You are on page 1of 91

ELIVULU LYOKULILONGISA~

OKUTANGA KWENDA OKUSONEHA

UMBUNDU

Ficha Tcnica
Ttulo: Manual de Alfabetizao Umbundu
Coordenador Geral: David Leonardo Chivela e Luisa Maria Alves Grilo
Coordenao Tcnica e Cientco: Antnio Chamuhongo
Autores: Aurlio Antnio, Laura Nen Cuianda e Rosaria Bonifcio
Ilustrao: Armando Eduardo
Impresso: Gestgrca, S.A.
Tiragem: 250.000 Exemplares
1. Edio, Luanda, Janeiro de 2012
Publicado por:

frica International, Av. 4 de Fevereiro 32 - 11. Andar. | Telefax: 244 222 311 503 | Telemovel: 244 923 31 32 33 |
E-mail: pensador@snet.co.ao | Skype: petrovic8

Osumanu yatete
Osumanu yavali
Osumanu yatatu
Osumanu yakwla
Osumanu yatlo
Osumanu yepandu
Osumanu yepanduvali
Osumanu yecella
Osumanu yeceya
Osumanu yekw
Onimbu yovipama
Osumanu yekw la
mosi
Osumanu yekw la vali
Osumanu yekw la tatu
Osumanu yekw la
kwl
Osumanu yekw la tl
Osumanu yekw lepamdu
Osumanu yekw lepanduvali
Osumanu yekw lecella
Osumanu yekw leceya
Osumanu yakw Avali

Ame londuko yange


Ovisonhwa vyange
Ovisonhwa vyange
Oluse lwange
Oseteko kwenda esulilo lyociluke
Upange wange [capita leci ciya - Elipongiyo lyupange]
Upange lokukula kwovipako
OKulinlisa kwapata, kwovisila lokukala
kupange vutila
Ovikele kwenda omoko (Ovihandeleko
vyupange)
Oseteko kwenda esulilo lyociluke
Uhayele kwenda ekalo liwa lyomwenyo
Uhayele womunu kwenda wowigi
Ovava lovoveyi Eteywilo kwenda etato
VIH Kwenda SIDA
Ovinene vyovonjo kwenda vyowigi
Oseteko kwenda Esulilo lyociluke
Ocitumlo omunu akasi
Ovisunji

Tutyukili koviholo vyetu


Tutati ekalo lyetu
Ukulhiso wovipama

OSUMANU YA TETE

ETEKE LYA TETE

1. Vanja, vangula kwenda setukula

OSUMANU YA TETE

ETEKE LYA TETE

2. Setukula

OSUMANU YA TETE

ETEKE LYA VALI

1. Vanja, vangula kwenda setukula

ONGOLA

Omunu lomunu okwete onduko yahe.


Ovivanja vyongola lavyovo vikwete olonduko.
Olonduko vyovivanja vyongola vyevi:

Okambinda
Olunda yoKombwelo
Okunene
Oluwanda
Okwandu Kuvangu
Ombengu
Okwanja yoKonano
Omalanji
Okwanja yoKombwelo
Omusiku
Onamimbe
Ombaka
6

Olunda yoKonano
Osayile
Oviye
Owisi
Owila
Owambu

OSUMANU YA TETE

ETEKE LYA VALI

2. Setukula
A

o
7

OSUMANU YA TETE

ETEKE LYA TATU


Onduko yange
ame Lukamba

1. Okusoneh

Lukamba

Cimuma

2. Olonduko vyakamba vokosikola


Kasoma
Lukamba

Cisiso
Tiliku

2.1 Olonduko vyalupale

Onduko yange
ame Cimuma

Mbuta
Kalwi

Cisingi
Kasinda

Cinosole

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

3. Sonha ocilegi catete:


3.1 Conduko yove:

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

3.2 Colonduko vyakamba vove:

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

3.3 Colonduko vyalupale:

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
8

OSUMANU YA TETE

ETEKE LYA TATU

4. Tokekisa ovisetahyi kolonduko:


K

Pataka

lumbo

Esenje

kanyanga

Cohila

esenje

Lumbo

pataka

Kanyanga

Noloti

5. Tlisa lovilegi vyakamba kolonduko exi.


5.1 Setukula okusonha olonduko.
___ ata ___ a

___ oh ___ a

___ anya ___ ga


___ o ___ ti

___ umbo

___ umbo

___ o ___ oti

___ a ___ ya ___ ga

noloti

cohila

___ s___ nje

___ on ___a

___ ata ___ a

___ ata ___ a

OSUMANU YA TETE

ETEKE LYA KWLA

1. Sonha olonduko vyovinyama


Ovinyama

Olonjanja
vigami twayulula omela
pokutanga
olonduko

Onduko

O me me

omeme

12_

o ngo nga

ongonga

123

o mbwa

ombwa

O ny ha

O ngo nga
_ _ 3

o mbwa
_ 2

2.2

O
1

+
+

o me me
1 _ _

mbwa
1

=
=

o ny ha
_ _ _

2.3 Oco tupitile kocimho eci twasukila okukongela


10

123

2. Upange wokonjo
2.1 Tlisa latendelo akambako

12

onyha

Ovilegi
vigami
visukiliwa
pokusonha
olondaka

OSUMANU YA TETE

ETEKE LYA TLO

1. Okulisetahla pokati katendelo lovilegi


1.1 Tala olondimbukiso evi:
K

25

2. Sonha kwenda yola

Ocilegi

Etendelo
1
2

K
Bd
Mno
Klmno
Abs

3. Upange wokonjo

Atendelo
2
3
4
5
6
7
8
9

Yola ovilegi
Bd
Abs

11

OSUMANU YA VALI

ETEKE LYA TETE

1. Upange wokonjo

Lusati
Lusati uti wepungu; osiwe yase yina
okuti osimbu handi kayacitiwile ise wafa.

Njamba
Njamba ocinyama cinene covusenge:
Onduko yeciwa komla vacitiwa vavali.
Onduko ya Ise: Cikolomwenyo;
Onduko ya Ina: Citalala

12

OSUMANU YA VALI

3. Linga upange owu


A
J
P
C
R
A
N
J

P
L
O
I
G
A
J
T

4. Upange wokonjo

T
I
C
K
I
B
A
L

ETEKE LYA TETE

S C
O M
J K
O L
N O
O K
M B
M J

E
B
J
A
P
U
A
C

O
U
I
I

A
T
H
A
W
Y A
P K
N D

C
A
O
B
I
N
A
O

B
C
S
O
G
D
N
K

B
R
I
E
J
A
D
A

Sonh, tepisa kwenda tenda ovihsu vyolonduko wasanga vevaya


lyovilegi ndomo:
Ci - ko - la
1 - 2 - 3

Cikola
Hosi
Cikolomwenyo

13

OSUMANU YA VALI

ETEKE LYA VALI

1. Uvangi wokukulha omunu

Kavaso

Konyima

2. Vosi tusesamla okukwata ombilyete. Vombilyete mukwete:

Onduko: ___________________________________________________________________________________
Entendelo lyombilyete: _____________________________________________________________
Vase yove: ________________________________________________________________________________
Eteke lyokucitiwa: _____ /______ /_______
Upange olinganga: ____________________________________________________________________

3. Elinga:Tlisa eci cakambako okupa vombilyete yove

Onduko: ___________________________________________________________________________________
Ise: ___________________________________________ Ina: _______________________________________
Eteke lyokucitiwa: ____________________________________________________________________
Osyi: ________________________________________ Ulima: __________________________________
Etendelo lyombilyete: _______________________________________________________________

4. Upange wokonjo
a) Sonha eteke, osyi kwenda ulima wacitiwa.

Veteke: _____________________________________________________________________________________
Vosyi: ______________________________________________________________________________________
Kulima: _____________________________________________________________________________________

14

OSUMANU YA VALI

ETEKE LYA TATU

1. Ondimbu yomwine wonjiliko yikasi vombilyete yatyamla komu-

nu lomunu.

Ondimbu yomwine wonjiliko

2. Elinga
a) Yola ondimbu yomwine wove wonjiliko vocityapa lekwatiso

lyulongisi wove.

b) Sonha ovilegi vyatatama lekwatiso lyulongisi wove.

Njambela , Mbambi, Ngunga, Wandi, Yehova

3. Upange wokonjo
a) Sonha olondimbu vikwvo wakulha.

15

OSUMANU YA VALI

ETEKE LYA KWLA

Ukwele nda oteh, ove liseya. Ngolo la ngolo kacalisokele.

