You are on page 1of 17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

EstudosAfroAsiticos

ServiosPersonalizados

versoOnlineISSN16784650

Artigo

Estud.afroasit.n.38RiodeJaneirodez.2000

ArtigoemXML
http://dx.doi.org/10.1590/S0101546X2000000200007

Refernciasdoartigo

Democraciaraciale
multiculturalismo:aambivalente
singularidadeculturalbrasileira

JessSouza
Recebidoparapublicaoemjunhode1999
ProfessordeSociologiadaUniversidadedeBrasliae,
atualmente,
professorvisitantenoDepartamentodePsicologiaSocialda
UniversidadedeBremen,Alemanha.

Comocitaresteartigo
CurriculumScienTI
Traduoautomtica
Enviaresteartigoporemail
Indicadores
CitadoporSciELO
Acessos

Linksrelacionados
Compartilhar
Mais
Mais
Permalink

Oobjetivodesseartigodiscutiralgunsaspectosdaobrade
GilbertoFreyre,procurandodiferenciarosaspectosmais
datadosdasreflexesqueaindapossuemumasurpreendenteatualidade.Paraisso,toma
comopontodepartidaolivrodeAnthonyMarxMakingraceandnation:acomparisonofthe
UnitedStates,SouthAfricaandBrazil.Aescolhadesselivrosedeveainteressanteidiado
autordevincularaquestoracial,nessestrscasosclssicosdegrandesnaesconstitudas
porbrancosenegros,aotemadaformaonacional[nationbuilding].
Palavraschave:GilbertoFreyre,democraciaracial,multiculturalismo,culturabrasileira,
AnthonyMarx.

GilbertoFreyreconsideradotantonoBrasilquantoforadeleumdosclssicosda
sociologiabrasileiraelatinoamericana.Nasltimasdcadas,noentanto,percebeseuma
tendnciacrescenteparavlocomoumclssicodopassado,emvezdealgumcom
contribuiesparaopresente.Paratodaumageraodeestudiososamericanosquepensa
asrelaesculturaiseraciaisapartirdeumaperspectivacomparativa,porexemplo,eleno
maisqueumidelogoemistificador.Opropsitodesteartigodiscutiralgunsaspectosda
obragilbertianademodoademonstrarque,aoladodeaspectosindiscutivelmente
conservadoreseligadosaodebatemaisdatadodepoca,algumasdesuasintuiese
reflexesaindapossuemumaatualidadesurpreendente.
Nessesentido,gostariadediscutirasidiasdeumcrticorecente,demodoatornarmais
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

1/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

claroostermosdodebate.DecidiescolherolivrodeAnthonyMarx,professordeCincia
PolticadaUniversidadedeColumbia,chamadoMakingraceandnation:acomparisonofthe
UnitedStates,SouthAfricaandBrazil.Aescolhadesselivroespecficosedeveaosseus
mritosparticulares.AnthonyMarxtemumaidiacentralinteressanteeodesenvolvimento
deseuargumentofeitocomsingularcoernciaapartirdeumabibliografiaexaustiva.
OargumentocentraldeMarxvinculaaquestoracialaotemadaformaonacional(nation
building)nessestrscasosclssicosdegrandesnaesconstitudasporbrancosenegros.
Tantonocasosulafricanoquantonoamericanooracismotornadolegalcontraosnegros
explicadopelanecessidade,vistapelaselitesdeentocomofundamental,degarantiraunio
entresetoresbrancosdivergentes.Nocasosulafricano,comomododesuperaracompetio
entreinglesesedescendentesdeholandeses,rivalidadequejhavialevadoguerraboer
nocasoamericano,paragarantiraconvivnciadosbrancosdosuledonorte,quejhavia
provocadoosangrentoconflitodaguerracivil1.ParaMarx,ocasobrasileiroseriauma
confirmaoaoinversodesuatese,ouseja,precisamentepelaausnciadeumconflito
fundamentalentreelitesbrancasrivais,teriasidopossvelevitarumadiscriminaolegal
comonosdoiscasosanteriores.
Aespecificidadedocasobrasileiro,paraMarx,aconstruodeumaideologiainsidiosa,a
da"democraciaracial",fabricadapelaselitesbrancas,junidasentresi,demodoaevitaro
espritoderevoltadosnegrosquetantasvezesjhaviasemostradonoperodocolonial.
GilbertoFreyreentraprecisamentenessemomentododesenvolvimentodaargumentaodo
autor.Gilbertoteriasidoocriadordoconceitode"democraciaracial",oqualagiueaindaage
comoprincipalimpedimentodapossibilidadedaconstruodeumaconscinciaderaapor
partedosnegros(Marx1987:167).Gilbertoteriaconstrudoacontrapartidatericadeuma
noorseaehumanitriadopassadoescravistabrasileiro,abrindoapossibilidadede
constituiodeumaideologiasocialapenasaparentementeinclusivaeextremamente
eficiente.
ExistesemdvidamuitodeverdadenacrticadeMarx.Oqueficainexplicadoatofimdo
livroporqueaideologiadademocraciaracialtoeficiente.fcilperceberporqueos
brancos,nafricadoSulenosEstadosUnidos,seuniramemumaestratgiadeexcluso
legaldosnegrosquelhesrendiadividendosmateriaiseideaismuitoconcretos.Mascomo
explicaroextraordinriopoderdeumaideologiainclusivaquenoinclui?Gostariade
desenvolveraseguirumaspectodareflexogilbertiana,demodoaconstruirumdilogocom
osargumentosavanadosporMarx:oqueGilbertoconsideraosaspectosexclusivose
inclusivosdoqueelechamadepatriarcalismobrasileiro.
Emborasejaumenganoquenopassadespercebidoaosseusmelhorescrticos(Benzaquem
1994:4857),aconcepodequeGilbertodesenvolveuumquadrorseo,idlicoefantasioso
daformaosocialbrasileiradetalformageneralizadatantoemumadifusanoopopular
emrelaosuaobraquantoempartedacrtica,nomovimentonegroou,mais
recentemente,nostrabalhosmaisrecentesdebrasilianistassobreotemadasrelaesraciais
quevaleapenanosdemorarmosnesseponto.
Esseaspectoaindamaissurpreendentequandoprecisamenteocontrrioparecetersidoo
caso,eaquinosetrataapenasdecitarosinmeroscasosdecrueldadeemrelaoaos
escravosquepululamemtodootextodeCasagrande&senzala.Existeumarazomais
profunda,quetemavercomoprpriostatusanalticoecomocontedosistemticodo
argumentogilbertiano.Importaperceberqueacategoriaestruturantedepatriarcalismoem
Freyre,comseusatributosdepersonalismo,familismoeprivatismo,possuidoisprincpios
complementaresaparentementecontraditrios.Essesdoisprincpioscomplementaressoos
aspectosdespticoesegregador,deumlado,eos"democrtico"einclusivo,dooutro.A
especificidadedopatriarcalismobrasileiro,sualongevidadeatnossosdias,residena
dialticaentreessesdoisplos,desdequeoprincpioestruturantepersonalista,familistae
privatistasejamantido.
esseprincpioqueGilbertoconfessa,naintroduosegundaediodeSobradose
mocambos,tersidosuaintuioguiadesdeostemposdamocidade,naesperanade
detectar,emumatraduolivredacitaodoinglsLecky,"nosmovimentoslentosdo
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

