DZIEJE YCIA

Jerzy Dzik
Instytut Paleobiologii PAN
Instytut Zoologii UW
2015

Copyright statement
This presentation has been prepared for a university
lecture, thus for a non-profit activity. Pictures included,
modified to various degree, have been copied from the
internet and literature without indicating the original
source, which is frequently difficult to trace. Whoever
finds her/his rights violated, is kindly requested to notify
the author (dzik@twarda.pan.pl); the questioned picture
will be immediately withdrawn.
Unlimited use of the slides in teaching is welcomed
provided that the user takes full responsibility for it.

ZALICZENIE

fakultetu i wykadu
www.biol.uw.edu.pl/ewolucja
dzik@twarda.pan.pl

zaliczenie fakultetu na podstawie udziau w wiczeniach

(nie wicej ni 3 nieobecnoci) i kocowej prezentacji
zaliczenie wykadu na podstawie ustnego kolokwium
w terminie uzgodnionym indywidualnie

Dzieje ycia 1.

Historia rodowiska
ycia czowieka

Jerzy Dzik
Instytut Paleobiologii PAN
Instytut Zoologii UW
2015

UZASADNIENIE

aktualizmu geologicznego

uniformitarianizm

James Hutton
(17261797)

Charles Lyell
(17971875 )

od miliardw lat warunki rodowiskowe

pozostaj w zakresie tolerancji organizmw
ich zmiany byy skutkiem procesw tektonicznych
cyklicznoci astronomicznej
i czynnikw losowych
wiedz o wiecie dzisiejszym mona zastosowa do pradawnego

strefa lasw klimatu

umiarkowanego

NIEZMIENNE

czynniki klimatyczne
precypitacja

strefa lasw
deszczowych
strefa pusty
ewaporacja

rozmieszczenie ekosystemw zaley

od lokalnych warunkw rodowiskowych
ktre s regulowane przez prawa fizyki (sia Coriolisa)
mona przewidzie zmiany ich ukadu w zalenoci
od ewolucji globalnego klimatu i ukadu kontynentw
biornorodno jest wic wyrazem chwilowego stanu biosfery

EKOSYSTEMY

tundra

step
kontynentalne

lasy liciaste strefy umiarkowanej

lasy deszczowe

tajga
step

sawanna

zasig sawanny i stepu poary; produkcja opady

tundry wiatr wiato i/lub temperatura
lasw deszczowych opady biogeny
tajgi i lasw liciastych opady wiato i temperatura
rozprzestrzenienie okrelane przez czynniki klimatyczne

skorupa
kontynentalna

rw oceaniczny

CZYNNIK

ryft

historii geologicznej

stae
jdro

paski magnetyczne
dna oceanw

cieke
jdro

paszcz
skorupa oceaniczna

ukad kontynentw okrela

wymian ciepa w oceanach

Ziemia-cieplarnia
(greenhouse)

poudnikowy j wymusza
rwnolnikowy blokuje, bo

Ziemia-chodnia
(icehouse)

zamknicie konwergencji polarnych

wywouje rozwj ldolodu
dzi cieplarnia na pnocy (Golfstrom), chodnia na poudniu

CYKLICZNA
regulacja klimatu

Milutin Milankovi (1879-1958)

nasonecznienie powierzchni Ziemi zmienia si

cyklicznie nawet przy staej aktywnoci Soca
prowadzi to do okresowych zlodowace w
epokach ograniczenia cyrkulacji oceanicznej
do skadowych harmonicznych docza nieprzewidywalno

HISTORIA

trapy Dekanu

klimatu Ziemi

trapy syberyjskie

w dziejach Ziemi dominowa

klimat ciepy i wyrwnany

prawie bez strefowoci

sytuacje podobne do dzisiejszej
zdarzay si rzadko
nie da si zrozumie obecnego stanu biosfery nie znajc jej historii

produkcja pierwotna
(lipiec 2002)