Njambela

Kanyanga

Wandi

1. Sonha olonduko vyakamba vove, lutunga wavo vulala wovilegi

latendelo ava.
01
02
03
04
05

Onduko

Utunga

Onduko

Utunga

2. Tulilongisi ovindekase evi. gala Kanyanga unene vali hambi

gala Mbuta

> unene < utito = calisoka

Upange wokonjo: Sonha olonduko vyakamba vove


Akyi

Alume

01
02
03

16

OSUMANU YA VALI

ETEKE LYA TLO

Onjo yocela

1. Oco imbe ocela cisesamela okulisonhisa tete.


a) Walisonhisa ale?

__________________________________________________________________________________________

b) Okwete ale ukanda wocela?

__________________________________________________________________________________________

2. Elinga

Sonha onduko yolupale lwove: ________________________________________________


Onduko yocivanja cove: ____________________________________________________________
Onduko yimbo lyove: ________________________________________________________________

3. Upange wokonjo Sonha onduko

Ise yove: ___________________________________________________________________________________


Ina yove: ___________________________________________________________________________________
Makulu: ____________________________________________________________________________________
Manji: ______________________________________________________________________________________

17

OSUMANU YA TATU

ETEKE LYA TETE

Epata

1. Epata lyange
a) Ove okwete epata?

__________________________________________________________________________________________

b) Epata lyove likasi lomanu vagami?

__________________________________________________________________________________________

c) Tukula olonduko Vyolonjali vyove, Ina yove, Ise yove kwenda

vamanjove.

__________________________________________________________________________________________

2. Elinga, Sonha olonduko evi:

Ina: __________________________________________________________________________________________
Ise: __________________________________________________________________________________________
Manji: ______________________________________________________________________________________
Kota lyove: _______________________________________________________________________________

18

OSUMANU YA TATU

ETEKE LYA VALI

1. Kapa ondimbukiso kovilegi vyatyamla kolonduko walilongisa.


A
Z
E

M
O
Y

V
P
W

G
L

B
N
U

D
J
I

K
S
C

+
F

Ng
Ny
Mb

Sonha ovilegi wasonha lavyo olonduko vyepata lyove.


2. Sonha olonduko vyavasekulu
la vamakulu yove konepa ya ise
yove, kwenda konepa ya ina yove:

_________________________________________________
_________________________________________________
_________________________________________________
_________________________________________________

3. Elinga.

Wayulula omla olonjanja vigami oco otukule olonduko vyava


sekulu yove kwenda vamakulu yove konepa ya Ise yove kwenda ku
Ina yove.
Olonduko Olonjanja

3.1
Ka
1

+
+

nga
1
1

+
+
x

njo
1
3

=
=
=

3
3

3.2 Olonjanja vigami twayikula omla oco tutukule onduko eyi?

Twayulula olonjanja vitatu. Ondimbu yaco eyi yitukwiwa okulwisa.

_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
19

OSUMANU YA TATU

ETEKE LYA TATU

Epata lyange lyasokiyiwa ndomo:


Tate, Ina, vamanji vakulu kwenda vamlehe, vananu la vapahyi,
apalume vange kwenda vasekulu lavamakulu. Ndikwetevo ovimumba, olonekulu loloneka.

1. Elinga

a) Vagami omanu vakasi vonjo yove, love.

_________________________________________________________________________________________________
b) Vagami akulu?

_________________________________________________________________________________________________
c) Vagami omla?

_________________________________________________________________________________________________
d) Vagami vakuka?

_________________________________________________________________________________________________
e) Vagami valinga upange?

_________________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo

a) Sonha olonduko vya:

Tate: ________________________________________________________________________________________
Ina: __________________________________________________________________________________________
Inanu: ______________________________________________________________________________________
Pahyi: _____________________________________________________________________________________
Makulu: ____________________________________________________________________________________
Sekulu: _____________________________________________________________________________________
Kota: ________________________________________________________________________________________

20

OSUMANU YA TATU

ETEKE LYA KWLA

Osimbu
Ulume cavelapo calwa nda oloneke vyosi oseteka osimbu. Momo tunde nunde wayisetakale ale. Kalima alwa apita, eci kakwakalele handi
alupale ndago olonjo vyupange umesele, ulume kasukilile okuseteka osimbu yaswapo. Wayisetakale lekwatiso lyekumbi, okuvanja
kocilelembya caye mwele kwenda coviti kumwe leci coviti vyakukuta.
Pwyi etali tuyiseteka lovikwata vyavelapo vali enene okuti ololosyo.
Pokati kavyo tutali evi:

21

OSUMANU YA TATU

ETEKE LYA TLO

Olololosyo evi vilekisa, alivala kwenda akukutu.


Alivala alekisa atendelo okupisa ketendelo lyamosi okwenda kekw
lavali. Pokati ketendelo letendelo te pakala akukutu atlo.
Etepiso letepiso lilomboloka ekukutu.

1. Tambululi

a) Eteke likwete alivala agami?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Akukutu

vagami vakasi valivala vavali?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

Vanja ciwa ololosyo


Tukwete ondimbukiso yimwe yalepapo yilekisa akukutu. Ondimbukiso yimbumbulu vali yilekisa alivala.
Olondimbukiso evi vikasi go lokugwalagwala. Olonjanja vyosi
ondimbukiso yinene yigwala, vololosyo, oco papita akw epandu
(60) kakukutu, cilomboloka elivala, noke ondimbukiso yimbumbulu
yenda ketendelo likwavo likwamapo.

22

OSUMANU YA TATU

ETEKE LYA TLO

1. Tulilongisi okutanga ololosyo yokaliye.

2. Elinga

a) Akukutu vagami vakasi valivala akwla (4)?

_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
b) Akukutu vagami vakasi valivala avali locinimbu (2,5)?

_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________
c) Akukutu vagami vakasi?

_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________

3. Sokiya

65 kakukutu = elivala 1 la 5 kakukutu.


75 kakukutu = __________________________________________________________________________
115 kakukutu = ________________________________________________________________________
180 kakukutu = ________________________________________________________________________

23

OSUMANU YA KWLA

ETEKE LYA TETE


Ocikoti cange

Ina

Ame

Makulu la pakulu

Ise

Makulu la pakulu

1. Elinga

a) Oco uti ukale lomwenyo cisukila nye?

_________________________________________________________________________________________________
b) Ndomo tucivangula helye uti wepata?

_________________________________________________________________________________________________
c) Sonha olonduko vyomanu valinga onepa kocikoti cove.

________________________________________________________________________________________________

2. Upange

Sonha olonduko vyocikoti cove.


24

OSUMANU YA KWLA

ETEKE LYA VALI

Ame
Ame ndikwete Ise la Ina:
Ina onduko yahe eye ___________________________________________________________________
Tate onduko yahe eye _________________________________________________________________

1. Elinga

a) Kapa ondimbukiso kovilegi vyatyamla kolonduko vya tate yove

kwenda ina yove.

A MB V C F ND NJ nj
I M mb P ng O i
e
nd L Ng N T o a G
W K Y Ny ny U u H

2. Elinga lyokonjo.

E
l
S
s

y
w
f
v

a) Sonha ovilegi vyatete wasonha lavyo olonduko vyepata lyove.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

25

OSUMANU YA KWLA

ETEKE LYA TATU

Ocikoti ca ina yange

Ina

Ina ya Ina yange makulu

Ise ya Ina yange pakulu

Ise ya ina la ina ya ina kolwina, ale konepa ya Ina yange.


1. Elinga.
a) Linga ocikoti ca Ina yove.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Makulu yove kimbo lyahe pi?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b)

Sekulu yove kimbo lyahe pi?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

26

OSUMANU YA KWLA

ETEKE LYA KWLA

Ocikoti ca ise yange

Ise

Ina ya ise makulu

Ise ya ise yange pakulu

Ise la Ina ya tate yange vapakulu koluse ; konepa ku tate.


