You are on page 1of 13

06/01/2015

EstudossobreComunicaoeCiberculturanoBrasil:Conceitos,TendnciaseClusters

EstudossobreComunicaoe
CiberculturanoBrasil:
Conceitos,Tendnciase
Clusters

PorDenizeCorrea
Nmero53
Resumo:
EstetrabalhoumrecortedapesquisadePsDoutoradoquedesenvolvono
momento,comoobjetivodedelinearummapeamentodosestudosemcibercultura
noBrasilcibermapa,contextualizandoperspectivasdepesquisadoresdarea,
tantonoaspectotemticoquantonoconceitual.Minhapropostanestetrabalho
definirclustersgeogrficos,identificandolinhasegruposdepesquisa,eclusters
temticos,agrupandopesquisasconvergentesetendnciascontemporneas.Apsa
primeiradcadadeestudossobreotema,acreditoqueestatentativade
sistematizaopossaserprodutiva,sugerindocaminhosaindapoucoexplorados.
Abstract:
ThispaperispartofthepostdoctoralresearchIdevelopatthemoment,intended
todrawamapofthecyberculturestudiesinBrazilacybermapcontextualizing
approachesfromresearchesinthearea,eitherinrelationtothematicaspectsorto
conceptualones.Myproposalhereistodefinegeographicalclusters,identifying
researchgroups,andthematicclusters,groupingresearchesthatconvergeintheir
contemporarytrends.Afterthefirstdecadeofstudiesaboutthetheme,Ibelieve
thatthisattempttosystematizecanbeproductive,suggestingpathsstillunder
explored.

Introduo
Estetrabalhoumrecortedeminhapesquisaatual1,que
tencionacontextualizarestudossobrecomunicaoe
ciberculturanoBrasil,oferecendoum
mapeamentocibermapacomasprincipaistendnciase
questionamentos,paravisualizaodeconvergnciase
tenses,tantonoaspectotemticoquantonoconceitual,mas
especialmentenoqueserefereaosenfoquesescolhidospelos
pesquisadores.Apesardopoucotempodeexistnciadotema
comoestsendoconsideradonomomentoatual,jhum
grandenmerodepesquisadoresdesenvolvendoanlisese
estudosrelevantesnareadecibercultura.Apsaprimeira
dcada,acreditoqueestatentativadesistematizaopossaser
produtiva,vistoquepodeapontarparacaminhosainda
inexploradosedemonstrartendnciasnocenrioda
cibercultura.
Nesterecorte,pretendoprivilegiardoistiposdeclassificao:
clustersgeogrficoseclusterstemticos.Emclusters
geogrficos,comenfoquemaisinformativo,sero
identificadosprogramascomlinhasegruposdepesquisaque
remetemcibercultura,enquantoqueemclusterstemticos,
comenfoquemaisreflexivo,seroagrupadasaspesquisasem
relaosconvergnciasedivergnciasquantoaostemas
escolhidos.Almdosestudosdosdoutoresnaslinhasegrupos
depesquisadeprogramasfiliadosComps,houtros
pesquisadoresquetmcontribudocomestudos.Htambm
gruposdepesquisaqueagregamestudosdediversas
instituies,nacionaiseestrangeiras,epesquisascom
tangnciaseinterfacescomareadeComunicaoe
Cibercultura.Muitasdestaspesquisastmporbaseteoriase
conceitoseuropeusenorteamericanos,quenosero
analisadosemdetalhenesteensaio,considerandoquea
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20align%3D%22right%22%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20fontfamily%3A%2

1/13

06/01/2015

EstudossobreComunicaoeCiberculturanoBrasil:Conceitos,TendnciaseClusters

propostaaquiproduzirumrecortesucintodomapeamentode
doutoresbrasileirosnoqueserefereaosclustersgeogrficose
temticos.Sopertinentes,porm,nasegundafasedeminha
pesquisa,nosclustersconceituais2.
ParaFranciscoRdiger,aciberculturaomovimento
histrico,aconexodialticaentreosujeitohumanoesuas
expressestecnolgicas,atravsdaqualtransformamoso
mundoe,assim,nossoprpriomododeserinteriorematerial
emdadadireo(ciberntica)(RDIGER,2004,p.54).
ParaAndrLemos,umdospioneirosempesquisasobreotema
noBrasil,aciberculturadeveserentendidacomoaforma
scioculturalqueemergedarelaosimbiticaentrea
sociedade,aculturaeasnovastecnologiasdebasemicro
eletrnicaquesurgiramcomasconvergnciasdas
telecomunicaescomainformtica,nadcadade70(LEMOS,
2003,p.12).
Acreditoqueasduasdefiniespropostasacimaencapsulamas
diversasesferas,origenseatuaesdacibercultura.Sendo
assim,servirodeembasamentoaorecortequeproponho.
Clustersgeogrficos
Atualmente,hdezprogramasemComunicaoquetmlinhas
depesquisarelativascibercultura,emtrsregies:nordeste,
sudesteesul.Naregionordeste,oprogramadeComunicao
eCulturaContemporneadaUFBAsedestacapela
especificidadedalinhadepesquisa,pelaspublicaesegrupos
depesquisadedicadosaoestudodacibercultura.Oprograma
daUFPEtambmofereceumalinhadepesquisa.Naregio
sudeste,entretanto,homaiornmerodeprogramascom
linhasdepesquisaquecontemplamestudosdecibercultura,na
UFRJ,UERJ,UFF,PUCSPeUSP.Aregiosuloferecepesquisas
emtrsprogramas,odaPUCRS,odaUFRGSeodaUTP,em
Curitiba.
Iniciandopeloltimo,alinhadepesquisaCibermidiaeMeios
Digitais,daUTP,contacomaspesquisasdeseisdocentes:
AdrianaAmaral,ClaudiaQuadros,DcioPignatari,Denize
Araujo,DianaDomingueseFranciscoMenezesMartins.No
programadaUFRGS,alinhadepesquisaqueseintitula
Informao,TecnologiaePrticasSociaisagrupaaspesquisas
deAlexPrimo,IdaStumpfeSoniaCaregnato.NaPUCRS,h
umgrandenmerodepesquisadorespertencenteslinha
CulturaMiditicaeTecnologiasdoImaginrio,mascomoa
linhaagrupadoisncleos,culturamiditicaetecnologiasdo
imaginrio,nemtodosospesquisadoresdesenvolvemestudos
especficosnocampodacibercultura.Aspesquisascommais
elementosdeciberculturasoasdeFranciscoRdigere
JuremirMachadodaSilva.
Naregiosudeste,alinhadepesquisaTecnologiasda
ComunicaoeEstticascontacomgrandenmerode
pesquisadores:AndrParente,BeatrizJaguaribe,ConsueloLins,
HenriqueAntoun,IedaTucherman,IvanaBentes,KtiaMaciele
NiziaVillaa.Comonocasoanterior(PUCRS),alinhadaUFRJ
contmdoisncleos,tecnologiasdacomunicaoeesttica,
dividindoocorpodocentepertencentemesma.
OttulodalinhadepesquisadaUERJmaisespecfico,Novas
TecnologiaseCultura,agrupandoosestudosdeAlessandra
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20align%3D%22right%22%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20fontfamily%3A%2