2/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

passadosuasgrandesepermanentesforas"(Freyre1936:XC).Nocasobrasileiro,sua
intuiodequeessasforassoasdofamilismo,doprivatismo,dopersonalismoemuma
palavra,dopatriarcalismo,que"dificilmentedesaparecerdecadaumdens"(idem).
Podeseconsiderar,nessesentido,oexcelenteensaiodeRobertoDaMatta"Vocsabecom
quemestfalando?"comoumaespciede"fenomenologiadopatriarcalismomoderno
brasileiro",comoumaconfirmaoempricadesuapermannciasilenciosacomoidiafora,
masnemporissomenoseficazeefetiva,mesmoemumcontextocomooatual,noqualo
nicodiscursoaceitocomovlidooindividualista(DaMatta1981).Valenotarqueaprpria
idiadamattianadeum"dilemabrasileiro",apartirdoconfrontoentredoissistemasde
valoresrivais,umpersonalistaeoutroindividualista,refleteumaclarainflunciagilbertiana.
EmSobradosemocambos,encontramosareconstituiodagnesemesmadesseprocesso
noembateentrepatriarcalismo,heranacolonialbrasileiraebasedopersonalismo,porum
lado,ereeuropeizao,comaintroduodosnovosvaloresdamodernidade,nosentido
burguseindividualistadesseltimotermo,poroutro.
OfimdoprimeirocaptulodeCasagrande&senzalaforneceumainteressantechave
explicativasociopsicolgicadoprincpiosegregadordopatriarcalismo.Essecaptuloum
esforodesntesequeabrangeoperododeformaoeconsolidaodopatriarcalismo
familiarbrasileiroqueconstituioperodohistricoanalisadonolivro.Decertaforma,Gilberto
retiratodasasconseqnciasdofatodeque,dadaadistnciadoEstadoportugusedesuas
instituies,afamliaaunidadebsicadaformaobrasileira,einterpretaodramasocial
dapocasobagidedeumconceitopsicanaltico:osadomasoquismo.2Temosaquium
conceitolimitedesociedade,noqualaausnciadeinstituiesintermediriasfazcomqueo
elementofamilsticosejaseucomponenteprincipal.Daqueodramaespecficodessaforma
societriapossaserdescritoapartirdecategoriassociopsicolgicas,cujagneseapontapara
asrelaessociaisditasprimrias.
precisamentecomoumasociedadeconstitutivaeestruturalmentesadomasoquista,no
sentidodeumapatologiasocialespecficaemqueadoralheia,aperversodoprazer,
transformaseemobjetivomximodasrelaesinterpessoais,queGilbertointerpretaa
sementeessencialdaformaobrasileira.Deformadistintadaquelacomqueostericosda
primeirafasedaEscoladeFrankfurt(Fromm1987),namesmadcadade1930,procuravam,
comaajudadomesmoconceito,explicaronazismopartindodeumquadrocategorialque
pressupunhaumargidaestruturahierrquicapreexistente,emqueaobedinciaacrticaem
relaoaosestratossuperiorespossuaumaconexoestruturalcomodespotismoem
relaoaosgruposmaispassveisdeestigmatizao,Gilberto,aocontrrio,enfatizao
elementopersonalista.
Patriarcalismo,paraele,temavercomofatodequenoexistemlimitesautoridade
pessoaldosenhordeterraseescravos.Noexistejustiasuperioraele,comoemPortugal
eraocasodajustiadaIgreja,quedecidiaemltimainstnciaquerelasseculares,no
existiatambmpoderpolicialindependentequelhepudesseexigircumprimentosde
contrato,comonocasodasdvidasimpagveisdequefalaGilberto,noexistia,lastbutnot
least,podermoralindependente,postoqueacapelaeraumameraextensodacasagrande.
Semdvida,asociedadeculturaleracialmentehbridadequenosfalaGilbertonosignifica
demodoalgumigualdadeentreasculturaseraas.Houvedomnioesubordinao
sistemtica,melhor,oupior,nocaso,houveperversododomnionoconceitolimitedo
sadismo.Nadamaislongedeumconceitoidlicoourseodesociedade.Foisdicaarelao
dohomemportuguscomasmulheresndiasenegras.Erasdicaarelaodosenhorcom
suasprpriasmulheresbrancas,asbonecasparareproduoesexounilateraldequenos
falaGilberto(Freyre1933:60,326,332).Erasdica,finalmente,arelaodosenhorcomos
prpriosfilhos,osseresquemaissofriameapanhavamdepoisdosescravos(Freyre1936:
68e71).
Osenhordeterraseescravoseraohiperindivduo,noosuperhomemfuturista
nietzscheanoqueobedeceaosvaloresqueeleprpriocria,masosuperhomemdopassado,
obrbarosemqualquernoointernalizadadelimitesemrelaoaosseusimpulsos
primrios.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

3/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

Essepontonomepareceumaspectoisoladoepitorescodareflexogilbertiana.Ao
contrrio,eledcontadadinmicadeumdosdoisprincpiosestruturantesquedo
compreensibilidadeaoseuconceitodepatriarcalismoe,portanto,todaaempresa
gilbertiana.Afinal,osadismotransformadoemmandonismo,quesaidaesferaprivadae
invadeaesferapblica,inaugurandoumadialticaprofundamentebrasileiradelidarcomas
noesdepblicoedeprivado.
Aconseqnciapolticaesocialdessastiraniasprivadas,quandosetransmitemdaesferada
famliaedaatividadesexualparaaesferapblicadasrelaespolticasesociais,setorna
evidentenadialticademandonismoeautoritarismo,deumlado,noladodaselites,mais
precisamente,enopopulismoemessianismodasmassas,dooutro.Dialticaessaque
assumeformasmltiplasemaisconcretasnasoposiesentredoutoreseanalfabetos,
gruposeclassesmaiseuropeizadasemassasamerndiaeafricanaeassimpordiante.
Aexplicaosociolgicaparaaorigemdesse"pecadooriginal"daformaosocialbrasileira
exige,paraGilberto,aconsideraodanecessidadeobjetivadeumpaspequenocomo
Portugalsolucionaroproblemadecomocolonizarterrasgigantescas:peladelegaoda
tarefaaparticulares,antesestimulandoquecoibindooprivatismoeansiadeposse.Para
Gilberto,defundamentalimportnciaparaacompreensodasingularidadecultural
brasileiraainflunciacontinuadaemarcantedessasementeoriginal.
Adecadnciadopatriarcadoruralbrasileiroestdiretamenteligadaascendnciadacultura
citadinanoBrasil.Esseprocesso,queavindadafamliarealportuguesaaoBrasilveio
consolidar,estavaprenunciadonadescobertadasminas,napresenadealgumascidades
coloniaisdeexpresso,nanecessidadedemaiorvigilnciasobreariquezarecmdescoberta
enomaiorcontrole,apartirdeento,sobreomandonismoprivado.Exemplotpicoe
sintomticodamudanadopoderdocampoparaascidadesocasodasdvidasdos
patriarcasrurais,antesincobrveis,eapartirdeentopagassobforapolicial.To
importantequantoamudanadocentroeconomicamentedinmicofoiatransformaosocial
delargaspropores,implicandonovoshbitos,novospapissociais,novasprofissese
novahierarquiasocial.
Fundamentalparaaconstituiodessequadroderenovaoqueasmudanaspolticas,
consubstanciadasnanovaformadoEstado,easmudanaseconmicas,materializadasna
introduodamquinaenaconstituiodeumincipientemercadocapitalista,foram
acompanhadastambmdeimportantesmudanasideolgicasemorais.Comamaior
urbanizao,ahierarquiasocialpassaasermarcadapelaoposioentrevaloreseuropeus
burgueseseosvaloresantieuropeusdointerior,marcandonopasumaantinomiavalorativa
cujasrepercussesnosatingemaindahoje.Aopressotendeaserexercidaagoracadavez
menosporsenhorescontraescravos,ecadavezmaisporportadoresdevaloreseuropeus
sejamessesefetivamenteassimiladosousimplesmenteimitadoscontrapobres,africanose
ndios.
Apocadetransiodopoderpoltico,econmicoeculturaldocampoparaacidadefoi
tambm,emvriossentidos,apocadocamponacidade.Deincio,oprivatismoeo
personalismoruralforamtranspostosparaacidadetalqualeramexercidosnocampo.A
metforadacasaedaruaemGilbertoassimoatesta.Osobrado,acasadosenhorruralna
cidade,umaespciedeprolongamentomaterialdapersonalidadedosenhor.Suarelao
comarua,essaespciearquetpicaeprimitivadeespaopblico,dedesprezo,aruao
lixodacasa,representaoperigo,oescuro,erasimplesmenteanocasa,umaausncia.O
sadomasoquismosocialmudadehabitao.Seucontedo,noentanto,aquiloqueo
determinacomoconceitoparaGilbertoFreyre,ouseja,oseuvisceralnoreconhecimentoda
alteridade,permanece.
Apassagemdosistemacasagrandeesenzalaparaosistemasobradoemocambo
fragmenta,estilhaaemmilpedaosumaunidadeantesorgnica,antagonismosem
equilbrio,comoprefereGilberto.Essesfragmentosseespalhamagoraportodaaparte,
completandosemaleacentuandoconflitoseoposies.Dacasagrandeesenzala,depois
sobradosemocambos,etalvezhojeemdiabairrosburguesesefavelas,asacomodaese
complementaridadesficamcadavezmaisraras.Deincio,acidadenorepresentoumaisque
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

