You are on page 1of 21

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.

br
Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

A DIALETOLOGIA HISPANO-AMERICANA E A
HETEROGENEIDADE LINGUSTICA: O CASO DA ARGENTINA
Leandro Silveira de Araujo1
leandrocbt@msn.com

RESUMO: O objetivo desse artigo esboar um panorama geral de como a falsa ideia de
homogeneidade lingustica foi se constituindo na sociedade hispnica e como a Argentina se colocou
diante dessa uniformizao. Aliado a esse passo, mostraremos, a partir da dialetologia hispano-americana,
que a concepo de lngua como um fato homogneo insustentvel e que, portanto, deve ser corrigida,
por exemplo, a partir da observao e do cotejamento do uso lingustico em diferentes zonas onde a
lngua espanhola falada. Ao procedermos desse modo, esperamos perceber a inquestionvel existncia
de subsistemas funcionais do espanhol (dialetos) que, uma vez possuidores de caractersticas particulares,
constituem, juntos, uma lngua transnacional heterognea. Alm de combater a viso da lngua espanhola
como um fato homogneo, a apresentao das regies dialetais dever tambm fundar as bases que
possibilitaro um confronto, em trabalhos futuros, dos usos que fazem as diferentes variedades dialetais
hispano-americanas e argentinas, mais especificamente.
PALAVRAS-CHAVE: Variao Lingustica; Dialetologia; Argentina; Amrica Hispnica; Espanhol.
RESUMEN: El objetivo de este artculo es esbozar un panorama general de cmo se ha constituido la
falsa idea de homogeneidad lingstica en la sociedad hispnica y cmo Argentina se present ante esta
estandarizacin. Junto a este reto, ensearemos, a partir de la dialectologa hispanoamericana, que la
concepcin de lengua como un hecho homogneo es insostenible y que, por lo tanto, se debe corregirlo,
por ejemplo, a partir de la observacin y cotejamiento del uso lingstico en diferentes reas donde se
habla espaol. Al hacerlo, esperamos percibir la incuestionable existencia de subsistemas funcionales del
espaol (dialectos) que, una vez poseedores de caractersticas particulares, constituyen, juntos, una lengua
transnacional heterognea. Adems de combatir la visin de la lengua espaola como un hecho
homogneo, la presentacin de las regiones dialectales tambin deber establecer las bases que permitirn
una confrontacin, en trabajos futuros, de los usos de las diferentes variedades dialectales
hispanoamericanas y argentinas, ms en especifico.
PALABRAS-CLAVE: Variacin Lingstica; Dialectologa; Argentina; Amrica Hispnica; Espaol.

1. A VISO HOMOGNEA DO ESPANHOL: O CASO DA ARGENTINA.


Como lngua de uma sociedade complexa e diversificada culturalmente, o
espanhol concebeu uma norma padro que envolveu os traos lingusticos julgados mais
aceitos e prestigiados socialmente. Atribuiu-se a essa norma exemplar a funo de se
instaurar sobre as variedades sociais e dialetais, inerentes a tamanha heterogeneidade

1 Licenciado e Bacharel em Letras (Portugus/Espanhol) pela Faculdade de Cincias e Letras de


Araraquara Universidade Estadual Paulista Jlio de Mesquita Filho/UNESP. Mestre em Lingustica e
Lngua Portuguesa pela mesma instituio, onde tambm cursa o doutoramento em Lingustica e Lngua
Portuguesa. Professor de Lngua Espanhola na Faculdade de Tecnologia de Mococa.

28

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

sociocultural, viabilizando, desse modo, um sistema homogneo para a grande


comunidade de fala castelhana.
Mesmo sem ter como ambio fundamental a concepo de uma norma padro
do espanhol, coube figura de Elio Antonio de Nebrija respeitado fillogo espanhol
do siglo de oro2 dar os primeiros passos na construo dessa norma e,
consequentemente, de um falso imaginrio de lngua homognea. Assim que em 1492,
Nebrija elabora a primeira gramtica da lngua espanhola e trs anos depois o primeiro
dicionrio da lngua. Sculos mais tarde, no ano de 1713, organiza-se uma instituio
pblica cuja responsabilidade fosse a manuteno e a promoo da lngua espanhola.
Criou-se, ento, a Real Academia Espaola (RAE), cujos propsitos, conforme se l
ainda hoje no prprio site da instituio, visavam
[] fijar las voces y vocablos de la lengua castellana en su mayor
propiedad, elegancia y pureza. Se represent tal finalidad con un emblema
formado por un crisol en el fuego con la leyenda Limpia, fija y da esplendor,
obediente al propsito enunciado de combatir cuanto alterara la elegancia y
pureza del idioma, y de fijarlo en el estado de plenitud alcanzado en el siglo
XVI. (RAE, s.d.)3.

Um olhar mais cauteloso sobre o lema limpia, fija y da esplendor pode nos
levar a pensar que com o surgimento da RAE se previa, inutilmente, eliminar (limpar), a
custa de fogo (crisol), tudo aquilo que fosse diferente do ideal institudo de lngua, fixar
ad aeternum essa norma e lhe atribuir um prestgio (esplendor) que ofuscasse toda
variao que inevitavelmente ocorreria em paralelo norma exemplar. Notemos que tal
intento seguia exatamente na contramo do comportamento natural da linguagem que,
como sabemos, heterognea e em contnua feitura, portanto histrica.
Uma postura contempornea, por sua vez, no nega a relevncia de uma norma
padro para as interaes oficiais entre os muitos pases de fala castelhana, nem que seu
2

Por Siglo de Oro (Sculo de Ouro) entendemos o perodo que vai do Renascimento (sc. XVI) ao
Barroco (sc. XVII) espanhol e no qual as letras, as artes, a poltica, etc, conheceram seu mximo
esplendor e seu maior desenvolvimento no pas <en el que las letras, las artes, la poltica, etc, han
conocido su mximo esplendor y su mayor desarrollo (BENNASSAR, 2004, p. 06)>.
3
<Traduo nossa>[] fixar as vozes e vocbulos da lngua castelhana na sua maior propriedade,
elegncia e pureza. Representou-se tal finalidade com um emblema formado por um crisol no fogo
com a legenda limpa, fixa e d esplendor, obediente ao propsito enunciado de combater tudo que
altere a elegncia, pureza do idioma, e de o fixar no estado de plenitude alcanado no sculo de XVI
(RAE, s.d).

