You are on page 1of 194

kostitusioni mapu on uchwi

osirua sbali nulalwami mapu nir


jemi kaw msiko
constitucin poltica
de los
estados unidos mexicanos
en tarahumara del norte

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 1

12/6/12 2:38 PM

Datos generales sobe la traduccin de


la constitucin poltica de los estados unidos mexicanos
en TARAHUMARA DEL NORTE
kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami
mapu nir jemi kaw msiko
Traduccin realizada con la colaboracin de la Coordinacin Estatal de la
Tarahumara (c.e.t.) -Instituto Nacional de Lenguas Indgenas, el documento
cuenta con las reformas a la cpeum realizadas hasta el 14 de julio de 2011.
El equipo de traductores est conformado por colaboradores de la C.E.T.

Coordinadores:
Ing. Jess Velzquez Rodrguez
Vocal Ejecutivo de la Coordinacin Estatal
de la Tarahumara
Ing. Jos Luis Garca Naranjo
Jefe de la Oficina de Capacitacin
Lic. Enrique Servn Herrera
Asesor Acadmico y Jurdico
Lic. Rosa Candelaria Moreno Gonzlez
Asesor Jurdico
Lic. Liliana Elizabeth Herrera Medina
Apoyo Logstico
Equipo de traduccin:
Tirza Gonzlez Castillo
Mara Irene Corpus Ortega Espino
Mara Refugio Abigail Prez Holgun
Rosa Elva Palma Chaparro
Genaro Csar Gardea Espino
Guadalupe Prez Holgun

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 2

12/6/12 2:38 PM

kostitusioni mapu on uchwi


osirua sbali nulalwami mapu nir
jemi kaw msiko
constitucin poltica
de los
estados unidos mexicanos
en tarahumara del norte

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 3

12/6/12 2:38 PM

342.Y08
M611c Mxico. Constitucin
2012 Constitucin Poltica de los Estados Unidos Mexicanos : En

lengua tarahumara del norte = Kostitusioni Mapu On Uchwi Osirua
Sbali Nulalwami Mapu Nir Jemi Kaw Msiko / coordinadores
Jess Velzquez Rodrguez [et. al] ; traductores Tirza Gonzlez
Castillo [et. al]. -- Mxico : Coordinacin Estatal de la Tarahumara :

inali, 2012.

194 p.: tablas
ISBN 978-607-7538-71-4
Incluye glosario de trminos jurdicos

1. Familia Yuto-nahua Mxico Leyes y legislacin

2. Tarahumara (Agrupacin lingstica) Mxico Leyes

y legislacin 3.Mxico. Constitucin Traducciones al tarahumara

del norte (Idioma) 4.Mxico Derecho constitucional

De acuerdo con el Catlogo de las lenguas indgenas nacionales: variantes lingsticas de Mxico
con sus autodenominaciones y referencias geoestadsticas, publicado en el Diario Oficial de la Federacin el 14 de enero de 2008, los textos incluidos en la presente publicacin corresponden
a la variante tarahumara del norte.

Esta edicin y sus caractersticas son propiedad del


D.R. 2012 Instituto Nacional de Lenguas Indgenas
Privada de Relox 16-A, 5 Piso, Col. Chimalistac,
Del. lvaro Obregn, Mxico, D.F., C.P. 01070
Tel. (55) 5004 2100

www.inali.gob.mx

Diseo editorial, formacin y diagramacin:


Comercializadora NUPS S.A. de C.V.
Ro Tber nm. 100, Colonia Cuauhtmoc, Delegacin Cuauhtmoc,
C.P. 06500, Mxico, D.F.
e-mail: contacto@nups.com.mx

ISBN 978-607-7538-71-4
Todos los derechos reservados. Queda prohibida la reproduccin total o parcial de esta obra
por cualquier medio o procedimiento, comprendidos la reprografa y el tratamiento informtico, la fotocopia o la grabacin, sin la autorizacin por escrito de los titulares de los derechos
de esta edicin.
Ejemplar de cortesa, prohibida su venta
Impreso en Mxico

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 4

12/6/12 2:38 PM

Presentacin
La Constitucin Poltica de los Estados Unidos Mexicanos es uno de nuestros
mximos smbolos de unidad nacional, es la ley fundamental que en esencia
recoge los principios y mecanismos de organizacin del Estado mexicano, as
como los derechos y deberes de los ciudadanos mexicanos. Como ley suprema
de la nacin, y fundamento del resto de la legislacin, es una declaracin de
principios que recoge los ideales y las aspiraciones de la sociedad nacional.
El 11 de junio de 2011, entr en vigor la reforma constitucional en materia
de derechos humanos, que eleva los derechos humanos a rango constitucional, misma que modifica los artculos 1, 3, 11, 15, 18, 29, 33, 89, 97, 102 y 105.
Esta reforma reconoce la progresividad de los derechos humanos, mediante
la expresin clara del principio pro persona como rector de la interpretacin y
aplicacin de las normas jurdicas, as como la obligatoriedad de vincular los
tratados internacionales firmados por el Estado mexicano.
En virtud de dicha reforma, la Constitucin incide de manera sustantiva
en las instituciones del Estado, para quienes estipula de manera clara la obligacin de reconocer, proteger, respetar y garantizar los derechos fundamentales
de la ciudadana a favor de la justicia y el mejoramiento de las condiciones de
vida de la sociedad mexicana.
En este sentido, el Captulo Primero de la Constitucin que incluye
los artculos 1 al 30, contiene los derechos humanos que protegen a todos
los mexicanos, los cuales no pueden ser restringidos ni suspendidos, sino en
los casos y condiciones especiales dispuestos tambin en la Carta Magna. De
tal manera que , el artculo 1 establece que estn prohibidas la esclavitud y la
discriminacin por motivos tnicos, de gnero, de edad, por capacidades diferentes o por condicin social, entre otros y el artculo 2 seala los derechos
reconocidos a los pueblos indgenas en dos apartados: en el apartado A que
reconocen los derechos colectivos de los pueblos y comunidades indgenas a la
libre determinacin y autonoma, y el apartado B que contiene las obligaciones de la Federacin, los estados y los municipios para garantizar la vigencia
de derechos de las personas indgenas y el desarrollo integral de sus pueblos y
comunidades con su participacin.
El reconocimiento de los derechos lingsticos plasmados en la Constitucin y en la Ley General de Derechos Lingsticos de los Pueblos Indgenas,
hace necesario difundir entre la poblacin hablante de idiomas nacionales el
documento ms importante de legislacin nacional en su lengua materna para
impulsar el conocimiento y la valoracin de las lenguas indgenas nacionales,
fomentando la lectura y escritura de las mismas.
Por tal motivo, el Instituto Nacional de Lenguas Indgenas, como institucin del gobierno federal y rectora de las polticas lingsticas, pone a su

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 5

12/6/12 2:38 PM

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

disposicinla segunda edicin de la Constitucin Poltica de los Estados Unidos Mexicanos en lenguas indgenas, proyecto que se logr gracias al apoyo
invaluable de la Universidad de Sonora, la Universidad Intercultural de Tabasco, la Unin Nacional de Traductores Indgenas y la Coordinadora Estatal de la
Tarahumara, las cuales cuentan con especialistas en el campo de la traduccin,
lo que permite obtener un documento apegado a las caractersticas gramaticales, semnticas y culturales propias de cada una de las lenguas indgenas.
Este proyecto intenta ser una muestra representativa de las lenguas indgenas habladas en nuestro pas y un parmetro general sobre la diversidad
lingstica y cultural de Mxico. El fruto de este arduo trabajo de planeacin,
anlisis y consenso con los hablantes de idiomas nacionales son las once traducciones de la Carta Magna as como los respectivos glosarios jurdicos
realizados para el mejor trmino de los trabajos, en las variantes lingsticas
ch'ol de Tabasco, chontal de Tabasco, mayo, mixteco del oeste de la costa, pima
del norte, seri, tarahumara del norte, tepehuano del norte, yaqui, zapoteco de
la planicie costera y zoque del centro, las cuales representan cinco de las once
familias lingsticas que se hablan en nuestro pas.

Mtro. Javier Lpez Snchez


Director General
Instituto Nacional de Lenguas Indgenas

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 6

12/6/12 2:38 PM

Traduccin de la Constitucin Poltica de los


Estados Unidos Mexicanos (cpeum) a lenguas indgenas
Objetivos
El Instituto Nacional de Lenguas Indgenas, en su facultad de articular polticas
lingsticas en materia de lenguas indgenas, ha implementado estrategias que
tienen como objetivo difundir entre la poblacin hablante de idiomas nacionales, los derechos y obligaciones que confiere la Constitucin Poltica de los
Estados Unidos Mexicanos (cpeum), la Ley General de Derechos Lingsticos de
los Pueblos Indgenas (lgdlpi) y los tratados internacionales en la materia, con
la finalidad de impulsar el ejercicio de los derechos lingsticos, estimulando a
la poblacin indgena a utilizar su lengua materna en los espacios institucionales, socioculturales y en los medios de comunicacin masivos. Todo ello dentro
de un marco donde se valora el multilingismo de Mxico como patrimonio
cultural de la humanidad.
Este proyecto responde a diversos objetivos planteados en el Programa de
Revitalizacin, Fortalecimiento y Desarrollo de las Lenguas Indgenas Nacionales 2008-2012 (pinali), un ejemplo de ello es el eje rector iii La igualdad de
oportunidades en un marco multicultural y multilinge, el cual incide en la atencin gubernamental con pertinencia lingstica y cultural que se inserta en el
reconocimiento del Estado de los idiomas indgenas y de la Lengua de Seas
Mexicana con las misma validez que el espaol.
Por lo tanto, la traduccin de nuestra Carta Magna a lenguas nacionales
es un reflejo inicial de la obligatoriedad de difundir los ordenamientos jurdicos a las comunidades indgenas en sus lenguas maternas.
El eje rector ii El enfoque del multilingismo, complementado con el enfoque
intercultural, est orientado a incentivar el uso de las lenguas nacionales en
todas sus formas y mbitos, con el propsito de reconocer, valorar y fortalecer
la realidad multicultural y multilinge del pas.
El uso de las lenguas indgenas en contextos que van ms all del mbito
cotidiano y/o de su cultura tradicional, como las traducciones que ahora se
presentan, les otorga un reconocimiento y un valor equivalente al del espaol,
lo que abre la posibilidad de aumentar su funcionalidad.
La utilizacin de las lenguas nacionales como instrumento de expresin,
en este caso legal o judicial, permite, por un lado, su desarrollo y ampliacin
de su repertorio de trminos especializados; y por otro, actualizar y equilibrar
las lenguas indgenas frente al espaol, orientndolas a recuperar su funcionalidad en contextos pblicos.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 7

12/6/12 2:38 PM

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

El proyecto
Para la materializacin de la traduccin de la Constitucin Poltica de los
Estados Unidos Mexicanos (cpeum), el Instituto Nacional de Lenguas (inali)
convoc a instituciones que cuentan con estudiantes y trabajadores bilinges
calificados. La participacin activa de la Universidad de Sonora (unison),
Universidad Intercultural del Estado de Tabasco (uiet), Unin Nacional de
Traductores Indgenas, A.C. (unti) y la Coordinacin Estatal de la Tarahumara
(c.e.t.), que cuentan con una amplia experiencia en el campo de la traduccin,
permiti obtener 11 traducciones en diferentes variantes lingsticas, las
cuales representan a cinco de las once familias lingsticas que se hablan en
nuestro pas.
En el caso de la universidad intercultural se formaron grupos de estudiantes bilinges que, dirigidos por sus maestros, iniciaron un proceso que
permiti, por un lado, la obtencin de la experiencia en el campo de la traduccin y, por otro, el incentivo para realizar trabajos en su lengua materna.
Aunque la metodologa de trabajo fue diversa, siempre se procur la reflexin colectiva de los traductores y la participacin activa de los mismos, lo
cual fue fundamental para el trabajo de produccin de glosarios jurdicos que
facilitan la interpretacin del texto en espaol.
Debido a que la traduccin de textos jurdicos en idiomas indgenas es
relativamente reciente, y muchas lenguas no cuentan todava con diccionarios, vocabularios y glosarios especializados, fue necesario generar un espacio de construccin colectiva de instrumentos que facilitaran la labor de la
traduccin, as como las herramientas terico-metodolgicas pertinentes para
la comprensin de estos textos por parte de los connacionales hablantes de
alguna lengua indgena.
Tomando en cuenta que toda traduccin debe contar con el consenso de
los hablantes de la lengua objetivo, especialmente por la gran cantidad de conceptos que requieren de un proceso de apropiacin, la traduccin todava no
ha finalizado. Como ltimo escaln sometemos los textos estimados perfectibles a la consideracin de los hablantes de idiomas indgenas nacionales para
que en pleno ejercicio de sus derechos lingsticos, participen en la mejora,
perfeccin y enriquecimiento de la versin de la Carta Magna que hoy se publica.
Es preciso sealar que algunas variantes lingsticas que aqu se presentan pueden mostrar diferencias en sus grafas al comparar estas traducciones
con otros escritos. Lo anterior se debe a que las lenguas indgenas nacionales
se encuentran en proceso de normalizacin y ser en un futuro no muy lejano
que las comunidades cuenten con un sistema de escritura consensuado.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 8

12/6/12 2:38 PM

introduccin

El siguiente cuadro presenta las diversas traducciones de la cpeum en las variantes lingsticas disponibles as como las instituciones que realizaron el
trabajo de traduccin.

Cuadro de variantes
Familia lingstica

Variante lingstica

ch'ol de Tabasco
maya
chontal de Tabasco

oto-mangue

mixteco del oeste de la


costa
zapoteco de la planicie
costera
pima del norte
tarahumara del norte

yuto-nahua

tepehuano del norte


yaqui
mayo

seri

seri

mixe-zoque

zoque del norte alto

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 9

Institucin

Universidad
Intercultural del Estado
de Tabasco (uiet)
Unin Nacional de
Traductores Indgenas,
A.C. (unti)
Coordinacin Estatal de
la Tarahumara (c.e.t.)
Universidad de Sonora
(unison)
Universidad
Intercultural del Estado
de Tabasco (uiet)

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 10

12/6/12 2:38 PM

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali


nulalwami mapu nir jemi kaw msiko.
A buyanaro kti suwba ikwima; mal raw sbachi mech febrero bil mli
kimaki siento maki kichwi.

K al wachinrami j; usni raw inrachi mech febrero


bamali bil mli kimaki siento maki kichwi.
Nakulwika al k osiro osirami; maki kimaki,os maki al kichwisa
makoi bika,al buyanaro kiti sinami ikwima, maki nay raw inrachi
julio mech bamali oku mli maki bil.
Walala nulami sontrosi VENUSTIANO CARRANZA bisirente k wilami
jemi kaw msiko a nawsi:
Napawli sinami jwami konkreso muchwami napawka rachali al
natwili bil raw sbachi mech risiembre bamali bil mili kimaki siento
maki usni,bach al owsa sinami al osak bajurkisa maki ikimaki
raw mech setiembre echiyna bambali,osak nijli jwami bil jefatura,ne
mapu rik an nulalwami osirami nayana churek nakulwali maki nay
raw a nokli al ku osay,al maki oku raw cho sbachi mech risiembre
bamali bil mli kimaki siento maki bika inrachi mapu al ne al k
newli,rachali mapu buynali konkreso mi Veracruz aynacho jena osiiro
oselchi plan de Guadalupe maki usni raw sbachi marzo mech bamali
bil mli kimaki siento maki bika,al newalak buynali:
KOSTITUSION POLITICA NULAAMI JEMI OMAANA KAW MSIKO
ESTADOS UNIDOS MEXICANOS, AL KU OSIIRO MAL RAW SEBACHI
MECHA FEBRERO, BILE MILI OS NAY SIENTO MALISA MAKI
KICHWI INRACHI BAMBALI KO.

11

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 11

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 12

12/6/12 2:38 PM

Bach anirami

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 13

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 14

12/6/12 2:38 PM

Kapitulo bil
Rercho suwba paktami nala al abni nimala
OSIRAMI 1. Jmi kaw Msiko sinami paktami nwi rercho
machirami kostitusini mapu bach rik raichrami j map Msiko s
nikroli, ayna ch nikro tiba, k wsi omro m k nakiwa map chirik
nokiba, al nerka kostitusini.
Nulalwami mapu nwi rercho iblipi paktami nwala, al riwtami nma
al k bach rik raichrami j kti sinib al kuroma sinami paktami.
Sinami wala jwami jpu on nul, iwrili j kti nikrima tiba
al riwiwa sbal rercho ibli paktami nwala mapu rik nul suwim
nirami. Suw ikisa estaro j mapu nochma al nikroma chwia, aasa,
rikira al k karwa, kti riwtami nima suwba paktami, n mapu rik
an nulalwami.
Jmi kaw Msiko k tasi risnsia j mapu paktami simrami nochripa, al
k nattika ch k re jarena ch jnsa skami k.
Ke nir risnsia maputa risa olrami nima jpi rik kawlia, riwa al
chijnia ch k r wikantami ralmuli k, piri k r muk k, reji m,
riskapasir1 nayami, ch k r w winomwami k al risati, pri iyri
onorami bichwiami k, al mapu rik nta bini, ch k r muk chpi
rik napawsa al reji, p chuw rik nokisa k wsi nama ansar chijuna
sbal rercho al k bel nikumwisar chi paktami.
OSIRAMI 2. chi kaw Msiko p bilpi j, k wsi omro rojan.
Suwim kaw Msiko eper wikantami paktami mapu rik epereli
anaywal suwim pbolochi mapurik chabi kiy kch sachi ol jena
tam kawwalachi mapu rik abi natuka epereli chrek nochma,
kpu mma wenom, mapurik omawmi nili, al chrik natuka jwal
islikami.
Abi paktami ikika anima cha ralmuli k kit natami nerrami
nima.
1. Mapu k roname j, k sikame k le m; mapu k al machli; mapu k al nmu k l m; mapu
tamro j, al jar ch nawil.

15

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 15

12/6/12 2:38 PM

16

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Bilana pbolochi mapu wikka napawka eper, sbal mapu abi ncha,
al k chrek omaw, al mapu on epera muchwi paktami, mapu
abi riwika noksimi chi jwami, mapu rik binrili anaywal.
Sbal rercho paktami nwala abni ikika nokisre mapu rik nul
kostitusini kti al napawka rejlima. Kti al machirami nima jpi on
eper paktami chon pbolochi mapu al estro newmar nulalwami
al inka olma kostitusini al riwika olma bach anirami, mapu
wikantami raichliwa mapu on eper paktami.
A. N kostitusini k al mach al kuro sbal rercho mapu nwi suwba
pbolochi al ralmuli omana eperame kti abni ntaka al ikika tibma
sbal abi nwala:
I. Abni ikika nokima al natuwka nochma al mma wenom, abni ch
jawma jwami.
II. Abni al natuwka katewma rachal isni kara nokisa paktami, al
machik mapu rik nul kostitusini, al nerka ch sbal rercho mapu
niw iblipi paktami al riwik ch umuk.Nulalwama karwem mapu ali
umuk oyripar chirik ilsa jwami oyerami.
III. Abni natuwka jwama islikami kti chi nima mapu al tibma
paktami umuk ayna ch w natiki kti s nakroma karwa rachal
karami, al riwik nulalwami mapu nir omna kawch al omna
estrochi.
IV. W natami nirka abni raichala al sbal mapu mach al nwi
abni paktami.
V. Al tibka sbal mapu ochro al nir echim mulpi n mapu reg nul
kostitusini.
VI. Al riwik al al enek mapu reg nul kostitusini al nulalwami we
ktera, nerka sbal rercho mapu iyrami j mapu ikika tumu epera
muchwi, al tubka al natemka neb namti mapu ik nir mapu on
tumu eper, al jar w ch rikachi perlisa, abni elsa k napawka
natwika nochma.
VII. Omana munispio mapu on wekantami ralmuli eper wilrami
nima bil kti nikrima ralmuli sebria mapu reg ncha jwami.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 16

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

17

Kostitusini al sbal nulalwami mapu nir omana kawich ay machirmi


nima kti riwitmi nima sbal rercho omana munispio, kti paktami
s nakrima abni natuwka al tiba sbal mapu rek nok abni.
VIII. Al riwitami nima mapu on b jnsa nulsa r wala jwami, kti al
nejiwitami nima rercho paktami nwala, omana mapu al najriwa ibli
nera al wekka napawka om, al riwika olba abni paktami nwala al
natala, n mapu reg nul chi kostitusini.
Sinami pagtami kurotami nima bil machami ralmuli al ol racha
al nikriami mapu mach chureg eper chi paktami. Kostitusini al
nulalwami mapu nir omana kawich, an mapu abni ikika anima
pagtami cha ralmuli k, abni ikika al rejlima mapu on eper, al
machirami nima suwba ktera.
B. Omna kawich ay, suwba estrochi al sinami munispio, anri
natami nima pagtami, k risa olba mapu reg chijuna, riwiwa al
kawlia om, jwami al anima chrek noksipa kti al riwitami nima
rercho paktami nwala, kti nochaka kanlia rejlima mapu on eper,
sinami newma al nem chirek nokiwami.
Kti k risati kayenma paktami omana eperami, jwami al iwrili
nakrima:
I. iwrili anem kti al perlima ralmuli omna, nirlima mapu on
nochma kti k lwa rejlima sum pbolochi, al nakrima wala jwami
bikiantami kaymi al suwba paktami ya.
Jwami munispiochi nchami anri nera sebrima wenom mapu abni
pbolochi perami newle.
II. Al sebripo mapu on benma kuchi, kura bena ralmuti al olti
rachaka kti al moma sbal binekami, kti al sbal kurima bena,
bini ilsa k aminbi repab sebrima bena. Suwba benami bka2 iyba
ralmuli nsa k. chi binek al anima al benrima namti wekantami
kaymi ralmuli nwala, mapurik an nulalwami chrik nritami j
rarmuli eperlachi. Iwrili riwik sbal nwala al ntal al mapu rik
nokmi j omana kawich.

2. Bka, kti rami nima wenom kti repab sebrima bena.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 17

12/6/12 2:38 PM

18

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

III. Al witami nma suwba paktami, nami omana mochma, al al


riwika sbal owmi mapu nti wa pagtami, al kuripa buynaka jar
porma3 kuroli kti chiliwba kowami, kuchi nal w al kuripa.
OSIRAMI. 3. Suwba paktami nwi rercho kti binritami nima.
Omna estrochi, al kawich ay mapurik Ristirto4 Jererli5, ayna ch
suwba munispiochi n iwrili j kti benma rechol benami6, pirimriachi
al sikuntriachi bename.
Benekwami mapu nij estarochi al anrika kanlika benrima chi
paktami al kalek busurka ruysima, mapurik inma al al oyripa.
I. Mapurik an osirami osmaki nay bini ikika bichwima, mapu
benriwa k wan j.
II. Mapu ruysima chi benami cha al bensia, busurrima k
machami, mapu kalrili nchami j al chbi isami.
Ayna ch:
a) Suwba nakrima jaw wala jwami, k mapu rikbi an jwami al k
bil nulami, ikika al rejolsa r mapurik ta abni nira, k ne sinib
mapurik an nulalwami;
b) Omna kawich Msiko, al akb rachal kti al karwipa, al neb
sbal kawich nirami, al machiba nima al ma wenom minbi k
rewika mapurik ta benritami j, al
c) Nakrika al perlima pkotami, al nirka kti iwrima mapurik ta
binriwa, nirka ch paktami al bini retemala, al mapurik nok
jarcho, tibka mapurik il abni wnowala kti chop rik natami j
suwba paktami, anrika kuritami nima, chkor wikantami kaymi
k, al sin bichwiami k, wikka enami, chkor muk k al reji k al
p chuw k r;

3. Porma, mapu programa anirwa ol rachaka nera.


4. Ristirto, mapu Ristrito anirwa ol rachaka nera. Pe bil we j mapu abni natuwka nwi
nulalwami.
5. Jererli, pererli, mapu jererali anirwa ol nera.
6. Rechol benami, mapu preescolar anirwa ol nera.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 18

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

19

III. Kti n al sbal nokiba mapu rik nuliru okan kaymi kuchi
rojanrami7 al okuan rojanrami, wala jwami al anima chrik
nochba echion benelachi, rechol, pirimaria, sikuntaria al normal
suwim kawich Msiko. Wala jwami anrika olma jw mapu muchwi
estarochi al chi Ristirto Jererli ali echirik ch mapu ncha benera n
mapurik an nulalwami.
IV. Suwba binerwa mapu nijliwa estrochi ke nattika nima;
V. Ayna ch binria rechol, pirimaria al sikuntria anirami bachwala
kuchi rojanrami, chi estaro nikrima mapurik al niwma sbal
benripo mapu kul chotsimi bena al mapu w repab sebrisi kti
minbi noksima bena jmi kawich, kurima a w machami namti isa,
nakrima ch iwritia al omna chijan mapurik ta nokmi j.
VI. Mapu k kobirno nwala omroma binera mapurik abi binernal.
Mapu an nulalwami chi estro, nijma al k em ch osel
machiwami chi mapu binriwa ke kobirno nwalachi sikula. Mapu al
benriwa rechol, pirimaria, sikuntria, al normli al chi ke kobirno
nwala sikula nokima:
a) echirik ch binerma mapu rik an okuan rojanrami,al osirami
okuan, al chi rik ch nok mapu rik nul porma mapu rik we nul
rojanrami bik, al
b) Bach rik nwia, ibli nira karwitami rachal, mapu nakiiwtami j
mapu rik wala jwami, mapurik an nulalwami;
VII. Repab nira benala al jar ch s benelwami nulelwami nakima
mapu rik abni ilak al natuka binrima, newma mapu benrima, al
abni aak machiwami al jar ch chirik ch ikirima mapu rik
abni nokami j al nejewka n osirami al riwika mapu rik nocha
chi benerami, bini aak bineerpa al k al machik al rachaka
mapu rik nta; abi anima ch rik olma al nochma; abi anima ch
rik moima, abni ruma ch rik al kilpi benma, abi tibma
sbal echon nirami. Echon nochami al suwba binriami al
sbal tibami, ineek olma osirami bil sinto os maki biki jna
kostitusini, mapu rik rorami j nulalwami omna chi nochal
ktera mapu rik abi nwala j nochal natami, mapu rik abni il,
7. kuchi rojanrami mapu prrafo anerwa ol nera.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 19

12/6/12 2:38 PM

20

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

chi binerami al amwami al mapu rik nokinli nochami mapu rik


r rojanrami; al.
VIII. Jwami konkrso8 uninchi muchwami, kti al napaba al natuka
benripo omna kawich Msiko, nijma nulalwami mapu nwalelwa,
chijanma ch rik nochsar, natuwka benerwami wala jwami ya,
estrochi, al munispiochi, al nijma wenom mapu ik nijsar, kti al
sinami kuritami nima al anima ch rik bujba chi jwami k
al noochsa al k al nokisa chi rik, ayna ch mapu s nikroli k
al nocha.
OSIRAMI 4. chi reji al muk anri k natami j mapu rik an
nulalwami. chi k tibma, natuka nochami kti k al knlika
retemka perlima.
Sinami paktami nwi rercho kti al abni ikika, al machik ch
ikipu kchuwinal.
Siname paktami nwi rercho mapu owtami nima jpu al naysa.
chi nulalwame la an chrek nokisre kti al owtami nima, bel
napawka natuwka chrek al nochma mapu rik nochsar chon mapu
on wil nalachi, mapu rik an n rojanrami maki usni al k osirami
kichosa maki biki jna kostitusini.
Sinam pagtami nwi ch rercho kti al knlia eperlima al ochrima.
Sinam retmala nwi rercho mapu knlika eperlima kalab kalrilichi.
ch nulalwame al anima ch rek kuritami nima japu iyr nwal.
Jpu rek sebrima jpi rek newnal.
Sinami kruwi al kchi ayna nwi ch rercho kti al knlika
ochrima k elwa, k nayka, kti al binma, al k w knlika ochrima
sinami k napawka.
Mapu tibla a nwi japu rek katewma jna rercho. chi Estro
nikruma mapu al tiba kti al riwitami nima chi kuchi al k al
chirik nochma chi rercho ktera.

8. Konkrso, mapu on napawka nocha wala jwami. Congreso aniliwa ol nera.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 20

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

21

ch Estro nikroma kti al riwitam nima ch rercho kuchi nwala.


Sinam pagtami a nwi ch rercho mapu rik binritami j al k
chi rik olma. ch Estro k nikroma, kte chirik nokiba mapu
rik ta benritami j. ch Estro k nikroma chijna al tiba mapu
rik benritami j, al mapu rik ta nokami j, al riwika suwba mapu
ta nokami j.
OSIRUAMI 5. Bil paktami k bil wsi nama anma mapu iyri mach
nooch, komrsio mapu iyri mach neway, ali jarcho noochli krem,
mapu rik ral nwa. Al mapu rik bini ikika nocha kalab noochli.
chi rik b knila insaka chi jurisili9 b nima mapu m k nakiwma,
mapu al jarcho kara olsa, chi rik nulsa k jwami, mapu rik an chi
nulalwami, mapu rik chuw pagtami kawlisa.
K wsi m nikumma muj nochala, p chi jurisili oyerami b.
chi nulalwami anima abni Estrochi, ch iyri benelwami al osel
nwima, mapu rik nochma, ypi k nima mapu narma chi osel
jwami nijala.
K wsi m iwrili nochrima k nattika jpi rmi bini k chi rik elsa k,
kara m isiis al jwami m noochrisa k kal enek nima mapu rik an
chi rojanrami bil al oku, osirami bil sinto os maki biki.
Mapu rik sinami ch rik nwima, sbal namti mapu nwal, iwral
anermi mapu rik chi nulalwami, mapu tibla chi ranela ktera al
jwami s, mapu s nikri, al mapu rik noochmi nawesami10, mapu
al nakulwa jwami11, sinami k natuwka al p chuw k r. chi al
raw b s nikrima nooch w iwrili j, al k m nattira m nima, nal
b nwaleswa w machami k, chi k nattera m nima, n mapu
rik nul kostitusini al nulalwami. chi w machami nikrala bel
iwral nima al nattira m nima mapu rik an nulalwami. K chi rik
nima k nulsa k nulalwami.
chi Estro k k nakima mapu kaynima rachaka al osak, mapu rik
wikawrami j chi iwral olirami mapu rik knlia inma chi pakta
chuw namti ktera.
9. jurisili, mapu oyerami jursa; oyerami jonsa inrame.
10. noochmi nawsiami, mapu cargos concejiles anirwa ol nera.
11. nakulwa jwami, mapu cargos de eleccin popular anirwa ol nera.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 21

12/6/12 2:38 PM

22

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

K bil ch ktuwsa r mapu k amin julba, k nochnal sa chuw nera,


p teli al sinib m.
Kch nakiw mapu rik rachaka al kcho osak al k abni ilak kti k k
rewem bini nochala mapu on nocha.
chi katuwtami osel12 anima pri noochli newalwa al ch kilpi raw
k nochma mapu rik nul nulalwami, k bil bambal simirsare chi
nchal, ni bil wilmin simisre chi k nsa k, riwisre muj nwala
rercho.
K chirik nokiswa k mapu rik an chi katuwtami osel, kti riwitami
nima chi noochmi, nal b iwrili anermi nima mapu on j kti al
chi rik isim echin siblichi noochmi, k bil wsi suw rik olma chi
paktami.
OSIRAMI 6. Mapu rik aniba sbal k al riwlisa aniwami k bil
wsi aam ni bil jurisial al kch tibami, k tsi kawlitami nsar mapu
rik nta, mapu rek kara isiswa k, chta kara isi, al k al iynisa
mapu rek ti nokisr; b nwi rercho mapu rik nimma mapu rek
an nulalwami. Ayna ruyermi nima, al k mapu rik nokisre chi
jwami na suwam Estrochi, al ristrito Jererli, mapu ona jonsa omro
nul, enek bach anirami:
I. Suwba machisre al k katewma mapu abni nak mapu k wsi
machima, mapu rik nul chi nulalwami k j, chi bikiantami jwami
mapu rik estatli al jererli ayna ch munispiochi, sinami ikisar al
p katewrami b nima p teli b, mapu al nwalermi b j map al jnsa
nul ch osel nulalwami. Mapu al r jna rercho w al machik nis
r. Sinw k wikan chijansa r.
II. Sbal rachal mapu nwiar ibli nira rumi j muj ktera bel
tibtami nima mapu rik nul nulalwami.
III. Suwba paktam, k nwalek nija osel, k natami nerka sin rikachi
k, ruk pri ktera neem nwima map rek k nattika ruyrami nima,
suwaba bini nwala rewal al ajar ch namti map bini b machik insa
r, al map k al newrami j ch osel k al newrami nisa jn.

12. katuwtame osel, mapu contrato anilwa ol nera.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 22

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

23

IV. Al bel anrami nima kti al machiba rachal cha al machin


nera. Jna map ch rek olsa r km wilibmin nira nsa r ch
map ikina m cha r ch w machami mapu rek nsa r, al map rek
bin eel.
V. chi map iwral nulermi j katewsa r bin oselwala chi on
map on katewala map rek k kulwami niwram nima al ruyermi
nima suwam oselchi litrniko13 sbal rachal, mapu ch rek suwbal
jwami wenom.
VI. chi nulalwami al anima mapu iwral anrami j map suwba
ruma chi nwalelwame suwba ikirika. chi nulalwami anima ch
rek suwwitami j wenom mapu iyrami nili.
VII. ch k inelwami mapu rek karwipa ch ktera noochami map
rek machiba sinami k bujetmi nima mapu rek an nulalwami.
OSIRAMI 7. K ws m nam anem newachi osel al k sinami
machriachi chi mapu mu osli chuw rachal ktera.
K bil ch nulalwami al k bil jwami, jiywiti chwia olsar k
bil iwral tnia nattiwami chi mapu newli osel al mapu si nikroli
bujan osel mapu on bujan osli osiruami, k bil simrosa r mapu ikib
bujansar ch osel oseram kti k, k nwi kmi jnsa kuwan k map
rek j tam eper abni b ikika, mapu rek nsar al al kili sinami k.
K sinti ompba chinsia chi osel bujanala.14
Mapu rek na ch bil kara isimwami. chi nulalwami mapu rek
nsar anima ch kilpi nwal b mapu rek k j anima ch winijwami
mapu rek k al bujli, morami nma mapu nikroli ral nwa chi
osel al jar ch s map chon s nchami, mapun jons buyli ch
osel osirami mapu on ch winijwami. Mapu r machisw iy jiywiti
mapu rek ch nokl.
OSIRAMI 8. Wala jwami al noochmi sinami kurami riwitami
nima abni nwala rercho map rek tma, kti sinibsi al ruyrami nima
osak, al kili al riwika; nli b chi mapu rek racha jwam pe nli b
omro chi rik aniy mapu na b kawich eperami j.
13. litrniko, mapu electrnico anilwa ol nera.
14. osel bujanami, mapu impresor anilwa ol nera.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 23

12/6/12 2:38 PM

24

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Suwba trami bel osak karwima chi jwami mapu rami j ch


osel, mapu rek niw al machima ch map rek trami j.
OSIRAMI 9. K wsi m nam ansar mapur m chi rik ilsa k, al
jar ch ya napawka noochnilisa k risnsia j mapu chi k b olma,
jpu jmi kawich ochrikami j p chi b omro. S nakrama mapu
rek nok jwami jmi kawich. K bil napawka chi sontrusi al nwi
rercho mapu rek najroma karewa k r ch rachal.
natami nira b, k omroma karewa wikka napawka, ni bil osel
osak tniwami mapu rek isli chi wilami, k bel napawka al k bil
nakka al k majrisa, suw anek al k iwrili anek mapu rek karewima
mapu rek abni karewnal.
OSIRUAMI 10. chi paktami jmi Msiko eperami nwi rercho
mapu rek umruma niwa raneel abi eperlachi, k nam olrami nima
al sin rikach chi nt k nimma, nli b k nak chi osel tam nulami
na tam kawwalachi. Mapu nakitami j mapu nem chi k j sontrusi,
sontrusi bawechi ename15 al k sontrusi ropilnchi enami16, al
mapu omana tam kawwala tibami17 j. chi tam kawwala nulami
jererli anima pri ktera, ch rek, pri nwalelwa al kmi nakiw mapu
on ak jroma chi raneel.
OSIRUAMI 11. Sinami paktami nw mapu rek moima tamuj
kawwala al buja na jnsa, k basalwa bini kawwala al bilana ch
betera, k newak bil osel, k nwalek osel simrala18. Nli b m osel ak
inma mapu m chi islikami mapu on m risnsia mapumu inma
basalwa bilana m al jar ch osel nokmi chrti ch. chi mapu rek
ncha jna rercho bel k chami jwami jurisili, mapu rek noochma
karami nokmi ktera al ayna ch chuw paktami sibli ya, chi
jwami p mapu rek an chi osel tam nulami ch ta rek nokiba p
ch rik bi olba chi nulalwami al anima ch rek al enima jpi nak
enami j, al jpi k kasana enami j, al mapu omna on jro
jarcho mek k sami kara nokisa na tam kawwala.
Mapu al najtorami nisa, chi rik nulsa jwami, sinami paktami
nwi rercho mapu rik tma al nakitami nima kti beterma bilana
15. Sontrusi bawechi ename, mapu armada anilwa ol nera.
16. Sontrusi ropilnchi ename, mapu Fuerza area anilwa ol nera.
17. Omana kawich tibame, mapu Guardia Nacional anilwa ol nera.
18. Osel simrala, mapu pasaporte anirwa ol nera.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 24

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

25

ch bajonka; kti chim tibtami nima. chi nulalwami al karwima


mapul al nisa k, al k al nisa.
OSIRUAMI 12. Na kawrili cham Msiko k al m nima osel mapu rek
nwima wek namti, k bil walala nira b al k ompba ch, mapu rek
chi jarana ch kawrili eperami nulsa mapu rik walala nira natami
nima. Na tam kawwala k k natik mapu rek nirlima wala.
OSIRUAMI 13. Ke wsi oyritami nma nulalwami ktera k jwami newsa
k, p chuw reji niwsa k k natami j. K bil mapu on najrowachi
newsa k. Map on natik k j komerch19 najralachi.
K wsi paktami al jwami nwima mapu rek natemtami nima, k
nam olrami nima al k ch wik ram nima wenom p mapu ikpi
alwa ch noochmi j chi walala nulami ya, mapu rek nul chi
osel tam nulam ju. bel nir mapu rek sayritam nima ch karami
k al isis mapu rek issa r ch sontrusi; chi mapu on nwi komerchi
najrowachi mapu on karwi ch karami ktera ch sontrusi, k wsi
chon oyritami nima mapu k sontrus j k. Jpi l bil kara iss
sontrusi nulala ch k sontrusi j map sayrima, nal b k omro
oyera mapu on abi nwi najrala, ayna semersa r map on oyerwa
sinami paktami. Kti echon karwitami nima.
OSIRUAMI 14. Ke iyeri nullwami ku uwana nisare paktami kara isisa.
Ke wes chapiruam nim al ke tmi nima namut mapu niw, jpir k
komerachi jonsa nulrmi nis map rek nis r. Bachrik ech nokiram.
Jep rem nejeyasaka mapu reka anruami ch jwamiktera, al ko
mapure nul walu nullwami.
A mi riwetami nima mapu reka nokisipare mapu reka an ch osel tam
nuleami mapu rekati eperlipa ch najorowami a k risencia al wa mapu
pe mayka mapu ch rik isili ke ch al ikika mapu sinami ch rik
ansa, rikritami nisako ech machka al mapu rik nisa r.
Map reka nul ech najorowami. Mapu l sun ch najorowami abelako
nis r mapu reka an ch rosirami ne chin enek mapu reka an ch
osel tam nuleami.