4/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

oprolongamentodadesbragadaincriadosinteressespblicosemfavordosparticulares.O
abastecimentodevveres,porexemplo,foiumproblemaespecialmentedelicado,sendo
permitido,inclusive,ocontroleabusivodosproprietriosatsobreaspraiasesobreos
viveirosdepeixesquenelasseencontravam,sendoestesvendidosdepoisapreos
oligopolsticos(Freyre1936:171).
Dessemodo,aurbanizaorepresentouumapioranascondiesdevidadosnegroslivrese
demuitosmestiospobresdascidades.Onveldevidabaixou,acomidaficoupioreacasa
tambm.Seuabandonoosfezentoperigosos,criminosos,"capoeiras"etc.Ossobrados
senhoris,tambmnenhumaobraprimaemtermosdecondiesdemoradia,porserem
escuraseantihiginicas,tornaramsecomotempoprisesdefensivasdoperigodarua,dos
moleques,doscapoeirasetc.
Noentanto,aurbanizaotambmrepresentouumamudanalentamasfundamentalna
formadoexercciodopoderpatriarcal:eledeixoudeserfamiliareabstraiusedafigurado
patriarca,passandoaassumirformasimpessoais.Umadessasformasimpessoaisfoia
estatal,quepassou,pormeiodafiguradoimperador,arepresentarumaespciedepaide
todos,especialmentedosmaisricoseenriquecidosnacidade,comooscomerciantese
financistas.OEstado,aomesmotempo,minouopoderpessoalpeloalto,penetrandona
prpriacasadosenhor,roubandolheosfilhoseostransformandoemseusrivais.queas
novasnecessidadesestataisporburocratas,juizes,fiscais,juristasetc.,todasindispensveis
paraasnovasfunesdoEstado,podiamsermaisbemexercidaspeloconhecimentoqueos
jovensadquiriamnaescola,especialmenteseelafosseeuropia,oquelhesconferiaainda
maisprestgio.
Comisso,ovelhoconhecimentobaseadonaexperincia,tpicodasgeraesmaisvelhas,foi
rapidamentedesvalorizado,emumprocessoque,porseuexagero,tpicodepocasde
transiocomoaquela.D.PedroIIumafiguraemblemticanesseprocesso.Sendoele
prprioumimperadorjovem,cercousedeseusiguais,ajudandoacriaroqueNabuco
chamariade"neocracia"(Freyre1936:88).
Tambmarelaoentreossexosmudou.Aurbanizaomitigaoexcessodearbtriodo
patriarcaaoretirarasprcondiessobainflunciadasquaiseleexerciaseupoder
ilimitado.Omdicodefamlia,porexemplo,inserenolardomsticoumainfluncia
incontrolvelpelopatriarca.elequeirsubstituiroconfessor.Oteatro,obailede
mscaras,asnovasmodasdevestireosromancessetornammaisimportantesqueaIgreja.
Umnovomundoseabreparaasmulheres,apesardosexismotersido,paraGilberto,nosso
preconceitomaispersistente.
Dequalquermodo,asmudanasacimarepresentamtransformaesimportantesporm
limitadasdaautoridadepatriarcal.Eleobrigadoalimitarsesuaprpriacasa,masareal
mudanaestruturale"democrtica"aindaestavaporvir.EmSobradosemocambos,essa
mudanarecebeonomedereeuropeizao,ouat,dadoocarterdifusamenteorientalda
sociedadecolonialbrasileira,deeuropeizaodoBrasil.
Impactoverdadeiramentedemocratizanteparecetersidooadventomaisoumenos
simultneodo"mercado"edaconstituiodeum"aparelhoestatalautnomo",comtodasas
suasconseqnciassociaiseculturais.Areeuropeizaoteveumcarterdereconquista,no
sentidodarevalorizaodeelementosocidentaiseindividualistasemnossaculturaatravs
dainflunciadeumaEuropa,agorajfrancamenteburguesa,nosexemplosdaFrana,
Alemanha,Itliae,especialmente,dagrandepotnciaimperialeindustrialdapocaeterra
nataldoindividualismoprotestante,aInglaterra.
Talprocessoserealizoucomoumagranderevoluodecimaparabaixo,envolvendotodos
osestratossociais,mudandoaposioeoprestgiorelativodecadaumdessesgrupose
acrescentandonovoselementosdediferenciao.Soessesnovosvaloresburguesese
individualistasqueirosetornaroncleodaidiade"modernidade"comoprincpio
ideologicamentehegemnicodasociedadebrasileiraapartirdeento.Noestilodevida,ea
Gilbertochamaatenoparaainflunciadecisivadosinteressescomerciaiseindustriaisdo
imperialismoingls,mudousehbitos,aarquiteturadascasas,ojeitodevestir,ascoresda
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

5/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

moda,algumasvezescomoexagerodousodetecidosgrossoseimprpriosaoclima
tropical.Bebiaseagoracervejaecomiasepocomoumingls,etudoqueeraportugusou
orientalsetransformouemsinaldemaugosto(Freyre1936:336).Ocarterabsolutodessas
novasdistinestornouobrasileirodeentopresafcildaesperteza,especialmentefrancesa
norelatodeGilberto,decomprargatoporlebre.
Paraalmdasmudanaseconmicas,houveasculturaisepolticas,comoadventodas
novasidiasliberaiseindividualistas,quelogoconquistaramsetoresdaimprensaeas
tribunasparlamentares,criandoocontextodainterpretaomachadianadeRoberto
Schwartzacercadasidiasforadelugar,nocaso,idiasliberaisemumasociedadeainda
escravocrata.Ateoriadas"idiasforadolugar"guardasuaplausibilidade,certamente,
apenasemumregistrosincrnico.Apartirdeumaticadiacrnica,percebemosqueessas
idiasseriammelhordesignadascomo"procuradeumlugar",oqual,alis,logo
encontraram,sendooindividualismo,eporconseqnciaoliberalismo,umcomponente
constitutivodarealidadebrasileiradesdeento.
Noentanto,nenhumadessasmudanasimportantesteveoimpactodaentradaemcenano
nossopasdoelementoburgusdemocratizanteporexcelncia:oconhecimentoe,comele,
avalorizaodotalentoindividual,quetantoonovomercadoparaartficesespecializados
quantoasnovasfunesestataisexigiam.Nombitodomercado,fundamentalfoia
introduodamquina,aqual,comoderestosabiaKarlMarx,nomaisqueconhecimento
materializado.Gilbertoestperfeitamenteconscientedaenormerepercussosocialdessa
inovaotcnica(Freyre1936:489508).queamquinaveiodesvalorizarabasemesma
dasociedadepatriarcal,diminuindotantoaimportnciarelativadosenhorquantodo
escravo,agindocomoprincipalelementodissolventedasociedadeeculturapatriarcais.
Aodesvalorizarasduasposiessociaispolaresquemarcamasociedadeescravocrata,ela
vinhavalorizar,porcontadisso,precisamenteaqueleelementomdio,quesemprehavia
compostoumaespciedeestratointermedirionaantigasociedade,naqual,nosendonem
senhornemexatamenteumescravo,eraum"deslocado",umsemlugarportanto.
Apesardoelementodemocrticotersido"atualizado"epossibilitadopelosnovosvalores
advindosdoprocessodereeuropizao,ouseja,de"foraparadentro",suaassimilaos
possveldeformarpidaeeficaz,porqueoprpriosistemajhaviagestado,desdesempre,
umelementodemocrticoaoladododespticoesegregador,cujasorigensestotambm
nasformasdeconvivnciadopatriarcalismo,queprecisamenteaquiloqueGilberto
chamarumtantovagamentedeseuelementodemocrtico.
Agnesesocialdesseelementoremontaa"intimidadesexualecultural"entreasdiversas
raaseculturas,especialmenteaportuguesaeaafricana,quepredominavanosistemacasa
grandeesenzala.Oenormenmerodemestiosefilhosilegtimosdesenhoresepadres,
indivduosdestatusintermedirios,quasesempreassumindoasfunesdeescravo
domsticoouagregadodafamlia,dequalquermodoquasesempremaisoumenos
deslocadonomundodeposiespolarescomosoasdesenhoreescravo.Aenorme
mudanasocialimplicadapelamudanadocampoparaacidadeabre,noentanto,
oportunidadesantesimprevistasparaesseestrato.
Nanovasociedadenascentesoasantigasposiespolaresqueperdempesorelativo,e
essesindivduos,quasesempremestios,semoutrafontederiquezaquenosuahabilidade
edisposiodeaprenderosnovosofciosmecnicos,quasesemprecomoaprendizesde
mestreseartesoseuropeus,passaramaformaroelementomaistipicamenteburgus
daquelasociedadeemmudana:oelementomdio,sobaformadeumameiaraa.
Aoinvsapenasdosapangiosexterioresderaa,dentrodacomplexaritualsticaque,como
conseqnciadamaiorproximidadesocialentreosdiversosestratossociaisquea
urbanizaoenseja,instaurasenopasnessapoca,comoaformadavestimenta,acomida,
omododetransporte,ojeitodeandar,otipodesapatoetc,temosumelemento
diferenciadornovo.Esseelementorevolucionrionomelhorsentidoburgusdotermo,
postoque"interno"enoexterno,sendoantesumasubstnciaeumcontedoqueuma
aparncia,maisligadosportantoaqualidadesetalentospessoaisqueaprivilgiosherdados.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

