You are on page 1of 8

SiteTRESC

ED I ES
AN T ER IOR ES

C OMISSO
ED IT OR IAL

ENVIESEU
AR T IGO

GLOSSR IO
ELEIT OR AL

ResenhaEleitoralEdiesimpressas Direitospolticosperda,suspensoecontrolejurisdicional

Direitospolticosperda,suspensoecontrole
jurisdicional
Por:TeoriAlbinoZavascki

1CONCEITUAO
1OcaptulodaConstituiosobreDireitosPolticos(CaptuloIVdoTtuloII)
tratadetemascomoexercciodasoberaniapopularpelosufrgioepelovoto,
alistabilidadeeleitoral,elegibilidadeeimpugnaodemandatoeletivo.Essa
variedadetemticaforneceoselementosparaumacompreensodoque
sejamosDireitosPolticosouDireitosdeCidadania:oconjuntodosdireitos
atribudosaocidado,quelhepermite,atravsdovoto,doexercciode
cargospblicosoudautilizaodeoutrosinstrumentosconstitucionaise
legais,terefetivaparticipaoeinfluncianasatividadesdegoverno.Dirse
queestaconceituaoabrangenteenvolvenoapenasosdireitospolticos
propriamenteditos,mastambmoutrosdireitosdosquaisosdireitospolticos
constituemsimplesmentepressuposto.verdade.Entretanto,asetentar
purificaroconceito,chegarseiaaumadefiniorestritssima,segundoaqual
direitopolticoseriaapenasodireitodesereleitor.Comefeito,oprpriodireito
desercandidato,ouseja,aelegibilidade,jtemcomopressupostoopleno
exercciodosdireitospolticos(ConstituioFederal,art.14,3,II).
Prefervel,assim,enaesteiradaboadoutrina,aconceituaoemsentido
amplo 1.
2Estarnogozodosdireitospolticossignifica,pois,estarhabilitadoaalistar
seeleitoralmente,habilitarseacandidaturasparacargoseletivosoua
nomeaesparacertoscargospblicosnoeletivos(ConstituioFederal,art.
8789,VII101131,1),participardesufrgios,votaremeleies,
plebiscitosereferendos,apresentarprojetosdeleipelaviadainiciativa
popular(ConstituioFederal,arts.61,2e29,XI)eproporaopopular
(ConstituioFederal,art.5,inc.LXXIII).Quemnoestnogozodosdireitos
polticosnopoderfiliarseapartidopoltico(Lein.5.682,de21.07.71,art.
62)eneminvestirseemqualquercargopblico,mesmonoeletivo(Lein.
8.112,de11.12.90,art.5,II).Nopode,tambm,serdiretorouredatorchefe
dejornalouperidico(Lein.5.250,de09.02.67,art.7,1)enemexercer
cargoementidadesindical(Consolidaodasleisdotrabalho,art.530,V).
3Nemtodasaspessoasgozamdedireitospolticosplenamente.Hasques
estohabilitadasparaalgumasdesuasfaculdadeseoutrashquenose
investememqualquerdelas.Sopressupostosparaaquisiodacapacidade
poltica(a)capacidadecivile(b)nacionalidade.Porisso,notmdireitos
polticososestrangeiroseosmenoresde16anos.Tmdireitospolticos,
pormnotodos,osinelegveis,taiscomoosmenoresde18anoseos
analfabetos(ConstituioFederal,art.14,4).Ainelegibilidade,ouseja,a
restrioaodireitopolticodecandidatarse,decorre,ademais,deoutras
circunstncias:dairreelegibilidadeparacertoscargos(ConstituioFederal,
art.14,5),dainelegibilidadeemrazodevnculospessoaiscomtitularesde
certoscargos(7)edasdemaishiptesesprevistasnaLeiComplementarn.
64,de18.05.90,editadasegundoaprevisodo9,doart.14,da
ConstituioFederal.Paracertoscargoseletivosaelegibilidadeest
condicionadaalimitemnimodeidade:35anosparaPresidente,Vice
PresidenteeSenador30,paraGovernadoreViceGovernador21,para
Deputado,PrefeitoeVicePrefeito(ConstituioFederal,art.14,3,VI).
Assim,sobesteaspecto,antesdeatingir35anosdeidade,ningum,arigor,
podesedizernaplenitudedosdireitospolticos2.
4Nosepodeconfundircidadaniacomnacionalidade.Sercidadoter
direitospolticos.Ternacionalidadesignificaserbrasileiro,natoou
naturalizado(ConstituioFederal,art.12).Anacionalidadepressupostoda
cidadania.Porm,nemtodoonacionalcidado,porquenemtodostm
direitospolticos,comoseviu 3.