2/13

06/01/2015

EstudossobreComunicaoeCiberculturanoBrasil:Conceitos,TendnciaseClusters

Ald,ErickFelinto,FernandoGonalveseViniciusAndrade
Pereira.
NaUFF,hduaslinhasdepesquisaqueremetemaotemado
ciberespao,TecnologiasdaComunicaoedaInformaoe
AnlisedaImagemedoSom,agregandoseispesquisadores:
AndrQueiroz,DenisdeMoraes,FelipePena,LuizCarlosLopes,
MariaCristinaFrancoFerrazeSimonePereiradeS.
Nacapitalpaulista,aPUCSPtambmreneseispesquisadores
commuitaproduonareadociberespao:ArlindoMachado,
EugenioTrivinho,GiselleBeiguelman,LuciaSantaella,Rogrio
daCostaeSrgioBairon.Almdisso,algunspesquisadores
desenvolvemoCentrodeInvestigaoemMdiasDigitais
(CIMID),quecolaboraparaadivulgaodosprodutosdigitais.
Aindanacapital,naECAUSP,htrspesquisadoresnalinha
intituladaTecnologiasdaComunicaoeRedesInterativas:
ArturMatuck,FredricMichaelLittoeMassimodiFelice.
Naregionordeste,oprogramadaUFPEcontacomalinhade
pesquisaComunicaoTecnolgicaeEstudosCulturais,onde
doispesquisadoressededicamaosestudosdaimagemdigitale
dahipermdia:AndrMarquesdasNevesePauloCarneiro
CunhaFilho,queem1996criaramoVirtusLaboratriode
HipermdiadaUFPE,tendoahipermdia(entendidacomoum
conjuntodeaplicaestecnolgicasedeimplicaesscio
culturaisdastecnologiasdigitais)comoobjetodeestudos..
OprogramadaUFBA,comsualinhaCibercultura,umdos
quecontribuiparaosestudosmaisespecficosdarea,sendo
pioneironosestudosdeciberculturaespecialmenteporpartedo
pesquisadorAndrLemos.Alinharenesetepesquisadores:
AndrLemos,CludioCardoso,EliasMachado,MarcosPalcios,
OthonJambeiro,SoniaSerraeWilsonGomes.Hquatrogrupos
depesquisaarticuladosnaproduoedivulgaodotema:
Cibercidades,Ciberpesquisa,InternetePolticae
JornalismoOnline.
ApesardalinhaCiberculturaseramaisespecfica,asoutras
linhasdepesquisajcitadasabordamaspectosdacibercultura,
porvezeseminteraocomoutrasesferas,comoestticas,
culturamiditica,estudosculturais,processosdecriao,
prticassociais,outrasvezesenfatizandoprocessos
hipermiditicos,jornalismoonline,webpublicity,webdesign.
Genericamentefalando,asementasdaslinhas,emsua
maioria,contemplamoimpactodasNTCsedacibermdia,ou
seja,dasmdiasdigitaisdociberespao,privilegiandoas
interfacesentrecomunicao,sociedadeenovastecnologias3.

Gruposdepesquisaemcibercultura
HonzeGruposdePesquisaemCibercultura,inscritosnoCNPq
ecertificadospelasinstituies4:

1. NcleodeCulturaeTecnologiadaImagem,criadoem
1991,lideradoporAndrParenteeKtiaMaciel,daUFRJ,
compesquisasanalticasecriativasunindoexperinciae
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20align%3D%22right%22%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20fontfamily%3A%2

3/13

06/01/2015

EstudossobreComunicaoeCiberculturanoBrasil:Conceitos,TendnciaseClusters

2.

3.

4.

5.