19. Sontrusi ropilnchi ename, mapu Fuerza area anilwa ol nera.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 25

12/6/12 2:38 PM

26

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

OSIRUAMI 15. Ke nakiw mapu k bujanaba ch karami al kara


nokmi al suw nokm, jarna ch kawrili ke tam kawwal.Ke nirulima
risa oliwaami mapu nakuliwipa ch niwal bilpskotami mapu on
uchwi osera mapu on racharmi j sum kawril mapu on msiko
s j. Bach napawka raicharmi chrik jaroma paktami al chuw jmi
pereami.
OSIRUAMI 16. Ke wsi mi nikumma kebil muj retmal, muj betelachi,
al muj niwal namti mapu rik osel iyiri, Jep r ch nulmi mi bil osel
m jlisa chi walal wiliami mapu on an piri ktera m winijiwa.
Sinami a paktami anwi derecho kti al tibukitami nima muj niwal
mapu rik rewal al osel iyiri, checho ku inesarekti ma ke oima ch
ktera kti mapu rik rachasare piri ktera, chrik an ch nullwami, nal
b nir ch osel mapu on an pri ktera m nakuliwama ech osel. Jna
suwba k j kti k majka inaba.
Ke nijirami nima ch osel mapu m chapimea jpi r ke nirulisaka bil
winijiwami al ko namti nokisua mnpure ch nulmi chrik ansaka
mapu karamiti j, rikritami nima mapu ke machnama al ko mapure
achirik nisaka mapu nokl al ko mayesuwa mapu chrik j ch
paktami mapu kara isili al ko nikurisa.
ch nulmiko nabela nijisare osaka mapu on an kti chapiboa ch kara
isiami, ayna bela simesare ch kara isiami oyerami ta, wilimi na
nokisa karewia abni iyiri nima rikitami nima mapu rik an null wami.
Chuw paktami a omro chapia ch map kara isiach riwska mapu
reka kara ismi.Chapka nijma map on mulib muchuwi jawam kti we
sapuka karewima ch ministerio publiko Abela nirulima bil osl mapu on
anmea piri ktira chapir.
Jpi r w sapuka. Map l w ch riwelis ech karam machruami nisa
ch osl ktera map tam nuleami j chta rek eperlipa mapurik ch
nullwami Mapu rek mayesuwa mapu ch minb kara iska nma.
Sinib al ko mapuli ke chirik ikisa echon mapuli bayesa ch jwami
sine rikchi be nal ke ichinako sisa mapu rik katuisa bil hora, mapu on
j suwerik ikisama, ch ministerio publico abela, alko mapurik katili,
nulsa chapnila, al mchika alko al rachaka mapurik kara isli.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 26

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

27

Jpi r w sapuka al kop risua ch kara isiami, ch oyerami kti rikitami


nima wesapu anbopiri ktera chapira welaku machparminimamapu rik
nullwami.
ch weal nulmiko, mapurik an ch misterio publico mapure kara
nokia wikka, a belatibutamimakti ke machnama ch paktami, mapu
on nisare al ko mapu kilipi an ch nullwami,ke bela tasi simirare
nayosa maki rawe, mapure chrik iwrili nisaka kti kal napabrami
nima chi raichal , al tibutami nima ch pagtami,al mapu iki niwi
namti mapu al ch kara isili wisaa namti, ke nejeisa mapu rik ch
nullwami an. Abelachecho winilima nimire, mapure ch rik ansaka
ch misterio pblico mapure chirik ilsa al ko mpire a nirlisaka
mapure chika nsare. Arikbe ke tasi simirasare osa naosa maki rawe mapu
rik tibuluwa mapu kemachnima mapu on katewara ati.
Mapure bikiaka kara nokisa mapu mayewa mapu chrik j wikbeka
kerwima, mpi aybi kara nok, mpirik an nullwami.
Ke bil wsi chapirami nma chi ministerio pblico ktera kebela bil
simir naysa maki osana hora, wela ku mach ptami nma wela simero
ch walual jdicial; jepuna ktira ko wilimin ku karewitami nimire
mapu rikan ch nullwami mapure chrik wikka kara nokisaka.
Sieneami mapu karanok abela chirik rikritami nima mapu rikan
nullwami.
Sinami mapu rik nuleliwa nilia namti bilanabitichi, ch weal
nulma chrik,al ko osaka anmea ch misterio publico, ktiko anmea
kmi on j japu on inepa, ch paktami ko al komapu chapiboa al ko
chu iyiri namti al wa alko chu iyiribi liwa, kti osiboa bilana oselri ma
sunisuka , al ko riwrik testigo mapu rik anli mapu ch bite , mapure ke
chirik ilsake nakisama mapu inema ch jwami.
ch rachal ke bela wsi machsre.
Na nullwamiko bela rikirma mapu kara nokisa al ko mapu bachka
acha mapu ke chrik ila ilsaka binoy, nalbe binoy chrikilsaka sima
chi ya. ch oyramiko abelinma chreka ikila ch ktera, mpire a
chirik anska chi rachal mapure kara nokli. Ke bil nakiwtami nma
mapu rachama alko ke jarnacho raha nama mapurik rachal chirik
bela an ch nullwami.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 27

12/6/12 2:38 PM

28

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Pe mapureka an chi walbi jwami jdisial jererali, al ministerio


publicope mapu on jonsa bi nulsare chrik nisare karwami ch
rachal, bela nakiwtami nima mapureka nultami mi j kti chirik
nochma. Nalbe, ch jwamimapurik newasare osakachriknli al
ko rachaka chreka nokl chi pagtami al chrik ikilipirik nokl.
ch jwami jdicial jererali ke bela tasi omro nija risencia nijia mapu
al wawelariami nirulimare, fiskal, ralmij al ko ral neawami, sibili
mapureka ncha al ko mapu iyiri benekmi j, al ko kecho omro ta
raicha ch mapu kara isili al ko mapu kuira isimi.
Mapu on jonsa nul chi jdisial belanwima mapu oyrami j kti
al karewa, we sapuka, al kowe jiywik rikrima, tanwami mapu tel
bachram nima, kit ech rek ama ech jawam, map rek nwal ech
jdisial , a riwka ech niwla derechowal ech mayrami al ech risa
olirami al mpi s chiwakami. A nirulisar map reka machrami nima
ne machami chi suwba map reka raichsimi ech jawam oyrami al
ministerio pblico al jarch s jawami kompitenti.
Mapu rik s nakrami mapu nochma map rek tnitami j al mpi rik
jonsa an ech nullwami. Ech m machrami mapu rik atam j al
k ch rek nokisa map reka nulelwa newalma map reka natami
nirba.
Ech wiliami nulami isma basalowia betelachi p machmeyav cha
nokira map rek nulerami j ech bewami al ech polica; al iwral ana
mapu rek sinami riwirima ech libro al osel w newalliwami map rek
machba map rek nokir mapu rek nul ech jwami fiskales, ensika
j irik nisa k, map rek an null waami al map reka al nisar ech
amwami.
Ech ma ku nejwiwam k machami oliwami ech estafetas, k wsi
ompma ena, k riwitami nsa k kastigaritami nma ech nulliwami
ktera.
K nekwachi k wesi ech sontarisi omroma ripa chuw kalrili k chirik
elsako niwal, ke bil ta mapu tanewipa namut. Jpi l nekwachi nisa ech
sontarisi omro iwral ta mapu on ripima, ech suwba sontarisi, kowam
al jarcho tawmi, mapu rek an ech nulliwami mapu rek al j.
Tanwami mapu tel bachram nima, kit ech rek ama ech jawam, map
rek nwal ech jdicial, a riwika ech niwla derechowal ech mayrami

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 28

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

29

al ech risa oliruam al mapu s chiwiakami. A nirulisar map reka


machruami nima ne macham ech suwba map reka raichsimi ech
jawam (jeces) al ministerio publico al jarch s jawami compitentes.
Mapu rik s nakirami mapu nochma map rek tnitam j al mapu rik
jonsa an ech nullwami. Ech m machrami mapu rik atam j al k
ch rek nokisa map reka nulelwa newalma map reka natami niraba.
Ecch wiliami nulami isma basalowia betelachi p machmeyav cha
nokira map rek nulerami j ech bewami al ech polica; al iwral ana
mapu rek sinami riwirima ech libro al osel w newalliwami map rek
machba map rek nokir mapu rek nul ech jwami fiscales, ensika
j irik nisa k, map rek an null waami al map reka al nisar ech
amwami.
Ech ma ku nejwiwam k machami oliwami ech estafetas, k wsi
ompma ena, k riwitami nsa k kastigaritami nma ech nulliwami ktera.
K nekwachi k wesi ech sontarisi omroma ripa chuw kalrili k chirik
elsako niwal, ke bil ta mapu tanewipa namut. Jpi l nekwachi nisa ech
sontarisi omro iwral ta mapu on ripima, ech suwba sontarisi, kowam
al jarcho tawmi, mapu rek an ech nulliwami mapu rek al j.
OSIRUAMI 17. K bil paktami omroma karewia bino ktera, al k
nekka tama bini derechowal.
Sneami pakotam niwi derecho mapu rek karewilipa tribunalchi mapu reka
al kili nijba mapu rek anruami j al mapu rek an ch nullwami,
ansika bujana w sap, sbal al wachiami. Ech kuiroliami k natetika
nima, ripika, k natetika ech jdiciales.
Ech konkreso napawka nijma ech nullwami kti ku anar newal wami
napawka. ch nullwami anma, jruka newama, ech newsiwami
jdiciales al chu rek k natetima map rek suw isil. Ech jeces jereralies
machma map rek n newsiwa ech.
Ech nulliwami niwima mapu rek krewip ech nawawami. Ech
rikriami nar nokima, n wichiwal k rikrima map rek suwe isli al
niwma ch namut map rek tba nliwami jdicial.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 29

12/6/12 2:38 PM

30

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

ch rikriwami m suniwami map rek nokiswa rachasia iwral


ruytami nma ech najrowachi nmitika bach ana ch okanatami.
Ech nulliwami omna al na newma map rek natami nima ecch
nakiramech on najrimach n al newal wach karewal wami.
ch omna, Estadoch al Ristrito Jererali natami nirama map rek nru
sinami kurami k bujka sinami map rek nulliwa jem perami
ktera wichiwwka kuiroma we al machk map ech rek benel kit ech
rek nikroma. Machka ech nukuram k ompama oka map rek niw
chi jawam ministerio publico.
K wes ritam nima weksa chuw paktami. Map rek machami
chuw pakotam
OSIRUAMI 18. echi jereracion omaana estaro ali ristrito jererali mapu ona
nocha weala jawaami, bil sitema najorowami mapu ona nocha jare paktami
rikiratami nima o iyarami bil paktami ke ala isisa papu karua isimiwami
echi nulalwami kitera,mapu bamibami nisa maki okua sebali,ali ke cho
sebachi maki osanao bambali napu ona ne ala aniwa echi rerecho mapu
wabe nateami ju mapu machiruani ju jena constitucioni sineami pakitami
kitera echirika mapu rika rerecho mapu ne machina ani mapu rika ju echi
paktami mapu machiruami kti aminbi ala niraa ju,echi paktami mapu
ke cho maki okua bamibami ju mapu ma nokali karua isimiwami echi ko
a omroma narea nikuurowami kti ku owitami.
echi sitema kitera mapu nula siliami echi ko nokima institusionchies,
tribunales ali jwami wala
Machami echirika nochaa e imparticin de justicia echi kuuchi temuli
kitera. A omeropa niwaa bil nulalwami mapu rika aruyeba, chirika tuka
eenama ali chi iyiri owaami bajima mapu iyiri newal o mapu nisare oa
suwba mapu inili ali mapu newal suwba kuuchi temuli.
chirika asare kti n chirka noksima mapu rik an sistema, chirika
katutami j mapu on jonsa newalwa. Suwba n chirik bla noksare
kuchi tmali kti chirik intami nima, chi jwami b bla oyrima al
moa chi bel anima chreka olba. Jna bel anim apiri ktera kara
nokla al kti k kili iynima al bini retmala, chrika ochrisimi bini
ktera al mapurik nata. Mapu al bachlwa ko al tibtami nima chukore

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 30

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

31

teli noka karew, al kuchi tmali bi bla chirika oliwa mapu kcho maki
nay bamba, map al maywa mapu wabe rasirika karua isli.
Jar mapu ma pach eta muchw, al jem kaw mexico ocheram, nal mekab
mochsa eta, a be jmi ku mochia natetima mapu kara nokl. Abni ku,
newalk ne mapu rek an nullwami ne chirik wee oyripa, we biteami
nisa karami, o pe ke me chati nisa karam, isini a ku tok mulipi mapu on
bete chmi ku oyripo, nal al enek nawesal mapu nili bach raicharmi
al osiruami tratados internacionles al narik kara nokam a cha elaya
abni, kti oyeripa mulipi abni ku eperlach. Machsuwa mapu kara
nokl, kilpi abni ku al natama al abon retemal ku wikwal tanma,
kti buysa chimi si ku eperlima, ma ku buysa ko eta mochia.
We natuwik wikka kara nokisaa, k risnsia j, kti sap ku buyama, ch
ko k kuirowa, echi nak we al tibukiwami, isini k jmsisa, al ech jawam
a newama, map on ne al eta muchuwba kara nokam al k umeroma
ta ku raicha retemal, kti ch karami we chati j, we risa olal a jarcho,
a risnsia aba kti ya raichama ch wiliami al jwami nikurami al abni
rachaka anemea chu reka al tibupa kti ke jmisima, ne al aneka ech
nawesal null wam, ayna cho ch rik we olba che jarcho kara cho
nokam.
Ma al eta muchuwrami, ne mapu rik nulli nulalwami, a ku rikrima
moliwachi mocha mulipi mapu nir abi perlachi,kti ma ku buysa ku echi
mi komirchi ku al si perlima.Jena k kuri mapu al jar wikaka natwika
karua nokisaa,al jarcho mapu nak kti al tibtami ju pach a mocha.
Maou al jar pe teeli molwa,mapu al k echo aneliwa chu kilipi mochama
eta mapu kara nokli wikaka natwika a muchuwrami nima wan.Jwami
wala kompitentes echi k nakwima kti ta rachma mapu ichwiliwa kti
ta rachma mapu ichwiliwa al mapu ma anrami j chu kil mochma
kti echirik ku rikrima o rikima echi mapu napawka natwika karua
nokli,nikurami bi a onpama bakik ta racha,echi we al tibka olba,mapu
a eta muchwi echirikaachi.Jarcho echirik nokisaa aynacho wan eka
muchuaka al tibupa,ne mapu rik an nulalwami nima.
OSIRUAMI 19. Mapu ali bil paktami chapsa ke bel tsi simsare
kichosa maki oka hora, y bela simritami nima mapu on oyriwa cvhi
paktami mapu maywa mapu kara isli mapu ona karewwa rachali,
piri ktera oyripa, chu isl, piri ktera wnijri, chu kab kara isl, churik.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 31

12/6/12 2:38 PM

32

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Churek kara isli al kmi chapirami j, kum kara nokiri, acha ech
pagtam kara isl, acha s nikurili kara isa.
Ech wiliami ministerio pbliko; a tnima ech wiliam Jez, kit ka achba
kara isam, ma che tma mapu a sebal rachal, a be, bayba restiko mapu
a riwal, kara isachi ch mapu rita ati, aynacho chimi mulip eperam,
al aynacho a oyripa ech mapu kara isl, jawam ma al ensa sebal ra
ichal, ma al anma cha ech j mapu ne chwak wee kara isil al a
nataga bino. Al chon Jonsa ech wilami Jez, ma nulm kti eka a achab
krua isiam, we Jarcho ta natik kara nokisa, measa bil paktam, a
tbisa oma, a chikka ka achaka wenom tasa m, Jar, w obtica nsa ranel
mapu ke risensi J, al kara nokisaa mapu ke nak nawsili Ley, nal k al
tibusa sebal mapu nir Jmi kaw, al tibpa suwba kti ke ownima kara
nokiwaam.
Wachi a mi raichal ley a nausma chureg any kti ke ku mach papua kara
isiam, mapu bij a oyrawa.
Wiliami a rumea chu kipu rawe nokima, napabua wik raichal tamuti
karami om, kia chatsipa oyrisia ch kara isiam, al norka Ley ne
mapu reg nul. Wili e ka achsuwa nekul, a be risensi J. ch ley a al
nawsi churega oyripa. Walual wiliami J mapu al an mea piri al eta
at pagtam, al k sap narsa o sel anam mapu a ch kara isil, al a
eta ripima, ma al rusa kab ku machnama, al isini teel risnsia tasa ch
wiliami, nal ne mapu rek osel wal constitucin, a be la walual wiliam
jez oyerami achi anmea kabu kuwanba karewa ch karami, al ke narsa
osel bikia hora kayami, abela ku mach pap ech paktam.
Sebal oyeripo abe n bach machsaa, acha paktami kara isil, bil risa
olaram a newarewelisa a rimisoa olasiwa, al winijisuwa suwerik ktera,
wel jawam chotasima napaba raichal karam pe wana nira, ma sunisa
napaba karam raichal nokiruam, abela napabka karam nokiwaami
oyripa ch pakotam.
Mapu ne kuli, ch kara isiami, ke riwisa nullwami, chotsipo oyera,
wikka natika kara nokisaa, a bilcho jez oyerima, kara isisa mekab al
ch bilana kawch, a ku riweba oyeriwami mapu anli jawam.
Kara isiami k al berik chapiswa, k al tibsiwa pach eta achak,
rimisosuwa p eke namtira, abe bujka chrik nokam ech nokiwaam abe

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 32

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

33

ch nullwami k wachinama, mapu al jwami rimisosa kara nokam


mapu ma eta muchwi.
OSIRUAMI 20. A winijika oyripa, al rachaka, a riwirik sineam, a ompama
nimia al ntaka, isbika m k najrik.
A. A nul sinami:
l. A bela oyeripa, kti ch rik al machba ch rek ikla, a kuripa k chib
isiam, al kara isiam k k natetima mapu rek isil kara, k k wikwal
iyba chrik isisa k.
ll. Sinib map kisap oyriwa; a sinib s asmea walual jez, ke wesi kuroma
oyeram jez, ne bini al akma al enma namut map napabka namti
nijl mapu on kara nokru.
III. Mapu l m al karewpa raichal karami a enek nma sebal mapu
a nijli oyriwachi wik rejach. Nullwami enek nima, kt bach rik
enrami nima rachal al namt map riwirami j, al nijrami j
oyriach.
IV. oyripa atachi walal jez, ech k k ikwisa r kaami nijrami,
ikma m nijwach sebal rachal al namut riwiram a wik rejlima
chon oyriwach rachaka.
V. Mapu a winijli ech nima map nijma rachal al namti, n map rek
nul kara iksaa. Winijwami al kara isiami chpi rek oyripa;
VIII. ch jez omro b riquria jep l nirlisa machmi mapu rek ech
iyri j map chiwba.
IX. Chuw namti riwirami kara olrami, k nejipa.
X. Sebal mapu nil artikulo, al enka ms una k karwa oyriwami.
B. A nwi risnsia mapu kuiropa karam:
I. M al machswa map k kara isli, abel ruyma oyrami jez pri ola
m suniba karwa;
II. A nawesma al kili k rachaka asima. M chapiswa a ruyba pri ktera

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 33

12/6/12 2:38 PM

34

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

chapirami j kit k rachama, k risnsia j kit choniba rik achak, tas


nak ech nullwami, rik achaka choniswa, k nakwisa kit ya rachama
retmala, chonisuwa a bel nimima, a b sinib s chon asima kuriami k
chirik k k natem namti:
III. Al ruyba kulipi chapiswa piri ola rik achal wa, al ruyba map al
m oy ch ministerio al jez weal jwami oyerami, mapu ch rek rara
is, al ruyeba ch jpi kuroma nimia. We jiliwami nisa karami wikka
natwik kara noksaa, ch polica nulma kit k ruyba jpik niwijil
nibilrewal machma. Rachal nulami ayna machrim, kt sap jiywik
napabma kara nokrami, map karami wikka natika ch nokli.
IV. A akeba jap rewal al a narpa rachal karami, ap wil buyeba
al nerka nullwami, aynacho nakromna jarcho map rek nul ech
nullwami:
V. A oyerima jez wik rejachi, k osak buynaba piri ola oyriwa, a
risnsia nijisa k nullwami al nima, sini k nakpa kit jarcho ikma,
sini majawiwa kti k chibi olba paktam, al tibpa map risa olrami
j, mapu rewal al kuchi m, jpu l nir kara ikwami jpi l iksuwa ch
rachal w al tibtami, jpul ch tribunal maymap nir piri kitera
newarmi j pir ktera.
Ech napawka kara nokami, ch newaram sunirami ech on siwami
omro map rek natami nerba, jpu l k omrowa moya najrowachi
al nirlisa map kara ikis r ech map rewli kara nokwamial risa
olirami. Bachwal map rek kara isli ech derchowal ech chewal
wami k natam nirba nikrachi macha ech ktera.
VI. rami nima kit k nchal olma osli ta kti nti chewitaminima
kti nati k nimima ech najrowami.
ch kara isami al mapu kuro omro nsia ch rek noksiw asa jpi l
bachwla m et at al narekiliwa rachal al nariwami. Ayna ch, bach
rik k ch nariwachi jez ktera omroma naria m osruami, mapu rek
ikli mapu rek bini al ner karewima map rek al tibupa. J na jonsa
k ompaba k nima ke wesi ikirik ch mapu rek nokiru chi amiwami,
naj nal b ech bachwal nisa al machami mapu reka an nullwami
jpi l ech nisa mapu newallia kit chewitaminima ech ma suniwami ch

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 34

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

35

atami al sinibsi jepu l nisa al raw riwiriwami kti k ch elaka ripima ech
niwal map chewima;
VII. Oweritami nima k ch nay mecheachi jpi r nisaka ech karami k
m rikiriwami k simiroma oka bamial erita, bach k ch bil bamibaach
jep r simrosa ech al, naj nal tasa wil papi rek k nimima;
VIII. niwima binoy niwal mapu reka kuirotaminima al bil abogado
ktera, mapu reka aboy ikka chapima mapu al jonsa chapirami j. K
nakisa al k rewsa bil abogado, m newalrami nisa kit newama, ch
Jez ma bil mapuu kuiroma k bujeka. Aynacho niwima mapu kuiroami
muliwima sinibsi mapu reka nokisiwa al jna k iweral niw kti ch reka
isima jpi ikis newalliwa, al
IX. K sineti omropa wilimin eria al chapia, jepu r k natetisa mapu rek
ech nikurami al jarcho namti ktera kuirowami nisa wenom, mapu
ktera kuiroliwami nisa al jarcho namti ktera nisa chyri ch.
ch eritami tepeli k simirosa r jpil jonsa an ch nullwami ch
karami mapu irik nokisiwa al k sineti simirosare okua bamibal,
nal bi jpi l wilimin nisa ech rik isimiami ch niwal mapu reka ku
nimima ech winijirami. Jpi r kalb nisa jna suniwami k ch anruami
najrowachi, ch winijirami k machburami nim jiyawit jpi r biji
nokisiwa asia,jpi r k ch suwecho ansa kit oweripa jarcho ktera
nullwami kit tibutaminima.
Sinami rikiriwami ech morami jep ik anerami j ch kilipi jonsa
mochima erita, machma ch jab jonsa chapiruami k.
C. ch derecho niwal risa oliruami al mapu s chiwiakami j:
I. Narea ruyeliwami mapu rka an najorami; ruyetami nima derechowal
mapu rek kuiroma newaa ech konstitusioni al, jepu l ta, kit ruyetami
nima mapu rek nokisiwa newasia karami;
II. Nikuura ch Ministerio Publico; kti narekitami nima suwba raichal
natami mapu machri ruwea, mapu rek tan j kepi kera nokisiwa, kti
suwba anmea w sapuka mapu reka j, al nikumea najrowachi s ana
papu rek olsare mapu rek an nullwami.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 35

12/6/12 2:38 PM

36

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Mapu al ministerio pblico ke may mapu newalliwa checho piri rik ikili
bini anmea piri ola ke rumea;
III. Narema we jiyawiti oninowami ch k r kara isiami ke chrika ku al
wachia natsima;
IV. Ku natetima kara isisako. Mapu on jonsa chotal , ch ministerio
publico iweral nima mapu rik tama kti ku natetim nima mapu kara isili,
chirik ku tasa mapu kara olarmi, ch oweriami ko ke omroma ma
bach karewisa ko.
ch nullwami al anmea chrik olaba karewa mpi ku nattima kara
isili;
V. Sebal raichal katewik olma mapu al kara nokisa kuuchi mapu al
tabitami nisa al erik achasuwa al wikka natuika kara nokisa chrik
nakisa cho oyerami al tibutami nima sebal rercho ch ministerio al
tibuma risa olarmi mapu si chiwili al mapu riwal al sinami mapu
si nikuro karewia kara ikiruami ch oyerami tibuma kti al karewipa
sebal kara nokirami.
VI. Taba kti erik achaka eneba achaa kara isila al al tibtami nima ke
kara isisaka abela ku machbuba, checho ku aba bini rerchowal.
VII. Mapu al ke elsa mapu rik karewiri sebal kara nokiruami chrik
sebal ruyeba na raichal al ikima ministerio pblico, mapu al ma
napabusuwa raichal karami nokiruami, al ma sunisuwa karewia raichal
kara nokirami, ke tasi riwesare ch raichal kariwa, kemi chrik elsa
ku bela natetitami nisare ch kara nokiruami.
OSIRUAMI 21. Ministerio publico ch j napabuma sebal raichal al
roama oselchi al polica bela si nakuroma ch bela al anmea chrika
olaba.
Mapu al karepa raichal kara nokisa chapiboa nokmi chrik nulma
ministerio publico al nijewik mapurik an nullwami mapu chrika olaba.
Chi kilipi rikisare kara isiami, abni jwami anmea al abni ikiwik
karewima rachal.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 36

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

37

Kopitenti jwami wenom tibami chko bujeama ke natetisaka winom


ne mapurik nul al polica, pe bujerami nima, al chapiruami nima bil
raw nasipa isini ncharipa abni perelachi, ke natetisaka mapurik bujeliwa,
abela chapiruami nima kti rik an nullwami, pe bujerami nima bil
rawe min nasipa.
ch kara isisa al ke wekabe meka nchasa ke ne simira bujepa mapu iki
me bil raw, chue nchami nisa ke wenom meka nchasa, mapu iki aneliwa
mapu natetima mapu rik an nulami al polica,
ch ministerio publico a omerima mapu rik najorima ch ra chal
karami ktera, al mapu rik an ch nullwami.
Weal jwami jereralchi omrima, mapu rik an nchami senarochi
nchami ibilli raichal nira, machya mapu on jonsa cheami najrowachi
omna kawchi.
ch seguridad publico nchami j omna mi ktera, al ristri jereralchi, al
estadochi aynacho munisipiochi, mapuri a si katuiwi chewi kara nokiwami;
ch amiweami al najatowami kti al kariwerami nima, chrikcho
bujea mapu wenom tibul, mapu rik an nullwami,
ch nasayetawami mapu rik an kostitusini mapu rik nokami j
nchami seguridad publica a nokima mapu rik ne wachna nisare, ne
wichika, we jiyawiti, al machka, al riwik ch paktami niwal rercho
machruami jna kostitusini.
ch seguridad publicachi nchasare mapu rik nuleliwa, ne mapu rik nisare
al mapu rik benritami j. ch ministerio publico wikinatami jwami
anararik natuika nochma kti chrik al nokima mapurik nisare kti
al anarik nochma:
a) suwba mapu moimeare mapu nochama al ineka jpika mopimea al
ineka chon a bineritami nrami nma acha al abinesia, al echon jonsa
ma al binsaka ma narema osel al machwaama kti chirik al omerima
paktami tiba. Na sebal nchami ch abni jwami mapu rik ncha
chko al inema walual kobierno, al Ristrito jereral, estadochi al
munisipiochi muchawami jwami.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 37

12/6/12 2:38 PM

38

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

b) ch mapu on uchuwi osiruami chrik ikili al mapu nchami j


segurida publica ke wesi omro chrik ncha ke chirik beneritami nisa ke
olasaka bil osel mapu al nawesi piri bineami j.
c) A buyanarimi nima raichal kti a nikuroma kti ke kara ikimea.
d) Paktami aynacho nakurima chrik nokya al enea acha ne chrik
nokiwa kti ke wsi kara nikima.
e) Winom mapu neja walual kobierno a armi nima seguridad publica abela
armi nima suwba Estrochi al munisipiochi kti ne chrik suwabima
wenom.
OSIRUAMI 22. Ke nakiwa mapu koiboa, ni bil sikireka, ke chibi aneka,
ke bil baweraka, ke wipisoka, ke kusiti, al ke namti ktira risa olma ke
simira bujema, ke bil namti niwal ma al ke bil che suwe rikirima;
suwama rikiriwama chopirik anari nima mapu rik kara isli.
Ke belako etami nima bini niwal mapu al bujesuwa mapu al natetimare,
ni bil mapu al chrik ansa jwami mapu al kara isisako. Pe ke bela
chikowami nima mapu al jwami nulsaka enulia suwba mapu iki niwili
kara isika mapu rik an osiruami bil siento kima maki chi namti mapu
eliwa bela ku chapik ripma Estrochi mapu ali pe riwsa, ch tkual
mukus ke wsi riwlisa estado ku wima mapu al machruami j mapu
mukuli ma chotasipa karewisia osil jerik nima:
I. Abni natuika mapu on jonsa karewisare jwami.
II. A oyritami nima wikka natuika kara nokisa, risa olasa bil, paktami
erik achaka al wenom tasa, toroka chikosa ma, al ko paktami risa olisa
ncharia al ral neasa, mapureka ansimi:
a) Suwba namti mapu nati, kara nokiro mapu al kecho anerami j
rikiriwami, kara isiami, nal be a nirulima sebal namti mapu al an
mapu a kara ikili.
b) Suwba ch ke namti j, mapu nati kara nokiro, mapu nati nerami
j al chinastami nasowarmi nisa mapu nati kara nokiro, sinerikchi a
napabusuwa mapu rik an bachwal rachal.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 38

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

39

c) Suwba mapu nati neliwa kara olaya bil rikmiti, bini tekual a ikisa al
ke ruyesa jawama al suw isisa chwia mapu ke machrami nma.
d) Mapu a osiliwik muchuwi nal na jarcho rewal ktera, nal be a nirulisa
sebal namti mapu rik anmea mapu kara isika niwi, napawka kara
nokisa al ch winijirami si mapu ne suwba niwik ripli.
III. Sinami mapu kara olasuwa mayesisuwa a ku omroma riwiria achi
karami ka kti al wichipa mapu chirik ke nakiwiri mapu machma chi
niwal ktera.
OSIRUAMI 23. Ke sineti bes kayami oyritami nma chi bi ktera. Ke bil
osa kaymi oyritami nima ch bi kara ktera, pe sinpi oyrik anpa
chrik rikripa.
OSIRUAMI 24. Sinami paktami abi ikiwima chu iyiri onoruami
bichiwinal a omawik mapu rik naki abni mapu rik bichiwinal mapu
rik isinal , k karami rik nisaka, mapu k nak nokuba nullwami.
ch jwami konkreso muchuwami ke omro nullwami newa mapu k
nakimea chu iyire onoruami bikiwipa.
Mapu rek nokwa onoruami bichwia omwipa api teyopachi. Mapu k
chirik omawal wa a nejewik olma ch nullwami.
OSIRUAMI 25. Estro bela j mapu al tibma teyopa mapu iki namti
newalsa kita kanlika perlipa omna kawch aynacho. Kuiritami nima
mapu newalsa winom al nchal cho al nachutrami nma kti sinami
a nchaka mema abni nataka al ikka mapu rik nokisare sinami pakota,
a mapu rik chewi na kostitusini.
ch Estro newama, al isima natuika al ruyeka ncha nochika mema
wenom omna, mapu chrika ku al niwaba ch nchal mapu rik naki
paktami a naki mapu rik nokiboa jna kostitusini.
Al machka neba wenom omna nirami kti minbi a muyesima
mapu rik nisare, mapu rik ncha nakurami, al mapu rik awenili, kti
ke wikma winom al chue rik nchaka kti che muyewa winom kti al
kanlia rejlipa jmi omna kawchi.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 39

12/6/12 2:38 PM

40

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

ch nikurami nima mapu rik we olaba, ne chonbi, mapu on nisare


mapu rik an osiruami osa maki osa nao, rojanmi nayo osiruami
kostitusini, sinib nakurima weal jwami jereral al tiba sebal abi
niwal mapu ktera jawarmi j.
chrik aynacho a nokima, ch nikurami ta al awerili nchami,
mapu rik an nullwami, kti iwrili anema echon nchami kti minbi
al nokisima.
Sinami anari al kuritami, kti minbi nokisima nchasia mapu awenili
ncha al mapu wikka ncha muyewisia wenom, mapu rik abni nochsare,
al anarik niwipo sebal namti, al tibka sebal kawchi nirami.
Nuliwami al nullma chrik olma mapu napawka ncha al che
wik nchami nakima kit che nochma wenom che muyewa: mapu rik
nokiw ejirochi, mapu al natuika ncha nachami, mapu napawka ncha,
komunirachi, mapu on wik ncha nchal wami, suwba nchami
natuika nok al, nachutasi sebal amapu iki newalwa.
ch null wa al anmea al al tibuma mapu rik muyewi wenom
al mapu nikuiri kti mapu aweni ncha a nakuirimacho ne mapu rik an
kostitusini.
OSIRUAMI 26
A. chi Estrochi ko a niwma ne mapu rik nchaba anarik minbi al
nokispa sinami kti al muyma winom mapu reka abni niwi al mapu
reka abi mach nila, al mapu reka nokami j omna kawchi eperami.
Sebal nchal mapu siro na konstitusioni anmea mapu reka kainama
mapu anrami j.
Jpi abni ikika nokima. Mapu li si nikuro wikna nchami aku napabuma
mapu reka naki al mapu rik an kti echon si uchuchaba mapu rik an
chrik nchaba omna. A nirulima bil mapu rik nchaba mapu rik an
wal jwami.
Null wa al anmea chrik nochma weal jwami, newak chrika si
nikurima al narik suwba mapu anruami j mapu rik nisare, ne mapu
rik nisare, mapurik nchaba, al neka sebal nikurowami kti sebal al
perelipa.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 40

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

41

chrikcho a, anmea mapu nikuro kti al nochma wal jwami natuika


japu Estrochi muchuwami ya, mapu rik abni natuika nochnal.
Mapu al ma kaynasiwa mapu rik nchaba, ch jawama concreso unin
al nejewima mapu rik an nullwami.
B. ch Estroko anwi bil raichal osiruami we anatami mapu rik an
omna ktera jna raichal sinami ikma. Mapu rik omna kawrili.
Estrochi, ristrito jereral al municipio, a niwi osel we natami kti suwba
ne iwrili nira nema ne mapurik an nullwami.
Mapu rik anarik natuika nokima mapu rik an kti al tibuma ch
nochma al mapu amiti j, al mapu chirik a nchami abi a tibka mapu
niwi, mapurik abni a newal kti abni al moma, abni nawesama ch
rachal mapurik insipa.
Echon nchami a napawka rachama mal ana kayami, bil bisirnte
wilba natuika anarik; ch jwami ko a jawama nal chrik elsa kamara
senarore? Mapu al rewesa ko al nulerami sinibsi chon concreso echon
uninchi?
Nullwami al anmea chrik nochma natuika omna mi la sebarima
ruyea kti omna mi kawrili, ne mapu rik an nawesiami sinami
machriami, ne al wachia nokmi; mapu rik chrik nchasare jwami
mapu kilimin nira nakuliwisare kti minbi repabe inrosima nochsia.
ch nchami napawka jwami pe ompama nakuliwia mapure kara
nokisa al ma ke che nwima nchal , ma ke nulami nima al ni bil
nchal che newami, al ke bilcho natetirami nima takore nochi binera,
sebal namti, mapu rik omawami j; chrik anokima mapu rik an ne
bachwal rachal nayo jna kostitusini.
OSIRUAMI 27. ch sebal we al baw mapu niru mapu on jonsa
kayami omna kawrili abela ko nirami j je kaw mjiko, mapurik anwili
anwi rercho a ompama jarcho ruyea chrika chotama a wenili niwia namti.
ch eliwami pe omeripa sinamika na, al mapu al ke nattirami j.
Omna kawchi niwi sinibsi rercho mapu rik an chrik olma kti
sinamika nrami nma, chrik tibka neba sebal namti kti ke riwetami,
kti al anarik nachutarmi nima suwba mapu iki niru echon al mapu
tibka nelwa, chrik anarik minbi ne sebal al kanlika perelima

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 41

12/6/12 2:38 PM

42

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

omna kawchi al minbi al kayenisima ralmuli al oli perelachi. Al


ko al anboa kti al kal rama paktami mapu on pere al a sebarik
al kuiritami nima mapu iki namti newal, neba al, sebal mapu niru
chimi, mapu rik we, baw al oko, kti al kaynaba nchal mapu ktera
kaynabare, al al anka al piri ktera newaba, tibupa, al newaka al kti
al walu kaynasima pobolochi; kti al tibka neba sebal , mapu on wik
kal jawi al mapu on wele eka wilara j kal ; kti nebo, mapu rik an ch
nullwami natuika al anarik nchaba chmi ejirochji al komiracho kti
al pereli kuchi nira niwi we; kti a iwereli ichaka, welia sebal namti, al
tibka nemacho ok mapu on jonsa buyan wenom ke nakiwepo mapu pe
chue naminma mapu iki niru kawchi.
Omna nirami mapu iki kawchi niru namti abela niwal walual
kobierno sebal bawchi nirami, al kaw nasipa bawch nirami,
al mapu iki namti we natami j ret bta anelwami, manto, masa,
al yasimiento, mapu sin j mapu ke iw ktera kaynikami j, mapu
rik j mapu bujannalowa minchi jnsa al mapu ik neliwa minchi
jnsa bujaranrami; mapu ret w baami j, kon jema anelwami w
akami mapu nir bawchi; namti mapu ret ktera kayna, mapu al chi
bujanliwa rel bawchi jnsa; mapu nira bawchi mineral al orgnico
Mapu fertilizante newliwa; rerecho omna nirami
Jmi kaw msiko sebal walu bakochi nirami j omna mapu reka an
rercho omna kawchi nirami; sebal baw omna bakochi nirami;
mapu rik lakunchi al basikochi mapu sinib a nachuka baw walu bakochi;
al bokrili mapu on jnsa bayna baw; al mapu on jonsa owina baw,
mapu on nawa walu bakochi bokirili, bakochi, lakunchi, sebal mapu
omna nirami kaw msiko niwal j; mapu on sinib mawa baw, mapu
on rojan kaw, mapu simirosa chirik rojansa kaw, jereralchi nirami al
simirosa bilanacho Republika;ch on boquirili, lakunchi al basikochi, ta
bokirili, mapu on simiro baw, mapu simiro baw rojansia wiknatami
kayami kaw al republika al pas msiko chea chuku; al ko bajichi owna
baw mapu on bayna suw satebchi (playa), mapu on walu bakochi j,
bayna, kuchi bokirili, mapu on sinib mawa baw,lakunchi al basikochi
omna mi nirami j al sebal mapu min jonsa machna; al mapu
on bayna,sinib baw maachi an ch nullwami. ch baw rele weeri
maami abela ompama nea mapu wee tekuwal j, mapu al sinami
paktami tasa al suwecho reka nesuwa; we al jwami aanmea chrik
mach ppa al neba mapu on jonsa nesare, al chrikcho olaba sebal
baw omna kawchi nirami. Al jarcho baw ke si uchucharmi kecho
anruami, a si nirami nima echon wereli mapu niru mapu ikiana aman

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 42

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

43

mapure riwisuaka okuana werili al wikna na sebal baw mapu chimi


inaro a sinami omro nea, al ripima mapu rik an Estrochi jwami.
Mapu rik an okuana bach osiruami, a sebal mapu tibula kaw ke wesi
niwima ke wesi nasulima al kesi risa olma, mapu rik neba sebal namti
mapu rik abni al napawka nchami amapu rik an nullwami msiko
nirami, ke ompama newaya jpire ke tanewitami nisa, ke nakisa ch
jwami weal, mapu rik an nul nullwami ch wachia nullwami,
mapurik nochma mach bujanal wa minchi al mapu rik an osiruami
nayoana kayami, ch ku anaritima ma niwarmi al mapu al machruami
kti al olaba mapu al jnsa chtal , mapu al josa armi risencia, ke al
enetami nisa ka ku bela rami nima ch risnsia ch walual kobierno
jereralchi omroma tiba kti a riwitami nima. Sebal raichal ko a nijma
weal jwami mapu al chrik a nisa wal nulalwami. ch bitirolio
ktira anwaka al sebal mapu bitiroli nati kayna, ke risnsia armi nima
kebil katuitami, ch kterako abni jwami nochma, ne mapu rik an
nullwami. Aynacho jwami jmi kacwichi nulmi ala anima chreka
neba namti ik neliwa ali mapu rik nrami nima jarcho mamuti. echiko
pe narabi nima kti kil nrami nima.
Omna kawchi ay nrami pe ka bawchi ko a jyawika sebali rerecho
a niwi suwama estaro ali mapu ona jsa nula mapu rik osirami mapu
kayni konkreso. Mapu ona abni a nchaka meka rejowi a ruy an oka
sinto mikmi mapu onbi insare, mapu ona jnsa man baw. Isni ke
riwta kti ktimulpira nchama, cchi rika ilrami nima mapu re chirika
abni a ilsaka bach al natuka jarana Estaro jwami ya.
Mapu rika ompaba nulaya jareana kawrili al bawrili mapu rir jmi kawchi
ala nejka olba mapu bach anirami j.
I. Mapu msiko ranaruami al ocherikmi a niwima rercho mapu rik
niwima we, baw, mapu risnsia armi j mapu bujanama minchi al
bawrili. Jwami Estrochi anma mapu nijma rercho mekaka jonsa
siami, mapu ta natuiwili mapu ma karewik ola osili mapu jmi perelima,
tibutami nima abni ktera kobiernowal, mapu rik an ke chirik nokisa
ku etami nima ch osel sebal mapu iki niwi. Ke omerima niwia we al
baw mulipi bilanacho paischi al ke bil mulibe suwe walu bakochi.
ch Estrochi mapu rik natui sinamika al bachrik anruami a
omroma nea secretaria al relaciones, kti arisensi armi nima mapu ke nai
msiko ocherami j kit a niwima kal mapu on perelima weal jwami,

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 43

12/6/12 2:38 PM

44

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

abni bi niwal suwba mapu iki namti newal mapu kuritami nima
mekabe jonsa sikami,
II. Mapu napawka onoruami bichikiami j a be nejeyka ola ch osiruami
bil siento besamakoy al mapu rik an nullwami mapu an a ompama,
namti niwia nea alo tiba sebal abni niwal mapu abi newal, nal
mapuruka tanwa mapu jonsa nakiliwa mapu rik an nullwami;
III. Mapu on nikurowa, sinami al ibili nira, mapu rik kuirami j we risati,
aami suwba namti ktera, mapu a benri sebal namti, al nikurili mapu neja
napawka nchami al jarcho kal, ke omro niwia, jarcho namti mapu
newal abni, we jiyawiti al mapu aba, a nokima mapu rik nullwami;
IV. Mapu napawka ral newa abela ompama niwia wee mapu chulu newal.
Ke sineti ompama mapu napawka ncha niwia wee mapu on ichimea,
welima namti, mapu sebal oko nati nochma wilimin ke simirima mapu
rik an rojanrmi maki mal jna osiruami. ch nullwami al tibuma
kti anarik niwima mapu napawka ncha chiko rikcho, ke simirima ne
wele mapu sij kuichi weewal.
Jerik nisa, suwba ibilipi nira abela niwicho we charikchi, abela Osaka
uchucharmi nima komputarorachi. chrikcho an, ch nullwami
mapu chrikcho nokima mapu nikurima ncha mekaka siami.
ch bini a anmea chrika rorami nima oselchi, jna ktera rojanrami;
V. Banko wenom tibami a risnsia rami, mapurik ani nullwami
mapurik a tanewi winom, a niwima wenom, mapu nati natetima mapu al
ne we ktera al we we charikchi mapurik osira ochwi nullwachi, ke
bela omroma niwa che wik namti pe mapu abni bi nwale.
VI. ch estarchi al ristrito jereral , al aynacho suwba municipio mapu
iki niru suwam ripublika, a omroma niwa al ne sbal namti mapu rik
al nwale kti al nakrima.
ch nullwal ma jererli al omna Estrochi mapu on jonsa nulsare,
abi anmea chrika nba chi we mapu al sinamika nliwa bilana
ke wsi nwal, mapu rik an jna nullwami ch weal j mapu al
nawsima. Mapu ik anrami j mapu nattipa, a inrami nima chu ikipi
natamika al chki ku nattika mapu on natetiliw, bini chirik ansa
tekual al bini a ilsa al a natetisa. Simirira natami nisa ch bonoi

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 44

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

45

niwal al karewisa bach kcho inwachi chu ikpu natami ke, chrik
bi nima mapu rik natami nima al suniba karwia, chrikcho enek
olaba ch namti ke anruami chu kipi natesare mapu on natetetiwa.
ch mapurik nokisre jwami jmi omna kawchi, mapu rik an
jna rosirami, ne chirik bla noksima mapurik ani jwami rachal
karewmi; al a anrami nma bil mech simirsa ch jwami tibami
a omerima jarcho rakiwa ke natetika we, baw al ko sbal mapu si nwi,
ke omroma ku uwmi ikiy ch jwami kcho anwachi chu kilpi rikima.
VII. A be al machw mapu wacha ncha suwba ejido al mapu pe napawka
ncha, chrik al tibki we mapu on ich al mapu on eper paktami
mapu abni nchaka ko.
Ech Nulliwami al nikrima tiba we ralmuli nwal.
Ech nullwami al an mapu a nerba abni pobolo al mapu rek nta
paktami al mapu reg eper omaana ejidos al pobalo, tibpa sebal we
mapu on ich,sebal okuachi al baw mapu sinami n,al a nochma kti
k lwa eperlima abni.
Nullwami al kurima ejidatarios al mapu ke ejiratorios j, kti abni al
natwik nochma sbal mapu nwa ejido, nal nullwami nima mapu al
tibma ch nchal al chka wachami rercho mapu nwa ke ejiratarios j,
mapu sinemi ka tib la al n sebal we, aynacho suwba ejiratarios mapu
abni a nwa re we mapu on ich, nulliwami al kurima kti al natwik
nochma mapu rek nak abni,al jar ta kere. Isini jarcho tanwisa re
we, abini napawka anma mapu rek nak abni nal al raichsa bach.
Bilana ejido tsi ne wil nwima we ibli ejidatarios pe mal por ciento
bi nima (5%), isini jor simrami wil we nwisa al nerka nulliwami
rojanrmi maki mal maki mal.
Sinami ejiratario napawka natuika ansa al aynacho mapu napawka
ncha we nal j mapu we natiki, sinami al natwik kti al nochma
n mapu reg an nullwami. Wiliami komisariado ejidal al mapu willi
comuneros ch nima mapu al nochma ejido ktera al komuneros om, ne
mapu reg an napawikiwami, ch jwami ko a jawarmi nima ne mapu
rik an nullwami, chko j nchami ne mapu rik an napawikiwami.
Checho ku nsia we isni wikwisa we, baw al okachi, al chea olba ne
mapu rik an null mi;

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 45

12/6/12 2:38 PM

46

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

VIII. Anw mapu ke ir:


a) Suwba we, baw al rabaye nirami, ke wesi niwal nima sbal
ralmuli nal j, sum rejachi, mapu napawka ncha y al suwba komirchi
al pbolo eperami, niwaal jwami sum estados weal jwami, pe
chuw jwami, ne mapu rek nul nullwami rachrami os maki mal
rawe mech jnio, bambal bil mili osa nay siento mal sa maki usan, al
cha che jarcho nulliwami.
b) Sbal mapu niwi, ku karewik al sbal mapu al ral nwa
we,baw,al sbal al rabaye ochriami k umri ral nwa kal
secretaras de fomento,hacienda om al ni bil jwami Kami msiko
muchwami,chrik anro chab bil raw sbachi mech diciembre,bil
mili os nay siento kichwisa amkoi usan al jipi a si, mapu on pe chuw
ke risensi iysuwa arik chm kayenro ejidos,al we suwba nal a
nachutsa we ralmulu nal,nwal om al mapu on wek rejwa re.
c) Sbal oyriwami,eywami,nijwami o mapu al ral nliwa al cha
nullwami rojanrmi bachwami,sebal jwami oyerami jmi omna
estados al omna nirami, mapu nti tami j we ejidos sebal we,
baw sebal kachi aye, al we mapu n suwba a ralmuli ne chm a
permi nwal j.
Ma ke natami nima mapu bach anru pe we mapu a niwami j osel
mapu a nachutarmi j ne mapu rik anli nullwami osa makoy mecha
jnio bamial bil mili osa nayo siento mal sa makoy usan al mapu rik
tekual rewal ucharmi j osel anami mapu maki bamibal ompama
nea, mapure ke me simirisa mal sa makoy hectarias.
IX. Sbal rojna nachutsuwa we al iysuwa suwba paktami mapu
eper chm omna, isni k al nisa a k natma,a elsa pe oku pagtami
mapu epera muchwi chm werili,mapu nachutba re, al a eybo suwba
chimiaye eperami mapu k nwi we.
X. ey jiwral bil nullwami
XI. Ma ke natiki
XII. Ma ke natiki
XIII. Ma ke natiki