DZISIEJSZA
biosfera

upwellings

ukad kontynentw poudnikowy, ale

rezultat
siy Coriolisa

zamknity obieg wd antarktycznych

rezultatem polarne zlodowacenia

rwnik

intensywna cyrkulacja wd i powietrza

yjemy w epoce niezwykej i niestabilnej
rodowiska sedymentacji
w poudnikowym oceanie

biegun

DATOWANIE

zaoenie intensywnoci
powstawania C14 z azotu jak w 1950 roku
i poowicznego rozpadu 5730 lat

zmian rodowiska

dendrochronologia daje
dokadno jednego roku

poprawka
na rzeczywist dostaw C14
wyliczona z dendrochronologii

siga kilku tysicy lat

Stuiver et al. (1998)

umoliwiajc kalibracj dat

radiometrycznych C14
wybuch wulkanu Hekla 3 w 1161 r.

dendrochronologia Polski
Krpiec (1998)

intensywno powstawania izotopu C14 zmieniaa si

ZMIANY KLIMATU
nam wspczesne

zmiany zasigu
lodowca Mer de Glace od
XVIII do XX w.
Held (2013)

systematyczne zmiany
mog by zauwaone
jedynie w historycznej perspektywie
wskazanie ich przyczyny jest rwnie
trudne, co przewidywanie pogody

zmiana trendu?
rok 1914

globalne anomalie roczne (C)

obwinienie cywilizacji wymaga wykluczenia czynnikw naturalnych

ZMIANY KLIMATU
historyczne

Liu et al. (2013)

"maa epoka lodowa"

"ocieplenie redniowieczne"

stare drzewa pamitaj

odmienny klimat szwedzkiego potopu
maej epoki lodowej

cystersi z Morimond cywilizujc Polsk

od 1143 roku uprawiali tu winorol
ocieplenie redniowieczne
zapis zdarze przetrwa w ldolodzie i sojach drzew

Masada z ruinami paacu

i ogrodw Heroda I

WIAT ANTYKU
a rodowisko naturalne

Issar et al. (1981)

maa epoka lodowa

izotopy tlenu z pni tamaryszku,

uytych do budowy rampy w 73 roku
n.e. przez Rzymian oblegajcych
zelotw na grze Masada dowodz
klimatu chodniejszego ni dzi

upadek staroytnych imperiw,

diaspora ydw, ekspansja Arabw
miay przyrodnicze przyczyny

gorcy i suchy
klimat epoki islamu
krtkotrwaa
susza

imperium Rzymu
imperium Grekw

ciepy i suchy
klimat epoki brzu

chodny wilgotny klimat epoki miedzi

mylcy stan dzisiejszy

imperium Egiptu
stabilne izotopy z osadw jeziora Genezaret

RODOWISKO
byo zmienne

Kushnir & Stein (2010)

imperium otomaskie
wyprawy krzyowe

poziom wd
Morza Martwego

inwazja Arabw
wiat helleski

wielkie cywilizacje rozkwitay

dziki sprzyjajcym warunkom
upaday wraz ze zmiana klimatu
rodowisko etnogenezy niepodobne do dzisiejszego

Enzel et al. (2003)

upadek Mezopotamii

KLIMAT

sprzyjajcy imperiom

CHINY

MEKSYK

nadprodukcja ywnoci
umoliwia utrzymanie
administracji
i aparatu represji
susze prowadz do
spoecznych zaburze

udzia skadnikw pyu

eolicznego w osadzie

CHINY

tak tworzya si historia

Yancheva et al. (2007)

KULTURA A GENY

powizania biologii i lingwistyki

rodziny
jzykw

August Schleicher
(1821-1868)

Frantiek L. elakovsky (1799-1852)

ewolucja wiadomoci spoecznej

(kultury) niezalena od biologicznej

grupy
etniczne

rozpocza si
po uformowaniu gatunku
nie ma koniecznego zwizku midzy
genami, jzykiem, ani kultur
a jednak jest!