6.

teoria:novasconfiguraesdosujeito,estticadaarte
interativaedamorfognesedaimagempara
entendimentodovirtual,dociberespao,dohipertexto,
dainfografiaedamultimdia,compreendendoas
tecnologiasdaimagemcomoformashbridasdecampos
diferenciadosqueproporcionamainteraodepesquisas
multidisciplinaresqueredimensionamocampoda
Comunicao.
Ciberpesquisa,CentroInternacionaldeEstudose
PesquisaemCibercultura,ncleocriadoem1996por
AndrLemoseMarcosPalcios,daUFBa,quecontacom
diversosgruposeprojetos:Cibercidades(lideradopor
AndrLemos,emconveniocomAveiro,TexaseCanad),
JornalismoOnline(MarcosPalcioseEliasMachado),
SistemasCibernticos(GottfriedStockinger),Internet
ePoltica(SoniaSerraeWilsonGomes),Comunicao
OrganizacionaleTecnologiasdaInformao(Cludio
Cardoso),Poltica,TelecomunicaoeConvergncia
(OthonJambeiro)
Ciberidea,NcleodePesquisaemTecnologiasda
Comunicao,CulturaeSubjetividade,criadoem1998e
lideradoporPauloVaz,queenfatizapesquisasem
tecnologiasdacomunicaoemudanasculturaisporelas
incitadas,transformandoasubjetividadecontempornea.
AgregaosseguintespesquisadoresdeFilosofia,
ComunicaoePsicologia,de5linhasdepesquisa:
ComunicaoeComplexidade(CBPFCentroBrasileirode
PesquisasFsicas),tica,Saberes,Subjetividadee
Desenvolvimento(IPInstitutodePsicologiaUFRJ),Mdia
eMediaesSocioculturais(ECOUFRJ),Novas
TecnologiaseCultura(FCSUERJ)eTecnologiasda
ComunicaoeEstticas(ECOUFRJ):FtimaRegis,
FernandaBruno,HenriqueAntoun,LuizAlbertode
Oliveira,PauloVaz,RosaRibeiroPedroeViniciusAndrade
Pereira
TecnologiasdoImaginrio,criadoem2000,lideradopor
JuremirMachadodaSilva,queprocuracompreenderos
fenmenosdecristalizaodeimaginriosatravsde
tecnologiasdeseduoedisseminaomiditicas,alm
deanalisarimaginriosrevisitadospelasnovasmdiase
tecnologias.
NuPHNcleodePesquisaemHipermdia,criadoem
2001,lideradoporSergioBaironeRogriodaCosta
(PUCSP),emconvniocomasUniversidadesdoPorto,
AbertadePortugal,Complutense(Madrid)eFreie
(Berlim).ContacomoapoiodospesquisadoresLucia
Santaella,MassimoCanevacci,JamesCliffordeEdgard
Morin.Comtendnciatransdisciplinar,analisaeproduz
pesquisasqueinterrelacionamacriaoea
sustentabilidadedecomunidadesvirtuais
Comunicao,ImagemeContemporaneidade,criadoem
2001,lideradoporDenizeAraujo,daUTP,compesquisas
sobreoestatutodaimagememcontextosmiditicos,
comnfasenaimagemdigitalenosprocessosde

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20align%3D%22right%22%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20fontfamily%3A%2

4/13

06/01/2015

EstudossobreComunicaoeCiberculturanoBrasil:Conceitos,TendnciaseClusters

7.

8.

9.

10.

11.

produodigitalizadadeimagens.Renedocentesdo
MestradoemComunicaoeLinguagensdaUTPe
pesquisadoresdeoutrasinstituies,comoLuciana
Silveira(UFTPR)eMariaLuciaBecker(Unibrasil),alm
decontarcomoAcordodeCooperaofirmadoentrea
UTPeoLaboratriodeNovasTecnologiasdaUCS,
coordenadoporDianaDomingues.
ComunicaoeTecnocultura:meioseimaginrios
tecnolgicos,criadoem2002,lideradoporErickFelinto,
quecontacomosseguintespesquisadores:Alessandra
Ald(UERJ),EugenioTrivinho(PUCSP),FtimaRegis
(UFRJ),FelipePena(UFF),FranciscoRudiger(PUCRS),
ViniciusAndradePereira(UERJ).OGPinvestigaquestes
deciberculturaetecnologiasdigitaiscomnfaseem
aspectosformaiserepercussonoimaginriocultural
TecnologiasdaComunicaoeSociabilidade,criadoem
2002,coordenadoporSimonePereiradeS,agrupando
pesquisasqueenfocamtecnologiasdacomunicaoe
analisamocomputadorcomoambientecomunicacional.O
grupovivenciaaestticadamsicaeletrnicaarticulada
sdinmicasidentitriasatravsdecomunidades
virtuais.
CENCIBCentroInterdisciplinardePesquisasem
ComunicaoeCibercultura,criadoem2003,lideradopor
EugenioTrivinho,contandocomdoispesquisadores:Erick
FelintoeHenriqueAntoun.OCentroagregapesquisas
voltadasparaodesenvolvimentodaproduoavanada
dacrticaconceitualacercadaciberculturacomomarco
epistmicoreferencialdocontextosciohistrico,
tecnolgicoemediticocontemporneo.
ImagemeNarrativasDigitais,criadoem2005,
coordenadoporPauloCarneirodaCunhaeAndrMenezes
MarquesdasNeves,daUFPE,procurasoluesprticas
associandoseaoLaboratrioKimera,paradesenvolver
pesquisascientficaseexperimentaisdirigidasa
prottiposrelacionadossnovasmdiasdigitais.Seus
objetosdeinteresseestonocampodacibercultura:
entretenimentociberntico,intelignciaartificial,
comunidadesvirtuais,representaesdigitais(interfaces
esimulacrosvirtuais),gamesepscinema
MdiasDigitais,criadoem2005,lideradoporSuely
Fragoso,daUnisinos,queestudaacomunicaomediada
porcomputadoreobjetivaaconstruodearcabouos
tericometodolgicosespecficosparacada
problematizao,incentivandodiscentesadiscutirseus
temaseensaios.

