondeMalebrancheetSpinoza:jepensel'hommepense
traditionidaliste(lesujetperdsaralitcfKant)
//remiseencausedumoi:Nietzschereprsentelatradducogitobris.Ladconstructiondulangage(iln'yapas
adquationdulangageetdel'treetoutrancedulangageparlarhtoriquenon:toutlangageestartifice)etlagnalogie
tiennentlieudenouveaudmonquisapedemanireradicalelefondementcartsienlemoidevientunchampde
phnomnes,aummetitrequelemondeextrieur,etn'estpaslerefugeultimedelacertitude.

Soimmecommeunautreveutrtablirlaquestiondusoientrecesdeuxtraditions
Soi:lesoi(selbst,self)sedistinguantdel'ego(je,Ich,I)nonrflchi
mmecomme:l'ipsit(ipseidentit)vsmmet(idemressemblance)
unautre:relationsdel'ipsitavecl'altrit

laconfiancenatraaufildecestextesdontl'aspectparcellaireestassum:ellen'estpaslacertitudedeDescartesnila
dfianceetladconstructiongnralisedeNietzsche(malgrsestentativesdereconstruired'unaprsobjectif:mondedu
surhommeetc),maislacertitudeintimedusoi,laconsciencemorale(GewissenpluttqueBewusstsein).

1.

Premiretude.Lapersonneetlarfrenceidentifiante

Commentlelangagepermetildemarqueruntelcommeindividu?1)Parunedecriptiondfinie(le1erhommemarcher
surlaLuneprojetdeQuined'unlangagesansnompropre)2)Nomspropres3)Indicateurs(pronoms,dictique)

PFStrawsondansLesIndividusposelesbasesdel'individualisation:ilrefusedelafondersurl'autorfrence(jetuen
dialogue),demmequ'ilrefusedelafondersurl'ipsit(crainted'unsollipcismejec'estmoi).Illafondesurla
rfrence,etsurlammet:Untelestsitudansuncadrespatialettemporelcommunetuntelestuncorpsphysique
(Strawsonviteainsidepartirdesphnomnespsychiques,quisontlapartnonpubliquedenousmmes)lepsychiqueest
unprdicatquienmane[ae,monvocesttropnaf]etquiaunevisecommuneaveclesautrespsychismes.==>La
mmetestmiseenavantpourdfinirlapersonne.
basencessairepourtudierlapersonne[engros:basepratiquequivitedeversertoutdesuitedansl'sotrique].La
questiondel'autorfrenceetdel'ipstdoiventcependanttretraitesavecampleur.
2.

Deuximetude.L'nonciationetlesujetparlant

Lepointdevuepragmatiquepartdupointdevuedujerflexif:Austinetlesnoncsperformatifs,puisSearleetles
actesdelangage(speechacts,actesdediscours)centrentlediscoursnonplussurl'nonc,maisl'nonciateur(bienqu'ily
aiteuunetendancedelapragmatiqueanalyserlesactesdudiscourscommedesimplesfaitsmondainetainsiclipser
laplacedusujetparlant).HPaulGriceanalysemmelediscourscommeunchanged'intentionnalitssevisant
rciproquement[p60]
paradoxeouaporie:lejeestilidentifiablecommeil?
Benvniste,Problmesdelinguistiquegnrale,1966:jeettusontlesseulesvraiespersonnesiln'en
estpasunemsdsignen'importequelobjetdumonde(ilparle,ilbroute,ilpleut,substituablepar
quelqu'un,on,unteletc)
GGGranger,Langagesetpistmologie,1979:ancrageduje:dsignetoujourslammepersonnedel'iciet
maintenant,l'exclusiondetoutautre(c'estlecontrairedelaconceptiondujecommeshifter,formevideet
actualisanteaccueillantn'importequellerfrent).
Wittgenstein,Tractatus,Investigations,Cahierbleu:jeestlepointdeperspectiveprivilgisurlemonde
(ancrage)etpourtantilpeuttretraitseulementcommeunsimplecontenudumonde:Parje(dansjevois),
jen'aipasvouludire:L.W.,quoique,m'adressantautrui,jepourraisdire:C'estmaintenantL.W.Quivoit
rellement,encorequecenesoitpascelaquej'aievouludire(Cahierbleu,p6667)

ilfautconjuguerlesapprochessmantiques(je=il)etpragmatique(je=je).VoirRicoeur,Tempset
rcitIII:maintenant=conjonctionentreleprsentvifdel'expriencephnomnologiquedutempsetl'instant
quelconquedel'expriencecosmologique[p6970].Demmeici.Demmejeoutu:conjuguerles2
approchesn'estpasartificielmaisrpondlastructuredecesconcepts.

Troisimetude.Unesmantiquedel'actionsansagent

1.

Recourslathoriedel'action,mscelleciatendanceminimiserlerledel'agentet,partant,serapeuexploitablepr
notredmonstration.
Qui?(actionmotif)eneffetremplacparlaquestionduQuoiPourquoi?(vnementcause).
Sil'onpartdel'intention(cfL'IntentiondeEAscombe,discipledeWittgenstein),mmedeception:l'analyse
conceptionnellenepeutprendreencomptequel'intentionpasse(j'aiagiintentionnellement)ouprsente(j'agis
intentionnellement,maispasl'intentionfuture(j'ail'intentionde),carcellecin'estpasdclencheurd'unacte(car
celuicin'apaseulieuetn'aurapeuttrepaslieu).
Pourtant,phnomnologiquement,c'estcetteintentiondecommepromessequidfinitl'intention.
DonaldDavidson,ActionsandEvents,1980:thse=l'explicationpardesraisonsestuneespced'explicationcausale
[p96]remetl'honneurlesraisonsd'uneactionretourlatlologie(causeefficientedisparatdelaphysiqueetde
lacausalitavecGalile)entantquelefaitpourunvnementd'trerequispourunefindonneestuneconditionde
l'apparitiondecetvnement[p98].Lesactionssontdesentitsprimitivesaummetitrequelessubstances(Jeanabat
lescartes:Jean+abat+lescartes),commeentmoignentdesquestionscommunessurlessubstancesetles
actionsvnements:cettesubstance(Jean/lescartes)ouactionvnement[j'ail'impressionquePRconjugueles2chez
Davidson](abat)peuventellesapparatreunefois/plusieursfois?trequantifies(unequelquetoute)?Toutconcourt
soutenirlathsequelesvnementssontindividusaummetitrequelessubstancessingulires[p106]
perspectivelimitepar:

2.

latlologieinduitunbut,maisvitel'ided'uneorientationconscienteparunagentcapabledesereconnatre
commelesujetdesesactes.Ainsil'individuationdel'vnementestdel'ordredel'idem(identitrplique)et
nondel'ipse(identitpropre)
auniveautemporel,Davidsons'occupedel'intentionnellementdupassouduprsent,maisoublieque
l'intentiondeouvreaufutur.CetteintentiondeseraabordeparDavidsonparsonconceptdujugement
inconditionnel

Quatrimetude.Del'actionl'agent

AscriptionchezStrawson(toascribemieuxqueattribution)aucentredesesthses:1)toutprdicatestattribue
ultimementsoitdescorpssoitdespersonnes(unitsultimes)2)nousattribuonsauxpersonnesdesprdicatsphysiques
oupsychiquesquitrouventleurunitenelles(onnepeutlestraitercommedesprdicatstotalementindeplesunsdes
autres)3)lesprdicatspsychiques(exmotifsetintentions)sontattribuablessoimmeouunautretoutengardantle
mmesens.
l'ascriptionestuneespced'attribution,maissiparticulirequ'ellen'obitpasauxprincipessimplesdel'attribution.
That'stheproblem.
ChezAristote:pasdeconceptdevolontunifi(commec'estlecaschezAugustin,Descartes,Hegel...).Lesactesontleur
principe(arkh)dpendantde(epi)l'agentluimme(auto)(EthNicoIII,1,1110a17).Maisnoterqueleprincipe(arkh)
etl'immanenced'unprincipeinterne(epi)sontdestermesdontAristotesesertenphysique(mondephysiqueetmonde
animal)ilsparticipentdelajonctiondumondethique(moral)/physique(naturel)chezAristote.c'estdansl'autoque
rsidel'intuitiondel'ascriptioncelaestparticulirementvisibledansla3mecatdechoixpropossparAr:1)choixde
bongr2)choixcontresongr3)choixprfrentiel.Choixprfrentiel:L'objetduchoixtant,parmileschosesennotre
pouvoir,unobjetdedsirsurlequelonadlibr,lechoixseraundsirdlibratifdeschosesquidpendentdenous
(1113a912)dbutdudvlptdelavertu.Aristotelieattributionetascribtion,msnedfinitlerapportque
mtaphoriquement(empireoupaternitdel'agentsursesactes).
Danslathoriemoderne(Strawson),ascribtionetattributiondistingues.Pourdfinirl'ascribtion,onarecoursla
questionqui?(questiondel'agent)laquelleonpeutrpondredemaniredfinie,couplelaquestionpourquoi?
(questiondesmotifs)laquelleonnepeutrpondredemaniredfinie(cfpsychanalyse).
Aporiesdel'ascription:

3.

Strawson:lesprdicatspratiqueset/oupsychiquespeuventtreattribusunautrequemois'ilspeuventm'tre
attribusenpropre.Onneprendpasencomptelesautqualitatifentrel'actionfaiteparsoietl'actionfaitepar
untel(2stadesdedpersonnalisation:on/quiconque/chacun).Cfdemanire+radicaleStThomas,Descartes,
Spinoza:lesaffectsetlesactionssontattribuablesquiconque,chacun,maisleursenspeuttrecomprishors
detouteattributionexplicite[p119]:lapersvrancedemoi,deuntellapersvrance.Redfinirl'attribution
passeradslorsparlapragmatique(j'analysequiagit,lesrapportsdeforceetc),etnonpluslasmantique.
L'ascriptionpeutelletredel'ordredel'ordremoral?(+prescriptionquedescription?)l'ascriptionestelle
uneimputation?HLAHartanalysel'ascriptiond'unacteunepersonnecommelerendudesresponsabilitsdans
uneactionaposterioriparunjuge.Maiscequestionnementnousfaitretournerl'ided'unepuissanced'agirde
l'agentet,parl,lacauseefficienteprcopernicienne.
Puissanced'agirKantaabordcepbdslaTroisimeantinomiecosmologiquedelaraisonpure:ilfaut
distinguerctdelacausalitnaturelleunecausalitlibre(ncessairepourlasphremoralenotamm.).ide
delapossibilitd'uncommencementabsolu[ieunevolontlibre]Kantprcise:Nousneparlonspasici
d'uncommencementabsolumentpremierquantautemps[iecrationdumonde],maisquantlacausalit.
Note:Kantlaissecetteaporiesansesquissederponse.IdelargementrepriseexWeberetArondistinguent
responsabilithistoriqueetresponsabilitmorale[deHitlerpex].Maisonnerussitjamaislierfortementles2
causalitsex:HvonWright,ExplanationandUnderstanding:nouspouvonsfaireconcidercausesetfinsiwe
areconfidentdepouvoirinitierunsystmedecause(ex:fairedmarrermavoiture)jusqu'unefin,grce
l'expriencepasse.Causesetfinicis'entremlent,msrestentdistinctes.