6/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

Oconhecimento,apercia,passaaseronovoelementoquepassaacontardeforma
crescentenadefiniodanovahierarquiasocial.Nessesentido,servindodebaseparaa
introduodeumelementodemocratizante,pondodepontacabeaeredefinido
revolucionariamenteaquestodostatusinicialparaasoportunidadesdemobilidadesocialna
novasociedade.Umademocratizaoquetinhacomosuporteomulatohabilidoso.Dolado
domercado,essastransformaesseoperamsegundoumalgicade"baixoparacima",ou
seja,pelaascensosocialdeelementosnovosemfunesmanuais,asquais,sendoo
interditosocialabsolutoemtodasassociedadesescravocratas,noerampercebidaspelos
brancoscomodignificantes.Comoenriquecimentopaulatino,noentanto,demulatos
aprendizeseartficesedeimigrantes,nessapocaespecialmenteportugueses,como
caixeirosecomerciantes,asrivalidadesepreconceitostenderamaaumentar
proporcionalmente.
Ooutrocaminhodeascensosocialdomulato,domulatobacharelparaGilberto,decultura
superioreportantomaisaristocrticoqueomulatoarteso,osmbolodeuma
modernizaoqueseoperounoapenasde"foraparadentro"ede"baixoparacima",mas
tambmde"cimaparabaixo".Omestiobacharelconstituiumanobrezaassociadas
funesdoEstadoedeumtipodeculturamaisretricoehumanistaqueaculturamais
tcnicaepragmticadomestioarteso.OEstado,portanto,enoapenasomercadocomo
sementedeumaincipientesociedadecivil,foitambmumlocusimportantedessanova
modernidadehbrida,jburguesa,masaindapatriarcal,sebemquedeumpatriarcalismoj
sublimadoemaisabstratoeimpessoalnafiguradoimperadorpaidetodos,ejmais
afastadoportantodopatriarcalismofamilsticotododominantenacolnia.
Oprocessodeincorporaodomestionovasociedadefoiparaleloaoprocessode
proletarizaoedemonizaodonegro.Tantooescravoquantoopriadosmocambosnas
cidadeseraoelementoemrelaoaoqualtodosqueriamsedistinguir.Aenorme
importnciadavestimentanessapocaserviaagoraparafinsdediferenciaosocial,que
antessequernecessitavamdeexternalizao.Oelementocapazdeascenso,portanto,erao
mulatoouomestioemgeral,osemiintegrado,oagregadoetodasasfiguras
intermediriasdasociedade.Aprprianfasenadistinodotrajeouaviolnciadas
humilhaespblicascontraosmestiosqueusavamcasacaouluvajdemonstram,como
umaconseqnciamesmadoacirramentodascontradiesapartirdacompetiocom
indivduosbrancosantessegurosdesuaposio(Freyre1936:399),apossibilidaderealde
ascensoeacontradioentreelementosconstitutivosdosistema:umsegregadoreoutro
democratizante.
FundamentalparaacompreensodoargumentodeGilberto,noentanto,valeapenarepetir,
queocomponenteexterno,burgus,darevalorizaodotrabalhomanualedahabilidade
pessoal,produtodoprocessodereeuropeizaoapenaspartedoprocessodeconstituio
deumasociedademestiaehbrida.Toimportantequantoaentradadessenovoelemento
ofatodequeatendnciasegregacionistadosistematevedesdesempreacompetiodeum
elementodetolerncia,deacomodaoecompromissocomoumtraoconstitutivo
complementar,tambmeleintrnsecoaosistemavalorativodopatriarcalismo.Sendo
portantoduastendncias,umasegregadoraedespticaeoutra"democrtica",dentrodo
mesmosistema,emcomplexarelaodecomplementaridadeeoposio.
Aschancesdeascensosocialdomestiojestavamassimprefiguradaspelocostumede
dividirasheranasentrefilhosilegtimos,ouseja,mestiosdealgunssenhores,problema
quedeveteratingidoproporesrazoveisparaestimularescritosereclamaescontrrias
prticaporsersupostamentefragmentadoradariquezaacumulada,comonoscontaGilberto
emCasagrandeesenzala.Tambmpelaproximidadeeintimidadeafetiva,enoapenas
sadomasoquismo,entreosenhoresuasconcubinas,assimcomopelossentimentosfiliais
entrefilhosdesenhoreseamasnegras,emresumo,portodasasformasdeextensoem
linhaverticaldevnculosafetivoseprivilgiosfamiliaresedeclasseaagregados,nosentido
amplodotermo,dafamliapatriarcal.
Paraacrtica,semprefoiumantemachamarsedemocrticaumarelaoquesereferea
privilgiosconcedidosemlinhavertical,oqueenvolveclaramenteanoodehierarquiaede
desigualdade.Duasconsideraesmerecemserdesenvolvidasaqui.Primeiro,Gilbertoest
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

7/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

falandodeumasociedadeescravocrata,ouseja,arelaosocialmaisdesigualeviolenta
possvel.Oseupontodevistahermenuticoimplicaperceberasociedadepatriarcalnosseus
prpriostermos,oquecertamentelheproporcionaaextraordinriavantagemdeexaminaro
patriarcalismobrasileirosemarefrao,nosdeconceitosetnocntricos,mastambmdo
julgamentoexpost,queenvolveadistorodepercebersituaeshistricassegundo
critriosdevalorsurgidossculosmaistarde.
Interessavaaelepercebercontradiesdentrodeumasistemacujaregraeraaviolnciaeo
mando.Relaesqueapontassemparaumafrouxamentodoprincpioinerentemente
exclusivodaescravido.Democrticoaqui,portanto,assumeosentidosbriodeumconceito
derivado,queapenasganhasentidopelaoposioaocarterdespticodaescravido.Real
funorevolucionriaerenovadorapdeteresseprincpioapenasemconjunocomo
adventodeelementosestranhosaosistemaoriginalquepossibilitaseudesenvolvimentopara
almdoslimitesanteriores.Eapenasemaoconjuntacomosnovosimpulsos
individualizantesdomercadoedaconstituiodeumaparelhodeEstadoquepermitema
realizaodeelementosapenasgestadosnosistemaanteriorequehaviampermanecido
comoqueemestadodeestufanafaseruraldopatriarcalismobrasileiro.
Oinverso,noentanto,tambmverdadeiro.Asinflunciasindividualizanteseburguesass
sorapidamenteassimiladaselograramencontraracomodaonanovafasedo
patriarcalismourbanoapenasporqueessaspotencialidadesintegradorasenoexcludentesj
existiamempotncianosistemaanterior.Provadissoofatodequeoslugaressociaisdo
patriarcalismosempreforam,paraGilberto,funcionais,enoessencialistas.Issopermiteque
afiguramasculinadopatriarcapossaserexercidaporumamulher,aqualobviamente
continuabiologicamentemulher,massociologicamenteoufuncionalmente
homem/patriarca.Assim,domesmomodo,osafilhadosousobrinhos,comoeramchamados
osfilhosilegtimosdesenhoresdeterraepadres,osquaispoderiamsetornar
sociologicamentefilhos,herdandoariquezapaterna,oumesmoosubstituindonaatividade
produtiva.
Omesmotraosistmicofaziaobiologicamentemulatosetransformaremsociologicamente
branco,ouseja,ocuparposiessociaisque,emumsistemaescravocrata,soprivilgiode
brancos(Freyre1936:366).ComissoGilbertoestevidentementedizendonoqueo
sistemanoerainjustooudesptico,masapenasqueeleerasociologicamenteflexveleno
rgido,desdequeoprincpioestruturante,personalista,privatistaefamilsticofossemantido.
Issoexplica,talvez,suaextraordinriasobrevivncia,soboutrosdisfarces,atnossosdias.
Emsegundolugar,noentanto,achoqueGilbertoestefetivamenteconvencidodequea
reeuropeizaoimplicatambmambigidadesantidemocrticasemumsentidobastante
preciso,representando,nesseaspectoparticular,antesumatrasoqueumprogressodigno
deserassimilado.quearelativaflexibilidadesociolgicadosistemaquequebravaarigidez
dascontraposiesentresenhoreescravoimplicavatambmapossibilidadedeabsorode
tradiesculturaisdiversasdaqueladoelementodominante.
ComareeuropeizaodoBrasil,oprimadoculturalnodespticodoportugus,quenos
admitiacomoatestimulavacompromissoseacomodaescomastradiesculturais
dominadas,foisubstitudopeladominaodoabsolutamentesuperiorpeloabsolutamente
inferior.Asleiscitadinasdaprimeirametadedosc.XIXdocumentamincontvelnmerode
sanes,algumasabsurdas,contravaloresnoeuropeusoururais.Comportamentos,como
diziamosjornaisdapoca,"quenosfariamparecerselvagensaosolhosdoseuropeus",o
nossoubquo"panopticum",todovigilanteecioso,desdeento(Freyre1936:426,433,462,
464).Aestigmatizaodevaloresportugueses,mouros,judeusenegros,quenofimdosc.
XVIIIjeram"brasileiros",seriaumaconseqnciadessanovaergidahierarquiavalorativa.
Paraalmdaestigmatizao,Gilbertopensanacriminalizaoderitosefestasafricanas
comoacapoeira,porexemplo,quefoiproibidapelapolcia,ajudandosuatransformao,na
poca,dejogoedanaemarmadevinganaerevolta.
Muitodo"tropicalismo"gilbertianotemavercomessanoodepluralidadeculturalqueele
tantoadmiravanacolonizaoportuguesatantoaquicomonasia.Suaidiabsicanesse
particularvinculatantopreocupaesuniversalistasquantoculturalistas.Douniversalismo
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