F ALE
C ON OSC O

2PERDADOSDIREITOSPOLTICOS
5AConstituioFederalvedaacassaodosdireitospolticos,masadmite
suaperdaoususpensonashiptesesprevistasnoart.15,asaber:(I)
cancelamentodanaturalizao,(II)incapacidadecivilabsoluta,(III)
condenaocriminaltransitadaemjulgado,(IV)recusadecumprimentode
obrigaoatodosimpostaoudaprestaoalternativae(V)improbidade
administrativa.
Inobstanterezarodispositivoconstitucionalqueaperdaoususpensodos
direitospolticos"ssedarnoscasos..."elencadosnoart.15,certoque
pelosmenosumcasonoestalicompreendido:odeperdade
nacionalidade,dequetrataoart.12,4,II,daConstituio.Ocidado
brasileiroqueadquiriroutranacionalidadepornaturalizaovoluntria
perderanacionalidadebrasileirae,conseqentemente,seusdireitosde
cidadania 4.
6Arigor,soapenasduasashiptesesdeperdadosdireitospolticos:o
cancelamentodanaturalizaoeaperdadanacionalidadebrasileira.Todas
asdemaissohiptesesdesuspenso,poisdeefeitostemporrios:perduram
enquantoperduraremascausasdeterminantes,noscasosdeincapacidade
civilabsoluta,decondenaocriminalederecusadecumprirobrigaoa
todosimpostaouprestaoalternativa 5nocasodeimprobidade
administrativa,otempodesuspensodosdireitospolticosoestabelecidona
leiregulamentadoradoart.37,4,daConstituioFederal,ouseja,aLein.
8.429,de02dejunhode1992.
2.1Perdadanacionalidade
7Emcasosdeaquisio,porcidadobrasileiro,deoutranacionalidade,por
naturalizaovoluntria,aperdadosdireitospolticosdecorrer,ipsoiure,do
atoquedeclararaperdadanacionalidade(art.12,4,daConstituio
Federal),independentementedequalqueroutroatoadministrativoou
sentena.queanacionalidadepressupostoessencialdacidadania:sem
aquelaimpossvelesta.
2.2Cancelamentodanaturalizao
8Aperdadosdireitospolticosporcancelamentodenaturalizaodecorre,
tambmipsoiure,dotrnsitoemjulgadodasentenaquedecretaro
cancelamento.oquedispe,demodoexpresso,oinc.I,doart.15da
ConstituioFederal.Ouseja,independentementedequalquerespecfica
meno,nasentena,perdadosdireitospolticos,estaseoperar
automaticamenteanteocancelamentodoseupressupostoessencial,a
nacionalidade.Exigese,noentanto,queocancelamentodecorrade
sentena,ouseja,deatodoPoderJudicirio.Noestrecepcionadopela
novaConstituio,destarte,o3,doart.112,daLein.6.815,de19.08.80,
queprevhiptesededeclaraodenulidadedoatodenaturalizao
medianteprocessoadministrativodoMinistriodaJustia.
9SodacompetnciadaJustiaFederal."...ascausasreferentes
nacionalidade,inclusivearespectivaopo,enaturalizao",conforme
dispeoinc.X,doart.109daConstituioFederal.

3SUSPENSODOSDIREITOSPOLTICOS
3.1Recusadecumprimentodeobrigao
10Emregimesconstitucionaisanterioresa1988,arecusadecumprimentode
obrigaoatodosimpostaacarretavaaperdadosdireitospolticos6.Nofoi
poroutrarazoqueoCdigodeprocessopenalestabeleceu,emseuart.435,
que"arecusadoserviodojri,motivadaporconvicoreligiosa,filosficaou
poltica,importaraperdadosdireitospolticos"(Constituio,art.119,alnea
"b").AConstituiode1988nodistinguiuexpressamenteoscasosdeperda
dosdesuspenso.Porm,aoregulamentar"aprestaodeServio
AlternativoaoServioMilitarObrigatrio",comomandaoart.143,1e2
daatualConstituio,aLein.8.239,de04.10.91,estabeleceuquearecusa
aoatendimentodeserviosnelaprevistosimportarsuspensodosdireitos
polticos(art.4,2).Realmente,asanopolticadeperdadosdireitos,
pelasuaperpetuidade,nopareceadequadanaturezadafalta,sempre
passvelderegularizao,comoreconheceacitadaLein.8.239,de1991(
2doart.4).Asuspensodosdireitospolticos,nestescasos,nopoder
dispensarodevidoprocessolegal,ateordoquedispeoart.5,LlVeLV,da