Cinquimetude.L'identitpersonnelleetl'identitnarrative

Rapportidentittemporalitapprofondir.Pourcela,thorienarrative(cfmonTempsetrcit)utile,carlanarration,
entenduelargement,traitegaltdeladured'unevie(tpsbcp+largequelesactionscourtesdelathoriedel'action).
Problmedel'identit:semesuresapermanencedansletemps(cfcasd'unoutildontonchangeraittouteslespicesms
resteraitlemmecasducodegntique).Ipsitseradoncunepermanencesanssubstratpermanencevisibledans:
lecaractre:ensembledesmarquesdistinctivesquipermettentderidentifierunindividuhumaincommetant
lemme[p144]cflecaractrepersonnagedethtreouderoman.iciipse(quisuisje?)etidem(que
suisje?)serecouvrent:cflesdispositionsd'unindividufaitesde:
habitudes.l'habitudedonneunehistoireaucaractremaisc'estunehistoiredanslaquellela
sdimentationtendrecouvriret,lalimite,abolirl'innovationquil'aprcde[p146]
identificationsacquises:adhsiondesvaleurs,desnormes,desidaux:iciclairementl'identitsefait
parprojectionsurl'altrit(uneautrepersonnedanslecasd'unhrosoud'unestar).
Laparoletenue:simondsiroumonopinionchange,jemaintiendraiicimarquel'cartidem/ipse:l'ipse(j'ai
donnmaparoleetjesuismoimme...)prvautsurl'idem(...mmesijesuisdiffrent,sij'aivoludepuis
quej'aifaitcettepromesse)
Paradoxesdel'identitpersonnelle:
Locke,Essaisurl'entendementhumain,1694:l'identitsedfinitpar1)lapermanencedansl'organisation2)la
rflexionetlammoire(commeextensionrtrospectivedelarflexion).Incohrencedanslapenseetles
rsultatsdeLocke(sijesuisamnsiqueetc),mspermetd'amorcerletournantmmetidentit.
Hume,Traitdelanaturehumaine,1794(livreI,4,6):pasdesentimentdel'ipsit:Quantmoi,quandje
pntreleplusintimementdanscequej'appellemoimme,jebutetoujourssurl'uneoul'autreperception
particulire,chaleuroufroid,lumireouombre,amourouhaine,douleurouplaisir.Jenem'atteinsjamais
moimmeunmomentquelconqueendehorsd'uneperceptionetnepeuxrienobserverd'autrequelaperception
(tradLeroy,1968,t.Ip343).Commentseconvainctonquel'onestsoimmeaufuretmesuredenos
perceptions?1)parl'imagination(2expseressemblent,j'imaginequ'ilyaunlienentreelles)2)parlacroyance
(mesimpressionssontrelles).
DerekParsit,ReasonsandPersons,1986:reprendcettetradition(adverse/mesthses)del'absenced'identit:
Rductionisme:L'existenced'unepersonneconsisteexactementenl'existenced'uncerveauetd'un
corpsetdansl'occurenced'unesried'vnementsphysiquesetmentauxrelisentreeux(p211[trad
dePR,citp157]).Rductionismeaucorpsetaupsychologique(2phnomnesdelammet)
sachantque1)Parsitnefaitpasallusionausoipropre,aufaitquejepossde,jesuismoncorps2)pour
lepsychologique,lecerveauestchoisicommesymboledupsychologiquepourvitergalementle
retoursurlesoipropre:Lecerveau,eneffet,diffredemaintespartiesducorps,etducorpstoutentier
entantqu'exprienceintgrale,encequ'ilestdnudetoutstatutphnomnologiqueetdoncdutrait
d'appartenancemienne.J'aiunrapportvcumesmembresentantqu'organesdemouvement(lamain)
oudeperception(l'oeil),d'motion(lecoeur)oud'expression(lavoix).Jen'aiaucunrapportvcumon
cerveau[p159]l'ipsitsefonddslammetdemme,celapensepeutsesubstituerchez
ParsitauJepense.
Miseenlumiredescasd'indcidabilit.utilisationintensivedssesdmonstrationsdespuzzlingcases:
pexsiunpersonnageestcopi(parradioducerveau)l'autreboutdumonde,survivratilsondouble?

Exdesciencefiction,avecintentionrductionniste,tudierparlasuitedsnotrethoriedelanarration.
etaufinalpersonalidentityisnotwhatmatters(p255).Ractionteintedebouddhismelathse
utilitaristedel'intrtpropredominantedslemondeanglosaxon.

Siximetude.Lesoietl'identitnarrative

4.

passaged'unedmonstrationdfensive
L'identitnarrativeetladialectiquedel'ipsitetdelammet

lanarrationtransformelanotiond'vnement,avecsafaillibilit,parlanotiond'intrigue(cfPropppuisGreimas).
Personnageintimementlil'intrigue(iln'yapasunportraitdupersonnage:lepersonnagesedgageparses
actions).[Lercit]constitue,soussesmultiplesaspects,larpliquepotiquequelanotiond'identitnarrative
apporteauxaporiesdel'escription[p175],notammdela3meaporiedeKant(tlologiedelavolont/
enchanementdesvnementsselonl'ordrenaturel):lercitdonneaupersonnageuneinitiativeetoffreuncadre
(dbut/milieu/fin)parsonnarrateurquidonneunsensl'actiondupersonnage.
lanarrationtransformel'apprciationdelapersonneparlepersonnageenintrigue:lapersonne,comprise
commepersonnagedercit,n'estpasuneentitdistinctedesesexpriences[p175].Decette
corrlationentreactionetpersonnagersulteunedialectiqueinterneaupersonnage,quiestl'exactcorollairedela
dialectiquedeconcordanceetdediscordancedployeparlamiseenintriguedel'action[p175]:2traitsde
permanencedupersonnagetraverssesactions:
Mmet:caractre:cfdslescontes,lespersonnagesgardentlemmecaractre.Danslesfictions
technologiques,l'humainlaisseplaceauclonelesvariationsimaginativesdelasciencefictionsont
desvariationsrelativeslammet,tandisquecelledelafictionlittrairesontrelativesl'ipsit
[p179]carlesfictionslittrairesdiffrentfondamentalementdesfictionstechnologiquesencequ'elles
restentdesvariationsimaginativesautourd'uninvariant,laconditioncorporelle[p178].
Ipsit:maintiendesoi:cfdslesromansd'apprentissageoudustreamofconsciousness,lesoi
demeuremalgrlesmtamorphosesducaractre.Lescaslimite(L'HommesansqualitsdeMusil,o
l'identitsedissoutparalllementlanarration)sontvoirpluttcommeunemisenudel'ipsitpar
pertedesupportdelammet[p178]

Entredcrireetprescrire:raconter
Onpeutallongerladuredessegmentstudis:NB:onpassed'unedurel'autredehautenbasmaisaussidebasen
haut:

Duredespratiques(GBtopractice):exercerunsport,pratiquerunmtier...Longuechaned'action
entremlantptdevuesystmiqueetptdevuetlologiqueparl'agent.Durelimiteen+:notiondergle
constitutive(empruntelathoriedesjeux):jepassetelmomententantquejoueurdetennispex,cela
comptecommeunepartiedetennis(etnonunechasseauxmouches)jesuiseninteractionavecd'autres,et
mmedanslesactivitssolitaires(jardinerseul,fairedelarechercheuniversitaire)j'agisselondesrgles
apprises,selonunetradition.
Duredesplansdevie:viedefamille,vieprofessionnelle,viedeloisirs.
Dured'unevie:Unitnarratived'unevie(AlastairMacIntyre,AfterVirtue,1982,recoupeTempsetrcit).
MsMcIntyrenepoussepasaussiloinquemoil'paulementlittrature/vie,triche,malgrsesobjectionspropres:
quivocitdelanotiond'auteur.Mssijenesuispascrateurdemaproprevie,j'ensuislecoauteur
inachvementnarratifdelavie(cfFranckKermode,TheSenseofanending).Mslalittoffre
unevisiondeslimites
enchevtrementdeshistoiresdevielesunesdanslesautres(cfWilhelmSchapp,InGeschichten
verstrickt).Mslalittoffreunmodedeclarificationetdemiseencomptitiondeceshistoires.
applicationdelanarrationauxphasesrvoluesd'unevievsaspectanticipatifetouvertversl'avenir
d'unevie.Mslalittoffreunevisiondusouciquipeuts'appliquerl'avenir(cflespagesprojectives
delafinduTempsretrouv).

Lesimplicationsthiquesdurcit
WalterBenjamin,DerErzhler(LeNarrateur):lalitttaitl'origine(popepuiss'effaceavecleroman)un
changed'exprience.
touttexteaunevisethiquemmelestextesles+neutres(historiographiques):l'historienvas'intressercequi
reprsentaitle+important,lavraieviepourtelscribe.

Identitnarrativesetientdansl'entredeuxentrecaractreetmaintiendesoi[jevoismalpourquoiilveutrintroduireici
cettedistinction...]
5.

Septimetude.Lesoietlavisethique

[NB:Etudes7,8,9structuresdelammemanire:a)moimoib)moilesautresc)moilesinstitutions]

Distinction(noninscritedslelangage,ms+pratiqueprmoi):
thique=vised'unevieaccomplie[p200]selonlaviebonne(tlologie,aristotlisme).Visethique=
visedelaviebonneavecetpourautruidansdesinstitutionsjustes[p202]
morale=articulationdecettevisedansdesnormes[p200](dontologie,kantisme)1

Visedelaviebonne
auniveaudelapratique:largleconstitutivenousdonnedestalonsd'excellence(standardsofexcellence
MacIntyre)selonunconsensuscoopratifettraditionnel[p207]guidparlesmatresouvirtuosesdschacun
desdomaines
auniveaudesplansdevie:lechoixd'unevocationfixelesbutsultimesdenosactions,etnouspouvonsensuite
nouslancerdansdespratiquesquiaurontleursbutseneuxmme(iciAristoteavaitprfrdnierauxactions
toutbutultimeetprciserquechaqueactionavaitsonbutensoi)
auniveaudelavie:questiondelaviebonne(lavraieviediraitProust).Laphronsisd'Aristote(future
prudentia)doittreinterprtecommelancessitd'interprtersesactesetsoimme

Avecetpourautrui
[passageunpeuvaguemongot:Ricoeurajoutedesnotionscommesollicitudeouautreselonsonhumeur(chrtienne)]
L'estimedesoin'estpasunreplisursoi:1)c'estlemeilleurdesoimmequel'onvise2)cen'estpasl'estimedemoi,
maisdesoi.rlemdiateurdel'autredsl'estimedesoi:filconducteur=Aristote,Traitdel'amitiinL'Ethique
Nicomaque,VIIIIX.
Questioncentrale:Doitons'aimersoimmeavantd'aimerlesautres?Enfaitmutualitdelarelationd'amitiet
d'interpersonnalit:
Aristote:Lapossessiondesamisesttenued'ordinairepourleplusgranddesbiensextrieurs:l'amiti
intellectuelle/utile/plaisanteapportedanstouslescasunsurcrot,unerponseunmanque.Assimilationdes
biens[(commedesbiensmatriels,hein)].
Husserlatropinsistsurlefaitd'tresoi
Lvinastropinsistsurleprimatdel'autre.Levisagedel'Autreestceluid'unmatredejustice,d'unmatrequi
instruitetn'instruitquesurlemodethique:ilinterditlemeurtreetcommandelajustice[p221]mscette
relationsensuniquedespontanitbienveillantedoitpouvoirtrerenverse,ainsidanslesensde
l'infrioritdel'tresouffrant(souffrance=nepaspouvoir),Carilprocdedel'autresouffrantundonnerqui
n'estprcismentpluspuisdanssapuissanced'agiretd'exister,maisdanssafaiblessemme[p223]
volutiondeLvinasparrapportladefd'Aristotesensdelasollicitude.

Dansdesinstitutionsjustes
[laussi,unpeuvaseux,genrejesauted'unmotl'autre]
Ambiguitdelajustice:elleapparatcommeunecontrainteextrieurimposeparunpouvoirextrieur.Mais:lajusticeest
avanttoutl'expressiondupouvoirencommun(Arendt:marquparlapluralit+laconcertation)plusquedela
domination(Arendt)C'estpardesmoeurscommunesetnonpardesrglescontraignantesquel'ided'institutionse
caractrisefondamentalement[p227].Ainsiliendecontinuitentre:1)relationsoi2)relationinterpersonnelle
(l'amiti)3)relationmasocit.Lajusticeest(sil'onreprendlarestrictionduconceptchezAristote)essentiellement
distributive,maiscettedistributivitn'estpaslesigned'unedpersonnalisation:elleestanimeparlesensdel'galit(de
mmequelasollicitudeanimelesrelationsinterpersonnelles).

6.

Huitimetude.Lesoietlanormemorale

Retoursurlamorale(aprsl'thique)etaurespectdesoi(aprsl'estimedesoi)cederniersecomprendselonlatriade
appliquel'estimedesoi,carmoraleetthiqueliefdtalement:
1

NB:onpeutretrouvercettedistinctionprladsignationdesoi:lerespectdesoitantl'aspectquerevtsousle
rgimedelanormel'estimedesoi.


