Professional Documents
Culture Documents
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 1
12/6/12 2:38 PM
Coordinadores:
Ing. Jess Velzquez Rodrguez
Vocal Ejecutivo de la Coordinacin Estatal
de la Tarahumara
Ing. Jos Luis Garca Naranjo
Jefe de la Oficina de Capacitacin
Lic. Enrique Servn Herrera
Asesor Acadmico y Jurdico
Lic. Rosa Candelaria Moreno Gonzlez
Asesor Jurdico
Lic. Liliana Elizabeth Herrera Medina
Apoyo Logstico
Equipo de traduccin:
Tirza Gonzlez Castillo
Mara Irene Corpus Ortega Espino
Mara Refugio Abigail Prez Holgun
Rosa Elva Palma Chaparro
Genaro Csar Gardea Espino
Guadalupe Prez Holgun
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 2
12/6/12 2:38 PM
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 3
12/6/12 2:38 PM
342.Y08
M611c Mxico. Constitucin
2012 Constitucin Poltica de los Estados Unidos Mexicanos : En
lengua tarahumara del norte = Kostitusioni Mapu On Uchwi Osirua
Sbali Nulalwami Mapu Nir Jemi Kaw Msiko / coordinadores
Jess Velzquez Rodrguez [et. al] ; traductores Tirza Gonzlez
Castillo [et. al]. -- Mxico : Coordinacin Estatal de la Tarahumara :
inali, 2012.
194 p.: tablas
ISBN 978-607-7538-71-4
Incluye glosario de trminos jurdicos
1. Familia Yuto-nahua Mxico Leyes y legislacin
2. Tarahumara (Agrupacin lingstica) Mxico Leyes
y legislacin 3.Mxico. Constitucin Traducciones al tarahumara
del norte (Idioma) 4.Mxico Derecho constitucional
De acuerdo con el Catlogo de las lenguas indgenas nacionales: variantes lingsticas de Mxico
con sus autodenominaciones y referencias geoestadsticas, publicado en el Diario Oficial de la Federacin el 14 de enero de 2008, los textos incluidos en la presente publicacin corresponden
a la variante tarahumara del norte.
ISBN 978-607-7538-71-4
Todos los derechos reservados. Queda prohibida la reproduccin total o parcial de esta obra
por cualquier medio o procedimiento, comprendidos la reprografa y el tratamiento informtico, la fotocopia o la grabacin, sin la autorizacin por escrito de los titulares de los derechos
de esta edicin.
Ejemplar de cortesa, prohibida su venta
Impreso en Mxico
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 4
12/6/12 2:38 PM
Presentacin
La Constitucin Poltica de los Estados Unidos Mexicanos es uno de nuestros
mximos smbolos de unidad nacional, es la ley fundamental que en esencia
recoge los principios y mecanismos de organizacin del Estado mexicano, as
como los derechos y deberes de los ciudadanos mexicanos. Como ley suprema
de la nacin, y fundamento del resto de la legislacin, es una declaracin de
principios que recoge los ideales y las aspiraciones de la sociedad nacional.
El 11 de junio de 2011, entr en vigor la reforma constitucional en materia
de derechos humanos, que eleva los derechos humanos a rango constitucional, misma que modifica los artculos 1, 3, 11, 15, 18, 29, 33, 89, 97, 102 y 105.
Esta reforma reconoce la progresividad de los derechos humanos, mediante
la expresin clara del principio pro persona como rector de la interpretacin y
aplicacin de las normas jurdicas, as como la obligatoriedad de vincular los
tratados internacionales firmados por el Estado mexicano.
En virtud de dicha reforma, la Constitucin incide de manera sustantiva
en las instituciones del Estado, para quienes estipula de manera clara la obligacin de reconocer, proteger, respetar y garantizar los derechos fundamentales
de la ciudadana a favor de la justicia y el mejoramiento de las condiciones de
vida de la sociedad mexicana.
En este sentido, el Captulo Primero de la Constitucin que incluye
los artculos 1 al 30, contiene los derechos humanos que protegen a todos
los mexicanos, los cuales no pueden ser restringidos ni suspendidos, sino en
los casos y condiciones especiales dispuestos tambin en la Carta Magna. De
tal manera que , el artculo 1 establece que estn prohibidas la esclavitud y la
discriminacin por motivos tnicos, de gnero, de edad, por capacidades diferentes o por condicin social, entre otros y el artculo 2 seala los derechos
reconocidos a los pueblos indgenas en dos apartados: en el apartado A que
reconocen los derechos colectivos de los pueblos y comunidades indgenas a la
libre determinacin y autonoma, y el apartado B que contiene las obligaciones de la Federacin, los estados y los municipios para garantizar la vigencia
de derechos de las personas indgenas y el desarrollo integral de sus pueblos y
comunidades con su participacin.
El reconocimiento de los derechos lingsticos plasmados en la Constitucin y en la Ley General de Derechos Lingsticos de los Pueblos Indgenas,
hace necesario difundir entre la poblacin hablante de idiomas nacionales el
documento ms importante de legislacin nacional en su lengua materna para
impulsar el conocimiento y la valoracin de las lenguas indgenas nacionales,
fomentando la lectura y escritura de las mismas.
Por tal motivo, el Instituto Nacional de Lenguas Indgenas, como institucin del gobierno federal y rectora de las polticas lingsticas, pone a su
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 5
12/6/12 2:38 PM
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
disposicinla segunda edicin de la Constitucin Poltica de los Estados Unidos Mexicanos en lenguas indgenas, proyecto que se logr gracias al apoyo
invaluable de la Universidad de Sonora, la Universidad Intercultural de Tabasco, la Unin Nacional de Traductores Indgenas y la Coordinadora Estatal de la
Tarahumara, las cuales cuentan con especialistas en el campo de la traduccin,
lo que permite obtener un documento apegado a las caractersticas gramaticales, semnticas y culturales propias de cada una de las lenguas indgenas.
Este proyecto intenta ser una muestra representativa de las lenguas indgenas habladas en nuestro pas y un parmetro general sobre la diversidad
lingstica y cultural de Mxico. El fruto de este arduo trabajo de planeacin,
anlisis y consenso con los hablantes de idiomas nacionales son las once traducciones de la Carta Magna as como los respectivos glosarios jurdicos
realizados para el mejor trmino de los trabajos, en las variantes lingsticas
ch'ol de Tabasco, chontal de Tabasco, mayo, mixteco del oeste de la costa, pima
del norte, seri, tarahumara del norte, tepehuano del norte, yaqui, zapoteco de
la planicie costera y zoque del centro, las cuales representan cinco de las once
familias lingsticas que se hablan en nuestro pas.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 6
12/6/12 2:38 PM
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 7
12/6/12 2:38 PM
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
El proyecto
Para la materializacin de la traduccin de la Constitucin Poltica de los
Estados Unidos Mexicanos (cpeum), el Instituto Nacional de Lenguas (inali)
convoc a instituciones que cuentan con estudiantes y trabajadores bilinges
calificados. La participacin activa de la Universidad de Sonora (unison),
Universidad Intercultural del Estado de Tabasco (uiet), Unin Nacional de
Traductores Indgenas, A.C. (unti) y la Coordinacin Estatal de la Tarahumara
(c.e.t.), que cuentan con una amplia experiencia en el campo de la traduccin,
permiti obtener 11 traducciones en diferentes variantes lingsticas, las
cuales representan a cinco de las once familias lingsticas que se hablan en
nuestro pas.
En el caso de la universidad intercultural se formaron grupos de estudiantes bilinges que, dirigidos por sus maestros, iniciaron un proceso que
permiti, por un lado, la obtencin de la experiencia en el campo de la traduccin y, por otro, el incentivo para realizar trabajos en su lengua materna.
Aunque la metodologa de trabajo fue diversa, siempre se procur la reflexin colectiva de los traductores y la participacin activa de los mismos, lo
cual fue fundamental para el trabajo de produccin de glosarios jurdicos que
facilitan la interpretacin del texto en espaol.
Debido a que la traduccin de textos jurdicos en idiomas indgenas es
relativamente reciente, y muchas lenguas no cuentan todava con diccionarios, vocabularios y glosarios especializados, fue necesario generar un espacio de construccin colectiva de instrumentos que facilitaran la labor de la
traduccin, as como las herramientas terico-metodolgicas pertinentes para
la comprensin de estos textos por parte de los connacionales hablantes de
alguna lengua indgena.
Tomando en cuenta que toda traduccin debe contar con el consenso de
los hablantes de la lengua objetivo, especialmente por la gran cantidad de conceptos que requieren de un proceso de apropiacin, la traduccin todava no
ha finalizado. Como ltimo escaln sometemos los textos estimados perfectibles a la consideracin de los hablantes de idiomas indgenas nacionales para
que en pleno ejercicio de sus derechos lingsticos, participen en la mejora,
perfeccin y enriquecimiento de la versin de la Carta Magna que hoy se publica.
Es preciso sealar que algunas variantes lingsticas que aqu se presentan pueden mostrar diferencias en sus grafas al comparar estas traducciones
con otros escritos. Lo anterior se debe a que las lenguas indgenas nacionales
se encuentran en proceso de normalizacin y ser en un futuro no muy lejano
que las comunidades cuenten con un sistema de escritura consensuado.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 8
12/6/12 2:38 PM
introduccin
El siguiente cuadro presenta las diversas traducciones de la cpeum en las variantes lingsticas disponibles as como las instituciones que realizaron el
trabajo de traduccin.
Cuadro de variantes
Familia lingstica
Variante lingstica
ch'ol de Tabasco
maya
chontal de Tabasco
oto-mangue
yuto-nahua
seri
seri
mixe-zoque
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 9
Institucin
Universidad
Intercultural del Estado
de Tabasco (uiet)
Unin Nacional de
Traductores Indgenas,
A.C. (unti)
Coordinacin Estatal de
la Tarahumara (c.e.t.)
Universidad de Sonora
(unison)
Universidad
Intercultural del Estado
de Tabasco (uiet)
12/6/12 2:38 PM
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 10
12/6/12 2:38 PM
11
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 11
12/6/12 2:38 PM
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 12
12/6/12 2:38 PM
Bach anirami
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 13
12/6/12 2:38 PM
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 14
12/6/12 2:38 PM
Kapitulo bil
Rercho suwba paktami nala al abni nimala
OSIRAMI 1. Jmi kaw Msiko sinami paktami nwi rercho
machirami kostitusini mapu bach rik raichrami j map Msiko s
nikroli, ayna ch nikro tiba, k wsi omro m k nakiwa map chirik
nokiba, al nerka kostitusini.
Nulalwami mapu nwi rercho iblipi paktami nwala, al riwtami nma
al k bach rik raichrami j kti sinib al kuroma sinami paktami.
Sinami wala jwami jpu on nul, iwrili j kti nikrima tiba
al riwiwa sbal rercho ibli paktami nwala mapu rik nul suwim
nirami. Suw ikisa estaro j mapu nochma al nikroma chwia, aasa,
rikira al k karwa, kti riwtami nima suwba paktami, n mapu rik
an nulalwami.
Jmi kaw Msiko k tasi risnsia j mapu paktami simrami nochripa, al
k nattika ch k re jarena ch jnsa skami k.
Ke nir risnsia maputa risa olrami nima jpi rik kawlia, riwa al
chijnia ch k r wikantami ralmuli k, piri k r muk k, reji m,
riskapasir1 nayami, ch k r w winomwami k al risati, pri iyri
onorami bichwiami k, al mapu rik nta bini, ch k r muk chpi
rik napawsa al reji, p chuw rik nokisa k wsi nama ansar chijuna
sbal rercho al k bel nikumwisar chi paktami.
OSIRAMI 2. chi kaw Msiko p bilpi j, k wsi omro rojan.
Suwim kaw Msiko eper wikantami paktami mapu rik epereli
anaywal suwim pbolochi mapurik chabi kiy kch sachi ol jena
tam kawwalachi mapu rik abi natuka epereli chrek nochma,
kpu mma wenom, mapurik omawmi nili, al chrik natuka jwal
islikami.
Abi paktami ikika anima cha ralmuli k kit natami nerrami
nima.
1. Mapu k roname j, k sikame k le m; mapu k al machli; mapu k al nmu k l m; mapu
tamro j, al jar ch nawil.
15
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 15
12/6/12 2:38 PM
16
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
Bilana pbolochi mapu wikka napawka eper, sbal mapu abi ncha,
al k chrek omaw, al mapu on epera muchwi paktami, mapu
abi riwika noksimi chi jwami, mapu rik binrili anaywal.
Sbal rercho paktami nwala abni ikika nokisre mapu rik nul
kostitusini kti al napawka rejlima. Kti al machirami nima jpi on
eper paktami chon pbolochi mapu al estro newmar nulalwami
al inka olma kostitusini al riwika olma bach anirami, mapu
wikantami raichliwa mapu on eper paktami.
A. N kostitusini k al mach al kuro sbal rercho mapu nwi suwba
pbolochi al ralmuli omana eperame kti abni ntaka al ikika tibma
sbal abi nwala:
I. Abni ikika nokima al natuwka nochma al mma wenom, abni ch
jawma jwami.
II. Abni al natuwka katewma rachal isni kara nokisa paktami, al
machik mapu rik nul kostitusini, al nerka ch sbal rercho mapu
niw iblipi paktami al riwik ch umuk.Nulalwama karwem mapu ali
umuk oyripar chirik ilsa jwami oyerami.
III. Abni natuwka jwama islikami kti chi nima mapu al tibma
paktami umuk ayna ch w natiki kti s nakroma karwa rachal
karami, al riwik nulalwami mapu nir omna kawch al omna
estrochi.
IV. W natami nirka abni raichala al sbal mapu mach al nwi
abni paktami.
V. Al tibka sbal mapu ochro al nir echim mulpi n mapu reg nul
kostitusini.
VI. Al riwik al al enek mapu reg nul kostitusini al nulalwami we
ktera, nerka sbal rercho mapu iyrami j mapu ikika tumu epera
muchwi, al tubka al natemka neb namti mapu ik nir mapu on
tumu eper, al jar w ch rikachi perlisa, abni elsa k napawka
natwika nochma.
VII. Omana munispio mapu on wekantami ralmuli eper wilrami
nima bil kti nikrima ralmuli sebria mapu reg ncha jwami.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 16
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
17
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 17
12/6/12 2:38 PM
18
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 18
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
19
III. Kti n al sbal nokiba mapu rik nuliru okan kaymi kuchi
rojanrami7 al okuan rojanrami, wala jwami al anima chrik
nochba echion benelachi, rechol, pirimaria, sikuntaria al normal
suwim kawich Msiko. Wala jwami anrika olma jw mapu muchwi
estarochi al chi Ristirto Jererli ali echirik ch mapu ncha benera n
mapurik an nulalwami.
IV. Suwba binerwa mapu nijliwa estrochi ke nattika nima;
V. Ayna ch binria rechol, pirimaria al sikuntria anirami bachwala
kuchi rojanrami, chi estaro nikrima mapurik al niwma sbal
benripo mapu kul chotsimi bena al mapu w repab sebrisi kti
minbi noksima bena jmi kawich, kurima a w machami namti isa,
nakrima ch iwritia al omna chijan mapurik ta nokmi j.
VI. Mapu k kobirno nwala omroma binera mapurik abi binernal.
Mapu an nulalwami chi estro, nijma al k em ch osel
machiwami chi mapu binriwa ke kobirno nwalachi sikula. Mapu al
benriwa rechol, pirimaria, sikuntria, al normli al chi ke kobirno
nwala sikula nokima:
a) echirik ch binerma mapu rik an okuan rojanrami,al osirami
okuan, al chi rik ch nok mapu rik nul porma mapu rik we nul
rojanrami bik, al
b) Bach rik nwia, ibli nira karwitami rachal, mapu nakiiwtami j
mapu rik wala jwami, mapurik an nulalwami;
VII. Repab nira benala al jar ch s benelwami nulelwami nakima
mapu rik abni ilak al natuka binrima, newma mapu benrima, al
abni aak machiwami al jar ch chirik ch ikirima mapu rik
abni nokami j al nejewka n osirami al riwika mapu rik nocha
chi benerami, bini aak bineerpa al k al machik al rachaka
mapu rik nta; abi anima ch rik olma al nochma; abi anima ch
rik moima, abni ruma ch rik al kilpi benma, abi tibma
sbal echon nirami. Echon nochami al suwba binriami al
sbal tibami, ineek olma osirami bil sinto os maki biki jna
kostitusini, mapu rik rorami j nulalwami omna chi nochal
ktera mapu rik abi nwala j nochal natami, mapu rik abni il,
7. kuchi rojanrami mapu prrafo anerwa ol nera.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 19
12/6/12 2:38 PM
20
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 20
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
21
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 21
12/6/12 2:38 PM
22
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 22
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
23
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 23
12/6/12 2:38 PM
24
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 24
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
25
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 25
12/6/12 2:38 PM
26
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 26
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
27
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 27
12/6/12 2:38 PM
28
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 28
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
29
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 29
12/6/12 2:38 PM
30
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 30
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
31
teli noka karew, al kuchi tmali bi bla chirika oliwa mapu kcho maki
nay bamba, map al maywa mapu wabe rasirika karua isli.