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 46

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

47

XIV. Ma ke natiki
XV. Jmi kaw mjiko, k risensi j mapu nochrik k nattipa pagtami.
Kuuchi wewami j mapu ma nwa re we bil siento hectreas mapu on
ich, al uch pe kuchii pe chuw we.
A sebrima bil hectrea mapu on baw roka ich al oku hectrea nima
mapu pe sinib bamba okeachi ich, nay hectrea nima w kasaleachi ko,
al os nay hectreas okachi, rab al kasaleachi o pe chuw remojachi
wakichachi.
A taa nwami j a ma nwa malsa maki hectreas mapu on ich algodn.A
baw roka ichisaa bika sientos hectreas ichisaa sebal namti rakami
mapu reg pltano,akaan son, kaj,kulu, al uli, ichisaa om raka,vid
ul,olibo,bainiya,cacao,mee, il al sbal namti rakami.
Pe taa niwiami wee mapu on al kasal, al sebrisa kwia bini upukla
namti, mapu on al akaana malsa maki sientos waasi, al jarcho ipukla
pe kuuchi enami.
Abni wee nwami al tibka nesa was a be kuuchi j, a risensi j kti a
nijma sbal osel mapu tniwa, mapu al kayenba re jar namti chm
werili, a nsiwa ch we ichiwaa sebal kowaami, k simrami wil nisa
al kecho al olrami nisa ne kulii al simirosa mapu rik an jna rojanmi,
a napabusa sebal osel mapu rik ani nullwami.
Mapu al kuchi weerili mapu on a weliwa namti, al nesuwa al ichusuwa
namti ke simirik wele nema wee, mapurik an osiruami okua al bikia
jna rojanrmi ke al nisa bach kecho karewisuwa.
XVI. Ma k natiki.
XVII. Jwami mapu muchwi kokreso napawka nchami al nullwami
newaami omna Estrochi, mapu on jonsa bi nijma nullwami mapu
rik an osiruami a s nakro karwia rachal, k wesi chikma ni bil umro
ral nwa ch we mapu kuchi ripli chm mulipi, nejwik mapu nul
rojanrmi nay al maki mal jna osiruami.
A kuchii ripsa ko we al k nachutsa al ral neasa sinami riwirik al
winomti bil bambal simrisa mapu al anero, anarik al riwitami nima

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 47

12/6/12 2:38 PM

48

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

ch niwal rercho abela chewima mapurik nisare a be ral kapa mapu a


ral nli nal al chka mapu reg nul wal nullwami.
Nullwami mapu a nir chim emi eperlachi, ch nima mapu al
natwima sebal pagtami nwal namti, al ank pri nal al natma, k
nakulatami nima ni bil ba al ke wesi bujeba.
XVIII. Al enbo osel mapu al natuika al conseciones mapu kayenma
nchal, mapu newli jwami ne chab bambal bil mili os nay siento
kichosa maki siento usan, mapu chapli wil we, baw alo sbal okachi
mapu nwal j jna kaw, k bilpi rejo nwa ripma, nal wal jwami
a ku sulma ch we, ke al nesa sinami niwal paktami chm
mochasa ko;
XIX. Ne mapu reg nul kostitusini, jwami sum estados muchwami al
nulma chureg al machn katewba rachal we ktera, mapu nir sum
ejidos, we suwba pagtami nal, kuchii we nwami, al kuripa suwba
ichaami al akarwa.
Mapu on jonsa bi nul walal wiliami ch we ktera mapu nir omna
ejiro al we suwba paktami nal, pe chuw a nirsa karami chim
ejiro, nawasa jar nasula we, kti a katewba ch rachal, jwami al
walual nullwami enka a jwama tribunales mapu on mocha jwami
magistrados mapu a jwal jawami Kobierno jereral, al kmara mapu
on muchwi Senarores ,a akarwima rachal we ktera nal al enka
nullwami.
Jna kterako suwba karewia racahal we ktera, ch nullwami al
nulema kti abni natuika al kuirima mapu on nikurisare, napawka
majistrado ta, mapurik an weal jawama jereral al mapu napawka ncha
kamara serores, mapu al isabisa jna, nikurima mapu sinib a ncha.
ch nullwami a newama mapu a nakurima karewia, raichal we ktera, al.
XX. Jwami Estrochi muchwamu al nakrima kayna wik nchal kti
a nochma pagtami al chrik suwba al kanlia eperlima. Aynacho
nakrima suwba al ncha, al tiba sbal mapu kayenluwa, aynacho
tibupa sebal ok, chureg nebo we al nchal mapu jawluwa omna,
mapu on newallwa, al tanwipa wenom newalsa ko, binekwami al
kurili m.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 48

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

49

Al jwami buyanma newak sbal nullwami kti al natwik nochma


al kayenma sbal kowaami, al ch ktera a jarcho kowaami kayenba
al ral npa ch jarna mapu om a newallwa.
OSIRUAMI 28. Jmi omna kaw Msiko, k nakipo mapu jarcho nayurik
nulma, eka raichama chrik nipama mapurik an nullwami. chrik
anerami al ke nakiwitami nima osiwal mapurik kuirima ch nchal achi.
Kara isisa, ch nullwami ne wabe jilika rikirima, al jwami ko asima
we al, we nataka su waba napabua namti bielana pe okua mapurik an
osiruami mapu rik sebal nerami nima al mapurik aminbi we natesima
sebal namti; suwba chirik, newasimi al nasoka namti, nchal wachi,
ral newami al wikna nchami, chue chirik nokisa, kti ke bilanabi
wik nochma kti ne anari ral kiama kti ke simirami natetika ral kima al
ke wesi simirisare mapurik ke al j bilpi al mayea al wikka anruami
kti ke risa olarmi nima paktami jarcho pe a niwami.
Nullwami al anma chukipo natma kowaami, namti sbal mapu
newal pagtami, al natwik omna nachutma mapu on a newallwa,
k riwba kti bilpi pagtami suwba ralk simra nattika ku ral nama.
Nullwami al nikrima natwik al tiba mapu reg newal pagtami.
Sbal nullwami al tibma namti kowaami natikla, kti k ne simra
natka nal neama sbal namti, al ntaka mapu jmi omana kaw a rejwa
k wenomwami al pe risata j. Ral nwami al natuwik nachutma
omna kowaami nal k ne simra natka ral kama. ch nullwami al
tibuma pagtami mapu ralk ko kowaami, kti k we nattika ral kapa
namti.
Jwami muchwami Estro k kurima jar mapu napawka ncha al ne
nulnal jwami mapu chureg nochma ta, mapu chijna osel correos,telg
rafos,radiotelegrafa, petrleo,al sebal mapu newalwa ch ktera,minerales
radioactivos al na nuclear ch sebal al nulma nullwami mapu kti a
buyanma jwami congreso de la Unin. Al ir sebal mapu nti raichba,
al mapu on simrima treni al ir, ne mapu reg nul ley nullwami,
al nejeka mapu reg nul articulo os maki mal, rosirami oselchi
kostitusini; jwami Estro muchwami al nema al tibuma kti k wesi
risa olrami nima, mapu al nijliwa risensi kti al tibpa sebal buw
omana nirami ne mapu reg nul nullwami ch ktera.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 49

12/6/12 2:38 PM

50

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Jwami Estrochi muchwami, a jawma kami nochma al yepika


nochma chon kti al natika a enek mapu a jiwrili al jiywik kuripa,
nal napawka nakrik ta paktami al napu wan nochma mapu rik an
nullwami.
Jwami Estrochi muchwami a wilma mapu on katwik tibma wenom,
abni natwik al nochma. Al tibma k riwma kti wikwima natekla,
al wacha tanwik wik muwwima al ku nba estadochi. K wsi jwami
nulma map chue tanwipa wenom.
Jwami estadochi nchami, tsi umeroma nuly mapu chureg nochsa re
ch kal wenom tibami, ni bil anma chu ayri wenom ch buyanba.ch
kal wenom tibami ko aboy nejwik nochma nullwami, al nejwik
cho wal jwami, mapu al nakuri al wacha al al tibka ncha. Kti al
wacha nochma ch kal wenom tibami a be jwama chon nchami
ch walal bisirnte kami atiami a ya jwami mapu muchwi kmara
de senarores o mapu sinim chon muchwi ncha, al isini a nakulwipa
kti jarcho uch nochma nal abni ntaka, isini a nakulapa mapu al kara
isisa bil chon nchami, al k riwba kti bij a nochma joreana, ni bil
bichwipa a ncha ruy ansaa kal wenom tibalchi.al k nattirami mapu
al binkami nisa om. chon nchami a oyripa ne mapu reg nul
osiruami bil siento min maki, mapu osirua uchuwi jna kostitusinichi.
ch mapu napawka noch nok ke bel ompama ne simra nuly mapurik
abni a tibka olma abni niwal al al jarcho ko mkapu napawka ncha
al mapu natuka nocha kti muysima, kti abni kal tibuma namti
suwba mapu iki niwi, al mapu ral neaka n oka namti momi bajonika
namti jmi newarmi al ch j nchal mapu minbi al nikro jmi
namti mapu we newalliwa, ch natuika nochma al inerami nima
weal jwami ktera jereral al Estrochi muchuwami, bach a risnsia
armi j jwami ktera, mapu nullwami newaami j. chbi nullwami
niwami, anmea mapu ke natiki, mapu ali iwral tsaka mapu newal
sinami, mapu nakiri mapu napawka nochma mapu rik j.
Mapu napawka ncha ke bela nejeitami nima mapu al abni ansa mapu
al tasa risnsia chu kilipi nokka kaynama mapu osa, al wikra mapurik
abni nokima, mapurik a neta mapurik abi machka newal, a nakitami
nima mapu machka newal a al mapu we machk new.
ch Estro, nejewik nullwami, ompama mapu rik abni naki tanewima
kti jarcho a nakuroma mapurik nochma, al neka nchaka sebal namti

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 50

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

51

omna nirami, nal be mapu chikacho ke nakiwa, ch nullwami al


anmee mapu rik rejolipa al kti sinami a tanewitami nima al neba
sebal namti mapu iki niru, al ke nakiwipa mapu sue anmea napawka kti
ke cha aneba jarcho.
Mapu rik kuiripa sinami ne mapu rik ani kostitusini al ne chirikbi
nokiboa mapu rik an nullwami.
A nijirami nima nikurowami al nchal mapu al we newallwa, mapu
al omaruami j, pe telibi niraa chirikbi nukuro kti ke wikma wenom
omna. Jawama Estrochi muchuwami al tibuma acha al suwabitami ka
ch wenom jna ktera.
OSIRUAMI 29. Mapu al jarcho chimi moisa al we charik nikumea al ke
nakisa mapu kili perelima, kti ke suwe ikimea al nakichika, ch bisirenti bi
Msiko atiami a natuika jwami sikritario jmi Estrochi muchuwami al (
rachal karewal ami kara omna nirami jereral procuradura general de
la repblica) chrik ko mapurik katuiwili nchami ch konkreso napawka
nchami mapu sinibsi ch k r ke napawka ke, a ompama ana kmi jonsa
al ke nakia omna kawchi al mapu on jnsa bi nchasare ch rercho
ktera al chewia ke nakiwia mapurik nokima, we sapuka ke nchal olaka
chrik; pe telibi ke nakiwa, al chewik sinami al ke nakiwitami nima
al ke erami nima al ke ibilibi paktami rosoa olarami nima.
ch ke nakiwami al k ewami nwisa kmi on muchima konkreso
napawka nchalchi, jnako nijma risnsia maputika a abi maye mapu
newal wa mapurik kti ch jwami nokima karewia ch namti ke al
j; mapuli nesuwaka mapu al isabiwa, a iyawiti napabuba konkresochi kti a
katuika nokima.
ch nijirami null wama, ke ompama ke nakiwa ni bil ea kit a nerami
nima rercho kti ke wesi mi kawlima, mapurik machwami nima bil
wiliami, a rawewal, mapurik bitelinal , al tibka retemal, bini rewal,
mapu on ocherami j; rercho kuuchi kuli ocherisiami niwal; al rercho
jwami niwal; al mapurik natanal , mapu rik inili al mapu bichiwinal
, al mapu iyeri onoruami bichiwinal jar rikmi; sinewi ne wachia al ke ku
upami simama; ch ke nakiipa mapu koiruami nima; ke nakiipa mapu risa
olarami nima al mapu risa olaka ncharitami nima; ch ke nakiwami
mapu ke newa ikimea iweral nira al risa olaka; ke bil ch jawama
jrisial mapu ke me newalliwa mapu si tibma jna rercho.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 51

12/6/12 2:38 PM

52

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Ke nal wa al eliwa mapu neba rercho al nakita a niwarami nima a


anruami mapurik an kostitusini anarik chewipa kti ke cha ikimea, suwba
tibulowa a nakirami; al anarik a neka kti ke wesi kawelitami nima.
Mapu al ma pe riwesuwa chrik nokiwami abela ku neba ch rercho al
nullwami, chrik ku sunisa al ku al rusa ch konkreso, sinami al
ku wachia al wenom tiubuami bukurutami mapu al anruami ripima
ke chibi ikika we jiyawiti. ch jawama al inema ke ompama inea al ch
konkreso kti ke nakiwa al pe ema.
chi nuliwa nijirami ch jwami ktera mapu ke nakiwami ku erami, abela
we al inerami nima osel chrik nokima inea jwami supremo korte
de jsticia de la nacin mapu anoboa we iyawitiacha ch kostitusini al
natami.

Capitulo II
Kaw msiko ochrikmi
OSIRUAMI 30. Msikanos ko j mapu jmi a awami j, al mapu jmi a
katwal osel.
A. Msikanos j mapu jmi a awli al ochrili:
I. Mapu a ranarami j jmi kawch aye, chu kore sin kaw al mekab
jonsa skami k wnowal.
II. Mapu ranrami j bomi bajona, kuchuwal nsa ewnowal jmi
msiko, ochrikmi kaw msiko, onol msiko awami a ochrisa jmi
kaw,al iylacho jmi kaw msiko ochrikmi nisa;
III. Mapu ochrikmi j bomi bajona, al ewnowal ko msiko ochrikmi
nisa, onol jmi awiami nisa, iyla jmi awiami cho nisa al;
IV. Jar ranarami nisa barkochi bawchi enami al pe roplni aska enisa
mapu nena kwami o namti ral nwami om.
B. A jmi kaw msiko ochrik mij;

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 52

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

53

I. Jarna ochrik mi al manarsa osel mapu nij secretaria de relaciones


osel an ami mapu majmi ma machruami j.
II. Muk alreji jarna skami nisa, al napawsa niwsare joi al muk ya
jmi msiko ochrami, aperelisa jmi kaw msikoal al sebal osel tniliwa
mapu rik nul nullwa.
OSIRUAMI 31. Mapu rik ne iweral nokisare msiko pereami.
I. Abela jlasare kchuwal al ke wnowami sikuelachi sinami niwal al
ko mapu k kobierno niwal j, Kti al beneritami nima richol, primaria,
al sickuntaria kti a bineba sontarisi ktera: mapu rek an nullwami.
II. Abela simasare chu kipi rawe anerami j sikuelachi al hora mapu kilipi
anerami j mapu on per, kti al anerami nima abi mapu chrik
nokisare al narema mapurik sontarisi nok. Kti al chirik nokima mapu
reka an rercho paktami niwal, we sapuka nema ranela, ne al machami
mapu rik nokis r sontarisi.
III. Al ikirisa kti ne chirik nokima tiba omna mapu reka an
nullwami ne al napawka ki ti n chirik tibuma mapu reka nokinal abo
ikiika, mapu on jonsa j, al natami niraka al mapu iki newal omna,
al kti kanlia perelima abni;
IV. Al si nikuura natetia mapu iki suwawiba, chirikcho omna, mapu
rik ristrito jereral al Estrochi aynacho munisipiochi mapu on per,
mapurik nisare kti anarik kuiritami nima mapu rik an nullwami.
OSIRUAMI 32. ch nullwami al k newama rercho kti ch
nullwami newaami na kawchi msiko kti ama sinami msiko
eperami kti niwima bilana ch kawrili beteliwami.
A newama ch reka al eperlima k naawaka kti ko okuana kawrili
eperami j.
chi mapu reka nochma jawaami al ch reka nokima ch rik, konstitusion
ktera, newalpa kti n kawchi msiko awikmi nima, tibupa mapu niwi
ch abi al k newalsa mapu bilana ch kawrili betelima. Jna abi niwal
ayna ch nima mapu reka tibupa mapu rik an jarcho nullwami
nchami napawka congreso de la union.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 53

12/6/12 2:38 PM

54

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Mapu al kili rejoliwa, ke weesi bonaka bajonika eperami omroma nikura


jem sontarisi ta, ke bil weal polisa ke bil sinami tibami. Kti si
sontarisi nima kili ke nekoka eperliwachi al ch sontarisi enami sinibsi
ropilanchi, nochsa chuw nchal al nuleraami ch rik, newalliwa
mapu mu na kawchi Msiko awami nima. Jeirikcho abi newalpa ch
kapitan, melami ina umaami, nulami, makina newaami, karewiami
makina al, mapu iki newalliwa, sinami melami chuw brik al ropilan
chewiami bantela naat al machruami al nima mapu nokmi j jmi
kawchi msiko. Ayna cho newalrami nima kti kapitan nima mapu on
uchpa sinami bawch enami al sinami nikurami bawch ena al
komantante nirami mapu on si sinami aseliwami.
Nai msiko siami chapiruami nima al bonaka bajonikami aynacho
chirik olaba, suwba nakiwami al suwba nchal wami, mapu reka isima
al mapu reka nulerami j walual siliami ktera ke newalraami nima
abi eperlachi.

Ruami III
Boonka sikami ktera
OSIRUAMI 33. Boonka jonsa abajonikami ko ke omro nokya mapurik
an osiruami besa maki kostitusini al niwima rercho al a sebal mapu
an echon kostitusionchi.
Jwami napawka muchuwami, mapu al sebal rachal karewima, a
omro ku bujana mapu jarnacho jonsa sikami mapu kti a chirik an
ch nullwami, a ku anari sebarisima mapurik nokisima tiba, mapu on
al chu kilipi chapiruami nima.
Jarnacho jonsa siami ko ke omro politiko nira ncha.

Ruami IV
Msiko awiami paktami.
OSIRUAMI 34. Abela jmi omna pereami j ch raramuli al umuki,
mapu msiko pireami j, a napabusaka, aynacho, a nijisaka mapu taniwa:

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 54

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

55

I. Maki osa nayo bamial sebarisa, al


II. ke chibi nokka perelisa.
OSIRUAMI 35. We al j mapu paktami omro nokya:
I. A owitami nima kti si botarima;
II. Bach chapiruami nima kti wilarama nima, al arami nima jarcho
nchal mapu rik a nejewik nullwami;
III. A napawka ibili nira al abi ilaka a si nakuroma karewia rachal
politiko jmi omana kawchi aye nirami;
IV. Chapimea ranela ch sontarosi al kaw tibami, kti a nimima omna
al al tibuma mapu on muchuwi jwami, ne mapu rik nul ch null
wachi; al
V. A niwabo sebal nchal mapurik ta aniwi rercho mapu al ti namti
tnal.
OSIRUAMI 36. A iwrili j mapu rek nokima jmi kawch eperami:
I. A osel chiroba chm munisipiochi catastro, abni ank pri namti
nwi mapu rek we, nchal, pri benka mi al pri timi ncha eper;
aynacho moba na rachal registro nacionl de ciudadano, ne mapu rik
nulnullwami.
Mapu napawka nchaal marik ncha om registro nacionl ciudadano
osel newak nij an ami mapu msiko ochrikmi j, al kti suwba
machma, al ch Estro nima al paktami mapu al ruma ne mapu rik
nul nullwami.
II. Karik olma tiba omna kawchi;
III. A s votrima al bawerma mapu al nakulwiwaj wami, ne al nejwik
mapu rek nul nullwami;
IV. A nakripo nirami (eleccin) jmiomanakawchaye, al Estrochi, a be
nattiraminima;al

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 55

12/6/12 2:38 PM

56

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

V. Mapual a jawrami nisako kti a nakrima ch mmunisipiochi mapu


on a eper, mapu al timi (jrado) nisako.
OSIRUAMI 37.
A. Ke wesi Msiko ocherokami ke erami mapu jmi awiami.
B. Nai Msiko mapurik abi j a wikma jerik nira:
I. Mapu abi nira nakinal bil bonka biteami, Mapu rik simeria bil
namti mapu sinamika neliwa mapu rik boonka jonsa siami, a nesa
osili simiral boonka bajonia, a nareka nesa chuw osel, mapurik simirasa
walual anika.
II. A bitelisa mal a bamial boomi bajonia.
C. A wikwlia Msiko pereami niliwami:
I. A mi naresaka osel al nesaka osel mapurik walual nullmi boonka
nirami;
II. Bini ikika tanewisa osel natami bil walual siliami boonka biteami
ke risnsia tanisa konkreso jwami mapuri sinibsi nchami;
III. A naresa al nesa mapu rik riwiwami boonka nirami ke risnsia
tanika ch kokresochi jereral al mapu rik nchami j sinib;
IV. A nakiwisa ch wiliami bilanacho kawrili niwiami osel al mapurik
isima ke bil risnsia taka ch kokresochi jereral mapurik nulerami j
mapu nochma sinibsi, ch wiknatami osel osaami ke si uchuchama
wiknatami ruami, al ko we machami al kabele abni ikika nakurami;
(literarios aneliami oli neraa).
V. A nikurisa, sayeria nai siami, ch boonka nawami, bil siliami booka
nirami a nimisa al sebal benek bilana najrowachi omna kawchi, al
VI. A jarcho che chka anisa null wami.
Mapu rojanrami okua al nayo jna rojakama, ch kokreso napawka
nchami a niwma null wami jna, mapu al ke nirulisa risnsia a

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 56

12/6/12 2:38 PM

bach anirami

57

namitami nima a nijirami, ma simirisa mapu jonsa anirami j null


wami ktera mapurik ani, al ko pe nijikabi nima ose mapu ta.
OSIRUAMI 38. Ma ke niwima rercho jpi ma maki osa nao bamibami j:
I. Jpire ke nokisa mapu ani osiruami besa maki ke anisaka piri isa ke
nokl jpi chue namti iweral ani ch osiruami jna mapu ke nokiru bil
bamial nira;
II. Mapu al oyeriwa kti mayewa jpi isili ch cha isimiwami japu al risa
oliwa ch ripokal (pena corporal); Mapu al jonsa kipu bamial asimea
bachra
III. Mapu al m a ch rikiriwami wipisoka ripokalchi;
IV. Pe wemi rasiamiti nisa tekuka ma mapu anirami j mapurik ruyeka
isimi ch null wami;
V. Mapu masika isimi ch najoromi ktera ne mapu al jonsa aniwa kti
chapiruami nima al m a ke chrik nokisipa jpirik isili; al
VI. Mapu al m a anerami j chirik nima mapu isili acha rikirita nima
wecha ke oke ch null wami a nimea ch jpi nokiwa acha wekawama
ch jarcho ma ema ch rercho jpirik paktami Msiko pereami al ne
jpirik kuiripa kti ku al nira inilima.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 57

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 58

12/6/12 2:38 PM

titulo okua

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 59

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 60

12/6/12 2:38 PM

Kapitulo I
Bonka bajonami ktera
OSIRUAMI 39. Nullwami omna kawchiko a jonsa niru pobolochi,
sebal nullwami echon pereami j mapu an kti abni niwal j.
Echon pobolochi perami ko a omro nakuliwia nullwami mapu ikisa ila.
OSIRUAMI 40. Aboy nakika nokima kaw Msiko eperami kti newama
bilana kaw ktera machwaami, aboy nulka, omna jereral, nasokami
Estrochi mapu reka abi elaa al we kalbe sinibsi ch rik mapu reka
nisare ch on; nal napawka omana newarami mapu reka an jna
nullwami we natami.
OSIRUAMI 41. ch onbi pereami nokima mapu reka nul ch
napawkami, mapu re ch rik nisa ko, al ch Estrochi ktera,
Mapu on jonsa nulsare, mapu reka an ch costitucioni omna nirami
al wanatan Estrochi nirami, ke ompama natuwia jereral ta.
Ku kuliwami newaaka al abni ikika chapimea, ne albe al mapu iyiri j,
mapu rik nisa r:
I. ch jwami politiko ko j mapu sinami kuirami; na nullwami ko
anmea chu reka nulma al piri newalliwa ki ti oselchi bitibama wachia al
ne mapu reka nisare mapu al botariwa. ch jwami omna a bela niwi
rercho kti asi nikuro mapu al botariwa estatalchi al munisipal chi al
Ristrito jereral.
ch wenom sinami niwal a nesuwa beneriwami ktera, al machriwami,
asiwami wenom ktera al politika, al nchal o siruami newal wachi.
D. ch wenom sinami niwal nchal we natami noochaal, mapu
reka beneriwami, machriwami, aasiwami wenom ktera al politiko
ktera, ch rik aynacho mapu reka nokisare chrikcho osel osiruami
buyanami, abela k natema bikia porosiento m suwba wenom sinami
niwal mapu iki arami j bil bamibal nati nchal wami. A l besa maki
por ciento mapu iki aniruami j bach, anararik nira nachutarami nima
al kichaosa maki porciento ko a suwabitami nima mapu ma suniliwachi
botaria diputados jawa ktera.

61

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 61

12/6/12 2:38 PM

62

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Null wami animea chu kipu niwima mapu si kuiroma mapu abi ala, ma
suwba napabuka ke simirosa re sinibsi bamibal,
Ibilipi mapu jwami ninal (partido), maki porciento make simirosa re ma
upawal nejowiwami (campaa) kti wilba walual siliami;
ch rik ayna cho nulma chu reka nokisima tibusia al neesia kmi jonsa
owiina (chota) al neeliwami suwba wenom mapu ik niwi al niwima
mapu ik bujetami nisa re mapu re ke ch rik nokisaaka mapu reka
anerami j jna ktera.
ch rikcho, ch null wami animea chu reka olasima ku nijia wenom
mapu reka nokisare ch jwami partiero jpi rik wekawasa ch osel
bitibal ami rigistraochi al ko mapu abi niwi al ma ke natami nima
arami omna jereralchi.
III. ch jwami politiko omna nirami a niwima rercho ma pu reka
neema sinibsi ch neoki chijana lami i omna.
Rojanrami A. ch instituto jereral eletorali chbi nima jawaami jepu ibili
nima kilipi nira simeratami nima Estrochi a l rariochi al tilibisionchi
ch ktera newarami mapu reka abi naki al mapu reka a niwi ch
rercho ch jwami politiko omna jwami, ne mapu reka anebare al
mapu rik an null wami:
a) Mapu al chota nejowia al mapu jonsa ncha ch katuiwami electoeal
ripima mapu reka tibuma sistituto jereral lictoral nayosa makoy al osa
nao minuto sinibsi rawe, a chijinarami nima okua al ami bikia minuto
bil hora neraa nawesia ibiliana bi rariochi al kanal chi mapu on ani
chotarami d) jna rojanrami ktera;
b) Mapu al nejwiwa ( precampaas) mapu al bil wilibama re, abelako
niwima bil minuto bil hora neraa kti nawesima rariochi al tilibisionchi;
mapu kilipi eraami j a neerami nima mapu reka ani nullwami;
c) Mapu al nejowiwa (Campaas)ch ko abela nisare mapu reka a chewima
ch rercho niwal mapu wiliami ninal (partidos) politikos pe okuaa
osa nayosa makoy al mal porosiento mapu kilipi niwi mapu reka ani
chotarami.
d) Jna rojanrami;

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 62

12/6/12 2:38 PM

titulo okua

63

e) ch nawesiwami ibilipi rariochi al tilibisionchi a nawesarami nima ne


mapu a l hora anirami j mapu reka usani sebachi al osa maki nayo hora;
f) Mapu kilipi aniruami j ch rercho ch jwami poltiko a nchutarami
nima abni ktera mapu rik: besakoi porciento anari a l kichaosa maki
porciento a ripiami a yarami nima mapu jawa lwa diputados jererales we
sapu jiyawiti;
h) Ibilibi partido poltico jmi omna kaw ke niwisa wiliami napawka
nochmami (Concreso de la unin) aarami radio a l telibiosioni anarik
mapuri ilara mi j, a l independencia
i) Mapu ke wesi ta ta ch rojanrami A al B jna, al ma ke nochmasa
paktami owia jwami al weal jwami INSTITUTO JERERALI
ELETORALI a anerami nima mapu maki okua porciento mapu kilii nokk
echon Estadochi aniboa kilpi semerotami nima rariocho al televisionchi,
mapu rik an nul lwami wiknatami; suwba mapu nulerami j, ch
instituto chijanama ch partidos politikos ne anari nira bilana cincuenta
porciento; al mapu ripko abni jwami a mach chu olma a l a jarcho
jwami ma ama, a l mapu rik jererales a l omna kawchi aye. A ibinili
partido politikos jmi omna kawchi niruami anema a nokima mapu reka
a anerami nima kilipi bil mecha a l ma l minuto a l mapu ripiko ayna
a semerotami nima seba l raicha l pe osamakoy sekuntos bi ibinili neraa.
ch reka ikisaako, seba l mapu a semeropa jna ktera a aniruami nima
mapu reka ani d) jna rojanrami. Sine rikchi ch instituto a umero ania
kilipi a l chu reka semerotami nima raicha l ch bil partido politiko,
ktera mapu re ch rik anisaa ka.
Partidos politijos ke sineti ompama owia niwia, a l jarcho paktami, kti
chue semerotami nima rariochi a l telibisionchi.
Ke wesi paktami omro, natetia mapu nijirami nima, osel jabami ktera
rariochi a l tilibisionchi mapu ania chu reka botarisare ke kichima a l ke
kuiroma je na jwami a ke kaseana nakirami j mapu ch rik nokiboa.
Ke nakitami nima mapu semeropa jmi omna kachi aye racha l mapu
paramij bonaka jonsa.
Mapu ani ch on oselchi rojanrami okuana bach rosirami a nejewitami
nima ch on Estrochi a l ristrito jereralchi mapu ch rik a nokiwa.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 63

12/6/12 2:38 PM

64

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

ROJANRAMI B. Mapu al niru botariwami jmi omna kawchi aye,


ch instituto jerera l eletorali animea chu kilipi simerita nima rachal
mapurik rariochi al telibisionchi al ko ne mapu on semerosare raichal
, ne mapu rik nul nul lwami :
a) Chrik nokisare mapu al botaripare jmi al chrik nisare mapu rik
nulerami ch jwami ch jereralchi nchami ta, chu kilipi anerami j
omna abela a namitami nima sinami mapu chrika uchuwi a), b) al
rojanrami jna;
b) Jarcho rik nokisiwami eletoralies, mapu on nochma mapu rik ani
nullwami, mapurik j jna kostitusini, al
c) Mapu chu piripi nachutuwa ch mapu jwami nina l politikos, aynacho
sinami oselchi bitibal ami, a newasare mapu rik ani rojanrami (a) jna
osirami al suni mapu rik ucherami j.
Jpi karewima ch instituto jereral eletorali ne mapu ikilipi ne rariochi
al tilibisionchi mapu rik jna rojanrami al bachwal mapure ke wik
nisako mapurik abni naki jarcho jwami eletoralies, animea chrik
chewima mapu ikilipi, ne mapurik ani nullwami mapu rik nisare.
Rojanarami C. Mapu al niruachi (propaganda poltica) mapu al owiliwa
paktami kti a nijma voto, ch reaami a be al riwik rachma, k
kawlika mapu on ncha jwami, ni bil kawlika abni partidos, nibil
kawlika chuw paktami.
*Mapu al owliwa paktami eletoralies mapu al nakulapa re jwami wal
jererli al omana mapu mochama, al mapu al ma suwena ch owliwami,
ch al jonsa mak wsi naktami nima ktira rachaka olma radio chial
suwba osel propaganda mak neba ma suw nisako ch propaganda wal
jwami jererli, sum estro choal omana munisiopiochi, jwami mapu
muchwi Ristrito Jererli al omana mapu on si nul (delegaciones) al
chuw wik rejachi. A naktami nima kti jwama eletoralies, a benritami
nima, al nakrima benria al wami mapu ik newallwa kti k kara
ikimea paktami mapu ik namti newallwa.
Rojanarami D. Ke al nejeyasa mapurik ani jna jpi ke al nokiru jpi rik
aniruami nili ne chokichi jonsa ch arikirima instituto jereral eletorali
mapu rik nokisare, ne machka mapu rik abi naki jpi a omroma uchaya
we jiyawik nila ll kti ke nakiwita nima mapu chijanama ch rachal

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 64

12/6/12 2:38 PM

titulo okua

65

echon radiochi telebisionchi, ma mapu si nikura nok, jpire ke riwisa ch


nul lwami.
IV. ch nullwami animea chu ikilipi nokisima asia jpuka nima ch
walual wiliami mapu al wilanal bil wiliami ch sinami paktami
animea mapu rik nokisare mapu a l nijowiwa (precampaa y las campaas
eletoralies).
Mapi ikilipi nokiwa ch bamial mapu al katuiwa jpuka nima birente
omna Msiko senarores, al riputaros kimisa maki rawe nima ch
bamibal mapu al anika nokiwa kti jawaba ch riputaros campaas
usansa maki rawe nima. chiko ke sineti wilimin nima.
Bikanatami kayami a risensia nokima owa paktami.
A ke riwiisuwa jpirik anelwa chi ikipi rawe nima mapu al jawanal chuw
jar weal jwami rikiritami nima jpirik ani ch nullwami.
V. Mapu al wilba bil wiliami ch Estrochi nokima jepu na nchal
sinamika napawka ne nulka jpirik walual wiliami jpi wilarami j
chna instituto jereral lectoral ktera mapu nchami j raichal karewiami
al a sicho ncha jpi niwaami j nullwami ch mapu jwami ninal
omana partidos polticos jpi rik nul ch nullwami mapu nok Estrochi
nchami bikiana al al wachina jpi wana j jpi iki namti nokinal.
Ech instituto jereral eletorali nima jpi rik walual wiliami jna ktera
chikore chrik nokinli ami mapu rik nchanal mapu rik benekmi j, a
nirulima jar mapu chrika nokiboa chko nima ejecutivos tcnicos, al ch
jpi al tibula kti al nira nokiboa ch jpi ruyeami j omana ch nima
walual mapu al animea chrika nokiboa al aynacho a sicho nochma bil
ruyeami bisirnte aneliami j al osanayo ruyeami eletorali aneliami al
napawka nik we nal ke omroma ania mapu rik nokinal, ch ruyeami
a omroma jpi niwi nulalwami ch jpi kuiriami j weal jwami al
bil sekretario ejecutivo ch nullwami animea chrika napawka nokima
al chrika nochma ch paktami chrik mapu napawka nochma mapu
rik nulk nok jepu, chi mapu weal jwami, j ejecutiva aniliami ch
nijma paktami jpi ne al sebal machka nokima ch nchal al eletorali
aneliami, al a nirulima paktami jpi narima suwba jpi iki suwibal winom
al nulma ch nullwami ktera mapu abi niwal j, al ne suwba al
ineba chi ikipi winom moi al kipi bujasimi institusionchi jonsa, mapu rik
ani ch nuliwami electoral ch instituto mapu a kuiroma newa riwelitia

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 65

12/6/12 2:38 PM

66

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

suwba ch ruyeami nulema ch nchami kti nokima ch nchami


ch mapu napawka nokami j mapu kuiro sinami. ch jpi tibami
nima j padrn electoral wiknaka sirami j jpi kuiriami j ch weal
jwami ninal mapu tibami ko nima a bela pe chue jawrami nima (las
mesas directivas de casillas estarn integradas por ciudadanos).
chi wiliami consejero usani bamibal bi olma nochma, che sine wilasuwa
chi nikuriami a kimaki bamibal nokima si nochma mapu al che sine
jawrami nima al ke omroma checho wilaya bil paktami. Mapu chiko
rik ke, bil al a jarcho a jawrami nima p chrik bi a kti votaritami
nima a okon bikintami nira mapu china asi j ch cmara de Diputado
al inenika jpuka a nal wilba rik, peteelibi nchama a karewisa ch
paktami ta. A nijisa suwba raichal ch natal nijami mapu rik ch
bisirenti al mapu yepirik ma raichal nijami chna botarialchi nchami
ch bil riwelisa wilalmi a wilarami bilcho kti a sunima chrik nchal.
Ech nullwami animea chirik nchaba al nokisipa mapurik nisare ch
bisirnte natal nijami ch botarialchi nchami, ke omroma bilcho
nchal niwia, nullwami, a kerema ch mapu natal si nijami j
suwba al mapu si ncha napawka ch si bineri we machami, mapu abi
nokami asiami, abi nwima, ke aka namti iyiri. A chopi iki natetirami
nima ch jwami echon najorialchi nchami omna kawchi.
Ech walual nulami contralora general del instituto a wilama a botarik
jwami napawka nochmami cmara riputaros a okon bikintami nira
ch jpi ta uchuwi ch pe ripabe nira bineami mapurik mapu rik ani
ch null wami. Usani bamibal nochma chrik nira al che sinepi
wilarami che nie wilasuwako al nima pe sinepiko. Abela si nchami al si
nikuroma nochma Estrochi al inea tibukia mapu rik nul weal jwami.
Ech walual secretarik a wilarami nima a botarik okon bikitami ch
natal nijami suwba jpi nijmare mapu rik bula chi bisirnte.
Nullwami al animea kti wilba konsejero bisirnte kti jarcho ta
nochmama, natal nijami botariami, ch botariami taraami contralor
aneliami al sekretario walual ta nchami jereralchi botarialchi; Jpi al
sebal nokl ko natal nijia jpirik bisirnte, natal nijia ch botariami
ktera al ch sekretario walual ta nchal ke omroma wiliya okoa
bamibal be al sunisa ku bujama, mapu rik nulerami j mapu nchama
ch paktami kuira mapu rik wilarami a nikurili.
Ech natal nijami si nochmama abela jawrami partidos ktera mapu si

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 66

12/6/12 2:38 PM

titulo okua

67

napawka nochma camnaras bilpi natal nijami wilba mapu iki jawrami
j al mapu a machruami j mapu napawka nochmami ktera.
Ech instituto jereral elctoral aomroma a nochma suwba jpi iki nchal
j ne jpirik ani nullwami ch sinib nchalami abinerma riwiwia
omna mapurik nokiwa omna kawchia aye, a niwi rercho mapu napawka
ilaka omro chu iyiri partidos politiko ninal abi, al oselchi roba mapu
a ompama bortaria, a ompama buyacha osel, mapu nebare botarowachi,
aynacho a neba computadorachi jpi ani ch null wami, ania jpi we
natami j a li nijia ch osel diputado jawrami al senadores, aynacho
tarami n ima mapu al wilarami j walual bisirnte.
Sinami msiko eperami, ibili ristrito mapu on jonsa nul eletoralies
uninominles ma al tarasuwa osel mapu baweral paktami, alko ku
al anaritami nima chi nesuwa electoral al naritami al akerami piri
nawesa paktami mapu ma baweral electoral. Mapu sinami napawka
nochma rgano kolegiado de direccin a nawesama ne mapu reka ani
nullwami.
Al enerami nima wenom mapu ne suwawima partidos politika chirik
tibuma napawka nochmami (rgano tcnico konsejo jereral chi IFE), a
iyrami nima kti abni natuwik nema wenom, walual nulma a botarik
jawaba okana al bikianatami si nima jwami mapu ela makti nima
consejero bisirnte. chi nullwami al napabuma al al nochmama
chi jawrami, al chrik olaba ke al nochmasa jawrami natuika
nochmami cosejo general. Al nochma ma chi jawrami nikuriami
rgano tecniko ke nochmama mapu on wenom katewal ta, al nikroma
tiba chi fiskal.
Napawka nochmama rgano tcnico, chi jwami kompitenti nima mapu
al tibma jwami jmi omna akawchi aye, a sebrima mapu on jonsa
anrami j mapu rek wee an rojanrami bach.
chi IFE a elma napawka raichaka chi jwami ya mapu kompitnte
j jmi omana kawchi, chirik tsako abni machk nokima chrik
kaynaba jmib, mapu reka nul nullwami newami mapu reka nisar.
VI. kti al nerarami nima mapu rek an (konstitusional nira) mapu al
risnsia arami mapu reka nokima al chrik karewima chi eletoralies,
a niwma bil sistema mapu aniboa mapu ke elarami j, mapu reka ani jna
konstitusioni al chi nullwami.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 67

12/6/12 2:38 PM

68

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Aniwami jna sistema nijma sinib suwinatami kayami mapu reka


nokisima chi eletorali al a nijma kti al tibupa chirercho politiko
sinemi botarial ktera, aynacho botaritami nima napawka nochmami
mapu reka ani osiriami kimakoy min kima.
chi electoral ktera mapu reka ke elasuwa, constitucionles al
al wachiami, ke ku rewetami nima chi karewalami mapuke
elarami.

Bach ruami II
Mapu si j jmi omna kawchi al omna kawrili
OSIRUAMI 42. Jmi omna kawchi mapu on jonsa j:
I. Mapu si j jmi omna;
II. Mapu on kuchi omana baw, al suwba mapu niru echon bawchi al
sebal namti mapu iki niru;
III. Mapu on amana baw Guadalupe aneliachi al revillagigedo walu baw
maniachi;
IV. La plataforma pendiente.
V. Suwba baw mapu mani walu bakochi wilimin j al sinieami niwal j
mapu iki pere jmi amaruami kachi al mapu iki niru rele bawchi;
VI. chi mapu uchupi nisare, jmi kawchi al mapu kilimin la nesarre
mapu rik nulrercho internacionl.
OSIRUAMI 43. Mapu si j jererasionchi ko j chi estadochi Aguascalentes,
Baja Calfornia, Baja Calfornia Sur, Campeche, Coahuila de Zaragoza, Colima,
Chiapas, Chihuahua, Durango, Guanajato, Guerrero, Hidalgo, Jalsco,
Msiko, Michoacn, Morelos, Nayarit, Nuevo Len, Oaxaca, Puebla, Quertaro,
Quintana Roo, San Luis Potos, Sinaloa, Sonora, Tabasco, Tamaulipas, Tlaxcal,
Veracruz, Yucatn, Zacatecas al Ristrito Jereral.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 68

12/6/12 2:38 PM

titulo okua

69

OSIRUAMI 44. Ka emi Msiko ko j ristrito jereral, cheami Weal jwami


napawka nochmami al kapital jmi Estrochi napawkami Msikochi.
Abela ko ta nima chi kaw jepi jipi niwi chi weal jwami jereralchi
bilana cho semerotami nisa, a newarami nima chi Estrochi Valle chi
Msikochi mapu on jonsa nisa re al ch iyena wilimin mapu on jonsa
an chi konkreso Jereral.
OSIRUAMI 45. Jmi Estrochi omna abela niwi kmi jonsa nisare al jipe
a biji niru, mapure ke sineti nikumsuwaka jna ktera.
OSIRUAMI 46. Mapu on pere abni bela, ilaka karewima, abni al
kanilika mapu on jonsa nisare; ke bela tsi natami nima mapure ke
chirik ilsa mapu on jonsa karewi chi Kmara Senadores.
Mapure ke al katuisuwa pe chu a simea mapu on muchuwi senadores,
abela chirik karewima mapurik ani osiruami, kichosa maki usani
rojanrami maki bil, jna kostitusini.
Mapu rik katuiwili senadores ke bela wesi namua anema.
china Supremochi ali mapu on najorowa abela ra charami nima al
machruami chrik nima, mapu rik machnal mapu rik raicharo chrik
ripili chi cmara senadores jonsa.
OSIRAMI 47. chi estado Nayarit a nwima we al suma mapu on jnsa
j chi we Tapic chami.
OSIRAMI 48. Kaw bawchi muchwaami, al napu on uchi nira
amni baw aynacho sbal mapu chami j mapu jnsa anwiwa kaw, chi
plataforna ruami bawchi zocalos rel bawchi enami al kaw bawchi
muchuwami al mapu on uchi nira amni baw, chi baw mapu on
jnsa mi kre, rel bawchi al mapu echon si chami j ko a jwaami
jereral nwal nima, al chi rik cho chi kaw bawchi muchwaami
chon chami j.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 69

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 70

12/6/12 2:38 PM

titulo Bika

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 71

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 72

12/6/12 2:38 PM

OSIRUAMI 49. chi wala jwami jereral rojanrlwa kti niwma chi
nullwami ejecutivo jrisial tasi omroma napawia okon nira checho
jar m ajna ktera pe bilpi paktami nira al ke bilcho nochma china
konkresochi jpi niwami nullwami, jpi re ke chirik nulsaka chi
ejecutivo de la unin nochmami jpirik aniiru osiruami osa maki min
kimaki al ke bil jarcho rachal jpi ke osiruami nisaka okuana nira
rojanari chi osiruami bil siento besakoi bil a risnsia nijiba.

Aniruami II
chi weal jwami
Osiruami 50. chi weal jwami omna Msiko nochmami bilana
konkresochi nochma jpi rojaniliwa okana nira (cmaras) bielana diputadochi
nima bilacho ko senadores nira nima.