29

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

ensino seja um meio de tambm promover a ascenso social dos cidados e a integrao
entre as naes. No entanto, no se deve associar a essa norma a falsa ideia de uma
lngua homognea, desprovida de variedades espaciais, sociais, temporais e estilsticas.
nesse sentido que Snchez Lobato (2004, p. 1652) explica-nos que uma normatizao
do espanhol deve considerar a estratificao lingustica da complexa sociedade
hispnica e permitir as diferenas apontadas para transmitir e expressar todo o acervo
cultural dos povos hispanofalantes.
Segundo o mesmo autor, a formao de uma norma padro mais prxima da
realidade lingustica de cada comunidade hispnica tem sido alcanada graas
nivelao da lngua a partir da identidade lnguanao. Nesse sentido, Callou, Barbosa
e Lopes (2006) afirmam que, na Amrica Latina,
Cada pas, cada cidade possui sua prpria norma culta, sua prpria linguagem
comum, que no coincide totalmente com a norma literria, ideal, que
funcionaria apenas como ponto de referncia e como fora unificadora e
conservadora. (CALLOU; BARBOSA; LOPES 2006, p.261).

Caso nos dediquemos a observar o papel que tm os meios de comunicao na


promoo da lngua espanhola, perceberemos que estes meios viabilizam uma
intercomunicao lingustica e cultural entre os povos de fala hispnica. Essa interao,
por sua vez, evidencia o quanto h de semelhana e o quanto h de particularidades no
que corresponde ao comportamento, entre outros, lingustico, social, poltico, cultural,
da vasta comunidade hispnica.
Por seu turno, Borrego Nieto (2004) questiona a criao de uma norma padro
distante daquilo que o falante reconhece como sua lngua, e em seu lugar defende uma
postura de adequao mais natural. Isso porque, conforme nos demonstra o autor,
frequentemente o falante de espanhol v-se na necessidade de se locomover entre um
eixo de maior diversidade lingustica no qual se localiza a variedade vernacular e
dialetal que adquiriu e um eixo de maior unidade lingustica no qual se opta por um
uso comum do castelhano, isto , sem traos considerados unicamente dialetais. Dessa
forma, o falante no se orientaria mais por uma nica norma padro idealizada e panhispnica, mas, procurando se aproximar da variedade do outro, desfavorece o uso
daquilo que caracterizado como dialetal. Uma vez que acolhemos essa atitude de

30

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

convergncia em direo cooperao com o outro, podemos aceitar facilmente a


existncia de mais de uma norma lingustica para o espanhol.
Conduzindo a discusso para o contexto argentino, os dados apresentados por
Rojas (2001) mostram que os argentinos possuem uma preferncia pela norma ditada
pela Academia Argentina de Letras, deixando, para segundo plano, a norma padro
promovida pela RAE. Segundo essa autora, a preocupao com uma norma nacional
comea com a gerao de 37 (1837), cuja ideologia previa a constituio de uma
identidade legitimamente argentina. essa a poca em que tem lugar o conflito
lingustico-cultural entre o espanhol peninsular e as diferentes modalidades hispanoamericanas, em que a Argentina defende os usos de sua comunidade e questiona a
autoridade da Espanha sobre o idioma. A ideologia nacionalista da poca era to forte
que motivou a marcao das diferenas lingusticas entre o pas e a pennsula.
Foi no sculo XX, no entanto, que a norma padro argentina comea a se
instituir concretamente, considerando sempre a situao multilngue e dialetal
proveniente da forte imigrao presente no pas. a partir de 1930, com a diminuio
do nmero de imigrantes espanhis, que se define o sentimento de uma norma padro
local diferente da norma padro hispnica. Desde ento, o falante argentino acrescenta
seu orgulho de se considerar dono da palavra surgida ou adaptada a seu contexto.
O forte desejo de manter a autonomia da nao continua se refletindo ainda hoje
na lngua. No entanto, esse processo no implica uma recusa identidade hispnica,
mas a criao do que prprio ao pas dentro do que considerado unidade lingustica
do espanhol (ROJAS, 2001, s/p.). Desta maneira, antes de buscar uma unificao com a
norma padro hispnica, valorizou-se primeiramente a observao das normas regionais
e como elas poderiam compor uma norma nacional. Parece que nesse processo de
normatizao, a variedade da Capital Federal, Bueno Aires, foi recorrentemente tomada
como exemplar graas ao prestgio de que desfruta.

31

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

2. CONTRIBUIES DA DIALETOLOGIA HISPANO-AMERICANA PARA A


COMPREENSO DA HETEROGENEIDADE NA LNGUA ESPANHOLA.
Numa postura mais atenta ao uso da lngua, Pedro Henrquez Urea (1976)
afirma que qualquer estudo sobre o castelhano da Amrica deve comear
abandonando, pelo menos temporalmente, as afirmaes muito gerais; toda a
generalizao corre o risco de ser falsa. De fato, no foi somente o dialetlogo
dominicano Pedro Henrquez Urea (1976) quem se ateve necessidade de observar a
heterogeneidade da lngua espanhola na to plural Amrica e de abandonar, por isso,
qualquer tentativa de generalizao lingustica. Peculiar a cada um dos estudiosos, no
entanto, so as opes metodolgicas, a base terica e os fenmenos de anlise
conjunto de fatores que os conduziu a diferentes concluses sobre o(s) estado(s) da
lngua utilizada no novo mundo.
A fim de esboarmos como a dialetologia observou, no decorrer dos anos, a
diversidade lingustico-espacial do espanhol na Amrica, exporemos as principais
propostas de diviso dialetal da lngua no continente. Dessa maneira, esperamos
vislumbrar, ainda que superficialmente, a complexidade que envolve a anlise da
variao lingustica do espanhol no que tange s peculiaridades regionais americanas.
Em especial, acompanharemos tambm como a Argentina se insere em cada uma das
perspectivas retratadas. Finalmente, na ltima parte dessa seo, observaremos
propostas cujo objetivo nico seja a delimitao e a descrio das regies dialetais
argentinas; isso para que percebamos que a aparente problemtica em generalizar
territorialmente o uso da lngua tambm pode ser aplicada ao pas.
Uma abordagem como a que propomos deve comear pela conscincia de que
no houve na geografia lingustica hispano-americana avanos precisamente
espetaculares (MORENO DE ALBA, 2000, p.117) e que quase todos os atlas
lingusticos que se desenvolveram esto limitados regionalmente por pases
(FONTANELLA DE WEINBERG, 1992, p.128). Acresce-se a esse cenrio, o constante
questionamento sobre a confiabilidade dos postulados j constitudos. Passemos
anlise das cinco propostas de diviso dialetal para o continente, assim como a insero
da Argentina em cada uma delas.