ConstituioFederal/88,asseguradosaoacusadoosmaisamplosmeiosde
defesa.
3.2Perdadacapacidadecivil
11Acapacidadecivilcondioparaaquisioemanutenodacapacidade
poltica.Verificandosehiptesedeincapacidadecivilabsolutadentreas
previstasnaleicivil7,suspensaficaracidadaniaenquantoperduraraquela.A
suspensodosdireitospolticosefeitonaturaldotrnsitoemjulgadoda
sentenaquedecretarainterdioeasuareaquisiosedar,tambm
automaticamente,peloatoquedeterminararetomadadacapacidadecivil.
3.3Condenaocriminal
12Suspendemseosdireitospolticospor"condenaocriminaltransitadaem
julgado,enquantoduraremseusefeitos",dizoinc.IIIdoart.15da
ConstituioFederal.AConstituioanteriortinhadispositivosemelhanteno
2,alnea"c",doart.149,cujaaplicabilidadeajurisprudnciaeadoutrina
condicionaramediodaLeiComplementarreferidano3daqueleartigo,
asaber:"LeiComplementardisporsobreaespecificaodosdireitos
polticos,ogozo,oexerccio,aperdaoususpensodetodosoudequalquer
deleseoscasoseascondiesdesuareaquisio"8.DitaLeijamaischegou
asereditada.AConstituiode1988,noentanto,norefereexignciade
normaregulamentadora.Aeficciaplenaeaaplicabilidadeimediatadoseu
inc.IIIdoart.15,,destarte,inquestionvel,eassimpensaadoutrinae
decidemosTribunais9.
13Asuspensodosdireitospolticosnopenaacessria,esim
conseqnciadacondenaocriminal:operaseautomaticamente,
independentementedequalquerreferncianasentena.
14Oart.1,I,"e",daLeidasInelegibilidades(LeiComplementarn.64,de18
demaiode1990)deuensejoasepensarqueasuspensodosdireitos
polticosnosedariaemtodososcasosdecondenao,masapenaseto
somentenosalielencados.Nocorretooentendimento.Oqueodispositivo
daLeiComplementardisciplinahiptesedeinelegibilidade,"peloprazode
trsanosapsocumprimentodapena",emrelaoaosque"forem
condenadoscriminalmente,comsentenatransitadaemjulgado,pelaprtica
decrimescontraaeconomiapopular,afpblica,aadministraopblica,o
patrimniopblico,omercadofinanceiro,pelotrficodeentorpecentesepor
crimeseleitorais"10.Valedizer:emtaiscasosaindaqueretomadososdemais
direitospolticosporexauridososefeitosdacondenao,persistira
inelegibilidadeenquantonotranscorridooprazodetrsanos.A
elegibilidade,comojseacentuou,constituiapenasumdosdireitospolticos
ouumadasprerrogativasinerentesaosdireitospolticose,comestes,
portanto,noseconfunde.
15OConstituintenofezexceoalguma:emqualquerhiptesede
condenaocriminalhaversuspensodosdireitospolticosenquanto
duraremosefeitosdasentena.Tratasedepreceitoextremamenterigoroso,
porquenodistinguecrimesdolososdosculposos,nemcondenaesapenas
privativasdeliberdadedecondenaesasimplespenaspecunirias.Tambm
nodistinguecrimesdemaioroumenorpotencialofensivooudanoso.A
condenaoporcontraveno,quetambmcrime,acarreta,assim,oefeito
constitucional11.
16Asuspensodosdireitospolticosperduraenquantoperduraremosefeitos
dacondenao.Duascorrentesseformaramarespeitodoquesehde
entenderpor"duraodosefeitos".Uma,partindodopressupostodequepor
"efeitosdacondenao"devemserentendidososprevistosnaleipenal,
nelesincludos,portanto,tambmosefeitossecundrios,comoode"tornar
certaaobrigaodeindenizarodanocausadovtima",previstonoart.91,I,
doCdigoPenal.Valedizer:enquantonoatendidaestaobrigao,perdurar
oefeitodacondenaoe,portanto,asuspensodosdireitospolticos.Outra
orientao,maisrestrita,nosentidodequeosefeitosdacondenaose
esgotamcomocumprimentodapenaimpostapelasentenacondenatria,
aindaquepersistamosefeitossecundriosdequetrataaleipenal.Osentido
ticoqueinspiraesubjazasanopolticaprevistanoart.15,III,da
Constituio 12,dabonoprimeirainterpretao,alisadotadapeloTribunal
RegionalEleitoraldoRioGrandedoSul13.asegunda,noentanto,aquetem
oavaldoTribunalSuperiorEleitoral14.Qualquerquesejaoentendimento,