Bacha chota
Mapu jawl al mochibi jwami napawka nochma mi
konkreso
OSIRUAMI 51. chi napawka nchami kmara diputado abela si nima
representante kawchi omana, a jawrami nima kti bikia bamibal niraa.
Ibili diputado abni nwaal, a wilba bil kuiriami suplente.
OSIARUAMI 52. Napawka nochmami cmara diputado bikia siento
diputado mpau rik jawrami nima bachriko botarik, a osilichi roarami
nima ibilipi sitrito eletoralies ma al machsuwa mapu nnayurili, al okua
siento diputaro nima bach jawrami kti representarima anarik, ineka mapu
oselchi roarami j, mapu al botaritami j, ibili nira (Circunscripciones
plurinominles).
OSIRUAMI 53. Mapu on jonsa sba bika siento ristritos eletoralies, mapu
al tarluwa a wik nsa, a be rojanba paktami sum Pbolo eperami mapu
nir jmi omana kawchaye abe chu ik nwima ibli ristrito. Arojanba cho
ristritos eletoralies ma al tarsuwa omana Estrochi, al enka osel censo

73

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 73

12/6/12 2:38 PM

74

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

general suwba oselchi rorami mapu on an suwba rewal, al enka kti


k okua nima Riputaros mapu a representrima wik paktami.
Mapu al jawba oku siento riputaros, mapu rek nili nekulii al osel
sistema mapu on uchwi suwba rewal, akayenrami nima mal kaymi
osel plurinominles masuweena jmi omana kawchaye. Nullwami al
anima chrika olba al kmi jonsa nima mapu a sebma baweraa jmi
omana kawchaye.
OSIRUAMI 54. Mapu al jawluwa oku siento Riputar os kti nekulii a
nakrima, chi sistema mapu onnewalwa lista mapu on roalwa rewal
abo a eperlachi paktami al enka mapu rek an nullwami;
I. Bil partido poltico, al oselchi roba chim abi eperlachi, aanimea
mapu a s nikri jwa owtami mapu si rema candidato kti Riputdo nima
a chirik elsako paktami oku sientos Ristritos ma suwenisa tara;
II. Suwba partidos polticos a sebrisako oku por siento sbal mapu ik
a botroli al bitbal oselchi chim a niruami mapu ma al tarrami
j, anmarercho mapu ramij chi riputaros ktera kti a kuliiko anri
nochma;
III. Partido pltico a nejisa mapu rek nul osel bach anirami, ibli nera
al jarcho a kurosa ma iysuwa osel anami mapu a niyroli chi owtami
Kandidatos, a be iyraminima osel an ami mapu a represntrima ne
anri paktami,al ikika chu ik boto napabli chi Riputaros,chu ikpu
rewal bital oselchi lista al an ami circunscripcin plurinominl,chi
on jnsa a bilcho owtami candidato nima mapu ne bach wilima rewal
oselchi lista. Nekuli ko a nakrima napawka nchami Kmara pee a wik
muywisako botos jmi omana kawchaye.Jna ko k nma partido poltico,
pri kor a niyroli jarna Rstritos ma al tarsuwa,al a nasa pe a wik mapu
mochama Curules walal mapu napawka ncha cmara superior ma al
tarsuwa sbal botos mapu napabli jmi omana kawchaye al uch rap
osnay por siento (8%) ; al
IV. Mapu reg nul rojanrami bika, nay al mal bach anirami, Riputaros
anrik nakrima ma al nayrisa ne mapurek olma partido poltico,
mapurik nul rojanrami nay al mal, jarcho partiro niwima rercho
mapu on jnsa bawraba al tarba, chrika olba. chi nulalwami niwma
chrika nima al na ktera.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 74

12/6/12 2:38 PM

titulo bika

75

V. Ke al nima, mapu bil partido poltico a nwima riputaro


OSIRUAMI 55. Mapu remi Riputaro ninalka je iyiri mi newal.
I. Mewsiko mi biteami nisare, al ahuiami mapu almi ncha ablami
nwirercho;
II. Ne mi bamsare osa mako bil mapu al botriwa.
III. Jna Estrochi mi bitea asisre mapu al ne sinib achinmi bitelisre
simirik usani micha jpi a bij chirka a noksare.
Abla bitibisare oselchi kti a bptaritami nima mapu rik kanrirato al
Riputaro, abla bitami nsare jmi Msiko ami mosare kmi on jnsa
j mapu botariwa, ali chin bitami nsare simirik usni micha jipi a bijisi.
Ke bela tasi wiksare ch k r jarna nochi kura paktami kti ko chirik
wilarami paktami ktera.
IV. Ke Sontarisi niraa nochmasare ke walual nulami nisare polisia
jarna ristrito japu on botariwa, kecho sebachi kimakisa maki raw.
V. Ke walu nulami nisare bilana mapu napawka nochmalwa mapu
abni ikika nochma, Ke bela tasi sekretario nisare jmi Estrochi, Ke
walu nulami nisare bilana mapu on napawka nochmalwa al on
nochma sinami paktami, wchiko ku riwesa nochma kimakisa koi
rawe kecho sebachi mapu alm a nirulima botariwami.
Kecho a walual nisare mapu najrima jmi omna, al kecho magistrado,
al kecho sekretario chi na tribunalchi eletorali del poder jrisialchi je
omna, ni bil natal nijami bisirnte nisare kecho sekretario nisare
china eletoralichi del poder jrisialchi jmi omna mapu on jonsa nisare
china instituto jereralchi elctoral, kecho sekretario ejecutivo, kecho director
ejecutivo kecho nachami nisare china instituto, mapu al ne al ku riwesa
nochmal, bikia bamisabal bachriko ma sebachi mapu al botrariwa.
Sinami Iselikami omna Estrochi al Mapu Weal j Kobiernochi Ke
bela tasi omro jaba mapu on jonsa nullwa mapu al a nochma cho biji,
piriko re riwei nochmal.
Sinami Sekretario Kobiernochi jmi omna Estrochi al jmi omna kaw,
Sinieami Magistrados al oweriami omna al jmi Estrochi, al mapurik

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 75

12/6/12 2:38 PM

76

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

bisirnte Munisipli al weal plitikos mapu si nochma mapurik j ristrito


jereral, ke jawrami nima abni Estrochi, mapure ke tasi rewesaka
nochma kimaisa maki rawe bachriko mapu sebamare botaripare.
VI. Ke belanisare Ministro bilana mapu on amachliwa
VII. Ke tasi moasare mapurik ani osiruami malsa maki kimaki
OSIRUAMI 56. chi Kamra a napawka bil siento osamaki min osayao,
mapu ibili, Estrochi ritrito jereral okua jawrami nima jpili kuli botarialchi
a soki suwba chirik ilsa al bilko a anerami nima bach okua. Jna
chirik nokialko chi Pilitiko abela bitibama oselchi a okuna Formulati
chi kandirato ktira. chi senadura bach niraa asuwba ktera anerami
nima chi fomula akanrirato mapu bach wiliami j opartido politiko ktera
mapu rik bini chukual okua niraa mapu iki botarili chi ktera china
Estrochi mapu on j.
chi besa maki okua Senadores ripiliko a jawaarami nima mapurik nijili
osel bach, mapurik abitibasili china oselchi botarial ktera bilana bi
niraa circunspcrision plurinominl omna kawchi.
chi nullami ko animea chrik nima chi.
chi kamara senadores a kuliwami jwami usani bamibal niraa.
OSIRAUMI 57. A ibili niraa a senadores a wilba bil suplente.
OSIRUAMI 58. Mapu senadores niliwa a nijisare osel mapu rik Riputado
cho pe bamibal nira ko a pe ke, nal osa maki mal bamibal ne sebarisa
chopi chi rawe mapu al botariwa.
OSIRUAMI 59. chi Senadores al Diptaro chi kokresochi napawka
nochmami ke omroma jabisia pe mulipi niraa:
chi senadores al diputado suplente chiko a omerima jaba pe iya a mapu
rik abi niraa a machami j mapu a kea sami chi sontarisi nochmalchi
a ke sine nochmami; nal chi senadores ko a diputado abni niraa ke
omroma jaba milipi niraa pe suplente niraa ko.
OSIRUAMI 60. chi napawka ncha al paktami ta mapu rika an
osirani nayosa maki bil jna kostitusinichi al mapu rik an tamlwami

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 76

12/6/12 2:38 PM

titulo bika

77

animea kti a we al niraa nokiiru botariliru jawa weal jawaami diputados


al senadores ibili jpi iki Ristrito al suwba Estro; ibili a niraa jpi ikicho
j nijma chi osel konstancia aniliami aba chi jpi weal jawaami ninal
jpi simirami napabuli boto al mapu ne bach nayurili senarores de ne
mapu rik tam osiruami malsa maki usani jna kostituni al tamlwami
chirikacho, ayena aniruami china jnsa ma jawrami nima riputaros
mapu asinami nakurika nayurili mapu rik nul osiruami malsa maki
nayo jna kostitusini al nuliwami
Mapu aniru mapu a natik, nijirami chi kostansia anelami, al jawrami
riputaros al senadores a bel ke natami niraba sebarima mapu katuiwa
tribunal eletoral poder jricial jereraacin, mapu rik an tamlwami.
chi jpi rika anika chi jwami ktera jpi nchaami j eletoralichi regionl
jpi aniiru a inerami nima acha alrika nokal chi jpi nokima jpi wabe
repabe weal jawa j echon elctoralchi nchaami jpire ka chirika tasaka
chi jpi weal jwami ninal mapure anirulisaka bil namti jpi ke al
niraa nokiiru jpi aniruami nili al checho mi aanokisua kti checho votaripa
chi tamlwami animea chirika nokiboa jna.
Mapu on najorowa keniyurisiwaka echal suiniba, ma ke tasibil chibirika
anerami nima. chi tamlwami piri iki namti newalba animea chu ikipi
newalwaba, jpi jon siroami j jpi karewilia jpi ke katuirami j.
OSIRUAMI 61. chi jwami riputaros al senarores ke kawelipa abni
natal al mapu rik racha ni bil mapu rik nochma, al ke sineti
nakuliapa jarcho ya.
Walual bisirnte ka wiliami kamara, al tibuma neral mapu rik nul
kostitusione mapu nule abni, kti ke wesi namua anema mapu kisapi
napawka natuika kare raichal.
OSIRUAMI 62. chi jwami riputaros al Senadores ne al natiki, chi
jwami ke jarcho nochmal newama, ni bil nulerami nima jarcho
nochmal omna kawchi al Estrochi mapu o n natetirami nima, nal
atama risnsia ne bach chi on nochma napawka kamara; risnsia asuwa
ko ku mach awapa, kti al anochmama sinu nochmal. Al inerami nima
chi riputaros al senadores al sebal mapu nikuiri suplentes we chirik
nisako. Na rojanrami a la animea chrik oyeripa we machnisako ruputaro
ka al senador oma.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 77

12/6/12 2:38 PM

78

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Osiruami 63. chi kamara ke ompama epia ke nirulisaka, ke namu noka jepi
re ke itelisaka, ibili neraa chi, simirik nisa nasipasi ma suwba napawka;
mapu sili che sine napawima mapu reko an nullwami iweral anea mapu
ke sili mapu simea bes maki rawe che sin, ma anesuwa al k chirik
nokisaa a nmutami nima achi b ktera, mapu ke naki chi nochmal,
a bayepa mapu kuiroma, mapu aynacho napawima chi rikocho, jepi re ke
chi rik nokisa cho, a apaa che bil nchaami. chi amiwami diputados
al senadores chi konkresochi chi on napawkami simasa n chotalachi
newalachi nullwami, jepi re chi rik ikisaa mapu al chi rik isimi,
a moimea: mapu riputaro ninal al sinarores chi konkresochi chi on
napawkami. Jepi re noki sinami chi ktera, chi Kmara najowiwami
je ruka chapiboa ma simirosa mapu al nisare mapu rek an rojanrami IV
chi Rosirami 77 jna kostitusini: chi amiwami chi on si cheami
Kmara chi riputaro chapiruami nima ktira sim a welarami nima
chapika chi cho a partido mapu chi on Oselch si bitiami mapu on
wiliami nili ech, ma anerami nisa chi riputaro mapu on nisa r: chi
amiwami mapu s j chi kmara de senarores chapiruami nima ktira
sima che jar jawrami nima chi rik newalliwami chi kandiratos chi
cho a partido mapu chi on oselchi si bitami omana kawchi niruami,
ma welasuwa senarores mapu nisa r; chi amiwami mapu si j kmara
senarores chapirami nima kti sim che jar jawrami nima mapu reka
kandirato chi cho partido chi omana Jererali mapu r boibsa oselchi
m upmi mapu on nis r.
A nmuti cho mapu riputado al senarores rowlisa k maki raw chrik
nira al ke anisa pri ktira ke risencia rami ma nisa chi bisirnte ktira
echon Kamarachi wiliami, chi rik machsuwa k jen ktira, w jiywiti k
nijma nochal, al a w sap ruyrami nima mapu echon ripma.
K nirlisa ka wik mapu newama ch bil cmara al chi rik noka mapu
rik nocha echon, we jiywik ruyrami nima mapu ripma chi ktera
nocha al chi rik simroma bes maki raw mapu a bachriko raicharami.
Al nokima al al newma bujliwami ktera mapu an nullwami,
mapu jawrami j ko riputaro al senarores. K simsa, ke anisa echon
raichlowachi kmara ktera. nochma mapu rik an n bach rojanrami
jen rosirami. Al cho nokima, kti chi rik an nullwami, chi partido
politiko omna kawch nirami nirlisa kantirato mapu riputro nima
al senarore m, nwalsi mapu ma jbasa k al ke sisa nochsia mapu
aboni nokima re.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 78

12/6/12 2:38 PM

titulo bika

79

OSIRUAMI 64. chi riputaros al senadores ke simasa napawikiachi,


ke risencia tanisa walual bisirnte napawka nochmami kamara, ke
nakiwitami nima kti a nema dieta mapu alwa chi iyena rawe.
OSIRUAMI 65. chi napawka nochmami konkreso a naspawima bil
rawe jonsa mnecha sitiembre, sinib bil bamibaka, chi iyena nima ne
bach napawikiwama ne iweroli, al bil rawe jonsa micha febrero sinib
bil bamibika niraa kti osa kayami nima chi napawikiwami ne iwrili
napawima.
Osirami 66. Mpu kispi newalwa napakami kti npas sinami namti
pu rik an bachwala aerkulo.Bach anirami j k tas simsare mako mal
inrachi mich risiembreech a bamali, mpure bisirente nulsaka chotma
mapu rik katutami j mapu rika an artikulo 83, mpure w natami nsaka
bela niwrami nima beskoi bil inrachi Risiembre mich echi a bamali.
Ke tsi simrisar besa ko inrachi abrili mich echicho a bamali.
Mapur okanika kamarachi k katusaka chrika katutami mi j mpurika
anirami j bacha rik, Bisirente karwima.
Osirami 67. Echi kongreso al biliana bi kayami k re echi kamaras, ech
bi kitera niosda namuti, napawima a pi nira mpu al bayeliwa mpu reko
anrami j; echi okanika p nokima bi mpu nulrami b j mpu rek
abi iiki, anima mpu al napwiliwa.
Osirami 68. A okanika Cmaras ananimea mapu china bilenabi
korume ali ke omeromacho bileana simiba mapure kecho ala katuisak
echi bileanacho simiala ali chi ikilipi ali chirika inerami nima ali ana mapu
nbileana bi napawima okanika Kmaras. Mapure a oknika echirika ka
tuwisaka echi simaliami a nimia kab ali chrika ali kumi echi Ejecutivo
anima jeruk nal nima kebil Kmaras kesimarosar n bikia raw
echonokowami ke ruwesa ka echi bilecho Kmaras.
Osirami 69. Mapu on napawka katuwi chi rika nulrami ju sinib
bambali echon conkreso, bisirente Msiko wilami a njima bil osel mapu
al ruma, mapu on an mapu al katewama al al tibuma wenom
sum Msiko nirami sinami nwala. Echon mpu on napawka katuwiwa
mmapu sap jiywaka newsuwa echon konkreso de la unin, bil wan
rojsa mpu echon si ju, echi bisirente mapu welrami ju echon ayna a
ruma pri ktera chi rik ikli.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 79

12/6/12 2:38 PM

80

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Ibnili chi kamara newma mapu on anima chu rik nocha al aynacho
a umrpma tnia bisirente kti wikan sebritami nma chi rik osak al a
bayrami cho nma sekiretario mapu ncha echon sitarochi, chi prokurarori
walala Msiko atami al mapu wala ju sitrochi,
Mapu kisapi napawili konkresochi a racharami binekiwami ktera a
rachama aborita al nijeika nuliwami mapu alwa al mapirik karewita
ripili rachal mapu rik nul kostitusini.
Mapi kisapi napawili jwami a inerami nima rachal mapu rikbi nul
nuliwami (ley organica).
OSIRUAMI 70. Suwba racaharami napawka nochmarami, a nullwami
nima. Sbal nulliwami ko a bela aniruami nima jirmarik olma birente
kamara al sekretario, jerik machripa. Jwami kokreso al omna Estrochi
jmi kawi Msiko. (osirami ma al anirami).
chi konkreso nijma nulliwa kti ku kal niwarami nima al mapu chrik
al natuika nochmasare.
chi nulliwami animea chrika al chrik nokisare napabua sinami
riputaros, mapurik bitibasi abni partirowal ktera, a kti rachama mapurik
nata abni bela representante Kmara al Riputaros abela si rachama.
Na nulliwami ke namua olarami nima ni bil newalma kti sinieami
machripa nal a newalba walal wilami ke tasi cho namu anima a sibini
a nerami nima.
OSIRUAMI 71. chi sbal Rercho mapu chotsipo nea aynacho
nulliwami al ririkcho niwarami
I. Wlual Bisirnte Msiko atami.
II. Sinami Riputaros al Senadores mapu napawka ncha kokresochi.
III. Mapu new nullwami.
Suwba rachal mapu iki buyacha bisirnte Masiko atiami, abela nijirami
mapu nuliwami niwma eli Riputaros suwama mapu chi j, abela
simeratami nima mapurik nochmama al mapu nijia nok si sine rikchi
senadores ma, abe la al wacha newma mapu rik nokisre neway chrik
olma a mapu al si chotsima ra chasia.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 80

12/6/12 2:38 PM

titulo bika

81

OSIRUAMI 72. Suwba mapu al newabare rachal nulliwami ktera,


mapu al ke chibi katewasare rachal kamaras, anakupi niraa racharami
nima, al ineka al riwik chrik ilarami j na rachal.
A. Na nochmal a abela niwarami j kamaras jonsa, a bela simirima kti
al katuitami nima. Ma al nisaka, a bela simeritami nima walual ta,
mapu re ke al nisaka abela animea we jiyawiti bela riwiritami nima.
B. Al katuwisaka chi walual ktera, Sinami nochmal mapu re ke
uwami ku wasiwaka Kamara mapu on jonsa chtal bujaa, maki raw
simrisaka; mapu r k, mapu re ke newsaka jna ik rawe echi konkreso
jonsa ku erisa al ku rewesuwa, mapu re ku uwami ikisaka a newasare ne
balna mapu al muchuwu napawka konkresochi.
C. chi mapurik newaba nulliwami ku bujanarami nima nulami ke
simeritami chi walual ktera ku uwami patami nisa, al ineka Kamara
mapu on jonsa chotal bujana. Abela che al ra chara mi nima jna ktera,
al mapu re chirik botaritami nisa okuana al bikiana sinami, checho
bela simirosare china kamarachi kti al inerami nima, mapu re jna ktera
rikiritami nisa sinimea ktera, chi mapu reka newaba nulliwami al chi
nulami checho ku riwirisaka.
Sinami mapu botariwa chi nuliwami ktera, abel uchma mapu on
nmare.
D. chi nchal mapu an tamlwami, k natami nersuwa echon
kamara enliwachi, k roma mapu on jnsa j al a enrami nima ch
rik nili. Al enrami nisa al che cho ku sebritami wikka mapu echon
j, k roimaa kmarachi mapu re k narsuwa, al echon a k enerami
nima, al che cho a k semrosuwaka wikaal ktera, al k simroma
echon Ejekutibochi mapu rik ikima echon rojanrami A; al cho k
semerisuwak, ke umroma che cho k sin mach paa echoncho .
E. chi nchal mapu an tamlwami pe kuchi nera ke semrosuwa,
al nakulwisuwa, al chi rik anisa kamara enniami, al mapu ch
k kulwami raichma chi kamara chi ktera ko a nima pe mapu ke
semriiru bi al mapu chi rik nokiiru ke iwrili anik chuw osirami ma
al anirami ktera. Mapu r chuw newsa echon kamara enniami al
ko wik ktera m al aniswa chon kamarachi muchwami chtaami,
chi nochlowami k a semrotami nima wal jwami ta, mapu rika
an rojanrami A. chi mapu newrami j echon kamara enliwami

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 81

12/6/12 2:38 PM

82

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

ke semrosa ka chi rik anisa wik nal echon kamarachi chtami, ch


ch k roma chim a k kti al anirami nima chi ktera al mapu re
wik anisaka mapu k chakna ptami nima jen che cho k osmi enbo
chi ktera chi nochlowami ko, al a semersaka anrika kmara, al ko
semropa jwami ya mapu rik an osirami A. Mapu re chi kamara
enliwami iwrili anisa wikab ktera echon muchwaami, al chi rik
cho nisa al nakulwisuwa ma, chi nochlowami k k roma al m kecho
ch ku mach ptami nima mapu jnsa ma k ch iseni jawi nchaami, k
anri chirik anisa ka, al wik nalna echon cho nchaami mapu an
tamlwami al chi rik cho anisa osiruami newrami, al chi rik cho
katwasa echon cho nakuliwisa al chi rik nokillisa ch jar jbachi.
F. Mapu rik an, nakulwisuwa tamlwami, chi rik cho nokiba mapu
rik an kti a kaenama.
G. Suwba nochlowami tamlwami ktera chijnitami nisa kamarachi
chota, k umroma ch cho nchaa chi ktera al bambal.
H. Mapu rik kayna tamlwami al mapu rik chota pe chuw echon
okuan kamarachi, k al nokisa nochlowami ktera bachriko, bujelwami
ktera, bachriko sebrisuwa jar, suwba chi kterea k raichrami nima
bach kamara mapu on muchwi riputaro.
I. Chtawami tamlwami raichrami nima kamarachi mapu on j, bil
mech simrosa k mapu al jnsa anirami j al ke al rusa, al chi
ktera ko chi nochlowami tamlwami ktera a umroma ch bilana
kamarachi raichaa chi ktera ko.
J. Wal jwaami napawika ke umero ena mapu rik nocha echon
kongresochi al napawlowami ma echon kamarachi nochami, mapu
al nochsaka botriwami ktera, chi rik cho mapu r chon kamarachi
nochami riputaro winija olisa jwami nochami jereralchi.

Bikian nachka mapurik omro nok kokreso


OSIRUAMI 73. chi kokreso a niwi nokiwami:
I. Mapu rik nakipa che kuliwami Estro napawka jereral;
II. Ke ireki

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 82

12/6/12 2:38 PM

titulo bika

83

III. Kti newaba kuliwa Estro pacha mapu on jnsa j mapu ma nir, chi
rik newalsuwa jna:
1. chi rojanrami tasare wilalwami chi Estrocho, atarasare abil pueblo
ta bil cieto min osamaki mal pereami paktami.
2. A ineraami nima koncreso ktera acha olaa suwba namti kti a aba jpi
nirulima politiko.
3. A kipurami nima legislaturas chi Estrochi niruami al kawich jpi rik
j, jpi rik al maye al ke al maye chi ereccin chi kuliwami Estro,
awe iwrili nijia informe usai mecha niraa, taraa jpia jnsa chota chirik
raichalami weal riwiitami.
4. Achikocho rik nikurami nima chi ejecutivo jereracinchi, jpi nijma
chi chi informe kichao rawe niraa tararami jpi jnsa tanirami j.
5. Abotarirami nima chi Estro kuliwami eleccin ktera, okuon
bikintami riputaros al senadore ayna asi nisare kamara weal riwiitami.
6. chi koncreso katuwial ko anisare al ineraami asuwba jwami
Estrochi ktera, inerani nima oselwal al kopia tanirami nima, jpi re
arisensia asaka chi jwami legislaturas chi Estrochi kawich niruami.
7. Jpi re chi legislatura Estrochi kawich no kaami j, ke asa risensia chi
ratijikacioni jpi raichal chi rojanalami bachriko, aniwarami nima
okuo bikintami niraa asuwba legislaturas al jarcho Estrochi ayna cho.
IV. ( Ke ir)
V. Kti nakulipa mapu on muchuwi supremochi mapu ik jererasionchi;
VI. ( Ke ir)
VII. Kti anima chu kipi newalliwa kti al sebama wenomi nata nochal;
VIII. Kti aba nochmal Ejecutivo a chapisa re bach riko chi wenomi omna
niruami,
Kti anakitami nima bachriko al kti machboa al jlaba kti natetima
mapu weka nai kawi.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 83

12/6/12 2:38 PM

84

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Ke bil bachriko ompaba nijia jepi re ke chi rik nokisaa mapu ne on muye
sinami niwal wenomi, nal be mapu newa chu reka ku anarima wenomi,
chi nejowiwami al mapu alwa nochmal mapu al jiyawiti newalsuwa
anisaa chi bisirnte chi omna (republika) ma pu reka an Osiruami 29.
chi rikcho, nijia katuiwamisinibsi bamibal mapu iki wekawa mapu s
uchuchasa re chi on tamlwami mapu reka moisimi, jepu re newalsa
walual siliami Ristrito Jereral al mapu on wili setor Publiko, mapu reka
ani tamlwami jna. chi Ejecutivo jereralchi rumea sinibsi bamibal
chi on konkresochi unionchi. chi mapu iki weka tamami Ristrito Jereral
chi sebarima nawesal chi wenomi ktera mapu reka nokiiru. chi tamami
Ristrito Jereral rumea chi rikcho napawkami representante chi Ristrito
Jereral, Ruwea wenomi publica;
IX. Mapi ke nakipa mapi ralnewipa Estro al Estrochi chopi k a newaba
ke nakiwaami;
X. Kti newaba omna Republika chi Hidrocarburos, minera, sustancias
Quimicas, exlposivos, pirotecnia, industria cinematogrfica, ralnewiliami,
reekiami jirka al sorteo, intermediacin al tanewiwami wenomi ktera,
energa eletrik al nuclear al kti nijma tamlwami chi nochmal ktera
mapu reka an Osiruami 123;
XI. Kti newaba ke niriliwami sinami nochmaal jmi Jererasion al rua,
weka newa al oka newaa paktami;
XII. Kti rupa nekowami ktire, riwirik osiruami am chi Ejevutivo;
XIII. mapu reka newaba tamlwami mapu ktera al chu iyeri ruyea kalb
wela chat chi baw eritami mari al we, al kti nijiba tamlwami rercho
bawchi enami ktera kili al nekami;
XIV. Kti repa ikisima al neserik chi institusioni sontarisi omna niruami,
a macha: sontarisi, bawchi enaami nekami al nikurami jmi ropilanchi
enami, al kti newaba chu reka nokka nikuroma;
XV. Kti nijiba ch reka nokiboa mapu reka natuipa, jarwia al n chirik tibuma
jmi omaama,(NASIONAL), a tibusia paktami mapi si j, rewalwami jna
tamami al ofisials, chi on Estrochi tamma newanulia ne mapu reka
nisare;

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 84

12/6/12 2:38 PM

titulo bika

85

XVI. Kirti newaba Tamlwami mapu onta siami j ktera, chi raichal
jrdica boonka siami ktera, paktami, Naturalsasion, Colonisasion,
jareanacho ali mapu sisimi al salubrira omma kawich.
1a. chi Konsejo Salubridad omana Jereralchi a cheami nima ne Bisirnte
wiliami Repblica, ke bil nikumema chi segretario Estrochi muchuwami,
al mapu rik nuleliwa n iweral nima jmi Paischi.
2a. Jepi r nayuli nachuliwami nirlisa we aparuami we chati mapu omna
bochima nayuli ke machruami jmi Paischi, chi Secretaria de Salud nima
mapu iweral animea we sapu chu reka chewipa mapu reka we newalliwa, ke
wesi ikirisa m simirosa a rikirima chi Bisirnte jmi Republika.
3a. Tamami Sanitariochi nima Ejecutiva al mapu nul a nejewitami nma
chi jawaami tibami jmi Paischi ktera.
4a. Mapu tam chi consejo a uchuchasa mapu iweral ktera najowiwami
(campaa) chi we bajiwamo al ralnewawami sustancia mapu lowecha
paktami ch ikiri cuwe jakami, chi rik bucurutami kti chewipa al
sayeripa chi nachuquiami jmi kawich, minana enerami nima chi
Congreso de la Union ktera mapu abi kompitente j;
XVII. Kti animea tamlowami ktera omna sebariwami nawesaba, al
ktera postas al correos, kti nijiba tam niwala mapu reka kti ntami nima
Kanilika na bawrili Jridisionchi Jereral;
XVIII. Kti newaba kal wenomi, ina chu reka niwisa r k jna, ania chu reka
nisa rka kti machboa chu kipu natami k jna wenom boonk siami al
bukurua bil mapu reka olaba sinami neliwami chiena beteami al anwia;
XIX. Mapu reka al ineba mapu reka nokisa r mapu reka cheami nima
isiami al ke wesi niwal nima we rewetami al jna natekal;
XX. Kti nijiba jna Tamlwami ktera nuleliwami chi sinami w
machami al napawkami Representante Mesikano;
XXI. Kti newana chi karuami al ke riwiwaami chi jererasion ktera al nea
chu rek rikiripa kti chi rik nokiboa; Nijia tamlwami suwba rachal rika
achami ktera, al ralnewawami paktami, chi reka newarami, mapu ik, ch
iyeri karuami al rikiririwami, chijanalwami nasayetowami al mapu reka

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 85

12/6/12 2:38 PM

86

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

nokiboa nochmaa jererasionchi, Ristrito Jereral, Estadochi al Munisipiochi;


Al chi reka newaa tamlwami natuika karua nokami ktera.
Jawaami Jereralchi ompama macha ch karuami mapu ona jnsa niwliwa,
jepi r ta rachasaka chi karuami Jereral ktera;
chi rachal w neliwami machruami Kostitusini ktera, chi
tamlwami Jereral anime ajna jawaami ktera chi fuero comni ompaba
macha al karewia chi karami Jereralchi nirami;
XXII. Kti ab k wekawiwami chi karuami machruami mapu niruami j
Najoralchi Jererasion;
XXIII. Kti nijiba chi Tamlwami kti newaba mapu reka natuika nokima
chi Jererasion, Ristrito Jereral, suwama Estrochi al Munisipio, ayna cho
newaa al catuwia mapu rik an chi Seguridad Publica ne Jereral ktera, ne
mapu reka an Osiruami 21 jna konstitusioni.
XXIV. Kti nijiba chi Tamlwami kti anarik natuima chi on niruami
eenliwami repebe jereralchi al jarcho ku karewalami mapu reka
nuleliwa, al eneliwami al machwaami chi jwami ktera chi unioni
al omna paktami Jereralchi;
XXV. Kti newaba, katuiwami al nesrowami omna Republika Sikuela
siudadchi niruami, ne mapu newalliwa, wabe repabe, sikuntaria al we
machami; asiami sientifica, bellas artes al beneriwami chu reka, sikuela
chi rik nokuwaami echaya al minera, chi arte ktera al oficios, museo,
bibliotecas, eneliwami al che jar Istituto mapu on cheami j chi
we machami suwba chi paktami ktera jmi ranaruami al newaa
tamlwami suwba ktera mapu reka an jna institusionchi ktera; kti
newaba tamlwami bawela ktera al mapu ripili fsiles al mapu iki nir
arqueolgicos, artsticos al chabewal ktera ruami ( histricos, mapu
reka tibuliwami sinami ka jmi ranaruami; chi reka aynacho ania chi
tamlwami ktera kti siroma mapu on chijanaba ne mapu rik nisa r
chi jererasionchi ta, chi Estrochi al Munisipiochi chi reka nokiwaami
nochmaa beneria al nikura wenomi ktera mapu on kuiro sinami
paktami, asia kti napabusima al al newasima beneliwami omana
Repblika. chi namti oselwal nijirami chi nijami ktera mapu piri
ktera nijma chi reka omna Repblika. Kti newaba tamlwami raichal
rercho mapu Osaami ktera al jarcho namti niwal we nataka machka
newaami namti (INTELECTUAL)

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 86

12/6/12 2:38 PM

titulo bika

87

chi cho ktera.


XXVI. Kti aba risnsia chi bisirnte omna Repblika kti napawima kolegio
Lictoral kti bilcho welarami nima paktami mapu kuiroma bisirnte
wiliami Repblika, mapu kuiromare ke re, pe teeli b, mapu reka an Osiruami
84 al 85 jna Konstitusioni;
XXVII. Kti narepa ku machnawami chi bisirnte k omna Repblika.
XXVIII. Kti nijiba tamlwami chi taraami wenomi ktera mapu jwami
napab mapu tamma chi taralwami wenomi suwama al ruami n chiyiri
ch nawesiwami wenomi ktera, mapu iki moisimi al mapu iki suwabiwa,
chi mapu niwia r aboni, kti niwima Jererasionchi, chi Estrochi, chi
Munispiochi, al Ristrito Jereral al suwana nochmami Politiko, wenomi
tibami mapu on jnsa kawirili b, kti omana kawich al kanilima rejlipa;
XXIX. Kti newaba nuleliwa
1. Ma ralnewa jaranacho;
2. Mapu iki nliwa al mapu iki niru jmi kawirili machruami j rojanrami
nayo al mal rosirami osa maki kichao.
3. Mapu on nochmalwa tanewik al mapu napawka nochma sekurochi;
4. Sinami mapu iki ne paktami abela niwal j jererasion; al
5. We natami ktera:
a) Mapu on na nattiwa;
b) Mapu ichami al newama al mapu pwa;
c) Kasolina ktera newarami al jarcho namti ktera newrami bitirlio
ktera;
d) Sirio al mapu nti rajliwa,
e) Baw akami al ronriami

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 87

12/6/12 2:38 PM

88

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

f) Mapu al ke risnsia taka namnal ok, al


g) Mapu on newalwa al mapu baj siribesa.
Omna estarchi a nakroma nattia, mapu iki bujelwa, ne mapu rik nul
nulliwa mapu rik anirami j. Mapu al napawla sinami ka e ch ikika
bla anima mapu on j munispiochi, mapu ik mo al bujrami j na
ktera.
XXIX- B. Kti newba tamlwami chi ktera al nliwa bantela, eskuro al
HIMNO NACIONLI.
XXIX C. Kti nijba chi tamlwami mapu rik anima napawliwachi chi
walal wiliami jereral, Estrochi al Munisipiochi, mapu on jnsa bi
kompitenti j, mapu on muchuwi paktami, mapu rik nokima mapu rik
anirami j rojanrami bikia osirami osa maki kichao jna kostitusini;
XXIX D. Mapu rik nijisare chi tamlwami kti al karewima omna kachi
pereami kti al muyesima wenomi al napawka, mapu rik macha mi j chi
rachal chi estadstica al geografa mapu we natami omna kawich ktera;
XXIX E. Mapu rik nijisare chi tamlwa mi kti a karewima, chirik
nochmaba concertacin al newaya tama wenomi ktera, especialmente
referente albasto al jarcho mapu al ola como fin de la produccin
suficiente y oportuna de bienes y servicios social y nacionlmente necesarios;
XXIX F. Kti nijiba tamlwami pea chi nachutuwami nijia del inversin
al naritiami chi, wikbe muyewisia chi boonka perami, simera
chi tecnologa al generacon, difusin al a nea jpi a binli abi jpirik
cientificoal tecnolgico jpi newal weal kayentiami kawich;
XXIX G. Jpiri ka nijisare chi tamlwami a nisare china jpi wik napawila
siliami jereral Estro al munisipiochi jpiri chi kompitente aynacho
jpirik jpi kti al tibupa jpi rik rejoi china eperami al preservacin al
restauracin del equilibrio ecolgico;
XXIX H. Jpi rik nijisare tamlwami jpi isisare tamlwami ktera chi
contesioso wenomi katewial mapu rika anrami ju chur ika karewita mi
j, ali kiti chi rika karwima mapu ktera nawmi chi jwami Jererali, al
mapu abni ikwika ncha, ali mapu al rikiriwa chirika anisaka nulalwami,
ne chirika uchrami nisaka, churika noka, ali noksima.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 88

12/6/12 2:38 PM

titulo bika

89

XXIX I. Mapu rik nijisare tamlwami jpi nirulisare china jereracionchi


chi Estrochi Ristrito jereral al municipio a napawka nokima paktami, al
XXIX J. Nijia tamlwami materia rua, nokisia suwba namti a omrowa
napawka napabua chi jereral al Ristrito jereral al municipio al
aynacho jpi rik si nakuro sector napawka al ke sector aynacho;
XXIX K. Jpirik nijia tamlwami chi turismo a niwa jpi iki namti j, a
omera sinami ka napawka jererales ta al Estro municipio al Ristrito
jereral, jpirik nakuro sector napika jepi ke sector j aynacho;
XXIX L. jpi rik tamlwami aniruami japu on napawka siliami jereral
entidades al municipio chi mbito sus respectivas kompitenti jpi iyiri rochi
sirual al acuacultura jpi rik a si nikuro chi sector al pe chue rik;
XXIX M. Jpi rik nijia tamlwami chi materia japu weal nima china
kawich newasia mapu nijisare osel iyiri jpi tanilia al a ineba chi ikipi jpi
atanisare:
XXIX N. Jpirik nijia tamlwami jpirik kostitusini jpi a nokisima al a
newal chi paktami jpi a si nakuro. Jna tamlwami ko newama chirik
nima china jpi wik napawiliwa jpirik al tibupa weal nima chi
nochmal ko nakuroka nochmama chi jeresion Estro municipio jpirik
Ristrito jereral al mapu rika nulrami j.
XXIX . Jpirik nijia tamlwami jpi anokima jpi kti chi jereracion chi
Estrochi al municipiochi Ristrito jereracionchi a nakuroka nokima namti
iyiri jpi iyiri a newalwa chi kawich. Pe ke japa aniko chi rojanalami XXV
jna tamlwami. chirik a a niwma chirik nakuro chi sectores napawka
a li pe chuyerik, ne chirik a nokima jpirik aniruami chi, rojanalami
kimaki chi osiraumi nayosa maki jna kostitusionchi.
XXIX O. Pe ania jepirka tibupa paktami oselwal jpirik roara uchuei abi
ibili niraa.
XXX. Jpi rik suwba tamlwami jpi anewalrami j ko, namti weal
niwa chi jpirik nili bachrik ko al suwba rercho namti jpi a risnsia
arami j jna kostitusini kityera chi napawka ko we al omro.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 89

12/6/12 2:38 PM

90

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

OSIRAMI 74. Jwaami chopi napawma chon kamara mapu on


riputaro nocha;
I. Nwaba sinami k kti al sroma mapu kti ikirami nima suma kawich
Mesiko mapu rik an bisirnte mapu wilrami j chi tribunal electoral
wal jwami.
II. Al tiba al al natami nerba, k chbi olak mapu rik biny j al
isim, mapu rik nchaka chi m wal jwaami jereracin, mapu rik
an tamlwami:
III. (ch ola)
IV. Al sebria sinib bambal wenm mapu nij jereacion, mapu rik
nokisre, raicha chi ktera, ku nakulwisa chi nochlowami nijal
jwaami jereracionchi, m al simrosa k sbal nera, mapu rik aniw,
al anirami nima kti a chwipa, chi rik cho, a umroma nakwia chon
cho a wenom srachi mapu ma ke alb j chi jarcho nochlowami ko a
newrami nima ne mapu rik al an chon mapu on siro tamlwami;
chijallowami mapu a sroko chon a uchuchrami nima echon mapu
on ayabi a nijlowa wenom nochal.
Wal jwaami jereral sebrima echon kamarachi mapu on chota
tamlwami mosiami al chi nochlowami mapu mosimi ko jereracionchi
a w alchka moima os nall raw inraachi mech septiembre, chi
rikcho a ya sima chi sekretario mapu echon a nocha kti uroma tara
chi ktera. chi kamara mapu j riputaro a enma chi wenom mosiami
chon jereracionchi a w alchsa k maki mal inarachi noviembre mech.
Mapu al chota chi tamlwami, mapu an chi osirami 83, wal
jwaami jereralchi a sebrima chi kamarachi chotami tamlwami
mosiami al chi nochlowami wenom mosiami chon jereracionchi a
w alchsaka maki aml inarachi mech diciembre.
K umroma ch jar nira chintaami machna mapu ke nwalelwa
chon. chi rik isami, chon cho nochlowachi, mapu nochriko
sekretario mapu rik an osiruami bisirnte Msiko wilami ktera.
Pe umroma wal newaa chi mapu ruwami chota tamlwami mosiami
chi nochlowami moisiami, mapu al osak tnisuwa jwaami al chi
rik ilsa raichlowami chon kamarachi al chi mapu sinib amirami

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 90

12/6/12 2:38 PM

titulo bika

91

j, chi rik isisare cho chi sekretario mapu nocha al ruma pro ktira
chi rik j;
V. Ra n al nera ch rik ikima chi nochami sinmia kurami ktera
kara nokisa mapu rik an osirami 111 jen konstitusioni.
Al ruaami nima pri ktira sayrowa chi nochami sinami kurami
mapu rik an osirami 110 jen costitucionichi al s nikuroma sayria
rachal poltikos mapu re chi rik newalsuwaka;
VI. Al enrami nima mapu chrika suwwiliwa wenom upami
bamal,kti enka machiboa acha al suwwal wenom,al anik pri raly
o nattia suwal wenom,acha al nejeika tamlwami mapu al an chikipu
wenom iyrami j kti al sunba nchal mapu ik newal programa.Al
enma trka wenom chi kmara Riputaros al nakrima jwami omana
Estrochi Fiscalzacin superior mapu ma newsa exmen jar k al newsa
chu ikpo moli wenom al chu ikipo chuwbal,chu ikipu chuwabal mapu
on suwbima k al anisaa chu ik ,pri raly al nattia suwbal wenom,k
al anisaa ko a be oyripo ne mapu rek nul tamlwami,al ensuwa
nejwiwami mapu rik nul(pbjetivos al pogramas)programa mapu churek
neba omana Estrochi,al anerami nima churek al nochba chi nchal
neway ,ne mapu rek nul tamlwami taralami wenom sinami nial
a ku ruyrami nima jwmi napawika nochamikmara de riputaros bes
maki raw mech abrili mi bilal bambal.A wilmin uch newala
ko kti a sunka nijba ne mapu rek nul rojanrami nay,ne ma suwba
aniwaami,jna osiruami; chi buywami k simrima bes maki raw,al
chi Estro fiscalzacin mapu a eyna chi ik raw cho buyaba kti sunka
nijma mapu a nulrami j al taraa chi wenom mapu sinami nal j.
Nochaminpawika kamara de riputaros sunma al enma chi (cuenta
pblica) enea chrika suwbal wenom,a sunma bes maki raw nokak
sbal mech sitiembre mi bilal cho bambal mi al ma nijma,al
anik ruma piri ktera al chrika ripli ku kuwana ko mapu rik nokli
jwami(estado de fiscalzacin federacin)nchami Estrochi muchwami
mapu a nulrami j,al nejeka mapu rik nul tamlwami (79) kichwisa
makopi kimaki mapu osirua bit oselchi kostitusini,newalk mapu rik
anelwa,al chrika olsa re jwami estrochi fiscalzacin jwami federal
,kti chirik a olba ne mapu rik nul osiruami.Jwami kmara de riputaros
napawika nochamial enema chrika nochluwa estrochi,chir nima a
tama rachal,chrika inra rachal chi nchal ktera eywami;

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 91

12/6/12 2:38 PM

92

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

VII. (K ir):
VIII. Al uch jorecho mapu osirua uchwia kostitusinichi.
OSIRUAMI 75. chi kmara Riputaros, al mapu chirika katuisa sinami
wenom mapu ik mo, k bel tas omro nachuta mapu on nsare mapu
rek nchal mapu rek ne an tamlwami; mapu re k sebsa ka winom
checho bel trarami nima nchami, chirik bel nmitami nima
mapu rek anirami j mapu, rik katutami j ne bach mapu reka an
tamlwami chi nchal ktera.
Sinami mapu ik, mapu rik anru abel riwka noksare chrika uchucharu
osiruami bil siento osa maki kicho jna kostitusini al mapu rik tal
tamlwami konkreso jereral.
Sinami mapu ik jwami mi j jereral tamlwami newrami, walal
al jrisal, mapu awnili nocha mapu machirami ch kostitusini ktera
al kura uchwi winom nti jererasinchi,
Abel chi rka mosare mapu rk nocha al mapu ik newal winom,
Abel intami chu ikpi mem bil bambal sinami mapu ncha kuria
paktami.