8/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

lheinteressamanteraaberturaanovasorientaesevalores,umapermanenteflexibilidade
eaberturaaoestranho.Doculturalismoelepretendiaretirarumprincpiohierarquizadorque,
aomesmotempoquepossibilitasseaexpressodomltiplo,permitisseumlugarnoquala
reflexodoquemerecesseassimilaopudesseserdiferenciadodomeromodismoouda
meranecessidadearrivistadaquelesansiososporascensosocial,eportantoporcritriosde
diferenciaodestatussemrelaocomverdadeiroesbrioaprendizadocultural.Sua
preocupao"ecolgica"temavercomacontinuaodeumatradiolusobrasileirade
contatointerculturalque,aseusolhos,nadatinhaavercomatrasooucomoparticularismo
mope.
SevoltarmosnessaalturaareexaminaroargumentodeAnthonyMarxesuacrticaa
Gilberto,podemosperceberalgunspontosinteressantes.Primeiro,podemosafastaracrtica
deumquadrorseodoperodocolonialbrasileiroedeuma"escravidohumanitria",sem
dvidaumacontradioemtermos.Depois,emaisimportante,podemosprocurartentar
responderaquestosemrespostaparaMarx:afinal,deondevematremendaeficciada
ideologiadademocraciasocial?PorqueaspessoasnoBrasil,eentreelasespecialmenteos
negros,acreditamnela?
AnthonyMarxparte,comovimos,deumargumentofuncionaleinstitucionalparaavaliar
comparativamenteosdiversosresultadosdaformaqueadiscriminaoracialassume:soas
necessidadesdegarantirsolidariedadeeestabilidadeinternaindispensveisparaa
construodoEstadonacionaldetipomoderno.Eleexaminaastradiesculturaise
histricasdistintasapenasparaconcluirpelaausnciadeseupesoheursticoespecfico(Marx
1987:78).Noentanto,talvezfosseinteressantenosdemorarmosumpoucomaisnesse
aspecto.
NoachoqueaquestoessencialparaGilbertonesseparticularsejaotemadamaiorou
menor"humanidade"notratamentodosescravos,comosupeMarx.Nesseparticular,
inclusive,Gilberto,aocontrriodeFrankTannembaumnoseulivroclssico(Tannembaum
1991)noenfatizaadistinofundamentalentreaescravidonoBrasilequeladosuldos
EstadosUnidos.3Noentanto,existeumoutrolegadohistrico,paraoqualoprprioMarx
chamaaatenonodecorrerdeseutexto,semconferiraatenoqueoassuntomereceria.
TratasedarelaodiversadosEstadosUnidosedoBrasilcomaquestodamodernidade.
AocontrriodoBrasil,osEstadosUnidossoumdospasesquenascerameretiraramsua
razodeserapartirdeidiasquevieramaserconhecidasmaistardecomoconstitutivas
paraoiderioocidental.Nocasoamericano,especialmenteasnoesdeliberdadereligiosa,
depoisexpandidasparaasesferasdapolticaedaeconomia,eanoo,defundosectrio
protestante,daresponsabilidadeindividual.Aocontrriodeoutrasmatrizesdoiderio
ocidentalcomoaInglaterra,aFranaeaAlemanha,nosEstadosUnidosaconscinciadeque
seestavarealizandoumaexperinciasocietriaoriginalenicafoiabsolutamentesingular.
JodiscursodeJohnWinthrop,oseucityuponahill,tendocomopblicoosprimeiros
pioneiros,apontaparaumgraudeinternalizaoreflexivadoprojetodesociedadequeali
nasciaquenodevetercomparaonahistria.essatradioqueRobertBellahchamou
de"religiocvica"americana,parasereferirconstantereinterpretaodoatofundadorda
comunidadepolticacomoumamissoasercumpridacoletivamente.
oprprioMarxqueescreve:"JemGettysburg,EdwardEveretthaviasereferido
necessidadede
reconciliao
entrenortistasesulistas
osquaisdividemumacomunidade
substancialdeorigem
.Osnegroseramclaramenteconcebidoscomonofazendopartedessa
unidadeancestral"(Marx1997:134).Opontodeconvergnciafundamentalentreinglesese
descendentesdeholandesesnafricadoSul,nasuaalianacontraosnegros,tevetambm
emumaancestral"comunidadeculturaledevalores"seucimentoprimeiro.Ocasobrasileiro
apresentaumdesvioimportantedessalgica.A"modernidade"chegaaopasdenavio,como
vimos,epedepontacabeasejaemseuaspectomaterial,sejaemseuaspectosimblico,
todaasociedadevigente.Comrelaoaessesnovosvaloresquechegam,nohavia
diferenadefundoentrebrancos,mestiosounegros.Essesvaloressoestranhosatodos
igualmenteepem,portanto,aquestodostatusrelativosobnovospadres,comohavia
percebidoFreyre.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

9/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

Foinasnecessidadesabertasporummercadoincipiente,emfunesmanuaisemecnicas
rejeitadaspelosbrancos,assimcomopelasnecessidadesdeumaparelhoestatalem
desenvolvimento,quemestiospuderamafirmarseulugarsocial.Nesseltimocaso,porse
tratardecolocaesdealtacompetitividade,disputandoposiescomosbrancos,que
Gilbertofalada"cordialidade"edosorrisofcil,tpicodomulatoemascenso,comoa
"compensar"odadonegativodacor.Essa"compensao",aomesmotempoquereafirmao
racismo,mostraqueoempecilhonoeraabsolutoesimrelativo,supervelpelotalento
individual,ouseja,mostraquehaviaespaoparaformasdereconhecimentosocialbaseadas
nodesempenhodiferencialenoapenasemcategoriasadscritivasdecor.
Afinal,faziapartemesmodaflexibilidadedosistemaoabandonodecaractersticas
segregadorasapartirdadimensobiolgica,todeterminanteemoutrossistemascom
caractersticassemelhantes,emfavordeumasobredeterminaosociolgicaoufuncional.
Decertomodo,oqueeraconstrutivoefuncionalparaareproduodosistemacomoum
todo,governadojagorapelapalavramgicadamodernizao,erapassveldevalorizao.
Assim,arealizaodiferencialdecertosfinsevaloresconsideradosdeutilidadesocial
inquestionveleramaisimportante,porexemplo,queacordapeledoindivduoemquesto.
Oesforodeassimilaodevaloresedatecnologiaocidentalporbrasileirosprecisamenteo
pontoemquediferenasderaaeclassesempreforamesoathojerelativizadas(Costas
s/d:5).oaspectonoqualoideriodeordemeprogressoencontraseualfaemega.
Quemquerquecontribuaparaessedesideratomaiordemodernizaopremiadopelo
sistema.Emtodososestratostradicionaisdasociedadepatriarcalbrasileira,nenhumtinha
relaoprivilegiadacomamodernidade.Eramvaloresestranhosatodos,osquaisforam
assimiladosouimitadosavidamenteporumpasqueantesdaeuropeizaomaislembrava
umpasasiticoqueamericanoocidental.
Esseaspectofundamentalparaquecompreendamosporqueanoodedemocraciaracial
eraeeficaz.DocomeoaofimdosculoXIXaproporodemulatoscresceude10%para
41%dapopulaototal.Issoimplicarpidamiscigenaoecasamentosinterraciaiseindica
queamobilidadesocialdesseestratoeramaisquemerafantasia.Apartirdasegunda
metadedosc.XIX,aascensosocialdemestiosnoBrasilfez,efetivamente,comque
tivssemosmulatoscomofigurasdeproanaliteratura,napoltica,noexrcito,eatuantes
comoministros,embaixadoreseatpresidentesdarepblica.Seriacertamenteuma
hipteseinteressanteestudarquetipodemodificaesnesseprocessofoicausadopela
entradaemnmerosignificativo,estimaseentrecincoesetemilhesdepessoas,de
europeusapartirdofimdosculoXIX.Achegadadosportadoresmesmosreaisoufictcios
dosvaloresdamodernidadedevetercertamentecontribudoparaumamodificao
decisivanessepadro.
Noqueessasquesteshistricaseculturais,asnicaspossveisdeexplicaraseletividade
deprocessoshistricoscontingentes,nosejamtratadasporMarx.Ofatoque,apesarde
discutiressasquestes,elasnoadquirememseuesquemanenhumespaoexplicativoou
causal.Assim,oslaosdesolidariedadeculturalemoralqueuniaossetoresbrancosnosEUA
enafricadoSulsosubordinados,noseuesquemaexplicativo,emfavordaescolha
instrumentaldaestabilidadepolticapelonascenteEstadonao.Umacombinaodasduas
perspectivasteriatalvezcontribudoparaconferirumaaindamaiorabrangnciaepoderde
convencimentoaoseuargumento,derestodesenvolvidocommaestria.
Domesmomodo,o"mito"dademocraciaracial,desprovidodascondiesculturaise
histricasquelhederamrealidade,tornasesimplesmaldadeouespertezadaselites
brancas,complementadapelatolicedosnegrosemestiosqueacreditarameacreditamnela.
Contudo,opontodepartidagilbertianoapresentadificuldadesdeoutraordem.Gilbertoo
pensadorporexcelnciadahierarquia,daspartesquesecombinamsemantagonismo.Seu
"holismo"oimpededeperceber,emtodaasuainteireza,aperspectivadaspartes,por
exemplodosgruposeclassesoprimidospelosistemacomoumtodo.4interessante
perceberqueessadeficinciaacontrapartida,porassimdizer,deumavantagem:uma
tentativadeabordagemhermenuticadarealidadebrasileira.
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