Lavisedelaviebonneetl'obligation
Obligationn'estpasdtachedetouteviselaviebonne,cfKant,Fondementdelamtaphysiquedesmoeursole
conceptkantiendevolontprendenmoralekantiennelaplacequeledsirraisonnableoccupaitenthique
aristotlicienne[p240].LetravaildeKantestdetenterdedistinguerdanslesaffectslesaffectsdudsir,del'inclination
deceuxd'undsirexprimantlaraison,afindedgagerunevolontpleinementautonomelalibertsedfiniraainsi
comme1)ngativementl'affranchissementtotalparrapportlanatureetsacausalit2)positivementcomme
autodonationdelaloi[p245]caractreuniverseletundujugementmoralsedfinitparlasparationdeces2dsirs
(naturelvsrationneletabstrait).Cetteunitn'estpascelled'unegosolitaire.L'universalitdevouloir,saisieence
momentabstraitoellenes'estpasencoredistribueentrelapluralitdespersonnes[p246]
Quelquesaporiesquinaissentdel(etqueKantareconnues):
commentsparerlesdsirspathologiquesdesdsirsraisonnables?
Leconceptderespectsupposelecontrledusujetquirespecte,maisaussiunattachement,unepassivitl'objet
quival'encontredelargled'autonomieaffiche.
Lemal:Kantestconduitlevaloriser(cfEssaisurlemalradical)pourenfairel'quivalentdurespecten
ngatif:commecedernierbasaitdemanireradicalelamorale,lemaldtruitdemanireradicalel'dificemoral
[oula,jesuisunpeuimprcisniveauvoc]enensapantl'universalit.Ilaccentuenotrelibrearbitre,puisqu'un
choixradicalpeuttrefaitentremoraleetmal(quinesonttousles2pasdel'ordrecausalnaturel).

Lasollicitudeetlanorme
Norme=tunedoispas
Rgled'Or:Nefaispastonprochaincequetudtesteraitqu'iltesoitfait(Hillel,matrejuifdeStPaul).
Priseencomptedeladissymtriegrammaticale(jefais/ontefait)agent/patient,rductiblel'extrmelargle
Tunetueraspasrglemoralepositive,guideparuneindignationthiquecontre
ChezKant:Agisdetellesortequetutraitesl'humanitaussibiendanstapersonnequedanslapersonnedetout
autretoujoursenmmetempscommeunefin,etjamaissimplementcommeunmoyen
humanit=terme[abstrait],mdiateurentreladiversitdespersonne[qui]apoureffetd'attnuer,au
pointdel'vacuer,l'altrit[p259]
personne:lanotiondepersonneentantquefinenellemmevientquilibrercelled'humanit,dansla
mesureoelleintroduitdanslaformulationmmedel'impratifladistinctionentretapersonneetla
personnedetoutautre[p261]
respectdespersonneschezlesautressemblablelamiseenvaleurdel'autonomiedanslemoi,
les2valeursgardantunevaleur[abstraite]universelle(mmesiexistercommefinensoin'estpasla
mmechosequesedonnersoimmeuneloi

Dusensdelajusticeauxprincipesdejustice
Largled'autonomieestunfaitderaisonquifondelamorale(onsupposeraisonnablementqu'elleexistedansles
faits)maisl'ided'uncontratpourfonderlajusticeest,elle,totalementfactice,fictif.
Rawls:reprendl'idedecontratoriginel(cfdjRousseauetKant),msenl'orientantclairementcontrelesthories
tlologiquesdel'utilitarisme(touthommevisesascuritpropreetc),envoulantfonderunethoriedontologique
(loignedesquestionsdesfondations,dansleBienpex).
Positionoriginelleetvoiled'ignorancemsl'idequel'onneconnatpassapositiondanslasocitsupposeque1)
chacunaituneidedesaspirationsdel'humanitengnral(ducdemasse?)2)chacundoitsavoirlesbesoinsprimaires
d'unindividuraisonnable3)chacundoittreinformdesdiffrentssystdejusticepour,aufinal,choisirlesystmede
Rawls.
Mais:Rawlsneposepasl'adoptiondesesprincipesdejusticeauboutdesadmarched'ignorancemthodiqueson
systmeestpluttsemblableuncercle:Rawlssupposedesprincipesquidtermineraunesituationparticulirequi
aboutirajustifierlesprincipesnoncsaudbutparRals.Ilnefautdoncpascacherlescaractresdecesprincipesde
justiceselonRawls,etnotammentleurcaractreantisacrificiel(carl'utilitarismesupposelesacrificedesalibertet,dans
lesfaits,lesacrificed'uneclassedelasocitpourassurerlalibertdel'autre(JeanPierreDupuyreprenantleppedubouc
missaireRenGirard,Esprit,n1,1988).),et,aufinal,lafoidanslapersonnehumainecommefinetnonmoyen...

3.

Neuvimetude:lesoietlasagessepratique:Laconviction

Interlude:letragiquedel'action
Tragdiepermetderflchirsurl'actiondomainedelamorale.Cpdtd'autressphresenjeu:unethologie,
inavouablespculativement,del'aveuglementdivinsemledemanireinextricablelarevendicationnonambigu

ambige,quechacunlve,d'trel'auteurseulresponsabledesesactes[p282]
Cpdtassezuniverselpourpouvoirtretraitduptdevuemoral(malgrlacontaminationdel'exempleparcettethologie
voque).Lepbquiseposeestl'apparenteinsolubilitdesdilemmes,quimontrelefondagonistiquedel'preuve
humaine[p283]selonSteiner(hommesvsfemmes,vieuxvsjeunes,socitvsindividu,vivantsvsmorts).
Casd'Antigone:2protagonistesauxvuesrestreintes(Cronidentifiemorale=CitAntigonemorale=liensfamiliaux).
Insolubilit?Non,carlechoeurfaittropsouventdesappelslaprudence(phronesis,euboulia)malgrlesacrifice
individueldesprotagonistesdelatragdie,latragdie(sagessetragique)estunappelunesagessepratiquechezle
lecteur.
Hegelatraitd'Antigonedanscetteperspective:
Phnomnologiedel'Esprit:latragdiemontrel'aspectdialectiquedelamorale
Leonssurl'esthtique:danslatragdie,lescaractressontinluctablementmenslamort,l'opposdela
comdieodominelerireetlasubjectivit
maisaufinal,Hegelnemontrequel'oppositiondescaractresetnonpasdesides.L'oppositiondescaractres
permettradedgagerlesides.Ilorientealorslamorale(auparavantabstraite,Moralitt)verslaSittlichkeit,unemorale
pratiquefondesurdesentitssuprieures(l'Etatnotamm)
OKavecHegelsurlatragdiecommemisel'preuvedsl'actiondelamorale,msonnepeutrecourirlaSittlichkeitet
auxentitsextramoralesforgesparHegel

1.Institutionetconflit
Commedstude7et8,souspartiesmoi/lesautres/lesinstitutions,msoncommenceiciparladernire(quipermetde
rglersoncomptel'Ided'EtatdanslaSittlichkeitdeHegel).