OSIRUAMI 76. n chi bi tamami j senarochi.
I. Al neka politika pacha jnsa mapu reka nokal chi Ejecutivo jereral
mapu reka sinibsa bamibal nawesa bisirnte omana Republica al secritari
chi dispacho mapu j ruwma congreso. Ayena cho, katwa raicharami
omana internasiomales al nejwiwami w machiami Ejecutivo jereral
ktera bitibama, chi rika aboy ikika sunima, winijia,ku rewa, ku sinu newa,
ne wachiami(n w al), ku katewarami (rojanaramo) al ania chu rik
nima chi bi ktera;
II. Al nera jawalami chi bi (funcionrio)nchaami newama wala
prokurarori Jenerali de la Ripublika, Ministros,Agentes we machiami,Knsules
Jererali, nchaami jawaami Hacienda,coroneles al jarcho weal nuleami
sontarisi, sontarisi al sontarisi ropilanchi enami omana,mapu reka ani
tamlwami;
III. nakipa ch kti risensia arami nima mapu bujama sontarisi
omnamachi mapu on jnsa nisare paischi, ki ti simaroma sontarisi

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 92

12/6/12 2:38 PM

titulo bika

93

boonka siami weerili omama mi al mapu sinibsi napawila sontarisi


jarcho we machiami,bil mech simirika, muli b bawchi Mesikana;
IV. Nijia nakiwaami kti bisirnte jmi Republica kti ompama niwia tibami
omna machi chi ktera Estro, nka achi iweral newalliwa;
V. Ra, jepu l ma ke itelisa sinami jawaami constitucionles bil
estadochi, mapu siami j mapu li jawrami nisa bil siliami pe telibi, mapu
najowima chi chapiwaami mapu rek an tamlwami constitucionles
chi bi Estrochi. E chi welalami siliami newrami nima chi senado
al sinami chirika ilsaka chi bisirnte omana Republica ma nakiruami
chi okuana bikiana kayami mapu s j chi on, al esabawachi, nulerami
pe teli, ne chirika mapu reka nisa r. chi nocaami chi rika welaarami,
ke ompaba welaa siliami konstitusionlchi mapu li nejowiwa votariwami
a nerami nima ne bichiwaka chi nejowiwami chi nijiliwaami. Jna ko
tamma sinibsi mapu rica an tamlwami jmi Estrochi ke aniruami nisa
chi ktera;
VI. Karewia chi politika ktera mapu bujani chi jawaami bilana
Estrochi jepi re bil chi ikisaa chi ktera chi senaro, mapu al, jna ktera
nikumesuwa anial kostitusional. Mapu li nekosa ranelati.jna kteraki chi
senado animea ch reka karewipa, eneka tamlwami omna Republika al
Estrochi niruami;
chi tamlwaami aniami nokiwaami jna al bachwal ktera.
VII. Newaa chi jrado kti rikirima kti machiboa chi najorowami politika
mapu ke al nokiiru al mapu ke nokiiru chi nchaami publikochi ktera al
bujasa chi karuami mapu ikinal sinami we newalliwami al we albe
despachi, mapu reka an Osiruami 110 jna konstitusioni;
VIII. Chapiboa chi ministerios chi on suprema korte de jsticia de la
nacin, chi terna chirika isia mapu reka ani bisirnte jmi Republika, mapu
rika nakia al ke nakia chi katuiwami tarami risensia al ku machinawami
chi cho, mapu reka nuleliwa jna funcionrio;
IX. Welaa al bilana cho jla chi walual tamami Jereral mapu reka
aniruami jna kostitusini;
X.Nakiya ne tamlwami ktera ma katuitami ktera voto okuana kayami

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 93

12/6/12 2:38 PM

94

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

ktera bikiana chi on si cheami paktami,chi natuitami aal mapu on


bi jnsa nisare chi on Jereratibas;
XI. Karewia mane sunika mapu on jnsa j werili niruami Jereratiba chi
rika tasa ka, tamlwami ktera katuirami chi boto ktera chi okuana kaymi
bikiana chi paktami chi on muchiwaami;
XII.Jarcho chi cho a konstitusini echewaa.
OSIRUAMI 77. N ibnili nira kamara a umro, ke nam anisare bilcho ko:
I. Anima ch rik karewwa wenom ktera mapu on ncha jwaami.
II. A rachaka nokima chi kamarachi nchaami al jwaami chon
napawik nchalowachi, chi rik mapu rik anelwa echon .
III. Al anma chin cho a s nochami al anima ch rik nokima echo
n cho ; al
IV. Nijma tniwami, mapu al j bes maki raw mapu jnsa ikisa chi
isbuwami, mapu al jawbare a wanacho k chi ko a natami niraba 90
(kimakisa maki) raw sebrika, chi rik ko a chwiwa chi isabiami mapu
chon cho a si mi kre chi rik an osirami 63 (bes maki bikia) jen
constitucionchi, mapu re chi rik cho nisa ka isbuami nira chi riputaro
al senarore echon concresochi napawka nchami chi rik bach nera
wekab nisa ka chi ktera, mapu r chi isabiami ikisaka chi bambal
suni nocha chi legislador chi rik jawrami.

Sesion nay
Si nibsi chirika nulrami
OSIRUAMI 78. Jpi li isabi konkreso napawika noochami anurulima bil
tarea sinib nasowika besamaki kichao jpi asi maki kima riputado nima
al maki osanayo senadores, jpi ariwarami j chi kamaras ktera vspera
jpili klausurarima jpi anokiwaami j chi. A ibili niraa a titular chi kamara
awilba bil jpi nima, instituto.
chi nchalami sinib, ayenacho jpi arami j risencia jna constitucionchi,
aniwisima.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 94

12/6/12 2:38 PM

titulo bika

95

I. Tanewia jpi rika bonoi naki jpi ne a nema chi tubuami omna kawich
jpi re araichasa chi osiruami kichaosa maki usani rojanarami nayo.
II. Narea jpi rika moje, chi protestariachi pisidente republika
III. Karewia chi kompetecia ktera, narea jpi li isabi chi konkresochi
napawika nochamichi jpi isisimi tamlwami al jpi aneli chi kamaras
al nakuliwika nakura kti al namima chi tarea kamara jpi siro chi min
niraa, kti wesapu jlaba jpi napawipa,
IV. Akatuwia jpi isima ru chi ejecutivo, jpi li ani napuwinilia chi konkreso,
al pebilma kamara wika napawiliwachi, anewaltami j okonchana a
niraa votarirami a kon bikintami paktami china.
V. Nakia al kema nakiya chi jpi ma al wilarami j prokurador ka jereral
republika, abela titular si j ejecutivo jereral,
VI. Risencia a abesamaki rewe chi pisidente republika al wilaa bilcho jpi
li rowelisa bil,
VII. Al akarewia a chi jpi ma jawrami j chi pisidente niwma natami
niraa ayena a ama nchal china jpi iki niru weal nchaal chi iweli
kalrili, koroneli niraa kere al jarcho tamami niraa chi sontarsi ranela
neami al ropilanchi eenami omna kawich, jpi tam tamlwami, al
VIII. Machia al karewia jpi t resencia jpi riwiritami nima chi jwami
ktera.

Sesion mali
Mapu ona wili fiskali pe rilna ktera
OSIRAMI 79. chi jpi tibula chirika neba chi winom jarcho namti
ma, echo na mesito chi ma pu ncha echo na kmaras de riputarochi chi
abi anika nokima chirika nchasa al jpirika nokima ari kti a nirulima
winom al abi katuwika animea chirika napawi nchama kti ne al
machinama chi nchari mapu rika an chi tam nwala.
II. Echi jpi tibuami j chirika suwabipa winom jpi natetili imuesto
aniliami chi paktami omana mesiko pireimi mapu al ma suwabisiwa

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 95

12/6/12 2:38 PM

96

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

bamial niraa riwiika chi oseruami ne al niraa mapual ma suwibasa


chi winom al ne al ineka kti we al nchama chi paktami.
III. Echi jpi tibula chirika suwabipa winom chi paktami niwal omana
mesico pireami nokisare jpirika ani jenai bachmi.
IV. Tibusare chirika napabuiri chi winom al chirika suwabilia chi winom
jpi nateti impuesto aniliami chi paktami omaana mesiko pireami al
ayenacho tibusare chirika nema winom chi weal jawaami chi paktami
winomwal ayenacho ineba chirika sueaba jpi katewaka noka winom chi
weal jawaami al acha ne a chirika nokaya jpirika ani chi tamlwami
jpirika suwbasare chi paktami winomwal omana mesiko pireami
al anisare chirika machinal chi nchal ne jpirika ani chi tamlwami.
Ayenacho chi papi tibula winom Msiko niruami a tibuma chi winom
papi katewarami j al papi suwbama chi estado municipio chi ristrito
jereral, al suwba oficina papi ne chi paktami winomwal Omana
Msiko pireami ne hechon we erili japon nule chi tamlwame, nal
tasi tibuma chi winom papi alwa chi estado chi jpi tibula winom
hechon mesito al enema chirika suwabiliru suwba chi pagotami
winomwal Omana Msiko pireami mapa re chirika anisaara chi tam
alwami.
Suwba chi papi suwabi winom chi paktami niwal ne al oseliche ro
osare jpi iki suwabi al chi winom mesito niruami papi iyairu mapa rika
ani chi tamlwami.
Pe ke tasi tibusare bire chi paktami winomwal omna mesito pireami
chirika suwabilia bamial niraa nal ayenacho tasare oseli mapa on
animea chirika suwabiliru chi winom jarcho bamial chabenalka
chi papi nuleiru papi enema chirika suwabilira chabenal bamial niraa.
Ayenachochi papi tibula chi winom chirika suwabilia omana mesito
niruami mapi al nirulisa bil winijiwa ayenacho a tama suwba oseli al ne
al enema chirika suwabiliru chi winom.
Jpire ke nijewisiwako chi papi tibuami chirika suwabilia winom chi
paktami niwal omana mesito pireami a rikiripa mapu re ke al subisaka
winom mapa rika aneiru al aneba chi kmara de riputaro mapi mesiko
nchaami j chirika rikiripa chi paktami charika suwbal.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 96

12/6/12 2:38 PM

titulo bika

97

II. A nijma osak informe acha al tarla wenom sinami nal (cuenta
pblica) chirik olma kmara de Riputaros napawka nchami, chi a
nijma chi osel os maki raw mech febrero bilal bambal kti ma
nijba chi osel a sinami kmara napawka enma al machima om
jarcho paktami.
chion oselchi al anima al sunma al ena acha al nchaara,al enka
nausma acha al sunrami ka,rajonrami mapu al an chrika eyba
fiscalzacin al neba chi wenom walal kobierno nijal kti neba
omana Estrochi ne mapu rik an jojanrami bach aniruami kti al
enba acha al nchaka newalwa ne mapu rik an kti newba programas
jereralies aynacho mapu nul rojanrami al aniruami al mapu rik olba
Estrochi mapu rik olma jwami fiscalzacin superior de la federacin kti
al anima kti,omana estrochi a chopi rik cho anima.
Kti alaniruami nima, ne kulii al ruma chi informe mapu on nawsi
mapu machirami nima omana estrochi, mapu churek al nchaaru, kti
ne al anik olba, al cho nerrami nima jwami estrochi muchwami
ktera fiscalzacin superior de la federacin kti al newba osel informe kti
al enba chi tarliwami sinami nwal (mapu ik niwala j paktami).
Walal tamami estrochi al enami nwiliwa estrochi al enbia,k
simrami oku tarli kti ma nijba am kmara de riputaros napawka
nochamimapu rik ripli osel informe,al sbal mapu anrami j churek
olma kti,k simrisa re bes maki raw o bil mech,kti a nijma rachal
al newma sbal mapu k sunrami j,k chirik olsa ko a be oyripa
tamlwami ktera.Bach aniruami,k al riwliwa mapu rik aneero kti al
ku wachinma mapu rik nokima re, nal enek olba ne mapu rik nisa re
mapu rik an tamlwami.
Estrochi mapu on muchwi al enami o tibami (FSF) al animea k
simrisa re bil siento os maki raw kti al machirami nima estrochi ma
al anrami, k chirik olsa ko, al nmisa mayba mapu rik rik nokima.
A nejeysa mapu rik aneero jwami est estrochi muchwami ktera chi
al enami al anima jwami enami chrika al ku newala nchal, isini
rikaachi, al ku anima chrika olli.
Estrochi chi jwami enami iyma kmara de riputaros napawika nchami,
isini bil raw sbachi mech mayo al noviembre sinib bambal, al aniruami
informe mapu chrika ripla chi machirami nulrami nchal.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 97

12/6/12 2:38 PM

98

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Enami mapu muchwi estrochi a katewma chrika ncha al enka ol


abni ma al nijsa mapu nchal informe chi jwami kmara de riputaros
jwami napawka nchami mapu rik an na rojanrami; tamlwami al
anima chrika oyripa jor k al nokisaa mapu rik nulerami j;
III. Al enma mapu rik nokiw al wacha nochba chirik a meka, suwbika,
al neka, al tibka kti al neba chi wenom mapu nij walal gobierno,
nima omana bitichaye, pe aniy bi kti sinami a riwrima osel natami
isini a katwika mochsa osel kti a napabba karuami nirlisa, nal al nejika
tamlwami al mapu rik olba mapu ipolchi moik apa namti karuami, al
IV. Al anima kara nokisaa ko a ku nattima wenom ktera chi hacienda
pblica federal al tibami suwba nal, al a chwitami nima mapu
al k al nisa ko,a be oyripa,chirik nokima jwami kompitnyes mapu
rik nokli abni,al nijrami nima,ne al chirik wee olba mapu rik an
tamlwami.
A oyripa omana Estarchi ke al nochsa chi tiubami enmi chiri
k olma, sinib k elasako chimi estarochi mapu ona na chi inami,
al chi jwami ncham kara olsiwa mapu chon si ncha, chini a
estarchi chi inami a jwima mapu on karwika a ne mapu rik nul
chi osrami kichaosa mako bika rojnarami XXIX- H osmaki kimaoi H
mapu osira bit oslichi mapu rik an nulwami.
Jwami kamara Riputaros napawka nchami a jawma walal estarochi
atami mapu on noch neami a btaoroka olma pe a bes kaymi
paktami jwami chirikacho elsa m la nima chirika jawalwami,
chi tamleami al anima chreka olba kti al natm. Echji wilrami
a sebrima ncha osnayo bambal achirika ilsako chcho k wilrami
nima kti chcho sin nchama: A nalwpa isni k al nochsako, checho
sin botrika kti uch wilba al elak ma rik nisar, al nejika nulami
nayoana osirami kostitusini.
Kti walal ka wilbama inami SF a nejwima, ali a nijma, mapu rika
atanwa mapu rik an rojnrami bil, okua, nay, mal, all usani osirami
kimakisa mal, osirami kostitusini, mapu an tamlwami. Mapu iyna
ko noch k ompama sin partiro kuria ni bil neway bilcho nchal mapu
pe k nulrami j, isni a nchama jarcho nochli nal pe k nattika, a
ompma noch namti machami mapurik benria, namti sema oma al
pe chu noch newma al a jarcho kurima om.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 98

12/6/12 2:38 PM

titulo bika

99

Jwami mapu napawka ncha poderes dela unin, omna estarochi al


mapu on noch inami fiscalzadas al nakurima mapu al a newalwa
omna estarchi ch enami kti al nochma jwami, jar k elsa k, a
b winijrami al oyritami nima n mapu rik an tamlwami. Al chi
rikcho, mapu rik nikri jwami paktami ya nchami jmi omna kaw
ali omna kawich ay, mapu rik nokiw omna estarchi, chu paktami
mapu natuka ncha, wikak al abni natuka ncha fideicomiso, nulrami
kti ala suwbima wenom al pe chu aboni ntaka a nochsa, a nsa wenom
suwba niial walal kobierno nijla, a b m suwbisa a nawisma chu
rik suwbila osel osak nijma sebli mapu ik tanwa chi jawmi ktera
inami SFS, kti al nima al nejiwika nulwami k nayur nal riwka
jwami konpitentesnerka abni niwla rerchos mapu n chi wenom. Isni
k al nijsa rachal pchi nochmi awinijka oyripa ne mapu rik nul
tamlwami.
Jwami walal kobierno jereral a nulma churka nima kti a nejipa kti
natetrami nima wenomti awikawisako ke ala suwbisa ne mapu rik nul
rojanrami nay jna tamlwami ktera.

Kapitulo III
Wal jwaami
OSIRAMI 80. Achalwa nchal wal jami npwaka nochami echon
bilnab paktami ta, chi k nima bisirnte jmi suma kaw Msiko.
OSIRAMI 81. Mapu al wlalwa bisirnten al nokiba mapu rik an
nulliwami.
OSRAMI 82. Bisirnte ninalka je ik namti nwisa r:
I. Jmi kawich Msiko a awami nisa re, bini rerchowla a nwisa re, iyla
al mall Msiko perami nisa re al jmi Msiko a betlisaka os maki
bambal.
II. Bambasa re bes maki mal map ali wilrami nima.
III. Jmia a kawich Msiko betlisa re bch bil bamibal jnsa mapu al

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 99

12/6/12 2:38 PM

100 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

wilra nima. Simisa mekab bajonka bes maki raw chi rikko pe k
chbi riwlima.
IV. K ya nisare pli iyri al ke bel mi wilami nisa re bilana mapu on
pe chuw onorami bichwiwa.
V. M ke mi chin si nisare, mapu r mi sontrosichi nchami nisa k, usni
mech jnsa mapu al mi wilrami nima
VI. K nchami nisa re chon jwami estrochi muchwami ya, wal
jwami Msiko muchwami ya, wliami nisa echon estrochi nibil
walal nulami chi jwami jereralchi, mapu r a k rewsa k usni
mech bahc jnsa chi rik nocha; al.
VII. K isbuami nisa bilana cho jnsa mapu rik an osirami 83(os
nallsa maki bika).
OSIRAMI 83. chi bisirnte bakim nchaa chi rik nira ble raw
inrachi mecha diciembre al sebrima usni bambal. chi paktami
mapu ma nili bisirnte omna kawch msiko, chi rik a wilrami nisa ka
sinami ka, chi rik niisa pe teli, wiksa ka ch sin k nakulwipa, chi
rik ikis ka ke sinte che umroma nocha chi ktera.
Osiruami 84. Mapu al ke itelisa bisirnte jmi kawi mesiko chi rika ikisa
oka bambal wilika je iriko, jepi re Kongreso chi rikabi nokisaa, we sapuka
newaba bil kolegio Eliktoral, al napawia okuana kayami chi bikianatami
ma suwba taraka chi on jwami paktami, welaba al machika ke wesi
ikirika weka natuisa botarika, bil bisirnte teeli nikurami, chi bi congreso
nijma, maki rawe kachi che minna welalami bisirnte mapu p teeli bi
nikroma, najowiwami kti welaba bisirnte kti wilimea je iriko; nea chu riko
napawipa kti anibo kabu neerami nima chi eleksion ktera, mapu re okua
maki nayo mecha, ke simirika maki osa nayo.
Kepi re congreso ke napawisa, chi nuletami teeli welaba ayenacho bil
bisirnte pe teeli al nejowima napawiliwami chi kongreso kti jna, chi
rika, welaba bil bisirnte teeli al nijma bil nejowiwami chi chapiwaami
ktera welalami bisirnte mapu al ani rojanarami bachwal.
Mapu al ke itelisa biusirente chi rika ikisasa m upaa nayo bamibal je iriko,
kepi re chi congreso napawika noochmi napawka nokisa, wilma bil
bisirnte mapu nikuuroma teeli, mapu wilimea j iriko, jepi re chi congreso

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 100

12/6/12 2:38 PM

titulo bika 101

ke napawikami nisa, chi welalwami teeli b welaba bisirnte al owima


chi congreso napawika nchaami jiyawiti kti welama kolegio Eliktoral al
chapima Bisirnte mapu nikroma teli.
OSIRAMI 85. Mapu al chtama re nocha ke nawsa ka mapu bisirnte
nira nochma, al ke al aniswa mapu a niyroli sebachi bil raw mech
riciembre, ma pe chis nima chi ko, ma al sebrisa ka chi bisirnte mapu
willi al echon jonsa ko a tibma poder ejecutivo, mapu re pe teeli wilsuwa
ka bil bisirnte, chi ko nima mapu an konkreso napawka nochami,
mapu re ke anisa ka chi rik, mapu rik echon cho a nochami, nokis re
mapu rik an bach osirami.
Mapu al ke itlisa pe teeli b, chon konkreso napawka nochama, mapu
re a napawsa ka, al chi rik cho al machiami, che bil bisirnte wilma
mapu wilima pe teeli mapu kilipi ke itlima.
Mapu re ke itlisa chi bisirnte simrosa bes maki raw al chi konkresochi
napawka nochami ke napawsaka, chi mapu chna cho a nocha a bayema
napawkiwachi mapu ke anirami nili chon konkresochi kti a raichrami
nima chi ktera, chi rik nisa ka bisirnte pe teeli wilba.
Mapu re pe teeli simisa, al arik chirik ripsa a nokiboa mapu rik an
osiruami bachwal.
OSIRAMI 86. Nochal bisirnte Msiko wilami nwal chi ko a ku
nijma mapu al we suw rewlisa, chi rik anisa ka konkreso napawika
nochami, chi rik nisa ka a umroma ku rewa nocha bisirnte nira.
OSIRAMI 87. chi bisirnte ma naresa mapu chirika nochma,
tanwima chon konkresochi napawka nochami al jarcho mapu
chon cho a si nocha mapu al isbisa chi, toma de protesta
OSIRAMI 88. Bisirnte Mesiko wiliami a umro simia bilanacho bajnika
pe kicho raw jonsa, al ruyema pri isia iyena mapu muchwi kamara de
senarore al jarcho mapu chon a s nochami j chi rik nisa ka, chi
rik cho sbal mapu newli. Mapu al jnsa ma ke it simirsa ka kicho raw,
a tma risencia chon kamara de senadore al chon cho a s nochami.
Osiruami 89. echi nulalwami ali mapu reka nokisa r echi bisirnte
echi ko ju.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 101

12/6/12 2:38 PM

102 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

I. Nawesia ali newaa echi nulalwami mapu niji echi congreso unionchi,
nijisia echi on administrativa ne echi rika ena;
II. wela ali nakuliwia abi ikika echi sikritario echi on respacho, nakuliwia
echi agente we machiami ali nochaami repabe asientachi (hacienda), ali
welaa ali nakuliwia abi ikika a jarcho nochami unionchi, mapu reka
welaliwami ali ku machubuliami ke echo al aniruami suwe rika echi
ona konstitusionchi ali nulaliwachi,
III. Jawa ministros, agente we machiami ali knsules omnami, katuisa
echi senado;
IV. Wela, katuisa echi senado, echi weala jwami sontarisi (coroneles) ali
ali che jare weala jawami echi sontarisi, sontarisi ali sontarisi ropilachi
enami omana, ali nochaami repabe asientachi (hacienda);
V. Jawa jarcho oficiales sontarisi, sontarisi ali sontarisi ropilachi enami
omana, karewia mapu reka nulalwami,
VI. Kti kili rejolipa omna, mapu reka ani nulalwami jena,ne sinibsi omera
sontarisi k, sontarisi ali sontarisi ropilachi enami kti kili rejolima pacha
ali nimia machi omaana kawirili;
VII. Sinibsi tibuma omna echi bi kitera, mapu reka chewi rojanarami IV
echi Osirami 76;
VIII. Ania mapu nekoma echi Estarochi napawikami mesico kitera,
bachwala nulalwami kongresochi unionchi;
IX. Welaya, aneka senaro (senado),echi procurador omna jmi Ripblika;
X. Chokeami politika machi ali enea (tratados) internacionales, echi rika
mapu suniba, winijia,rewea, al ku karewia , n wachiami, ku a katewarami
ali rua rachali al anirami echi b kitera, n chirik mapi reka katui senaro
(senado). Nijiyura politikachi, echi walala nulaami Ejecutivo al inema
jena mapu reka nokisare: mapu reka ni echi poblo; mapu ke nikumema;
karewiwami echi nawawami; echi aniwaami majariwami ali nea echi
iwerawami mapu cheami j (internacionales); n anari jurisiali echi
estarochi, nikurowami internacional kti minbi nokisipa; chewia ali sineami
ikiria echi rerechopaktami niwala ali sayerowami kti kili rejolipa we al
internacionales;

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 102

12/6/12 2:38 PM

titulo bika 103

XI. Bayea kongresochi mapu ikisa napawila, mapu reka katuisa mapu wiliami
ju sinibsi;
XII. Ke nochali oliria echi nulaami jurisiali kuirowami newalsa echi
mapu abi ikika noka;
XIII. Nakia suwba mapu ikana barko uchupa,newaa mapu on uchupama
suwba mapu iki aseliwa bawechi enami ali kami, anea kumi on;
XIV. Nakia, mapu reka an nulalwami,nakiwami echi rikiritami echi
karuami sayerami tribunales omna ali rikiritami echi karuami orden
comunen el Ristrito jererali;
XV. a kuirowami n mapu ali nisa r, karewika nulalwami kitera jena,
mapu reka machiwaami, bujanasiami minbi bil chotaliami industria;
XVI. Mapu al kamara senado ke napawika michisa, echi bisirnte Republuka
ompama welaa mapu reka raicha rojanarami III, IV al IX, katuwisa echi
mapu welarami ju sinibsi:
XVII. ( ma ke ir)
XVIII. Riwiria echi senado, echi bikiana aliwami ministro suprema korte
justicia ali someter sus licencias ali ku machina katusa k echi senado;
XIX. ( ma k ir);
XX. Che jare mapu nij bujan jena kostutusioni.
OSIRUAMI 90. Bilanabi wilrami nima al bilcho estatalichi mapu rik an
nulalwami mapurika nul konkresochi, mapu rojanama nchali nilalwami
nirami Jererasionchi mapu rika tibma chi Sekretaria Estarochi jwami al
ana suwaba mapurika nsare mapuria anira mi nima Estatalichi al mapu
rik si nikroma jawami Jererasioni ncha.
Nulalwami anima chrika nchama Estatalichi jawami ali jawami Jererli,
jna al Sekretaria Estarochi nirami.
OSIRUAMI 91. Mapu rik nima Sekretaria mapu on nochma newalela:
Mesiko nawami ka al betami, mapu rik bini a niwalak Rercho al ma
bambasa besakaoi bambali.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 103

12/6/12 2:38 PM

104 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

OSIRUAMI 92. Suwba nulalwami, mapu an, katuwami al mapu rik


nul bisirente abel machosare chi sekretario chon estarochi mapu kti
racha, jpire k chirika nisaka ke nejitami nima.
OSIRUAMI 93. Echi secretarios despachochi nochaami ali ko a iyewita wilimea
japi ikisapi anapawiliwa, anemaa echi konkreso estarochi kiti a katewima japi
aniiru echina.
Japi iyepi rika kamaras a omeroma bayea secretario echi estarochi, waluala
jereral omaana republika, echi jawami directores ali winomi tubuami echina
estaros japi rika paraestatales ali titulares japi si ju wealabe, kitiko animea ne
wichiwali japi kari ju, japi ali akarewi echi echi bile nulaliwami ali ayenacho
a wala inesika binea nochali iyiri japi nisare japi aniruami ju echina namuti
nokiwaami kiti ko nijiyama ali ayena cho animea japi aninali ali naria bile
namuti kitera.
Echi kamara ko, ayena itali bile nayoana kayami japi simi nakura naka echi na,
japi japi echi riputados kiterako, ali nasipasi, echi senadores ko ruaka ayena a
omero si asia ali inesia chiraka nokaa echi napawika nochaami descentralizados
ali echi empresas sinakurami ju estatali asoki suwba. Echi japi ma ineraami
ju japi nokiiru amachiruami nima echi ejecutivo jererali kitera.
Echi kamaras a omeroma taa oseliwiala iyiri echi titulares echi dependenciachi
ali estarochi ali echi siliami jererali, Osaka narika, ayenabela aku niejwirami
nima kesimiroma makoi mali rawe japi jonsa aneruami ju.
Japi nokaami ju echi jawami anokimea echi jawami japi rika ani nulaliwami
echi konkreso ali japi rika nula.
OSIRUAMI 94. Sinami mapu on katewliwa Poder Jrisal de la
Federacion en una Suprema Korte de Jsticia, rn un Tribunal Eletorali
Kolegados y Unitarios de Sirkuito y en mapu oo n najrowa.
Mapu tibla, al mapu inla al ne chirik nokisare chi poder jrisial
omna, nal chi mapu supremochi korte jsticia omna noch ko ma ke s
moima chiko bela jnsa nulerami nima Konsejo jurikatura jererali mapu
rik ani jna, mapu rik uchwi jna kostitusini, mapu rik an tamlwami.
Na supremo korte de jsticia omna a bela nwima mako bil ministro al
chi rik nochma echon pach.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 104

12/6/12 2:38 PM

titulo bika 105

Mapu rika an tamlwami al mapu iksapi napawliwa echon, al abla


machritami sinami paktami, nakaka mapu ikima jarcho mapu rik
karewri rachal chirik rik tsaka mapu rek ilrami j sininami.
Mapu newsa bir na Supremo korte, al chon pach mapu newsa bir na
tribunalchi al sirkuitochi, mapu ona jnsa bi nisare jzkarochi al tribunal
eliktoral, mapu rikbi issare sinami mapi noch chin poder jrisial
omma, ne chirik noksima mapu rik an tamlwami, ne mapu rik
niwrami mi j kostitusini.
chi consejo de la jrikatura jereral abel animea chu ikpi nima, mapu on
jnsa j al divisin circuito, chi bel nima mapu ik nima al chi ktera,
mapu iyri benami, chin tribunalchi colegiados al unitarios de sirkuito
al najrowalachi de Ristrito.
chirkacho, mapu rik katutami j sinami k china plenos de sirkuito,
chu ikpi nima al mapu iyri benkami j alko nchami j china
tribunal colegiados. chi bel anima churika nsare al chu rik noksare.
Weal jwami napawika nchami suprema korte de jsticia a onpama nija
akarwitami sbal,kti al anri nachutrami nima mapu on oyripa al
karwipa sbal raichal chirik ku ruyba korte jwami najriami,al
tamy jwami mapu muchwi tribunales colegiados de circuitos chimiaye
mulipi,kti w sap karwika buyanba rachal,jar mapu on k al elrami
nisa,isini k alnatwisa,al jwami korte a rusa mapu churek al najripa.
Al elrami ayna osak buyanba kti jarcho a machima cho.
Mapu al najriwa sbal nimwami kti al wacha riwlima a nakuri
kostitusini al mapu rik wee olba, sap jiywika karewipa rachal mapu
al chirik elsa ko jwami kmara de congreso, chi walual bisirrente al
walal kobierno, al nulma nawsiami wiliami kuriami kobierno,al
anik piri kti w jiywi mapu al a kuriwa wik paktami,al enma olma
tamlwami al nejwitami.
Tamlwami al animea kti ne iwrili nima nimliwami mapu rik nul mapu
on oyriwa tribunales poder jrisial mapu jwal walal kobierno mapu on
muchwi oyriami chim mulipi mapu chrika neepo osiruami kostitusini al
sebal tamlwami, mapu tniwa kti pe riwba al nakuliapa rachal.
Al nattirami nima mapu ncha nok chi jwami suprema korte, magistrados

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 105

12/6/12 2:38 PM

106 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

de circuito, jwami jeces, al nakrami jwami jdicatura fereral, aynacho


jwami magistrados eletoralies, k wesi k nattika mapu al a ncha.
Jwami Ministros korte de jsticia a nochma maki mal bambal, a
nakulapa rnrka mapu rik nul tamami nay osiruami kostitusini, ma
kuwansa ko, a niwi derecho mapu al ku riwnili nchal.
K wsi mapu ministros nili a onpama wilba uch sin ncha, we a nochsa
ko pe teeli bilcho ktera nochsa ko al nima.
OSIRAMI 95. Kti wilarami nima jpirika ministro echon suprema korte
de la jsticia de la nacin aniliami.
I. Mexicano al mesiko ranaruami nisare.
II. Olasare besamaki mal bamibal ne al sebarikami nisare chi iki
bamibal echal rawe mapu al wilala.
III. Echal rawe mapu al wilala maki bamibal nchaami nisare al
olma bil oseli we natami japon animea kti licenciado j rerecho mapu
nijili chi walual wiliami institutochi nchaami chi oseli ne al niraa
natami.
IV. Mapu al albe niraa ra ichalwa bil rikamti kitra al ke sine winijirami
nisare kti isili namti chati al bachrami nisa amin bil bamibal
simiraami we nal jpire chikorami nisa eekiami tinichiko osaami rewal
chuwe jare namti chati ma, mapu re isiami nisaka suwba jena namti chati
tasi omroma wilalla walual wiliamika jpirika ministro suprema al korte
de la jsticia.
V. Okua bamibal sebarisare bitea echon paisichi mapu al kecho wilala al ;
VI. Jpi ke sekretario nili estarochi procurador jereral omana estarochi
jsticia ristritochi jereral ma, senador riputaro jereral al jpi siliami
nili bilana estarochi ke cho a tamami ristritochi jereral chi bamial
chabenal mapu al wilala
Mapu al jawalwa ministro chi ko nisare paktami mapu ma nchal
ne al niraa mapu al wachinaka nijoorami nili al mapu ne al niraa
raichalwa chi paktami kitra mapu ola oseli we natami mapu on ani

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 106

12/6/12 2:38 PM

titulo bika 107

kti we al binekami j chi paktami jpi we al omaroma nchaa bilana


jririkochi aniliami.
OSIRUAMI 96. Mapu al jawlowa chi ministro mapu j echon supremo
korte de jsticia, bisirnte wiliami jmi suuma kaw Msiko a nijma bika
chon mapu muchwi senarore, mapu chi ko, a sima mapu ma a bachriko
anrami nima chi paktami, anima chi ministerio mapu re a ikrosa
ka. chi rikako anima pe jarepi mapu chami j chon chon senarore
muchwami, chi rik mapi rik anirami j bes maki raw. Mapu r
ke karewsa chon senaro machwami mapu rik anirami j, chi rik
nisa ka a smroma ministro ta chi paktami, mapu al chi riak j, mapu
rik ansaa bisirnte Msiko wiliami.
Mapu re chi kamara de senarore ke ilsaka mapu rik aniruami j, chi
bisirnte Msiko wiliami a chcho sin rik karwitami nima, mapu rik an
bach osirami. Mapu re chi bikiantami ch cho ke natami nersuwa,
chapima chi paktami mapu al karwiwa, mapu rik anisa bisirnte
Msiko wilami.
OSIRUAMI 97. chi magistrados mapu echon nocha al oyriami
risitrito jwami a jawrami nima al nerami nima chi consejo de la
jrikatura jereral, mapu rik an raichrami al nakwika anirami
sbal mapu ta al mapu rik an tamlwami. Usni bambal sebrima
chi rik nira, mapu al ma suwibsa ka, mapu re a nulrami nisa ka al
nakulwisuwa weal jwaa chi rik ko pe umropa bi nochal che sin a
chi rik newalsa ka mapu rik an osirami.
chi suprema korte de jsticia de la nacin a umroma tania chi consejo
jrikatura jereral kti enma chu rik nocha bil oyriami al bil
magistrado jerelal ma.
Ma ke natma
chi suprema korte de jsticia a wilma al nakulwima bini sekretariowal
al a che jarcho nochaami ma. chi magistrados al oyrami a jwama al
nakulwima mapu echon si j al nochami echon tribunalchi al echon
jscaro risitritochi, mapu rik an nulliwami mapu j oyriami.
Nay bambal nira, mapu echon mi kare abi anima jepik nima bisirnte
echon Supremo Korte de jsticia de la Nacin, chi ko ke umperopa ch
osmi ku wila chi chrika.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 107

12/6/12 2:38 PM

108 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Ibnili ministro de la suprema korte de jsticia, mapu al ma moisaa nochsia,


a anima echon senarochi, jerik nira.
Bisirnte: a ne anima mapu nochama al wachina al al nikurima cho
nocha ministro de la supre Korte de jsticia de la nacin mapu na rami j
al bini ni a katwama al aycho ni a katwama Costitucioni Politika de los
Estaros Uniros Msikanos al osirami mapu echon a sro, enka suwba
mapu alb j al mapu al nima napawka? Ministro: ayen ni a an,
bisirnte, ke ni chirik issaka, Nacion tam winijma.
chi magistrados de circuito al oyriami ristrito a anim chon supremo
korte de jsticia al consejo de la jricatura jereral.
OSIRUAMI 98. Mapuli rowelisa bil ministro a ke nochasa bil micha, chi
pisidente republika a riwa ba bil ministro mapu interino nima mapu a
chirika ila chi senado, a inesia mapu chirika isisimi chi osiruamikimisa
maki usani jena kostitucionchi.
Mapu re mukusaka bil ministro al jarcho namti kitera al ma kebil
si nochasa chi pisidente awilama bilcho kuliwami ministro a ilasaka
chirika chi senado, mapu ani osiruami kimisa maki usani mapu rika ani
jana kostitucionchi.
Mapu li make nachanal chi ministro china supremochi korte de la jsticia
pe a omroma mapu re awecharika nisaka, a ineraami nima chi ejecutivo
kitera mapure jena akoruka, ajlama chi senado ta kti a ineema achi al
korua.
chi risensia niwal ministros, mapu re ke akarewisaka bil micha,a arami
nima chi suprema korte jsticia omana kawich niruami, mapu mi
simara nokako jena rawemiti, naiwima risensia mapu simaroma pisidente
republika ta mapure achi rika ilaoko chi senado.Kebil risensia nima
simiraa oka bamibal.
OSIRUAMI 99. chi tribunal Electoral a nima, mapu pekesi chi mapu
aniko chi rojanalami ll osiruami bil ciento mal jena kontitucionchi,
walual wiliami china jridiccionchi mapu iki sinochaa china wela
machiami chopi mapu rika jricial jederacionchi.
chi nochal mapu omerowa ko chi tribunalchi a isisima al asima sinib
bil salchi suprema ta al sal ragionl, chi akarewial anima wika

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 108

12/6/12 2:38 PM

titulo bika 109

niraa, mapu rika ani tamlwami. Ayena sinima bil jridikochi nochaami
al arministrativochi nochaami mapu iki newal echon namti kariweal.
chi sal wal a napawila kichao magistrados eletorali,chi pisidente
tribunalchi a wilarami nima china walual salchi kitera, chi mapu
ikika nocha echon kti awiliami nima nayo bamibal.
chi tribunal eletoralichi nochaami a pichi isima karewia al chi
asuinimacho, mapu rika ani jena kostitucionchi al jarika ani tamlwami.
I. Jerika ke ilsa mapu alibotariwa riputaro jawa al senarores.
II. Jar mapu ke chirik ilsa bisirnte wila Msiko atami abel karewitami
nima chin pach nchami wal ya.
Mapu ona karwiwa ra cahal al abni katuka ala animea chreka
noksima mapu botaripa re chrika ne noksare amapu rik ani tamlwami.
Echin pach mapu on ne newalwa koputarorachi jnsa mapu rik botarita
mi j chi Bisirnte Mesiko ata mi ktera, m ala karwisa k ali ke chirika
nisaka ku bel uwami patami nima chi racahal ktera abla nirlima
checho bil chi ktrera, chirik nawsisaka mapu rika ne niwrami chi
ktera, mapu rik ne natami j mapu rik botrita mi j ali mapu Birenti
wilrami j al mapu kanrirato j ko mapu simira wik botarili chi ktera.
III. Ke chirik ilasaka al mapu rik natami j karwili jwami electoralchi
jereral ktera, chuwrika mapu rik anirami j rojaranarami okuan
bachwami, mapu r k riwsaka mapu rikan kostitusini.
IV. Ke chirik ilasaka al mapu rik anru al mapu rik natami j n mapu
rik nsa r al ne wichiwal chi jwami kospitenti ktera mapu ikana
j omna mapu on jnsa nisare al al china jnsa natuka noksima
botrisa karwisia mapu rika k ilarami j boysisa chi ktera, echirik
mapu rika karwitami j kti al kaynisa m mapu rik anirami j al
mapu rik ne ripsare chi botriwa ktera. Jena jnsa mapu alb tniwa chi
ktera, al mapu rik karewtami j ne chirika nisa mapu libi botriwa al
mapu r a chirik newsuka kech nawawchi raw chi kostitusionl mapu
rik anru al mapurik uchar mapu ikana j mapu ali an churek isima
sinami mapu ik jawrami j:
V. Ke chirik ilasaka al mapu rik natami j al mapu rik natuitami j
ket riuwsaka mapu ik rerecho niwi sinpeami plolitikos eletoralies, sinemi

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 109

12/6/12 2:38 PM

110 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

paktami mapu ik botari al a botaritami nima al arorami nima aboni


ikiwka al al kili kti ne chirika nokmea chi pllitikos omna muchwami,,
mapu rik anili kostitusini al tamlwami. Kti ko paktami a simsare mapu
on j tribunalchi mapu r ke riwsaka rerecho chi partiro poltiko al abitiska,
abel ma k itelisa namti al mapu r nawisaka mapu karewika sinami, chi
tamlwami a bel anima chrika noksare al mapu ikilipi anirami.
Sinami magistraro eletoralichi mapu jawrami j chi pach al mapu
on jnsa abla chi rik noksare mapu rek an nulwami, ke tasi bel
omro kuchi mapu ne iwral anepo mapu echon tribunalchi Colegiado
al Circuito. chirik ncha kimaki bambal , mapu re ke tasi jarenacho
jlrami nisako chi wal.
Mapu r nirlisa ka nchal abla che bil kulwami magistrado mapu ik
bambal ro chirik bel wilrami nima.
Sinami mapu ik ncha tribunalchi abel chirika katutami nima mapu
rik nchama mapu rik an chi poder jrisial jmi omna al ne mapurik
nuletami j al ne mapu rik uchchal nulwami.
OSIRUAMI 100. Jwami napawka noochami jawrami konsejo de la
judicatura fererali echi nima wala jwami nulrami w machami, kti
sap jiywika aniboa chrika sunli karwa sbali rachali.
Napawka nochami konsejo a be kichwinma nchami, bil bisirrente
suprema korte de justicia, kti wilamicho nima echo konsejo; al bika
nawsiami nima konsejeros jawrami echion na pawka nochami
karwami rachali, awik a owsa os nay botos al nima, a nakrima
jwami magistrados de circuito al jueces oyeriami mapu a muchwi omaana
ristritos; oku nawsiami mapu owli senado, al bil mapu owli bisirrente
msiko atami.
Suwba na wsi ami a napabma sbali mapu tniwa nema purek nul
osiruami iki maki mal osiruami kostitusioni al al paktami mapu al
nchali w mach ami wenom tiba, kchi kami al wacha nchami
mapu al nulliwa nchali, mapu owli suprema korte, arisensi olma na
mapu on al machiw echi judiciali ktera.
Jawrami konsejoka, a nochma a nulsiwa ko. echi jawrami a karwima
mapu al nulelwa mapu ktera jawrami j, al animea kamu nochma, al

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 110

12/6/12 2:38 PM

titulo bika 111

machirami nima a nakulapa jwami magistrados al oyriami jueces, al


sbali rachali mapu al anisaako nulalwami.
Walala bisirnte ka wiliami napawka nchami ktera konsejo, al jarcho
nawsia miko a nochma mal bambali, a nakulapa kti anri jawrami
nima, k uch sin jawrami nima.
Jawra min wsi ami k kuria riwlima mapu jwali, alko a nochmama
purek nochsa abni ikka.echi nchami a nakulatami nima al enka
aniruami nayana jena kostitusioni.
Nulalwami al anima chrika olba al benria al ayaapi ku benria echi
jwami, kti al machima nocha judicial k jawsiwa, a be ripma mapu al
benli chopi, mapu al wacha nocha, k wesi kuroka, al machik al k wesi
kuroka pe rik.
Mapune al wee an nulalwami, echi konsejo jwami a onpama newak nija
sbali elrami mapu rik nochma jwami. Wala jwami suprema korte
de justicia a umroma tnia echi napawka nchami konsejo kti a nijma
ma elrami rachali mapu a newalsiwa kti al wacha nochma mapu on
jonsa nocha jwami jererali. Jwami korte aynacho umroma ena, al, ke
ilay a elrami konsejo ktera, nesuwba a nijsako boto. echi nulalwami al
animea chrika al nima al onpama kti al machnima echi nchali.
Mapu rik rachaka natwi echi jawrami konsejo chirik we enima, alko,
k oyripa, nibil iyba wenom, kti kawlima pe abni nochaala, al mapu
nulrami bi j, al anima al al machirami al nakulwika olma echi
jwami Magistrados al oyriami ktera, nal al enma echi suprema korte
de justicia, pe nabi a umroma acha al benka olirane mapu rik nul
(reglas) nulalwami mapu al an chrika al nisa re.
Jawrami suprema korte de justicia a newba chrika nak abni al konsejo
kti al nochma poder judicial jmi kawich aye, al riwka aniruami
prrafo kichowi osiruami (99) ikmaki kimakisa jena kostitusioni ktera.
Newrami mapu ik newalwa wenom a machima bach walala bisirrente
kami msiko atami.
OSIRUAMI 101. chi ministros suprema korte de jsticia, chi magistrado
de circuito, chi jeces Ristrito, chi sekretarios, al natal ami chi
jricatura jereral, mapu rika chi magistrado al walual tribunal, eletorali,