certoqueduranteoprazodosursisasanopolticapersistir,porqueainda
persistemosefeitosdacondenao.
17Poroutrolado,sejamquaissejamosefeitosaqueserefereoConstituinte,
nohdvidadeque,umavezesgotados,operaseareaquisiodosdireitos
polticos,independentementedareabilitaocriminal.Exigirse,paratalfim,a
conclusodoprocessoformaldereabilitaoseriaprolongarotempode
suspensodacidadaniaesujeitlaaimposiesnoprevistasna
Constituio.Comefeito,areabilitao,quetemefeitomeramente
declaratrio,spodeserrequeridaapsdoisanos"dodiaemqueforextinta,
dequalquermodo,apenaouterminaraexecuo..."edesdequeatendidos
outrosrequisitoselencadosnoart.94doCdigoPenal.Exigirseareabilitao
significariaprolongarasuspensopormaisdoisanosalmdoprazoprevisto
peloConstituinte.
3.4Improbidadeadministrativa
18.Asuspensodosdireitospolticospormotivodeimprobidade
administrativahiptesenovanodireitobrasileiro,introduzidapela
ConstituioFederal/88.improbidade,tradicionalmente,cominavamse
sanesdenaturezapenal,aindaquecomefeitospolticos.Mas,sempreem
aopenal.Agora,asanonopenal.civilou,melhordizendo,poltico
civil.Leiase,comefeito,aConstituioFederal,no4doart.37:"Osatos
deimprobidadeadministrativaimportaroasuspensodosdireitospolticos,a
perdadafunopblica,aindisponibilidadedebenseoressarcimentoao
errio,naformaenagradaoprevistasemlei,semprejuzodaaopenal
cabvel".Ora,essacircunstncianaturezanocriminaldasanoinova
substancialmentenaordemjurdica,oqueficaevidenciadonoexamedaLein.
8.429,de02.06.92,que,regulamentandootextoconstitucional,dispssobre
"assanesaplicveisaosagentespblicosnoscasosdeenriquecimento
ilcitonoexercciodemandato,cargo,empregooufunonaadministrao
pblicadireta,indiretaoufuncional".
19Autorelesadoporimprobidadetmconceitoamplssimonalei,conforme
sevnosseusarts.1e2.Agentepblico,eventualsujeitoativodoilcito,
considerado"todoaquelequeexerce,aindaquetransitoriamenteousem
remunerao,poreleio,nomeao,designao,contrataoouqualquer
outraformadeinvestiduraouvnculo,mandato,cargo,empregooufunonas
entidadesmencionadasnoartigoanterior"(art.2).Comovtimasfiguram,
almdasentidadesdaadministraodireta,indiretaefuncional,asempresas
incorporadasaopatrimniopblicoouaquelasentidadesparacujacriaoou
custeiooerriohajaconcorridoouconcorracomparcelasuperioracinqenta
porcentodopatrimniooudareceita(art.1)e,ainda,asentidadesque
recebemsubveno,beneficioouincentivo,fiscaloucreditcio,dergos
pblicos(pargrafonicodoart.1).
20Osatosdeimprobidadeforamdivididosemtrsgrandesgrupos:os"que
importamenriquecimentoilcito"(art.9),os"quecausamprejuzosaoerrio"
(art.10)eos"queatentamcontraosprincpiosdaadministraopblica"(art.
11).Noquedizrespeitocominaodesuspensodosdireitospolticosora
emestudoqueaplicvelcumulativamentecomoutrasprevistasnalei,como
aperdadocargopblico,oressarcimentodosdanos,aperdadosacrscimos
patrimoniaisilicitamenteobtidosetc.fixoualei,noart.12,aseguinte
gradao:suspensodosdireitospolticosdeoitoadezanos,paraosatosda
improbidadedoprimeirogrupo(art.9)decincoaoitoanos,paraosatosdo
segundogrupo(art.10)edetrsacincoanos,paraosdemais(art.11)."Na
fixaodaspenas",dizalei,"...ojuizlevaremcontaaextensododano
causado,assim,comooproveitopatrimonialobtidopeloagente"(art.12,
pargrafonico).
21Muitoemboraapenalidadesejaasuspensodosdireitospolticosea
perdadocargoeletivo,seforocaso,aaonodacompetnciadaJustia
Eleitoral,jqueamatrianotemnaturezaeleitoral.EmvotonoTRE/RS
sustentamosque"ocontroledosdireitospolticosdoscidados,emprincpio,
refogecompetnciaeleitoral.Soserse,nocursodoprocessoeleitorale
emfunodele,houvernecessidadede,incidentalmente,conhecerdematria
relacionadacominelegibilidade.oqueocorrequandodopedidoderegistro
decandidaturasoudediplomaodeeleitos,ondeaelegibilidade(e,portanto,
seforocaso,aexistnciadosdireitospolticos)deveserexaminada.Nesses
casos,porm,aexistnciadosdireitospolticosfundamentoparaadeciso,
jamaisseuobjeto.queaelegibilidade,ouseja,aaptidoparaservotado,
apenasumdosatributosdosdireitospolticos,jque,aeste,outrosatributos