Pbdelajustice:unejustedistributionsignifietelle1)chacunasapartdlimiteou2)unpartagesolidairedesbiens
sociauxpremiers(expressiondeRawls)?Kantdisaitainsiquelamorale(abstraite)nepouvaitquesebornersparerle
miendutien.Cesbienssociauxpremierssontd'ailleursaimantsparl'idedebondonconfriseunepense
tlologiquede+,ilssonttropdivers.CfanalysesdeMichaelWalzer2
tentationdedlgueraupolitiquelatched'chelonnercesbienssociauxpremierspourfairefonctionnerlajustice
SittlichkeitetEtathgelien??

Non!Carl'Etatetlesinstitutionsnesontpaslelieudunonconflit,mais,aucontraire,dansunedmocratie,l'espace
rservauconflit:
distinctiondeArendtpouvoir(dlguationparungroupedel'autoritunchef)/domination(exercicedel'autoritparun
chefsurungroupe)cfSpinozapotentia/potestas.Lapolitiquesesitueentreles2(entrelapuissancedlgue/la
puissancehistorique,hriteouimpose),avecsespbspropres:
ladmocratien'estpasunrgimepolitiquesansconflits,maisunrgimedanslequellesconflitssontouvertset
ngociablesselondesrglesd'arbitrageconnues[p300]idedustatutpublic[en2010onparled'espace
public].
lesfinsdubongouvernementtournentautourdemotscls:scurit,prosprit,libert,galit,solidarit,etc
[p301].Orchacundecesmotsclsaunepolysmieinsurmontable.Laquestiond'UNEfinbonnedugvtest
d'autant+indcidable.
Lacrisedelgitimationdeladmocratieestenfaitpartieintgrantedeladmocratie.CfClaudeLefort:la
dmocratieestlergimequiacceptelescontradictionsaupointd'institutionaliserleconflit.Cefutprcisment
l'erreurpluttlecrimedutotalitarismedevouloirimposeruneconceptionunivoquedecequ'ilcroyaittreun
hommenouveauetd'luderparcemoyenlesttonnementshistoriquesdelacomprhensiondesoidel'homme
moderne[p303].Danslesfaits,lescitoyensdmocratiquespeuventdouterdelalgitimationdeleurrgime,
maissaventaussicedontilsneveulentpasleprocessusd'Aufklrunginachev(Habermas)etleshritages
(judeochrnotamm)peuventaiderforgercebonconseilquicorrespondraitunephronesis,(prudence)
collective.

2.Respectetconflit
Sollicitudecritique(prladiffrencierdelasollicitudenavedela7metude)enverslespersonnes=formedela
sagessepratiquedanslesrelationsinterpersonnelles.
ExdumensongeetdelapromessetrahiechezKant.GabrielMarcelmontrebienquelerespectdelaparoledonnen'est
2

Rsump294parcitations:Touslesbiensauxquelslajusticedistributiveaaffairesontdesbienssociauxles
hommesetlesfemmesdoiventleursidentitsconcrteslamaniredontilsreoiventetcrent,doncpossdentet
emploientlesbienssociauxonnepeutconcevoirununiqueensembledebienspremiersoudebasequiengloberait
touslesmondesmorauxetmatrielsmaisc'estlasignificationdesbiensquidtermineleursmouvementsles
significationssocialessonthistoriquesparnature,dslorslesdistributionsjustesetinjusteschangentavecle
temps

passltrespectdelaLoiourespectdesoimme(puisquejesuisseulmatredemaparole),msaussirespectdel'autre.Kant
occultaitcettecsurerespectpourlargle/respectpourlapersonne.Ainsidansmentirunmourantsursonmalpeuttre
moralenprenantencomptelebonheurdelapersonnemourante(cfPeterKemp3).
Exdufoetushumain.

3.Autonomieetconflit
Retourlabase:l'ided'autonomieetdel'autolgislationpourl'thique.3volutionsoprersurl'hritagekantien:
1. nepasfaireprimerl'autonomiesurlesliensdusujetaveclesautresouaveclesinstitutions.Ilfautconstaterles
limitationsdel'autonomie(a)autopositionnementsupposeuneautoaffectionb)laraisonestaffecteparles
modesdel'humiliationoudel'exaltationc)propensionaumal)etsoulignerlesrelationsnonasservissantesaux
autres(relationdumatreaudiscipleetnondudominateurl'esclave).
2. Nepasrduirel'universalisation(d'unemaximemorale)auprincipedenoncontradiction,maisadopterune
conception+constructive,surlemodleduraisonnementjuridique(philoanglosaxonne).CfAlanDonagan 4.On
doitcpdtdoublercetteconstructionselonlesprcdentsd'unecritiqueacredesprjugsetrsidus
idologiques[p324]carchezlapersonne,lepassest+bordliquequedansl'institution[assezvague,touta...]
3. Runifierles3impratifskantiensvoqus(unit,pluralit,totalit[quidoitcorrespondresoi,lesautres,les
institutions]en1problmatique:c'estcequ'ontfaitApel5etHabermas6avecleurmoralebasesurla
communication.AladiffrencedeKant,leprimatn'estpasdonnauraisonnementdductif(nilapreuve
empirique),msl'argumentation:lapragmatiquetranscendentale(ided'unecontradictionperformative[de
touteunesocitquidialogue])remplaceladductiontranscendentalechezKant[quin'taitl'oeuvrequed'un
philosophe].AladiffrencedeRawls,ils'agitd'uneargumentationrelleetnonfictivequiestlabasedela
morale.Apels'opposeHabermasencequ'ilfondesamoralesurunecommunautillimitede
communication(ilobjectiviselarelationdecommunication)tandisqu'Habermasinsistepluttsurl'aspect
jamaisfinidecettecommunicationetd'autodfinition

demeurentcertainspb:dsqu'onabordel'idededistribution,onaboutitcelledesbienssociauxpremiersetds
lorsonfaitappeldesnotionsmisesenavantdemanirehistoriqueetcommunautaire(faireprvaloirlacitoyennet,ou
lesbesoins,oulesmarchandises,oulapositionderesponsabilitetcpourlesembryonsfaireprvaloirlesujetadulte,la
viebiologique,etc)