Clusterstemticos
Comoclusterstemticos,entendoasconvergnciasdetemase
enfoquesdepesquisasdesenvolvidaspordocentesdos
programaspertencentesComps,prioritariamente,epor
pesquisadoresdereasafins/compatveis/correlatas,de
programasmultidisciplinaresquecontribuemparao
crescimentoeatransversalidadedosestudosdecomunicaoe
cibercultura.AndrLemosnosofereceumadescriosucinta
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20align%3D%22right%22%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20fontfamily%3A%2

5/13

06/01/2015

EstudossobreComunicaoeCiberculturanoBrasil:Conceitos,TendnciaseClusters

sobrearea,incluindoestudossobreosnovosformatos
jornalsticos(jornalismoonline,radioonline,TVdigital,revistas
onlineeebooks),relaescomunicacionais(chats,email,
listasefruns,weblogs,muds,games,trocadearquivos),
prticassociaisecomunicacionaisemergentescomanova
culturainformtica(cyberpunks,ciberativistas,hackers),
reconfiguraescorporaisecomunicacionais(cyborgs),
comrcio(comrcioeletrnico,publicidadeemarketingonline,
gestodainformao),arteseletrnicas(webart,msica
eletrnica,bodyart),prticasdiscursivasinterativas
(hipertextos),questesligadascidadeeesferapblica
(cibercidades,cibercidadania),almdosestudosemrealidade
virtualcomomdiadecomunicao
(http://ctjovem.mct.gov.br/index).
Natentativadeagruparpesquisas,minhaclassificaofica
assimcategorizada,emcincoclusterstemticos5:
1.CibercidadeseMobilidades
2.ImaginriosdaCibercultura
3.ImersoeInterfaces,
4.JornalismoDigital
5.WebSociabilidades/Subjetividades
Cibercidadesemobilidades
AspesquisasdeAndrLemos,nomomento,tmsedirecionado
paraareadasconexesmveis,aeradamobilidade,coma
emergnciadacomputaoubquaesenciente.Suasidiasde
linksecbridosconvergemcomalgunsconceitoscomo
coletivosemergentes(HowardRheingold)einteligncia
conectiva(DerrickdeKerckhove),quepontuamnossas
interligaesnaweb,noquechamodehipertrpoledigital6.
EmCibercidade:ascidadesnacibercultura,Lemosorganiza
ensaiossobreotema,oriundosdoscolquiosinternacionais
sobreredesecidades,edoacordodecooperaoentreaUFBA
eaUniversidadedeAveiro,emPortugal.Seuensaio
Cibercidades:ummodelodeintelignciacoletivavisa
provocarumadiscussosobreapossibilidadedeimplantar
praticamenteoconceitodeintelignciacoletivadePierreLvy,
redefinindoespaospblicoseprivados.Oconceitode
cibercidadania,paraLemos,emergeapartirdoaparecimento
daopiniopblica,comaconvergnciainformtica
comunicao,osurgimentoderedestelemticasplanetriase
aconseqenteepaulatinaliberaodoplodaemisso
(LEMOS,org.,2004,p.170).EmCuritiba,hduaspesquisas
queconvergemcomotemadecibercidadesecibercidadania:a
dopesquisadorFabioDuarte(PUCPR),quetratadeumnovo
pensamentocartogrfico,eadapesquisadoraMariaLucia
Becker(Unibrasil),quebuscaverificardequeformaaInternet
utilizadapelosusuriosdaredepblicanaperiferiade
CuritibaeSoPaulo,tendocomometafornecerelementospara
umaapropriaocriteriosadousodaInternetnoquediz
respeitopromoodoexerccioacidadania.
ApesquisadoraAdrianadeSouzaeSilva,atualmenteresidindo
nosEstadosUnidos,tambmdesenvolvepesquisasobreas
tecnologiasmveis,sugerindoqueastecnologiasnmadesde
comunicaoreinventamespaosurbanoscomoambientesde
multiusurios(PARENTE,org.,2004,p.283).
ViniciusAndradePereiradesenvolvepesquisasobreas
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20align%3D%22right%22%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20fontfamily%3A%2