1. Elinga.
a) Linga ocikoti ca Ise yove.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Makulu yove koluse kimbo lyahe pi?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Pakulu

yove koluse kimbo lyahe pi?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

27

OSUMANU YA KWLA

ETEKE LYA TLO

Ame ndikwete vasekulu kwenda vamakulu yange kolwina kwenda


koluse.
1. Elinga.
a) Vapakulu kolwina ovo vacita.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Vapakulu koluse ovo vacita.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo

a) sonha olonduko evi:

Onduko ya Ise

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

Onduko ya Ina

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
28

OSUMANU YA TLO
Epitululo lyalilongiso
1. Upange wokukolisa alilongiso.
1.1 Etangiwo lyonduko yove.

1.2 Esonho lyolondaka vikwla kwenda ulala wolondaka.


1.3 Etangiwo lyolondaka vikwla kwenda umwe ulala.
1.4 Esonho lyokacipama.

1.5 Etangiwo lyokacipama.


1.6 Ukulhiso wovitayo.

1.7 Ekongelo lyovitayo kwenda ovilegi vyatete vyolondaka.


1.8 Ukulhiso watendelo kwenda ataleko.

29

OSUMANU YEPANDU

ETEKE LYA TETE

Upange wokulima
Ame ndukwakulima, ndikwete alima akw atatu la tlo (35). Ndikwele. Ndikwete ukulhiso wokulima cisoka alima ekw. Ndisole
calwa upange ndikasi lokulinga.

1. Elinga

a) Okupamo okulima, ovopange api wakulha?

__________________________________________________________________________________________
b) Pokati

kovopange vosi, upange we wavelapo?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Kapa kulala ovopange walilongisa


________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________

________________________________________________
________________________________________________

30

________________________________________________

OSUMANU YEPANDU

ETEKE LYA VALI

Upange wokulima kosimbu


Kosimbu okulima kwalingawale lovawe, loviti, kwenda lakepa.
Vokwenda kwosimbu omunu wafetika okulima latemo lovikwata
vikwavo. Epako lyupange waco lyakala go oco omunu alitekule
kwenda omilu yokupinyanywisa.

1. Elinga.

a) Kosimbu omunu walimale ndati?

__________________________________________________________________________________________
b) Vokwenda kwosimbu omunu wafetika okulima le?

__________________________________________________________________________________________
c) Epako lyupange waco lyakala lya nye?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Tukula upange wove.

__________________________________________________________________________________________
b) Epako lye upa vupange wove?

__________________________________________________________________________________________
31

OSUMANU YEPANDU

ETEKE LYA TATU

Upange wokulima cilo


Cilo okulima kulingiwa losaluwa, kwenda letalatole. Lokumolha
kwovikwata evi upange wokulima wamako, noke ulimi ungula calwa. Eci cisupa kokulya cilandisiwa noke ulimi olanda ovina
vyokambela, ndeci olombuto, ombolela kwenda andupu lovina vikwvo.

1. Elinga.

a) Cilo upange wokulima ulingiwa ndati?

__________________________________________________________________________________________
b) Eci cisupa kokulya cilingiwa nye?

__________________________________________________________________________________________
c) Oco okulya kwime nye tukwete okulinga?

__________________________________________________________________________________________
32

OSUMANU YEPANDU

ETEKE LYA TATU

1.2

2. Ulimi wongula olonjeke vikwla vyocipoke, noke walandisapo

vivali. Posalela olonjeke vigami?

42=2
(-) ondimbukiso yokutepulula

3. Upange wokonjo.

a) Kulhisa ovopange lolondaka visangiwa omu.

u
k
e
l
m

k
l
v
d
k

w
y
i
e
j

a
k
g
m
o

k
l
h
w
i

u
u
k
y
e

l
p
a
n
m

a
a
a
u
e

n
ng
k
ng
h

b) Sonha olondaka wasanga vekwatulu lyo (a)

d
e
l
u
e

i
y
f
l
w

s
k
nj
a
f

a
w
nd
ng
mb

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________
________________________________________________

________________________________________________
33

________________________________________________

OSUMANU YEPANDU

ETEKE LYA KWLA

Ocitanda
Cosi cisupa kokulya cenda pocitanda oco cilandisiwe (cipinyanywisiwe) lolombongo. Noke lolombongo vyaco tulanda evi tusukila.
Olombongo vyetu vitukwiwa okwanja Tukwete olombongo vyamla
kwnda vyovingangu.
1. Elinga.
Tukulhisi olombongo

34

OSUMANU YEPANDU

ETEKE LYA TLO

Etondongolo lyolondaka
Twakulha okuti ovopange vosi tulete etali atunda kosimbu. Ndomo
tukwete osimbu yapita, yokaliye kwenda yikeya.
Ndeci okulya:
- Ame ndalya iputa lolombi;
- Ame ndilya iputa lolombi;
- Ame ndikalya iputa lolombi.

Etu tukalya iputa lolombi


Ene vukalya iputa lolombi
Ovo vakalya iputa lolombi

1. Elinga.

a) Sonha olondaka vyukulekisa osimbu yapita, yokaliye kwenda

yikeya.

__________________________________________________________________________________________
b) kulhisa olondaka wasonha vikasi kosimbu ye.

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Tondongola ondaka: okulya vosimbu yokaliye, yapita kwenda eyi

yiyako.

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________
________________________________________________

________________________________________________
35

________________________________________________

OSUMANU YEPANDUVALI

ETEKE LYA TETE

Upange wokukula kwovipako


Ofeto oyo nye?
Omunu eye omunu olinga upange, osukila okuwha ofeto yahe. Ofeto, ocimho cupange walingiwa. Citava okufeta lolombongo ale lovipako vigivigi.

1. Elinga.

a) Tondongola ovopange wakulha.

__________________________________________________________________________________________
b) Upange wove nye?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Tukula upange wolonjali vyove

__________________________________________________________________________________________
b) Nye vasole okuvafeta?

__________________________________________________________________________________________
36

OSUMANU YEPANDUVALI

ETEKE LYA VALI

Ondingopange

Ondingopange omunu umwe okulisa ovipako lupange wahe.


Ekalo liwa pokati komanu litunda kupange.

1. Elinga.

a) Ukwakutunga olonjo kwenda ukwakuyeva vatukwiwa ndati?

__________________________________________________________________________________________
b) Ukwakulima votukula ndati?

__________________________________________________________________________________________
c) Ukwakwimba ombunje votukula ndati?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Sonha onduko yupange wove

__________________________________________________________________________________________
37

OSUMANU YEPANDUVALI

ETEKE LYA TATU


Ondingopange eci yitambula ofeto
yupange wahe yenda vovenda ale
pocitanda oco yilande eci cokambela vonjo yahe; ndeci, osukli,
ulela, onjapwu lovina vikwavo.

1. Elinga.

a) Oco etimba likale ciwa luhayele

cisukila nye?

Ocimho cupange

_____________________________________________
_____________________________________________

b) Nda omunu ovela nye cisesamla okulingiwa oco asange uhayele?

__________________________________________________________________________________________
c) Eci ondingopange yitambula ofeto yahe otepisa olombongo vyahe

oco alande evi


vyokambela ndeci:

Osuka

5.000

1.000

5.000

1000

Onjapwu

Omongwa

2. Upange wokonjo.

a) Eci otambula ofeto yove osole okulanda nye?

Osema

__________________________________________________________________________________________
38

OSUMANU YEPANDUVALI

ETEKE LYA KWLA

Olwali lupange
Mlo vofeka yetu tukwete ovopange agi agi, pwyi ava vamolha
enene ovopange vokulima, vokulandisa, vokwendisa olombinete,
vokusakula, vokulongisa, vokutunga olonjo, kwenda okupanga atapalo. Oco twendise ciwa ovopange vosi ava cisukila uvangi, wombonge yocivanja muna omunu asangiwa.
1. Elinga.
a) Ovopange vapi vasyata vali enene mulo vofeka yetu?
__________________________________________________________________________________________
b) Elye okwete omoko yokweca uvangi waco?

_________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Tukula ovopange atyamla koloseketa.

__________________________________________________________________________________________
b) Helye vha omoko yokwigilako?

__________________________________________________________________________________________
39

OSUMANU YEPANDUVALI

ETEKE LYA TLO

Kosimbu upange wakyi wakala go wokutata


omla, olonjo, alume vavo kwenda okulima. Kaliye
akyi vakasivo okulinga ovomesele akwavo ndeci
okwendisa olombinete vakundinginda lovopange
vakwvo.

1. Elinga.

a) Upange upi valingale akyi?

_________________________________________________________________
_________________________________________________________________

Upange
watyamla kakyi

b) Kaliye akyi nye vatla okulinga?