10/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

ParaGilbertoFreyreaquestoeraevitaraarmadilhaderefletiracercadaformaosocial
brasileiraapartirdeumpontodevistaquepoderamoschamardeperspectivadaterceira
pessoa,impostodeforaparadentro,produzidopelodiscurso"civilizador"europeu,que
assumiunessafaseaformadodiscursodasuperioridaderacialacercadesuascolnias.No
queocasofossedeconstruodeumcontradiscursonosentidobanaldeantiimperialismo.
CreioquenoescapavaaGilbertoaarmadilhadessetipodediscurso,oqual,aofimeao
cabo,apenasinverteostermosdaquestodeformaespecular,conservandodooutrotodos
osdefeitos:ocontedoemotivoeirrefletido,ovnculoarrognciaressentimento,o
fechamentodaperspectivareflexivaedeaprendizadomtuo.
Umantidiscursoquenoenvolvesseabanalizaoantiimperialistaexigia,antesdetudo,a
consideraodaformaosocialbrasileirasegundoseusprpriostermos,apartirda
perspectivadaprimeirapessoa,precisamenteoquetentamosnomearaquicomouma
perspectivahermenutica.Nessesentido,Gilbertoprocurouestudaraespecificidade
brasileirasemapelarparaconceitosderivadoscomopatrimonialismo,homemcordial,
capitalismodependenteoucidadaniaregulada.Emcadaumdessesconceitosconvive,muitas
vezessemqueissosejaexplicitado,seucontrrio.Semnenhumdemritoparaos
propositoresdessascategoriasexplicativas,osquaissemdvidacontriburamdeforma
importanteparaoesclarecimentodeaspectosessenciaisdenossarealidade,ocarter
derivativodessesconceitostendeaenfatizarseucarternegativo,deausnciae,
especialmente,dedesvioourefraoemrelaoaummodelotido,implcitaou
explicitamente,comoexemplar.Areflexotericaconstrudaapartirdessesmodelosjest
saturada,quasesempreimperceptivelmente,deumasriedepressupostos,detodauma
carganormativa,quefuncionam,muitasvezes,comointerditos,enoapenascomo
aberturasreflexo.
AestratgiaconceitualquepossibilitouaGilbertoFreyrerealizartamanharevoluona
contramodastendnciasdominantestantodesuapocacomodehojeparecetersidosua
preocupaoemirdomaisparticularaomaisgeral,comojhaviaalisnotadolvaroLins
(1980),umdeseusprimeiroscomentadores.Gilbertopartedodiaadia,dovesturio,da
arquiteturadascasas,dadecoraointerior,doshbitosdealcovaedaintimidadeertica,
dascomidas,dosgostosmaisoumenosacresdosquitutesedosdoces,dasformasde
cumprimentar,dasmodificaesdalinguagemquedenotammudanasnasociabilidadeetc.
Assim,seusconceitosmaisgerais,comoodepatriarcalismo,nosoconstrudosdeacordo
comummodeloimplcitaouexplicitamentejexistente.Suacincianascede"baixopara
cima",atentandoparaperceberosentido,adireo,atendnciadaquelecomponentesocial
apenasparcialmenteacessvelconscincia,aobsessodearticularoqueaindanotem
nome.
Issosignificaparaosseusfinsumganhoextraordinrio.OmodeloparaoBrasilnomais
apenasaEuropa,mastambmoprprioBrasilou,pelomenos,potencialidadesqueso
brasileirasemumsentidoprofundo.AEuropa,alis,aEuropaburguesaeindustrial,um
invasortardioechegadenaviocomaaberturadosportoseachegadadaFamliaRealem
1808.Asementesocietriabrasileira,portanto,jtinhaquasetrssculosde
desenvolvimentoeconsolidao.Sementeessa,asociedadepatriarcal,cujo"contedo"era
mouroeafricano,ouseja,oriental,nosentidovagoqueGilbertoemprestaaotermoparase
referiratudoquenosejaocidental.
Oprprioportugus,oelementoquecontribuiparaa"forma"dasociedadepatriarcal,ele
prpriomuitopoucoeuropeu.AestratgiaargumentativadeGilbertoemCasagrandee
senzalasepararaIbriadaculturaeuropiamaisgeral,sejaaresultantedareforma,seja
darevoluofrancesa,sejaaindadarenascenaitaliana.E,dentrodoprpriomundo
hispnico,separaro"anguloso"castelhanodoPortugus.Aespecificidadedoportuguspara
Gilbertonoterespecificidadealguma.Eleocontemporizadorporexcelncia,eissoque
odiferenciadoscolonizadoresespanholeinglsnaAmrica:"nemideaisabsolutos,nem
preconceitosinflexveis",nabelafrmulagilbertiana.Aontologiadoportugusser
mediador,curvarsescircunstncias,entraremrelaocomasculturasdominadas.Sua
fraquezasuafora,comodizSrgioBuarque(Buarque1978:79).
Oganhodessetipodeperspectivaprecisamenteofatodeterpossibilitadointerpretara
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

11/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

formaosocialbrasileiracomoumaexperinciaambgua,comaspectospositivose
negativos.Enessedesideratoele,aindahoje,umquasesolitrio.Porqueasuperaoentre
nsdoparadigmaracistapeloculturalnasprimeirasdcadasdosculoXX,processodoqual
eleprpriofoiumdospioneiros,se,porumlado,efetivamenteelevouareflexonacionalao
standardcientficodominanteinternacionalmentenessapoca,poroutro,manteveomesmo
pressupostodeumaabsolutapositividade,agoraculturaleinstitucionalenomaisracial,da
qualaexperinciabrasileiraseriaapenasumdesvio.
Nacinciacomonavida,noentanto,todarealizaotemseupreo.Talvezumdospreos
pagoporGilbertotenhasidooexcessivoformalismodosseuspoucosconceitosmais
abrangentescomo,especialmente,odepatriarcalismo,alfaemegadaformaosocial
brasileiranasuaviso.Onveldeabstraodanoodepatriarcalismotoalto,eserefere
atantassituaesconcretasaparentementetodiversas,quequasepoderamosdizerdeleo
queMaxWeberdizarespeitodoconceitodepoder:detoubquoelesetorna
sociologicamenteamorfo,ouseja,eleperdepartedaforadiferenciadora,atributodos
conceitosclarosedemenoralcance.Essefoi,inclusive,opontoprincipaldadiscrdiacom
SrgioBuarque,seucrticomaisilustre.
Preotalvezaindamaiortenhasidoseu"organicismosociolgico",quefazcomquesua
obsessocomotemadaambigidadeculturalassumaumaformaextremamentepeculiare
pessoal.Porambigidadeaquisecompreendetodasasmatizesdadualidade:aindeciso,a
harmonia,oequilbrio,etambmadesarmoniaeoconflito,aflexibilidadeeoantagonismo
etc.Oqueparececonferirocarterconservadoresaudosistadareflexogilbertianaa
noodequenoBrasilcolonialdacasagrandeedasenzalaessesantagonismoseessa
ambigidadeeramtendencialmenteharmnicosecomplementaresdealgummodo.Em
Sobradosemocambos,comoresultadodoprocessodeproletarizaoefavelizao
produzidospelaincipienteurbanizaoeindustrializao,queodesequilbriopassaasera
regra.
Noentanto,oprpriousodetermoscomoequilbriooudesequilbriotraemarelao
prioritriaemrefernciaumaconcepoholistadesociedadenaqualanfasena
complementaridadeentreaspartes,tantonormativaquantoempiricamente,apreocupao
principal.Essalimitaoevidentenaquestoda"democraciaracial".ApesardeGilberto
reconhecerasituaodeabandonodonegronoperodopsabolicionista,abandonoda
Igreja,doEstado,daindstrianascente,levandomarginalizaodonegropobre5,elese
preocupacomquem"estejaprocurandointroduzirentrensomitodanegritude,com
intenessectariamenteideolgicas".6Apalavra"sectria"sintomtica.Elaacusao
desconfortocomapartequenoseincluinotodo,na"hierarquia"queconstituiumaespcie
detotalidadeorgnica.Suacrtica,deformaconseqente,sedirigeselites,aquemcabe
"aprimorar"arelaoentreasparteselevlasaummnimodetensointerna.Areflexo
gilbertianaserevelapresaaumanoodeidentidadenacionalindivisa,quehipostasiaeno
limiteimpedeatematizaodeinteressesdivergentes.
Aomesmotempo,asformasdelutacontraoracismonopodemdesconheceraeficciado
mitodademocraciaracial.Noapenasaeficciadamentiraperversamentemantidapara
finsdedominao,quesemdvidaumdeseusaspectos,querhajaounoconscinciade
quemopratica.Pensonaeficciadeseucomponenteambivalente,quepermitepensara
interaoeaassimilaoculturalcomoalgodesejvelecomoumvalor,oqueestlongede
serevidentenomundoemquevivemos,enoapenasnospasesditosprmodernose
fundamentalistas.
ParaAnthony,Marxaestratgiadeenfatizarumaorigemculturalafricanadiversateve
menossucessonoBrasilquenosEstadosUnidosporqueessediscursofoi"incorporadopelo
Estadobrasileiro",derestoconfirmandosuatendnciacorporativaeinclusiva(Marx1997:
261).Novamente,achoqueestamosdiantedeumaevidentesubordinaodavarivel
culturalemrelaoinstitucional.comoseavarivelculturalnotivesseumpeso
especficoprprio,podendoserinstrumentalizadaparaalutapolticacommaioroumenor
sucesso.Tambmessepontopodeserpercebidodeoutromodo.Osucessodomovimento
negroamericanoemusarotemadaorigemafricanadistinta,muitoprovavelmentetem
relaocomofatodequeosnegrosamericanosnoerampercebidoscomoconstrutoresda
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