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 111

12/6/12 2:38 PM

112 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

kebil omroma narea al nochal niwia al wilia ka china jereracionchi


jena estaro, Ristrito jereral al pe binoi niwisia kecho, mapu ma a olalko
chabei riko ayena a omroma al napawika jarcho a ta cientifikos, dosente,
literarias obenefiencia.
Mapu chi paktami ma a nochaami nili ko ministro walual korte de
jsticia, magistrado circuito, jez Ristrito al natal jiami makere china
jdicatura jereral, mapu rika magistrado chi salchi walual chi
tribunal eletoralichi ke omroma chi oka bamibal bachmi mapu jonsa
j machinal jdicial ka nocha chi jereracinchi.
Mapu jonsa aniruami j mapu chi paktami jabiliko mapu rika ministro
nal pe ke petelibi o interino ma chi ko pe ke omroma nikaa mapu ani chi
rojanarami usani chi osiruami kimisa maki mal jena konstitucioni.
Mapu ke nakiko jena osiruami chi jwami jdicial nal akarewima chi
ta kti weal risensia arami j.
chi infraccin ma a ruyeraami mapu ani na upakawichuami rojanarami,ani
mapu a rikiritami nima Mabela ke riwiyami niraba kebila nochama jdicial
ka chi jereracionchi, ma ke niwima mapu rika tanewiliami al mapu rika
binoi al niwisima namiti iyiri , pe ke jarcho kitera rikirial ko mapu rika
chi tamlwami ani.
OSIRUAMI 102.
A. Tamlwami anma ministerio publico de la jereracion, chi nochami
a jawrami nima al nakulwirami chi ejecutivo ktera, mapu rik
an tamlwami. Ministerio pblico de la jererasionchi a enrami nma
procurador general Msiko jwami ktera, nulrami nima wilami ejekutibo
jereral chi rika cho a chami nima senarochi al ma jarcho chon si
nochami. Mapu re prokurarori nnalwa ka: a ta Msiko awami nisa re,
al ayena a ta bambasa re bes amki mal mapu al ta welalwami: tarasa ta
re, chav nira maki bambal sebarika, oseliwiami niisa re mapu a amachli
rerecho, al ke ch rik isami nisa, al ke winijrami nisa pe chuw niraa.
chi procurador a nakulwirami nima chi ejecutivo ktera.
Chami ju ministerio pblico de la jereracion, al najtosuwa, chon
tribunalchi, suwba kar isimwami anirami jererali ktera; al, chi
rik cho, chi bini tma mapu a winijrami nima kar nokami; ama

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 112

12/6/12 2:38 PM

titulo bika 113

al riwrima mapu ch rik ikli kar nokiwami jen ktera; al newma


oyriwami kti mapu chi rik nocha we sapuma ke chbi rik ripma; tama
kti al rikritami nima al chi rika cho alama mapu rik an nulalwami.
Prokuraruria generali Msiko wilami chwima bini ika sbali karewiwami
mapu rik an osirami 105 (bil siento mal) jen costitusionchi.
Suwba namuti mapu jererasion si chami, mapu al osel suwa benelwami
ktera chi wala nijsa al che jar ko nokim chi ministerio publiko echon
jererasion chami, chi prokurarori jererali a isma bini nira al mapu
chin a si nocha ma ktera.
chi prokuraroria jererali Msiko wilami al chin si nochami, al
ikima suwba ke nataami nersuwa, ke riwika oliswa nulalwami suw
ikisa mapu rik nikow.
Mapu rik isim konsejero jurdiko kobiernochi nochami chi ko tibtami
nima ejekutibo jererali ktera, chi rik iksaa ka, mapu rik an nulalwami.
B. chi konkreso omna estarochi nirami al mapu new nulalwami
omna estarochi nirami, chon mapu on jonsa mi kar, nwama mapu
tibma rerecho paktami nwala mapu chi rik an echon juridiko msiko
nirami, mapu a ikima pri ktera winijrami j al mapu ke ilak kar
nokisa sebali jwaami al jarcho echon si nochami, al mapu ju poder
jurisiali jererasionchi chami, mapu re ke riwisa jen rerecho.
Chami mapu rik an bch osirami, anima ch rik nokis re sinami,
ke binkulatorio nisa, sebali winijlowami jawa mapu on nisa re. Suwba
nochami a ne iwrili ju mapu rik isima mapu nelelwa jen nochali ktera.
Mapu al ke natami nirsuwa mapu rik anirami ju al ke nejeysa
jwaami al nochami, jen ko newma, al al ikirima pri ol ke nejea
ka noka; al ko, chi kamara de senarore mapu al isabik noka ko mapu
chon a nocha sinibsi, mapu new nulalwami omna estarochi nirami,
mapu on nisa re, echon umroma ana, tnisuwa mapu echon ju, sebali
jwami al nochami mapu re a iyri nisa ka a baypa kti simea chon
karwiwachi, al ruma mapu re ke umrosa ka naway.
Jen ktera ko pe ke al nima mapu r jawlowami ktera nisa ka chon
a nirami.
Jen mapu rik nok konkreso oman estarochi nirami a nima tibami

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 113

12/6/12 2:38 PM

114 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

suma kawich msiko paktami rerechowala; bini ikika isma al ch rik


nisa re, ibnili nira al wachna al sbali namuti abi nwala.
chi constitucioni estarochi nirami al anirami kobierno ristrito jererali
ktera a anima al tibma mapu aboni ika nokima chwia rerecho
paktami nwala.
chi nulami sum kawich msiko tibuami paktami rerechowala a
nwima busur nijami pe naki nima chi busur nijami ko chi ko a
jawrami nima pe makoana bi kaymi ktera mapu chon muchuwi kamara
de senarore, mapu al isbisa ka, echon konkresochi a nochami omna
estarochi nirami, echi rik botriami al niraa. Nulalwami anima chu
rik nima echon jonsa ko mapu a ikrirami nima echon kamarachi.
Bambali nira nakulwirami nima okua mapu bahcha jawrami ju, mapu
re checho osami jawrami nisa ka echi rik a ripma.
Bisirnte wilami mapu on tibulowa rerecho paktami nwala sum msiko,
chi ko ayna cho nima consejo consultivo, chi rika cho jawrami nima
mapu rik an bach rojanrami. chi ko wilima mal bambali. Checho
ku osmi welsuwa ka pe sinpi umropa al pe nobiboa bi mapu rik an
osirami Ttulo nay jen constitucionchi.
Bisirnte wilami mapu on tbulowa rerecho paktami nwala sum mesiko
sinib bambali reyema poderes de la unin mapu rik nocha. chi rik
nisa ka a sima kamarachi echon konkresochi mapu rik an nulalwami.
Mapu rik nokiba wila bisirnte echon mapu nesrowa paktami
rerechowala sum msiko nirami, al chi rikacho mapu echon consejo
consultivo nocha, al jwami echon mapu on tiblowa rerecho paktami
nwala omna nirami, newrami nima narika sinami paktami, al
sinami machrirami nima, mapu rik an mulalwami.
Tibuami paktami rerechowala sum msiko niruami a machimea mapu re
ke al nokisuwa mapu rik an abi, katuwirami al ke chirik ilsa jarcho
mapu chirik cho nohami j.
Tibuami paktami rerechowala sum mesiko nirami a umeroma a mapu
re ke riwisuwa rerecho paktami nwala, mapu re echi rik ikisaa ka al
echi rik tasa ejekutibo jererali, bil rikami kamara konkresochi suma

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 114

12/6/12 2:38 PM

titulo bika 115

mesiko nirami, bil silami bilana estarochi, walala siliami ktera ristrito
jererali al nulalwami newaami sum mesiko nirami.
OSIRUAMI 103. chi tribuli jereracini a akarewima suwba namti jao ke
al mi kare.
I. Mapu rika nisare suwba mapu nokiwa al mapu keal nokisa chi
jwami ke riwisa chi rerechos humano machiruami al chi garanta
arami kti al tibutami nima jena kostitucioni kitera, mapu rika olarami
nisare omna kawich jena mesiko si.
II. Mapu rika nisare o mapu ninoka chi jwami jereral keal nochasa
china estarochi esfera de kompetencia Ristrito jereral, al
III. Mapu rika nisare o mapu rika noka chi jwami jenai estarochi o Ristrito
jereral mapu simi chapisia nokisimi esfera competencia walual jereral.
OSIRUAMI 104. chi tribunal jereral ko amachimea.
Mapu rika nokisima chi karua nokaami mapu rika ani jereral,
II. Suwba mapu traicharami j al mapu tam chi civil o mapu rika al
neema wanomi al anokima mapu rika ani tamlwami china jereral, o
mapu rika aniiru omna kawich al mapu rika aniruami j chi estarochi
mesiko.
Mapu awilarami j mapu isima, amachiruami nima chi jeces al
tribunales mapu rika a tamami j.
chi bach najorowami ko naritami nima chi winijirami chi walual
jez mapu amachi chirika ikili bach niraa,
III. Mapuli ineliwa rekurso al ke nakisa jare mapu ma al kariweba chi
tribuna de lo contencioso-administrativo mapu koru rojanarami osamaki
kima chi osiruami kichaosa maki bikia al rojanarami nayo, inciso
e Osiruami bil ciento osamaki ok jena kostitucioni, pe mapu tamchopi
tamlwami .chi mapu inesiliwa mapu machimea echhi tribunal, mapu
ikika nocha echon jonsa, anokima mapu rika tamlwami tam osiruami
bil ciento bikia al bil ciento kichao jena kostitucioni animea kabu inema

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 115

12/6/12 2:38 PM

116 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

chi nikurami keme al machina niraa al mapumi sayera aniko chi


akarewiliami mapu chi ko animea china tribunalchi nochami al
jarcho mapu si nocha echon kebela nuruliruma najorowami o rekurso iyiri,
IV. Suwba mapu raicharami j chi rerecho martimo kitera,
V. chi misi mapu jereranin sinisa,
VI. Mapu raicharami j al mapu nokal mapu koro chi osiruami bil
ciento nima mal, mapu mapu machiruami nima pe chi suprema de
jsticia de la nacin,
VII. Mapu ikisima chi bilana estarochi al jareanacho pereami, al
VIII. chi mapu niwala nima si Diploma.
OSIRUAMI 105. chi suprema korte de jsticia de la nacin machimea, mapu
reka ani tamlwami mapu reka nokisare, jena namti mapu reka nim:
I. chi jwawami kostitusionali mapu, kitera rula raichal eliktoral mapu
reka an Osiruami 46 jena konstitusioni, notasa je ikika:
a) chi jererasionchi al bil Estaro al ker Ristrito Jereral;
b) chi jererasion al bil Munisipio;
c) chi weal jwami Ejekutibo al chi congreso suwama Estarochi; chi
chuwe kamara jena al,chi abi kitera, welarami wilisi, mapu reka nisa
napawikami Jereral al ristrito Jereral;
d) Bil Estaro al Bilcho;
e) Bil Estaro al chi Ristrito Jereral;
f) Ristrito Jereral al bil Munisipio;
g) Okua Munisipio al jarcho Estaro;
h) Okua jawachi bilana b Estarochi, chi (n al wachia newarami)
constitucionldad mapu reka abi noka al mapu reka nokima suwm;

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 116

12/6/12 2:38 PM

titulo bika 117

i) Bil Estaro al bil rikami binoi Munisipiowal, chi kitera(n al wachia


newarami ) constitucionldad mapu reka abi noka al mapu reka nokima
suwm;
j) Bil Estaro al bil Munisipio jarean acho Estarochi niruami, chi kitera (n
al wachia newarami ) constitucionldad mapu reka abi noka al mapu
reka nokima suwm; al
k) Okuana kayami Jwami chi on Ristrito Jereral, chi kitera (n al
wachia newarami) constitucionldad mapu reka abi noka al mapu reka
nokima suwm.
Sinibsi chi nawawami anisa mapu reka nokima suwm chi Estarochi
al Munisipiochi ke nerarami chi Jererasini kitera, chi Munisipio ke
nerarami chi Estaro kitera, mapu kitera an bawerarami c), h) al k) bach
rik, al ma karewarami chi supremo korte de jsticia anisa mapi ke
natami j, jena karewarami niwima mapu reka chuwe rika nima omna
mapu al katuitami nisa simiroka osanayo botaritami.
Jarcho namti kitera, chi karewalami chi on supremo korte de jsticia
niwima mapu reka chuwe rika nima chi b kitera mapu si nawa.
II. Mapu reka nokima chi (n al wachia newarami) constitucionldad
niwisa mapu reka noki k sayerowami chi mapu reka nokisa re ta omna
kitera al jena konstitusioni.
Mapu reka nokima chi (n al wachia newarami) constitucionldad
omroma chi riks noka, n bes maki raw mapu che sine mapu reko
mecha machiuriwa chi mapu reka nokiboa. Kitera:
a) chi Ejecutivo chi besa maki bika porosiento mapu chon si j cmara
de Diputados chi on konkreso chi suwama estarochi, sayeria tamlwami
Jereral al Ristrito Jereral nijla konkreso suwama estarochi;
b) chi anari besa maki bika porisiento mapu si j chi on senadochi,
sayeria tamlwami Jereral al Ristrito Jereral niruami nijla konkreso
suwama estarochi al katuirami suwama paischi s mapu reka nikuroli chi
estaro Mesiko niruami;
c) chi procurador general de la Repblica, sayeria tamlwami Jereralchi

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 117

12/6/12 2:38 PM

118 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

nirami, Estatal al Ristrito Jereral, chi rika cho mapu (katuirami omna
paischi kitera) tratados Internacionles mapu reka katuili Estaro Mesikano;
d) chi anari besa maki bika porisiento mapu iki j chi jare mapu si j
chi on legislativo niruami Estatalchi, mapu reka sayeria chi tamlwami
nijial abi mapu ta j, al
e) chi anari besa maki bika porisiento mapu iki j napawikami mapu
representantes j Ristrito Jereral kitera, sayeria chi tamlwami kitera mapu
nijili abi mapu ta napawika nokal, al
f) chi jwami politiko bitibaka oselichi n chi on Instituto Jereral
Elektoral, mapu reka kitera abi (bach chukuami) dirigencias omna mi,
sayeria chi tamlwami liktoral niruami jereral kitera al jmi pacha ma;
al chi jwami politiko niwika rigistro Estatal, chi abi (bach chukuami)
dirigencias kitera, ne chirikabi saayeria tamlwami liktoral nijial mapu si
j legislativo Estatal mapu iyaba chi rigistro.
g) Mapu (paktami rerechowal neseroami omana,) nacionl de los
derechos humano sayeria chi tamlwami osiruami Jereral, Estatal al
Ristrito Jereral, chi rikacho katuirami omna paischi kitera (tratados
Internacionles) mapu reka anilia chi Ejecutivo Jereral, al katuitami
chi senado de la Republica, ke riwisa (paktami niwal rerecho) derechos
humanos machirami jena konstitusioni al chi on (katuirami omna
paischi kitera) tratados Internasionles mapu on Mesiko si j. chi rikacho,
chi tibuami (paktami rerechowal neseroami) rerecho humano anarika
chi on estarochi jmi omana Republikachi, sayerika chi tamlwami
mapu nijili chi Legislaturas jmi estarochi al (paktami rerechowal
neseroami) derechos humano jmi Ristriti Jereral, sayeria tamlwami
aniruami chi napawikami legislativa jmi Ristriti Jereral. Mapu onbi
aniba mapu ke katuiwa chi tamlwami liktoral jena Konstitusioni mapu
reka ani jena osirami.
chi tamlwami liktoral jereral niruami al jmi Estarochi nokima
nawesia al rua bach riko kimakisa maki raw k echo chotachi chi
nokisiwami lictoral kitera mapu al neba, alchopi ke ompaba newa k
sinu ne al mapu reka nisa r mapu we newalliwami j.
Ma aniruami chi on suprema korte de jsticia ompama b ania mapu
ke natami j chi mapu ani chu reka nokiboa ke nakiruami, sinibsi ma
katuitami nisa wekabe kitera mapu reka osanayo botaritami.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 118

12/6/12 2:38 PM

titulo bika 119

III. chi nchal al napawika newarami mapu on j najoralchi Unitario


de Circuito al chi Procurador omna Republika, ompama machia piri kitera
tarami j sayera chi sentencia chi oyeriami Ristrito aniruami chi on
nokisiwachi mapu on Jererasioni s j mapu reka abi naki al anili mapu
chi rika nokima.
chi aniami mapu ke natiki chi ma aniruami mapu kitera ani chi
rijanarami I al II jena Osiruami ke nuwima mapu upami ku ikimea,
nalchi bi k mapu (raichami j karuami kitera) materia penal, mapu reka
nokima mapu reka aniruami j sinewi mapi nokiboa al mapu reka neba we
al jena raichal kitera.
Ke chirika nokisa mapu reka aniruami j mapu reka ani chi rojanarami
I al II jena Osiruami mapu reka neba, mapu reka, chi nokisiwami
newarami chi on okuana bachwal parafo rojanarami XVI Osiruami107
jena constitusioni
OSIRUAMI 106. A isisare chi jdicial jereracioni, mapu rika ani tamlwami
chi kitera akarewiliami mapu aniruami j chi competencia kitera al
mapu ikisima chi tribunal jereracioni jena ta al estaro o Ristrito jereral,
al chi bil cho estaro al jarcho estaro al Ristrito jerernomolgico
OSIRUAMI 107. Sbali rachali mapu ktera an osiruami (103) bil siento
bikajenakostitusioni, a wan nima mapu ktera an ko eletorali votriwami,
echiko katewba ne mapu rik an nulalwami al chon jonsa awna mi
nulaami.Ne mapu rek nul jna kitera:
I. Oyriwami k elsuwa mapu rik nokiw echi kara olrami, olak jiwrili
mapu chrika olma walala nal be al nerka sbali rerecho wikaka nala o
pe ibli paktami, sinib alni mka k nerka olsako echi rerecho mapu al
machir jena kostitusioni al echi ktera a kawlisa esfera jurdica,k elsuwa
ne mapu rek elk al nulelwa wan nulalwami karuami rachali jurdico.
Rachali mapu nokiw al mapurik ripkili oyriwachi jonsa tribunales
judiciales, wenomti bami al pe chuwb nchali, echi winijami al
anima mapu bino nala j rerecho mapu binoi kawliwa al bini chiwsaa;
II. Ma suna akarwa oyriwami echi a chwitami nisa k elsa om (amparo)
a be kuritami bi nima echi kara olrami mapue chirik tli kurili, pee a
chwitami nima al al tibtami nima w echirik al nisako, nal al enka
echi niwijwami.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 119

12/6/12 2:38 PM

120 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

III. Mapu al nakulisa mapu rik nokiw oyriwachi tribunales juriciales,


wenom tibami nochliachi, echi kuriami nakrima b:
a) Mapu al nima ansiwa chu kilipi bachk achrami nima ma kuwansa
ko oyria,isin k elsa ko echi karua nokaami,k al katewsa rachali,al a
chiwisaa ku wan echi niwijrami k al ripsa rachali
Jna ktera echi kurili mapu r insiso rojanrami V mal mapu a ru jena
osiruami, echi oficina tribunal colegiado de circuito a be tama kti a riwika
ke kara olak mapu rik oyriwa al nateami ju echirik ko aynacho, mapu
al a nisa ko kulwami che aniruami acha al ripila ma sunrami rachali,
al anik piri ktera uch nimpa ma sunrami rachali ktera. K al riwika
olsiwa oyria al k wesi nimsa nijwami chwali (amparo),ni bil k elya
anima tribunal mapu on muchwi oyriami osel be w natik,we ma al
nisa ko ke echi ktera uch nawima nal a riwika,al enka osel nochliwami
mapu a kuri (amparo) bach aniruami.
Jor a kurisa chrika ripila echi oyriwami ma sunrami al a newalsa ko
al ma ruysiwa chrika nokima, chu klina rikima al bil k ilsa mapu
nasulwa, abe chwika al niwak amparao kti al natma kti anri al k
wachinma chi oyriwami mapu kti nasulwa. Echi nulwami ala anim
achreka wachinaba racahali karami.
Mapu on jonsa inro raichali karuami,bach al suwaapa echi ktera nima
mapu newallwa,mapu rik an nulalwami echi a ktera,mapu kti jor ma
al sunrami oyrili,ma suwnisa akarwa rachali al ma k ompbo ku
nakulwa,mapu al a nakisaa ko nulalwami al nisa ku riwliwa echi namuti.
Mapu al jor k elsa mapu rik ripsi echi oyriwami, ma sunrami
oyriwami,k ilay ko k al oyrisiwa ku maysa mapu al echirik elsa
niwijrami k elsa mapu al ma chta oyria mapu kti nimnali,mapu
rik anilwa mapu al kara olsa rerechos kuuchi tmali k cho machiami
nima abni nwala.Jna ko k ne iwrili nima kti ku chwima echirik
nokiwaami,echi karuami al nulaami kti k al nerbo mapu rik ripli
echi rikriwami.
b) K elba suwrika nokiwaami,w jilka nisa ku al katewlia,pe chuw
karwisa al wilmin ku sunsa,ma k nirsa mapu rik uch nimpa we
echirik al nisa ko,al
c) Mapu rik oyriwa a jarcho karua olsa.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 120

12/6/12 2:38 PM

titulo bika 121

IV. Osel katwiami osel newaami mapu rik sunwa, ayna, jarcho
namuti ktera al isini k si nakrisa jwami mapu wan nocha pe k ojisina
tribunales oyriwachi mspu on si muchwi jurisiali, osel newaami echirik
nchami,al suwrika nokisaa mapu al a nakri nima,ma k itlisa mapu
kti nimpa nal al riwika nulalwami a be ku eyba osel osak psika mapu
al ku wachinba re echi oyriwami,al nima a nimwa nal k chibi nokak
suwba mapu al sba ne mapu rik nul nulalwami.
K iwrili j kti suwapa mapu rik nimpa w ke al sbali sebrisa mapu
nasulwa ke nata re isini nimkisa ko osel mapu an kostitusioni.
V. echi chwiwami rikiririwami, ali suinia ma ala karewia echi najorowami
echi ko anakimea tribunal colegiado circuito kompetente achirika nokioko
nulalwami, echi mapu ikisima;
a) echi moiala kitera mapu suinilia akarewia tribunal aniala kitera ali
juduciali, tako jererales ke pe chuye nularami ke o sontarsi kitera.
b) echi admistrativo kirera mapu li nari abibi niraa echi rikiriala suiniliami
kitera ali akarewilia suiniliami kitera echi tribunal administrativo ali
judiciales aniala kitera ke omorowami judiciales aniala kitera ke omerowami
akarewia wenomi iyiri natetika najoroka mapu rika nokiwaami ju animia
legal niraa.
c) echi civil kitera mapuli nariliwa echi rikiriala kitera suiniliami aniruami
echina najoroliachi echina echi jererali nulaala echona oyerialachi
mercantiles, tako jererali ke ali pe chuye echi wiliami a animea echona
oyerialachi echi iyiri nulanali.
echi oyeriliami civil echi mapu nula jererali echi rikiliami ko a omeropa
naria e china mapu ali uirowa a okona chananiraa, echi jererasioni, animia
abi niwala kitera, ali
d) echi namuti nochali kitera, mapu li narilia rikiriala kitera anuruami echi
napawika mi pe chimi aye ali jererali conciliacin ali Arbitraje ali echi
nochaami echona estarochi.
echi suprema korte de justicia, de oficio ali aniruami awicharami mapu
nokisare tribunali colegiado de circuito, ali echi procurador suwba echi

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 121

12/6/12 2:38 PM

122 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Republica, a omroma machia echi amparo n wachia mapu rika abi naki
ali transcedencia echirika a koruaka.
VI. Mapu koru echi rojanarami mapu upaka wichui nulalwami mapu
nikiboa arumea mapu nikisipa ali mapu rika simaroma echi tribunales
colegiados de circuito ali, mapu re echi, suprema korte de justicia de la
nacin para dictar sus resoluciones;
VII. echi amparo ke nikurami ju mapunokiiru echona najoralachi, machii
aye ma suinisa ali achanilitia jarcho pakaami echona najora mapu keala
niraa noka mapu rika nisare mapu ani suwba administrativa, echi juez
Ristrito asi nima jajo cuya juridiccin anirumapu ona nokiiru ali aniiru mapu
aniwasipa echi rachali ali abela aneba echi jwami chrika kayenali echi
charika nokiwaami, echona bilana najorowala kti animea echi beleana
bikitera mapu rika tanilia mapu ali mapu ikili anakupi niraa nijisare ali
ayena akipurami nima echina najowalachi mapu rika animea echi sentencia
kitera ;
VIII. Mapu kenaki sentencia anisare echi amparo kitera echi, jueces Ristrito
o Tribunali unitarios de circuito arojama. echirika amachimea suprema korte
de justicia:
a) mapuli ma winijisa echi amparo winijiliami mapu rika anokiwami ju
amaruami anitimaka echi cha olarami jena kostitucioni;
b) mapu nokiwa ko echi mapu ala namilia echona rojanarami okoa ali bikia
echi osiruami bil ciento min bikia jena kostitucionchi;
echi suprema korte de justicia, echi nochali o peticin niwarami mapu
nokima tribunal colegiado de circuito o procurador amaana kawich republica,
a omroma machia amparos echi ineniliami, mapu rika newal ali mapu
rika anisare.
Mapu ke ineraami echi rojanarami upaka wichuami, amachimea ineraami
echi tribunales ali mapu sinocha echona ali echi rikiriliami ko ke suwba
wenomi echi kitera;
IX. echi amparo kitera nesinepi niraa a ineka chu ikipu natetisarika echi
sentencia akarewima echi kostitucionalidad mapi rika nasare aniwma
echi interpretacin wachia bil precepto jena kostitucin mapu rika akarewi
abi echi kitera mapu re achirika anisuaka suwba mapu ikika nocha a echi
suprema ta korte de justicia de nacin anokima mapu rika akatuitami jena

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 122

12/6/12 2:38 PM

titulo bika 123

sineami ka echi plenochi. echi wanomi ikiri kitera ko abela penabepi niraa
nima mapu rika akatuiwi echi kostitucionali, pe ke jarcho kiterabi;
Tibuka omero simia mapu on j tribunalchi chi ke riwitami binoi
rerechowal chi partido politiko kitera mapu on boi oselichi osirua, ma
sunisa re bachreko chi karewalami nakichiwami machirami mapu
reka nisa r chi on pacha, chi tamlwami animea chu reka nikiboa al
chu kilipi nera;
VI. chi nawawami nakichiwami ma nchalachi chi instituto jererali
Eletorali y al chi on nchami;
VII. chi nawawami al nakichiwami ma nichal kitera chi Instituto
Jederal Eletoralii al chi on nchami;
VIII. Ma ania chu reka rikiripa chi instituto Jederal Eletorali chi partidos
al napawikami politikos al paktami noami komersialchi al chuwe
paktami, na siami al boomi bajonika siami, ke nokisa mapu reka nul
jena konstitusioni al chi tamlwami, al
IX. chi che jare mapu ani chi tamlwami.
chi on pacha tribunal Eletoralichi a nokima mapu reka jiyawiti newalliwa
kti ne chirika nokiboa ne chirika kili abi rikiria al karewia, mapu reka ani
tamlwami.
Ke chibi rika ma aniruami chi Osiruami 105 kitera jena konstitusioni, chi
on pacha tribunal Eletoralichi ompama karewia mapu ke ompama na
tamlwami chi Eletorali sinicho reka aniami jipi niruami constitucin.
Mapu karewala jena nokima b n mapu reka nisare chi on najoralchi.
Ke machiami nisa jena kitera chi on pacha pe repabe jwami ruwema ma
ik najrami ju jmi omna.
Jepu li bilana pacha tribunal Electoral kuirosa bil kitera mapu reka chi
inconstitucionldad mapu reka bil namti nokisuwa we la ko karewiwami
chi interpretacin kitera bil nuleliwami kitera jena constitusioni, al jena
kitera abela ko sinucho aniami nimire mapu reka nesero chi on pacha ne
mapu on suprema korte de jsticia, chuwe jwami ministro, pacha al mapi
si j, ompama winijia chacho anisaa n mapu reka ani tamlwami, kti n
chon suprema korte de jsticia jmi omna m n sunima katuika chuwe

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 123

12/6/12 2:38 PM

124 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

mapu reka natemi nima. Ma natami neralwami chi kitera ke chiwibama


chi raichal ma karewarami.
Nocami tribunalchi, nasayetowami pacha, mapu reka nokisare natami
niraa chi raichal kitera mapu abi nasayeto, chi rikacho piri kitera
iweral j tamlwami jena richal kitera,chi bel anima mapu anime ajena
Konstitusioni al Tamlwami.
chi ewal chi on pachaompama, chi kiera nchami, chi winijiwami
jare kitera chi on pacha michuwami, banisua karewalachi kti machimea
jena; chi rika cho, ompama jla mapu abi sayero chi ona pacha mapu
reka machi al mapu reka natiki. chi tamlwami animea chu reka al chu
reka nokisima ncha jena jawami.
(La inistracin) chi jwami, enesiwami al chu reka nikiboa chi on
tribunal Electoral cheami nima, n mapu reka tam tamlwami, mapu
reka nulerami j chi on consejo de la jdicatura jererali, a si nima chi
bisirnte chi on tribunal Electoral, mapi tamma; bil Magistrado Eletorali
chi on pacha walual mapu arami j insaculacin; al bikianatami
kayami consejo de la jdikatura Jereral. chi tribunal animea chu kipu
newalma wenomi chi bisirnte chi Poder jdicial de la Jederasin. Achi
rikachi, chi tribunal nijmabinoi niwal mapu reka nokima chi on
pacha al katuiwami sineami namti kitera kti al nchama.
chi Magistrado Eletoralies mapu si mo chi on pacha walual al n chi
on chapiruami nima botarika chi okua chi bikiana kayami chi on
si kayami jipi chi on cmara de senadores mapu chu reka nokima chi
on supremo korte de jsticia de la nacin. Chapiwaami mapi chi on si
j nima mapu jawaba, mapu reka nisa r al mapu reka an tamlwami.
chi Magistrado Eletoralies mapu si mo chi on pacha walual nokisare
karewia mapu newalliwa mapu reka ani tamlwami, ke kuuchi nima
mapu aneliwa kti jabama Ministro de la suprema korte de jsticia de la nasion,
al jabama ke bil reweka ne sunika kimaki bamibal. chi napawiliwami,
ke itlisa al lisensias de los Magistraros eletorales chi on pacha walual
chi on tarami nima, chewika al nijika jena pacha kitera, mapu reka nisa
r, mapu reka ani Osiruami 98 jena constitusioni.
Mapu nokisa re consejero jridico del gobierno, mapu nima tamami
dependencia del ejecutivo jererali kti, mapu chi kitera, mapu reka ani
tamlwami.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 124

12/6/12 2:38 PM

titulo bika 125

B. chi Konkreso suwama estarochi nchaami al tamlwami niwaami chi


wican, Estarochi Jereral mapu on ncha a jawama, jare pakatami jpi tibuma
chi rerecho humano aniliami jpi ne al tibuma chi rerecho jpi niwi chi
pagotami mesiko pireami, chi jpi machimea mapu al ke al nokisua.
Sineami jpi ncha weal japawami ta jpi ku iriami j sineami paktami
a nejewasa re mapu rika aneliwa mapure ke katuwirami nisaka, ke al
nokisua ma mapu rik anili chi weal jawaami jena ne al animea chusia
ke, al jiwerili nokima machiria sineami paktami chusia ke katuwiliru,
ayenacho chi cmara senadores mapu al isabi chi jpi alwa nchal
kti niwma tamlwami wikana estarochi jpire chi nisaka jpi nokima
a omroma anea jena paktami chi weal jwami kti chimama japuna
muchui chi tamlwami .
Jepuna paktami ko tasi bil machi jpire botariwami nisaka.
chi paktami jpi weal jawaami ta nchaama jpi jwami, chi
konkreso chi ko rawarami nima comisin nacionl de los derechos
humanos; chi ko abi tamka nokima, al ayenacho a olma chi abiu
tamlwami al ineka nokima piri iki suwia namti jpi iyiri nisare.
chi constitucioni Estarochi niruami chi siliami tamal a jawama jare
paktami jpi tibuma chi pakotam rerechowal.
chi comisin nacionl de los derechos humanos a napabuma maki ruyeami
jpi jawrami nima botarika okuana al bikina niraa chi paktami jpi
echon si muchui cmara senadores chi mapu al isabi, chi comisin
sinibsi chi konkreso suwama kitra chi jpi botarika jawairu jpi ma al
katuwirami j. Al chi tamlwami animea chirika nokisima __bamial
nira che bilcho wilarami nima ruyeami jpi wabe chabei nchami nili
chi jpi bisirenti j echon comisin nacionl de los rerechos humanos
chi jpi consejo consultivo ayenacho chi rika jawrami nima jpirika
ani chi bach prrafo mapu al mal bamibal si jawaami nima ayena
checho a omeropa jawaa pe sinepi niraa al ayenacho a omeropa kti bilana
cho nchama mapu rika ani chi titulo na onl jena constitucioni kitera.
Mapu al wilba chi bisirenti comisin nacionl de los derechos humanos
.chirika jpirika chi ruyeami consultivo, al chi paktami jpi ne
tamami ne wabe walubeal jpi tibuami j chi paktami rerechowal
wikana estarochi jereral, ne al chirika nokiboa naria chi paktami acha
ne chirika ka jpi ne machin newariwelima jpirika taml chi tamlwa.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 125

12/6/12 2:38 PM

126 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

chi bicirenti de la comisin nacionl de los rerechos a nijma bamial


niraa chi poderes de la unin al nijma bil raichal japon animea piri
nchal nokal al anema chi cmara konkreso mapu rika animea chi
tamlwami.
chi comisin Nacionl de los rerechos humanos machisare chi ke
katuwirami jpi aniboa echon mapu rika aneraami nili chi paktami
kitra jpi a anari nima chi estarochi jereral.
chi comisin nacionl de los rerechos a omroma aa jpi nokiiru jpi wabe
ke riwiika noka chi paktami rerechowal mapu re mayesa kti chirika a la
j tasa ma chi suprema korte kti si uchuchama echon jpi tabare nchal
jpi moimeare echon jereralchi chi jpi tibuma ko chi suprema korte
de la jsticia chi ko nim a chi bisirnte

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 126

12/6/12 2:38 PM

titulo nay
Mapu rika nochsare mapu ik noch paktami kura
al mapu ik namti niwi staro

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 127

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 128

12/6/12 2:38 PM

OSIRAMI 108. Mapu rik noksare chirika an jna titulo chirika


bla intami nima mapu paktami kura ncha mapu wilrami wikaka
paktami ktera, mapu ik ncha poder jurisiali jererali ali poder jurisali
Ristrito jererli, mapu jwami al nchami al, sinami, sinami mapu
ik niwi nochali, mapu iyri nocha chuw ma chi kokresochi unionchi,
chin asanbleachi legistibachi china Ristrito Jererali ali Tibami Sinami
Jererali al Ristrito Jererali, al mapu ik ncha paktami kuria mapu
wikka ncha abni natuka al mapu rik ilka.
chi walala bisirnte, mapu ik bamali ncha, pe winjirami bi nima mapu
ali k al isisa mapu rik anrami ju al wab suwrika issa chu namuti
ktera.
Snami Islikami, al Riputaro nulalwami newmi Estarochi nirami,
al Majistraro chin Tribunalchi Wal amapu najrami j jmi Estarochi
al, chi ktera, mapu ik jawrami j Konsejo mapu n wilrami j jmi,
chi iyribi nma mapu r kara noksa jna kostitusioni al nulalwami
jererali, ali suwrika suwabisa winom al jereralichi nirami ktera s.
Mapu ik nir kostitusioni omna Repblika chi bi bel n al anima, mapu
chirkacho an bil rojanrami jna osirami al kti ne chirika noksima
mapi ik jwami j mapu rik nsare, mapurik jawrami kti kuria
uchuma sinami paktami mapu ik ncha muchuwi, mapu rik ncha
muchuwarami j omna Estarochi ali Munisipiochi.
OSIRUAMI 109. Konkreso suwba estarochi niruami ali echi nulaliwami
niwaami ibili estaro niraa mapu ona ju echi nochaala ali mapu echi nokisare
niwama nulaliwami echi nochaami mapu nochaami ju weala jawaami ta
kiti inema chirika nochasare ali echi jarcho nulaliwami mapu iriwelima kiti
rikiripa echi pakota mapu chikorami ju.
I. Rikiripa oyerika poltica echi rikiriwami mapu ani echi oseruami bile ciento
amina makoi echi mapu nochali weala jawaami ta ko mapu rika ani oseruami
mapu ali nochali ali nokisaa namuti ali pe aminano ko a risoa ikimea aboi
niraa risoa oyolima sineami nokimea ma kiti ke ala machihama echi nochali.
Tasi nokiboa nojorowami poltico
II. nokiwaami echi chati namuti mapu ali bile rikamti nochasa weala jawaami
ta ali ke machina nochasa bileana maisa aarami ali rikiritami nima mapu
rika ani echi rikiriami.

129

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 129

12/6/12 2:38 PM

130 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

III. Rikiripa echi mapu nocha weala jawami ta mapu nokali ali mapu ke
nokali mapu ala ali nili ali riweli inenia echi nochali mapu nokiwa.
Echi nokisiwami rikiriwami mapu aniiru tasi wesi nokimea kiti echirika nima pe
binoi bineli echirika isima tasi omeropa osa niraa rikiria mapu isili sinepi niraa.
Echi nulaliwami animea chu kabu ali chirika rikiripa ne ala sebali mapure
chikosaka echi mapu nocho weala jawaami ta mapu ali nochali chikosa echi
aboi neka ma jarcho pakotami ali wika muwewisa suwba namuti mapu ola
ali isisisa mapu echi niwalaka mapu ali ke omerama ania chirika ralali echi
namuti, echi nulaliwami mapu rikiriami ju rikirima eesika echi namuti mapu
ola ali echi jarcho rikiriami mapu nokisare.
Chuwe mexicano mapure echi iyiri nisaka echi nili mapu ke ala isili ali nijika
namuti mapu animea kiti ne echirika nili.