Problmedel'historicit:l'adjucationdepartsdequelquenaturequ'ellesoitnersultetellepasfinalementd'une
confrontationd'arguments,etcela,nonpasseulementdanslasituationoriginelledelafablerawlsienne,maisdansles
discussionsrellesayantpourenjeuladistributionjustedequoiquecesoit?[p332].Decepointdevue,Habermas
montreunedfiancesystmatiqueenverstoutcequiestconventionpourfairemergersltlacommunication(demmeque
Kantpuraittouteinclination,rechercheduplaisiroudubonheur).Rejetrigoristedetoutetracedupass[jediraicontrela
traditionGBdelajurisprudenceetdelatradition].
Cetteoppositionargumentation/conventionn'enestpasune[iciRicoeurnedveloppepas]etdoittreremplaceparune
dialectiqueargumentation/conviction.Eneffet,aufinal,onargumentecertesenvued'uneuniversalisations,maispartir
dercitspersonnels(onrecourtparexempledesrcits,deshistoiresdevie,suscitant,selonlescas,l'admiration,voire
lavnration,ouledgot,voirelarpulsion,ouplussimplementlacuriositpourdesexpriencesdepenseosont
explorssurlemodedelafictiondesgenredevieindits[p334])
3

Cedontlasagessepratiquealeplusbesoindanscescasambigus,c'estd'unemditaionsurlerapportentrebonheur
etsouffrance.Iln'yapasd'thiquesansided'unevieheureuse,rappelleopportunmentPeterKempdansEthiueet
Mdecine.Encorefautilsituerlerlelerledubonheurdansl'thique(p.63).OrKant,enenveloppantdansla
CritiquedelaRaisonpratique(ThormeIII,corollaireetscolie)sousuneuniquerubrique,celledelafacult
infrieurededsirer,touteslesformesd'affectivit,afermlavoieuneinvestigationdiffrenciequidcomposerait
letermequivoquedebonheurentrelajouissancedebiensmatrielsetcequeP.Kempdsignecommeunepratique
communedudonneretrecevoirentrepersonneslibres(p64).Ainsiconsidr,lebonheurn'entreplusen
contradictionabsolueaveclasouffrance(p.67)[p313]
AlanDonagan,TheTheoryofMorality,UniversityofChicagoPress,1977.Celuiciaentreprisderemettresurle
mtierl'entreprisekantiennededrivationd'unepluralitdedevoirspartirdel'impratifdurespectdauxpersonnes
entantqu'tresrationnels,entenantcomptedesressourcesconstructivistes,maisensubordonnantcommeKantla
lgalitlamoralit[p323]
APELKarlOtto,Surleproblmed'unefondationrationnelledel'thiquel'gedelascience:l'aprioridela
communautcommunicationnelleetlesfondementsdel'thique,tradfrdeRLelloucheetI.Mittmann,Presses
UniversitairesdeLille,1987
HABERMASJrgen,Moraleetcommunication:consciencemoraleetactivitcommunicationnelle,1983

finalement,nepasopposeruniversel/culturel,l'universelsefondesurlaconvictiondechacunprvoirtoutdemme
desuniverselspotentiels[p336]prnepasbloquerladiscussion[d'aprscequej'aicompris:laconvictionintimede
chacunpermetdefairemergeruneuniversalit,maisondoittreassezouvertsetnepasrestreindrelesensdel'universel,
afindelaisserlechamplibreunevolutiondecetteuniversalit].

Bilandestudes7,8,9.Emergencedemotsd'ordreprchacunedesquestionsinitiales:
Qui?(etquoi?Pourquoi?):idequeqqchestimputableqqn(imputernecontientpasl'idedebien/mal
d'incriminer)
Identitidem#identitipse:idedelaresponsabilit(enverslefutur,cfHansJonasagisdetellesortequ'une
humanitfutureexiste),enverslepassaveclanotiondedettecfchapsuivant,enversleprsentaveclemaintien
desoimme).
Soi/l'autre:reconnaissance=conjonctiondummeetdel'autredansmonforintrieur

1.

Diximetude.Versquelleontologie?

Quelmoded'treestdoncceluidusoi??
Icionvautiliserlesmtacatgories,undiscoursdu2nddegr:onparleraduMmeetdel'Autre(//Platon),etnondes
existentiauxetcatdudiscoursdu1erdegr[cad+apprhendables]telslespersonnesetleschoses.
Ils'agitd'interprterontologiquementmaproprehermneutiquedusoi[p360361]

1.L'engagementontologiquedel'attestation
Revenonslaprface:lacrisedusoicartsienparNietzsche.
Lesoiattestel'tre.Notiond'attestationsupposequ'unjugementalthique(vritatif)estport:l'treestvraioul'treest
faux(catgoriesd'Aristote):l'attestationestl'quivalentdel'trevrailesouponenestsoncontraireetmneenmme
tempsversl'attestation.

2.Ipsitetontologie
Rapprocherdel'ontologiearistotliciennedel'acteetdelapuissance?Hasardeux:
1. Acteetpuissances'entredfinissentchezAristote+puissancenepeuttreattesteques'ilyaeuunacte+
domainesd'applicationssemultiplient,notammentrephysiquedureposetcosmologiedumvt.Agarder:le
primatdel'agir(praxisausenslarge,cequim'apermisdemedmarquerdel'interprtationtroptroitedelaphilo
del'action)ledcentrementoprparcettenotion(toutn'estpasdansl'acte,maisdansunfondd'trelafois
puissanteteffectif[p357]
2. Rinterprtationd'AristoteparHeidegger:proximitdesnotionsmmet/ipsit//Vorhandenheit/Dasein.Le
soucijouelemmerledansleDasein(avantqueleTempsn'interviennedsla2mepartiedulivred'Hg)quela
praxischezAristote:Sorgebien+largequeleBesorgen(souciprleschoses)oulaFrsorge(soucipourles
autres).CpdtjeprfreAristotequilaissecesnotionsctecte(theoria,praxis,poeisis)pluttqued'essayerde
lesunifierRmiBraguecontinueleparalllems:1)refusel'assimilationSoi(Dasein)/homme,cequitrahitles
intentionsd'Aristote2)tirel'energeia(cfpraxis)ductdelafacticit,alorsqu'ilfautsouligneravecmoile
fondslafoispuissanteteffectifdel'existencedel'homme.
3. ConatusdeSpinoza(persvrerdansl'tre)placavantlaconsciencedesoi.ToutelaphilodeSpinozacentre
surlavie.Cettenergieagissante,cettevieestredoublesilaconscienceintelligenterefuselesidesinadquates
etutilisesapuissance.Dupotentiel.