12/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

"comunidadeancestralamericana"emigualdadededireitoscomosbrancos.Nessecaso,a
origemafricanacomumforjavadeformaefetivaumcontradiscursoeumasolidariedadea
partirdeumdestinocompartilhado.Essasolidariedadesmeparecepossvelpelofato,de
restoamplamenteconfirmadopeloricomaterialhistricotrazidobailaporMarxemseu
livro,dequeosbrancosefetivamentenoviamnonegronenhumacontribuioculturalou
moralefetivaparaaconstruodanaoamericana.
Ocasobrasileirobastantediverso.Jamaishouveumprojetoconscientedeconstruoda
sociedadeedanaonosentidoamericano,vistodesdeocomeocomoumaexperincia
nicaeexemplar,sobaformadeumcontratosagradoentreospioneiroseseuDeus,a
semelhanadocontratodosjudeuscomJeov,derestoexplicandoanotvelsemelhana
ideolgicaentrejudeuseamericanos.Essecontratoentrepuritanos,cujaimportnciaparaa
vidacivilepolticaamericanamodernanopodeseresquecido,jexistiaantesdachegada
dosnegros,osquaisnoeramvistoscomopartedocontrato(Bellah,1990e1991).Apenas
nadcadade1960,comJohnKennedy,eespecialmenteLyndonJonhson,temosaexplcita
integraodosnegroscomunidadepolticaamericana,apartirprecisamentedeuma
reinterpretaodocontratooriginaldemodoainclulos(Munch1993:277).
NoBrasil,aocontrrio,comaaberturaaomundocivilizadonosculoXIX,osansiados
valoresdamodernidadeeuropiaenorteamericanaeramestranhostantoanegrosquantoa
brancosou"morenos".Assim,umaspectonolevadoemconsideraoporMarxofatode
queumaspectocentraldoracismoo"eurocentrismo"(Fraser1997:22),ouseja,a
associaoconscienteeinconscientedetraosmoraisprivilegiados"brancura"edetraos
desvantajososapessoasdecoremgeral,negros,morenos,amarelosetc.EmHollywood,no
soapenasosnegrosqueinterpretamospapisdecriminosos,violentos,toloseprimitivos,
mastambmolatinoamericano,ochins,orabeetc.,ouseja,todoaqueleno
diretamenteassociadoaoncleodoprojetoocidental,puritanoeindividualista.
Nessesentido,umpontoimportantenessetemaaconsideraosimultneadedois
aspectosconstitutivosdamodernidadeocidental:porumlado,seupotencialpedaggico,
aquiloqueWeberchamariasuavalidadeuniversalemcomparaocomoutrasculturas,de
aprendizadomoralnosentidodouniversalismoticoedoidealdaigualdade,e,poroutro,
seuelementodedominaoarbitrria,magistralmenteanalisadaporNorbertElias,naquala
"civilizao"serevelaprincipalmentecomoumelementodiferenciadorentreclassesenaes
(Souza1999).DecisivonoargumentodeEliasqueessanecessidadededistinosocialno
intrinsecamente"racional",ouseja,baseadaemalgumaespciedenecessidadesocial
fundamental.Aocontrrio,elamuitasvezestambm,emgrandemedida,pelomenos,
arbitrria,estigmatizandoalgunscomportamentosefavorecendooutrosdeacordocomas
necessidadesdelegitimaodosestratossociaissuperiores.Ajustificaodesses
comportamentoscomomaisracionais,maissaudveisouhiginicosposteriorsua
estigmatizao.
Nessesentido,conceitoscomorazoeracionalidadeso,paraElias,expressescoisificadas
(racionalizaes,nosentidofreudiano)deumacertadireoespecficadaeconomia
instintiva.Dessemodo,noexisterazo,masnomelhordoscasos,racionalizao(Elias
1990:378),ouseja,certadireodedesenvolvimentooriginadaapartirdaconcorrncia
entregrupossociais,assimcomopelaconcorrnciadosindivduosdentrodessesgrupos.O
resultadoreflete,portanto,umcontextocontingentedepoderrelativoespecfico(Bogner
1989:21),noquala"posse"decertascaractersticasexternasdecomportamentosedestina
legitimaodesituaesfticasdedominao.
Esseltimoelementoapontaprecisamenteparaopotencialdesolidariedadeentre
dominadoresquesereconhecemmutuamentecomodividindoumpadroculturalcomum.
Emboradevamosnosprecavercontraperspectivasqueabsolutizemoelementodopoderem
detrimentodoelementodeaprendizadoticodoracionalismoocidental,umadequado
equilbrioentreessasduasperspectivasserevelamuitofrutfero.
Dessemodo,fundamental,emumacomparaoqueleveasriooelementocultural,a
disparidadeentreumanaofundadoradoocidente,retirandosuaautoestimadessefato,e
umanaocom"complexodeinferioridade",comoafirmaoprprioMarxemoutrocontexto
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

13/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

(Marx1997:34).Porcontadisso,tudoqueiriaservirdeelementoformadordealgum
sentimentode"brasilidade"edeespecificidadeculturalseriamelementosdaculturanegra:a
msica,adana,oespritofestivo,aforma"dionisaca"dejogarfuteboletc.Nessecontexto,
nosurpreendequeumaorigemafricanaespecficasejapercebidacomopatrimniocomum
detodososbrasileiros.UmEstadoarregimentadorcomoodeGetlioVargaspode
certamentetentarseaproveitardessatradio,masnopodecrila.OEstadotodo
poderosodoargumentodeMarx,umaespciedeDeusexmachina,ocupaolugar,na
verdade,dopesoespecficodavarivelcultural.
Ofatodegrandepartedenossaautoestimaestarligadaaotemadademocraciaracial
algoquepodeseraprofundadoeaproveitadopositivamente,precisamentepelaoposio
entreaidiaearealidade,paramudarocontextodedesigualdaderacialflagrante.Em
pesquisasobreracismoepreconceitorealizadaemsetembrode1998noDistritoFederal,
encontramosresultadosinteressantesparaotemadademocraciaracial.7
Excetoparaosegmentodemenorescolaridade,aconvivnciaentreasdiferentesraas
percebidocomoocimentoidentitriomaisimportante.
Oaumentodamilitncianegranasltimasdcadas,assimcomoacrescenteimportncia
dessedebatenacomunidadecientficaatraramaatenodoEstadobrasileiro.Umdebate
realizadoem19968epromovidopeloDepartamentodeDiretosHumanosdoMinistrioda
Justiatrouxesugestesinteressantesparaotemadocombateaoracismo.Otemado
seminrionosinteressadeperto,umavezquesuarealizaovisavaprecisamentea
comparaodoscasosbrasileiroeamericano,demodoaespecificarasformasmais
adequadasdecombateaoracismonoBrasil.Especialmenteinteressantes,paraocaso
brasileiro,parecemaquelassugestesquecombatemadesigualdadeflagranteentrebrancos
enegrosnoBrasilapartirdeumarefernciaapenasindiretaquestodacor.
ParaGeorgeReidAndrews,porexemplo,omodelodarevoluocubanaqueeliminouas
diferenasraciaisemsade,expectativadevida,educaoeempregoapartirdeprogramas
definidosnopelocritrioracial,maspelodeclasse,seriaumaperspectivainteressante.Em
umasociedadecomoabrasileira,naqualosmaispobressonegros,qualquerprograma
dirigidoaessessetoresteriaimpactodiretonaquestoracial(Andrews1997:142).Acresce
seaissoadificuldadeprtica,emumpascomaltograudemiscigenao,deverificarquem
seriamosbeneficiadosdetaisprogramas.Quantoinstitucionalizaodeprogramas
afirmativos,suaposiomaisambivalente:"Tendovividoaminhavidainteiraemuma
sociedadequeaindaestsofrendoasconseqnciasdeterinstitucionalizadoasdivises
raciais,vejocomcertohorroroBrasilentrarnessepoosemfundo,cujosefeitospersistiriam
muitodepoisdeterminaremosprogramasmesmos"(Andrews1997:143).
Paraaesqueatacassemoproblemaemsuadimensoespecificamenteracialecultural,e
noapenasemconjuntocomoelementodeclasse,poderamospensaremumareflexo
interessantequeNancyFraserpropenessecontexto.Eladistingueanaliticamenteasaes
afirmativasdastransformativas(Fraser1997:23).Asprimeirasprocuramcompensar
injustiassemtocarnopanodefundoculturalqueasprovoca.Asltimas,aocontrrio,
procuramreestruturaroprpriopanodefundoculturalqueproduzainjustia.Essaidiame
pareceinteressanteeapontaparaumasoluoespecficadecombateaoracismoemum
contextocomoobrasileiro.
Oracismobrasileiro,porsuaspeculiaridadesculturais,poderiasercombatidocomaes
visandoosegundocaso,enooprimeiro.ParaRobertoDaMatta,pensandonomesmo
sentido,campanhasutilizandosobretudoateleviso,nasquaisosbrasileirossevissem
confrontadoscomseusmecanismosimplcitosdeexclusoracial,seriamespecialmente
indicadas(DaMatta1997:74).Adiscussoabertadotemanasescolasenamdiapoderia
certamenteajudaratransformarumbelomitoemrealidade.Omelhorexemplonesseponto
talvezsejaaAlemanhaFederal,aqual,apartirdoenfrentamentocorajosoepblicodeseu
passadorecente,logrouformarumadasjuventudesmaisdemocrticaseliberaisdaEuropa
atual.
Dessemodo,estaramoslidandocomumadimensonoinstrumentaldacultura.Essaseria
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