efaculdadessoinerentes,enoapenasosrelacionadoscomeleies
(direitodevotareservotado),esimosquedizemrespeitoaostatuscivitatis
noseumaisamplosentido.Portanto,aperdaoususpensodosdireitos
polticostrazaoscidadosatingidosconseqnciasmuitomaisabrangentes
queasrelacionadascomeventualeepisdicaparticipaoemdeterminado
pleitoeleitoral"15.Portanto,aaode,quetrataaLein.8.429/92ser
processadaejulgadaperanteaJustiaComum.Sealesoafetardireitoou
interessedaUnio,entidadeautrquicaouempresapblicafederal,a
competnciaserdaJustiaComumFederal,jque,nestescasos,figurando
alesadanoploativodarelaoprocessual,oucomoautora(art.17)ou
comolitisconsorte(art.17,3),aplicasearegradecompetnciadoart.109,
I,daConstituio.Nosdemaiscasos,acompetnciaserdeJustiaComum
dosEstados.
22Poroutrolado,nosetratandodeaopenal,noseaplicam,hiptese,
asregrasqueestabelecemforoespecialporprerrogativadefuno,taiscomo
asdosarts.29,VIII102,I,"b"e"c"105,I,"a"e108,I,"a",daConstituio.
Independentementedograuhierrquicodoagentepblicoquetenha
praticadooatodeimprobidade,aaoserpropostaperanteoJuzode
primeirainstncia,comoalisocorrequandosetratadeaopopular.
Salienteseque,ateordoart.20daLeiemcomento,asuspensodosdireitos
polticossomenteseefetivarcomotrnsitoemjulgadodasentena,oque
importadizerquetodososrecursosquevieremaserinterpostosteroefeito
suspensivo.