3.Ipsitetaltrit
Icicatgoriesles+importantesdel'ouvrage.
Auniveauphnomnologique,altritsemanifesteparlapassivittraversmoncorps(a),traverslecontactavec
l'tranger(b),oudelapassivitdemoimoimme(c).Relationscomplexelaconscienceestuntiersdanscetterelation,
absolumentfondamentalepoursaforced'attestation.

a)lecorpspropreoulachair
MainedeBiran:distinguesubstance/existence.Existence=jememeus,jevis(effortsetrsistances/humeurs
capricieuses/rsistancedesobjetsextrieurs)
Husserl:paradoxalementcerintroducteurdeDescartesvapromouvoiruneontologiedelachair.DistingueCorps
(Krper)/Chair(Leib)quipermetladrivationdelanotiond'tranger(alterego)partirdelasphredupropre
(ego),ladistinctiondel'icietdulendehorsdetouterefunegographieobjective.MsC'estparceque
Husserlapensseulementl'autrequemoicommeunautremoi,etjamaislesoicommeunautre,qu'iln'apadde
rponseauparadoxequersumelaquestion:commentcomprendrequemachairsoitaussiuncorps?[p377]
Heidegger,aucontraire,taittoutdsignprapprofondiruneontologiedelachair,Enprogressant

rgressivementdusensdelamondanitenglobanteausensdudans,n'atilpaspointlelieu
philosophiquedelachair?Bienplus,n'atilpasfaitplacel'affection(Befindlichkeit),audeldetoute
psychologiedesaffects,danslaconstitutionexistentialedul?[p377]&dslesdvlptssurl'trejetl.Pourtant
pasd'ontologiedelachairchezlui.Pq?Tropd'accentmissurlesangoissesfdtalesetnonlesouffrir(examinpar
MichelHenry)+pasdedvlptdelaphnomnologiedelaspatialit(initieparHusserl),mshypertrophiedu
temporel>spatial.

b)l'altritd'autrui
Bilandecetouvrage:l'Autren'estpasseulementlacontrepartieduMme,maisappartientlaconstitutionintimedeson
sens[p380],cfplanlinguistique(interlocutionomniprsencedusoidslespronoms),narratif(expriencedecequ'estla
viedel'autre),moral(laRgled'Or).

Ducoup,commentconsidrerdsormaisl'altritdecetautruiquiaffectelemoi?
Husserl:MouvementduMmeversl'Autre:epochdoitmepermettrededterminerlasphredupropre(=cequi
nedoitrienautrui).Msreconnatqu'ilyaunemondanisationinvitable&concurrente+notion
d'apprsentation(transfertaperceptifissudemachairMditationscartsiennes,50):cen'estpasune
reprsentationdel'autre,msunevritabledonation,sansquejepuisseparailleursvivrelesvcusd'autrui.Idede
laconstitutiond'unalteregocommesecondechairpropre(D.Franck).Ilpense,ellepensesignifie
il/elleditdanssoncoeur:jepense[p387]
Lvinas:Mouvementdel'AutreversleMme:Husserlnevapasassezloin:sonautruiesttoujourspenssousla
catgoriegnosologiqueetn'chappepaslareprsentation.Autruiestdudomainethique(etnon
gnosologique),etsurgitcommeuncommandementparl'apparitiondesonvisage.MaisLvinasluimme
poussetroploinl'hyperbole(excsdansl'argumentationphilosophique[p389]parsapensedel'altrit
absolue[p388]).EtapeschezLevinas:sparationetenfermementdumoi/ouverturel'autre(conuecomme
passivittotale,l'autres'imposantcommeunimpratif)/Substitution(quiressembleunpeumonattestation
dusoi).

c)laconscience
Cclsurletermedeconscienceentreipsitetaltrit.

1)Hegel,Phnomnologiedel'Esprit,etsurtoutNietzsche:Soupon:laconscienceestsvtprochedelamauvaise
cs.Ided'une2ndeinnocencechezNietzsche.NB:1)cesauteursrejettentlacscommemoraledetribunal,ms
PierreRosenzweiglaliepluttaucommandementduCantiquedesCantiques:Toi,aimemoi!
2)Heidegger:rtablissementd'uneconscienceamorale(refusdeladontologiedeKantoudelathoriedes
valeursdeScheler)idedelavoixintrieureetsuprieuremoi(ausmirunddochbermich),quinoussortdu
oninauthentique.Maisici,Hgnousdonneunecscommeattestationpuredesoi,maissansdvlptmoral,sauf
lorsqu'ilvoqueenpassantqueMaisphronesis,c'estGewissen!,sachantquelaphronesisestunevoiedroite
demoralepratique.Pourtant[ljecroisqueRicoeurparleensonnomplusqu'enceluid'Hg]:lapassivitde
l'treenjointconsistedanslasituationsd'coutedanslaquellelesujetthiquesetrouveplacparrapportla
voixquiluiestadresselasecondepersonne.Setrouverinterpelllasecondepersonne,aucoeurmmede
l'optatifdubienvivre,puisdel'interdictiondetuer,puisdelarechercheduchoixapproprilasituation,c'estse
reconnatreenjointdevivrebienavecetpourlesautresdansdesinstitutionsjustesetdes'estimersoimmeen
tantqueporteurdecevoeu[p406]
3)Autre=autrui?ChezHegelonhsite,chezFreudAutre=autrui(monpreetmesanctres)chezLvinas
primatd'autrui,quin'estquelatracedel'Autre.Autre=autrui?Mesanctres?Dieuabsent?Dieuvivant?Une
placevide????

You might also like