Jar mapu ma pach eta muchw, al jem kaw mexico ocheram, nal mekab
mochsa eta, a be jmi ku mochia natetima mapu kara nokl. Abni ku,
newalk ne mapu rek an nullwami ne chirik wee oyripa, we biteami
nisa karami, o pe ke me chati nisa karam, isini a ku tok mulipi mapu on
bete chmi ku oyripo, nal al enek nawesal mapu nili bach raicharmi
al osiruami tratados internacionles al narik kara nokam a cha elaya
abni, kti oyeripa mulipi abni ku eperlach. Machsuwa mapu kara
nokl, kilpi abni ku al natama al abon retemal ku wikwal tanma,
kti buysa chimi si ku eperlima, ma ku buysa ko eta mochia.
We natuwik wikka kara nokisaa, k risnsia j, kti sap ku buyama, ch
ko k kuirowa, echi nak we al tibukiwami, isini k jmsisa, al ech jawam
a newama, map on ne al eta muchuwba kara nokam al k umeroma
ta ku raicha retemal, kti ch karami we chati j, we risa olal a jarcho,
a risnsia aba kti ya raichama ch wiliami al jwami nikurami al abni
rachaka anemea chu reka al tibupa kti ke jmisima, ne al aneka ech
nawesal null wam, ayna cho ch rik we olba che jarcho kara cho
nokam.
Ma al eta muchuwrami, ne mapu rik nulli nulalwami, a ku rikrima
moliwachi mocha mulipi mapu nir abi perlachi,kti ma ku buysa ku echi
mi komirchi ku al si perlima.Jena k kuri mapu al jar wikaka natwika
karua nokisaa,al jarcho mapu nak kti al tibtami ju pach a mocha.
Maou al jar pe teeli molwa,mapu al k echo aneliwa chu kilipi mochama
eta mapu kara nokli wikaka natwika a muchuwrami nima wan.Jwami
wala kompitentes echi k nakwima kti ta rachma mapu ichwiliwa kti
ta rachma mapu ichwiliwa al mapu ma anrami j chu kil mochma
kti echirik ku rikrima o rikima echi mapu napawka natwika karua
nokli,nikurami bi a onpama bakik ta racha,echi we al tibka olba,mapu
a eta muchwi echirikaachi.Jarcho echirik nokisaa aynacho wan eka
muchuaka al tibupa,ne mapu rik an nulalwami nima.
OSIRUAMI 19. Mapu ali bil paktami chapsa ke bel tsi simsare
kichosa maki oka hora, y bela simritami nima mapu on oyriwa cvhi
paktami mapu maywa mapu kara isli mapu ona karewwa rachali,
piri ktera oyripa, chu isl, piri ktera wnijri, chu kab kara isl, churik.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 31
12/6/12 2:38 PM
32
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
Churek kara isli al kmi chapirami j, kum kara nokiri, acha ech
pagtam kara isl, acha s nikurili kara isa.
Ech wiliami ministerio pbliko; a tnima ech wiliam Jez, kit ka achba
kara isam, ma che tma mapu a sebal rachal, a be, bayba restiko mapu
a riwal, kara isachi ch mapu rita ati, aynacho chimi mulip eperam,
al aynacho a oyripa ech mapu kara isl, jawam ma al ensa sebal ra
ichal, ma al anma cha ech j mapu ne chwak wee kara isil al a
nataga bino. Al chon Jonsa ech wilami Jez, ma nulm kti eka a achab
krua isiam, we Jarcho ta natik kara nokisa, measa bil paktam, a
tbisa oma, a chikka ka achaka wenom tasa m, Jar, w obtica nsa ranel
mapu ke risensi J, al kara nokisaa mapu ke nak nawsili Ley, nal k al
tibusa sebal mapu nir Jmi kaw, al tibpa suwba kti ke ownima kara
nokiwaam.
Wachi a mi raichal ley a nausma chureg any kti ke ku mach papua kara
isiam, mapu bij a oyrawa.
Wiliami a rumea chu kipu rawe nokima, napabua wik raichal tamuti
karami om, kia chatsipa oyrisia ch kara isiam, al norka Ley ne
mapu reg nul. Wili e ka achsuwa nekul, a be risensi J. ch ley a al
nawsi churega oyripa. Walual wiliami J mapu al an mea piri al eta
at pagtam, al k sap narsa o sel anam mapu a ch kara isil, al a
eta ripima, ma al rusa kab ku machnama, al isini teel risnsia tasa ch
wiliami, nal ne mapu rek osel wal constitucin, a be la walual wiliam
jez oyerami achi anmea kabu kuwanba karewa ch karami, al ke narsa
osel bikia hora kayami, abela ku mach pap ech paktam.
Sebal oyeripo abe n bach machsaa, acha paktami kara isil, bil risa
olaram a newarewelisa a rimisoa olasiwa, al winijisuwa suwerik ktera,
wel jawam chotasima napaba raichal karam pe wana nira, ma sunisa
napaba karam raichal nokiruam, abela napabka karam nokiwaami
oyripa ch pakotam.
Mapu ne kuli, ch kara isiami, ke riwisa nullwami, chotsipo oyera,
wikka natika kara nokisaa, a bilcho jez oyerima, kara isisa mekab al
ch bilana kawch, a ku riweba oyeriwami mapu anli jawam.
Kara isiami k al berik chapiswa, k al tibsiwa pach eta achak,
rimisosuwa p eke namtira, abe bujka chrik nokam ech nokiwaam abe
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 32
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
33
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 33
12/6/12 2:38 PM
34
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 34
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
35
atami al sinibsi jepu l nisa al raw riwiriwami kti k ch elaka ripima ech
niwal map chewima;
VII. Oweritami nima k ch nay mecheachi jpi r nisaka ech karami k
m rikiriwami k simiroma oka bamial erita, bach k ch bil bamibaach
jep r simrosa ech al, naj nal tasa wil papi rek k nimima;
VIII. niwima binoy niwal mapu reka kuirotaminima al bil abogado
ktera, mapu reka aboy ikka chapima mapu al jonsa chapirami j. K
nakisa al k rewsa bil abogado, m newalrami nisa kit newama, ch
Jez ma bil mapuu kuiroma k bujeka. Aynacho niwima mapu kuiroami
muliwima sinibsi mapu reka nokisiwa al jna k iweral niw kti ch reka
isima jpi ikis newalliwa, al
IX. K sineti omropa wilimin eria al chapia, jepu r k natetisa mapu rek
ech nikurami al jarcho namti ktera kuirowami nisa wenom, mapu
ktera kuiroliwami nisa al jarcho namti ktera nisa chyri ch.
ch eritami tepeli k simirosa r jpil jonsa an ch nullwami ch
karami mapu irik nokisiwa al k sineti simirosare okua bamibal,
nal bi jpi l wilimin nisa ech rik isimiami ch niwal mapu reka ku
nimima ech winijirami. Jpi r kalb nisa jna suniwami k ch anruami
najrowachi, ch winijirami k machburami nim jiyawit jpi r biji
nokisiwa asia,jpi r k ch suwecho ansa kit oweripa jarcho ktera
nullwami kit tibutaminima.
Sinami rikiriwami ech morami jep ik anerami j ch kilipi jonsa
mochima erita, machma ch jab jonsa chapiruami k.
C. ch derecho niwal risa oliruami al mapu s chiwiakami j:
I. Narea ruyeliwami mapu rka an najorami; ruyetami nima derechowal
mapu rek kuiroma newaa ech konstitusioni al, jepu l ta, kit ruyetami
nima mapu rek nokisiwa newasia karami;
II. Nikuura ch Ministerio Publico; kti narekitami nima suwba raichal
natami mapu machri ruwea, mapu rek tan j kepi kera nokisiwa, kti
suwba anmea w sapuka mapu reka j, al nikumea najrowachi s ana
papu rek olsare mapu rek an nullwami.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 35
12/6/12 2:38 PM
36
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
Mapu al ministerio pblico ke may mapu newalliwa checho piri rik ikili
bini anmea piri ola ke rumea;
III. Narema we jiyawiti oninowami ch k r kara isiami ke chrika ku al
wachia natsima;
IV. Ku natetima kara isisako. Mapu on jonsa chotal , ch ministerio
publico iweral nima mapu rik tama kti ku natetim nima mapu kara isili,
chirik ku tasa mapu kara olarmi, ch oweriami ko ke omroma ma
bach karewisa ko.
ch nullwami al anmea chrik olaba karewa mpi ku nattima kara
isili;
V. Sebal raichal katewik olma mapu al kara nokisa kuuchi mapu al
tabitami nisa al erik achasuwa al wikka natuika kara nokisa chrik
nakisa cho oyerami al tibutami nima sebal rercho ch ministerio al
tibuma risa olarmi mapu si chiwili al mapu riwal al sinami mapu
si nikuro karewia kara ikiruami ch oyerami tibuma kti al karewipa
sebal kara nokirami.
VI. Taba kti erik achaka eneba achaa kara isila al al tibtami nima ke
kara isisaka abela ku machbuba, checho ku aba bini rerchowal.
VII. Mapu al ke elsa mapu rik karewiri sebal kara nokiruami chrik
sebal ruyeba na raichal al ikima ministerio pblico, mapu al ma
napabusuwa raichal karami nokiruami, al ma sunisuwa karewia raichal
kara nokirami, ke tasi riwesare ch raichal kariwa, kemi chrik elsa
ku bela natetitami nisare ch kara nokiruami.
OSIRUAMI 21. Ministerio publico ch j napabuma sebal raichal al
roama oselchi al polica bela si nakuroma ch bela al anmea chrika
olaba.
Mapu al karepa raichal kara nokisa chapiboa nokmi chrik nulma
ministerio publico al nijewik mapurik an nullwami mapu chrika olaba.
Chi kilipi rikisare kara isiami, abni jwami anmea al abni ikiwik
karewima rachal.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 36
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
37
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 37
12/6/12 2:38 PM
38
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 38
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
39
c) Suwba mapu nati neliwa kara olaya bil rikmiti, bini tekual a ikisa al
ke ruyesa jawama al suw isisa chwia mapu ke machrami nma.
d) Mapu a osiliwik muchuwi nal na jarcho rewal ktera, nal be a nirulisa
sebal namti mapu rik anmea mapu kara isika niwi, napawka kara
nokisa al ch winijirami si mapu ne suwba niwik ripli.
III. Sinami mapu kara olasuwa mayesisuwa a ku omroma riwiria achi
karami ka kti al wichipa mapu chirik ke nakiwiri mapu machma chi
niwal ktera.
OSIRUAMI 23. Ke sineti bes kayami oyritami nma chi bi ktera. Ke bil
osa kaymi oyritami nima ch bi kara ktera, pe sinpi oyrik anpa
chrik rikripa.
OSIRUAMI 24. Sinami paktami abi ikiwima chu iyiri onoruami
bichiwinal a omawik mapu rik naki abni mapu rik bichiwinal mapu
rik isinal , k karami rik nisaka, mapu k nak nokuba nullwami.
ch jwami konkreso muchuwami ke omro nullwami newa mapu k
nakimea chu iyire onoruami bikiwipa.
Mapu rek nokwa onoruami bichwia omwipa api teyopachi. Mapu k
chirik omawal wa a nejewik olma ch nullwami.
OSIRUAMI 25. Estro bela j mapu al tibma teyopa mapu iki namti
newalsa kita kanlika perlipa omna kawch aynacho. Kuiritami nima
mapu newalsa winom al nchal cho al nachutrami nma kti sinami
a nchaka mema abni nataka al ikka mapu rik nokisare sinami pakota,
a mapu rik chewi na kostitusini.
ch Estro newama, al isima natuika al ruyeka ncha nochika mema
wenom omna, mapu chrika ku al niwaba ch nchal mapu rik naki
paktami a naki mapu rik nokiboa jna kostitusini.
Al machka neba wenom omna nirami kti minbi a muyesima
mapu rik nisare, mapu rik ncha nakurami, al mapu rik awenili, kti
ke wikma winom al chue rik nchaka kti che muyewa winom kti al
kanlia rejlipa jmi omna kawchi.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 39
12/6/12 2:38 PM
40
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 40
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
41
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 41
12/6/12 2:38 PM
42
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 42
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
43
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 43
12/6/12 2:38 PM
44
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
abni bi niwal suwba mapu iki namti newal mapu kuritami nima
mekabe jonsa sikami,
II. Mapu napawka onoruami bichikiami j a be nejeyka ola ch osiruami
bil siento besamakoy al mapu rik an nullwami mapu an a ompama,
namti niwia nea alo tiba sebal abni niwal mapu abi newal, nal
mapuruka tanwa mapu jonsa nakiliwa mapu rik an nullwami;
III. Mapu on nikurowa, sinami al ibili nira, mapu rik kuirami j we risati,
aami suwba namti ktera, mapu a benri sebal namti, al nikurili mapu neja
napawka nchami al jarcho kal, ke omro niwia, jarcho namti mapu
newal abni, we jiyawiti al mapu aba, a nokima mapu rik nullwami;
IV. Mapu napawka ral newa abela ompama niwia wee mapu chulu newal.
Ke sineti ompama mapu napawka ncha niwia wee mapu on ichimea,
welima namti, mapu sebal oko nati nochma wilimin ke simirima mapu
rik an rojanrmi maki mal jna osiruami. ch nullwami al tibuma
kti anarik niwima mapu napawka ncha chiko rikcho, ke simirima ne
wele mapu sij kuichi weewal.
Jerik nisa, suwba ibilipi nira abela niwicho we charikchi, abela Osaka
uchucharmi nima komputarorachi. chrikcho an, ch nullwami
mapu chrikcho nokima mapu nikurima ncha mekaka siami.
ch bini a anmea chrika rorami nima oselchi, jna ktera rojanrami;
V. Banko wenom tibami a risnsia rami, mapurik ani nullwami
mapurik a tanewi winom, a niwima wenom, mapu nati natetima mapu al
ne we ktera al we we charikchi mapurik osira ochwi nullwachi, ke
bela omroma niwa che wik namti pe mapu abni bi nwale.
VI. ch estarchi al ristrito jereral , al aynacho suwba municipio mapu
iki niru suwam ripublika, a omroma niwa al ne sbal namti mapu rik
al nwale kti al nakrima.
ch nullwal ma jererli al omna Estrochi mapu on jonsa nulsare,
abi anmea chrika nba chi we mapu al sinamika nliwa bilana
ke wsi nwal, mapu rik an jna nullwami ch weal j mapu al
nawsima. Mapu ik anrami j mapu nattipa, a inrami nima chu ikipi
natamika al chki ku nattika mapu on natetiliw, bini chirik ansa
tekual al bini a ilsa al a natetisa. Simirira natami nisa ch bonoi
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 44
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
45
niwal al karewisa bach kcho inwachi chu ikpu natami ke, chrik
bi nima mapu rik natami nima al suniba karwia, chrikcho enek
olaba ch namti ke anruami chu kipi natesare mapu on natetetiwa.
ch mapurik nokisre jwami jmi omna kawchi, mapu rik an
jna rosirami, ne chirik bla noksima mapurik ani jwami rachal
karewmi; al a anrami nma bil mech simirsa ch jwami tibami
a omerima jarcho rakiwa ke natetika we, baw al ko sbal mapu si nwi,
ke omroma ku uwmi ikiy ch jwami kcho anwachi chu kilpi rikima.
VII. A be al machw mapu wacha ncha suwba ejido al mapu pe napawka
ncha, chrik al tibki we mapu on ich al mapu on eper paktami
mapu abni nchaka ko.
Ech Nulliwami al nikrima tiba we ralmuli nwal.
Ech nullwami al an mapu a nerba abni pobolo al mapu rek nta
paktami al mapu reg eper omaana ejidos al pobalo, tibpa sebal we
mapu on ich,sebal okuachi al baw mapu sinami n,al a nochma kti
k lwa eperlima abni.
Nullwami al kurima ejidatarios al mapu ke ejiratorios j, kti abni al
natwik nochma sbal mapu nwa ejido, nal nullwami nima mapu al
tibma ch nchal al chka wachami rercho mapu nwa ke ejiratarios j,
mapu sinemi ka tib la al n sebal we, aynacho suwba ejiratarios mapu
abni a nwa re we mapu on ich, nulliwami al kurima kti al natwik
nochma mapu rek nak abni,al jar ta kere. Isini jarcho tanwisa re
we, abini napawka anma mapu rek nak abni nal al raichsa bach.
Bilana ejido tsi ne wil nwima we ibli ejidatarios pe mal por ciento
bi nima (5%), isini jor simrami wil we nwisa al nerka nulliwami
rojanrmi maki mal maki mal.