6/13

06/01/2015

EstudossobreComunicaoeCiberculturanoBrasil:Conceitos,TendnciaseClusters

extensesdoserhumano,citadasporMcLuhan.Partindodo
princpiodequeasnovastecnologiasnoslevamahabitarum
outromundo,opesquisadorconsideraqueocrebrohumano
podeseexpandir,assimcomonossamemria.A
disponibilidadeneuraldosistemahumano,emcontatocomos
ambientesimersivosdasrealidadesvirtuais,podeparticiparde
umnovomododecomunicao7.
Imaginriosdacibercultura
Comabordagemfilosfica,JuremirMachadodaSilva,daPUC
RS,discorresobreastecnologiasdoimaginrio.Paraoautor,
oimaginrioumaredeetreaemovediadevaloresede
sensaespartilhadasconcretaouvirtualmente(JUREMIR,
2003,p.9).SeucaminhopassaporMaffesoli,queporsuavez
relDurand,Jung,BachelardeBenjamin.Passatambmpor
MarxeAlthusser,noqueserefereaaspectosideolgicos,por
MorineSfez,quantostecnologiasdoesprito,porDebrayem
relaostecnologiasdacrenaeporLvy,quedelineia
parmetrosparatecnologiasdainteligncia.Opesquisadortece
reflexessobreotema,pontuandocertasfasespercorridas
pelastecnologiasdoimaginrio:aprimitiva,mtica(teatro,
contos)amediada(adventodasmdias)acomunicacional
(adventodasNTCI).
Comdivergncias,apesquisadeErickFelintoremeteao
mesmotema,odoimaginriotecnolgico,masenquanto
MachadodaSilvarefletefilosoficamentesobreotema,os
estudosdeFelintosomaispontuaisesereferemao
imaginriodeficocientfica,naesteiradeDonnaHaraway,
recuperandoasimagensdofuturoquantoaopshumano.
Transcendendoasdicotomiasradicais,Felintoacreditaque,no
planodoimaginrio,osopostossedesfazem,poisnoexistem
tensespermanentes...crticadevertosomentecabero
papeldedespiroobjetotecnolgicodosexcessos
interpretativosepreparloparaserpensadocomoparte
fundamentaldacultura...(FELINTO,2005,pp.133134).
Tambmdentrodotemadocyborgedaficocientfica
situamseaspesquisasdeIedaTucherman,FtimaRgise
AdrianaAmaral.Tuchermananalisaasnarrativasdefico
cientficaequestionaasfronteirasentresubjetividadee
tecnocincia.EmseusartigosAjuventudecomovalor
contemporneo,Corpo,fragmentoseligaeseFabricando
corpos:ficoetecnologia,apesquisadoraexplicitaa
proximidadedaficocientficaaosexperimentos
contemporneos.Rgisdesenvolvepesquisasobrea
subjetividadecyber,ouseja,asnovasformasdeinterao
homemmquinaquediluemasfronteirasentreoorgnicoeo
maqunico,acreditando,comoTucherman,quemuitos
elementosdofuturoanunciadonaficocientficajfazem
partedenossarealidade.
Amaralapresentaocyberpunkcomoumasubculturahbrida
queseencontranomagodeumimaginriotecnolgico,um
subgnerovindodasvisesobscurasedistpicasdo
romantismogticoedeumpassadodecontracultura.Em
relaomsicaeletrnica,apesquisadeAmaralapresenta
umacoleodeimagensdesublimidadetecnolgicanaqual
existeumaapropriaodocapitalsubculturaldamsica
eletrnicapelastemticascyberpunksdafusodohomem
mquinaedofuturodistpico.Essapesquisaconvergeem
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20align%3D%22right%22%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20fontfamily%3A%2

7/13

06/01/2015

EstudossobreComunicaoeCiberculturanoBrasil:Conceitos,TendnciaseClusters

algunspontoscomadapesquisadoraSimonePereiradeS,
queacreditaqueamsicaeletrnicaencontrounaInternetum
espaoimportantedecomunicao,imbricandotecnologiae
culturademassa.Seuestudocontextualizaapropriaese
hibridismosqueocorrementremdiasdiferentesnadinmica
dedesenvolvimentodosmeiosdecomunicao,oferecendo
projetosantesrestritosselites.
Imersoeinterfaces
Aesteclusterpertencemospesquisadoresquetrabalhamno
campodacomunicaocominterfacescomArte,Antropologia,
Educao,Literatura,Filosofia,Sociologia,Computao,e
Informtica.Algunspesquisadorespertencemagruposde
pesquisaaplicada,outrossorealizadores.
GiselleBeiguelmanumexemploquecaracterizabemo
contextodestecluster.Comumaextensaproduoemwireless
artemobilidades,dedicasetambmaoensinoeaoexerccio
acadmico.PertencelinhadepesquisaProcessoscriativos
emmdiasinterativaseaoGrupodePesquisanetart:
perspectivascriativasecrticas.Seustemassotangenciaise
hbridos,criandolinksentrearte,mdias,poltica,cibercultura
ecomunicao.SeuprojetoImagem/Interfaceinvestigaas
particularidadesdaimagemdigital,discutindoasua
transformaoeminterfacedecomunicaoepressupostode
suaculturademdiascbridas.Partedapremissadoparadigma
daestticadatransmissoemdilogocomcontextos
entrpicosedefluxocontnuoquefazemrepensara
comunicaonombitodamdiaedadisperso.
DianaDomingues,umadaspioneirasnarea,outroexemplo:
artistainterativaepesquisadoradaUTP,coordenao
LaboratriodeNovasTecnologiasUCS/CNPq.Suapesquisa
atualanalisaasnovasformasdecomportamentoexpandidas
pelastecnologiasnumricas,asinterfaces,asredes,quefazem
repensarnosaquestoantropolgicadadimensodocorpo
comoosprocessosdeintelignciacoletivaedeinteraes
complexasentreoorgnicoeoinorgnico,orealeovirtuale
onaturaleoartificial.Apesquisadoraacreditaquea
velocidadedosprocessadores,acapacidadedearmazenar
informaes,ossistemasinterativosqueentendemsinais
naturaisfazemcomqueastecnologiasnumricascontemcom
computadorescadavezmaisbiolgicosecominterfacescom
sensibilidademaishumana,oqueapontaparaumavidacomas
tecnologiassenaturalizandoeocorposetecnologizando
(DOMINGUES,org.,2003,pp.110111).
PauloCunhaeAndrNeves,emsuaspesquisasnoLaboratrio
deHipermdiadaUFPE,Virtus,comearam,jem1996,a
pensareimplementarsoluesparaociberespao:ambientes
virtuaisdeaprendizagem,galeriasdeartedigital,experincias
deinteraohomemmquina,bibliotecasvirtuaisabertas.
Tambmem1996,publicaramolivroOndeasruasnotem
nomes,umadasprimeiraspublicaesbrasileirasrelativasao
campodaciberculturanoBrasil.Osprojetosemparceriacoma
iniciativaprivadaecominstituiesforadauniversidadecriam
umambientehbridoondeaproduoacadmicaeo
desenvolvimentodeaplicaesdebasetecnolgicainteragem.
AtualmenteaUnidadeKimerapensaedesenvolveaplicaes
estritamentenocampodasnovasimagens(gameseps
cinema).
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20align%3D%22right%22%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20fontfamily%3A%2