32

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

2.1. Henrquez Urea (1976): um estudo inaugurador e provisrio da dialetologia


hispano-americana.
O olhar atento proposta de diviso dialetal feita por Henrquez Urea (1976)
mostra-nos duas caractersticas que devem ser consideradas antes de qualquer anlise
crtica do postulado tido como inaugural. A primeira deve-se conscincia que tinha o
autor do carter provisrio de seu estudo (provisoriamente me arrisco em distinguir na
Amrica espanhola [...]); j a segunda relaciona-se a um baixo grau de rigor cientfico
no momento de definir o permetro das zonas dialetais (o que pode ser evidenciado por
expresses como me arrisco, provavelmente, talvez). Juntos, os dois traos,
revelam-nos que o postulado de Henrquez Urea (1976) visava, fundamentalmente,
impulsionar o desenvolvimento da disciplina no continente, dando-lhe, posteriormente,
um carter mais emprico medida que se somassem a ele novos estudos.
Aprofundando-nos efetivamente na proposta, vejamos, nas palavras do prprio
autor, como se dividiria dialetalmente a Amrica hispnica:
Provisionalmente me arriesgo a distinguir en la Amrica espaola cinco
zonas principales: primera, la que comprende las regiones bilinges del Sur y
Sudoeste de los Estados Unidos, Mxico y las Repblicas de la Amrica
Central; segunda, las tres Antillas espaolas (Cuba, Puerto Rico y la
Repblica Dominicana, la antigua parte espaola de Santo Domingo), la
costa y los llanos de Venezuela y probablemente la porcin septentrional de
Colombia; tercera, la regin andina de Venezuela, el interior y la costa
occidental de Colombia, el Ecuador, el Per, la mayor parte de Bolivia y tal
vez el Norte de Chile; cuarta, la mayor parte de Chile; quinta, la Argentina, el
Uruguay, el Paraguay y tal vez parte del Sudeste de Bolivia (HENRQUEZ
4
UREA, 1976, p.5) .

De modo ilustrativo, Moreno Fernndez (2000, p. 48) organiza as cinco zonas


esboadas acima no mapa da Amrica Latina, tal como observamos no mapa 1:

<Traduo nossa>Provisionalmente, arrisco-me a distinguir na Amrica espanhola cinco zonas


principais: primeira, a que compreende as regies bilngues do sul e sudoeste dos Estados Unidos,
Mxico e as Repblicas da Amrica-Central; segunda, as trs Antilhas espanholas (Cuba, Porto Rico e
a Repblica Dominicana, a antiga parte espanhola de Santo Domingo), a costa e as plancies da
Venezuela e provavelmente a poro setentrional da Colmbia; terceira, a regio andina da
Venezuela, o interior e a costa ocidental da Colmbia, o Equador, o Peru, a maior parte da Bolvia e
talvez o norte do Chile; quarta, a maior parte do Chile; quinta, a Argentina, o Uruguai, o Paraguai e
talvez parte do Sudeste da Bolvia (HENRQUEZ UREA, 1976, p.5).

33

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

Mapa 1. Das zonas dialetais da Amrica segundo Henrquez Urea (MORENO FERNNDEZ, 2000).

Henrquez Urea (1976) alerta-nos ainda que cada uma das cinco zonas tidas
como principais apresentam subdivises. Assim, tal como prope o prprio autor, a
primeira regio poderia ser refragmentada em pelo menos seis subzonas: 1. territrio
hispnico dos Estados Unidos; 2. norte do Mxico; 3. anteplancie do centro; 4. Tierras
Calientes da costa oriental; 5. pennsula de Yucatn e 6. Amrica Central.

No

obstante, essa anlise mais apurada no estendida s demais regies, fazendo com que,
naquele momento, pouca coisa se soubesse sobre as outras quatro zonas ditas principais.
Um dos pontos mais questionados da diviso dialetal a preferncia dada pelo
autor a critrios extralingusticos no processo de fragmentao. Tanto que se afirma:

34

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA
El carcter de cada una de las cinco zonas se debe a la proximidad
geogrfica de las regiones que las componen, los lazos polticos y culturales
que las unieron durante la dominacin espaola y el contacto con una lengua
indgena principal (1, nhuatl; 2, lucayo; 3, quechua; 4, araucano; 5,
guaran)(HENRQUEZ UREA, 1976, p.5)5.

Alm das caractersticas geogrficas, polticas e culturais observadas em cada


uma das regies, o substrato indgena foi um critrio considerado de grande relevncia
na elaborao da diviso. Por isso, a cada uma das cinco zonas associa-se um substrato:

1.
2.
3.
4.
5.

Zona
Regies bilngues do Sul e Sudeste dos Estados Unidos, Mxico e as Repblicas
da Amrica Central.
Antilhas espanholas (Cuba, Porto Rico e a Repblica Dominicana, a antiga parte
espanhola de Santo Domingo), a costa e as plancies da Venezuela e
provavelmente a poro setentrional da Colmbia.
Regio andina da Venezuela, o interior e a costa ocidental da Colmbia, o
Equador, o Peru, a maior parte da Bolvia e talvez o norte de Chile
A maior parte do Chile
A Argentina, o Uruguai, o Paraguai e talvez parte do Sudeste de Bolvia

Substrato
Nhuatl
Lucayo
Quchua
Araucano
Guarani

Quadro 1. Da relao dos substratos com as zonas dialetais propostas por Henrquez Ureas (1976).