Sinami ejiratario napawka natuika ansa al aynacho mapu napawka
ncha we nal j mapu we natiki, sinami al natwik kti al nochma
n mapu reg an nullwami. Wiliami komisariado ejidal al mapu willi
comuneros ch nima mapu al nochma ejido ktera al komuneros om, ne
mapu reg an napawikiwami, ch jwami ko a jawarmi nima ne mapu
rik an nullwami, chko j nchami ne mapu rik an napawikiwami.
Checho ku nsia we isni wikwisa we, baw al okachi, al chea olba ne
mapu rik an null mi;
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 45
12/6/12 2:38 PM
46
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 46
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
47
XIV. Ma ke natiki
XV. Jmi kaw mjiko, k risensi j mapu nochrik k nattipa pagtami.
Kuuchi wewami j mapu ma nwa re we bil siento hectreas mapu on
ich, al uch pe kuchii pe chuw we.
A sebrima bil hectrea mapu on baw roka ich al oku hectrea nima
mapu pe sinib bamba okeachi ich, nay hectrea nima w kasaleachi ko,
al os nay hectreas okachi, rab al kasaleachi o pe chuw remojachi
wakichachi.
A taa nwami j a ma nwa malsa maki hectreas mapu on ich algodn.A
baw roka ichisaa bika sientos hectreas ichisaa sebal namti rakami
mapu reg pltano,akaan son, kaj,kulu, al uli, ichisaa om raka,vid
ul,olibo,bainiya,cacao,mee, il al sbal namti rakami.
Pe taa niwiami wee mapu on al kasal, al sebrisa kwia bini upukla
namti, mapu on al akaana malsa maki sientos waasi, al jarcho ipukla
pe kuuchi enami.
Abni wee nwami al tibka nesa was a be kuuchi j, a risensi j kti a
nijma sbal osel mapu tniwa, mapu al kayenba re jar namti chm
werili, a nsiwa ch we ichiwaa sebal kowaami, k simrami wil nisa
al kecho al olrami nisa ne kulii al simirosa mapu rik an jna rojanmi,
a napabusa sebal osel mapu rik ani nullwami.
Mapu al kuchi weerili mapu on a weliwa namti, al nesuwa al ichusuwa
namti ke simirik wele nema wee, mapurik an osiruami okua al bikia
jna rojanrmi ke al nisa bach kecho karewisuwa.
XVI. Ma k natiki.
XVII. Jwami mapu muchwi kokreso napawka nchami al nullwami
newaami omna Estrochi, mapu on jonsa bi nijma nullwami mapu
rik an osiruami a s nakro karwia rachal, k wesi chikma ni bil umro
ral nwa ch we mapu kuchi ripli chm mulipi, nejwik mapu nul
rojanrmi nay al maki mal jna osiruami.
A kuchii ripsa ko we al k nachutsa al ral neasa sinami riwirik al
winomti bil bambal simrisa mapu al anero, anarik al riwitami nima
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 47
12/6/12 2:38 PM
48
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 48
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
49
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 49
12/6/12 2:38 PM
50
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 50
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
51
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 51
12/6/12 2:38 PM
52
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
Capitulo II
Kaw msiko ochrikmi
OSIRUAMI 30. Msikanos ko j mapu jmi a awami j, al mapu jmi a
katwal osel.
A. Msikanos j mapu jmi a awli al ochrili:
I. Mapu a ranarami j jmi kawch aye, chu kore sin kaw al mekab
jonsa skami k wnowal.
II. Mapu ranrami j bomi bajona, kuchuwal nsa ewnowal jmi
msiko, ochrikmi kaw msiko, onol msiko awami a ochrisa jmi
kaw,al iylacho jmi kaw msiko ochrikmi nisa;
III. Mapu ochrikmi j bomi bajona, al ewnowal ko msiko ochrikmi
nisa, onol jmi awiami nisa, iyla jmi awiami cho nisa al;
IV. Jar ranarami nisa barkochi bawchi enami al pe roplni aska enisa
mapu nena kwami o namti ral nwami om.
B. A jmi kaw msiko ochrik mij;
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 52
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
53
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 53
12/6/12 2:38 PM
54
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
Ruami III
Boonka sikami ktera
OSIRUAMI 33. Boonka jonsa abajonikami ko ke omro nokya mapurik
an osiruami besa maki kostitusini al niwima rercho al a sebal mapu
an echon kostitusionchi.
Jwami napawka muchuwami, mapu al sebal rachal karewima, a
omro ku bujana mapu jarnacho jonsa sikami mapu kti a chirik an
ch nullwami, a ku anari sebarisima mapurik nokisima tiba, mapu on
al chu kilipi chapiruami nima.
Jarnacho jonsa siami ko ke omro politiko nira ncha.
Ruami IV
Msiko awiami paktami.
OSIRUAMI 34. Abela jmi omna pereami j ch raramuli al umuki,
mapu msiko pireami j, a napabusaka, aynacho, a nijisaka mapu taniwa:
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 54
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
55
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 55
12/6/12 2:38 PM
56
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 56
12/6/12 2:38 PM
bach anirami
57
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 57
12/6/12 2:38 PM
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 58
12/6/12 2:38 PM
titulo okua
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 59
12/6/12 2:38 PM
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 60
12/6/12 2:38 PM
Kapitulo I
Bonka bajonami ktera
OSIRUAMI 39. Nullwami omna kawchiko a jonsa niru pobolochi,
sebal nullwami echon pereami j mapu an kti abni niwal j.
Echon pobolochi perami ko a omro nakuliwia nullwami mapu ikisa ila.
OSIRUAMI 40. Aboy nakika nokima kaw Msiko eperami kti newama
bilana kaw ktera machwaami, aboy nulka, omna jereral, nasokami
Estrochi mapu reka abi elaa al we kalbe sinibsi ch rik mapu reka
nisare ch on; nal napawka omana newarami mapu reka an jna
nullwami we natami.
OSIRUAMI 41. ch onbi pereami nokima mapu reka nul ch
napawkami, mapu re ch rik nisa ko, al ch Estrochi ktera,
Mapu on jonsa nulsare, mapu reka an ch costitucioni omna nirami
al wanatan Estrochi nirami, ke ompama natuwia jereral ta.
Ku kuliwami newaaka al abni ikika chapimea, ne albe al mapu iyiri j,
mapu rik nisa r:
I. ch jwami politiko ko j mapu sinami kuirami; na nullwami ko
anmea chu reka nulma al piri newalliwa ki ti oselchi bitibama wachia al
ne mapu reka nisare mapu al botariwa. ch jwami omna a bela niwi
rercho kti asi nikuro mapu al botariwa estatalchi al munisipal chi al
Ristrito jereral.
ch wenom sinami niwal a nesuwa beneriwami ktera, al machriwami,
asiwami wenom ktera al politika, al nchal o siruami newal wachi.
D. ch wenom sinami niwal nchal we natami noochaal, mapu
reka beneriwami, machriwami, aasiwami wenom ktera al politiko
ktera, ch rik aynacho mapu reka nokisare chrikcho osel osiruami
buyanami, abela k natema bikia porosiento m suwba wenom sinami
niwal mapu iki arami j bil bamibal nati nchal wami. A l besa maki
por ciento mapu iki aniruami j bach, anararik nira nachutarami nima
al kichaosa maki porciento ko a suwabitami nima mapu ma suniliwachi
botaria diputados jawa ktera.
61
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 61
12/6/12 2:38 PM
62
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
Null wami animea chu kipu niwima mapu si kuiroma mapu abi ala, ma
suwba napabuka ke simirosa re sinibsi bamibal,
Ibilipi mapu jwami ninal (partido), maki porciento make simirosa re ma
upawal nejowiwami (campaa) kti wilba walual siliami;
ch rik ayna cho nulma chu reka nokisima tibusia al neesia kmi jonsa
owiina (chota) al neeliwami suwba wenom mapu ik niwi al niwima
mapu ik bujetami nisa re mapu re ke ch rik nokisaaka mapu reka
anerami j jna ktera.
ch rikcho, ch null wami animea chu reka olasima ku nijia wenom
mapu reka nokisare ch jwami partiero jpi rik wekawasa ch osel
bitibal ami rigistraochi al ko mapu abi niwi al ma ke natami nima
arami omna jereralchi.
III. ch jwami politiko omna nirami a niwima rercho ma pu reka
neema sinibsi ch neoki chijana lami i omna.
Rojanrami A. ch instituto jereral eletorali chbi nima jawaami jepu ibili
nima kilipi nira simeratami nima Estrochi a l rariochi al tilibisionchi
ch ktera newarami mapu reka abi naki al mapu reka a niwi ch
rercho ch jwami politiko omna jwami, ne mapu reka anebare al
mapu rik an null wami:
a) Mapu al chota nejowia al mapu jonsa ncha ch katuiwami electoeal
ripima mapu reka tibuma sistituto jereral lictoral nayosa makoy al osa
nao minuto sinibsi rawe, a chijinarami nima okua al ami bikia minuto
bil hora neraa nawesia ibiliana bi rariochi al kanal chi mapu on ani
chotarami d) jna rojanrami ktera;
b) Mapu al nejwiwa ( precampaas) mapu al bil wilibama re, abelako
niwima bil minuto bil hora neraa kti nawesima rariochi al tilibisionchi;
mapu kilipi eraami j a neerami nima mapu reka ani nullwami;
c) Mapu al nejowiwa (Campaas)ch ko abela nisare mapu reka a chewima
ch rercho niwal mapu wiliami ninal (partidos) politikos pe okuaa
osa nayosa makoy al mal porosiento mapu kilipi niwi mapu reka ani
chotarami.
d) Jna rojanrami;
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 62
12/6/12 2:38 PM
titulo okua
63
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 63
12/6/12 2:38 PM
64
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 64
12/6/12 2:38 PM
titulo okua
65
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 65
12/6/12 2:38 PM
66
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 66
12/6/12 2:38 PM
titulo okua
67
napawka nochma camnaras bilpi natal nijami wilba mapu iki jawrami
j al mapu a machruami j mapu napawka nochmami ktera.
Ech instituto jereral elctoral aomroma a nochma suwba jpi iki nchal
j ne jpirik ani nullwami ch sinib nchalami abinerma riwiwia
omna mapurik nokiwa omna kawchia aye, a niwi rercho mapu napawka
ilaka omro chu iyiri partidos politiko ninal abi, al oselchi roba mapu
a ompama bortaria, a ompama buyacha osel, mapu nebare botarowachi,
aynacho a neba computadorachi jpi ani ch null wami, ania jpi we
natami j a li nijia ch osel diputado jawrami al senadores, aynacho
tarami n ima mapu al wilarami j walual bisirnte.
Sinami msiko eperami, ibili ristrito mapu on jonsa nul eletoralies
uninominles ma al tarasuwa osel mapu baweral paktami, alko ku
al anaritami nima chi nesuwa electoral al naritami al akerami piri
nawesa paktami mapu ma baweral electoral. Mapu sinami napawka
nochma rgano kolegiado de direccin a nawesama ne mapu reka ani
nullwami.
Al enerami nima wenom mapu ne suwawima partidos politika chirik
tibuma napawka nochmami (rgano tcnico konsejo jereral chi IFE), a
iyrami nima kti abni natuwik nema wenom, walual nulma a botarik
jawaba okana al bikianatami si nima jwami mapu ela makti nima
consejero bisirnte. chi nullwami al napabuma al al nochmama
chi jawrami, al chrik olaba ke al nochmasa jawrami natuika
nochmami cosejo general. Al nochma ma chi jawrami nikuriami
rgano tecniko ke nochmama mapu on wenom katewal ta, al nikroma
tiba chi fiskal.
Napawka nochmama rgano tcnico, chi jwami kompitenti nima mapu
al tibma jwami jmi omna akawchi aye, a sebrima mapu on jonsa
anrami j mapu rek wee an rojanrami bach.
chi IFE a elma napawka raichaka chi jwami ya mapu kompitnte
j jmi omana kawchi, chirik tsako abni machk nokima chrik
kaynaba jmib, mapu reka nul nullwami newami mapu reka nisar.
VI. kti al nerarami nima mapu rek an (konstitusional nira) mapu al
risnsia arami mapu reka nokima al chrik karewima chi eletoralies,
a niwma bil sistema mapu aniboa mapu ke elarami j, mapu reka ani jna
konstitusioni al chi nullwami.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 67
12/6/12 2:38 PM
68
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
Bach ruami II
Mapu si j jmi omna kawchi al omna kawrili
OSIRUAMI 42. Jmi omna kawchi mapu on jonsa j:
I. Mapu si j jmi omna;
II. Mapu on kuchi omana baw, al suwba mapu niru echon bawchi al
sebal namti mapu iki niru;
III. Mapu on amana baw Guadalupe aneliachi al revillagigedo walu baw
maniachi;
IV. La plataforma pendiente.
V. Suwba baw mapu mani walu bakochi wilimin j al sinieami niwal j
mapu iki pere jmi amaruami kachi al mapu iki niru rele bawchi;
VI. chi mapu uchupi nisare, jmi kawchi al mapu kilimin la nesarre
mapu rik nulrercho internacionl.
OSIRUAMI 43. Mapu si j jererasionchi ko j chi estadochi Aguascalentes,
Baja Calfornia, Baja Calfornia Sur, Campeche, Coahuila de Zaragoza, Colima,
Chiapas, Chihuahua, Durango, Guanajato, Guerrero, Hidalgo, Jalsco,
Msiko, Michoacn, Morelos, Nayarit, Nuevo Len, Oaxaca, Puebla, Quertaro,
Quintana Roo, San Luis Potos, Sinaloa, Sonora, Tabasco, Tamaulipas, Tlaxcal,
Veracruz, Yucatn, Zacatecas al Ristrito Jereral.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 68
12/6/12 2:38 PM
titulo okua
69
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 69
12/6/12 2:38 PM
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 70
12/6/12 2:38 PM
titulo Bika
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 71
12/6/12 2:38 PM
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 72
12/6/12 2:38 PM
OSIRUAMI 49. chi wala jwami jereral rojanrlwa kti niwma chi
nullwami ejecutivo jrisial tasi omroma napawia okon nira checho
jar m ajna ktera pe bilpi paktami nira al ke bilcho nochma china
konkresochi jpi niwami nullwami, jpi re ke chirik nulsaka chi
ejecutivo de la unin nochmami jpirik aniiru osiruami osa maki min
kimaki al ke bil jarcho rachal jpi ke osiruami nisaka okuana nira
rojanari chi osiruami bil siento besakoi bil a risnsia nijiba.
Aniruami II
chi weal jwami
Osiruami 50. chi weal jwami omna Msiko nochmami bilana
konkresochi nochma jpi rojaniliwa okana nira (cmaras) bielana diputadochi
nima bilacho ko senadores nira nima.
Bacha chota
Mapu jawl al mochibi jwami napawka nochma mi
konkreso
OSIRUAMI 51. chi napawka nchami kmara diputado abela si nima
representante kawchi omana, a jawrami nima kti bikia bamibal niraa.
Ibili diputado abni nwaal, a wilba bil kuiriami suplente.
OSIARUAMI 52. Napawka nochmami cmara diputado bikia siento
diputado mpau rik jawrami nima bachriko botarik, a osilichi roarami
nima ibilipi sitrito eletoralies ma al machsuwa mapu nnayurili, al okua
siento diputaro nima bach jawrami kti representarima anarik, ineka mapu
oselchi roarami j, mapu al botaritami j, ibili nira (Circunscripciones
plurinominles).
OSIRUAMI 53. Mapu on jonsa sba bika siento ristritos eletoralies, mapu
al tarluwa a wik nsa, a be rojanba paktami sum Pbolo eperami mapu
nir jmi omana kawchaye abe chu ik nwima ibli ristrito. Arojanba cho
ristritos eletoralies ma al tarsuwa omana Estrochi, al enka osel censo
73
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 73
12/6/12 2:38 PM
74
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 74
12/6/12 2:38 PM
titulo bika
75
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 75
12/6/12 2:38 PM
76
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 76
12/6/12 2:38 PM
titulo bika
77
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 77
12/6/12 2:38 PM
78
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
Osiruami 63. chi kamara ke ompama epia ke nirulisaka, ke namu noka jepi
re ke itelisaka, ibili neraa chi, simirik nisa nasipasi ma suwba napawka;
mapu sili che sine napawima mapu reko an nullwami iweral anea mapu
ke sili mapu simea bes maki rawe che sin, ma anesuwa al k chirik
nokisaa a nmutami nima achi b ktera, mapu ke naki chi nochmal,
a bayepa mapu kuiroma, mapu aynacho napawima chi rikocho, jepi re ke
chi rik nokisa cho, a apaa che bil nchaami. chi amiwami diputados
al senadores chi konkresochi chi on napawkami simasa n chotalachi
newalachi nullwami, jepi re chi rik ikisaa mapu al chi rik isimi,
a moimea: mapu riputaro ninal al sinarores chi konkresochi chi on
napawkami. Jepi re noki sinami chi ktera, chi Kmara najowiwami
je ruka chapiboa ma simirosa mapu al nisare mapu rek an rojanrami IV
chi Rosirami 77 jna kostitusini: chi amiwami chi on si cheami
Kmara chi riputaro chapiruami nima ktira sim a welarami nima
chapika chi cho a partido mapu chi on Oselch si bitiami mapu on
wiliami nili ech, ma anerami nisa chi riputaro mapu on nisa r: chi
amiwami mapu s j chi kmara de senarores chapiruami nima ktira
sima che jar jawrami nima chi rik newalliwami chi kandiratos chi
cho a partido mapu chi on oselchi si bitami omana kawchi niruami,
ma welasuwa senarores mapu nisa r; chi amiwami mapu si j kmara
senarores chapirami nima kti sim che jar jawrami nima mapu reka
kandirato chi cho partido chi omana Jererali mapu r boibsa oselchi
m upmi mapu on nis r.