4DIREITOSPOLTICOSECARGOPBLICO
23Questoimportanteadesaberseaperdaoususpensodosdireitos
polticosacarretaaperdadocargopblico.Pararespondlamister
distinguirseeprecisarseacondiodaquelequeexercecargodeGoverno
(oagentepoltico)edaquelequeexercecargodeadministrao(oservidor
pblico,propriamentedito).Governo,dizHelyLopesMEIRELES,"atividade
polticaediscricionriaadministraoatividadeneutra,normalmente
vinculadaleiounormatcnica.Governocondutaindependente
administraocondutahierarquizada.OGovernocomandacom
responsabilidadeconstitucionalepoltica,massemresponsabilidade
profissionalpelaexecuoaAdministraoexecutasemresponsabilidade
constitucionaloupoltica,mascomresponsabilidadetcnicaelegalpela
execuo.AAdministraooinstrumentaldequedispeoEstadoparapor
emprticaasopespolticasdoGoverno.Istonoquerdizerquea
Administraonotenhapoderdedeciso.Tem.Masotemsomentenarea
desuasatribuiesenoslimiteslegaisdesuacompetnciaexecutiva,s
podendoopinaredecidirsobreassuntosjurdicos,tcnicos,financeiros,oude
conveninciaeoportunidadeadministrativas,semqualquerfaculdadede
opopolticasobreamatria"16.Daafundamentaldistinoantesreferida
entreosagentespolticos,ocupantesdecargosdeGoverno,dosservidores
pblicos,ocupantesdecargosdeadministrao.lsenadoutrinadeCelso
AntnioBandeiradeMELLOque"Agentespolticossoostitularesdoscargos
estruturaisorganizaopolticadoPas,ouseja,ocupantesdosque
integramoarcabouoconstitucionaldoEstado,oesquemafundamentaldo
Poder.DaqueseconstituemnosformadoresdavontadesuperiordoEstado",
enquantoque"adesignaodeservidorespblicosabarcatodosaquelesque
entretmcomoEstadoeentidadesdesuaadministraoindiretaou
fundacionalrelaodetrabalhodenaturezaprofissionalecarterno
eventualsobvinculodedependncia"17.
4.1Agentespolticos
24Ogozodosdireitospolticoscondioindispensvelelegibilidade,como
fazexpressooart.14,3,II,daConstituioFederal.,igualmente,requisito
paraoexercciodecargosnoeletivosdenaturezapoltica,taiscomoosde
MinistrosdeEstado,SecretriosEstaduaiseMunicipais(ConstituioFederal,
art.87).Noteriasentido,queaestesagentespolticos"titularesdoscargos
estruturaisorganizaopolticadoPas,...ocupantesdosqueintegramo
arcabouoconstitucionaldoEstado,oesquemafundamentaldoPoder",
encarregadosdeformaravontadesuperiordasociedadepolticafossedado
exercerocargomesmoquandoprivadosdosdireitosdecidadania.Seriaum
verdadeirocontrasenso,jque"ovnculoquetaisagentesentretmcomo
Estadonodenaturezaprofissional,masdenaturezapoltica.Exercemum
munuspblico.Valedizer,oqueosqualificaparaoexercciodas
correspondentesfunesnoahabilitaoprofissional,aaptidotcnica,
masaqualidadedecidados,membrosdacivitaseporistocandidatos