8/13

06/01/2015

EstudossobreComunicaoeCiberculturanoBrasil:Conceitos,TendnciaseClusters

OscamposdepesquisadeArlindoMachadoabrangemo
universodaschamadasimagenstcnicas,ouseja,produzidas
atravsdediversastecnologiascomocinema,fotografia,video
e,atualmente,mdiasdigitais.Percorrendoocaminho
transdisciplinardesuasprodueseatuaesemeventos,
palestrasecongressos,notasequeseuinteressesedirigea
vriostemas,comoimagensinteligentes,fotografias
hipotticas,gamesbaseadosemintelignciaartificial,
processosdesubjetivao,entremuitosoutros.Suainsero
nesteespaosedexatamentepelasinterfacesabordadasem
suaspesquisasepelaabrangnciadeseusestudos.
ApesquisadeAndrParente,emComunicao,Artee
Tecnologia,tambmtrabalhacominterfaces:Cinema,artee
tecnologia:asinstalaespanormicas,analisandoaspectos
tcnicoseestticosdocinemapanormicoimersivo,situando
osnahistriadocinemaedaarteeconsiderandoas
virtualidadesdasnovasformasdecriaopelastecnologias
avanadas.Emseuslivros,Parentereneartigossobreo
virtual,ohipertextualeoutroselementosdacibercultura.
Jornalismodigital
ApesquisadeMarcosPalcios,daUFBA,umdospioneirosnos
estudosdeciberculturanoBrasil,temcomotemaojornalismo
emredesdigitaisecomoobjetivoproblematizaraInternet
enquantosuporteparaaprticadojornalismo.Seuestudoatual
sedirigeaojornalismoonlinedeterceiragerao,isto,
quandoaInternetpedequeasmatriassejamreconfigurveis,
podendoexplorarosrecursosmultimiditicos,comotexto,
udio,vdeoegrficos.
ElizabethSaadCorreadesenvolvepesquisaemjornalismoe
mercado,enfatizandoasrelaesentreinformao,pblicoe
negciosnocampodasmdiasapartirdoadventodas
tecnologiasdigitaisdeinformaoecomunicao.Atualmente
suapesquisaenfatizaanarrativajornalsticadigital,
desenvolvendoumataxonomiaapartirdeexperinciasprticas
comusuriosecorrelaocomocampodaComunicaoeda
Semitica.
Tambmcomapreocupaodonovopapeldoleitor,a
pesquisadeClaudiaQuadros,daUTP,JornalismoPblico,
InterneteTerceiroEntorno,enfocaaefetivaparticipaodos
leitores/cibernautas.Empesquisasanteriores,exploraa
arquiteturadainformaonaweb,comdestaqueparaossites
jornalsticosqueexploramcommaiseficinciaosrecursos
hipermiditicosqueaInternetoferece.Enfatizaasrotinas
produtivaseoimpactotecnolgico,assimcomoZliaLeal
Adghirni,daUnB.Altimadefendequehummodelo
consolidadodejornalismonaInternet,massuapesquisa
questionaquetipodejornalistaproduzparaainternet,quetipo
detrabalhoestejornalistarealizaeseesteumtrabalho
jornalstico.Teminteresseempesquisarasnovastecnologias
emrelaoimprensaeaopoder,nareadecomunicao,
enfatizandoasituaodasinstituieseassessoriasde
imprensafrentesnovasformasdeproduodejornalismo.
EmseuprojetoRedelatinoamericanaparapesquisade
metodologiasesoftwareparaoensinodejornalismoemredes
debandalarga,EliasMachadopretendeanalisaras
especificidadesdosmodelosdeproduodecontedosnas
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20align%3D%22right%22%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20fontfamily%3A%2