A nmuti cho mapu riputado al senarores rowlisa k maki raw chrik
nira al ke anisa pri ktira ke risencia rami ma nisa chi bisirnte ktira
echon Kamarachi wiliami, chi rik machsuwa k jen ktira, w jiywiti k
nijma nochal, al a w sap ruyrami nima mapu echon ripma.
K nirlisa ka wik mapu newama ch bil cmara al chi rik noka mapu
rik nocha echon, we jiywik ruyrami nima mapu ripma chi ktera
nocha al chi rik simroma bes maki raw mapu a bachriko raicharami.
Al nokima al al newma bujliwami ktera mapu an nullwami,
mapu jawrami j ko riputaro al senarores. K simsa, ke anisa echon
raichlowachi kmara ktera. nochma mapu rik an n bach rojanrami
jen rosirami. Al cho nokima, kti chi rik an nullwami, chi partido
politiko omna kawch nirami nirlisa kantirato mapu riputro nima
al senarore m, nwalsi mapu ma jbasa k al ke sisa nochsia mapu
aboni nokima re.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 78
12/6/12 2:38 PM
titulo bika
79
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 79
12/6/12 2:38 PM
80
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
Ibnili chi kamara newma mapu on anima chu rik nocha al aynacho
a umrpma tnia bisirente kti wikan sebritami nma chi rik osak al a
bayrami cho nma sekiretario mapu ncha echon sitarochi, chi prokurarori
walala Msiko atami al mapu wala ju sitrochi,
Mapu kisapi napawili konkresochi a racharami binekiwami ktera a
rachama aborita al nijeika nuliwami mapu alwa al mapirik karewita
ripili rachal mapu rik nul kostitusini.
Mapi kisapi napawili jwami a inerami nima rachal mapu rikbi nul
nuliwami (ley organica).
OSIRUAMI 70. Suwba racaharami napawka nochmarami, a nullwami
nima. Sbal nulliwami ko a bela aniruami nima jirmarik olma birente
kamara al sekretario, jerik machripa. Jwami kokreso al omna Estrochi
jmi kawi Msiko. (osirami ma al anirami).
chi konkreso nijma nulliwa kti ku kal niwarami nima al mapu chrik
al natuika nochmasare.
chi nulliwami animea chrika al chrik nokisare napabua sinami
riputaros, mapurik bitibasi abni partirowal ktera, a kti rachama mapurik
nata abni bela representante Kmara al Riputaros abela si rachama.
Na nulliwami ke namua olarami nima ni bil newalma kti sinieami
machripa nal a newalba walal wilami ke tasi cho namu anima a sibini
a nerami nima.
OSIRUAMI 71. chi sbal Rercho mapu chotsipo nea aynacho
nulliwami al ririkcho niwarami
I. Wlual Bisirnte Msiko atami.
II. Sinami Riputaros al Senadores mapu napawka ncha kokresochi.
III. Mapu new nullwami.
Suwba rachal mapu iki buyacha bisirnte Masiko atiami, abela nijirami
mapu nuliwami niwma eli Riputaros suwama mapu chi j, abela
simeratami nima mapurik nochmama al mapu nijia nok si sine rikchi
senadores ma, abe la al wacha newma mapu rik nokisre neway chrik
olma a mapu al si chotsima ra chasia.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 80
12/6/12 2:38 PM
titulo bika
81
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 81
12/6/12 2:38 PM
82
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 82
12/6/12 2:38 PM
titulo bika
83
III. Kti newaba kuliwa Estro pacha mapu on jnsa j mapu ma nir, chi
rik newalsuwa jna:
1. chi rojanrami tasare wilalwami chi Estrocho, atarasare abil pueblo
ta bil cieto min osamaki mal pereami paktami.
2. A ineraami nima koncreso ktera acha olaa suwba namti kti a aba jpi
nirulima politiko.
3. A kipurami nima legislaturas chi Estrochi niruami al kawich jpi rik
j, jpi rik al maye al ke al maye chi ereccin chi kuliwami Estro,
awe iwrili nijia informe usai mecha niraa, taraa jpia jnsa chota chirik
raichalami weal riwiitami.
4. Achikocho rik nikurami nima chi ejecutivo jereracinchi, jpi nijma
chi chi informe kichao rawe niraa tararami jpi jnsa tanirami j.
5. Abotarirami nima chi Estro kuliwami eleccin ktera, okuon
bikintami riputaros al senadore ayna asi nisare kamara weal riwiitami.
6. chi koncreso katuwial ko anisare al ineraami asuwba jwami
Estrochi ktera, inerani nima oselwal al kopia tanirami nima, jpi re
arisensia asaka chi jwami legislaturas chi Estrochi kawich niruami.
7. Jpi re chi legislatura Estrochi kawich no kaami j, ke asa risensia chi
ratijikacioni jpi raichal chi rojanalami bachriko, aniwarami nima
okuo bikintami niraa asuwba legislaturas al jarcho Estrochi ayna cho.
IV. ( Ke ir)
V. Kti nakulipa mapu on muchuwi supremochi mapu ik jererasionchi;
VI. ( Ke ir)
VII. Kti anima chu kipi newalliwa kti al sebama wenomi nata nochal;
VIII. Kti aba nochmal Ejecutivo a chapisa re bach riko chi wenomi omna
niruami,
Kti anakitami nima bachriko al kti machboa al jlaba kti natetima
mapu weka nai kawi.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 83
12/6/12 2:38 PM
84
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
Ke bil bachriko ompaba nijia jepi re ke chi rik nokisaa mapu ne on muye
sinami niwal wenomi, nal be mapu newa chu reka ku anarima wenomi,
chi nejowiwami al mapu alwa nochmal mapu al jiyawiti newalsuwa
anisaa chi bisirnte chi omna (republika) ma pu reka an Osiruami 29.
chi rikcho, nijia katuiwamisinibsi bamibal mapu iki wekawa mapu s
uchuchasa re chi on tamlwami mapu reka moisimi, jepu re newalsa
walual siliami Ristrito Jereral al mapu on wili setor Publiko, mapu reka
ani tamlwami jna. chi Ejecutivo jereralchi rumea sinibsi bamibal
chi on konkresochi unionchi. chi mapu iki weka tamami Ristrito Jereral
chi sebarima nawesal chi wenomi ktera mapu reka nokiiru. chi tamami
Ristrito Jereral rumea chi rikcho napawkami representante chi Ristrito
Jereral, Ruwea wenomi publica;
IX. Mapi ke nakipa mapi ralnewipa Estro al Estrochi chopi k a newaba
ke nakiwaami;
X. Kti newaba omna Republika chi Hidrocarburos, minera, sustancias
Quimicas, exlposivos, pirotecnia, industria cinematogrfica, ralnewiliami,
reekiami jirka al sorteo, intermediacin al tanewiwami wenomi ktera,
energa eletrik al nuclear al kti nijma tamlwami chi nochmal ktera
mapu reka an Osiruami 123;
XI. Kti newaba ke niriliwami sinami nochmaal jmi Jererasion al rua,
weka newa al oka newaa paktami;
XII. Kti rupa nekowami ktire, riwirik osiruami am chi Ejevutivo;
XIII. mapu reka newaba tamlwami mapu ktera al chu iyeri ruyea kalb
wela chat chi baw eritami mari al we, al kti nijiba tamlwami rercho
bawchi enami ktera kili al nekami;
XIV. Kti repa ikisima al neserik chi institusioni sontarisi omna niruami,
a macha: sontarisi, bawchi enaami nekami al nikurami jmi ropilanchi
enami, al kti newaba chu reka nokka nikuroma;
XV. Kti nijiba ch reka nokiboa mapu reka natuipa, jarwia al n chirik tibuma
jmi omaama,(NASIONAL), a tibusia paktami mapi si j, rewalwami jna
tamami al ofisials, chi on Estrochi tamma newanulia ne mapu reka
nisare;
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 84
12/6/12 2:38 PM
titulo bika
85
XVI. Kirti newaba Tamlwami mapu onta siami j ktera, chi raichal
jrdica boonka siami ktera, paktami, Naturalsasion, Colonisasion,
jareanacho ali mapu sisimi al salubrira omma kawich.
1a. chi Konsejo Salubridad omana Jereralchi a cheami nima ne Bisirnte
wiliami Repblica, ke bil nikumema chi segretario Estrochi muchuwami,
al mapu rik nuleliwa n iweral nima jmi Paischi.
2a. Jepi r nayuli nachuliwami nirlisa we aparuami we chati mapu omna
bochima nayuli ke machruami jmi Paischi, chi Secretaria de Salud nima
mapu iweral animea we sapu chu reka chewipa mapu reka we newalliwa, ke
wesi ikirisa m simirosa a rikirima chi Bisirnte jmi Republika.
3a. Tamami Sanitariochi nima Ejecutiva al mapu nul a nejewitami nma
chi jawaami tibami jmi Paischi ktera.
4a. Mapu tam chi consejo a uchuchasa mapu iweral ktera najowiwami
(campaa) chi we bajiwamo al ralnewawami sustancia mapu lowecha
paktami ch ikiri cuwe jakami, chi rik bucurutami kti chewipa al
sayeripa chi nachuquiami jmi kawich, minana enerami nima chi
Congreso de la Union ktera mapu abi kompitente j;
XVII. Kti animea tamlowami ktera omna sebariwami nawesaba, al
ktera postas al correos, kti nijiba tam niwala mapu reka kti ntami nima
Kanilika na bawrili Jridisionchi Jereral;
XVIII. Kti newaba kal wenomi, ina chu reka niwisa r k jna, ania chu reka
nisa rka kti machboa chu kipu natami k jna wenom boonk siami al
bukurua bil mapu reka olaba sinami neliwami chiena beteami al anwia;
XIX. Mapu reka al ineba mapu reka nokisa r mapu reka cheami nima
isiami al ke wesi niwal nima we rewetami al jna natekal;
XX. Kti nijiba jna Tamlwami ktera nuleliwami chi sinami w
machami al napawkami Representante Mesikano;
XXI. Kti newana chi karuami al ke riwiwaami chi jererasion ktera al nea
chu rek rikiripa kti chi rik nokiboa; Nijia tamlwami suwba rachal rika
achami ktera, al ralnewawami paktami, chi reka newarami, mapu ik, ch
iyeri karuami al rikiririwami, chijanalwami nasayetowami al mapu reka
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 85
12/6/12 2:38 PM
86
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 86
12/6/12 2:38 PM
titulo bika
87
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 87
12/6/12 2:38 PM
88
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 88
12/6/12 2:38 PM
titulo bika
89
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 89
12/6/12 2:38 PM
90
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 90
12/6/12 2:38 PM
titulo bika
91
j, chi rik isisare cho chi sekretario mapu nocha al ruma pro ktira
chi rik j;
V. Ra n al nera ch rik ikima chi nochami sinmia kurami ktera
kara nokisa mapu rik an osirami 111 jen konstitusioni.
Al ruaami nima pri ktira sayrowa chi nochami sinami kurami
mapu rik an osirami 110 jen costitucionichi al s nikuroma sayria
rachal poltikos mapu re chi rik newalsuwaka;
VI. Al enrami nima mapu chrika suwwiliwa wenom upami
bamal,kti enka machiboa acha al suwwal wenom,al anik pri raly
o nattia suwal wenom,acha al nejeika tamlwami mapu al an chikipu
wenom iyrami j kti al sunba nchal mapu ik newal programa.Al
enma trka wenom chi kmara Riputaros al nakrima jwami omana
Estrochi Fiscalzacin superior mapu ma newsa exmen jar k al newsa
chu ikpo moli wenom al chu ikipo chuwbal,chu ikipu chuwabal mapu
on suwbima k al anisaa chu ik ,pri raly al nattia suwbal wenom,k
al anisaa ko a be oyripo ne mapu rek nul tamlwami,al ensuwa
nejwiwami mapu rik nul(pbjetivos al pogramas)programa mapu churek
neba omana Estrochi,al anerami nima churek al nochba chi nchal
neway ,ne mapu rek nul tamlwami taralami wenom sinami nial
a ku ruyrami nima jwmi napawika nochamikmara de riputaros bes
maki raw mech abrili mi bilal bambal.A wilmin uch newala
ko kti a sunka nijba ne mapu rek nul rojanrami nay,ne ma suwba
aniwaami,jna osiruami; chi buywami k simrima bes maki raw,al
chi Estro fiscalzacin mapu a eyna chi ik raw cho buyaba kti sunka
nijma mapu a nulrami j al taraa chi wenom mapu sinami nal j.
Nochaminpawika kamara de riputaros sunma al enma chi (cuenta
pblica) enea chrika suwbal wenom,a sunma bes maki raw nokak
sbal mech sitiembre mi bilal cho bambal mi al ma nijma,al
anik ruma piri ktera al chrika ripli ku kuwana ko mapu rik nokli
jwami(estado de fiscalzacin federacin)nchami Estrochi muchwami
mapu a nulrami j,al nejeka mapu rik nul tamlwami (79) kichwisa
makopi kimaki mapu osirua bit oselchi kostitusini,newalk mapu rik
anelwa,al chrika olsa re jwami estrochi fiscalzacin jwami federal
,kti chirik a olba ne mapu rik nul osiruami.Jwami kmara de riputaros
napawika nochamial enema chrika nochluwa estrochi,chir nima a
tama rachal,chrika inra rachal chi nchal ktera eywami;
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 91
12/6/12 2:38 PM
92
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
VII. (K ir):
VIII. Al uch jorecho mapu osirua uchwia kostitusinichi.
OSIRUAMI 75. chi kmara Riputaros, al mapu chirika katuisa sinami
wenom mapu ik mo, k bel tas omro nachuta mapu on nsare mapu
rek nchal mapu rek ne an tamlwami; mapu re k sebsa ka winom
checho bel trarami nima nchami, chirik bel nmitami nima
mapu rek anirami j mapu, rik katutami j ne bach mapu reka an
tamlwami chi nchal ktera.
Sinami mapu ik, mapu rik anru abel riwka noksare chrika uchucharu
osiruami bil siento osa maki kicho jna kostitusini al mapu rik tal
tamlwami konkreso jereral.
Sinami mapu ik jwami mi j jereral tamlwami newrami, walal
al jrisal, mapu awnili nocha mapu machirami ch kostitusini ktera
al kura uchwi winom nti jererasinchi,
Abel chi rka mosare mapu rk nocha al mapu ik newal winom,
Abel intami chu ikpi mem bil bambal sinami mapu ncha kuria
paktami.
OSIRUAMI 76. n chi bi tamami j senarochi.
I. Al neka politika pacha jnsa mapu reka nokal chi Ejecutivo jereral
mapu reka sinibsa bamibal nawesa bisirnte omana Republica al secritari
chi dispacho mapu j ruwma congreso. Ayena cho, katwa raicharami
omana internasiomales al nejwiwami w machiami Ejecutivo jereral
ktera bitibama, chi rika aboy ikika sunima, winijia,ku rewa, ku sinu newa,
ne wachiami(n w al), ku katewarami (rojanaramo) al ania chu rik
nima chi bi ktera;
II. Al nera jawalami chi bi (funcionrio)nchaami newama wala
prokurarori Jenerali de la Ripublika, Ministros,Agentes we machiami,Knsules
Jererali, nchaami jawaami Hacienda,coroneles al jarcho weal nuleami
sontarisi, sontarisi al sontarisi ropilanchi enami omana,mapu reka ani
tamlwami;
III. nakipa ch kti risensia arami nima mapu bujama sontarisi
omnamachi mapu on jnsa nisare paischi, ki ti simaroma sontarisi
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 92
12/6/12 2:38 PM
titulo bika
93
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 93
12/6/12 2:38 PM
94
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
Sesion nay
Si nibsi chirika nulrami
OSIRUAMI 78. Jpi li isabi konkreso napawika noochami anurulima bil
tarea sinib nasowika besamaki kichao jpi asi maki kima riputado nima
al maki osanayo senadores, jpi ariwarami j chi kamaras ktera vspera
jpili klausurarima jpi anokiwaami j chi. A ibili niraa a titular chi kamara
awilba bil jpi nima, instituto.
chi nchalami sinib, ayenacho jpi arami j risencia jna constitucionchi,
aniwisima.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 94
12/6/12 2:38 PM
titulo bika
95
I. Tanewia jpi rika bonoi naki jpi ne a nema chi tubuami omna kawich
jpi re araichasa chi osiruami kichaosa maki usani rojanarami nayo.