_________________________________________________________________
_________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Sonha ovopange valingiwa lakyi.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

40

OSUMANU YECELL

ETEKE LYA TETE

Elinliso lyepata kovisila kwenda upange ulingiwa lomla


Volwali muli omla vafetika upange lutila. Pwyi hawosiko upange
ulekisa ndokuvumbisa omla momo ovopange amwe alinga ndokupindisa lokweca ukulhiso wovisila.

1. Elinga.

a) Mulo vOngola upange we ulingiwa lomla?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Osima okuti ovopange vaco ava vasesama okulingiwa lomla?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Upange we omla vokonjo yove valinganga?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

41

OSUMANU YECELL

ETEKE LYA VALI

Ofeto yupange
Sacilombo olingila upange vonjo yimwe yumesele. Kosyi losyi vofeta eci cisoka olohulukyi akw atlo Kolokwanja. Kolombongo vyaco evi eye upako eci cisoka ekw lyolohulukyi, oco afete osikola yomla, cigami cusalelapo?

1. Elinga.

a) Eci otambula olombongo vyove vyofeto yupange wove osole oku-

tepisa ndati?

__________________________________________________________________________________________
b) Eci omla okufeta olofuka vyove, olombongo visupapo ovilinga

nye?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo. Tlisa ovitayo vyakambako.


Sa___lo____o;

Ota____ula;

Olo___o___o;

Ci___a___i;

42

Vo___o

U___a___e;

___ti

OSUMANU YECELL

ETEKE LYA TATU

Eyelo
Kovopange osi alingiwa kuli vana okuti valingiwa volonjo vyetu
ndeci okuyelisa olonjo vyetu, uwalo kwenda atimba vetu. Kulivo
ovopange alingiwa vovivanja, valupale. Kwenda vovambo.

1. Elinga.

a) Oco oyelise vonjo yove vipi ovikwata osesamla okukwata?

__________________________________________________________________________________________
b) Konjo yove velye vasesamla okulinga upange wokuyelisa?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Tanga kwenda tepisa olondaka evi kovilegi:

Olweyo
O-lwe-yo
____________
Etimba
____________

Ociyenjo
covava
____________
onjo
____________

okusukula

____________
osamwa
____________
43

okuyelisa

____________
uwalo
____________

upange
____________

OSUMANU YECELL

ETEKE LYA KWLA

Onjango
Onjango ya tatu yityamla kamalhe yasokiya olonjila vyevindikiyo
lyomla toke eci vatlisa ekw lecella kalima.
Omunga yofeka yupange womla, ocimatamata coloseketa vyataviwa luvyali wofeka, oco yendise olohuminyo vyekw la mosi vyovikele vyomla.
Olohuminyo vyaco vyevi:
1. Okukala lomwenyo;
2. Okukwatisa kokulya kwenda kuhayele;
3. Omoko yonduko;
4. Epindiso lyatete vutila;
5. Epindiso lyatete;
6. Esombiso lyamalhe;
7. Eteywilo kwenda etepululo lyuveyi wo VIH/SIDA komla lapata;
8. Okuteywila onjwela pokati komla lapata;
9. Okukwata epata;
10. Okukwata omoko yokusandeka cosi catyamla komla;
11. Ombyali te yaca olombongo vityamla kokupotolola ovitangi
vyomla.
44

OSUMANU YECELL

ETEKE LYA TLO

~
Ukanda uvangi wovikele vyamalehe:
1. Omoko yokukula vekalo lyelikwatiso, locisola,lesumbilo pokati
komanu;
2. Omoko yokukwatisiwa nda kovitangi vimolha;
3. Omoko yevindikiyo kweci catyamla kokutundisiwa kupange;
4. Omoko yokupindisiwa ale okulilongisa ocali volosikola, lokukwama ovituwa kwenda oviholo vyepata lepata yikavha elisoko pokati
komanu;
5. Omoko yelilongiso letato lyomla vana vasangiwa lulema ale okutopa;
6. Omoko yokusanga ocisola kwenda okutaviwa pokati kolonjali;
7. Okukwata okulya, onjo, etato kolosipitali nda kakasi luhayele,
komla kwenda konjali;
8. Omoko yeliteywilo lyalitepa;
9. Okukwata onduko kwenda ofeka;
10. Omoko yokulisoka nda kekova, ketavo kwenda kofeka.

1. Elinga.

a) Sonha vimwe ovikele wakulha vityamla kamalhe

__________________________________________________________________________________________
45

OSUMANU YECEYA

ETEKE LYA TETE

Ocihandeleko cupange
Ocihandeleko ca 2/2000
Vofeka yetu yOngola tukwete ovihandeleko vigi vigi. Cimwe ocihandeleko cikwete okuteywila olondingopange mulo vofeka. Kweci catyamela kokukwata upange kwenda kokutambula ofeto yaco. Olondingopange vyosi visesamela okukuleha ocihandeleko eci.

1. Elinga.

a) Pokati kovihandeleko vyOngola wakulha, soneha eci citeywila

olondigopange.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Sonha onduko yocihandeleko caco.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Ondingopange oyo ondingopange yiliteywila ndati kovitangi


asanga kupange?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
46

OSUMANU YECEYA

ETEKE LYA VALI

Omunu eye omunu okwete okulinga


upange
Upange owo weca komunu esumbilo.
Wosi kalingi upange kasesamla
okulya.
Wosi kalingi upange ohukw.
Oco tukwate olombongo tukwete okulinga upange.

1. Elinga.

a) Pi patunda esumbilo?

__________________________________________________________________________________________
b)

Ocimho condingopange nye?

_________________________________________________________________________________________
c) Nye

cinena usuke?

__________________________________________________________________________________________
d) Omunu

wosi okwete olombongo vyalwa otukwiwa ndati?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Upange wove nye?

__________________________________________________________________________________________
b) Konjo yove vosi valinga upange?

__________________________________________________________________________________________
c) Ina yove upange wahe nye?

__________________________________________________________________________________________
47

OSUMANU YECEYA

ETEKE LYA TATU

Omoko yepuyuko
Omunu eye omunu okwete omoko yokupuyuka kwenda okufetiwa
kepuyuko.
Alivala upange veteke vasokiyiwa mwele ndomo casonhiwa vocihandeleko cupange.
Ulima lulima, olondigopange vyosi vikwete osyi yepuyuko, osyi
yaco yifetiwa.

1. Elinga.

a) Igila kelivala lye kupange?

__________________________________________________________________________________________
b) Okala osimbu ye kupange?

__________________________________________________________________________________________
c) Olosimbu vigami vyupange okala kupange?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

Oco Ngeve apitle kupange osukila alivala vavali.


Vosumanu alivala vagami asukila?

_________________________________________________________________________________________________
_________________________________________________________________________________________________

48

OSUMANU YECEYA

ETEKE LYA KWLA

Nye tulyalya vocalumingu


Vocalumingu tulyalya :
- Ombsi
- Ocipoke
- Iputa
- Omasi

1. Elinga.

- Tete tuteleka ocipoke.


- Tuteleka ombisi.
- Tukapa omasi vocipoke kwenda vombisi.
- Noke tuteleka iputa (losema yepungu)

2. Upange wokonjo

a) Vovyalumingu nye tulyalya?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Vitelekiwa ndati?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

49

OSUMANU YEKWI
Epitululo Lyalilongiso
1. Esonho lyonduko yove;
- Etangiwo lyonduko.
2. Esonho lyolondaka vikwla kwenda umwe ulala.
- Etangiwo lyolondaka vikwla kwenda umwe ulala.
3. Esonho lyokacipama kamwe.
- Etangiwo lyokacipama kamwe.
4. Ukulhiso wovilegi.
- Ekongelo lyovilegi kwenda ovilegi vyefetikilo lyolondaka.
5. Ukulhiso wocilegi, wondaka, wocipama, Etendelo kwenda
etayo.
- Ukulhiso watendelo, pokutenda eci tukwete.
Nla epandu(6) lyovopange alingiwa vohondo yelilongiso
pokwendisa ociluke kwenda kwama olonjila vikwyimo:
- Upange wokusonha ndasola enene.
- Upange wokusonha ndasukila vali ekwatiso.
- Upange wokusonha ndalinga ulika
- Upange wokutanga ndasola enene
- Upange wokutanga ndasukila ekwatiso.
- Upange wokutanga ndalinga ulika.