9/13

06/01/2015

EstudossobreComunicaoeCiberculturanoBrasil:Conceitos,TendnciaseClusters

publicaesjornalsticasregionaisnasredesdigitaisdoBrasile
EstadosUnidos.Nocasobrasileiro,apesquisadar
continuidadeaoprojetoAestruturadanotcianasredes
digitaisdaBahia,enfatizandoasmudanasnasprticas
profissionais.
Websociabilidades/subjetividades
FranciscoRdiger,daPUCRS,temcolaboradoparao
desenvolvimentodaepistemologiadosestudosdarea,em
relaoaopensamentotecnolgico,provocandoreflexessobre
asteorias,emabordagemcrticadacibercultura.Analisao
sujeitoesuaspersonaseavataresnaweb,questionandoa
subjetividadenasnovasmdiaseresgatandoasnoesde
sujeitoobjeto.Comosugereopesquisador:...chegadaaera
dacibercultura,aoinvsdosujeito,antesoobjetoquetende
aserdesconstrudo.Asubjetividadeilimitadaporelaensejada
longeestdecancelaressafigura,tendendoaocontrrioa
reforla,pormaisqueseabramcaminhosparaolivrefluxo
daimaginao(RDIGER,2002,p.151).
OpesquisadorFranciscoMenezesMartins,daUTP,desenvolve
pesquisaempricaemblogsefotologseestudossobrea
genealogiadacibercultura,comanlisedasubjetividadee
visibilidadenociberespao.IniciandocomNietzscheecom
basestericastambmemFoucaulteseusconceitosde
sociedadesdisciplinareseDeleuze,comsociedadesdecontrole,
MenezesMartinsobjetivarefletirsobreosvaloreshumanosnas
novasrelaeshomemtcnicanacibercultura.
ComenfoquefilosficoebasestericasemFoucault,Nietzsche
eBergson,apesquisadeMariaCristinaFrancoFerraz,daUFF,
enfocaamodernizaodapercepoeosconceitos
bergsonianosdeimagem,memriaevirtualidade,considerando
comopremissaoadventodasnovastecnologias.Demonstra
tambmapreocupaodapesquisadoraemrelaosnovas
sociabilidades.
Tambmrelacionadaaotemadaciberculturaesociabilidades
estsituadaapesquisadeDcioPignatari,daUTP,quese
intitulaCibermdiaCibermassaevisaestudarasociedadede
massadentrodouniversodociberespao.Ahiptese/problema
dopesquisadoradequenovasmdiastrazem
necessariamentenovosusuriose,dentreeles,umamassa
indiferenciada,quepassadasmdiasanalgicassdigitaissem
reflexesmaioresdoqueousoindiscriminadodetecnologias
aparentementeatraentesepontuais.
Emsuaspesquisasmaisrecentes,LuciaSantaellaanalisaas
novasmdiaseosnovosusurios,questionandootemadas
identidadesmltiplas,maisevidenciadoapsoadventodas
novastecnologias.Apesardeadmitir,comoRdiger,que
podemoscriarpersonasmaisfluidasnociberespaodoqueem
outroscontextos,pelofatodequeoambientesimulado
proporcionamaisoportunidades,apesquisadoraconcluiquea
novidadedociberespaonoestnatransformaode
identidadespreviamenteunasemidentidadesmltiplas,poisa
identidadehumana,pornatureza,mltipla.Anovidadeest,
istosim,emtornaressaverdadeevidenteenapossibilidadede
encenarebrincarcomessaverdade,jogarcomelaatolimite
ltimodatransmutaoidentitria(LEO,org.,p.53).
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20align%3D%22right%22%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20fontfamily%3A%

10/13

06/01/2015

EstudossobreComunicaoeCiberculturanoBrasil:Conceitos,TendnciaseClusters

Abordandotambmotemadaidentidade,FernandaBruno
discorresobredispositivosdevisibilidadeeproduode
subjetividadenasTICs,sugerindoqueamodulaoda
identidadeocorreapartirdoolhardooutroeque,se,porum
lado,comodizArlindoMachado,osrealityshows,weblogse
fotologsprovocamoexibicionismodosujeito,queaceitaequer
participar,poroutro,ascmeras(circuitosinternos)esto
semprenosvigiando,propondonovasformasdeexibio.
HenriqueAntoun,daUFRJ,desenvolvepesquisaintitulada
Mediaoemobilidade:comunidadesvirtuais,dispositivos
mveisdecomunicaoeofuturodademocraciana
cibercultura.Seuobjetivoanalisarasconseqnciasda
mobilidadedasredesdeparceriaparaaprticademocrtica,
comnfasenopapeldousuriocomoprodutoreconsumidorde
conhecimento,nopapeldemocratizadordascomunidades
virtuaisenasnovasformasdeorganizaodosmovimentos
sociaisnaInternet.
NamesmatemticadademocratizaodaInternetsesituaa
pesquisadeSuelyFragoso,queprovocareflexoquantoao
aspectodaexclusodigital(digitaldivide),oferecendo
dadosestatsticossobreaporcentagemdeacessoredeea
alarmanteproporodeexcludos,questionandotambm,em
suapesquisaatual,arelevnciaevisibilidadedoswebsites
brasileiros.
ApesquisadeEugenioTrivinho,daPUCSP,tambmserefere
aouniversodaciberculturaemrelaosociedade:
Comunicao,existnciaetemporeal:investigaosobrea
significaosciohistricadofenmenoglocalnacivilizao
tecnolgicaavanada.Seuestudovoltadoao
desenvolvimentodepesquisastericaseproduoavanadade
crticaconceitualacercadaciberculturacomomarcoepistmico
referencialdocontextosciohistrico,tecnolgicoemeditico
contemporneo.
AlexPrimo,emseuprojetoatual,analisaoprocessodaescrita
coletivanaweb,comseushipertextoseformasdecooperao
onlineparaaconstruocooperadadoconhecimento,refletindo
sobreousodesoftwaresocialeosconflitosprovocadospela
mediaodocomputador.Almdisso,preocupasecomo
desenvolvimentodeambientesvirtuaisdeaprendizagemesuas
metodologiasdidticopedaggicasparaaEAD.
Conclusoparcialecontinuidades
Percebesequeatendnciadomomentoanalisaroimpacto
dasnovasmdias,dastecnologiaswireless,easformas
emergentesapsoadventodasmesmas,sejaemenfoques
maisfilosficosouatmetafricos,sejaempesquisas
aplicadas,comoinstalaesinterativaseimersivas.As
repercussesnasociedadesoanalisadasemeatravsde
blogs,portais,infografiasesoftwares,entreoutros,sempre
tentandoevidenciaraspectoshipermiditicoscaractersticosdas
novasmdias.Temasaindanomuitoexploradossoos
softwaresbaseadosemintelignciaartificial,anovainterao
emissorusurio,queestsugerindoteoriasdacomunicao
maisadequadasaocontextocontemporneo,oscomputadores
inteligentes,easintranetseportaisquefacilitamoacessode
usuriosdaweb.
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20align%3D%22right%22%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20fontfamily%3A%