II. Narea jpi rika moje, chi protestariachi pisidente republika
III. Karewia chi kompetecia ktera, narea jpi li isabi chi konkresochi
napawika nochamichi jpi isisimi tamlwami al jpi aneli chi kamaras
al nakuliwika nakura kti al namima chi tarea kamara jpi siro chi min
niraa, kti wesapu jlaba jpi napawipa,
IV. Akatuwia jpi isima ru chi ejecutivo, jpi li ani napuwinilia chi konkreso,
al pebilma kamara wika napawiliwachi, anewaltami j okonchana a
niraa votarirami a kon bikintami paktami china.
V. Nakia al kema nakiya chi jpi ma al wilarami j prokurador ka jereral
republika, abela titular si j ejecutivo jereral,
VI. Risencia a abesamaki rewe chi pisidente republika al wilaa bilcho jpi
li rowelisa bil,
VII. Al akarewia a chi jpi ma jawrami j chi pisidente niwma natami
niraa ayena a ama nchal china jpi iki niru weal nchaal chi iweli
kalrili, koroneli niraa kere al jarcho tamami niraa chi sontarsi ranela
neami al ropilanchi eenami omna kawich, jpi tam tamlwami, al
VIII. Machia al karewia jpi t resencia jpi riwiritami nima chi jwami
ktera.
Sesion mali
Mapu ona wili fiskali pe rilna ktera
OSIRAMI 79. chi jpi tibula chirika neba chi winom jarcho namti
ma, echo na mesito chi ma pu ncha echo na kmaras de riputarochi chi
abi anika nokima chirika nchasa al jpirika nokima ari kti a nirulima
winom al abi katuwika animea chirika napawi nchama kti ne al
machinama chi nchari mapu rika an chi tam nwala.
II. Echi jpi tibuami j chirika suwabipa winom jpi natetili imuesto
aniliami chi paktami omana mesiko pireimi mapu al ma suwabisiwa
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 95
12/6/12 2:38 PM
96
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 96
12/6/12 2:38 PM
titulo bika
97
II. A nijma osak informe acha al tarla wenom sinami nal (cuenta
pblica) chirik olma kmara de Riputaros napawka nchami, chi a
nijma chi osel os maki raw mech febrero bilal bambal kti ma
nijba chi osel a sinami kmara napawka enma al machima om
jarcho paktami.
chion oselchi al anima al sunma al ena acha al nchaara,al enka
nausma acha al sunrami ka,rajonrami mapu al an chrika eyba
fiscalzacin al neba chi wenom walal kobierno nijal kti neba
omana Estrochi ne mapu rik an jojanrami bach aniruami kti al
enba acha al nchaka newalwa ne mapu rik an kti newba programas
jereralies aynacho mapu nul rojanrami al aniruami al mapu rik olba
Estrochi mapu rik olma jwami fiscalzacin superior de la federacin kti
al anima kti,omana estrochi a chopi rik cho anima.
Kti alaniruami nima, ne kulii al ruma chi informe mapu on nawsi
mapu machirami nima omana estrochi, mapu churek al nchaaru, kti
ne al anik olba, al cho nerrami nima jwami estrochi muchwami
ktera fiscalzacin superior de la federacin kti al newba osel informe kti
al enba chi tarliwami sinami nwal (mapu ik niwala j paktami).
Walal tamami estrochi al enami nwiliwa estrochi al enbia,k
simrami oku tarli kti ma nijba am kmara de riputaros napawka
nochamimapu rik ripli osel informe,al sbal mapu anrami j churek
olma kti,k simrisa re bes maki raw o bil mech,kti a nijma rachal
al newma sbal mapu k sunrami j,k chirik olsa ko a be oyripa
tamlwami ktera.Bach aniruami,k al riwliwa mapu rik aneero kti al
ku wachinma mapu rik nokima re, nal enek olba ne mapu rik nisa re
mapu rik an tamlwami.
Estrochi mapu on muchwi al enami o tibami (FSF) al animea k
simrisa re bil siento os maki raw kti al machirami nima estrochi ma
al anrami, k chirik olsa ko, al nmisa mayba mapu rik rik nokima.
A nejeysa mapu rik aneero jwami est estrochi muchwami ktera chi
al enami al anima jwami enami chrika al ku newala nchal, isini
rikaachi, al ku anima chrika olli.
Estrochi chi jwami enami iyma kmara de riputaros napawika nchami,
isini bil raw sbachi mech mayo al noviembre sinib bambal, al aniruami
informe mapu chrika ripla chi machirami nulrami nchal.
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 97
12/6/12 2:38 PM
98
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 98
12/6/12 2:38 PM
titulo bika
99
Kapitulo III
Wal jwaami
OSIRAMI 80. Achalwa nchal wal jami npwaka nochami echon
bilnab paktami ta, chi k nima bisirnte jmi suma kaw Msiko.
OSIRAMI 81. Mapu al wlalwa bisirnten al nokiba mapu rik an
nulliwami.
OSRAMI 82. Bisirnte ninalka je ik namti nwisa r:
I. Jmi kawich Msiko a awami nisa re, bini rerchowla a nwisa re, iyla
al mall Msiko perami nisa re al jmi Msiko a betlisaka os maki
bambal.
II. Bambasa re bes maki mal map ali wilrami nima.
III. Jmia a kawich Msiko betlisa re bch bil bamibal jnsa mapu al
TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 99
12/6/12 2:38 PM
100 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
wilra nima. Simisa mekab bajonka bes maki raw chi rikko pe k
chbi riwlima.
IV. K ya nisare pli iyri al ke bel mi wilami nisa re bilana mapu on
pe chuw onorami bichwiwa.
V. M ke mi chin si nisare, mapu r mi sontrosichi nchami nisa k, usni
mech jnsa mapu al mi wilrami nima
VI. K nchami nisa re chon jwami estrochi muchwami ya, wal
jwami Msiko muchwami ya, wliami nisa echon estrochi nibil
walal nulami chi jwami jereralchi, mapu r a k rewsa k usni
mech bahc jnsa chi rik nocha; al.
VII. K isbuami nisa bilana cho jnsa mapu rik an osirami 83(os
nallsa maki bika).
OSIRAMI 83. chi bisirnte bakim nchaa chi rik nira ble raw
inrachi mecha diciembre al sebrima usni bambal. chi paktami
mapu ma nili bisirnte omna kawch msiko, chi rik a wilrami nisa ka
sinami ka, chi rik niisa pe teli, wiksa ka ch sin k nakulwipa, chi
rik ikis ka ke sinte che umroma nocha chi ktera.
Osiruami 84. Mapu al ke itelisa bisirnte jmi kawi mesiko chi rika ikisa
oka bambal wilika je iriko, jepi re Kongreso chi rikabi nokisaa, we sapuka
newaba bil kolegio Eliktoral, al napawia okuana kayami chi bikianatami
ma suwba taraka chi on jwami paktami, welaba al machika ke wesi
ikirika weka natuisa botarika, bil bisirnte teeli nikurami, chi bi congreso
nijma, maki rawe kachi che minna welalami bisirnte mapu p teeli bi
nikroma, najowiwami kti welaba bisirnte kti wilimea je iriko; nea chu riko
napawipa kti anibo kabu neerami nima chi eleksion ktera, mapu re okua
maki nayo mecha, ke simirika maki osa nayo.
Kepi re congreso ke napawisa, chi nuletami teeli welaba ayenacho bil
bisirnte pe teeli al nejowima napawiliwami chi kongreso kti jna, chi
rika, welaba bil bisirnte teeli al nijma bil nejowiwami chi chapiwaami
ktera welalami bisirnte mapu al ani rojanarami bachwal.
Mapu al ke itelisa biusirente chi rika ikisasa m upaa nayo bamibal je iriko,
kepi re chi congreso napawika noochmi napawka nokisa, wilma bil
bisirnte mapu nikuuroma teeli, mapu wilimea j iriko, jepi re chi congreso
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
102 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
I. Nawesia ali newaa echi nulalwami mapu niji echi congreso unionchi,
nijisia echi on administrativa ne echi rika ena;
II. wela ali nakuliwia abi ikika echi sikritario echi on respacho, nakuliwia
echi agente we machiami ali nochaami repabe asientachi (hacienda), ali
welaa ali nakuliwia abi ikika a jarcho nochami unionchi, mapu reka
welaliwami ali ku machubuliami ke echo al aniruami suwe rika echi
ona konstitusionchi ali nulaliwachi,
III. Jawa ministros, agente we machiami ali knsules omnami, katuisa
echi senado;
IV. Wela, katuisa echi senado, echi weala jwami sontarisi (coroneles) ali
ali che jare weala jawami echi sontarisi, sontarisi ali sontarisi ropilachi
enami omana, ali nochaami repabe asientachi (hacienda);
V. Jawa jarcho oficiales sontarisi, sontarisi ali sontarisi ropilachi enami
omana, karewia mapu reka nulalwami,
VI. Kti kili rejolipa omna, mapu reka ani nulalwami jena,ne sinibsi omera
sontarisi k, sontarisi ali sontarisi ropilachi enami kti kili rejolima pacha
ali nimia machi omaana kawirili;
VII. Sinibsi tibuma omna echi bi kitera, mapu reka chewi rojanarami IV
echi Osirami 76;
VIII. Ania mapu nekoma echi Estarochi napawikami mesico kitera,
bachwala nulalwami kongresochi unionchi;
IX. Welaya, aneka senaro (senado),echi procurador omna jmi Ripblika;
X. Chokeami politika machi ali enea (tratados) internacionales, echi rika
mapu suniba, winijia,rewea, al ku karewia , n wachiami, ku a katewarami
ali rua rachali al anirami echi b kitera, n chirik mapi reka katui senaro
(senado). Nijiyura politikachi, echi walala nulaami Ejecutivo al inema
jena mapu reka nokisare: mapu reka ni echi poblo; mapu ke nikumema;
karewiwami echi nawawami; echi aniwaami majariwami ali nea echi
iwerawami mapu cheami j (internacionales); n anari jurisiali echi
estarochi, nikurowami internacional kti minbi nokisipa; chewia ali sineami
ikiria echi rerechopaktami niwala ali sayerowami kti kili rejolipa we al
internacionales;
12/6/12 2:38 PM
XI. Bayea kongresochi mapu ikisa napawila, mapu reka katuisa mapu wiliami
ju sinibsi;
XII. Ke nochali oliria echi nulaami jurisiali kuirowami newalsa echi
mapu abi ikika noka;
XIII. Nakia suwba mapu ikana barko uchupa,newaa mapu on uchupama
suwba mapu iki aseliwa bawechi enami ali kami, anea kumi on;
XIV. Nakia, mapu reka an nulalwami,nakiwami echi rikiritami echi
karuami sayerami tribunales omna ali rikiritami echi karuami orden
comunen el Ristrito jererali;
XV. a kuirowami n mapu ali nisa r, karewika nulalwami kitera jena,
mapu reka machiwaami, bujanasiami minbi bil chotaliami industria;
XVI. Mapu al kamara senado ke napawika michisa, echi bisirnte Republuka
ompama welaa mapu reka raicha rojanarami III, IV al IX, katuwisa echi
mapu welarami ju sinibsi:
XVII. ( ma ke ir)
XVIII. Riwiria echi senado, echi bikiana aliwami ministro suprema korte
justicia ali someter sus licencias ali ku machina katusa k echi senado;
XIX. ( ma k ir);
XX. Che jare mapu nij bujan jena kostutusioni.
OSIRUAMI 90. Bilanabi wilrami nima al bilcho estatalichi mapu rik an
nulalwami mapurika nul konkresochi, mapu rojanama nchali nilalwami
nirami Jererasionchi mapu rika tibma chi Sekretaria Estarochi jwami al
ana suwaba mapurika nsare mapuria anira mi nima Estatalichi al mapu
rik si nikroma jawami Jererasioni ncha.
Nulalwami anima chrika nchama Estatalichi jawami ali jawami Jererli,
jna al Sekretaria Estarochi nirami.
OSIRUAMI 91. Mapu rik nima Sekretaria mapu on nochma newalela:
Mesiko nawami ka al betami, mapu rik bini a niwalak Rercho al ma
bambasa besakaoi bambali.
12/6/12 2:38 PM
104 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
106 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
108 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
niraa, mapu rika ani tamlwami. Ayena sinima bil jridikochi nochaami
al arministrativochi nochaami mapu iki newal echon namti kariweal.
chi sal wal a napawila kichao magistrados eletorali,chi pisidente
tribunalchi a wilarami nima china walual salchi kitera, chi mapu
ikika nocha echon kti awiliami nima nayo bamibal.
chi tribunal eletoralichi nochaami a pichi isima karewia al chi
asuinimacho, mapu rika ani jena kostitucionchi al jarika ani tamlwami.
I. Jerika ke ilsa mapu alibotariwa riputaro jawa al senarores.
II. Jar mapu ke chirik ilsa bisirnte wila Msiko atami abel karewitami
nima chin pach nchami wal ya.
Mapu ona karwiwa ra cahal al abni katuka ala animea chreka
noksima mapu botaripa re chrika ne noksare amapu rik ani tamlwami.
Echin pach mapu on ne newalwa koputarorachi jnsa mapu rik botarita
mi j chi Bisirnte Mesiko ata mi ktera, m ala karwisa k ali ke chirika
nisaka ku bel uwami patami nima chi racahal ktera abla nirlima
checho bil chi ktrera, chirik nawsisaka mapu rika ne niwrami chi
ktera, mapu rik ne natami j mapu rik botrita mi j ali mapu Birenti
wilrami j al mapu kanrirato j ko mapu simira wik botarili chi ktera.
III. Ke chirik ilasaka al mapu rik natami j karwili jwami electoralchi
jereral ktera, chuwrika mapu rik anirami j rojaranarami okuan
bachwami, mapu r k riwsaka mapu rikan kostitusini.
IV. Ke chirik ilasaka al mapu rik anru al mapu rik natami j n mapu
rik nsa r al ne wichiwal chi jwami kospitenti ktera mapu ikana
j omna mapu on jnsa nisare al al china jnsa natuka noksima
botrisa karwisia mapu rika k ilarami j boysisa chi ktera, echirik
mapu rika karwitami j kti al kaynisa m mapu rik anirami j al
mapu rik ne ripsare chi botriwa ktera. Jena jnsa mapu alb tniwa chi
ktera, al mapu rik karewtami j ne chirika nisa mapu libi botriwa al
mapu r a chirik newsuka kech nawawchi raw chi kostitusionl mapu
rik anru al mapurik uchar mapu ikana j mapu ali an churek isima
sinami mapu ik jawrami j:
V. Ke chirik ilasaka al mapu rik natami j al mapu rik natuitami j
ket riuwsaka mapu ik rerecho niwi sinpeami plolitikos eletoralies, sinemi
12/6/12 2:38 PM
110 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
112 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
114 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
mesiko nirami, bil silami bilana estarochi, walala siliami ktera ristrito
jererali al nulalwami newaami sum mesiko nirami.
OSIRUAMI 103. chi tribuli jereracini a akarewima suwba namti jao ke
al mi kare.
I. Mapu rika nisare suwba mapu nokiwa al mapu keal nokisa chi
jwami ke riwisa chi rerechos humano machiruami al chi garanta
arami kti al tibutami nima jena kostitucioni kitera, mapu rika olarami
nisare omna kawich jena mesiko si.
II. Mapu rika nisare o mapu ninoka chi jwami jereral keal nochasa
china estarochi esfera de kompetencia Ristrito jereral, al
III. Mapu rika nisare o mapu rika noka chi jwami jenai estarochi o Ristrito
jereral mapu simi chapisia nokisimi esfera competencia walual jereral.
OSIRUAMI 104. chi tribunal jereral ko amachimea.
Mapu rika nokisima chi karua nokaami mapu rika ani jereral,
II. Suwba mapu traicharami j al mapu tam chi civil o mapu rika al
neema wanomi al anokima mapu rika ani tamlwami china jereral, o
mapu rika aniiru omna kawich al mapu rika aniruami j chi estarochi
mesiko.