14/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

umaformadeaproveitaropotencialculturalesimblicodomitoda"democraciaracial",
levandoossuasltimasconseqncias.Aqui,necessriochamaraatenoparaofatode
queosmitosnososimplesmentiras.Mitosnosofalsosouverdadeirosdomesmomodo
queteoriascientficas.Mitosnopretendemdescreverrealidades.Umavezqueomitoserve
primariamenteparaconferirumsentidoaessarealidade(Bellah,1991),elevisa,antesde
maisnada,produodesolidariedadesocialeviabilizaodeprojetoscoletivos.Ofatode
grandepartedenossaautoestimaestarligadaaoprojetodamiscigenaoracialeda
integraoculturalumfatosociologicamenterelevanteeextremamenteimportantepara
quepolticaspblicaspossameficazmentemudararealidadecotidianadaspessoasque
teriammaisaganharcomisso.

Notas
1.Osdoiscasossoargumentadosconvincentementenodecorrerdolivrocomocasos
especficosdeumatendnciamaisgeraldaformaodoEstadonacionalmoderno:a
exclusodeetnias,gruposouclassescomoformadeconsolidarsolidariedadesinternas.Alm
docasobviodaAlemanhanazista,MarxcitatambmaEspanha,unificadapelaexcluso
dosjudeus,eaRssia,pelaexclusodeumaclassecapiltalistaincipiente.
2.ParaFreud,tantoosadismoquantoomasoquismosocomponentesdetodarelao
sexual"normal",desdequepermaneamcomocomponentessubsidirios.apenasquandoo
inflingiroureceberadorsetransformamemcomponenteprincipal,ouseja,quandopassam
aseroobjetivomesmodarelao,quetemosopapeldeterminantedocomponente
patolgico.
3.EssaaopiniotambmdeRicardoBenzaquen(1993:98).Naverdade,emCasagrande
&senzalaanfaseefetivamentenaigualdadedecondiesnosdoispases.Recentemente,
noentanto,arevistaVejapublicouumtrechoinditodeumaconfernciaproferidapor
FreyrenaUniversidadedeStanfordem1931portantodoisanosantesdolanamentode
Casagrande&senzalanaqualFreyre,semsereferirexplicitamenteaocasoamericano,
supeuma"imensadistncia"entreaescravidonosdomniosportugueseseaquela
praticadaporoutroseuropeusemsuascolnias(Veja,15desetembrode1999,p.71).
4.Devoomelhoresclarecimentodessepontoedesuasconsequnciasacomentriosde
SrgioCostaaumaversoanteriordestetexto.
5.EntrevistaconcedidaaLdaRivasem15demarode1980.
6.EntrevistaconcedidaaRenatoCarneiroCamposemRecife,1970.
7.PesquisarealizadaemtodooDistritofederalecoordenadapormimepeloprofessorFranz
HoellingerdaUniversidadedeGraz,ustria.
8.AscontribuiesaoSeminrioforamreunidasemSouza(1997).

Refernciasbibliogrficas
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

15/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

ANDREWS,GeorgeReid(1997)"Aoafirmativa:ummodeloparaoBrasil?".Em:SOUZA,
Jess(org.).Multiculturalismoeracismo:umacomparaoBrasileEstadosUnidos".Braslia:
Paralelo15.[Links]
BELLAH,Robert(1990)BeyondBelief:essaysonreligionintimeoftrial.FreePress:New
York.[Links]
BELLAH,Robert(1991)Thebrokencovenant.FreePress:NewYork.[Links]
BENZAQUEM,Ricardo(1994).Guerraepaz.SoPaulo:34.[Links]
BOGNER,Artur(1989).ZivilizationundRationalisierung.Opladen:Westdeutscher
Verlag.[Links]
LINS,Alvaro(1980)"Regioetradio",CinciaeTrpico,vol.8,n.1.Recife,.jan./jun.
1980.[Links]
BUARQUE,Srgio(1978)"Panlusismo".Em:Cobradevidro.SoPaulo:
Perspectiva.[Links]
COSTA,Srgio(s/d)Complexity,racismandthedemocratizationofsocialrelationsinBrazil.
Mmeo.
DAMATTA,Roberto(1981)"Vocsabecomquemestfalando?".Em:Carnavais,malandrose
heris.RiodeJaneiro:JorgeZahar.[Links]
__________.(1997)"Notassobreoracismobrasileira".Em:SOUZA,Jess.(org.)
Multiculturalismoeracismo:umacomparaoBrasileEstadosUnidos".Braslia:Paralelo
15.[Links]
ELIAS,Norbert(1990)berdenProzederZivilization.Frankfurt:Suhrkamp.[Links]
FRASER,Nancy(1997)Justiceinterruptus.NewYork:Routledge.[Links]
FREYRE,Gilberto(1933)Casagrande&senzala.RiodeJaneiro:Record.[Links]
FREYRE,Gilberto(1936)Sobradosemocambos.RiodeJaneiro:Record.[Links]
FROMM,Erich(1987)"StudienberAuthorittund10.Familie".DietrichzuKlampen,
1987.[Links]
MARX,Anthony(1997)Raceandnation:acomparisonoftehUnitedStates.Cambridge
UniversityPress.[Links]
MNCH,Richard(1993)DieKulturderModerne.Frankfurt:s/e.[Links]
SOUZA,Jess(1999)Oocidenteeoorientenabelndia:desigualdadesocialeconsequncias
polticasnoBrasil".XXIIIANPOCS,Caxambu.Mmeo.[Links]
SOUZA,Jess(org.)(1997)Multiculturalismoeracismo:umacomparaoBrasileEstados
Unidos.Op.cit.
TANNEMBAUM,Frank(1991)SlaveandCitizen.Boston:BeaconPress.[Links]

SUMMARY
Brazil
sambivalentculturaluniqueness
ThepurposeofthisarticleistodiscusssomeaspectsofGilbertoFreyre
sworkinanattempt
todistinguishthosethataremoredatedfromviewswhicharestillsurprisinglyuptodate.It
thereforetakesasastartingpointAnthonyMarx
sMakingRaceandNation:AComparisonof
theUnitedStates,SouthAfricaandBrazil.Thereasonforchoosingthisbookisitsauthor
s
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

16/17

06/08/2015

EstudosAfroAsiticosDemocraciaracialemulticulturalismo:ambivalentesingularidadeculturalbrasileira

interestingideaoflinkingtheracialquestioninthosethreeclassicexamplesoflargenations
madeupofBlacksandWhitestothethemeofnationbuilding.

RSUM
Dmocratieracialeetmulticulturalisme:l
ambivalentesingularitculturelle
brsilienne
Lebutrecherchparcetarticleestdediscutercertainsaspectsdel
oeuvredeGilbertoFreyre
endiffrenciantlesaspectslesplusanciensderflexionsquiprsententencoreune
tonnanteactualit.Onprendpourcelacommepointdedpartlelivred
AnthonyMarx
Makingraceandnation:AcomparsionoftheUnitedStates,SouthAfricaandBrazil.Lechoix
decelivreestduneintressanteidedel
auteurd
associerlaquestionraciale,dansces
troiscasclassiquesdegrandesnationsconstituespardesblancsetdesnoirs,authmede
formationnationale,[nationbuilding].

PraaPioX,77o.andarCentro
20040020RiodeJaneiroRJBrazil
Tel.:+552125162916
Fax:+552155163072
afro@candidomendes.edu.br

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0101546X2000000200007&lng=pt&nrm=iso&tlng=pt

17/17

You might also like