11/13

06/01/2015

EstudossobreComunicaoeCiberculturanoBrasil:Conceitos,TendnciaseClusters

Apspoucomaisdedezanosdeestudo,semconsiderarque
muitostemaseconceitosjestavamlatentesporalgumtempo,
hmuitaspesquisasinteressanteserelevantes,tantoem
termosnacionais,desenvolvendoestudosdecasosnoBrasil,
comoemtermosdeadequaodeconceitoseteoriaspara
nossarealidade,ouestudoscomparativosemparceriacom
outrospases.Algunspesquisadorestrabalhamemfronteiras,
produzindoeanalisandointerfacesdacomunicaocomreas
correlatas.
ComoNorbertWienerjprenunciava,olegadodaciberntica
ciberculturafoiasugestodequeossereshumanoseas
mquinasnosoessencialmentediferentes.Dentrodeste
tema,podemsenotarasteoriasdebasenorteadorasdas
pesquisasnoBrasil,maisevidentementeasdePierreLvy
quantostecnologiasdainteligncia,asdeCastells,em
relaosvirtualidades,asdeMcLuhanrelativasaosmeios
comoextenses,asdeCouchotquantosimulao,asde
Ascottemrelaostelecomunicaesinterativas(arte,
tecnologiaeconscincia).Nocampofilosfico,mepareceque
Deleuze,Benjamin,HeideggereNietzscheeFlusser
permanecemprecursores.EnquantoBaudrillardeVirilio
sugeremargumentaes,MaffesoliresgataencantoseBergson
reavivamemrias.Nocenriodasimersesedavirtualidade,
KerckhovesugerenovasintelignciasenquantoRheingold
destacacomunidadesvirtuaiseDonnaHarawaydescreve
cyborgs.TambmconsensuaissoosconceitosdeManovich,
DurandeMorin.
Minhapesquisaabrangemaistrsetapas:acontextualizaoe
detalhamentodosclustersconceituais,emenfoquemais
reflexivoolevantamento(emenfoquemaisinformativo)dos
peridicoselivrosorganizadosporpesquisadoresemrelao
aotemadacibercultura,comoocasodaColeoCibercultura
daEditoraSulina,quejcontacom13livros,daCiberlegenda
(LuizCarlosLopes),daContracampo(FelipePena),oudae
comps(FranciscoMenezeseJooFreire)eainclusode
pesquisadoresdoutoresindependentesoudeprogramasno
filiadosCompsquecontribuemparaareadaComunicao.

Notas:
1EstetrabalhoumrecortedapesquisadePsDoutoradoqueestoudesenvolvendo
atualmente.
2Nomomento,minhapesquisacontacom50nomesdepesquisadoresdoutoresde
programasfiliadosCompsTrintanomesaquicitadosestocontextualizados,nos
clustersgeogrficosenostemticos.Outrosnosclustersconceituais,quepertencem
2.fasedapesquisa,aindaemdesenvolvimento.
3Minhapesquisaincluidescriesdetalhadasdasementasdaslinhasdepesquisa
referentescibercultura(noincludasaquinesterecorte),tentandoaproximaese
interfacesentreosprogramas.
4OsGruposdePesquisaaquicitadosestoporordemdedatadecriao,deacordo
comaPlataformaLattesCNPq
5Osclusterstemticosestoclassificadosporordemalfabticadettulos,eos
pesquisadoresporconvergnciaseanalogias,semqualquerordemhierrquica.
6Parareferncia,Hipertrpoledigital,nolivroImagem(IR)Realidade,Editora
Sulina,org.DenizeAraujo
7ApesquisadeViniciusAndradePereiraestnotemadecibercidades/mobilidades
pelaanalogiaquefizdasextensesdoserhumano(crebro/memria)coma
expansodascibercidades.

Referencias:
data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20align%3D%22right%22%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20fontfamily%3A%

12/13

06/01/2015

EstudossobreComunicaoeCiberculturanoBrasil:Conceitos,TendnciaseClusters

ARAUJO,DenizeCorrea,org.Imagem(IR)Realidade:comunicaoecibermidia.
PA:Sulina,2006.
DOMINGUES,Diana,org.ArteevidanosculoXXI:tecnologia,cinciae
criatividade.SP:UNESP,2003.
FELINTO,Erick.AReligiodasmquinas:ensaiosobreoimaginrioda
cibercultura.PA:Sulina,2005
LEO,Lucia,org.Derivas:cartografiasdociberespao.SP:Annablume/Senac,
2004.
LEMOS,Andr,org.Cibercidade:ascidadesnacibercultura.RJ:Epapers,2004.
________CUNHA,Paulo,orgs.Olharessobreacibercultura.PA:Sulina,2003.
MACHADODASILVA,Juremir.Astecnologiasdoimaginrio.PA:Sulina,2003.
PARENTE,Andr,org.Tramasdarede.PASulina,2004.
RDIGER,Francisco.Elementosparaacrticadacibercultura.SP:HackerEditores,
2002.
_________.Introduosteoriasdacibercultura:perspectivasdopensamento
tecnolgicocontemporneo.PA:Sulina,2004.
(http://ctjovem.mct.gov.br/index.php.action)
(http://magnet.com.br/bits/especiais/2003)
Minhasfontesdedadosforam:PlataformaLattesCNPq,sitesdosprogramas,
Internet,peridicosQualis,livrospublicadoseorganizadosporpesquisadoresda
rea,ColeoCiberculturadaEditoraSulina.

DenizeCorreaAraujo
CoordenadoraPPGCOMUniversidadeTuiutidoParanUTP,Brasil.

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20align%3D%22right%22%20style%3D%22color%3A%20rgb(0%2C%200%2C%200)%3B%20fontfamily%3A%

13/13

You might also like