Mapu awilarami j mapu isima, amachiruami nima chi jeces al
tribunales mapu rika a tamami j.
chi bach najorowami ko naritami nima chi winijirami chi walual
jez mapu amachi chirika ikili bach niraa,
III. Mapuli ineliwa rekurso al ke nakisa jare mapu ma al kariweba chi
tribuna de lo contencioso-administrativo mapu koru rojanarami osamaki
kima chi osiruami kichaosa maki bikia al rojanarami nayo, inciso
e Osiruami bil ciento osamaki ok jena kostitucioni, pe mapu tamchopi
tamlwami .chi mapu inesiliwa mapu machimea echhi tribunal, mapu
ikika nocha echon jonsa, anokima mapu rika tamlwami tam osiruami
bil ciento bikia al bil ciento kichao jena kostitucioni animea kabu inema
12/6/12 2:38 PM
116 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
118 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
nirami, Estatal al Ristrito Jereral, chi rika cho mapu (katuirami omna
paischi kitera) tratados Internacionles mapu reka katuili Estaro Mesikano;
d) chi anari besa maki bika porisiento mapu iki j chi jare mapu si j
chi on legislativo niruami Estatalchi, mapu reka sayeria chi tamlwami
nijial abi mapu ta j, al
e) chi anari besa maki bika porisiento mapu iki j napawikami mapu
representantes j Ristrito Jereral kitera, sayeria chi tamlwami kitera mapu
nijili abi mapu ta napawika nokal, al
f) chi jwami politiko bitibaka oselichi n chi on Instituto Jereral
Elektoral, mapu reka kitera abi (bach chukuami) dirigencias omna mi,
sayeria chi tamlwami liktoral niruami jereral kitera al jmi pacha ma;
al chi jwami politiko niwika rigistro Estatal, chi abi (bach chukuami)
dirigencias kitera, ne chirikabi saayeria tamlwami liktoral nijial mapu si
j legislativo Estatal mapu iyaba chi rigistro.
g) Mapu (paktami rerechowal neseroami omana,) nacionl de los
derechos humano sayeria chi tamlwami osiruami Jereral, Estatal al
Ristrito Jereral, chi rikacho katuirami omna paischi kitera (tratados
Internacionles) mapu reka anilia chi Ejecutivo Jereral, al katuitami
chi senado de la Republica, ke riwisa (paktami niwal rerecho) derechos
humanos machirami jena konstitusioni al chi on (katuirami omna
paischi kitera) tratados Internasionles mapu on Mesiko si j. chi rikacho,
chi tibuami (paktami rerechowal neseroami) rerecho humano anarika
chi on estarochi jmi omana Republikachi, sayerika chi tamlwami
mapu nijili chi Legislaturas jmi estarochi al (paktami rerechowal
neseroami) derechos humano jmi Ristriti Jereral, sayeria tamlwami
aniruami chi napawikami legislativa jmi Ristriti Jereral. Mapu onbi
aniba mapu ke katuiwa chi tamlwami liktoral jena Konstitusioni mapu
reka ani jena osirami.
chi tamlwami liktoral jereral niruami al jmi Estarochi nokima
nawesia al rua bach riko kimakisa maki raw k echo chotachi chi
nokisiwami lictoral kitera mapu al neba, alchopi ke ompaba newa k
sinu ne al mapu reka nisa r mapu we newalliwami j.
Ma aniruami chi on suprema korte de jsticia ompama b ania mapu
ke natami j chi mapu ani chu reka nokiboa ke nakiruami, sinibsi ma
katuitami nisa wekabe kitera mapu reka osanayo botaritami.
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
120 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
IV. Osel katwiami osel newaami mapu rik sunwa, ayna, jarcho
namuti ktera al isini k si nakrisa jwami mapu wan nocha pe k ojisina
tribunales oyriwachi mspu on si muchwi jurisiali, osel newaami echirik
nchami,al suwrika nokisaa mapu al a nakri nima,ma k itlisa mapu
kti nimpa nal al riwika nulalwami a be ku eyba osel osak psika mapu
al ku wachinba re echi oyriwami,al nima a nimwa nal k chibi nokak
suwba mapu al sba ne mapu rik nul nulalwami.
K iwrili j kti suwapa mapu rik nimpa w ke al sbali sebrisa mapu
nasulwa ke nata re isini nimkisa ko osel mapu an kostitusioni.
V. echi chwiwami rikiririwami, ali suinia ma ala karewia echi najorowami
echi ko anakimea tribunal colegiado circuito kompetente achirika nokioko
nulalwami, echi mapu ikisima;
a) echi moiala kitera mapu suinilia akarewia tribunal aniala kitera ali
juduciali, tako jererales ke pe chuye nularami ke o sontarsi kitera.
b) echi admistrativo kirera mapu li nari abibi niraa echi rikiriala suiniliami
kitera ali akarewilia suiniliami kitera echi tribunal administrativo ali
judiciales aniala kitera ke omorowami judiciales aniala kitera ke omerowami
akarewia wenomi iyiri natetika najoroka mapu rika nokiwaami ju animia
legal niraa.
c) echi civil kitera mapuli nariliwa echi rikiriala kitera suiniliami aniruami
echina najoroliachi echina echi jererali nulaala echona oyerialachi
mercantiles, tako jererali ke ali pe chuye echi wiliami a animea echona
oyerialachi echi iyiri nulanali.
echi oyeriliami civil echi mapu nula jererali echi rikiliami ko a omeropa
naria e china mapu ali uirowa a okona chananiraa, echi jererasioni, animia
abi niwala kitera, ali
d) echi namuti nochali kitera, mapu li narilia rikiriala kitera anuruami echi
napawika mi pe chimi aye ali jererali conciliacin ali Arbitraje ali echi
nochaami echona estarochi.
echi suprema korte de justicia, de oficio ali aniruami awicharami mapu
nokisare tribunali colegiado de circuito, ali echi procurador suwba echi
12/6/12 2:38 PM
122 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
Republica, a omroma machia echi amparo n wachia mapu rika abi naki
ali transcedencia echirika a koruaka.
VI. Mapu koru echi rojanarami mapu upaka wichui nulalwami mapu
nikiboa arumea mapu nikisipa ali mapu rika simaroma echi tribunales
colegiados de circuito ali, mapu re echi, suprema korte de justicia de la
nacin para dictar sus resoluciones;
VII. echi amparo ke nikurami ju mapunokiiru echona najoralachi, machii
aye ma suinisa ali achanilitia jarcho pakaami echona najora mapu keala
niraa noka mapu rika nisare mapu ani suwba administrativa, echi juez
Ristrito asi nima jajo cuya juridiccin anirumapu ona nokiiru ali aniiru mapu
aniwasipa echi rachali ali abela aneba echi jwami chrika kayenali echi
charika nokiwaami, echona bilana najorowala kti animea echi beleana
bikitera mapu rika tanilia mapu ali mapu ikili anakupi niraa nijisare ali
ayena akipurami nima echina najowalachi mapu rika animea echi sentencia
kitera ;
VIII. Mapu kenaki sentencia anisare echi amparo kitera echi, jueces Ristrito
o Tribunali unitarios de circuito arojama. echirika amachimea suprema korte
de justicia:
a) mapuli ma winijisa echi amparo winijiliami mapu rika anokiwami ju
amaruami anitimaka echi cha olarami jena kostitucioni;
b) mapu nokiwa ko echi mapu ala namilia echona rojanarami okoa ali bikia
echi osiruami bil ciento min bikia jena kostitucionchi;
echi suprema korte de justicia, echi nochali o peticin niwarami mapu
nokima tribunal colegiado de circuito o procurador amaana kawich republica,
a omroma machia amparos echi ineniliami, mapu rika newal ali mapu
rika anisare.
Mapu ke ineraami echi rojanarami upaka wichuami, amachimea ineraami
echi tribunales ali mapu sinocha echona ali echi rikiriliami ko ke suwba
wenomi echi kitera;
IX. echi amparo kitera nesinepi niraa a ineka chu ikipu natetisarika echi
sentencia akarewima echi kostitucionalidad mapi rika nasare aniwma
echi interpretacin wachia bil precepto jena kostitucin mapu rika akarewi
abi echi kitera mapu re achirika anisuaka suwba mapu ikika nocha a echi
suprema ta korte de justicia de nacin anokima mapu rika akatuitami jena
12/6/12 2:38 PM
sineami ka echi plenochi. echi wanomi ikiri kitera ko abela penabepi niraa
nima mapu rika akatuiwi echi kostitucionali, pe ke jarcho kiterabi;
Tibuka omero simia mapu on j tribunalchi chi ke riwitami binoi
rerechowal chi partido politiko kitera mapu on boi oselichi osirua, ma
sunisa re bachreko chi karewalami nakichiwami machirami mapu
reka nisa r chi on pacha, chi tamlwami animea chu reka nikiboa al
chu kilipi nera;
VI. chi nawawami nakichiwami ma nchalachi chi instituto jererali
Eletorali y al chi on nchami;
VII. chi nawawami al nakichiwami ma nichal kitera chi Instituto
Jederal Eletoralii al chi on nchami;
VIII. Ma ania chu reka rikiripa chi instituto Jederal Eletorali chi partidos
al napawikami politikos al paktami noami komersialchi al chuwe
paktami, na siami al boomi bajonika siami, ke nokisa mapu reka nul
jena konstitusioni al chi tamlwami, al
IX. chi che jare mapu ani chi tamlwami.
chi on pacha tribunal Eletoralichi a nokima mapu reka jiyawiti newalliwa
kti ne chirika nokiboa ne chirika kili abi rikiria al karewia, mapu reka ani
tamlwami.
Ke chibi rika ma aniruami chi Osiruami 105 kitera jena konstitusioni, chi
on pacha tribunal Eletoralichi ompama karewia mapu ke ompama na
tamlwami chi Eletorali sinicho reka aniami jipi niruami constitucin.
Mapu karewala jena nokima b n mapu reka nisare chi on najoralchi.
Ke machiami nisa jena kitera chi on pacha pe repabe jwami ruwema ma
ik najrami ju jmi omna.
Jepu li bilana pacha tribunal Electoral kuirosa bil kitera mapu reka chi
inconstitucionldad mapu reka bil namti nokisuwa we la ko karewiwami
chi interpretacin kitera bil nuleliwami kitera jena constitusioni, al jena
kitera abela ko sinucho aniami nimire mapu reka nesero chi on pacha ne
mapu on suprema korte de jsticia, chuwe jwami ministro, pacha al mapi
si j, ompama winijia chacho anisaa n mapu reka ani tamlwami, kti n
chon suprema korte de jsticia jmi omna m n sunima katuika chuwe
12/6/12 2:38 PM
124 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
126 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
titulo nay
Mapu rika nochsare mapu ik noch paktami kura
al mapu ik namti niwi staro
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
129
12/6/12 2:38 PM
130 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
III. Rikiripa echi mapu nocha weala jawami ta mapu nokali ali mapu ke
nokali mapu ala ali nili ali riweli inenia echi nochali mapu nokiwa.
Echi nokisiwami rikiriwami mapu aniiru tasi wesi nokimea kiti echirika nima pe
binoi bineli echirika isima tasi omeropa osa niraa rikiria mapu isili sinepi niraa.
Echi nulaliwami animea chu kabu ali chirika rikiripa ne ala sebali mapure
chikosaka echi mapu nocho weala jawaami ta mapu ali nochali chikosa echi
aboi neka ma jarcho pakotami ali wika muwewisa suwba namuti mapu ola
ali isisisa mapu echi niwalaka mapu ali ke omerama ania chirika ralali echi
namuti, echi nulaliwami mapu rikiriami ju rikirima eesika echi namuti mapu
ola ali echi jarcho rikiriami mapu nokisare.
Chuwe mexicano mapure echi iyiri nisaka echi nili mapu ke ala isili ali nijika
namuti mapu animea kiti ne echirika nili.
OSIRUAMI 110. Echi iselikami estarochi niruami riputaro estarochi niruami
waluala oyeriami estarochi nochaami mapu ali echirika nisa echi pakotami
mapu ruyeami ju oyeriami estarochi nochaami echi poltico ko oyeripa mapu
rika ani jena titulo mapure ke rwiisaka jena constitucioni mapu ona jona
machiina echi nulaliwami mapu ali suwabisa echi aboi niraa winomi mapu
ali chikosa ma winomi mapu mesiko jona nijiiru we nali jepuna ko ra ichaka
karewipa ali aneba echi mapu niwaami ju nulaliwami estarochi kiti echirika
nokimea mapu rika nisare.
Echi mapu nochali weala jawaami ta rikiripa eeka echi nochali ali aneba kiti
ke sine che omeroma nocha weala jawaami ta.
Echi rikiriwami mapu rika ani echi nulaliwami echi kamara riputaro niwama
winijiwami ali mijima echona kamara senadores ali raichaka noki sineami
mapu iki ju echi pakotami mapu si muchui echona camarachi mapu ali ma
nokisua echi mapu mayewa kitra a machiwaaka echi winijiliami mapu nijili
echi kamara senadores mapu ali nokiiru echi nojorowami a rikirima mapu
rikirisare kerewika okuana niraa bikiana niraa echi pakotami mapu si mochili
echona mapu ona nojorowami echi mapu winijirami ju kitera.
Echi raichaka nokiwaami ali senarori tasi bile chivirika aneba echi ko.
OSIRUAMI 111. Mapu al oyripa sineami Riputaro alo Senarore Konkreso
Unionchi, al ayenacho Ministro mapu nocha najrowachi supremo
tribunalchi omana, sinami majistraro mapu iki wala chi na tribunalchi
12/6/12 2:38 PM
eletoralichi, ali sinami mapu kuiri ali mapu al ruy jurikatura jererali,
al mapu sekretario j al mapu ona mocha ncha, sinami Riputaromapu
ikka natuika nocha Ristrito Jererali, Walala Wilami Kobierno Ristrito
Jererali, chi walala Prokurarori Omna najorami Ristrito Jererali, Alko
mapu al kuira al ruyka chuk Bisirnte al sinami mapu kuira al ruyka
Eletoralchi mapu ona jsa nulalwa omna istutotochi Jererali Eletorali,
mapu al kara noksa mapu al ncha, chi kamara Riputaro abla anima
sinami k mapu ik ka muchuwi , ke itelisaka a bela chiri ka a noksa echi
kara isiami ktera.
Mapu re china kamara ke katusaka suwba ku bel uwana patami kti ke che
mi nabi sayritami nima, kti bla tasi chwirami nima chi mapu kara
issili kti ke minbi sayritami nima, mapu al chi karami ko mapu
alim a sunsa ncha, chi ktiera ke bela tasi namu aanerami nisare mapu
kti winjirami nili.
Mapur chin kamara a narsaka mapu rik j, chi paktami a bel
simritami nima jwami ya n mapu chirik ncha kti chirik nokimas
mapu rik an osirami.
Bisirenti mesiko wilami ko bel oyeritami nima, pe Kamara mapu on
muchuwi Senarori ne mapu rik nisare ali mapu rika an osirami 110. Jna
mapu rik maywa, chi kamara ali senarore chi ku karwima mapu rik
niwrami ju nulalwami mapu ik bambali riksare.
Mapu rika oyritami nima mapi kara nokali jererali nira ko j Silami
omna mapi ikmi ju Estaro, Riputaro mapu ona jawrami j, Majistraro
aloi mapu ona muchuwi najrami omna estaro al, chi ktera ko, mapu
ikka ncha napawka, chirika bela noksima mapu rik ani osirami, jna
mapu rik mayewa, abela aniwa kumi jnsa siro kti chona jonsa cheami j
mapu ona kayana nulalwami, kti ne chirik nokmea mapu ona n nsare.
Mapu rik anru al mapu rik karwiru al chrika ripili kamara Riputaro
al senarore ke bel tasi chakmi patami nma.
Mapure chi rik aniru ali mapu re a chirika nisa ka anbala oyritami nima
mapu maywa mapu karua isili abla ma k nochama kti sayeritanima mapu
ktiera karua isili. Mapu r ke chirika nsaka ablea ku omroma nocha mapu
ona asali. Mapu re bachrami nisaka ali karua isisaka mapu nocha asali,
Mapu ali winijra ju sibili nira pe chu jwami ke bela tasi tanitanima mapu
ona jonsa inarami ju.
12/6/12 2:38 PM
132 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
Abela riokiritami nima ali uchranima chu kiliti mapu rik osiruami, al
jerika nisaka chapisa winom ali karua olasa jareana ali karuano mapu iki
niru mapu ona perea muchuwi, ne ala repab benkami.
OSIRUAMI 112. Ke tsi nrirami nima chu rik ikili echon kmara de riputaro
mapu al bil echon nochami ke isisa mapu rik an bach osirami 111,
kar isisa mapu al isbisa echo na nocha.
Mapu re echon nchami che cho ku nochasa ayna cho ma che bilna suwa
nochali, nalibe mapu rik an osirami 111, a nokiba mapu rik an chi
osiruami.