Pokupisila kovopange alingiwa vociluke ulongisi vomunga yolondonge ovopange valikwyi :


- Esonho lyonduko.
- Etango lyonduko.
- Esonho lyolondaka vikwla kwenda ulala.
- Esonho lyokacipama.
- Etango lyokacipama
- Ekulhiso lyovilegi vyokagu.
- Ekongelo lyovitayo kwenda ovilegi vyefetikilo lyolondaka
50

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA TETE

Nye uhayele womunu kwenda wavosi?


Uhayele owo nye?
Omunu nda okwete ekalo liwa ketimba,
vutwe wahe mukasi ciwa kwenda okasi
ciwa la vakwvo oco okwete uhayele.
Oco okuti uhayele kacilomboloka go
ekambo lyuveyi.

1. Elinga.

a) Nye cilingiwa oco omanu vakwate


uhayele?

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________
b) Sonha ovoveyi vasyata pocitumlo
cove.

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Tutata ndati ovinene kwenda ovava


vokunywa?

____________________________________________
____________________________________________
____________________________________________

51

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA VALI

Olonjongo
Tulilongisi okuseteka kwenda okuyonga ovina. Kuli vimwe ovikwata
vitulongisa ndomo tukatela okuseteka kwenda okuyonga ovina.
Eci tulanda ovava, olonanga, osi, tusukila okukwata onjongo.

1. Elinga.

a) Sonha ulala wovina vyokuyonga ovava.

__________________________________________________________________________________________
b) Sonha ovina vikwvo viyongiwa lelitulu.

__________________________________________________________________________________________
c) Sonha ovina viyongiwa lonjongo yulepo.

__________________________________________________________________________________________
d) Sonha olonduko vyovina viyongiwa lonjongo yulemo.

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Onjo yetu yikwete olometulu vigami?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

52

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA TATU


Umba kakwete uhayele wale ko
_______________________________
_______________________________
_______________________________

Umba kaliye okasi


_______________________________
_______________________________
_______________________________

Vokwenda kwoloneke wafetika


_______________________________
_______________________________
_______________________________

Umba te wanda ko
__________________________________________
__________________________________________
__________________________________________

1. Elinga.

a) Ove lepata lyove vukwete ovityapa vyolombasina?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Ukyi eye ukyi vimbo lyove okwete ocityapa cu wamina?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Nda kukwete ocityapa colombasina te wapinga elomboloko lyaco.

(?)

53

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA KWLA

Olwali lwovipuka vititotito


Ovoveyi valwa vatunda kotwipuka tutitotito tuna okuti katumolha
ndoto lovaso.
Tupondola okwigila vetimba lyetu nda vomla, venyulu, vovaso
kwenda vekova.

1. Elinga.

a) Nye cikoka ovoveyi?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Nye tukwete okulinga oco katukakwatiwe lovoveyi?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

54

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA TLO

Eyelo
Oco tukwate eyelo tusesamla okuti tukala apa payela, lokukenda
ovinene, lokuyelisa etimba lyetu kwenda uwalo.
Volonjo vyetu te muyelavo. Apa pali eyelo opo pali uhayele kwenda
ekalo liwa.

1. Elinga.

a) Eyelo lyetimba lyetu mupi lisole okulingiwa?

__________________________________________________________________________________________
b) Nye tusukwila etimba lyetu oloneke vyosi?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Ovinene okuvilinga ndati?

__________________________________________________________________________________________
b) Etimba lisesamla okulilinga ndati?

__________________________________________________________________________________________

55

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA TETE

Ovava kwenda ovoveyi vasyata vovambo vetu.


Ovoveyi vasyata enene vatunda kovava. Omo lyaco cisesamla okuti tunywa ovava vatelekiwa ale vatatiwa lihemba ndeci olisivya lavikwavo. Tukapa atosi vakwla velitulu lyovava.
Vovambo muna okuti muli oviva vyovava cisesamla okuvilembika
oco kamukacitiwile olohamwe lovipuka vikwavo vinena ovoveyi vagivagi ndeci ocipulukalo kwenda uveyi wombambi.

1. Elinga.

a) Ovoveyi api vatunda kovava?

__________________________________________________________________________________________
b) Olonjila vye tupita oco tutate ovava okunywa?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Pokutata ovava atosi agami okapa velitulu?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

56

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA VALI

Omanu vosi vakwete ovava


Omunu osesamla okukala lovava momo ovava ovo omwenyo. Oco
ateleke, asukule, alisukule kwenda anywe osukila ovava.
Volonjo vyosi te mwakala ovava kotupu ale kolotolonela.

1. Elinga.

a) Nda wakambela ovava okala ndati?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Pi otapa ovava?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange Wokonjo.

a) Omanu vovimbo lyove pi vatapatapa ovava?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

57

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA TATU

Certeza

Okufelula ovava

Atosi olisivya kovava okunywa

Omanu valisukula

Omunu okomba ocitali

Omanu vayelisa vimbo lyavo

Omunu olembika ovinene

1. Upange wokonjo.

a) Ovava vapitla ndati konjo yove?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Pi otapa ovava?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
c) Okwete okalete konjo yove?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
58

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA KWLA

Uveyi wocipulukalo
Nye cinena uveyi waco owu?
- Nda twanywa ovava kavatatiwile;
- Okulya kakwasukwiwile ciwa;
- Okulya lovaka aliga.

Ovoveyi

Okuliteywila
- Okunywa ovava atatiwa;
- Okusukula ciwa ovilya;
- Okupusa peka osimbu katwalile;
- Lokutunga okalete ale okulembika aniga.
Esaku
Okwenda kosipitali ale kopositu.

Uveyi wotulo
Nye cinena uveyi waco?
Wutunda kolunyi umwe utukwiwa tse-tse.
O tse-tse yisangiwa vali enene kovivanja vyokonano yongola

Okuliteywila
Kukapekele vusenge kovivanja ndeci kOluwanda, KOmalanji,
kOkwanja yoKonano kwenda yoKombwelo, kOwisi, kOsayile kwenda kOmbengo.
59

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA TLO

Uveyi wombambi
Nye cinena uveyi waco owu?
Nda twalumaniwa lolohamwe.

Okuliteywila
- Okulembika oviva vyovava vovambo:
- Okulala vemi lyowanda wokuliteywila olohamwe.
- Okutuvika olombya, olombenje, asanga veyuka ovava.
Esaku
Okwenda kosipitali ale kopositu

Uveyi wolombulu ale olohla.


- Nye cinena uveyi waco owu?
- Nda katulisukula oloneke vyosi.
- Okuwala uwalo waliga.
- Okupapalela vovava aliga.

Okuliteywila
- Okulisukula oloneke vyosi;
- Okuwala uwalo wayela kwenda wangomaliwa;
- Kukapapalele vovava aliga.
Esaku
Okwenda kosipitali ale kopositu.

60

~
OSUMANU YEKWI LA MOSI

ETEKE LYA TETE

Uveyi wo SIDA
Uveyi wo SIDA usambuka ndati ?
Omunu nda olinga ocisola lakamba valwa;
Nda wakapiwa osonde yayu okwete uveyi waco;
Nda onjali yomisi yikwete uveyi waco opondola okusambwisa omla
luveyi wo SIDA;
Nda omunu walivalula lovivela kavyatatiwile ndeci olamina olonguya
lavikwvo, citava ndakuti okwatiwa lo SIDA ;

1. Elinga

Pi utunda uveyi owu ndomo wacitanga kefetikilo lyocipama ?

__________________________________________________________________________________________

Wayevele ale uveyi waco kosimbu ?

__________________________________________________________________________________________

Upange wokonjo.

__________________________________________________________________________________________

Tepisa olondaka evi : Ocisola, Omisi, usambuka.

__________________________________________________________________________________________
61

~
OSUMANU YEKWI LA TATU

ETEKE LYA VALI

Nda olisipula lomunu oyikwete. Nda kelinaliso lyakwenje ale vekongelo lyolondonge
pokulilongisa ovipama lava vakwete o SIDA.
Nda pokukwata onjo yimosi yetundisilo ale
yokulisukula. Nda pokulilama peka lomunu
okwete O SIDA. Nda pokulila pamosi layu
okwete uveyi waco
Ocili Esanda
2. Elinga:
Tambulula nda ocili ale esanda
Okulilama peka kunena uveyi wo SIDA ?
___________________________________________________________
___________________________________________________________

Okulila pamosi kunena uveyi wo SIDA ?