Finalmente, cabe-nos destacar em que regio dialetal Henrquez Urea (1976)


posiciona a Argentina. Assim, tal como observamos no mapa 1 e no quadro 1,
considera-se que o pas possui uma variedade lingustica aparentemente homognea e
compartilhada com os pases vizinhos Uruguai, Paraguai e sudeste da Bolvia.
2.2. Rona (1964): Uma proposta imanentemente lingustica.
Apesar de reconhecer o carter preconizador de seu antecessor, Rona (1964)
critica severamente sua postura metodolgica. O desacordo decorre justamente da
escolha de critrios utilizados para definir as regies dialetais, isso porque, enquanto na
primeira perspectiva observavam-se fundamentalmente caractersticas extralingusticas,
a proposta de diviso dialetal de Rona (1964) fundamenta-se essencialmente em
critrios lingusticos, para somente depois relacion-los a fatores extralingusticos.
5

<Traduo nossa> O carter de cada uma das cinco zonas deve-se proximidade geogrfica das
regies que as compem, os laos polticos e culturais que as uniram durante a dominao espanhola e
o contato com um lngua indgena principal (1, nhualt; 2, lucayo; 3, quchua; 4, araucano; 5,
guarani) (HENRQUEZ UREA, 1976, p.5).

35

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

Melhor amparado pelo desenvolvimento da descrio do espanhol na Amrica e


tendo em vista que a dialetologia orienta-se pelo princpio de que se deve definir um
dialeto por isoglossas6, Rona (1964, p.220) observa, em seu momento, a existncia de
somente quatro fenmenos lingusticos cujas isoglossas eram suficientemente
conhecidas a ponto de serem utilizadas com a funo de delimitao dialetal. O primeiro
deles, o yesmo, entendido, pelo autor, como a desfonologizao da oposio dos
fonemas espanhis // e //, sem importar qual possa ser sua realizao material. Desta
maneira, j no se diferenciaria a pronncia dos grafemas y e ll das palavras:
yegua e llegar, por exemplo.
Ao segundo fenmeno observado, o esmo, corresponde a realizao de
qualquer um destes fonemas ou de ambos, como fones fricativos ou africados, sonoros
ou surdos. A ocorrncia do voseo, isto , o uso do pronome vos com valor de segunda
pessoa do singular o terceiro fenmeno considerado. Por fim, observa-se a
conjugao verbal voseante, que apresenta at quatro tipos de desinncia (Rona 1964):
Tipo A:

-is,

-is,

-s;

Tipo B:

-is;

-is;

-is;

Tipo C:

-s,

-s,

-s;

Tipo D:

-as,

-es,

-is;

A partir da observao conjunta dos quatro fenmenos correspondentes,


respectivamente, aos nveis fonolgico, fontico, sinttico e morfolgico Rona (1964)
nega a existncia de somente cinco regies dialetais hispano-americanas, mostrandonos, por sua vez, que na realidade a lngua espanhola falada no continente deveria ser
dividida em vinte e trs zonas dialetais. As quais expomos no quadro a seguir:

ZONA
1. Mxico (excepto los Estados de Chiapas, Tabasco, Yucatn
y Quintana Roo), Antillas, la costa atlntica de Venezuela y
Colombia, mitad oriental de Panam.
2. Los estados mexicanos citados, con Amrica Central,
incluida la mitad occidental de Panam
3. Costa pacfica de Colombia y el interior de Venezuela

YESMO

ESMO

VOSEO

FORMA

No

No

No

No

No

6 Segundo Ferreira e Cardoso (1994, p.12), isoglossas so linhas virtuais que marcam o limite, tambm
virtual, de formas e expresses lingusticas.

36

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA
4. Zona andina de Colmbia
5. Zona costera de Ecuador
6. Zona serrana de Ecuador
7. Zona costera del Per, excepto Sur
8. Zona andina del Peru
9. Zona meridional del Peru
10. Norte de Chile, noroeste de la Argentina y los
departamentos bolivianos de Oruro y Potos
11. El resto de Bolvia
12. Paraguay (excepto la zona de Concepcin) y las
provincias argentinas de Misiones, Corrientes y Formosa
13. El centro de Chile
14. El sur de Chile y una pequea porcin de la Patagonia
argentina
15. Las Provincias gauchescas de la Argentina
(aproximadamente Buenos Aires, Entre Ros, Santa Fe, La
Pampa, Ro Negro, Chubut y hasta la Tierra del Fuego) y el
Uruguay (excepto la zona ultraserrana y la fronteriza)
16. Zona ultraserrana del Uruguay (departamentos de Rocha y
Maldonado y parte de Lavalleja y Treinta y Tres)
17. Nuevo Mjico y otras zonas estadounidenses donde se
habla an espanol.
18. Cuba y Puerto Rico (aunque hay resto de un voseo del
tipo A en el Oriente de Cuba);
19. Zona fronteriza en el Uruguay excepto la variedad
tacuaremboense.
20. Zona fronteriza en el Uruguay, variedad
tacuearemboense.
21. Zona de Concepcin, en el Paraguay
22. Caingusino, en la provincia argentina de Misiones
23. Provincia de Santiago del Estero (o parte de ella), en la
repblica Argentina.

No
S
No
S
No
S

No
S
S
No
No
No

S
S
S
No
No
S

C
C
B
-

No

No

No

No

No

No

No

No

No

No

No

No

No

No

No
No

S
S

No
S

No

No

Quadro 2. Das vinte e trs regies dialetais propostas por Rona (1964, p.223 e 225).