OSIRAMI 113. Nulalwami ko a tibula echon nochami, aboni ikima ch
rik al katewmi, al wichiwika, al riwiika, al machik, we alacho
nejewika, nochali, nulalwami, al mapu ta rik nulelwami; mapu al ta
bujesuwa rikrisuwata ma kar ta nokis, mapu rik noka al echi jwami a
chirik olirami nima. Jen bujelwami rikriwami ma, ayna cho ma mapu
rik an nulalwami, a ku chakna ptami nima mapu on nocha, ayena cho
ma a wenom ma bujrami nima al eneka chu rik nwitali wenom al
aynacho enerami nima piri namuti cha olali echon niruami mapu rik an
rojanrami III osirami 109, nalibe ke umeroma nita isia mapu rik anrami
nisa al mapu rik isili.
Al nokiwaami estarochi nirami namuti ch olisuwa, mapu rik binoi
nchala ke al newsa aynacho ma cha olisa namuti echon nirami, ke
riwisa al echon chami nisa. Mapu wan nochami a umroma pe okua
nira nija mapu rik nisa re, n al mapu rik an nulalwami.
OSIRUAMI 114. Map rik nokiw najorowami politiko pe umropa bi
choota mapu al nocha asisa wiliami al ma ke nchasa ka pe bil bamibali
bi simirosa. Bujelwami rikiriwami ma a kayenipa ke bil bamibali sebarika
mapu al jonsa chotasa.
Sebali kar nokiwaami mapu ikisaa pe chuw echon nochami ktera, a
iwrili anrami nima ne al mapu rik an echon nulalwachi, echi ko ke
sinti simiroma bika bamibali, mapu jonsa rami ju ma ku chwirami nima
bileana nchasa mapu rik an osirami 111.
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
OSIRUAMA 115. echi estaro abukuruma, para su rijimen interior, mapu rika
siliami niraa republicano, representavo, popular, a olaa amapu rika rojanama
echi kawi ali echi napawiala politika ali administrativa, echi municipio pe
chuye, mapu rika ju bachmi:
l. A ibili niraa municipio ajarami nima echi ayuntamiento echi jawrami
popular ne abi niraa, a echi pesidente municipal sicho ali mapu iki ju
regidores ali sindicos Mpu nulaliwani ani. echi kompetencia mapu jena
kostitucioni niji echi siliami municipal anochaami binoi ikiika ali ke
nikumema bil wiliami ali echi siliami estarochi niruami.
echi bisirnte municipales regidores sindicos echi ayuntamintos, electos
popularmente echi eleccin directa, ke omroma jwami nilia pe iya. echi
paktami mapu jawrami ju awenili niraa ali ajawrami ma ajarcho
jwami kitera echi ko nochama binoi niraa, jeruka ko wilai abi, ko omroma
wiliba pe iyariko. echi jwami mapu bach aniiru mapu li ma omero mapu
rika raichasare binoi niraa , ke wilarami nima pe iya riko suplente niraa,
mapu a omero ko suplente nilia ayena a iya, wilba suplente niraa mapu rika
binoi niraa.
echi napawikiliwami pe chi nimia ye, anatuika okona bikina niraa mapu
ikia aju, ake nakiwima echi ayuntamientos, ali ania mapu jenako mapu
ma na oli ali make nateami nira mapu lula echona sinochaami, awcharika
nokisua echona kti a olaba mapu rika ani nulalwami echona aye a anisaka
prueba mapu natim winijia aniiru ali ania echona najorowachi.
Mapu re ajare riwesa echi nochali, anochama bil suplente, ali anokimeire
rema mapu rika ani nulalwami.
Mapuli aniwa mapu ma naooli echi ayuntamiento ali amke nirulisa echi
ali mapu echona si nachali, mapu re echi nulalwami kitera ke moko, echi
suplente ali ke wesi jawaliwa, echi legislatura estaro awilama pe echimi
aye biteami echinatali nijami municipales echi animea kabunima; echi
natali nijami ko abela nima mapu ikikoru nulalwami, mapu aniwiko oseli
kti a meropa wilaa echi regiror kitera;
II. Munisipiochi a nwima kti abni ikika al nochma al tibma sbali
mapu a niwi ne mapu rik nul nulalwami.
Municipios a ompama al nejwa, al riwika nulalwami mapu al nul
municipiochi sbali nulalwami mapu nij estaros, churek nochsa re
137
12/6/12 2:38 PM
138 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
140 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
a) ania che suerika, a ilarami ka ali nulaa echi zonificacin ali katuwia kti
minbi ala kariwesipa echona urbanochi municipali;
b) Si nakura nawaya ali ala kayenicia ali tibucia echi omna kawich;
c) Si nakura naria suerika kti minbi minbi ala nima echi regional,
kti acineami ka katuwitami echirika. Mapu echi jereracioni ali estaro
anochama echi proyectos ala kayeniciami echona regional weala inecikama
achi sinakura echi municipio;
d) Risensia inecika ali tubuka kti ala niraa nochama echi wee, mapu rika
echi competencia, echona juridicciones omna kawich;
e) Kenakiya mapu anarika niwima wee echona urbana;
f) Risensia a kti anochama echona;
g) Si nakura ala kayenicia ali tibua echona aye sonachi mapu katawaliwa
ecolgicas ali mapu ona niwalia pokrama ala niraa;
h) Ke nakiiya mapu suerika nochama echi pokrama mapu nati eenama
paktami mapuli charika olasa echi kawi;
i) anawia kayuwiliami charika tibupa ali custodia de las zonas jererales.
VI. Mapuli okua ali amincho centro urbano echona territorio municipales
okona ali wikana estarochi jererativa niwasima ali anamia mapu rika niwasima
echi esterochi jererativas ali echi municipios respectivos, ali echi mbito de
sus kopetencias,aniwma napawika katuwima kti ala anarika nochama kti ala
minbi ala nima echi centro mapu rika ani nulalwami jererali.
Vll. echi polica ko anulema echi pesidente munisipali mapu rika ani
nulalwami echi seguridad publica kitera echona estarochi. echi ko anokima
n mapu rik nule echi siliami estarochi kti n iwerili echi rika nokima
mapu rika nula paktami.
echi ejecutivo jederali a n iwerili anulema paktami mapu ona epere ali
mapu ona napawila;
VIII. echi estarochi nulalwami abachma mapu raka nima p teilibi nira
echi wilalieami ayuntamientos echi suwba municipios.
12/6/12 2:38 PM
142 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
144 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
mapu murtiwa, al enka nokiw sebali namuti al a tniwa cho osel mapu
ya eena sbali murtiwami.
VII. A nijma sinib al echirik olma mapu rek an nulalwami nulaami
jiskales enami isini k anri nulsa chu ik bujpa al mapu a nwalelwa kti
al simrima namuti mapu ralirami j kami msiko al bomi, aniswa
k anri kti al kayenrami nima sok anaw echi namuti, isini rikaachi sok
chopi rik newba cho namuti uch joreana kayenrami.
VIII. K elma ibli al wekaka neraa a nulsiwa ko kti joreana bomi epereami
jwami katwika nochma ta, wikka natwika al pe ibli paktami bomi
mekab pereami, mapu al nattipo re wenomti bilana kawrili niruami pe
k jmi kaw msiko niruami.
Estaro al munisipiochi k awnili olak nochma ni bil bach nattima
echirik nokima ma iysiwa ko wenom echi municipio mapu nti
najispima nchami, echirik cho nokima mapu napawka natwika
nocha al wik namuti newaami mapu wik owka nochri, nal al nejwika
rachali mapu buynali nulalwami newaami mapu ne al an chrika al
chi kipo suwaapa wenom chuw nchali ktera sinib bambali.Jwami a
ruyma churek suwwili wenom kti sineami ikwima.
IX. K ne iwrili olak kayenma namti, napabka al ralinapa kasal
makchi pwali,a sin rik isini a nakrika a napabma al risensi nijsa ko
napawka n+ochami kongresochi de la unin muchwami jwami.
Napawka nchami congreso de la unin mapu a newaami j nulalwami
kti omaana estrochi a nepo, k ay, echi nulalwami a si nikrima k riwa
kti we ralinapa echi baw riktiami.
OSIRUAMI 118. K umpma, k risensi nijsa ko napawka nchami konkreso
de la Unin:
I. K ompma nija rerecho, pe kcho simria namuti joreana mi, k iwrili
bujma mapu al simriwa namuti joreana bomi ralirami.
II. Nwa, ni bil pe teli, sontrosi k echo nwa al pe na sontrosi ralinwami
om.
III. K umroma nakwa sontrosi jor bajonami sayra ne nayra anisaa.
12/6/12 2:38 PM
146 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
II. Sbali namuti mapu nti nocha al sbali mapu nliwa jena ktera ko al
anima nulalwami mapu on muchwika nrami nima.
III. Churek rikrima, ma al anisaa ko oyriami estrochi muchwami
sbali rerechos mapu a nir echi namuti nliwami ktera mapu muchwi
joreana estrochi,a jiwra ku wachinma pe jmi niruami bi nulalwami we
a nirlisa ko.
Rikritami nisa rerechos bini nwala ktera, uch jarana mi estro, mapu
echi karua isiami ma pach eta achsiwa al isini joreana simisaa betermia,a
oyrisiwa sinib a baysiwa mapu kispi newalliwa kti katewba rachali.
IV. Mapu rik nok pe chuw paktami al riwika nokima nulalwami
estrochi niruami, ayna w natik omaana.
V. Osel mapu nwa w al benkami echi osel eysa jwami estrochi
muchwami, ne mapu rek nul nulalwami al echi sbali a riwitami nima.
OSIRUAMI 122. Mapu rik an osirami 44 mapu on jnsa inaro Ristrito
Jereral, chi Kobierno abela jrika nocha poder Jererali ya al mapu ona
jawi wela, mapu newaliwa racali al jurisiali mapu rik nochasareaboni
estaeowala, mapuri nani jna osirami.
echi ko jawmi j Ristrito Jererali, mapu ikika napawika new nulalwami,
Walala Kobierno Ristrito Jererali al Tribunalchi walalachi mapu ona
najorowa.
Mapu al napawka new nulalwami Ristrito Jererali abela chi napabuma
mapu ik nisare Riputaro mapu jawrami mapu rika katuili sinami ka al
ineliwa anrika, mapu al roka botari mapu ona jnsa cheami j, mapu rika
ani jana kostitusioni al chi newrami j kobienochi.
Walala Kobierno Ristrito Jereral abela chirika wilarami nima al ala tibuka
isima mapu ona jnsa ju ali pe biltpi bela chiwarami nima, sinami ka
botarika jawrami j, binoi ikika, wachna ali ke wesi iktika.
Walala tribunalchi mapu on najrowa al mapu ona jsa nula, ali jarcho
ya mapu Kobierno chi nocha noka, chirika bela nokisima kti n echirika
noksima mapu rika nok jurisiali mapu oyriwa jererali nira.
12/6/12 2:38 PM
148 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
150 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
nisare, al kti aboni anima achi chirika katuia mapuri nochama, kti ne
chika noksima ali kti ne chikacho karewima: Na bela jerika nokisima mapu
eanoka namuti ne mapu rika nisa chika bela noksima
g) Tasare kti ne chirika nokisima Ristrito Jereral abni bla ikwa botrisare al
mapu jnsa siro, mapu rik ani kobierno, mapu ali napawila sineami riputaro
ali mapu iki nocha chi rika bela nokima ali mapu rika uchucharami j
insiso b) ali n) rojanarami IV osiruami 116 jena Kostitusioni, mapu rikacho
ani insiso j)m ali m) new Siliami, Riputaro mapu iki nocha aboni estarochi
ali chirika cho bela noksima, chirikacho, kti walala Kobierno, mapu ali
napawila riputaro ali wala jwami:
h) Mapu al newalwa osirami churika tibutami nima winom paktami
nwala, mapu rika nul al chrika noksare;
i) Ayenacho a newasare mapu rika nokisima sibili nira al penali; kti ne
chirka noksima mapu rika nchasare mapu rika tibala Rerecho paktami,
kti chirkacho abela chirika katuisaka sinami, mapu kuiri ke namuti
bujeka, notario y reaya sineami paktami mapu niwi namuti ali mapu
komersio niwi;
j) Ayana a niwasare nulalwami mapu tibuami nima, ali ayenacho a pe
chu paktami wilasare mapu re k itelisaka policaal n al Kobierno;
mapu nochariwa mapu pechirika nocha tibuaa abela tanewisare a jareanacho
inpresachi mapu awni napawika ncha; kti chirika tibtami nima al
ayanacho owtanima ; ali ala owtami nima; ali al ruytami nima;
k) Ayenacho anewasare nulalwami chrika nochama sibili nira mapu we
ktira nocha; mapu ralinwa we, mapu iki niwi we, al tibusare mapu iki
niru jmi kawich newa weli kal kay aynacho, al mapu on uchuchba
torka; mapu iki ncha mapu tibla; al al intami nima kti ne chirika
n tami nima, chirika olba ali chirika nerami nima mapu iki namuti niru
jmi Ristrito Jererali;
Al chirika nrami nima mapu iki tanwiwa chi risensia arami nisare rika
mapi ik ju nochami paktami kurimi; abela niwsre nulalwami mapu
kamioni melami ju, al pichika , jareanacho ka jonsa sika ali kti a ala
tibutami nima , merkaroxhi, astros y abast, ali mapu on toliwa suwami;
l) Newabo cho chrika tibupa winom ali chrika tibusare ka nochali; chrika
tibupa mapu iki niru namuti mapu iki ichiwa ali mapu iki buk; ali mapu iki
12/6/12 2:38 PM
152 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
ju mapu ona ralinwa; ali chrika tibusare namuti; ali mapu iki riru jmi
omna; chirikacho a tibusare mapu rikati bineratami ali rekiwami; ali
mapu iki binekwami mapu rika ani Rojanarami III, ali osirami 3. Jena
Kostitusioni;
m) Ayana a niwsare nulalwami mapu ik jawrami tribunalchi churika
nochama jurisialichi mapu rika fuero Komun jmi Ristrito Jererali, chirIka
bela katutami nima mapu rika nochama sinema mapu ik jwami mapu ik
jawrami j;
n) Ayana a niwsare nulalwami tribunalchi mapu ona sinami rachaka
katu churika nochaba Ristrito Jerali;
) Riwsare chrika niwabare nulalwami ali churika olsipa jna ritrito
jererali, konkreso unuonchi; al
o) Al jarcho mapyu chirikacho a il jna kostitusioni ktera.
OKUA BACHA CHOTA. Mapu rika walala siliami echi Ristrito jererali:
I. Awalube niraa kayenicimi mapu rika nochama, mapu a wiliami nima usani
bambali, Mali inarachi Dicimbre echi iyena bambali jonsa mapu iyena
ko wilaliwa echi bambali, anokima mapu rika akoru echi Legislacin
Eletorli.
Mapu mapu nulaami ninali ko mapu rika siliami Ristrito a jererali a
napabma osel mapu tanilia kti asi nochama echi siliami ta: amesi
pereami nsare mapu jonsa awili ayenacho arerocho niwima we weala,
bikia bambali ali wesapu niraa chabena ka mapuli rawe wilaliwachi mapure
abiteami nisaka echona Ristrito Jererali amali bambali eba echi mapu
chakena Estarochi awili ko; abesamaki nela sebarisa echi ki bambali
nisare mapuli wilba bil, ali ke sine wiliami nisa echirika walala siliami
niraa echina Ristrito Jererli mapu ik aniraa mikare. echi mapu ona biteko
ke namu olarami nisare tako achapii echi nochali kuirowami paktami
echi jereracin abilana kawich nira.
Mapure anakuliwisaka echi walala siliami echina Ristrito Jererali, echi
Senado aneema mapu wilama bil pesidente de la Republica, echi sustituto
mapu suinima mapu rika ani nulalwami.mapure rowelisa ka peteeili, abela
isima nochaa echi kuirami paktami echi mapu nula siliami. Mapu re
arowelisa ka suwba rika, ali ku machisama binoi kitera, anapawika raichama
12/6/12 2:38 PM
echi legislativa awilama bilcho mapu nchama echi ktera mapu sunima
echiri ka ncha. Ku machinala ka echi silami walala Ristrito Jererali a
omroma kumachina anamiti kelabe isisa ka.
echi risencia arami mapu rika nochama anaritima abi mapu maki.
II. echi walala siliami Ristrito Jererali a omroma n iwrili mapu ani
bachmi:
a) Nchaa ne mapu arika ani nulalwami ne echika anokiboa echi Ristrito
Jererali mapu t echi Konkreso Unin, echi mapu iki ju competencia;
b) Rua ali ania ayenacho nochaa echi mapu rika ani nulalwami mapu
rachaliwa echona mapu wika napawiliwa legislativa,nijia echi esfura tibukilia
ne echirika a ineka, echi julaliami mapu rika nisare, ali katuwiliami.
echiraka a, omroma inea echi nulalwami legislativa ajulama kti animea,
keme maki rawe simiroka. echi mapu nokiboa ala ineraami ala katuitami
nisa asoki suwba oka tersio Diputados echona aniruami nima echi walala
siliami kitera Ristrito Jererali;
c) Riwiria mapu rika echi nulalwami ani echona mapu napawila legislativa;
d) Riwaa ali nakuliwa bil nochali nokima echi paktami uiroami echi
mapu napawika nocha Ejecutivo ta echimi aye, echi wilarami mapu ke
inerami ju iseni nira jna constitucioni ali echi nulalwami;
e) Omroma isia mapu rika n ulaami nochaa paktami kuiroami mapu rika
nula siliami; ali
f) Jarcho nakiiya jena constitucin, echi mapu nula siliami ali n mapu
rika ani nulalwami.