possveisconduodosdestinosdaSociedade"18.Aosagentespolticos
titularesdecargoseletivosounoexigese,portanto,oplenogozodos
direitospolticos,noapenasparahabilitarseouinvestirsenocargo,mas,
igualmente,paranelepermanecer.Assim,asupervenienteperdaou
suspensodosdireitosdecidadaniaimplicar,automaticamente,aperdado
cargo.H,porm,umaexceo:adoparlamentarquesofrercondenao
criminal.Otrnsitoemjulgadodacondenaoacarreta,comojseviu,a
suspenso,ipsoiure,dosdireitospolticos(ConstituioFederal,art.15,III),
masnoextingue,necessariamente,omandatoeletivo.Aocontrriodas
demaishiptesesdeperdaoususpensodosdireitospolticos,quegeram
automticaperdadomandato(art.55,IV,daConstituioFederal),perdaque
"serdeclaradapelaMesadaCasarespectiva..."(art.55,3),emcasode
condenaocriminalaperdadomandato(art.55,VI)"...serdecididapela
CmaradosDeputadosoupeloSenadoFederal,porvotosecretoemaioria
absoluta..."(ConstituioFederal,art.55,2).Ouseja:nohavendo
cassaodomandatopelaCasaaquepertenceroparlamentar,havera
hiptesedeexercciodomandatoeletivoporquemnoestnogozodos
direitosdecidadania.Estaestranhaexceopoderrepresentar,quemsabe,
ummecanismodedefesacontraoexacerbadorigordoart.15,III,dotexto
constitucional,mascuriosoqueassimseja,dadoqueacondenaodo
parlamentarssetornouvivelanteaprvialicenadosseusparesparaa
instauraodaaopenal(ConstituioFederal,art.53,1).
25Aessaalturacumprereferiroart.92,I,doCdigoPenal,queprevcomo
"efeitosdacondenao:Iaperdadocargo,funopblicaoumandato
eletivo,noscrimespraticadoscomabusodepoderouviolaodedeverpara
comaAdministraoPblicaquandoapenaaplicadaforsuperioraquatro
anos"...luzdaConstituiopassada,entendiasequenoeralegtimoo
dispositivonoquesereferiaamandatoeletivo,jque,implicandosuspenso
dedireitopoltico,apenanopoderiasercriadasenoemleicomplementar,
comoexigiao3doart.149,daConstituioFederal/69 19.Poisbem,no
regimeconstitucionalvigente,commaisrazoadisposioinaplicvel:o
mandatoeletivoouseextingueautomaticamentepelasuspensodosdireitos
polticos,acarretadapelasentenapenalcondenatriatransitadaemjulgado,
ou,nocasodemandatoparlamentar,dependerdedecisodarespectiva
CasaLegislativa,comoantesseviu.
4.2Servidorespblicos
26Noqueserefereaosservidorespblicos,otratamentodiferente.certo
quealeiexigeogozodosdireitospolticoscomorequisitoparainvestiduraem
cargopblico(Lein.8.112/90,art.5,II).Porm,dadaanaturezaprofissional,
enopoltica,docargoqueexercem,eocarterpermanente,eno
transitrio,doseuexerccio,saperdadosdireitospolticosquepoder
atinglo.Eatingilo,nopelaperdadosdireitospolticosemsi,maspela
perdadanacionalidade,causadaperdadaquelesdireitos.Emcasosde
suspenso,quesempretemporria,dosdireitosdecidadania,aperdado
cargonoser,pois,decorrncianecessria,masdependerdecominao
aplicadaautonomamente,medianteodevidoprocessolegal,noscasosquea
leiestabelecer.Emoutraspalavras:oexercciodecargopblicodenatureza
profissional,diferentementedoqueocorrecomoscargosdenaturezapoltica,
noseinterrompeporsuspensodosdireitospolticos.Perdadocargo
poderhaverseofatodeterminantedasuspensodosdireitospolticos
constituirtambminfraosancionvelcomditapenalidade,oquese
verificar,seforocaso,emprocessoprprio,administrativodisciplinar(Lein.
8.112/90),jurisdicionalcivil(Lein.8.429,de1992,art.12)oujurisdicional
penal(CdigoPenal,art.92,I).

5CONSIDERAESFINAIS
27Parececertoconcluirse,destasobservaes,queocontroledosdireitos
polticosresultousuperlativamentevalorizadopelaconstituiode1988,
notadamentepordoisaspectos:primeiro,pelaautoaplicabilidadedo
dispositivoqueprevasuspensodosdireitospolticosemcasode
condenaocriminaltransitadaemjulgado,oqueimportavalorizaodos
padresticosdacidadaniasegundo,pelacriaodapenapolticaparaas
hiptesesdeimprobidadeadministrativa,oquerepresentainstrumento
importantehojeinteiramenteregulamentadoeaptoaserutilizadoparaa
moralizaodaatividadepblicaedosseusservios,exignciaimpostergvel
deumasociedadeque,impacienteeesperanosa,anseiaverafastadosda
vidapblicaosque,pormprobos,nomerecemosdireitosdecidadania.

NOTAS
1Estadefiniodedireitospolticosemsentidoamplotemoavalabalizado

dosnossosconstitucionalistas,comosepodeveremPintoFERREIRA,
ComentriosConstituiobrasileira,Saraiva,1989,v.1,p.288:"Osdireitos
polticossoaquelasprerrogativasquepermitemaocidadoparticiparna
formaoenocomandodogoverno".NadefinioclssicadePimenta
BUENO,osdireitospolticosso"asprerrogativas,osatributos,faculdadesou
poderdeintervenodoscidadosativosnogovernodoseupas,interveno
diretaousindireta,maisoumenosampla,segundoaintensidadedegozo
dessesdireitos"(DireitopblicobrasileiroeanlisedaConstituiodoImprio,
RiodeJaneiro,MinistriodaJustia,ServiodeDocumentao,1958,p.458,
citadoporPintoFERREIRA,op.cit.).PontesdeMIRANDAsintetiza:"Direito
polticoodireitodeparticipardaorganizaoefuncionamentodoEstado"
(ComentriosConstituiode1967,RiodeJaneiro,Forense,1987,v.4,p.
573).
2porissoquesedizque,nodireitobrasileiro,acidadaniatemgraduao