Voltando-nos situao da Argentina, observamos que na proposta de Pedro


Rona (1964) o pas aparece em seis das vinte e trs regies propostas (10, 12, 14, 15, 22
e 23). No entanto, h de se observar que, apesar da maior especificidade, aparentemente
importantes provncias do pas no so inseridas em nenhuma das zonas; esse o caso,
por exemplo, de Crdoba e Mendoza. Outro aspecto bastante intrigante relaciona-se ao
tamanho das regies: em 14, 22 e 23 verificamos zonas de permetro muito atomizado,
ao passo que em 10, 12 e 15, nota-se uma dimenso espacial mais extensa.
Por fim, tanto pelo maior rigor cientfico, como pelos dados conclusivos, parece
notvel a maior credibilidade dada a esta proposta de diviso dialetal. Contudo,
Fontanella de Weinberg (1992) assume uma postura que relativiza a confiabilidade da

37

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

proposta dialetal de Rona (1964), isso porque, at ento, os dados utilizados pelo
linguista no eram seguros ou suficientemente amplos para assegurar as afirmaes.

2.3. Cahuzac (1980): uma proposta de base lexical.


Moreno de Alba (2000) comenta que Cahuzac (1980) parte do princpio de que
existe uma relao muito prxima entre os fenmenos culturais e os fenmenos
lingusticos e, por isso, prope uma diviso dialetal do espanhol na Amrica
fundamentada em critrios lxico-semnticos, na qual observa as diferentes palavras
que fazem referncia ao homem que vive no campo (campons). A seguir, expomos as
sete regies dialetais resultantes deste estudo, assim como as palavras utilizadas nas
respectivas regies:

Zona
1. Mxico y sur de los Estados Unidos
2. Amrica Central y el Caribe
3. Antillas
4. Venezuela y Colombia
5. Ecuador, Per, Bolivia
6. Ro de la Plata
7. Chile

Campons
Charro
Cimarronero, Concho, Campiruso
Guajiro, Campuno
Llanero, Sabanero;
Chacarero, Montubio;
Gaucho, Campero;
Huaso;

Quadro 3. Das regies dialetais segundo Cahuzac (1980).

Observemos que, tal como na proposta de Henrquez Urea (1976), Cahuzac


(1980) considera que, juntamente com o Uruguai e o Paraguai, a Argentina conforma a
regio dialetal do Ro de la Plata, fazendo-nos pensar que a variedade lingustica do
espanhol falada nesse extenso territrio homognea.
No obstante, relevante considerarmos as crticas feitas por Moreno de Alba
(2000) a esta proposta de diviso dialetal, isso porque (1) a observao da variedade
rural no suficiente para se definir uma regio dialetal, (2) as isoglossas lexicais so
menos precisas na delimitao das regies, (3) uma proposta fundamentada na
observao de um nico fenmeno deve ser melhor avaliada e, finalmente, (4) os
dicionrios de americanismos e regionalismos contemporneos a Cahuzac (1980) os

38

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

quais serviram de base para sua proposta possuam pouca confiabilidade. Em sntese,
parece que a preciso das concluses alcanadas por Cahuzac (1980) muito pequena.

2.4. Zamora e Guitart (1988).


A proposta de diviso dialetal de Zamora e Guitard considera trs fatores
estritamente lingusticos. O primeiro deve-se realizao do fone [s] no contexto de fim
de slaba, o qual, segundo os autores, pode ser conservado, aspirado ou perdido. O
segundo fenmeno lingustico relaciona-se ao fonema fricativo velar /x/, que pode ter
como alofone o fone fricativo glotal [h]7. Finalmente, observa-se tambm a variao
entre tuteo e o voseo pronominal8. A partir da anlise dos trs fenmenos, chega-se ao
quadro 4, com nove regies dialetais:

Zonas
1. Antillas, costa oriental de Mxico, mitad oriental de
Panam, costa norte de Colombia, Venezuela (menos la
cordillera).
2. Mxico (sin costa oriental y frontera con Guatemala)
3. Centroamrica y fronteras con Mxico
4. Colombia (sin las costas), cordillera de Venezuela
5. Colombia (costa pacfica) y el Ecuador
6. Per (costa, excepto extremo sur)
7. Ecuador y Per (salvo lo indicado en 6), noroeste de
Argentina, centro de Bolivia
8. Chile
9. Ro de la Plata, oriente de Bolivia y Argentina (salvo
noroeste)

[s]

[x]

Voseo Pron.

Prdida

Glotal

Tuteo

Conservacin
Prdida o
aspiracin
Conservacin
Aspiracin o
prdida
Aspiracin o
prdida

Velar

Tuteo

Glotal

Voseo

Glotal

Voseo
Tuteo y
voseo

Conservacin
Aspiracin o
prdida
Aspiracin o
prdida

Glotal
Glotal
Velar
Velar
Velar

Tuteo
Tuteo y
voseo
Tuteo y
voseo
Voseo

Quadro 4. Das nove regies dialetais de Zamora e Guitart (HERNNDEZ MONTOYA, 2001).

Notemos que nesse cenrio, a Argentina divida em duas zonas (7 e 9),


levando-nos a entender que a lngua espanhola falada no pas divide-se

7
8

Esses so os sons dos grafemas j e g, quando diante das vogais e e i.


Tuteo e voseo dizem respeito ao uso dos pronomes t ou vos, respectivamente, com valor de segunda
pessoa do singular.

39

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

dicotomicamente entre uma variedade ao noroeste (7) e outra que conforma o centro, o
norte e o sul do pas (9).

2.5. Montes Giraldo (1987): a bipartio dialetal do espanhol.


Considerando no s fenmenos lingusticos, mas tambm fatores sciohistricos, Montes Giraldo (1987) verifica que, tanto na Amrica como na Pennsula, a
lngua espanhola pode ser agrupada em duas macrorregies dialetais os chamados
superdialetos. Alm disso, o autor mostra-nos em sua proposta de bipartio dialetal a
existncia de uma relao direta entre o novo e o antigo mundo.
Deste modo, o superdialeto A recebe o nome de espanhol serrano, central, ou
ainda interiorano, j que se localiza no centro-norte da Espanha e nas terras altas e
interiores da Amrica. Segundo o autor, essa regio dialetal caracteriza-se, entre outros,
pela conservao da s (sibilante) como implosiva e da identidade fonolgica de [r]
e [l]9.