BASE TERCERA. Mapu rika napawika nochaami tubuami paktami echimi
aye Ristrito Jererali:
I. Akatuwima kti wachsa inroma suwba kitera nulaami ka echi mapu
ikiju echi, ali aboni natuka nchami;
II. Aniwma echi mapu simi kare politiko admistrativos ibili niraa
demarcaciones omna kawich mapu jonsa rojani Ristrito Jererali.
12/6/12 2:38 PM
154 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
155
12/6/12 2:38 PM
156 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
nisaka kti ke charika ripima Poreres Unionchi ali mapu rika uchuchrami
Pbliko Jmi Ristrito jereral. Abela oska tasare mapu re ch bilana siminlasa
aliko riwsare nasipa jnsa jwami Kamara Senarorenali kere na Komisioni
sinib Wilami, mapu re chirika nsaka.
G. Mapu re w sapka niwnilisaka jarcho Jwami ya katuwika al
Munisipali abnni a jna Jererasion al Ristrito Jereral mapu re chi ilasaka
ali chirika niwanilisaka mapu ikiana ju mapu on jnsa ju Ristrito Jereral,
mapu rika ani Osirami 115 rojanarami VI Jna Kostitsioni, jna ktiera
mnapi iki pere muchuwi paktami; tibusare mapu iki nir tibka ali al
nka mapu ik nir omna kawchi;kamioni mapu aseliwa, baw mapu bajwa
ali mapu on simiro baw chkami; mapu ona napliwa namti, sbali
namuti kulami al mapu tibami sinami paktami, mapu on cha
chuk Kobierno abla mapu chirika ilsaka mapu rika nulrami ju mapu
niwma al a si nakrisaka n mapu rika nulalwami.
Mapu rik nulrami mapu niwma chirika katuka mapu ik ncha. Mapuri
rika niwba jrika bla katuta nima chu rik niwrami nima, churika
jawrami nimi al chu nokoma.
MAPU RIKA NULRAMI JU JERIKA NOKIMA.
a) Echirika bla noksare mapu rik katuta mi j, mapu ona jnsa nulrami
j, mapu chreka katuta mi j mapu on jonsa nochsare, al mapu rika
nchasare chrika isisare ali chrika noksare neway, chrika kurisare
paktami, kti kaysanisima mapu rika nulrami j mapu rika ani bil
rojanarami al jna apartaro;
b) Mapu rika uchchara mi j, chirika bela katuka noksare mapu ik
nulrami j, al mapu rik nulramui j mapu iyiri newma, ali mapu rik
bi issare al mapu ik noksa mapu pktami mo, ali ala sebali niwisare
winom mapu iki newal; al
c) Mapu rika aniruami j kti ala anarika ali natuika nokisima chrika alaa
nisareka, chrika tanwitami nima al chrika al nsare.
H. Mapu ke tasi nakwa al chu ik nisare mapu rika an jna kostitusioni
sinami estarochi jrika bla nochsera sineami nulaami Ristrito Jereral.
12/6/12 2:38 PM
Titulo usani
Mapu chirika nocha ali ke wsi kara nokima
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
159
12/6/12 2:38 PM
160 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
XI. Mapu ali nochosiwa simiraami horas a wanacho natetipa echi ko nima
bil ciento% por ciento simiraami horas nochasaka nali ke nochosare bikia
horas simiraami echi mapu ke cho maki usani bamibami ko tasi riweba
kti nochama echi iyiri nochali.
XII. suwba echi empresa mapu wika namuti ichaami ju minchi ma chuwe
jarcho nochali ma, ali echi patronis a iyasare we ala kali mapu ona kochimea
echi nochaami mapu rika ani nulalwami mapu ona we kami rika re.
Echi empresario ko nijma winom echona fondo Nacionali kti napabuma
echi winom ali kti echirika a olma wika winom kti sine rawe rikaachi
omroma iya kali ke me nateami echi nochaami
A aniwa kti we ala ju kti nirulima nulalwami, ali a nirulima jare paktami
mapu nochama echi walala wiliami jererali mesiko niruami ali echi
nochaami patronis ta echi nokima nochoria echi winom kti wika
muwema echona fondo Nacional aniliachi jena nulalwami isima kti ne ala
nokiboa echi nochali ali kti ne a iyarami nima kali echi nochaami
Suwba mapu ma aniiru echi bach prrafos echi oseruami rojanorami
ani kti mapu re nochasaka jare paktami we mika mapu ona ke niru escuela
ayenacho a jawasare escuela ali mapu ona nirulima owaami ali suwba
namuti mapu newal paktami
Echona mapu ona nochaliwa mapu re nirulisaka okua ciento simiraami
paktami mapu echona nocha a olasare bil uchii we echi we simiraami
nisare mali mili metros kti a nirulima mapu ona Jawaba weli comercio
mapu ona ralineipa wika namuti ali ayenacho mapu ona niwaba kali oficina
ma mapu municipio niwala ju ali ayenacho nirulima mapu ona niwaba kti
rema echi kuuchi ali ochei
Tasi nirulisare mapu ona ralineiliwa cerveza ali jarcho alcoli ali kali mapu
ona repa jiraka
echi empresario ko a bach binerisare kti machimea chirika nochama echi
paktami chiko re chuwe nochali ke, echi nulalwami animea chirika ali
piri newal echi patronis ne ala nokima mapu rika nisare.
echi mapu niwiami ju empresa echi nokima toa onaami ta mapu ali
risoa ikisaa bil nochaami ali ayenacho echi raliima owaami ali ayenacho
mapu ali noyunasa echi nochaami ali echi patroni natetima mapu iki
12/6/12 2:38 PM
162 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
suwabilia bil nawili kitera echi muluwaami kitera ma a natetisare mapu ikili
ke omero nochaa echi mapu risoa ikili ali mapu re ke sine ku sawisaa echi
mapu risoa ikili echi patroni ayena bi abiji natetisima mapu iyena ko muku
echirika ani nulalwami jena ko nokiboa ali echi patroni owisaka.
XIV. Abni nulaami al nwami nchali abni a oyrima mapu al bil
nchami wichisa al naynisa om w machami, nchaka echirik ikisa
al chiwisa; wala nulaami a nattima mapu ik nattisa re,a suwrika ikisaa
ko echi nchami mukusa isni naya a ripsa pe wilmin ku sawisa al isini
echirik naya a ripsa ma k umrosa nocha,mapu rek nul nulalwami
ne echirik olma.Al cho natma mapu al bilcho owsa nchami kti si
nochma;
XV. Walala nulaami a iwrili a enka,ne mapu rek rachali bach,al k
choliwma mapu on nochluwa al sayka nochma mapu on ncha,al
sayka kti k wsi rujma al sikirpima mapu al n sbali mquinas,al sbali
mapu nti nochluwa,al natwika,kti k wesi naynima al k wsi suwima
nchali,al sbali mapu echon newalwa,umuk nsa ko nchami pee a
otobami.Sbali nulalwami al anima,kti,a oyripa isini k al ikisaa ko;
XVI. Sinami nchami al nochriami anwi sbali rerechos mapu al
kuri, kti abni elak aynacho natwika a kayenma sindicatos, al a napawka
nochma we al machami om al uch wik namuti mapu abni nak;
XVII. Nulalwami al machmea sbali rerecho mapu a nwi suwba
nchami al nchami nulami,a ompma isini raw k nocha mapu al
namti che nwalsa ko;
XVIII. Mapu al isini a nwisa paros a pe kili k chibi nokak nima,mapu al
a nwalsa ko uch jor namuti echi nchali ktera bi,ku iwritia rerechos
mapu nwa nchami estrochi muchwami kuria om.Mapu rek ncha
suwba paktami ya a iwrili j kti sap ruyba suwba nchami,ne bach
maki raw napawkiwachi ijisinamapu on karwiwa rachali (junta de
conciliacin y arbitraje) al anrami nima kab raw k nochba.Mapu kispi
new (huelga) isini chibi nikak kara olsa a jarcho al namuti chibi olsa
al pe echirik nakrisa,mapu al jar nochsa walala kobierno ya al jar
nwami nisa sbali nchali;
XIX. Mapu al nir Paro echirik nokiwaami al kilii nima isini a nochsa w
jiywika, echirik nokiwaami ko a nijma risensi mapu a karwi napawka
rachali (junta de consiliacion y arbitraje);
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
164 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
166 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
re nulami benria mpu rek nochma ruya nochami, chi rek tiba al
karewka mpu on nocha, echi rik cho, jwaami Jererli a kurotami
nima Estatali ktera, mpu al chami ju nochliwachi pe echon bi a, mpu
rek an nulalwami nokiba jen on.
B. Bikiantami kaymi jwaami, kobierno Ristrito Jererl al mpu echon
si nocha:
I. Mpu kil nochsa re sin raw al rok nima os nay al kicho ra
ibnili nera.
Mpu simira wil nocha ko a nattirami nima bil siento min siento
simroka mpu ik ju anirami nochliwami sinibsi. Ke sinti simrosa r
bika ora simirisa al k bil bikasa a nera;
II. Usni raw nochaka, echi nochami isbima bil raw al a nattirami
nima
III. Nochami a isbima ke sinti os maki raw sebsa re bil bambali;
IV. Mpu me nochami a `enrami nima a`l ke tsi rami nima `chi
ktera mpu a`l echi rik nisa a`l riwika osirami 127 mpu inro jna
constitucionichi al mpu rik nulalwami.
Ke sinti ke wikab nisa re mpu me nochami mpu ik anirami ju echim
ristrito Jererli a `l sum kawich Mesiko.
V. Mpu rik nocha chi rik cho a nattirami nima, ch ko r muk ke reji,
ma;
VI. A umroma ya mpu m pe okua nira, mpu re a echi rik anisaka
nulalwami;
VII. Mpu nulba nochami sitema nti newba al nerka mpu abi mach
al mpu abi nokinli. Echi estaro newma sikuela kti tibuma sinami;
VIII. Nochami a kurotami nima mpu iyna cho si mach bini al mpu
ik bamibal nocha. Sinami anri nerrami nima, ayna cho al kurotami
nima mpu re echi binli nochasa bilana eperami,
12/6/12 2:38 PM
168 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
IX. Nochami a umropa ku jula mpu a`l a nirlisa pri ktera al a enka
mpu rik an nulalwami.
A ku jularmi nisa pe chuw a umro chcho ku ta nchali echon al
ayna cho ma a nattirami nima mpu ik nisare, al al mpu rik nisa re.
Mpu al ram nisa nochali ayna cho rami nima nattiwami mpu ik
nisa re mpu rik an nulalwami.
X. Nochami a umro wikka napawka nima chi rik ilsa ka.
A umro, echi rik cho, wikka napawka simba nal al riwika mpu rik
an nulalwami, mpu yua ju wikan nochami napawka, mpu rik an jen
osirami;
XI. Echi segurir sosiali a nokima mpu rik an jen oselichi ne nok
suwba.
a) A nattipa suw ikisa, nayunisa: al ropami nisa; al jubilasioni, ke
umrosa nocha al mukusa.
b) Suw ikisa al nayunisa ma, a katwirami nima nochali mpu rik an
nulalwami.
c) Umuk mpu al ropami nisa ke tsi betami nochama al isbitami
nima bil mech bachriko jonsa m sebachi mpu al nawma ta al echi
rik nisa al chi rika ch k tsi wikawma nochali al suwba rercho
mpu nwi echna mpu on nocha. Mpu al chiri ta a isbuma okusa
bil raw naspa ora nira sin, kti chirima ta. Al ayna cho a enram
nima onami ktera al ayna cho a kurotami nima mpu r a newalsa
mpu on tibukipa ta.
d) Suwba kchowala a l upla echi nochami a umro echon cho a s
wia al nara owami, echi rik nisa ka a l mpu rik an nulalwami.
e) A newma mpu on isbuma nochami, al ayna cho ralinwaala mpu
a ralima nochami al kchowala.
f) A urotami nima nochami mpu rik nwima bil kal mpu on eperlima
a nirlisaka mpu echi rik nikroma. Ayna cho echi sitaro a newma
mpu a kurotami nima nochami mpu a umroma nwia kal, mpu aboni
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
170 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
XIII bis. Echi on nirami tibliwami wenom sinami niwala jererli mpu
s ju echi on sitmachi bankariochi mesikano nijma mpu rek nocha
abi nochami ya mpu rek an jen rojanrami.
XIV.Echi nulalwami anima jruka nal al nochasa r. Paktami mpu
nocha kanlika narma tibkiliwami echi nattiliami al a nwima mpu
alwa segurira sociali.
12/6/12 2:38 PM
Kicho
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
173
12/6/12 2:38 PM
174 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
kicho 175
12/6/12 2:38 PM
176 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
12/6/12 2:38 PM
kicho 177
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
181
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
OSIRUAMI 136. Bach jena costitucini ko ke wikawima iwerili ali vigor, tako
ajare mapu ritiwa a cha aney. Tako ajare enasa echimi aye rikaachi, ali
awilasa bil siliami ke ala niraa nochaami mapu rika nisare arikiritami nima
ali wesapu aku niyusa echi pechuye, atibutami nama, ali akatuika abi ali
echi nulalwami echirika nulasa, arikiritami nima, mapu mayeli ko siliami
asi napawisa echi chanokami ta.
185
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
12/6/12 2:38 PM
A
Acceder. omera naway:
Administrativo. wenom tibame.
Analoga. chikcho iyriti chi oyerme k umroma rikria chikcho iyriti
nera
Arraigo. Japual rikriwa araigo
ktera pagtami k umro machina
bitich jnisa, k re m umro pbolachi machina, k tsi risensia ch j
machina bilana ch pbolachi.
Ascendientes. ewnowala
Autoridad. wala jwame
B
Bagaje. suwba namti mapu nwar,
al ko jpi ol
C
Cateo. amwame
Civil. Sibli. sbali mapu abni
natuwka nok (todo lo que la gente
acuerda), mapu k s j wala jwame.
Ol nera civil anilame
Coadyuvar. nikuru, kuiri
Competente. kompitnti. Glosario:
Compurgar. natti; rik
189
12/6/12 2:38 PM
190 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
D
Defensor. nikrame
Defensor de oficio. ojsio nikrame
Delito. karame isiwme
Derogar. a jiwrala bil nulalwame
E
Egreso. bujsame wenom
Esparcimiento. reekame
Expedito. w jiywika isimwame
F
Fehaciente. n gal machin nwar
Fiscal (persona). noksiwame tibame;
piskli
Fiscal (adjetivo). bujame
G
Guerra. wal nakwame; gra; kra
I
Imparcial. k parsiali. Mapu k bil
wsi kuriame j
12/6/12 2:38 PM
glosario 191
J
Judicial. oyerame
Juez. oyerme
Jurisdiccin. juririsini. we mapugon b nulsare walala wilame. Jar
karame nokiwame jwame jmi
kaw Bakchi Chiwawa muchwame
karwima. Al karame w jil nisa,
karwima jwame kaemi Msiko
muchwame.
L
Legislar. nulalwame neway
Ley marcial. nulalwame wal
nakwachi
M
Medida. nulerme
Mercantil. ralame al ralinwame
12/6/12 2:38 PM
192 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
N
Normar. uchay (bil) nulalwame
O
Oficio. ojsio. chi nulalwame ani
jepuk nikroma; nulalwame ktera
anirame j.
P
Precautorias. kal tibluwame kite k
suw reg ikima
Prever. gal sayeka, al sayeame
Prorrogar. ch p wilmina raw
Providencia. nulrame gal tibluwame gte k suwreg ikima
Puramente. p chi b
R
Reinsertar. k bitlima (pagtame)
12/6/12 2:38 PM
glosario 193
S
Sentencia. rikriwame
Sentenciado. rikrirame
Sistema. sitma. napawka nokiwame
suwba namti kte gal kynima,
echi rachali ol nera sistema j.
Social. sosiali. suwba namuti, mapu
napawka nokiw bilana pbolachi.
Sustraer. eliwa
T
Tcnicas. tenika. mapureg nokiwame, Ol nera tcnica anilame j.
Tipificar. gal machin nera aniwame map karame ju.
12/6/12 2:38 PM
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
constitucin poltica de los estados unidos mexicanos
en tarahumara del norte
12/6/12 2:38 PM