OSIRUAMI 110. Echi iselikami estarochi niruami riputaro estarochi niruami
waluala oyeriami estarochi nochaami mapu ali echirika nisa echi pakotami
mapu ruyeami ju oyeriami estarochi nochaami echi poltico ko oyeripa mapu
rika ani jena titulo mapure ke rwiisaka jena constitucioni mapu ona jona
machiina echi nulaliwami mapu ali suwabisa echi aboi niraa winomi mapu
ali chikosa ma winomi mapu mesiko jona nijiiru we nali jepuna ko ra ichaka
karewipa ali aneba echi mapu niwaami ju nulaliwami estarochi kiti echirika
nokimea mapu rika nisare.
Echi mapu nochali weala jawaami ta rikiripa eeka echi nochali ali aneba kiti
ke sine che omeroma nocha weala jawaami ta.
Echi rikiriwami mapu rika ani echi nulaliwami echi kamara riputaro niwama
winijiwami ali mijima echona kamara senadores ali raichaka noki sineami
mapu iki ju echi pakotami mapu si muchui echona camarachi mapu ali ma
nokisua echi mapu mayewa kitra a machiwaaka echi winijiliami mapu nijili
echi kamara senadores mapu ali nokiiru echi nojorowami a rikirima mapu
rikirisare kerewika okuana niraa bikiana niraa echi pakotami mapu si mochili
echona mapu ona nojorowami echi mapu winijirami ju kitera.
Echi raichaka nokiwaami ali senarori tasi bile chivirika aneba echi ko.
OSIRUAMI 111. Mapu al oyripa sineami Riputaro alo Senarore Konkreso
Unionchi, al ayenacho Ministro mapu nocha najrowachi supremo
tribunalchi omana, sinami majistraro mapu iki wala chi na tribunalchi

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 130

12/6/12 2:38 PM

titulo nay 131

eletoralichi, ali sinami mapu kuiri ali mapu al ruy jurikatura jererali,
al mapu sekretario j al mapu ona mocha ncha, sinami Riputaromapu
ikka natuika nocha Ristrito Jererali, Walala Wilami Kobierno Ristrito
Jererali, chi walala Prokurarori Omna najorami Ristrito Jererali, Alko
mapu al kuira al ruyka chuk Bisirnte al sinami mapu kuira al ruyka
Eletoralchi mapu ona jsa nulalwa omna istutotochi Jererali Eletorali,
mapu al kara noksa mapu al ncha, chi kamara Riputaro abla anima
sinami k mapu ik ka muchuwi , ke itelisaka a bela chiri ka a noksa echi
kara isiami ktera.
Mapu re china kamara ke katusaka suwba ku bel uwana patami kti ke che
mi nabi sayritami nima, kti bla tasi chwirami nima chi mapu kara
issili kti ke minbi sayritami nima, mapu al chi karami ko mapu
alim a sunsa ncha, chi ktiera ke bela tasi namu aanerami nisare mapu
kti winjirami nili.
Mapur chin kamara a narsaka mapu rik j, chi paktami a bel
simritami nima jwami ya n mapu chirik ncha kti chirik nokimas
mapu rik an osirami.
Bisirenti mesiko wilami ko bel oyeritami nima, pe Kamara mapu on
muchuwi Senarori ne mapu rik nisare ali mapu rika an osirami 110. Jna
mapu rik maywa, chi kamara ali senarore chi ku karwima mapu rik
niwrami ju nulalwami mapu ik bambali riksare.
Mapu rika oyritami nima mapi kara nokali jererali nira ko j Silami
omna mapi ikmi ju Estaro, Riputaro mapu ona jawrami j, Majistraro
aloi mapu ona muchuwi najrami omna estaro al, chi ktera ko, mapu
ikka ncha napawka, chirika bela noksima mapu rik ani osirami, jna
mapu rik mayewa, abela aniwa kumi jnsa siro kti chona jonsa cheami j
mapu ona kayana nulalwami, kti ne chirik nokmea mapu ona n nsare.
Mapu rik anru al mapu rik karwiru al chrika ripili kamara Riputaro
al senarore ke bel tasi chakmi patami nma.
Mapure chi rik aniru ali mapu re a chirika nisa ka anbala oyritami nima
mapu maywa mapu karua isili abla ma k nochama kti sayeritanima mapu
ktiera karua isili. Mapu r ke chirika nsaka ablea ku omroma nocha mapu
ona asali. Mapu re bachrami nisaka ali karua isisaka mapu nocha asali,
Mapu ali winijra ju sibili nira pe chu jwami ke bela tasi tanitanima mapu
ona jonsa inarami ju.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 131

12/6/12 2:38 PM

132 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Abela riokiritami nima ali uchranima chu kiliti mapu rik osiruami, al
jerika nisaka chapisa winom ali karua olasa jareana ali karuano mapu iki
niru mapu ona perea muchuwi, ne ala repab benkami.
OSIRUAMI 112. Ke tsi nrirami nima chu rik ikili echon kmara de riputaro
mapu al bil echon nochami ke isisa mapu rik an bach osirami 111,
kar isisa mapu al isbisa echo na nocha.
Mapu re echon nchami che cho ku nochasa ayna cho ma che bilna suwa
nochali, nalibe mapu rik an osirami 111, a nokiba mapu rik an chi
osiruami.
OSIRAMI 113. Nulalwami ko a tibula echon nochami, aboni ikima ch
rik al katewmi, al wichiwika, al riwiika, al machik, we alacho
nejewika, nochali, nulalwami, al mapu ta rik nulelwami; mapu al ta
bujesuwa rikrisuwata ma kar ta nokis, mapu rik noka al echi jwami a
chirik olirami nima. Jen bujelwami rikriwami ma, ayna cho ma mapu
rik an nulalwami, a ku chakna ptami nima mapu on nocha, ayena cho
ma a wenom ma bujrami nima al eneka chu rik nwitali wenom al
aynacho enerami nima piri namuti cha olali echon niruami mapu rik an
rojanrami III osirami 109, nalibe ke umeroma nita isia mapu rik anrami
nisa al mapu rik isili.
Al nokiwaami estarochi nirami namuti ch olisuwa, mapu rik binoi
nchala ke al newsa aynacho ma cha olisa namuti echon nirami, ke
riwisa al echon chami nisa. Mapu wan nochami a umroma pe okua
nira nija mapu rik nisa re, n al mapu rik an nulalwami.
OSIRUAMI 114. Map rik nokiw najorowami politiko pe umropa bi
choota mapu al nocha asisa wiliami al ma ke nchasa ka pe bil bamibali
bi simirosa. Bujelwami rikiriwami ma a kayenipa ke bil bamibali sebarika
mapu al jonsa chotasa.
Sebali kar nokiwaami mapu ikisaa pe chuw echon nochami ktera, a
iwrili anrami nima ne al mapu rik an echon nulalwachi, echi ko ke
sinti simiroma bika bamibali, mapu jonsa rami ju ma ku chwirami nima
bileana nchasa mapu rik an osirami 111.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 132

12/6/12 2:38 PM

titulo nay 133

Nulaliwami an mapu al checho ku nochanalisa echi wenom tibuami al


eneka chu rik ikli mapu rik al an echi rojanrami III mapu chuk echon
osirami 109.
Mapu al jen kar nokiwami we suw riwelisa echi rik nisa ka a be la ke
umropa karewia ke semroka bika bamibali.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 133

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 134

12/6/12 2:38 PM

bach osiruami maliana kayami


Echi estaro jererasioni ma al
ristrito jererali

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 135

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 136

12/6/12 2:38 PM

OSIRUAMA 115. echi estaro abukuruma, para su rijimen interior, mapu rika
siliami niraa republicano, representavo, popular, a olaa amapu rika rojanama
echi kawi ali echi napawiala politika ali administrativa, echi municipio pe
chuye, mapu rika ju bachmi:
l. A ibili niraa municipio ajarami nima echi ayuntamiento echi jawrami
popular ne abi niraa, a echi pesidente municipal sicho ali mapu iki ju
regidores ali sindicos Mpu nulaliwani ani. echi kompetencia mapu jena
kostitucioni niji echi siliami municipal anochaami binoi ikiika ali ke
nikumema bil wiliami ali echi siliami estarochi niruami.
echi bisirnte municipales regidores sindicos echi ayuntamintos, electos
popularmente echi eleccin directa, ke omroma jwami nilia pe iya. echi
paktami mapu jawrami ju awenili niraa ali ajawrami ma ajarcho
jwami kitera echi ko nochama binoi niraa, jeruka ko wilai abi, ko omroma
wiliba pe iyariko. echi jwami mapu bach aniiru mapu li ma omero mapu
rika raichasare binoi niraa , ke wilarami nima pe iya riko suplente niraa,
mapu a omero ko suplente nilia ayena a iya, wilba suplente niraa mapu rika
binoi niraa.
echi napawikiliwami pe chi nimia ye, anatuika okona bikina niraa mapu
ikia aju, ake nakiwima echi ayuntamientos, ali ania mapu jenako mapu
ma na oli ali make nateami nira mapu lula echona sinochaami, awcharika
nokisua echona kti a olaba mapu rika ani nulalwami echona aye a anisaka
prueba mapu natim winijia aniiru ali ania echona najorowachi.
Mapu re ajare riwesa echi nochali, anochama bil suplente, ali anokimeire
rema mapu rika ani nulalwami.
Mapuli aniwa mapu ma naooli echi ayuntamiento ali amke nirulisa echi
ali mapu echona si nachali, mapu re echi nulalwami kitera ke moko, echi
suplente ali ke wesi jawaliwa, echi legislatura estaro awilama pe echimi
aye biteami echinatali nijami municipales echi animea kabunima; echi
natali nijami ko abela nima mapu ikikoru nulalwami, mapu aniwiko oseli
kti a meropa wilaa echi regiror kitera;
II. Munisipiochi a nwima kti abni ikika al nochma al tibma sbali
mapu a niwi ne mapu rik nul nulalwami.
Municipios a ompama al nejwa, al riwika nulalwami mapu al nul
municipiochi sbali nulalwami mapu nij estaros, churek nochsa re

137

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 137

12/6/12 2:38 PM

138 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

polica al suwba jwami, nulalwami sebali osel mapu rik nochsa


wenom tibuami al sbali enrami omaana mapu on jonsa nocha abni,
mapu rek abni ikka nocha municipiochi, al nokima nocha sbali namuti
neway ayna si nakrima suwba paktami al suwba echim eperami.
Nulalwami mapu rik nul bachwala rachali a be nulay an:
a) Sbali mapu reg nokima nchami omaana municipioschi nochami al
anima chrika nima, al ikika cho isini k elsuwa al wala k umrosa al
nakria okuan, al enka olma ne kuli mapu rek nul kti ne anri, al
machrika, al akka al nima al;
b) Jor oyriwami al elsa pe bikian kaymi nchami ju municiochi kti al
anima chureg katewba sbali namuti mapu a nwi sebali namuti kti al
rachrami al katwika echi jwami nochami municipio k ne wilimima
kayenma karwa rachali;
c) Sbali mapu rik nul kti a kayenba osel katwitami, a ruy an
rojanrami bik al nay mapu nul jena nulalwami rojonrami oku
rojaami al rojnarami kichwi osiruami (116) bil siento maki usni
newsiami kostitusioni:
d) Mapu reg olba kti wala jwami nchami estro a be al nochma chim
municipio, k itlisa osel katwitami, jwami nulalwami newaami estro
muchwami nchami a s wachinma rachali mapu nir municipiochi k
umrosa ko abni a karwa al nocha, isini a tanwa ko; a risensi newak nima
a elsa ko pe a wik echion nchami al nima al; al
e) Mapu rik olsiwa echi municipios mapu k nwi mapu chrika al
nochma. Jwami nulalwami newaami estro muchwami al anima
chirik olba mapu al katewliwa rachali omaana municipiochi al walala
kobierno chim estrochi muchwami, al jor ktera mapu an osiruami c)
al d) ne bach anirami;
III. Munisipiochi a nochma:
a) Baw al nijma, a l k bukulami, al tibma baw chkili.
b) Al rajma omaana mapu on wik rejwa.
c) Al pichma cho omaana mapu on wik rejwa.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 138

12/6/12 2:38 PM

bach osiruami maliana kayami 139

d) Mapu on ralinliwa kowaami al mapu on katewliwa sbali namuti


e) Aynacho al tibma mapu on katewliwa suwami
f) Aynacho al tibma mapu on miliw wasi al uch wik namuti.
g) Al pichma omaana buuch calles, mapu on al siyna re mapu on
ichiw sbali sewchali:
h) Aynacho nwima tibkiwami seguridad pblica,ne mapu rik nul
osiruami os maki bil uchwami kostitusioni mapu churek nochma
polica al tibmai paktami al transito;al
i) Al ch wik nchali newma mapu rek a nwalsiwa echim mulib;we a
umrosa ka al tibka na wenom.Nal al riwika k ne nayra nal al enka
jwami nochaala mapu a kayensa re, echim municipios nal al riwiika
sbali mapu rik nul nulalwami jererles al estrochi nirami.
Jmi munisipiochi, a l ikwika al natwika, a umroma napawka al tanwa
nchali mapu a newal paktami.echi jwami nakrika natwika nochsa
jmi munisipiochi al estrochi om,a risensi tnika jwami osiruami
newaami sum estrochi muchwami.Aynachi mapu al oyriwa jar k al
nokisaa,a newak wal osel katwitami estrochi kti jena,ne al wacha kti
bilana cho simroka,a si nakrima pe uteeli,isini rikaachi nikroli a tanwika
kti al napawika nochma estro al munisipiochi ya;
Suwba pbalo ralmuli eperlahi, mapu si j echim munisipiochi, napawka
natwika elama kti a riwipa nulalwami.
IV. Munisipiochi ko abni ikika tibma wenom al abni a nattima hacienda
mapu a nep chuw namti ktera, mapu on a muysima wenom al sbali
mapu a nwi,al sbali wenom mapu abni nattirami j mapu rik nul
jwami nulalwami neaami mapu a nikuri, isni be;
a) A narma sbali nattiwami, aynacho jorecho namuti mapu alwa,
mapu al aniruami j estrochi sbali namuti mapu nwa re ktera,mapu
rojonliwa,nachutliwa,mapu napabliwa,sbali towaami al ayna si
katewliwa al sbali mapu al natami j al al nokilwa natekla sbali
mapu a nwa re.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 139

12/6/12 2:38 PM

140 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Munisipiochi a umroma wal osel katwa napawka estaros ya kti nakrika


nochma mapu reg napabliwa wenom mapu natti chuw namti ktera
paktami.
b) Nakrima jwami jererles, echi nukroli a sebrima municipios ne
mapu rek anelwa, chu ikpu chu wilmin sinib bamali al anima jwami
nulalwami newaami estrochi muchwami.
c) Wenom nattirami na ktera mapu nti rajliwa rokoo chim omaana.
Nulalwami jererli k nikumma estrochi ke si anima churek nima mapu
ma al nul nulalwami insisos a) al c), k nulma churek nima chirik
ikisaa.Nulalwami mapu nir estrochi ke nulma chrika kuritami nima
ibli paktami al bilana mapu on nochluwa kti si nattima chuw namt
ktera. Jar a k bujba namuti mapu n kitera mapu a nwala j jererli,
estaros al munisipiochi, pe okua namut bi mapu a nliwa estaros al pee
ibli paktami, pe chuw ktera, al a natti uch jor namuti mapu n wek
namuti.
Munisipiochi, mapu on jonsa ncha,a ruyma echi jwami nulalwami
newaami estrochi muchwami mapu chu ik nattima impuestos natekla
ktera,rerechos,al nikrili al ku nima echi nerliwami al nattirami mapu
a new wik nchali mapu pee a al nikri buja paktami mapu a nwi
namuti al we.
Jwami nulalwami newaami estrochi muchwami a elak simrima wek
nulalwami mapu al nul munisipiochi, al enba al tarba napabrami
wenom al eyrami wenom mapu a nattili paktami.Wenom eyrami a
elrami nima echi munsipiochi al enka chi ikpu nira wenom mapu a
nsa re, sinami chon s muchwba, al anik cho chukpu msa re ibli
nchami mapu s muchwi munisipiochi, nal al riwika osiruami (127 bil
siento os maki kichwi mapu bit kostitusioni chi.
Sbali wenom mapu napab ojisina hacienda echim munisipiochi a
nrami nima echim munisipiochi, isini abni a anisaa al pe elsa, mapu
rek nul nulalwami.
V. echi munisipiochi mapu rika ani nulalwami jereral ali Estatali mapu
rika an, chi rik noksima:

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 140

12/6/12 2:38 PM

bach osiruami maliana kayami 141

a) ania che suerika, a ilarami ka ali nulaa echi zonificacin ali katuwia kti
minbi ala kariwesipa echona urbanochi municipali;
b) Si nakura nawaya ali ala kayenicia ali tibucia echi omna kawich;
c) Si nakura naria suerika kti minbi minbi ala nima echi regional,
kti acineami ka katuwitami echirika. Mapu echi jereracioni ali estaro
anochama echi proyectos ala kayeniciami echona regional weala inecikama
achi sinakura echi municipio;
d) Risensia inecika ali tubuka kti ala niraa nochama echi wee, mapu rika
echi competencia, echona juridicciones omna kawich;
e) Kenakiya mapu anarika niwima wee echona urbana;
f) Risensia a kti anochama echona;
g) Si nakura ala kayenicia ali tibua echona aye sonachi mapu katawaliwa
ecolgicas ali mapu ona niwalia pokrama ala niraa;
h) Ke nakiiya mapu suerika nochama echi pokrama mapu nati eenama
paktami mapuli charika olasa echi kawi;
i) anawia kayuwiliami charika tibupa ali custodia de las zonas jererales.
VI. Mapuli okua ali amincho centro urbano echona territorio municipales
okona ali wikana estarochi jererativa niwasima ali anamia mapu rika niwasima
echi esterochi jererativas ali echi municipios respectivos, ali echi mbito de
sus kopetencias,aniwma napawika katuwima kti ala anarika nochama kti ala
minbi ala nima echi centro mapu rika ani nulalwami jererali.
Vll. echi polica ko anulema echi pesidente munisipali mapu rika ani
nulalwami echi seguridad publica kitera echona estarochi. echi ko anokima
n mapu rik nule echi siliami estarochi kti n iwerili echi rika nokima
mapu rika nula paktami.
echi ejecutivo jederali a n iwerili anulema paktami mapu ona epere ali
mapu ona napawila;
VIII. echi estarochi nulalwami abachma mapu raka nima p teilibi nira
echi wilalieami ayuntamientos echi suwba municipios.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 141

12/6/12 2:38 PM

142 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

echi nochali sinapa buka ayenacho municipios ali nochami, ko a nokima


mapu rika ani nulalwami mapu tanima echi legislaturas echi estarochi
mapu rika nule echi osiruami bil ciento osamaki bikia jena constitusioni,
ali mapu nuleliwa.
IX. ( Ma k ir )
X. ( ma k ir).
OSIRUAMI 116. Mapu rik an paktami omna estarochi epereami
rojanrami nima, mapu rik olba, bil ejekutibo ta, legislativo ma al
jurisiali ta, echi ko ke umroma bilpi pakota ta nawia al ke tasi cho
bilana cho chami nima, al echi nochali echo nochali ke tasi bilpi
paktami armi nima.
echi umrowami estarochi nirami a newrami nima mapu rik an
costitucioni ibnili chi rik, al enka mapu rik an nulalwami.
I. Jwami kobierno jmi estrochi ke umro semeraa usni bambali
jwami nira.
Mapu al jawlowa kobierno jmi estarochi al jarcho a mapu wala jaba
echi ko nokiboa mapu rik an nulalwami mapu echi jbami a tibami ju.
Kobierno estrochi jwami, echi ko a paktami ktera jawrami nima al
machirka ayna cho al sebarika mapu rik nisa re, ke sinti, ma bela ke tasi
sineti umroma che chapa echi nochali, ke tasi cho pe teli nira, ke tasi
umeroma bilcho ktera ripa, al ke tasi bilana walala nima.
Ke tasi sinti ne sinpi nira jawrami nima:
a) echi mapu kobierno ktera ripi, aynacho ma mapu echi na nuliro kti
tibma mapu klipi ke itlisa echi kobierno, chuko re pe chuw benami nisa;
b) echi kobierno pe teeli welrami, pe bilcho paktami pe teli achrami,
pe chuw benami nisa, ripsa ma ali pe teli ke itlisa kobierno, nalibe pe a
nisaka oka bamiali roachi mapi al kayenima echi kobierno wilami nraa.
Pe umro kobierno wilba bil paktami jmi kaw Mesiko a awami al
echi rika cho a ochrikami nisa, ayacho ma mal bambali ku sebarisa
jmi Mesiko ku beta mapu ali jonsa machinrami niisa kti wilibma

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 142

12/6/12 2:38 PM

bach osiruami maliana kayami 143

ali ko bes maki bamibami nisa re mapu al botriwa, jeri ka an echi


kostitucioni politika jmi Mesiko nirami.
g) Jwami politiko narsa, al wachina nera, wenom mapu nti nochma
sinibsi raw al al natami nirsa echi mapu al botriwachi. echi rik
cho olisa mapu al bil politiko ma ku chakna pka rik oliswa ma ku
naomsuwa al ku esuwa cho mapu nari.
h) Al ensuwa sbali rachali mapu ku naomrami nima bil partiro
politiko mapu al ena najwia echi botriwami ktera, echi rik cho mapu
ik ya nisa mapu chin ya nocha, echi ko pe ke simroma 10 por Siento
mapu ik suwbali najwia ena mapu al ma wilibsa bil kobirno, mapu
rik tibuiru ko mapu al jonsa chtali al mapu rik suwbali wenom
echi partiro politiko; al newsa bujlwami mapu ke nejali mapu rik an
jen ktera;
i) echi partiro politiko a raichasa rariochi telebisionchi ma, a nokisa mapu
rik ani echi rojanrami B echi chami III osirami 41 jen costitucionchi;
j) Al riwika mapu rik nokisre najowiwachi al botriwachi partiro politiko
ktera, al chi rik cho bujpa mapu re ke riwisa. echi rik nisa, mapu kilpi
rijor najwiwami jbami ktera echi ko a sebrima kimakisa maki raw
mapu al kobierno estarochi wilibsa, al a kichosa maki raw sebrisa re
mapu al riputaro jbasa al echi rik cho bisirnte municipiochi jbami;
mapu bach najwiwa ke rijorma ne os simroka mapu bikiantami kaymi
ju echi najwiwami botriwami ktera;
k) A newama mapu a ne iwrili nima mapu a riwipa instituto jererali
eletoralii al chi jwaami nulami mepu enla chu rik suwba wenom
echi partiro politiko, mapu rik ani jen upwala okuan rojanrami chami
V (mal) osirami 41 (naysa maki bil) jen costitucionchi;
I) Nirulima bil sitema suwba mapu ke nejea ktera ali mapu rik karwipa
chi botriwami ktera mapu chami nisa ne sinwi jnsa. echi rik cho,
mapu rik an al mapu rik nokis re al wachina, echon si mapu on
wenom tibulowa al mapu uchpi ju, mapu al tarlowa chu kpi botrila,
m) Enesa chu kpi ke al botrila kobierno estrochi welay, riputaro jmi a
estarochi jwami al bisirnte municipiochi jwami, al echi rik cho olba
pe teli nipwima kti al machirma namuti tami mapu nasayro, al
riwika mapu ma bach chotali echi botriwami ktera, al.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 143

12/6/12 2:38 PM

144 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

n) Al karwima karami al anima acha al nochira mapu al botriru,


al chi rik coh mapu bujsa re ke al nokisa.
V. Costitucioni al nulalwami estrochi nirami a umroma neway echon
tribunlchi raicchaka katwirami we natami aboni ika anima, a nwisa
mapu on ncha iknalisa sbali rachali ktera a suwin rik ikisa echon
mapu unl jwami estrochi al mapu wancho nchami ju, neway mapu
rik abni nokinli, mapu rik noksima, mapu rik tibma echi wenom
mapu rik abni karwima.
VI. nchali estarochi ya chachi al echon cho si nochami, a nulma
mapu rik osira uchuwi nulalwami echon mapu on jwi nulami echim
estarochi enka mapu rik an osirami 123 echon costitucioni politika
omna jmi kawich Msiko niruami al mapu rik nokis re.
VII. echi jereracioni al estaro, mapu rik an nulalwami, si ta niya al
riwika rik mapu rik nokiw mapu echon si j, mapu rik newba al
nokiba nochali al mapu rik kurorami nima mapu echon si nocha,
al wenom mapu echon m ktera ko al wekabka a newalrami nima.
Estaro ko a umroma katwia municipiochi nochami ta, a ilasa ka
tanwiwami mapu rik nisa re ayna cho ma enesa ka mapu rik an jen
bach rojanrami.
OSIRUAMI 117. Estros k umro, ni bil si nulma:
I. Napawka nochba, napawka natwika jorecho estro ya nakurika al nima;
II. (Ma k ir )
III. Wenom chitlami newak, nijwa osel mapu rek wenom, nijwa
kuuchi osel sello uchka.
IV. Nulka suwba mapu echim simro mapu a tarsi echim werili.
V. K nakiipo kti echim simrima, al echim buyma namuti raliruami
kaw msiko al bomi.
VI. k iwerili olma echim simria ni bil na namuti jmi msiko al
bomi nairuami, mapu a nattika simroli nsmuti mapu on tibliwi sbali

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 144

12/6/12 2:38 PM

bach osiruami maliana kayami 145

mapu murtiwa, al enka nokiw sebali namuti al a tniwa cho osel mapu
ya eena sbali murtiwami.
VII. A nijma sinib al echirik olma mapu rek an nulalwami nulaami
jiskales enami isini k anri nulsa chu ik bujpa al mapu a nwalelwa kti
al simrima namuti mapu ralirami j kami msiko al bomi, aniswa
k anri kti al kayenrami nima sok anaw echi namuti, isini rikaachi sok
chopi rik newba cho namuti uch joreana kayenrami.
VIII. K elma ibli al wekaka neraa a nulsiwa ko kti joreana bomi epereami
jwami katwika nochma ta, wikka natwika al pe ibli paktami bomi
mekab pereami, mapu al nattipo re wenomti bilana kawrili niruami pe
k jmi kaw msiko niruami.
Estaro al munisipiochi k awnili olak nochma ni bil bach nattima
echirik nokima ma iysiwa ko wenom echi municipio mapu nti
najispima nchami, echirik cho nokima mapu napawka natwika
nocha al wik namuti newaami mapu wik owka nochri, nal al nejwika
rachali mapu buynali nulalwami newaami mapu ne al an chrika al
chi kipo suwaapa wenom chuw nchali ktera sinib bambali.Jwami a
ruyma churek suwwili wenom kti sineami ikwima.
IX. K ne iwrili olak kayenma namti, napabka al ralinapa kasal
makchi pwali,a sin rik isini a nakrika a napabma al risensi nijsa ko
napawka n+ochami kongresochi de la unin muchwami jwami.
Napawka nchami congreso de la unin mapu a newaami j nulalwami
kti omaana estrochi a nepo, k ay, echi nulalwami a si nikrima k riwa
kti we ralinapa echi baw riktiami.
OSIRUAMI 118. K umpma, k risensi nijsa ko napawka nchami konkreso
de la Unin:
I. K ompma nija rerecho, pe kcho simria namuti joreana mi, k iwrili
bujma mapu al simriwa namuti joreana bomi ralirami.
II. Nwa, ni bil pe teli, sontrosi k echo nwa al pe na sontrosi ralinwami
om.
III. K umroma nakwa sontrosi jor bajonami sayra ne nayra anisaa.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 145

12/6/12 2:38 PM

146 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

isini chuw echim sisaa al a w majsiwa, ne jiywa anisaa.echirik nisa ko


sap ku ruyma walala bisirrente kami msiko atami.
OSIRUAMI 119. Wekantami jwami napawka nchami poderes de la
Unin a umroma kura estaros kti k kawlipo al k wesi nawima pach
mapu on nochliwa.Isini jor nakrika chibi anisaa, ayna cho al kuripa
echirik nokisaa, nal al kalrami nisa nulalwami newaami ktera estaros
muchwami al mapu muchwi kami msiko,we k napawka nochsa ko.
Ibli estro al ristrito jererli a iwrili nijma kara nokaami al jar ma ta
muchuwrami,Kti al tibtami nima al k iyba abni nala namuti,sbali
namti mapu nrami j kara nokrachi,al akka jwami echim estro
muchwami mapu on newalwa.Jena oyriwami al wacha olba al
nikrima jwami oyriami mapu muchwi ojisinas procuraduras omaana
oyriami ,mapu rek bach al katwitami j,osel kti a si nakrima, mapu
rek,bach natwika nokiw estrochi.Pe echi a ktera,estaros al ristrito
jererli a umroma katwa nakrili mapu nij walala kobierno kami msiko
nulaami,mapu nul nikroli kti al nochma oyriai ( PGR) procuradura
general de la repblica.
Sbali nwalrami al bajonka nwami uch joreana, echi risensi a nijma
walala kobierno jererli ayna a nikrima jwami jurisiali al nejwika
osiruami kostitusioni,al bach rachaka elrami napawka kaw mapu echon
si j al nejeeka nulalwami al kuuchi nulaami mapu chon onsa owna.
Aynacho nejwika,mapu rik nul oyriami juez kti al nijba mapu a tniwa
kti a chapiruami nima pee a wilmin nokak kichwisa maki raw nokak .
OSIRUAMI 120. Silami estrochi muchwami a iwrili nokak buyanma
kti al nejitami nima nulalwami mapu suwba nulka nesro.
OSIRUAMI 121. Ibli estro al elma sbali napawkiwami al abni oska
a simrima uch bilana jurisiali ta al uch bilana.Napawka nchami
congreso de la unin, nulalwami cha,a tma kti al machirami nima
mapu rik ikli,oselichi rok a bilana simripa,chrika ikiraa,nal al
nejwika mapu rik mu anilwa:
I. Nulalwami bilana estrochi niruami, al nejka nokiba pe echimiaye
mapu on jonsa nul bi, al, mapu uch newallwa, k neba uch joreana
mikab ko.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 146

12/6/12 2:38 PM

bach osiruami maliana kayami 147

II. Sbali namuti mapu nti nocha al sbali mapu nliwa jena ktera ko al
anima nulalwami mapu on muchwika nrami nima.
III. Churek rikrima, ma al anisaa ko oyriami estrochi muchwami
sbali rerechos mapu a nir echi namuti nliwami ktera mapu muchwi
joreana estrochi,a jiwra ku wachinma pe jmi niruami bi nulalwami we
a nirlisa ko.
Rikritami nisa rerechos bini nwala ktera, uch jarana mi estro, mapu
echi karua isiami ma pach eta achsiwa al isini joreana simisaa betermia,a
oyrisiwa sinib a baysiwa mapu kispi newalliwa kti katewba rachali.
IV. Mapu rik nok pe chuw paktami al riwika nokima nulalwami
estrochi niruami, ayna w natik omaana.
V. Osel mapu nwa w al benkami echi osel eysa jwami estrochi
muchwami, ne mapu rek nul nulalwami al echi sbali a riwitami nima.
OSIRUAMI 122. Mapu rik an osirami 44 mapu on jnsa inaro Ristrito
Jereral, chi Kobierno abela jrika nocha poder Jererali ya al mapu ona
jawi wela, mapu newaliwa racali al jurisiali mapu rik nochasareaboni
estaeowala, mapuri nani jna osirami.
echi ko jawmi j Ristrito Jererali, mapu ikika napawika new nulalwami,
Walala Kobierno Ristrito Jererali al Tribunalchi walalachi mapu ona
najorowa.
Mapu al napawka new nulalwami Ristrito Jererali abela chi napabuma
mapu ik nisare Riputaro mapu jawrami mapu rika katuili sinami ka al
ineliwa anrika, mapu al roka botari mapu ona jnsa cheami j, mapu rika
ani jana kostitusioni al chi newrami j kobienochi.
Walala Kobierno Ristrito Jereral abela chirika wilarami nima al ala tibuka
isima mapu ona jnsa ju ali pe biltpi bela chiwarami nima, sinami ka
botarika jawrami j, binoi ikika, wachna ali ke wesi iktika.
Walala tribunalchi mapu on najrowa al mapu ona jsa nula, ali jarcho
ya mapu Kobierno chi nocha noka, chirika bela nokisima kti n echirika
noksima mapu rika nok jurisiali mapu oyriwa jererali nira.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 147

12/6/12 2:38 PM

148 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Mapu ona jnsa nochasaremapu ikkika napawika al sinami jwami


Ristrito jererali chika bla noksima mapu rika anirami j.
A. echiko ela nokima chirika nochami j.
I. Mapu rik anirami j Ristrito Jererali, mapi rika katuitami ju sinami
jwami ktera.
II. Tarami nima mapu rika ne noksare Kobierno Ristrito Jererali wilami;
III. Niwasare Nulalwami mapu wik paktami Ristrio Jererali.
IV. Abe la chirika karewita nima mapu ikisa napawpa bil bamali al kti
chirika mosipa al kti ke tasi isisare mapuke nulerami ju mapu nocha
chin kobierno mapu aliu isabi ne ali bela katuisa mapu rika nochama. Mapu
aneliwa ma pu sineami napawima chi bela jwami animea mapi re awikabe
achirika anisaka mapu iki ju wala jwami ju Kobierno Rist rito Jereral;
V. Ali a jarcho maprika ani jna Kostitusioni.
B. echiko bela isima Bisirnte jmi Mesino wilami.
I. Chotasare osiruami Kokresochi unionchi jnsa mapu ju senarore ali
riputaroRistrito Jererali Ktera;
II. Tanitani nima, katuika mapu iki wikawa kti tanewitami nima mapu iki
mosimi Ristrito Jererali;
III. Nwisare bambali niraa konkresochi, mapu ik newal ali mapu ikipi
wik chu ikipi newasuwa ali mapu iki mo Ristrito Jererali. Mapu nokwa
walala Kobierno Ristrito Jereral chi bela bisirnte animea chrika nima
mapu rik noksare, mapu rika n ani nulalwai.
IV. Sinami bla wela insima nulami mapu nijka uchuwi Kokreso chi
ktera Ristrito Jererali; al
V. Jarcho ktera mapu rik ani jajna Kostitusioni.
C. Mapi rika ani Kobierno Ristrito Jereal n jrika noksima.
BACHA CHOTA. Mapu rik an mapu al napawla nulalwa new.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 148

12/6/12 2:38 PM

bach osiruami maliana kayami 149

I. Mapu on napawla sinami Riputaro bikia bambali nera chapirami


nima pe simrika wikab nsaka, abni katuka, wachna al k wsi
iktika mapu rik an nulalwamichirika machika noksare, sinamika
katuka noksare mapu chapaw, mapu al Kostaqnsia alwa al k sinami
katusaka maspurika wilrami j, mapuriaka osirami 41, 60, 61 al 99 jna
kostituson;
II. J iyiri bla newal mapu riputaro ninali ali napawka ke bela ntasi oka
nisare mapu iki newallwa mapu riputaro Jererali wilibanali;
Newarami nima napawka al mapu ik ncha chon n anari nsare, mapu
rik uchchisaremi mapu rik an osirami 51, 59,61, 64 al 77 rojnarami
IV jna kostittusiona;
III. Bil Partiro Poltiko abni ktera simrami narsaka kostansia al mapu
rik besa mako % boto jna Ristrito Jererali, rami nima mapu ik j
Riputaro pend.
IV. echirika katutami nima mapu rik newba okasa bla nima bil
bamibmi siwachi mich al mapu ik ncha abla chirika anima soki
suwba mapu ik ncha walala Kobieno Ristrito Jererali;
V. Mapu ali sineami napawla, mapu rik nai ani walala Kobierno, jrika
nochasare:
a) Tanitani nima mapu ikika napawika newa nulalwami, abela nawitami
nima Walala Kobierno Ristrito Jererali chirika bi nulma mapu machi
warami nima;
b) Al inka al chirika katuka bambali nira mapu ik bujasa a l
nulalwami chu ik moa Ristrito Jereral, chirika katusaka mapu ik
newalliwa a sinami sebsa reka. A bel chirik inrami nima mapu ik
nsare nchami mapu paktami kuirami j chirika noksare mapu rik
anirami j mapu rika ani osirami j 127 jna Kostitusioni.
Mapu ik jwami ju Ristrito Jererali, mapu on nulalwami newalwa, Wala
al i Jurisiali, ali mapu rik uchuwi ala machika jawara mi ju kobienochi, abel
a chiriaka morami nima aboni mapu ik newal, los tubulares deglosados
mapu iki mesare mapu iki nocha paktami kuiria. Jerika intami nima
chrika sira achi chirika katuitami ka ali chu iki mosia Ristrito Jererali,
mapu rika ani walala nulami kti al ne chirika noksima.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 149

12/6/12 2:38 PM

150 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Mapu ik mosimi mapu rika an nulalwami, ke tasi omroma mosia mapu


iki wik pe mapi ikibi risensia arami ju kokreso jnsa kti chirika tarami
nima mapu ik mosimi Ristrito Jereral.
Mapu nulabi chotma churika nisare mapu rika an nulalwami chu iki
momea ali chu iki bujasima chi bi bela animeaw Waluaala Kobierno Ristrito
Jererali wiliami. Abala buyetami nima besa maki rawe mech nobiembre
mapu alimi bambami botariwa nok mapu ikibi churi ko napawipa chi
walala Kobierno Ristrot Jererali, chi ktiera pe bela osa maki inarachi
mech Risiembre bui buyta nima.
Mapu ali napawla sineami jwami abela napawma bamili nira chi
ktiera nracha ali abla nawi tami nma we jiywiti chi walala kobierno
Ristrito jererali kti chi bachma mapu rika nochama.
Abla chirikacho netanima Ristrito Jereral, mapu re ke chika ilasa ali mapuri
uchuwi Kobiernochi, mapuri ka ani mapu ali ke tasi chika ilasaka echi kitera
ali mapu rika uchuwi ncha Kobienochi, mapu rika uchucharami j Okua
Rojanarami insiso c) Rojanarami 115 jena Kostitusioni;
c) Abela al intami nima chu iki suwabili chav bambal, ali chu ki tami
nila chi ani osiruami 74, chirika bela ucherami nima.
Tarasare paktami niwali chab bamli tarami chi nawisare mapu
mnapawika weala jwami mako bamiali ne bil rawe inachi micha junio.
echi rik, mapu rika aniruami ju mapu ali ne sineawi moaru nulalwami
ali mapu iki newalsare chu bujanisimi, pe bela chikabi katuitami nima
mapu rika osiruami ju chi walala kitera Ristrito Jererali ali mapu rika ne
wju mapu ali racha sineami jwami napawika;
Mapu chirka wilarami ju mapu chika nochama Ristrito Jererali abela
chapiruami nima okua ali bikina rojana mapu iki napawili jwami ke tasi
simirase kichao bamili ali abela machisare chirika mali bambali chi
kitera, abela inietanima chure suwabila winom ali achi ala nataka nokala.
e) Abela wilasare mapu kti nakilitami nima mapure rewsaka, chi walala
Kobierno Ristrito Jererali;
f) Taba mapu rika ne nisare ali mapu rik uchuwi nocha, mapu iki nisare,
ali taraba, mapuiki suwiali paktami niwala Ristrito Jererali, ali mapu
ona jonsa arami ju mapu ne chirka nocha al chirik tma mapu rika

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 150

12/6/12 2:38 PM

bach osiruami maliana kayami 151

nisare, al kti aboni anima achi chirika katuia mapuri nochama, kti ne
chika noksima ali kti ne chikacho karewima: Na bela jerika nokisima mapu
eanoka namuti ne mapu rika nisa chika bela noksima
g) Tasare kti ne chirika nokisima Ristrito Jereral abni bla ikwa botrisare al
mapu jnsa siro, mapu rik ani kobierno, mapu ali napawila sineami riputaro
ali mapu iki nocha chi rika bela nokima ali mapu rika uchucharami j
insiso b) ali n) rojanarami IV osiruami 116 jena Kostitusioni, mapu rikacho
ani insiso j)m ali m) new Siliami, Riputaro mapu iki nocha aboni estarochi
ali chirika cho bela noksima, chirikacho, kti walala Kobierno, mapu ali
napawila riputaro ali wala jwami:
h) Mapu al newalwa osirami churika tibutami nima winom paktami
nwala, mapu rika nul al chrika noksare;
i) Ayenacho a newasare mapu rika nokisima sibili nira al penali; kti ne
chirka noksima mapu rika nchasare mapu rika tibala Rerecho paktami,
kti chirkacho abela chirika katuisaka sinami, mapu kuiri ke namuti
bujeka, notario y reaya sineami paktami mapu niwi namuti ali mapu
komersio niwi;
j) Ayana a niwasare nulalwami mapu tibuami nima, ali ayenacho a pe
chu paktami wilasare mapu re k itelisaka policaal n al Kobierno;
mapu nochariwa mapu pechirika nocha tibuaa abela tanewisare a jareanacho
inpresachi mapu awni napawika ncha; kti chirika tibtami nima al
ayanacho owtanima ; ali ala owtami nima; ali al ruytami nima;
k) Ayenacho anewasare nulalwami chrika nochama sibili nira mapu we
ktira nocha; mapu ralinwa we, mapu iki niwi we, al tibusare mapu iki
niru jmi kawich newa weli kal kay aynacho, al mapu on uchuchba
torka; mapu iki ncha mapu tibla; al al intami nima kti ne chirika
n tami nima, chirika olba ali chirika nerami nima mapu iki namuti niru
jmi Ristrito Jererali;
Al chirika nrami nima mapu iki tanwiwa chi risensia arami nisare rika
mapi ik ju nochami paktami kurimi; abela niwsre nulalwami mapu
kamioni melami ju, al pichika , jareanacho ka jonsa sika ali kti a ala
tibutami nima , merkaroxhi, astros y abast, ali mapu on toliwa suwami;
l) Newabo cho chrika tibupa winom ali chrika tibusare ka nochali; chrika
tibupa mapu iki niru namuti mapu iki ichiwa ali mapu iki buk; ali mapu iki

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 151

12/6/12 2:38 PM

152 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

ju mapu ona ralinwa; ali chrika tibusare namuti; ali mapu iki riru jmi
omna; chirikacho a tibusare mapu rikati bineratami ali rekiwami; ali
mapu iki binekwami mapu rika ani Rojanarami III, ali osirami 3. Jena
Kostitusioni;
m) Ayana a niwsare nulalwami mapu ik jawrami tribunalchi churika
nochama jurisialichi mapu rika fuero Komun jmi Ristrito Jererali, chirIka
bela katutami nima mapu rika nochama sinema mapu ik jwami mapu ik
jawrami j;
n) Ayana a niwsare nulalwami tribunalchi mapu ona sinami rachaka
katu churika nochaba Ristrito Jerali;
) Riwsare chrika niwabare nulalwami ali churika olsipa jna ritrito
jererali, konkreso unuonchi; al
o) Al jarcho mapyu chirikacho a il jna kostitusioni ktera.
OKUA BACHA CHOTA. Mapu rika walala siliami echi Ristrito jererali:
I. Awalube niraa kayenicimi mapu rika nochama, mapu a wiliami nima usani
bambali, Mali inarachi Dicimbre echi iyena bambali jonsa mapu iyena
ko wilaliwa echi bambali, anokima mapu rika akoru echi Legislacin
Eletorli.
Mapu mapu nulaami ninali ko mapu rika siliami Ristrito a jererali a
napabma osel mapu tanilia kti asi nochama echi siliami ta: amesi
pereami nsare mapu jonsa awili ayenacho arerocho niwima we weala,
bikia bambali ali wesapu niraa chabena ka mapuli rawe wilaliwachi mapure
abiteami nisaka echona Ristrito Jererali amali bambali eba echi mapu
chakena Estarochi awili ko; abesamaki nela sebarisa echi ki bambali
nisare mapuli wilba bil, ali ke sine wiliami nisa echirika walala siliami
niraa echina Ristrito Jererli mapu ik aniraa mikare. echi mapu ona biteko
ke namu olarami nisare tako achapii echi nochali kuirowami paktami
echi jereracin abilana kawich nira.
Mapure anakuliwisaka echi walala siliami echina Ristrito Jererali, echi
Senado aneema mapu wilama bil pesidente de la Republica, echi sustituto
mapu suinima mapu rika ani nulalwami.mapure rowelisa ka peteeili, abela
isima nochaa echi kuirami paktami echi mapu nula siliami. Mapu re
arowelisa ka suwba rika, ali ku machisama binoi kitera, anapawika raichama

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 152

12/6/12 2:38 PM

bach osiruami maliana kayami 153

echi legislativa awilama bilcho mapu nchama echi ktera mapu sunima
echiri ka ncha. Ku machinala ka echi silami walala Ristrito Jererali a
omroma kumachina anamiti kelabe isisa ka.
echi risencia arami mapu rika nochama anaritima abi mapu maki.
II. echi walala siliami Ristrito Jererali a omroma n iwrili mapu ani
bachmi:
a) Nchaa ne mapu arika ani nulalwami ne echika anokiboa echi Ristrito
Jererali mapu t echi Konkreso Unin, echi mapu iki ju competencia;
b) Rua ali ania ayenacho nochaa echi mapu rika ani nulalwami mapu
rachaliwa echona mapu wika napawiliwa legislativa,nijia echi esfura tibukilia
ne echirika a ineka, echi julaliami mapu rika nisare, ali katuwiliami.
echiraka a, omroma inea echi nulalwami legislativa ajulama kti animea,
keme maki rawe simiroka. echi mapu nokiboa ala ineraami ala katuitami
nisa asoki suwba oka tersio Diputados echona aniruami nima echi walala
siliami kitera Ristrito Jererali;
c) Riwiria mapu rika echi nulalwami ani echona mapu napawila legislativa;
d) Riwaa ali nakuliwa bil nochali nokima echi paktami uiroami echi
mapu napawika nocha Ejecutivo ta echimi aye, echi wilarami mapu ke
inerami ju iseni nira jna constitucioni ali echi nulalwami;
e) Omroma isia mapu rika n ulaami nochaa paktami kuiroami mapu rika
nula siliami; ali
f) Jarcho nakiiya jena constitucin, echi mapu nula siliami ali n mapu
rika ani nulalwami.
BASE TERCERA. Mapu rika napawika nochaami tubuami paktami echimi
aye Ristrito Jererali:
I. Akatuwima kti wachsa inroma suwba kitera nulaami ka echi mapu
ikiju echi, ali aboni natuka nchami;
II. Aniwma echi mapu simi kare politiko admistrativos ibili niraa
demarcaciones omna kawich mapu jonsa rojani Ristrito Jererali.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 153

12/6/12 2:38 PM

154 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

A echiraka anika katuwima kti arojanama kawi echona Ristrito Jererali,


echi competencia mapu iki nocha polticio administrativos mapu rika nisare,
mapu rika si napabuma, mapu rika nochaliami ju, mapu rika anapawika
nochaami ju echi walala Silami Ristrito Jererali.
echi titulares ko mapu iki si ju poltiko-administrativos de la marcaciones
omna kawich a jawrami nima amaruami kawich pe chuye chinasika
niraa n wachia, mapu rika ani nulalwami.
BASE CUARTA.
I. Mapu majstraro j tibunalchi al superior chirikachi a napabusare mapu
iki newal mapu rik an jna kostitusioni n iwrali nilrami nsare mapu
on najrowa; newliwa, kti al inrami nima mapu chirik binkami j
mapu ik jwami, chirika noksare Ristrito Jererali. echin tribunalchi mapu
on najrowa chirik jawrami mapu rik an nulalwami mapu rik nsare.
Mapu al k itlisa Majistraro chon Tribunalchi mapu ona najrowa,
walala Kobierno Ristrito Jereral abla chirika anisre kti chirik katuitami
nima mapu ik jwami ju ali chapiw sinami katuika. echi Majistraro
abela nochama usani bambali abla che napawika katuika nokisare; ali
chirika jawrami nisaka, pe bel mach watami nima mapi iyiri nocha
mochili mapuri ka ni tituolo nay jena Kostitusioni.
II. Mapu kilipi ncha, tibusare al kti n chirik noksima tribunlchi mapu
walalachi ncha, juskrochi ali a jaranacho mapu iki j jurisali, chi ko
bla jonsa nulrami nima Konsejo Jurikatura Ristrito Jereral. Al chi Konsejo
Jurikatura kichao bela paktami, bil ko ble Bisirnte Tribunalchi Superior
najorowalachi, abel si nima konsejo. Mapi ripli ko bela nima: bilko majistraro
al oka oyrami chapirami soki suwba botrika okuana n chirika noksare
majistraro; Bilko wilrami nim a walala Kobierno ktera Ristrito Jererali
al jarcho okuako jawrami nima katuika wala jwami ktera. Sineami
mapu ik nakrami j ne bla iwrali tanitami nima mapu ik newal kti
majistraro nima aliko machirami ju mapu iyri benkami j ali Tibsare,
n wacha nchami al ala nchami mapu rik nochsimi, mapure chirika
chapirami j chi majistraro ktera ayana a omero na, al, al machirami
nima mapuri ka nchali ali mapu iyri benkami ju mapu on nochali chi
jurisilichi. echiko abla anachma mal bambali ncha; bach jawrami
nima weala alko kuchi al ke tasi che jawrami nima.
echi konsejo bela jawama Jues Ristrito Jereral, mapu rika an al chirika

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 154

12/6/12 2:38 PM

bach osiruami maliana kayami

155

aniska mapu achiri abinkami ju Jarisiali ktera. Aliko a anirami nima


chu ik nisare alko machami mapuri ka ani chi aboni konsejochi.
III. echirika bla anima mapu rika nima al chrika nochasare konsejochi
china jurikatura, abela ineka nokisa mapu rika ani osirami aboni niwalza
konsejo.
IV. Ali ayenacho ucherami nima mapu rika ani nulalwami chrika nochasare
kti ne chirika noksama mapu rika ani osirami 100 jna kostitusioni.
V. echiko bela ucherami nima mapu konsejochi nocha ali jurikatura,
aynacho majistraro ali jues, ke nakitami nisaka ali rikiritami nisa mapu
rika uchari osiruami 101 jna kostitusoni.
VI. echi konsejo ko ali jurikatura chirika niwma mapu newal winom
pchina tribunalchhi najrowachi mapu ona jon inaro al chiko bela
nijrami nima walala Kobierno Ristrito Jereral ali bachrami nima mapu
rika nochama re ali chu iki mosima mapur a echirika katuisa sineami wala
mapu al napawla
BASE QUINTA. A bel nirlima mapu aniba chreka karwipa rachali
jepik tibma aliko mapu nima mapu karewima mapu ik chirika naki
mapu karewia ali sineami nulami ali chirika tibma mapu ik nir
Ristrito Jereral.
Ech bla anima chreka nima msima al jpika wilrami, chirka bla
newrami nima mapu rika aninulalwami mapu riik uchusare.
D. Echi Ministerio Pbliko Ristrito Jereral a wilma bil Prokurador Jeneral
Justisia, abela wilrami mapu rika ani Walami Kobierno; n mapu rika
an nulalwami chi bla al mapu rika nisare chi bla animea churika
nokima abi ika, mapu ona jsa ncha al chreka nok.
E. Jmi Ristrito Jereral N bel riwka noksima Bisirnte Estaros Uniros
Mesiko, mapu rika an Rojnarami VII Osirami 115 jna Kostitusioni.
Mapu rika wilrami ali bilanacho jurami nsa wilami mapu re nochsaka
walala wilami ka ali nulami nisa mapu rika ani walala Kobierno.
F. Kmara mapu on napawla Senarore al Konskreso Unionchi, mapu al
isab, mapu sinibsi wil chi walala Kobierno Jereral chi bi bla ju mapu
belema julma mapu re jare namuti we charika nisa mapu re chirka ke ala

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 155

12/6/12 2:38 PM

156 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

nisaka kti ke charika ripima Poreres Unionchi ali mapu rika uchuchrami
Pbliko Jmi Ristrito jereral. Abela oska tasare mapu re ch bilana siminlasa
aliko riwsare nasipa jnsa jwami Kamara Senarorenali kere na Komisioni
sinib Wilami, mapu re chirika nsaka.
G. Mapu re w sapka niwnilisaka jarcho Jwami ya katuwika al
Munisipali abnni a jna Jererasion al Ristrito Jereral mapu re chi ilasaka
ali chirika niwanilisaka mapu ikiana ju mapu on jnsa ju Ristrito Jereral,
mapu rika ani Osirami 115 rojanarami VI Jna Kostitsioni, jna ktiera
mnapi iki pere muchuwi paktami; tibusare mapu iki nir tibka ali al
nka mapu ik nir omna kawchi;kamioni mapu aseliwa, baw mapu bajwa
ali mapu on simiro baw chkami; mapu ona napliwa namti, sbali
namuti kulami al mapu tibami sinami paktami, mapu on cha
chuk Kobierno abla mapu chirika ilsaka mapu rika nulrami ju mapu
niwma al a si nakrisaka n mapu rika nulalwami.
Mapu rik nulrami mapu niwma chirika katuka mapu ik ncha. Mapuri
rika niwba jrika bla katuta nima chu rik niwrami nima, churika
jawrami nimi al chu nokoma.
MAPU RIKA NULRAMI JU JERIKA NOKIMA.
a) Echirika bla noksare mapu rik katuta mi j, mapu ona jnsa nulrami
j, mapu chreka katuta mi j mapu on jonsa nochsare, al mapu rika
nchasare chrika isisare ali chrika noksare neway, chrika kurisare
paktami, kti kaysanisima mapu rika nulrami j mapu rika ani bil
rojanarami al jna apartaro;
b) Mapu rika uchchara mi j, chirika bela katuka noksare mapu ik
nulrami j, al mapu rik nulramui j mapu iyiri newma, ali mapu rik
bi issare al mapu ik noksa mapu pktami mo, ali ala sebali niwisare
winom mapu iki newal; al
c) Mapu rika aniruami j kti ala anarika ali natuika nokisima chrika alaa
nisareka, chrika tanwitami nima al chrika al nsare.
H. Mapu ke tasi nakwa al chu ik nisare mapu rika an jna kostitusioni
sinami estarochi jrika bla nochsera sineami nulaami Ristrito Jereral.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 156

12/6/12 2:38 PM

Titulo usani
Mapu chirika nocha ali ke wsi kara nokima

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 157

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 158

12/6/12 2:38 PM

OSIRUAMI 123. sineami paktami a niwi rerecho kivi olma nochali we


alaala ali ne ala mapu a iriwelima ali nokiboa kivi a nirulima nochali ali
napawika nochaliami mapu rika ani echi nulalwami.
echi konkreso union nochami ke bil risoa olaka mapa rika ani jmi bachmi
ali bujanasare nulalwami kivi nirulima echi nochali kitera kivi ne ala
riwilka nokiboa.
a. wikanatami nochaami ali mapu rika suwba nira a nilusare bil oseli
oseruami mapu jona chotali echi nochali.
I. echi mapu ikili nochasare ko osanoa hora nisare.
II. echi nochali roko nochaliwami pe kichao bi horas nochasare, ke bil
nakiwa nochali we jilirami mapu ona risoa ikiboa echi nochali roko
nochaliwami ali suwabo jarcho nochali ma simirosa maki hora mapu
ali roko ju mapu ke cho maki usan bamibami ju.
III. tasi bil nakiwa kivi nocharipa mapu ke cho bamiba maki nao echi
mapu ma simiraami bamiba ju ko amin maki usuni echi ko a nochasare
usuni horas.
IV. Usan rawe nochali echi mapu nocha ko a a isbara bil rawe.
V. echi umuki tobeami tasi nochasare nochali we biteami mapu ali
newariwelisa kti risao ikimea, echi ko a ne jiwerili isabasare usan tarali ne
bach niraa mapu ali k echo taa ali usan tarali ma nawarisa taa ali ne a
sebali a natetisare ali ke eerami nima nochali ali echi rerechowala mapu
nareli mapu ali nochali ali ayenacho a osa isabama bil rawe niraa nasipa
hora niraa kti kowima kipi kuchuwa
VI. echi mapu iki natetiwami ju echi nochaami natetisare anari chopi iki
echi bach ko nokisare mapu ona aneliwa mapu ona anawisare we mapu
nisare echi okuana ko nisare mapu ona nochasare echi mapu we bineami
juko.
echi mapu iki natetiwani ju a nisare mapu iki ne a la sebasare mapu newal
bil paktami mapu kuchiami ju mapu iki namuti napawika nokaami ju
ali kti a nijiba bineliwa mi ne jiwerili nokaka kti binema kuuchi, echi mapu
natetiwami ju mapu we binekame ju a uchuchasare ala ineka ali chirika ju
echi wikanamti nochali.