O SIDA kayisambuka

Ocili Esanda

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

Okutundisila volete yimosi cinena o SIDA ?

Ocili Esanda

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

3. Upange wokonjo:

Tepisa olondaka evi : Uveyi, Ovava , Esipulo, omanu, Osonde, olondonge.


Uveyi

Esipulo

Olondonge

Osonde

Omanu

Ovava

62

~
OSUMANU YEKWI LA TATU

ETEKE LYA KWLA

Ovoveyi
Tukwete ovoveyi vamwe valisetahla luveyi wo SIDA vatukwiwa hati
ITS cilomboloka (ekongelo lyovoveyi atundalala kokulinga ocisola lalume ale lakyi valwa). Twavakulih londuko yocikata ale ohumbula
kwenda vakwavo.
Ovoveyi vaco vaponda nda omunu kacilimbukile akuti ovakwete.
Eci olimbuka akuti okwete uveyi waco owu lupukila kosipitale oco
okalisakule.
Omunu lomunu alitate lokukulha uhayele wahe lokutala osonde nda
mli otwipuka
1. Elinga:
Tukula sonha olonduko vyoveyi vamwe vakulhiwa vatyamla kocisoko co ITS.
_______________________________________________________________________________________

Nye cilingiwa nda omunu wakwatiwa luveyi owu ?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

Sonha olonduko vyovoveyi wakulha kwenda tepisa olondaka vyaco.

__________________________________________________________________________________________
63

~
OSUMANU YEKWI LA TATU

ETEKE LYA TLO

Esokiyo lyuyali vapata


Tunde kosimbu kwakala ale olonjila vyokusokiya uyali oco akyi
kavakamine lonjanga.
Pwyi esokiyo lyaco eli lyatandela go kapata lapata oco kavakacite
oluwutu.

1. Elinga:

a) Olonjila vye vipitawa oco akyi kavacite oluwutu?

__________________________________________________________________________________________
b) Kaliye nye omanu valinganga oco kavakacite oluwutu?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

Tukula olonjila tupita oco tusokiye etendelo lyomla tucita ?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
64

~
OSUMANU YEKWI LA KWLA

ETEKE LYA TETE

Uhayele ekalo liwa lomwenyo waswapo


Uhayele owo nye?
Uhayele ekamboko go lyovoveyi.
Uhayele ulombolokavo ekalo liwa nda ketimba nda kovisimlo, lekalo liwa pokati
kavakwetu.
Ocihandeleko cakw avali la tlo (25/11) oco citeywila olonjwela
volonjo.

1. Citava okupopya hati tukwete uhayele nda vonjo mukalakala on-

jwela?

__________________________________________________________________________________________

2. Kulhisa vimbo lyove ndomo vasole okutetulula olonjwela vyovo-

lonjo.

__________________________________________________________________________________________

3. Onjwela yaco yisole okupita vali enene la velye?

__________________________________________________________________________________________

4. Vonjo yove muli uhayele?

__________________________________________________________________________________________
65

~
OSUMANU YEKWI LA KWLA

Etato lyovinene

1. Elinga

ETEKE LYA VALI

Ovinene ovina vimwe vinena uveyi pokati


kowigi. Cisukila okutata ciwa ovinene
ndeci okuviyoka ale okuvilembika kwenda okuvikapa vovipupu vyaco oco vyende
kuna visesamla ocipala lomanu.
Cisukila okutepatepa ovinene; okuti
oviwala, olonjeke vyomika, ovina lovina
vilikalela.
Eci cisupapo cilinga ombolela.

a) Momo lye tutatela ovinene?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Pi

tukatwala ovinene?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

Nda mupi tutepatepa ovinene?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

3. Konjo lokoluvumba wene pi ukapa ovinene?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

66

~
OSUMANU YEKWI LA KWLA

ETEKE LYA TATU

Ovinene valupale kwenda vovambo


Oloneke vyosi olonungambo vikwete okulyongotiya, oco vayelise
ovambo avo kumwe lokukenda ovinene lokuvitwala vovikasa vyovinene.
Tukwete okulembika atala ovava momo omo mulicitala olohamwe.
Imbo lyayela imbo likwete uhayele.

1. Elinga.

a) Oco imbo liyele nye olonungambo vikwete okulinga?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Atala ovava aliga asangiwa vovambo anena nye?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Momo lya nye okuti imbo lyayela imbo lyuhayele?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
67

~
OSUMANU YEKWI LA KWLA

ETEKE LYA KWLA

Ndati tutla okusonha ukanda wenda kepata kwenda kakamba vetu


vakasi ocipla letu. Tukwete olonjila
ndomo ove okatla ciwa okusonha
ovikanda.
~ ukanda
Soneha

1. Onepa yatete okusonha eteke, osyi lulima locitumlo kwenda

ku yu otumisa ukanda.

__________________________________________________________________________________________

2. Olondaka vyefetikilo:
a) Ovilamo.

__________________________________________________________________________________________

3. Okulombolola eci candisonhisa ukanda.

__________________________________________________________________________________________

4. Esulilo lyukanda.

__________________________________________________________________________________________

5. Ovilamo vyasulapo longusiko.

__________________________________________________________________________________________

6. Noke okusonha onduko yu wasonha ukanda.

__________________________________________________________________________________________
68

~
OSUMANU YEKWI LA KWLA

ETEKE LYA TLO

1. Elinga.

a) Kaliye kwama olonjila vyosi walilongisa noke sonha ukanda

owu.

__________________________________________________________________________________________
a) Eteke

__________________________________________________________________________________________
b) Onduko yu otumisa ukanda

__________________________________________________________________________________________
c) Efetikilo

__________________________________________________________________________________________
d) Elombololo

__________________________________________________________________________________________
e) Esulilo lyukanda.

__________________________________________________________________________________________
f) Ongusiko.

__________________________________________________________________________________________
g) Onduko yu wasonha.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

69

~
OSUMANU YEKWI LA TLO

ETEKE LYA TLO

Osumanu yilo ove okasonha ukanda umwe muna okalombolola eci


okasi lokulilongisa leci otlako ale.
Okalombolola esilivilo lyokutanga kwenda lyokusonha vomwenyo
wove, pokati kepata lyove ndomo elilongiso lyukukwatisa kokupotolola ovitangi vyalwa nda konepa yuhayele kwenda komwenyo.
Noke sapwilavo akamba vove oco vosi vakulhe esilivilo lyokulilongisa.
Eci wasonhele ukanda owutangela pokati komunga yove yelilongiso oco vosi vakukwatiseko okutetulula olongole visangiwa vukanda.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
70

~
OSUMANU YEKWI LA TLO
Omunga yolondonge kwenda ulongisi vakalinga ukulhiso walilongiso. Ondonge oyo ondonge yikanla epandu (6) lyovopange alingiwa
vokwenda kwalilongiso lokulavulula ndomo ociluke canda.
Ndomo tusanga kovolala vakwyimo:
a) Upange wokusonha wasola vali;
b) Upange wokusonha wasukila vali enene ekwatiso;
c) Upange wokusonha walinga lika lyove;
d) Upange wokutanga wasola vali;
e) Upange wokutanga una wasukila ekwatiso;
f) Upange wokutanga walinga lika lyove.

Ulongisi okanla ovopange vakwla vondonge valingiwa vohondo yelilongiso, vana valekisa ndomo amamako kokutanga kwenda
kokusonha.
Ovopange vanliwa londonge kwenda ulongisi, vakongeliwa oco
valingiwe cimwe ocikongamla kwenda ukulhiso walilongiso
vokokwatisako okulinga ocityapa cesindikilo.
Ulongisi vomunga yolondonge, okaca ukulhiso walilongiso valingiwa lovopange ekw
valikwyi okupisa kovopange valingiwa kociluke:
1. Esonho lyonduko;
2. Etango lyonduko;
3. Esonho lyolondaka vikwla kwenda ulala wolondaka;
4. Etango lyolondaka vikwla kwenda ulala wolondaka;
5. Ukulhiso wovitayo;
6. Ekongelo lyovitayo kwenda ovilegi vyefetikilo lyolondaka;
7. Esonho lyokacipama kaleluka.
8. Etango lyokacipama kaleluka.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
71

~
OSUMANU YEKWI LEPANDU

ETEKE LYA TETE

~ ocitumlo okasi
Kulihisa
Omunu lomunu okwete apa acitiwila, nda vimbo nda volupale ale vocivanja, Imbo ocitumlo cimwe comanu calyongotiya muna tusanga
asongwi ndeci; olosoma kwenda asongwi vatumla imbo lyaco.
Vimbo musangiwa olosikola olombutika vihemba olonembele kwenda olokomite vyovitundo.