Por outro lado, o super-dialeto B, conhecido como espanhol meridional,

atlntico, costeiroou aindacomoo das terras baixas, predomina na parte meridional da


Espanha e nas Ilhas Canrias. Na Amrica, por sua vez, a variedade observada no
Caribe, no litoral e, eventualmente, em comunidades ribeirinhas. Fundamentalmente,
esse super-dialeto se caracteriza pela aspirao ou apagamento do fonema /s/ no
contexto ps-silbico, e neutralizao parcial de [r] e [l] (Montes Giraldo, 1987, p.214 e
215). Segundo Saralegui,

[...] lo que se desprende de esta clasificacin, de modo evidente, es la


distincin entre un espaol de caractersticas conservadoras (el superdialecto
A) y un espaol de caractersticas innovadoras (el superdialecto B); sin
10
separar, a estos efectos, Espaa de Amrica (SARALEGUI, 1997, p. 30) .

Foi Fontanella de Weinberg (2004) quem aplicou a proposta de Montes Giraldo


(1987) Argentina. Segundo a autora, o super-dialeto A seria equivalente
9

[] por el mantenimiento de la s (implosiva) como sibilante, el mantenimiento de la identidad


fonolgica de /R/ y /L/ [] (Montes Giraldo, 1987, p.214).
10
<Traduo nossa>[...] o que se depreende desta classificao, de modo evidente, a distino entre um
espanhol de caractersticas conservadoras (o superdialeto A) e um espanhol de caractersticas
inovadoras (o superdialeto B), sem separar, para estes efeitos, Espanha da Amrica (SARALEGUI,
1997, p. 30).

40

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

macrorregio mediterrnea, composta pelas regies noroeste, central e de Cuyo. Ao


super-dialeto B, por outro lado, equivaleria a macrorregio litornea, conformada pelas
regies bonaerense, litornea e patagnica. Fundamentalmente, essas macrorregies
diferem-se pelo tipo de voseo, pelo tipo de yesmo e pela realizao do fonema [r], de
modo que o quadro abaixo sintetiza como esses fenmenos diferenciam-se entre as
regies:

Fenmeno
Voseo
Yesmo
/r/

Macrorregio mediterrnea
(super-dialeto A)
Paradigma nico
Quase exclusivamente
rehilado.
Vibrante

Macrorregio litornea
(super-dialeto A)
Alternncia de paradigma
Com variantes no rehiladas
Assibilada

Quadro 5. Das diferenciaes lingusticas na macrorregio mediterrnea e litornea.

Fontanella de Weinberg (2004) faz-nos ainda uma ressalva sobre a regio


nordeste da Argentina; para a autora, essa rea no pode ser associada a nenhuma das
duas macrorregies anteriores por possuir muitas caractersticas peculiares.
Por fim, a sntese da anlise das principais propostas de diviso dialetal do
espanhol na Amrica mostra-nos, por um lado, que a dialetologia hispano-americana
sempre esteve na contramo de uma proposta homogeneizadora da lngua. Por outro
lado, a mesma anlise mostra-nos como esse campo de estudos tem tido avanos
comedidos no continente. Parte dessa situao deve-se adoo de procedimentos
restritos ora realidade estritamente extralingustica, ora realidade estritamente
lingustica do espanhol nas regies. Uma vez que reconhecemos que a lngua um
sistema ordenado que est em direta relao com o homem e sua comunidade, julgamos
que uma melhor abordagem da realidade dialetal do espanhol na Amrica deve
considerar os dois mbitos de anlise: tanto o lingustico, como o extralingustico.
Somam-se ao conjunto de deficincia dos postulados apresentados, a incompatibilidade
das propostas no que tange quantidade e extenso das regies dialetais e o fato
de muitas vezes considerar-se, como isoglossas, fenmenos cujos comportamentos
ainda no eram suficientemente conhecidos. Diante deste cenrio que Moreno de Alba
(2000) afirma:

41

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA
Es probable que ninguna divisin dialectal resulte plenamente satisfactoria.
Cualquiera tiene, a mi ver, sus defectos y sus aciertos. Siempre ser
particularmente discutible la validez de los rasgos que se elijan para la
11
determinacin de las zonas (MORENO DE ALBA, 2000, p.126) .

Sobre a anlise dialetal do espanhol na Argentina, com exceo da proposta de


Rona (1964), verificamos que a lngua espanhola usada no pas ou , grosso modo,
generalizada e igualada aos pases vizinhos ou, quando muito, dividida em duas
variedades. Para verificarmos a confiabilidade dos cinco postulados apresentados e
assentarmos as bases para futuras anlises diatpicas do espanhol na Argentina,
propomos analisar, a seguir, os dois principais estudos dialetais para o pas.
2.6. Vidal de Battini (1964): a inaugurao da dialetologia argentina.
No trabalho precursor sobre a dialetologia argentina, Vidal de Battini (1964)
observa que, apesar da extenso territorial, a lngua espanhola alcanou, no pas, uma
significativa unidade. No entanto, a pesquisadora mostra-nos que, mesmo diante dessa
relativa coeso, possvel observar peculiaridades lingusticas regionais, as quais
possibilitam uma delimitao das regies dialetais da Argentina. Com esse objetivo,
Vidal de Battini lana mo de um minucioso e atento processo de coleta de dados, que
envolveu conversas, listas de palavras, questionrios, entre outros procedimentos.
A sistematizao das informaes obtidas passou por trs diferentes nveis
lingusticos de anlise: fontico, morfolgico e sinttico, nos quais se analisaram, entre
outros, a realizao do paradigma voclico e consonantal, da entoao, da expresso de
gnero e nmero, do artigo, do verbo, do advrbio, das interjeies, dos pronomes e das
preposies em todo o territrio do pas. A essa atenta descrio, somam-se tambm
dados de ordem extralingustica, haja vista que so apresentados fatos sociais,
histricos, polticos e geogrficos que se relacionam ao desenvolvimento da lngua
espanhola na Argentina. Desta maneira, sem negligenciar aspectos lingusticos e
extralingusticos, Vidal de Battini (1964) considera a existncia de cinco regies
lingusticas no pas: Litoral, Guarantica, Noroeste, Cuyo e Central.
11

O quadro 6

<Traduo nossa> provvel que nenhuma diviso seja plenamente satisfatria. Qualquer uma tem, a
meu ver, seus defeitos e seus acertos. Sempre ser particularmente discutvel a validez dos traos que
foram escolhidos para a determinao das zonas (MORENO DE ALBA, 2000, p.126).