Cavalli-Sforza (1997)

kultura lateska
Celtw signa po
ysogry

INDOEROPEJCZYCY
w Europie

kladogram jzykw
indoeuropejskich

romaskie

germaskie
batyjskie

celtyckie

sowiaskie

iliryjskie
greckie

Grecy, Ilirowie i Celtowie to by moe

pierwsze ludy indoeuropejskie Europy
Gray & Atkinson (2003)

indoeuropejskie
kaukaskie

POCHODZENIE
indoeuropejczykw

baskijski

uralskie
tureckie

pokrewiestwa
jzykw

Luigi Cavalli-Sforza
(1922-)

1985 Marija Gimbutas nadwoaska

kultura kurhanw 6,5 ka (4 500 lat p.n.e.)
1987 Colin Renfrew ojczyzn Anatolia
semickie
gradient jednego z czynnikw zmiennoci
genetycznej ludnoci Europy
Greenhill et al. (2010)

dawniejsi Europejczycy odmiennego pochodzenia

NEOLIT

gradient jednego z czynnikw

zmiennoci genetycznej ludnoci
Europy
Cavalli-Sforza et al. (1993)

zaludnianie i cywilizowanie Europy

susza wymusia migracj

na pnoc 6-5 tys. lat p.n.e.
sytuacja przyrodnicza bya
odmienna od dzisiejszej
znaczn cz Skandynawii
pokryway wody
penosonego morza
zgodno genetyki z archeologi?

kierunek ekspansji
ludw rolniczych

interpretacja danych archeologicznych

PIERWSI

polscy rolnicy

las reglowy

pocztki rolnictwa

zanik tajgi i tundry

ocieplenie klimatu

imigracja ludw rolniczych wynika

z nastania odpowiednich warunkw
i ich zaniku w kraju pochodzenia

profil pykowy Tarnawy Wynej

w Bieszczadach
Ralska-Jasiewiczowa (1989)

wikszy w tym udzia rodowiska ni postpu kulturowego

ZAORANIE
Europy

ekosystemy Europy
na pocztku neolitu

Gliemeroth (1995)

Baskowie s by moe
potomkami pierwszych
europejskich rolnikw
Lapoczycy mog by
pozostaoci
przedneolitycznej
ludnoci Europy
przetrwali na obrzeach kontynentu
nieukorzeniony fenogram
pokrewiestw genetycznych grup
etnicznych

Cavalli-Sforza et al. (1994)

Lazaridis et al. (2013)

PCA struktury genetycznej

grup etnicznych

PALEOGENETYKA
zaczyna dziaa

kopalne DNA umoliwia

porwnanie struktury
genetycznej dawnych
populacji z dzisiejszymi
myliwi
przedneolityczni

ludy neolitu
europejskiego
Baskowie

wyniki zgodne z oczekiwaniami

Sardyczycy

NIEDAWNO

Van Zeist & Bottema (1977)

umiarkowania

Norfolk

Bennett (1983)

w pnocnej strefie klimatu umiarkowanego

koniec zlodowace to koniec dominacji
rolin zielnych nad drzewami
kolejno imigroway gatunki o coraz
wyszych wymaganiach termicznych
globalne zmiany maj swoisty wyraz w regionach

Iran

LASY DESZCZOWE
s efemeryczne

Walker & Chen (1987)

ka

Queensland

rodowisko lasw deszczowych

uformowao si przed okoo 6 tys. lat
i nigdy nie byo stabilne
byo podobnie na kadym z kontynentw

Lynch's Crater
Kershaw (1976)

AMAZONIA

Laguna Loma Linda,

Columbia

to nie raj

Carajas, Brazylia
Bush & Oliveira (2006)

ekosystemy lene i sawannowe przemieszczay

si wraz z klimatem
w czasach historycznych i prehistorycznych
odwieczno i pierwotno puszczy amazoskiej to mit

Behling & Hooghiemstra

(2000)