1. Elinga

a) Tukula onduko yimbo lyove?

__________________________________________________________________________________________
b) Velye asongwi vovimbo lyove?

__________________________________________________________________________________________
c) Helye usongwi wavelapo vimbo lyove?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo.

a) Sonha olonduko vyasongwi vovimbo lyove.

__________________________________________________________________________________________

72

~
OSUMANU YEKWI LEPANDU

ETEKE LYA VALI

Olupale
Imbo limbo lyatyamla volupale. Vocivanja tusangamo ovambo
valwa kwenda alupale vagivagi. Volupale lolupale tusangamo
asongwi vana vasongwila ovambo valwa. Hamo tusanga oloseketa
vyupange wanguvulu.
1. Elinga
a) Imbo lolupale calitepa ndati?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Helye usongwi wavelapo volupale wove?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

Sonha onduko yusongwi wove watyamla vimbo lyove.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
73

~
OSUMANU YEKWI LEPANDU

ETEKE LYA TATU

Ocivanja
Ocivanja casokiyiwa lovambo alwa kwenda alupale vatyamlako.
Muna tusanga omanu valwa olonjo vyalwa kwenda asongwi loloseketa vyupange wanguvulu .
Usongwi wavelapo wovocivanja eye otumla ovambo vosi kwenda
alupale eye Nguvulu.

1. Elinga:

Sonha olonduko vyalupale alinga onepa kocivanja cove?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

Sonha onduko ya Nguvulu wovocivanja cove.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

Sonha olonduko vyalupale alisungwe lolupale lwove.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

74

~
OSUMANU YEKWI LEPANDU

Ofeka

1. Elinga

ETEKE LYA KWLA

Ocivanja cove cilinga onepa kofeka yimwe.


Ofeka yaco eyi yitukwiwa hati Ongola. Ongola
yikwete ovivanja ekw lecella. Yikwetevo ombala yinene yitukwiwa hati Oluwanda muna
tusanga usongwi wavelapo lasongwi vosi vavelapo vofeka yOngola. Ongola yisangiwa vocifuka
co Afilika. O Afilika yikwete akw atlo la kwla
kolofeka (54).

a) Kulhisa vomapa ofeka yoNgola!

__________________________________________________________________________________________
b) Kulhisa kwenda sonha olonduko vyolofeka vilisungwe lOngola.

__________________________________________________________________________________________
c) Usongwi unene wOngola osangiwa pi?

__________________________________________________________________________________________
d) Sonha onduko yahe:

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

Sonha ekw lyolonduko vyovivanja vyOngola.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

75

~
ETEKE LYA TLO
OSUMANU YEKWI LEPANDU
~ walilongiso vocitumlo omu osangiwa
Ukulihiso

1. Onduko yimbo

__________________________________________________________________________________________

2. Onduko yolupale

__________________________________________________________________________________________

3. Onduko yocivanja

__________________________________________________________________________________________

4. Velye asongwi vatumla vovitumlo vyaco omu?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

5. Mupi asongwi vatepisiwa okupisa vimbo toke vombala yofeka?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

6. Osole ofeka yove?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

76

OSUMANU YA TETE

ETEKE LYA TETE

Ovisunji
Tunde kosimbu ovimbundu vyalingalevo ovisunji layele: kwakala ovisunji ndeci: Ovovala, Evamba, okungula, Okucitiwa kwenda
Onambi. Kovisunji vyaco vakelale ovimbombo, owalende, ocisangwa
kwenda okutelaka ovilya vigivigi.

1. Elinga

a) Ovisunji vye vilingawa pocitumlo cove?

__________________________________________________________________________________________
b) Okulya kupi usole okuteleka povisunji vyene?

__________________________________________________________________________________________
c) Ovinywa vipi usole okunywa?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

Tondongola ovisunji usole okulinga voluvumba wove ale vimbo lyove lokulombolola ciwa ndomo vilingawa.

__________________________________________________________________________________________

77

~
OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI

ETEKE LYA VALI

Evamba
Eci ocika cimwe cisole okulingiwa volwali pokati komla vakwenje,
enene vali pokati kovimbundu, cina cilekisa eyelo lyetimba. Momo
u wosi una ndakuti kapitile vevamba katendiwa ndulume. Ukwenje
eye ukwenje te wapita kevamba, momo evamba osikola yimwe yinene komwenyo womunu.

1. Elinga

Evamba olyo nye?

__________________________________________________________________________________________

Vimbo lyove omla vosole okwenda kevamba?

__________________________________________________________________________________________

Evamba lilingawala vusenge, vimbo ale kosipitali?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

Tulombolwileko ocituwa cevamba ndomo osima . ciwa ale civi?

__________________________________________________________________________________________

78

~
OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI

ETEKE LYA TATU

Okuyongola Ufeko
Olohwela ocika cimwe cilingawa lovimbundu pana akuti omla
ukwenje wakola.
Pwyi pokati kovimbundu okunla ufeko kakwakalele ndeci etali
okuti olonjali vipinga ovina vyakahandangalala oco omunu ayongole
una okakala ukyi wahe.
Kosimbu olonjali vyalingale ndomo: vanlako vamwe omanu noke
vanda toke kepata lyufeko eci vakapitilile valivangula noke vawalisa
ocinyunga kokwokwo kwkafeko, cina cilomboloka ndakuti wavaliwa.
Noke vasyapo eteke lyokwiya okunena ovilombo. Hati okuyongola.

1. Elinga

a) Nda mupi wusole okuyongola ufeko?

__________________________________________________________________________________________
b) Nye wusoli okwambata pokuyongola ufeko?

__________________________________________________________________________________________
c) Osima okuti eci wusole okwambata casunguluka?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

a) Sapula ndomo vimbo lyove wusoli okuyongola afeko?

__________________________________________________________________________________________
79

~
OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI

ETEKE LYA KWLA

Okungula
Kosimbu ulima kawatendawale okutunda kosyi ya susu toke kosyi
ya cembanima. Watendawala okupisa kosyi yina akuti vakwakulima
vamba ombuto posi, toke eteke vongula okulya kwavo vosyi ya kavambi. Pana akuti vongula vasambiliya okulya kwavo lokulinga ovisunji ale ayele. Ologoma visika vanywa kwenda valya lokupiluka.

1. Elinga

a) Osimbu ye omanu valimalima.?

__________________________________________________________________________________________
b) Osima okuti omanu valima osimbu yimwamwe?

__________________________________________________________________________________________
c) Vimbo lyove wusole okulinga ovisunji vyokusandelela okungula

kwene?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

Lombolola esilivilo lyayele pokati kovimbundu enene vali atyamla


kokungula pula tate ku ina ale pakulu la makulu

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
80

~
OSUMANU YEKWI LEPANDUVALI

ETEKE LYA TLO

Onambi ocina cimwe cisumwisa calwa, momo


omunu yuna twakala laye ofa noke katyuka
vali tusala longeva kumwe locikembe kutima.
Eci ocisunji cesumwo, ndakuti omanu valyongolola okulila una watusyapo.
Okufa kulomboloka esumwo kwenda ohali.

1. Elinga

a) Osima okuti okufa ocina cimwe ciwa ale

Onambi

civ?

_____________________________________________________________
_____________________________________________________________

b) Ulingangi ndati nda omunu wafa?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
c) Nye omanu vasumwila nda umwe omunu wafa?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

a) Ukendakenda ndati ovivimbi vyene?

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
b) Ndati utepisi ovitele ndakuti pokati kolohweli pafa yumwe.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________

81

~
OSUMANU YEKWI LECELL

ETEKE LYA TETE

Tutyukili koviholo vyetu


Esumbilo pokati komanu.
Cafina nda omanu valisumbila lokulikwatisa pokati omo omunu
eye omunu te wakuliha apa popisa omoko yahe lapa yisulila, lapa
pafetikila yukwavo oco tukatle okukala vombembwa ale velyanjo.
Amalhe vapondola okukwatisa aklu kwenda omla kokutha atapalo.