42

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

apresenta-nos sucintamente o territrio pertencente a cada umas das regies dialetais,


bem como as principais caractersticas lingusticas observadas nelas pela autora. O
mapa 2, por sua vez, auxilia-nos na visualizao dessas regies no espao fsico do pas.
Territrio

Caractersticas

1. Litoral

Regio Dialetal

- Buenos Aires, quase


totalidade de Santa Fe;
zonas de Entre Ros;
LaPampa e Patagnia.
- Uruguai.

2. Guarantica

Corrientes, Misiones,
oeste de Formosa,
Chaco, nordeste de
Santa Fe, zona de
projeo de Entre
Ros.

3. Noroeste

- Jujuy, Salta,
Tucumn, Catamarca,
La Rioja, norte de San
Juan, norte de San
Luis e noroeste de
Crdoba.
- Sub-regies: Puna y
Stgo. del Estero

4. de Cuyo

- Mendoza, San Juan e


parte de Neuqun.

5. Central

- Crdoba e San Lus.


- Uma grande zona de
limites abertos, de
transio, entre o
Noroeste, a regio de
Cuyo e do Litoral.

- Regio mais extensa e mais europeizada;


- Sob forte influencia de Buenos Aires;
- Caractersticas lingusticas:
o Entoao e pronncia portenha ou do litoral;
o Yesmo rehilado;
o rr vibrante;
o s bem pronunciada pelas classes cultas, com tendncia
aspirao no final de slaba e perda muito acentuada no uso mais
vulgar;
o Caractersticas fonticas, morfolgicas e lexicais muito
diversas: alternncia de formas tradicionais do espanhol e de
formas incorporadas, em processo ativo de acomodao.
- Existncia de populao bilngue (guarani)
- Caractersticas lingusticas:
o
Entoao guarantica ou correntina;
o
ll castelhana;
o
y africada e rehilada;
o
s final de slaba aspirada e perda quase constante de -s em
final de palavras;
o
rrfricativa assibilidada;
o
Queda frequente da r no final dos vocbulos verbais de
infinitivo;
o
Pronncia das vogais em hiato;
o
Lesmo em alternncia com losmo;
o
Uso de preposies influenciado pelo guarani.
- Regio de mais antiga colonizao:
- Caractersticas lingusticas:
o
Entoao do noroeste;
o
rr fricativa assibilada;
o
-s aspirada;
o
Trs zonas de yesmorehilado (Tucumn, Jujuy e Salta)
e uma de conservao de ll castelhana (norte de San Juan e oeste
de La Rioja e Catamarca);
o
Arcasmos e quechusmos.
- Caractersticas lingusticas:
o
Entoao mendocina e sanjuanina;
o
Yesmo;
o
rr fricativa assibilada;
o
-s final de palavra e de slaba aspirada;
o
Semelhana atenuada com Chile em algumas
caractersticas fonticas, morfolgicas e lexicais, devido antiga
dependncia colonial e aproximao territorial.
- Caractersticas lingusticas:
o
Entoao cordobesa;
o
Yesmo;
o
-s aspirada no final de palavra e slaba;
o
rr fricativa assibilada;
o
Quechusmos.

Quadro 6. Da rea de abrangncia e as caractersticas lingusticas das regies dialetais da Argentina


segundo Vidal de Battini (1964).

43

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

2.7 Fontanella de Weinberg (2004): a reavaliao da proposta de Vidal de Battini.


Somente aps quarenta anos do lanamento da obra El espaol de Argentina
(VIDAL DE BATTINI, 1964), surge uma nova proposta de diviso dialetal especfica
ao espanhol no pas. Foi Fontanella de Weinberg (2004) quem reconheceu a
necessidade de reavaliar os fundamentos do trabalho de sua antecessora, j que no
decorrer dos anos muito se havia avanado sobre o conhecimento da lngua castelhana
empregada nas diversas zonas da Argentina.
Apesar do desenvolvimento nos estudos lingustico-descritivos, Fontanella de
Weinberg (2004) deparava-se ainda com a carncia de um atlas lingustico constitudo
por isoglossas seguras que possibilitassem uma diviso lingustica precisa do territrio
argentino. Devido a essa deficincia, a pesquisadora escolheu partir da delimitao j
realizada por Vidal de Battini (1954), observando que nela h vrios pontos
discutveis, entre os que se destaca o fato de considerar uma nica regio o extenso
territrio que inclui desde as provncias de Santa Fe e Entre Ros at a Tierra del
Fuego.
Como soluo a essa generalizao, prope-se dividir a ampla regio do litoral
em trs zonas menores: Regio Bonaerense, Regio do Litoral e Regio Patagnica, as
quais, juntamente s regies j apresentadas por Vital de Battini (1954) (Guarantica,
Noroeste, Central e de Cuyo) conformam as sete regies dialetais da Argentina segundo
o postulado de Fontanella de Weinberg (2004).
Buscando razes que justifiquem a redistribuio da primitiva regio litornea
em trs zonas menores, Fontanella de Weinberg (2004) explica-nos que, apesar de
apresentar traos comuns com a fala bonaerense em setores mais cultos, quando
observados nveis socioeducacionais mais baixos, a variedade patagnica exibe traos
totalmente ausentes na regio vizinha. Em relao diferena existente entre as
variedades da regio bonaerense e da nova regio litornea, os estudos realizados at o
momento mostram que a frequncia com que se do determinados fenmenos (o
apagamento da /s/ final, por exemplo) difere entre ambas.