159

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 159

12/6/12 2:38 PM

160 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

VII. echi nochali anarika nokiwaami a anaricho natetisare chikore muki ke


rejoi ma ali mapu kumi biteami ke.
VIII. Mapu iki natetiwa tasi omeropa eyea namuti mapu ma meli.
IX. echi nochaami a niwima rerecho kti a iyarami nima jare namuti echona
empresachi papi ona nochali ne ala katuwika mapu rika ani nulalwami jmi
bachmi.
a) echi comision nacional mapu a sicho ju echi nochaami ta echi patroni
kitera ali weala jawaami echi animea chu ikipi winom nochutisare sineami
echi nochaami biteri.
b) echi comision nacional nokima ne ala menia acha ne chirika nokiwaa mapu
rika nisare ali ayenacho nokiboa inenia acha sebali nirua mapu newalliwa
ali ne ala nisare kti machiboa chirika eena echi winom kitera omna ali
echirika notaba kti a newalliwa kti jiwerili nokisare kti nirulima nohali
echona pais echi mapu iki nisare ali ayenacho ineka nokima piri nima papi
nikuuroma kti a muwema echi winom ali kiti napabma ma ik nir.
c) echi komisin bi a omroma inenia kipi kuliwami nirua bineliwami.
d) echi nulalwami omroma iyea echi mapu izaba riweili echona empresachi
namuti mapu meli nochasa echi mapa kuliwami kayenali mapa iki nisare
ali ke me me wikabe nisare bamiali niraa, echi nochaami bilana cho
pais nochaami siraami ali jarcho nochali mapu al aniwa kti ne bichiwali
echirika ju.
e) Kti ne ala aniboa chi ikipi winom mapu nachutaba ibili empresa niraa a
chapiboa mapu rika mapa natetiwami ne mapu rika ani nulalwami echi
natetiwami renta echi nochaami ko a omroma naria echona oficinachi
mapu echi sacretaria de hacianda ju mapu nokisare echi nochali echi
mapu sineamika oyeriami animea ne mapu rika ani nulalwami.
f) echi nochaammi rerechowala mapu a barema echi winom tasi omroma
simiba oficinacho administracionichi ma echi empresachi kitera.
X. echi natetiwame ne ala bichiwali winom nisare ke nakisare mapure ke
aliwaka winom pe kowaami nijisawa ali kuchi oseli vale aniliami ke tasi
nakisare jarcho namuti ma mapu riwelima mapu iki naktiki echi winom.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 160

12/6/12 2:38 PM

titulo usani 161

XI. Mapu ali nochosiwa simiraami horas a wanacho natetipa echi ko nima
bil ciento% por ciento simiraami horas nochasaka nali ke nochosare bikia
horas simiraami echi mapu ke cho maki usani bamibami ko tasi riweba
kti nochama echi iyiri nochali.
XII. suwba echi empresa mapu wika namuti ichaami ju minchi ma chuwe
jarcho nochali ma, ali echi patronis a iyasare we ala kali mapu ona kochimea
echi nochaami mapu rika ani nulalwami mapu ona we kami rika re.
Echi empresario ko nijma winom echona fondo Nacionali kti napabuma
echi winom ali kti echirika a olma wika winom kti sine rawe rikaachi
omroma iya kali ke me nateami echi nochaami
A aniwa kti we ala ju kti nirulima nulalwami, ali a nirulima jare paktami
mapu nochama echi walala wiliami jererali mesiko niruami ali echi
nochaami patronis ta echi nokima nochoria echi winom kti wika
muwema echona fondo Nacional aniliachi jena nulalwami isima kti ne ala
nokiboa echi nochali ali kti ne a iyarami nima kali echi nochaami
Suwba mapu ma aniiru echi bach prrafos echi oseruami rojanorami
ani kti mapu re nochasaka jare paktami we mika mapu ona ke niru escuela
ayenacho a jawasare escuela ali mapu ona nirulima owaami ali suwba
namuti mapu newal paktami
Echona mapu ona nochaliwa mapu re nirulisaka okua ciento simiraami
paktami mapu echona nocha a olasare bil uchii we echi we simiraami
nisare mali mili metros kti a nirulima mapu ona Jawaba weli comercio
mapu ona ralineipa wika namuti ali ayenacho mapu ona niwaba kali oficina
ma mapu municipio niwala ju ali ayenacho nirulima mapu ona niwaba kti
rema echi kuuchi ali ochei
Tasi nirulisare mapu ona ralineiliwa cerveza ali jarcho alcoli ali kali mapu
ona repa jiraka
echi empresario ko a bach binerisare kti machimea chirika nochama echi
paktami chiko re chuwe nochali ke, echi nulalwami animea chirika ali
piri newal echi patronis ne ala nokima mapu rika nisare.
echi mapu niwiami ju empresa echi nokima toa onaami ta mapu ali
risoa ikisaa bil nochaami ali ayenacho echi raliima owaami ali ayenacho
mapu ali noyunasa echi nochaami ali echi patroni natetima mapu iki

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 161

12/6/12 2:38 PM

162 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

suwabilia bil nawili kitera echi muluwaami kitera ma a natetisare mapu ikili
ke omero nochaa echi mapu risoa ikili ali mapu re ke sine ku sawisaa echi
mapu risoa ikili echi patroni ayena bi abiji natetisima mapu iyena ko muku
echirika ani nulalwami jena ko nokiboa ali echi patroni owisaka.
XIV. Abni nulaami al nwami nchali abni a oyrima mapu al bil
nchami wichisa al naynisa om w machami, nchaka echirik ikisa
al chiwisa; wala nulaami a nattima mapu ik nattisa re,a suwrika ikisaa
ko echi nchami mukusa isni naya a ripsa pe wilmin ku sawisa al isini
echirik naya a ripsa ma k umrosa nocha,mapu rek nul nulalwami
ne echirik olma.Al cho natma mapu al bilcho owsa nchami kti si
nochma;
XV. Walala nulaami a iwrili a enka,ne mapu rek rachali bach,al k
choliwma mapu on nochluwa al sayka nochma mapu on ncha,al
sayka kti k wsi rujma al sikirpima mapu al n sbali mquinas,al sbali
mapu nti nochluwa,al natwika,kti k wesi naynima al k wsi suwima
nchali,al sbali mapu echon newalwa,umuk nsa ko nchami pee a
otobami.Sbali nulalwami al anima,kti,a oyripa isini k al ikisaa ko;
XVI. Sinami nchami al nochriami anwi sbali rerechos mapu al
kuri, kti abni elak aynacho natwika a kayenma sindicatos, al a napawka
nochma we al machami om al uch wik namuti mapu abni nak;
XVII. Nulalwami al machmea sbali rerecho mapu a nwi suwba
nchami al nchami nulami,a ompma isini raw k nocha mapu al
namti che nwalsa ko;
XVIII. Mapu al isini a nwisa paros a pe kili k chibi nokak nima,mapu al
a nwalsa ko uch jor namuti echi nchali ktera bi,ku iwritia rerechos
mapu nwa nchami estrochi muchwami kuria om.Mapu rek ncha
suwba paktami ya a iwrili j kti sap ruyba suwba nchami,ne bach
maki raw napawkiwachi ijisinamapu on karwiwa rachali (junta de
conciliacin y arbitraje) al anrami nima kab raw k nochba.Mapu kispi
new (huelga) isini chibi nikak kara olsa a jarcho al namuti chibi olsa
al pe echirik nakrisa,mapu al jar nochsa walala kobierno ya al jar
nwami nisa sbali nchali;
XIX. Mapu al nir Paro echirik nokiwaami al kilii nima isini a nochsa w
jiywika, echirik nokiwaami ko a nijma risensi mapu a karwi napawka
rachali (junta de consiliacion y arbitraje);

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 162

12/6/12 2:38 PM

titulo usani 163

XX. K al ikachi a nirsa nawali nchami al nchali ktera, al nwalak


katewma napawka ojisina junta de consiliacion y arbitraje, mapu a jawrami
ju representantes ka mapu al kuro echi nchami al suwba nulaami, al
walala kobierno;
XXI. K elsa walala nulaami kti al raichaka karwipa k nejeysa mapu
rek anilwa napawka raichaka, ma sunma echi nchali contrato nchali
ktera ali al bika mech nattipa echi nchami, ayna s iyri nsa mapu
ktera ku mach paswa. K echirik olba we k nakisaa ko rachali mapu
an jena na.K nakisa ko echi paktami nchami, ma sunba echi contrato
osel katwirami ktera al anami.
XXII. Bil nulaami a ku mach psa bil nchami pe chuw al bachsa bilana
sindicato mapu a wikka natwika ncha,s nakrisa naway huelga k al
wacha,bini elak nchami,a nijwima echi osel contrato kti al nattipa
bika mech mapu ik a mli ncha.Nulalwami al anima mapu al echi
nulami nchami iwrili olak ku mach pli nchami k al nijwili echi
osel contrato nal mach paka ku nattirami nsa.Aynacho nattipa bika
mech mapu ik mli nocha,ku mach psiwa al pe bini ku machnisa karua
olsa echi nulaami,binoi al jarcho tmali upla,ewnowala,,kchuwala,
al bini bachil karua nokisaa.echi nulaami k risensi j kti k eyma
nchali,mapu alretmala w obtisa al kara olsa k euyka echi nchami
nulami,al pe ke nimsa om; echi ktera;
XXIII. Wenom mapu a tanliwa nchami nattiwami ktera jena bamali
bi, al sbali mapu nattiwa, a kuripa we echi nchali a k wik muwwisa
ko wenom;
XXIV. A wekasa nchami, wekakwisa nuleami nchami, mapu si napawka
ncha, retmali al kchuwala, nchami abni ayri nima, k retmali ku
bujpa,ni bil echi ku nattima nchami wilaala mapu ik m sin mech
nochsa;
XXV. Sbali kuriami echi nchami k nattipa, a nakrima nal nchami
presidencia munisipali, mapu a nij nchali al pe chuw ojisina mapu a
nukuuri al chuw bil si nikrima.
-Jna kurili al enka olba pri ktera niwija echi nchami,al ne anrika
kuripa,al kuripa cho mapu w newal nchali kti nchaka kama kchuwala;
XXVI. Sbali osl contrato napawka katwitami bil jmi kaw msoko

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 163

12/6/12 2:38 PM

164 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

ochrikmi al bil w wenomwami mekab jonsa nawaami,a be al


wachinma osel jwami munisipiochi muchwami al cho enma walami
ojisima cnsul echi kaw mapu om sima re nchami,al nausma cho
rachali cl{ausulas mapu a nwi osel kontrato napawka katwirami,ne al
macha anima kti a nattima sbali wenom mapu ik nwalba echim
simiy kti a nattima nchami owami;
XXVII. K al natma we jiwrili nima we k al anisaa osiruami kontrato
osel katwitami:
a) K al anik nochrisa sin nchali al wil nochrisa, w nchali nisa.
b) Al anisaa chu ik nattima, al ke echirik nisa k risensi nijsa ojisina
junta de consiliacion y arwentaje.
c) Anisaa mapu a sinib bil tarli niraa nattima echi kitera bil tarli cho
nochsa.
d) Al anis re mapu a risbima, a nirlima mapu on koma nchami al
bajma kaj,mapu on ralima namuti nwalsa al kmi nattipa,mapu al
bilna cho nochsa ko.
e) A nwisa chrika isma echi nchami mapu al newalsa kowaami al
jarcho namuti mapu k ralinliwa echim mulpi.
f) Isni iysiwa wenom mapu a mli nchaka, multa nattiala w k al
nochsa ko.
g) echi ktera pe ku riwsa nchali al ku nattirami nima we isini pe a
sikirpisa, naynisa, isini jilsa we k al nochsa bino echi ktera k eysiwa
nchali osel kontrato osel katwitami k al nattirami nisa echi ktera a
be k mach psiwa om.
h) Al sbali mapu an osiruami a ku eyba wik rerechos mapu a nwi
nchami echi nulalwami mapu a kuri sbali nchami.
XXVIII. Nulalwami al anima sbali rachali mapu a nwi suwba tmala,
sbali mapu k umrowa nakulwa a riwika mapu rek nul, ni bil eyrami
nima nattiala ni bil iiyba uch jor namuti.Ke nachtirami nima namuti
osel mapu alwa echi ko al wacha oyrika iyba kti al nata riwlima mapu
al namuti riwliwa herencia;

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 164

12/6/12 2:38 PM

titulo usani 165

XXIX. Al sinami nma onalachi seguro social ne mapu rek nul


nulalwaami, echion al an tibumi ktera isini jor naynika ma ke
ompsa ncha, ma chrami kaynisa, ma ku isbika bitlisa wil nochsa ko,
naya iynisa kara ikisaa nochliachi,a nwisa mapu on tibliwa kuuchi
al a narsa wik kuroli mapu nwi sbali nchami,ichaami al pe chuw
nchami mapu k nattiwa abni retmala ya.
XXX. echi rik cho a newalrami nima sinami ktera, sinami mapu
a nakurami ju neway kal ke natami we ala karewrami, newsuwa
bilana werili, mapu on nchami rami nima mapu bilana muchwi;
XXXI. Nulalwami mapu nirlima nchami ktera echi ko a anima
jwami estrochi, mapu on jonsa ju, nalibe jwami jererali nwala ju
mapu jenpa juko.
a) Napu chami ju we wenomwiami al tanwiwami:
1. Testili
2. Na nchami
3. Sinematogrfika
4. Uli nchami
5. Asucari nchami
6. Min nchami
7. Metalrgika al sirerurgika, aynacho a mapu mnachi si nchami ju,
kuroami mapu narma al mapu rik nokima aboni, echi rik cho ierro
metliko ktera al jiypero nchami mapu rik lamin newami;
8. Igro karburo ktera
9. Petro kimika
10. Cement newami
11. Kli newami

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 165

12/6/12 2:38 PM

166 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

12. Toroka, al suwba mapu nti newalwa toroka


13. Kimika aynacho bali owami mapu kayena
14. Kus al osel
15. Aseite al wi beketali
16. Kowami newami, sebali kowami mapu riwa kti wil rijormi, mapu
botichi ahcalwa ayna cho ma mapu botichi achalwa suwba mapu chirik
oliw.
17. Bajlowami mapu riami ju, botichi ma eritami nisa suwba mapu chi
rik oliw;
18. Tirreni ktera
19. Kus ktera mapu nochalowamo serruchochi al mapu on triplay newalwa
checho jar namuti ma.
20. Mapu on limta newalwa, mapu rik bentanachi uchuchiala al mapu
namuti amanlowa; al
21. Mapu on wip nochlowa
22. Mapu on wenom tanwiwa
A. Mpu on sebali namti kayena
1. Echi mpu abni ika tibla mpu k ya cha ju kobierno jererli;
2. Echi mpu natuka nok echi rik a nakis jererli al industria mpu abi
a nak mpu si ju; al
3. Echi nochami Jereralchi al chami jnsa Jererli, echi on
Jnsa chami mpu on machirami ju ralinawami jmi on. Ayna cho
tibma jwaami Jererli, mpu rek nokima nocha echi ktera cha olisa
mpu jarcho ya katili mpu ne echi rik anirami ju wikka Jererli ya;
Mpu nokis re
Benelwami ktera, mpu rik an osak nulalwami; al mpu rek nokis

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 166

12/6/12 2:38 PM

titulo usani 167

re nulami benria mpu rek nochma ruya nochami, chi rek tiba al
karewka mpu on nocha, echi rik cho, jwaami Jererli a kurotami
nima Estatali ktera, mpu al chami ju nochliwachi pe echon bi a, mpu
rek an nulalwami nokiba jen on.
B. Bikiantami kaymi jwaami, kobierno Ristrito Jererl al mpu echon
si nocha:
I. Mpu kil nochsa re sin raw al rok nima os nay al kicho ra
ibnili nera.
Mpu simira wil nocha ko a nattirami nima bil siento min siento
simroka mpu ik ju anirami nochliwami sinibsi. Ke sinti simrosa r
bika ora simirisa al k bil bikasa a nera;
II. Usni raw nochaka, echi nochami isbima bil raw al a nattirami
nima
III. Nochami a isbima ke sinti os maki raw sebsa re bil bambali;
IV. Mpu me nochami a `enrami nima a`l ke tsi rami nima `chi
ktera mpu a`l echi rik nisa a`l riwika osirami 127 mpu inro jna
constitucionichi al mpu rik nulalwami.
Ke sinti ke wikab nisa re mpu me nochami mpu ik anirami ju echim
ristrito Jererli a `l sum kawich Mesiko.
V. Mpu rik nocha chi rik cho a nattirami nima, ch ko r muk ke reji,
ma;
VI. A umroma ya mpu m pe okua nira, mpu re a echi rik anisaka
nulalwami;
VII. Mpu nulba nochami sitema nti newba al nerka mpu abi mach
al mpu abi nokinli. Echi estaro newma sikuela kti tibuma sinami;
VIII. Nochami a kurotami nima mpu iyna cho si mach bini al mpu
ik bamibal nocha. Sinami anri nerrami nima, ayna cho al kurotami
nima mpu re echi binli nochasa bilana eperami,

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 167

12/6/12 2:38 PM

168 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

IX. Nochami a umropa ku jula mpu a`l a nirlisa pri ktera al a enka
mpu rik an nulalwami.
A ku jularmi nisa pe chuw a umro chcho ku ta nchali echon al
ayna cho ma a nattirami nima mpu ik nisare, al al mpu rik nisa re.
Mpu al ram nisa nochali ayna cho rami nima nattiwami mpu ik
nisa re mpu rik an nulalwami.
X. Nochami a umro wikka napawka nima chi rik ilsa ka.
A umro, echi rik cho, wikka napawka simba nal al riwika mpu rik
an nulalwami, mpu yua ju wikan nochami napawka, mpu rik an jen
osirami;
XI. Echi segurir sosiali a nokima mpu rik an jen oselichi ne nok
suwba.
a) A nattipa suw ikisa, nayunisa: al ropami nisa; al jubilasioni, ke
umrosa nocha al mukusa.
b) Suw ikisa al nayunisa ma, a katwirami nima nochali mpu rik an
nulalwami.
c) Umuk mpu al ropami nisa ke tsi betami nochama al isbitami
nima bil mech bachriko jonsa m sebachi mpu al nawma ta al echi
rik nisa al chi rika ch k tsi wikawma nochali al suwba rercho
mpu nwi echna mpu on nocha. Mpu al chiri ta a isbuma okusa
bil raw naspa ora nira sin, kti chirima ta. Al ayna cho a enram
nima onami ktera al ayna cho a kurotami nima mpu r a newalsa
mpu on tibukipa ta.
d) Suwba kchowala a l upla echi nochami a umro echon cho a s
wia al nara owami, echi rik nisa ka a l mpu rik an nulalwami.
e) A newma mpu on isbuma nochami, al ayna cho ralinwaala mpu
a ralima nochami al kchowala.
f) A urotami nima nochami mpu rik nwima bil kal mpu on eperlima
a nirlisaka mpu echi rik nikroma. Ayna cho echi sitaro a newma
mpu a kurotami nima nochami mpu a umroma nwia kal, mpu aboni

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 168

12/6/12 2:38 PM

titulo usani 169

perlima al al sbali karewram ayna cho ma a urotam nima kti a


umroma karwia kal ayna cho ma a bini newma kal
Sbali nikrowami al ikitirami nima mpu tbla echi nochami ktera
al mpu rik an nulalwami al mpu rik j. Mpu rik nokima, al
mpu rik newma, al ayna cho mpu rik nima.
XII. `Echi najrowami ibli nira,al napawka ayna cho intersindikales
a rikripaech on tribunal jererlchi mpu a karewiwa katika japi an
nulalwami.
Sbali mpu ke al kati wala jwami jurisialchiJereralchi al japi echon
s nocha k karewitami nima Consejo de la Jurikatura Jererli; japi chona ik
Suprema Korte de Justisia al ech mpu s nocha a karwitami nima jna
upwala kitera.
XIII. Ech sontars, bawchi enami chi mpu nochaa machina aye, agente
del ministerio publiko, wemachiami. Al ch instituciones si nochami
polisa, nokima mpu an aboni nulalwala .
`Echi agentesi ministerio publiko wemachiami ali si nochami institusionchi
polisiachi Jererasionchi, echi Ristrito Jereralichi Estaro al Munisipiochi, ku
erami nima nochali ke nijiyasa japi rika ani nulaliwami mapu ali anuruami
ju sinibisi institusionchi, bilana cho jularami nisa ke al nochasa japi rika
issare. Mapu re ech jawami juridisionchi karewisa mpu ku machi ptami
nima, bilana cho julrami nima, machibiru ali chuw rik ke re ma
ke nirulisa piri kitera ku machi ppa,echi Estaro a iwrali b nima mpu
natetima mpu nattisa b re al jarcho tanwiwami mpu a niwi rerecho,
ala ke che ku omroma baka, chuko rek karwili najralachi mpu rek
nimili.
Echi jwami Jererlichi, Estatali, Ristrito Jererli, al munisipali, echi reka
isisa kiti iwrima sistema seguridad sosial echon nochami Ministerio
Pbliko, al mpu si ju polisialichi , al mapu iki noocha perisialichi, al
abi retmuala al mpu nel ju karewima sistemachi mpu si niwima de
segurida sosiali.
Echi Estaro a ama chi bij nochami sontarisi, ropilanchi nami, sontarisi,
tanwiwami mpu an echi osirami f) fraksioni xi jna rojanrami, mpu
rik an chirikacho s nochami tibami ech`ona segurida sosialchi mapu iki
ju jna institucioni.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 169

12/6/12 2:38 PM

170 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

XIII bis. Echi on nirami tibliwami wenom sinami niwala jererli mpu
s ju echi on sitmachi bankariochi mesikano nijma mpu rek nocha
abi nochami ya mpu rek an jen rojanrami.
XIV.Echi nulalwami anima jruka nal al nochasa r. Paktami mpu
nocha kanlika narma tibkiliwami echi nattiliami al a nwima mpu
alwa segurira sociali.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 170

12/6/12 2:38 PM

Kicho

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 171

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 172

12/6/12 2:38 PM

OSIRUAMI 124. Mapu omroma nula k nakitami nisa konstitusionchi


nchami Jereralichi, mapu tibtami j jen Estarochi.
OSIRUAMI 125. K wsi paktami ompama nchaa nula okana kaymi
Jereralichi chapiwami populari, k bil Jererasioni ni bil Estarochi nisa k
chapiwami; mapu rewarrami j omero chapa ch iyri nochnal.
OSIRUAMI 126. K ompaba nattia k al ikitami nisa ch kpu k echi
rik anisa nulalwami
OSIRUAMI 127. Jena natetima ibili bamiali niraa nima ali muchuwaba
echona japona suwbama echi siliami gobierno aniliami ne katuwika mapu
rika ani jmi bachmi.
I. jena natetiwami echona sicho siro echi aguinaldo ali echi jarcho winom
mapu chiliweliwa echi mapu we ala nochali we nali mapure jareana mi
eenasa nochaa echi ko a wanacho iyaba winom.
II. ke bil wesi mapu nocha echi weala jawaami ta omroma mea wikabe
mapu rika me echi bicirente
III. ke bil wesi mapu nocha echi weala jawaami ta omroma meo mapu
iki kipi walalawala mapu re a okua nochali olasaka a mema mapi iki me
walalawala wiliami we nali be kepi tas icho omroma mea mapuiki me
echi bicirente mesiko niruami
IV. tasi izaba echi winom mapi nijiwami micha niraa bamiali niraa ma
mapa re wikabe bamiali nochasa echi Kobierno aniliami ta mapu re
ke itelisaka echona nulalieachi tasi bitibasa oselichi echi rwala mapu ta
nochali echi weala jawaami.
V. echi natetiwami ali echi nochaala mapu nocha weala jawaami a
machiruami nima echi pagotami kitera
VI. Echi konkreso mesiko niruami ali riputaro mapa nocha estarochi ali mi
jmi mesiko jona niwma nulalwami kivi echinati kitera rikiripa mapu ke
ala noka echi nochali.
OSIRUAMI 128. sineami nchami pblico, ke chibi rika jare, ke ch wiliba
mapi wilibama r, nijiranima chi mapu isima ruli tibua chi constitusioni
al chi tamlwami mapu chi on bujani.

173

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 173

12/6/12 2:38 PM

174 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

OSIRUAMI 129. ke nekowaachi, ke wesi jawaami sontarisi omero newaa


ch mapu nokisare mapi ta cheami j mapi rika n nokisare sontarisi.
(Disciplina) pe nirulima b comandancias n chonbi nchami sontarisi
al sinibsi chi on (castillos) kastiyos, iwerami al muyeami n cheami
milipi chi wiliami chi on unionchi; al campamentochi, mapu on per
sontarisi mapu on muchwi al, machi ech on eperelachi, newmia kti
sinibsi chi on napawina sontarisi.
OSIRUAMI 130. ne sinewi mapu reka rijal chi Estarochi al teyopa mapu
an chu reka nokiba mapu reka machirami j jipi Osiranmi. chi teyopa
k al jarcho napawikami wichikiami onoruami nokima mapu reka ani
tamlwami.
chi konkresochi unionchi bi nulma chi raichal mapu reka nokaami
j sinami al teyopa kitera al napawika wichiwiami onoruami. chi
tamlwami aniami chu reka nokiboa jena kitera, a nima tamami pblica,
minbi ikisima al ne al rumea mapu reka nokiba ch:
a) chi teyopachi al napawika wichiwiami onoruami niwima machiwaami
jrdica mapu rika napawika bichiwiami onoruami ma niwisa abi rigistro.
chi tamlwami ku al karewima je napawikami al animea chu rika al
piri newalliwa kti bitibama rigistro konstitutibo chi bi kitera.
b) chi jawaami ko ke nikumema mapu reka noka chi napawika bichikiami
onoruami;
c) Sineami mesiki siami omroma omawia chibi iyeri mapi bichiki. chi
mesiko siami ayena cho chi boonka bajonika siami omroma, chi
kitera, nokaa mapu reka ani tamlwaami;
d) Ne mapu reka ani tamlwami chu reka nokiboa, chi ministro
e) omawiami ke ompama ncha paktami kuira. Mapu reka paktami
omroma botria, nal ke botaritami nima. Mapi pe relebej chi ministro
omawiami bachriko al mapu reka ani tamlwami, botaritami nima.
f) chi ministro ke ompama nnal politiko ke bil newaa nejowiwami kuira
al sayeria bil kanrirato, partiro kuira politiko jare. Ke cho ompama napawia
pblika, mapu reka nokiiru omawa wela ko nejowia onoruami bichikiwami,
ke bilcho wika ikiria chi onoruami titera, ke nejewisa tamlwami jmi
paischi al abi institusionchi, ke chibi ana, chuwe rika, chi smbolo patrios.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 174

12/6/12 2:38 PM

kicho 175

N ke nakiwia mapu napawima sineami napawiliwami politika kitera mapu


reka niwisa bil raichalwami al a nulerami chuwe machirami mapu jar
rus mapi onoruami bichiwi. Ke ompaba omawa chi teyopachi ke napawia
chi pilitiko kitera. Pe anisaa mapi bichiwal animea al n isima mapu reka
nokisare chi rikabi al j. Ne chea mapu newa, mapu re ke itelisa chi,
chi rikiriwami mapu ktira ani tamlwami. chi ministro omawami,
abi niwal jawaami, jawaami, bachila, mapu ta napawili, chi mapu
reka napawika wichiwi onoruami mapu chi s j, a n ke rewelipa bil
testamento, chi paktami mapi abi ministro nili kuirotami alewa naati
al ke niwisa retemal mapi reka usuchuwal umual.
Mapu reka nokiwa chi Estaro sibili chi paktami abela n chi nima
mapu sayerima chi jawaami mapu winom tibami j n mapu reka ani
tamlwami, a niwima iwerawami al natami mapu abi ama.
chi jwami jereral, chi estarochi al minicipiochi niwima jena raichal
tamami al mapu reka nikuroma mapu animea chi tamlwami.
OSIRUAMI 131. chi tamlwami j ke nakiwami jererasionchi mo chi
ralnewawami mapu semerowa al moliwa, mapu simaro bowchi jmi
omna kawich niruami, mapu reka tamlwa sinibsi al ke nakia, kti ke
namu ikiboa al chi polisia, enawami machi republica suwba namti
kitera, chu ko r mapu on jonsa inarame k; mapu ke chi fererasionchi
omroma newaa, ke bil ania, chi Ristrito Jereral, chi boeliwami al
tamlwami mapu reka ani rojanarami VI al VII Osiruami 117.
chi ejecutivo nima mapu nakipa chi konkreso napawikami kti miyewima,
okua newaa al ke me ta boeliwami chi semerowami bujanalami
namti, nijirami kitera chi konkreso, al checho jare newa, al mapi reka
chewia al ke nakia semerowami, chi bujanaluami al semerowami
ralnewawami, namti al jarcho, jiyawiti newalsa, mapu kitera ku al
newama ralnewawami machina, chi ralnewawami jmi paischi. Binoi
tibuami Ejecutivo jla konkresochi presupuesto fiskal sinibsi bamibal,
sinibsi animea mapu katui mapu neba mapu nijirami j.
OSIRUAMI 132. Mapu ona katewilia suwba namuti mapu niji echi walala
wiliami gobierno aniliami mapu iyaba sineami paktami ne nokima mapu
rika ani walala wiliami jererali mapu rika nula echio nulalwami mapu
bujanama konkresochi nochaami ali kti echirikacho nima eche jarcho
mapu niwisima echi wee bilana estaro ali ne jiwerili nima kivi ricensia
nijma echi nulalwami niwaami.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 175

12/6/12 2:38 PM

176 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

OSIRUAMI 133. jena constitucin echi nulalwami mapu machiina echona


konkresochi jona suwba katuwirami ju mapu ne a chirika ela mapu chirika
nokiiru ali kivi echirika nokiruami nima echi bicirente mesiko niruami
mapu a katuwili echi senado echi nulalwami suprema niraa nima omaana
konkresochi, echi oyeriami ibili estaro karewima echi constitucini
nulalwami ali katuwirami chico re nirui jare mapu ke katuwiami ju mapu
omerona nirua echina constitucini nulaliwqmi ma estarichi.
OSIRUAMI 134. echi winom mapu alama echi federacin echi estaro
municipio ristrito jererali ali echi
echi paktami mapu poltiko ju echi mapu tibuka nokaami ju kumi jina
anawima echi wee ala machika tibupa echi ne ala machina newariwelisa
re chirika suwabilia suwba namuti ne ala bichiwaka nokaka kivi ne ala niraa
kayenama mapu rika aniruami nili.
echi mapu rika machiinali echi nokiwaami echi winom kitera a inerami
nimi kipi winom ripi jena ko nokimeo mapu we machiami ju nokaya jena
echi jererali echi estaro ristrito jererali kti nijiba echi winom katuwika
mapu iki suwabipa echirika mapu rika ani echi bach parrafo ke bil risoa
oyolika mapu rika aniiru echona oseruami 74 fraccion VI ali 79
echi mapu ralinaliwa ali ralineiliwa chuwe ralineipa ali aneka sineami
paktami kti animea acha katuwia mapu aniiru osiboa bilana oselichi ali
bachba sobrechi a la erika alibiche che sine cho ko irapipa riwirika wika
paktami kti echi estaro a omroma ralaya mapu ke me nateami ju ali ali
ne alaala mapu omroma nijia winom kti nirulima nochali.
Mapu ali raichaka aniwa mapu re ke ala nisa echi estaro kitera kti omroma
ralaya ke me nateami echi nulalwami animea chirika nokiboa echi namuti
ali mapu newalliwa echona estaro.
echi mapu noka nochali echi winom kitera mesiko niruami ali ayenacho
echi estaro. Municipio.Ristrito Jererali ali echi paktami mapu poltico
ju a nijewima mapu ani jana oseruami ali nulalwami ali mapu ineba
ceeeeeehirika suwabilia echi winom ali chi ikipi ripi jena ko nokima echi
paktami mesiko pireami.
echi paktami mapu nochaami weala jawaami ta echi nokima kti ne
ala niraa nokiboa echi nochali echi mapu ma aniiru katuwika mapu rika ani
echi titulo cuarto jena constitucioni kitera.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 176

12/6/12 2:38 PM

kicho 177

echi mapu nochaami ju Jereracionichi ali municipio echirika mapu rika


Ristrito Jereracioni ali kipi oficinawala ma sinib nochasare echi winom
kitera mapu iyarami ju ali echi mapu nokiboa tasi wesi echi mapu echi
poltico kuirosare.
echi weala jawaami mapu nocha oficinachi ali chuwe oficina echi a sicho
nocha weala jawaami ta mapu niwaami ju nulalwami ali echi mapu ala
aniami ju chirika bineripa paktami ali anika nokima chirika omroma
kti we ala niraa nima mapu owipa echi paktami tasi risencia nima
kti uchuchaba echi rewal tasi bil machi awapa cho echi paktami kti
ineraami nima echi mapu nochaami ju weala jawaami ta.
echi nulalwami animea kti ne ala niraa nochaba mapu rika aniiru echona
okua parrafochi ali ayenacho echi rikiriwami mapu nijiba.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 177

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 178

12/6/12 2:38 PM

Bach osirami osnayo


chi rejorma nirami konstitusionichi

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 179

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 180

12/6/12 2:38 PM

OSIRUAMI 135. Jena kuliwami constitucin asi wicharami nima ali a


chakena awasia jare. kti chopirika nima, abela nisare mapu echi konkreso de
la unin abotarisare echi okona bikintami echi paktami mapu echo na a
napawila, mapu rika a katuwi echi wichuichirami ali chakena wasirami ali
jena ko anakiruami nima echi legislaturas echi estaro.
echi konkreso de la unin, aniwma bil computo echi botariala legislaturas
ali rua mapu aniyurili wiliami ka.

181

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 181

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 182

12/6/12 2:38 PM

Bach osirami kimaki


Ke nakulwiwami echi konstitusioni

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 183

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 184

12/6/12 2:38 PM

OSIRUAMI 136. Bach jena costitucini ko ke wikawima iwerili ali vigor, tako
ajare mapu ritiwa a cha aney. Tako ajare enasa echimi aye rikaachi, ali
awilasa bil siliami ke ala niraa nochaami mapu rika nisare arikiritami nima
ali wesapu aku niyusa echi pechuye, atibutami nama, ali akatuika abi ali
echi nulalwami echirika nulasa, arikiritami nima, mapu mayeli ko siliami
asi napawisa echi chanokami ta.

185

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 185

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 186

12/6/12 2:38 PM

glosario de trminos jurdicos


empleados en la traduccin de la
constitucin poltica de los estados
unidos mexicanos
tarahumara del norte

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 187

12/6/12 2:38 PM

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 188

12/6/12 2:38 PM

A
Acceder. omera naway:
Administrativo. wenom tibame.
Analoga. chikcho iyriti chi oyerme k umroma rikria chikcho iyriti
nera
Arraigo. Japual rikriwa araigo
ktera pagtami k umro machina
bitich jnisa, k re m umro pbolachi machina, k tsi risensia ch j
machina bilana ch pbolachi.
Ascendientes. ewnowala
Autoridad. wala jwame

B
Bagaje. suwba namti mapu nwar,
al ko jpi ol

C
Cateo. amwame
Civil. Sibli. sbali mapu abni
natuwka nok (todo lo que la gente
acuerda), mapu k s j wala jwame.
Ol nera civil anilame
Coadyuvar. nikuru, kuiri
Competente. kompitnti. Glosario:
Compurgar. natti; rik

189

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 189

12/6/12 2:38 PM

190 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

D
Defensor. nikrame
Defensor de oficio. ojsio nikrame
Delito. karame isiwme
Derogar. a jiwrala bil nulalwame

E
Egreso. bujsame wenom
Esparcimiento. reekame
Expedito. w jiywika isimwame

F
Fehaciente. n gal machin nwar
Fiscal (persona). noksiwame tibame;
piskli
Fiscal (adjetivo). bujame

G
Guerra. wal nakwame; gra; kra

I
Imparcial. k parsiali. Mapu k bil
wsi kuriame j

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 190

12/6/12 2:38 PM

glosario 191

Imprescriptible. k wsi omerma


nwia wek rawwali simrisa: chi
Hidalgo kampnala k wsi omerma
nwia wek rawwali simrisa
Inalienable. k wsi omerma nwia:
chi kampana Hidalgo nwala k
wsi omerma nwia
Ingreso. mosiame wenom

J
Judicial. oyerame
Juez. oyerme
Jurisdiccin. juririsini. we mapugon b nulsare walala wilame. Jar
karame nokiwame jwame jmi
kaw Bakchi Chiwawa muchwame
karwima. Al karame w jil nisa,
karwima jwame kaemi Msiko
muchwame.

L
Legislar. nulalwame neway
Ley marcial. nulalwame wal
nakwachi

M
Medida. nulerme
Mercantil. ralame al ralinwame

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 191

12/6/12 2:38 PM

192 kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko

Ministerio pblico. Ministerio pbiliko: siname mapu napab rachali,


al osel, al sbali namti Mapu kitera
karame nokiru; nocha napaba
suwba namti mapu nti kara
nokiru.

N
Normar. uchay (bil) nulalwame

O
Oficio. ojsio. chi nulalwame ani
jepuk nikroma; nulalwame ktera
anirame j.

P
Precautorias. kal tibluwame kite k
suw reg ikima
Prever. gal sayeka, al sayeame
Prorrogar. ch p wilmina raw
Providencia. nulrame gal tibluwame gte k suwreg ikima
Puramente. p chi b

R
Reinsertar. k bitlima (pagtame)

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 192

12/6/12 2:38 PM

glosario 193

S
Sentencia. rikriwame
Sentenciado. rikrirame
Sistema. sitma. napawka nokiwame
suwba namti kte gal kynima,
echi rachali ol nera sistema j.
Social. sosiali. suwba namuti, mapu
napawka nokiw bilana pbolachi.
Sustraer. eliwa

T
Tcnicas. tenika. mapureg nokiwame, Ol nera tcnica anilame j.
Tipificar. gal machin nera aniwame map karame ju.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 193

12/6/12 2:38 PM

kostitusioni mapu on uchwi osirua sbali nulalwami mapu nir jemi kaw msiko
constitucin poltica de los estados unidos mexicanos
en tarahumara del norte

Se termin de imprimir en los talleres de Imprenta sgams,


1ra cda. de San Andrs Tetepilco nm. 6, col. San Andrs Tetepilco,
Deleg. Iztapalapa, C.P. 09440, Mxico D.F., en el mes
de diciembre de 2012, con un tiro de 1000 ejemplares.
En la edicin se utiliz papel bond ahuesado de 90 g para
los interiores y cartulina couch de 210 g para los
forros; en la composicin del texto se utiliz
la familia Scala Regular.

TARAHUMARA 3/DIC/2012.indd 194

12/6/12 2:38 PM

You might also like