mnima,mdiaemxima,conformeamaioroumenorgamadedireitos
polticosatribudosaocidado(ManoelGonalvesFERREIRAFILHO,Curso
dedireitoconstitucional,Saraiva,5.ed.,1975,p.260).
3Ver,apropsito,ManoelGonalvesFERREIRAFILHO,op.cit.,p.259.
4AnotoopinioemoutrosentidodeJosAfonsodaSILVA,quedaentender

queaperdadanacionalidade,hoje,noimportaperdadosdireitospolticos
(Cursodedireitoconstitucionalpositivo,RT,7.ed.,p.331).
5Ocumprimentodeprestaoalternativaaoserviomilitarobrigatrioest

disciplinadonaLein.8.239,de04.10.91,que,noart.4,2,referese
suspensodosdireitospolticosdecorrentedarecusa.
6Constituiode1969,art.149,1,"b"Constituiode1946,art.135,2,

IIConstituiode1937,art.119,"b".
7CdigoCivil,art.5Decreton.24.559,de03.07.34,art.26.
8Naaopenaln.225RJ,Rel.Min.XavierdeALBUQUERQUE,julgadaem

18.07.77,oSupremoTribunalFederaldecidiu,porunanimidade,"declararque
apresentecondenao,porissoquesuspensaaexecuodepenaprivativa
daliberdade,noimportanasuspensodosdireitospolticos,face
inexistnciadaLeiComplementaraqueserefereoart.149,3,da
Constituio"(RTJ82/647).
9"Anormadoartigo15,III,daConstituioFederalautoaplicvel",dizo

prejulgadon.1,de1992,doTribunalRegionalEleitoraldoRioGrandedoSul.
10Comrazosequestionaarigidezconstitucionaldaletra"e",doinc.Idoart.

1daLC64/90.Aautorizaoconstitucionalparacriao,porLei
Complementar,denovashiptesesdeinelegibilidade,spoderiaserutilizada
como"fimdeprotegeranormalidadeealegitimidadedaseleiescontraa
influnciadopodereconmicoouoabusodoexercciodefuno,cargoou
empregonaadministraodiretaouindireta"(ConstituioFederal,art.14,
9).Ora,questionvelacompatibilidadedodispostonaletra"e",referida,
comafinalidadeexpressanaConstituio,comobemobservouAntnioCarlos
MENDES,Fascculosdecinciaspenais,V.S.,n.2,p.38,abr/jun.1992.
11AnotoopinioemsentidocontrriodeAntnioCarlosMENDES,op.ct.,que

admiteapossibilidadede"concluirsequeoscrimesculpososso
insuscetveisdesuspensodosdireitospolticos".
12"Notocanteaofundamentodamedida,dizPontesdeMirandasertico,j

queocriminosonoidneoparaparticipardosnegciospblicos"(Celso
RibeiroBASTOS,ComentriosConstituiodoBrasil,Saraiva,1989,vol.2,
p.595).
13Acrdon.50/92,de25.03.92,Rel.JuizArmindoJosLimadaROSA,entre

outros.
14Acrdon.12.931,de01.10.92,Rel.Min.TorquatoJARDIM,entreoutros.

15ProcessoClasseXVII,Acrdon.179/93,de04.08.93,votaounnime,

comaseguinteementa:"Representao:suspensodedireitospolticospor
improbidadeadministrativa.MatriaquerefogecompetnciadaJustia
Eleitoral.Declinaodecompetnciaeremessadosautosaojuzodedireito
dacomarcadeorigemdofeito".
16DireitoadministrativoBrasileiro,RT,14.ed.,p.56.
17Cursodedireitoadministrativo,Malheiros,4.ed.,1993,p.123.
18CelsoAntnioBandeiradeMELLO,op.eloc.cit.
19Apropsito:CelsoDELMANTO,Cdigopenalcomentado,Renovar,2.ed.,

p.155.
JuizdoTRF4RegioedoTRE/RSeProfessordeProcessoCivilna
UFRGS.
*TextobsicodepalestraproferidanaEscolaSuperiordaMagistraturada
AJURIS,em29.10.93.
PublicadonaRESENHAELEITORALNovaSrie,v.2,EdioEspecial(mar.
1995).

TribunalRegionalEleitoraldeSantaCatarinaRuaEstevesJnior68,88015130,Centro,Florianpolis,SCFone[48]3251.3700

You might also like