44

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

Desta maneira, a partir da proposta de Vidal de Battini (1964), o postulado de


Fontanella de Weinberg (2004) prev a existncia das seguintes regies dialetais na
Argentina:
1. Bonaerense;
2. Litornea;
3. Patagnica;
4. Guarantica/nordeste;
5. Noroeste;
6. Cuyana;
7. Central;
Por fim, diante das diferentes propostas de diviso dialetal apresentadas nesse
trabalho, observamos que a compreenso da diversidade lingustica perpassa o
conhecimento do uso efetivo da lngua e sua relao com aspectos extralingusticos.
Desse modo, procurando nos afastar de qualquer generalizao que corra o risco de ser
falsa, com o conhecimento das propostas de diviso dialetal da lngua espanhola na
Amrica e, mais etentamente, Argentina, conseguimos estruturar a base para futuros
estudos preocupados com as caractersticas das variedades do espanhol neste regio.
Isso porque, encontramos nesses postulados guias que nos direcionam a localidades de
onde poderemos retirar os dados de anlise.

45

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

12

Mapa 2. Das cinco regies dialetais da Argentina segundo Vidal de Battini (1964, p.82) .
12

Regio do litoral em amarelo, regio guarantica em verde, regio noroeste em rosa, regio de Cuyo em
roxo e regio central em laranja.

46

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS:
BENNASSAR, B. La espaa del siglo de oro. Barcelona: Crtica, 2004.
BORREGO NIETO, J. Norma y normas. In: CASTAER, R. M.; ENGUITA, J. M.
(Orgs) Archivo de filologa aragonesa: in memoriam Manuel Alvar. Zaragoza:
Institucin Fernando el Catlico, 2004; 2 v. p.1105-1118.
CAHUZAC, P. La divisin del espaol de Amrica en zonas dialectales: solucin
etnolingstica o semntico-dialectal. Lingstica Espaola Actual, Madrid, v. 2, 1980.
CALLOU, D.; BARBOSA, A.; LOPES, C. O portugus do Brasil: polarizao
sociolingustica. In: CARDOSO, J.A.; MATTOS E SILVA, R.V. (Orgs) Quinhentos
anos de histria do Brasil. Salvador: Secretaria da Cultura e Turismo do Estado da
Bahia, 2006. p.259-292.
FERREIRA, C; CARDOSO, S. A dialetologia no Brasil. So Paulo: Contexto, 1994.
FONTANELLA DE WEINBERG, M. B. El Espaol de Amrica. Madrid: Mapfre,
1992.
FONTANELLA DE WEINBERG, M. B. (Coord.). El Espaol de la Argentina y sus
variedades regionales. 2. ed. Baha Blanca: Asociacin Bernardino Rivadavia, 2004.
HENRQUEZ UREA, P. Observaciones sobre el espaol en Amrica y otros
estudios filolgicos. Buenos Aires: Academia Argentina de Letras, 1976.
HERNNDEZ MONTOYA, R. La divisin del espaol de Amrica en zonas
dialectales,
1995.
Disponvel
em:<http://www.analitica.com/bitblio/roberto/
zonas_dialectales_ america.asp>; acesso em 14 mar. 2011.
MONTES GIRALDO, J. J. Dialectologa general e hispanoamericana. Orientacin
terica, metodolgica y bibliogrfica.2. ed. Bogot: ICC, 1987.
MORENO DE ALBA, J. G. El espaol en Amrica. Ciudad de Mxico: FCE, 2000.
MORENO FERNNDEZ, F. Qu espaol ensear. Madrid: Arco libros, 2000.
RAE. Breve histria. s.d. Disponvel em <http://www.rae.es/rae/gestores/gespub00000
1.nsf/voTodosporId/CEDF300E8D943D3FC12571360037CC94?OpenDocument&i=0
>. Acesso em: 05 jan. 2012.
ROJAS, E.M. La norma hispnica: prejuicios y actitudes de los argentinos en el siglo
XX. . In: CONGRESO INTERNACIONAL DE LA LENGUA ESPAOLA, 2, 2001,
Valladolid. Paneles y ponencias del II Congreso Internacional de la Lengua
Espaola. Madrid: Centro Virtual Cervantes, 2001. Disponvel em:
<http://congresosdelalengua.es/valladolid/ponencias/unidad_diversidad_del_espanol/1_l
a_norma_hispanica/rojas_e.htm>. Acesso em: 09 dez. 2011.
RONA, J.P. EL Problema de la divisin del espaol americano en zonas dialectales. In:
CONGRESO
DE
INSTITUCIONES
HISPNICAS,
1,1963,
Madrid.

47

Web-Revista SOCIODIALETO www.sociodialeto.com.br


Bacharelado e Licenciatura em Letras UEMS/Campo Grande
Mestrado em Letras UEMS / Campo Grande
ISSN: 2178-1486 Volume 2 Nmero 3 maro 2013
Edio Especial Homenageada
PROFESSORA DOUTORA MARIA LUIZA BRAGA

Presenteyfuturode la lenguaEspaola: Actasdelaasambleadefilologa del I congreso


de instituciones hispnicas.Madrid: Instituciones hispnicas: 1964. p.215-226.
SNCHEZ LOBATO, J. Una mirada al hablar en el espaol actual (la nivelacin del
idioma). In: CASTER, R.M.; ENGUITA, J.M. (Orgs). Archivo de filologa
aragonesa: in memoriam Manuel Alvar. Zaragosa: Intitucin Fernando el Catlico,
2004. 2v. p.1647-1667.
SARALEGUI, C. El espaol americano: teora y textos. Pamplona: EUNSA, 1997.
VIDAL DE BATTINI, B. E. El espaol de la Argentina: Estudio destinado a los
maestros de las escuelas primarias.Buenos Aires: Consejo Nacional de Educacin,
1964.
ZAMORA, J. C; GUITART, J.M. Dialectologa hispanoamericana. teora,
descripcin, historia.Salamanca: Ediciones Colegio de Espaa, 1988.

Recebido Para Publicao em 26 de fevereiro de 2013.


Aprovado Para Publicao em 14 de maro de 2013.

48

You might also like