1. Elinga

a) Nda mupi tutla okukala ciwa pokati kavakwetu

__________________________________________________________________________________________
b) Oco tukale lelyanjo kwenda ombembwa cisukila nye?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

Sonha okacipama kamwe lekwatiso lyulongisi wove ndomo ukasi


lavakwene ulinsugwe lavo.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
82

~
OSUMANU YEKWI LECELL

ETEKE LYA VALI

Tusumbiliko akulu vetu


Kosimbu akulu vasumbiwile calwa momo akulu vata alusapo hati
(vomla yukulu muli ovayo avola pole kamutundi ondaka yavola).
Ciyongola okusumbila akulu vendamba momo ovo vatulivangela
kokucitiwa. Etali etu twamlehe hla tukakala akulu.

1. Elinga

a) Vepata lyove okwete umwe uklu wendamba?

__________________________________________________________________________________________
b) Akulu vendamba vagami okwete vepata?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

a) Sonha olonduko vyakulu vendamba vasangiwa vepata lyove?

__________________________________________________________________________________________

83

~
OSUMANU YEKWI LECELL

ETEKE LYA TATU

~
Ekalo lyamalehe
pokati komanu

Voloneke mulo, nda vovambo nda valupale, tuyevite calwa omanu


vapopya veti, omla vetali kavakwete esumbilo. Kavasumbile omanu lavakwavo capyla go enene undingav vakasi lokulinga pokati
kowigi.
Pwyi tupopya heti havosiko amlehe vacituwa momo vana vakasi
vetavo kavalingi ovina vyaco ovyo.

1. Elinga

a) Ocili akuti etali amalhe kavasumbile omanu?

__________________________________________________________________________________________
b) Amalhe vovimbo lyove nye vasole okulinga papuluvi vana

ndakuti kavakwete upange?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

a) Sonha ocipama cimwe cilekasa ndomo amalhe valinga pokati

kavakwavo vimbo.

__________________________________________________________________________________________
84

~
OSUMANU YEKWI LECELL

ETEKE LYA KWLA

Epindiso
Tuyongola okusapwila olonjali vyosi okuti cisukila okupindisa omla
vetu okuvatuma kosikola, okuvangula lavo kwenda okuvakwatisa kovina vyosi.
Momo tusanga olonjali akuti omla vavo vavacela volwayela volokololo muna valilongisila ovina kavyasungulukile ndeci okunywa,
okunyana, lokulinga ovina vyalwa vyasavata.

1. Elinga

a)Tulinga ndati oco tupindise omla oco hla vakale amalhe vasun-

guluka?

__________________________________________________________________________________________
b) Kosimbu eci kakwakalele olosikola olonjali vyapindasale ndati

omla vavo?

__________________________________________________________________________________________
c) Lukulhiso wove lombolola eci wakulha kokupindisa omla.

__________________________________________________________________________________________
85

~
OSUMANU YEKWI LECELL

ETEKE LYA TLO

Epitululo lyovipama

1. ocili ale esanda

a) Katukasumbili akulu vendamba?

Ocili Esanda

b) Akulu vendanba vatateka upange?

Ocili Esanda

c) Vamwe amalhe voloneke vilo kavasumbile akulu?

Ocili Esanda

d) Osimbu olonjali vyapindasale ale omla vavo?

Ocili Esanda

e) Amalhe cisukila okuvha epuluvi lyokulinga cimwe cikwati-

sa ekalo lyavo ndeci omoko, epuluvi lyokukwata onjo elilongiso,


uhayele, upange , okulya lovina vyosi.
Ocili Esanda

f) Vimbo lyove mukwete akulu vendamba valwa?

Ocili Esanda

g) Nda mupi citava okutata akulu vendamba?

Ocili Esanda

h) Sonha okacipama kamwe kalekasa ndomo osole okutata akulu

vovimbo okasi.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
86

~
OSUMANU YEKWI LECELL

ETEKE LYA TETE

Tutati ekalo lyetu


Mulo volwali oco tukale ciwa cisukila okutata ciwa apa tukasi ndeci: okutwika oviti valupale kwenda vovambo, okutata ciwa ovinene
kwenda okuyelisa ovambo lokulembika ovitunyu vina vikasi vovambo oco tuliteywili kovoveyi.

1. Elinga

a) Nda mupi tulinga oco tukale lekalo liwa?

__________________________________________________________________________________________
b) Nye tutwikila oviti vimbo lyetu?

__________________________________________________________________________________________
c) Momo nye okuti ovyunda vyovinyama kavikalela ocipepi lolonjo.

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

a) Nye osole okulinga oco okwatiseko kekalo liwa lyovimbo lyove?

__________________________________________________________________________________________

87

~
OSUMANU YEKWI LECELL

ETEKE LYA VALI

Katukateti oviti
Kacitava okuteta oviti momo ovyo vinena ekalo liwa. Oviti vitunenela ombela, lulembo.pwyi omunu osukila oviti vimwe oco akwate
avaya vokupanga ovikwata vyovonjo, lapito kwenda olohw lakala
oco ateleke ovilya vyahe.
Omo lyaco katukateti oviti elivova.

1. Elinga

a) Nye katutetela oviti?

__________________________________________________________________________________________
b) Onjo yove yatungiwa le?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

a) Lombolola lolondaka vyove elomboloko lyocipama twalilongisa:

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
88

~
OSUMANU YEKWI LECELL

ETEKE LYA TATU

Katukayoki ovisenge
Okuyoka ovisenge cinena epese pokati kovina kwenda kovinyama,
visangiwa vovisenge vyaco.Momo okuyoka ovisenge olosi kavimi
apako awa, noke ovinyama visangiwamo vifa lonjala ale londalu.
Omo lyaco katukayoki ovisenge.

1. Elinga

a) Momo nye kacitavela okuyoka ovisenge?

__________________________________________________________________________________________
b) Epese lye tusanga kokuyoka ovisenge?

__________________________________________________________________________________________

2. Upange wokonjo:

a) Sonha ndeci omanu vovimbo lyove vasole okutata ovisenge vya-

vo.

__________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________
89

~
OSUMANU YAKWI AVALI
Ukulihiso walilongiso
1. Oco omwenyo wetu wende kovaso nye citava okucilinga?
2. Oco ombela yiloke ciwa cisukila nye?

3. Pocitumlo okasi ombela yiloka ciwa?

4. Nda ombela kayiloki ciwa omanu vakwete okulinga ndati?


5. Citava okukala ocituke lovinene.
6. Ovinene vikoka nye?

7. Nda mupi tutla okutata ovinene?

8. Okuyoka calwa ovisenge cikoka nye?

~ walinga linga
Epitululo lyukulihiso

Ndomo walinga ale konyima kelimi lyumbundu tukwete olondimbukiso vina vitukwatisa ndomo tukatela okupotolola alinga.
Kelimi lyUmbundu kuli elinga lyokukongela ovina vimosi ndeci
olosanji,olomutu,lovina vikwavo tuvanji kelinga eli:

1. Ekongelo: Ondimbu yokukongela ( + )

a) Ulimi umwe wongula olonjeke epandu vyepungu vepya limosi.Ve-

pya likwvo wongula olonjeke ekw la vivali (12). Olonjeke vigami


ongula?
12 + 6 = 18
12 etendelo + 6 etendelo twakongela ketendelo lyatete
= 18 Ocimho

90

~
OSUMANU YAKWI AVALI

2. Okutepulula- Ondimbu yokutepulula ovina vimosi ( - )

Omunga yimwe yatambi, yatamba ovita vitatu, akw epanduvali


leceya (379) Kolsi. Noke, yalandisako ovita vivali, akw atatu la
kwla (234). Olsi vigami vasyala lavyo.

379 - 234 = 145


379 etendelo litepulwiwa - 234 etendelo litepulula
= 145 ocisupe
3. Elwiso : ondimbu yokulwisa ( X )
Vohumba lohumba muli eci cisoka akw avali la kwla kasala ( 24 ).
Asala vagami tusanga volohumba vikwla? 24 x 4 = 96
24 x 4 = 96
24 asala x 4 kolohumba = 96 asala

4. Etepiso: ondimbu yokutepisa

Asala vaco ava akw eceya lepandu (96).


Vatepisiwa komanu vakwla. Omunu lomunu watambula asala vagami?
96 : 4 = 24

91

You might also like