You are on page 1of 6

BURMA GAM KUKI HO LAHA PAKAI THIBOL (1922-50)

Revd. Canon David T.Haokip M.Div, D.D, London

THUMAKAI:
Burma (Myanmar gamsunga hin Kuki mihem 45,000 tobang ana kichenge.
Townships chena gam kaiho chu: Layshi Township (Map gam or Somra
tracts), Khamti Township, Homalin Township, Tungjang Township chule
Tamu Township (Kabaw Valley) ahiuve.  Hiche ho laha chun Denomination
chom chom aumin ahi. 

KUKI TE CHENNA GAM:


Kuki te hi British ten Upper Chindwin District ana tiu, Kalemyo (Kholjang)
(south) a pat Khamti (North) Chindwin  vadung le India gamgi kikah ahin
anachenguve tin Kontong Lengpa Record le Thangtut Lengpa (Ningthi lengte)
record a  akimun ahi.  Hiche gamkai chu World War 1 jouvin British ten
Somra Tracts (Map gam), Upper Chindwin Valley, Kabaw Valley, tin gamkai
thumin ana vaihomun ahi.  Kukite hi tunichen gei-in  ichennao gam jousea
kitup tahin akicheng theipon, tunjong Shan Burman, Chin jat chomchom,
chule Naga jatchom chom toh akicheng khom jing nalaije.

MANIPUR GAM’A KONA KIPANA THUPHA HUNGLUT:


1.Pu Ngulhao le Pu Javum: 1917-19 Kuki Rebellion (Anglo-Kuki War of
Independence) kichaijin Pu Ngulhao hi Somra Tracts (Map gam) a KIPANA
THUPHA seidingin ahung masapenin ahi.  Hiche laiphat chun Map gam’a
Housa len (chingsanglah) 2 ana umin Phailengkot Chahsat a Pu Kamjadem
le Pu Kajahemte ucha aumlhonin, Zoujang (Tuikol) gama Pu Khomjang
anahi.

Pu Ngulhao Thomsong chu gam mipiten anasanthei lou jehun lha 4


(4months) jouvin akile kittan, ama chejouvin Pu Javum ahung lhung kitin
Zoujang muna School bolla kipana thupha seiphong ding ana gongin agam
mipiten anasanthei loujehun Manipur lam’a kinungle kitan, ahin Burma
gam alut jih chun World 11 jouin ahung kitin, Homalin SDO pa kom ah
kham athum leh ama tohthei aum loujih chun Khamti a D.C pahengah
asolin DC pan Office a clerk in apan sahin Burma chamlhat mujouvin Upper
Chindwin District a M.P masapen anakai dohin ahi (1948).

Pu Ngulhao Thomsong le Pu Javum taona Pathenin asangin, Zoujang haosa


Pu Khomjang chapa Pu Thangkhojam le Louphong a Pu Yamchung chapa
Pu Lengkhotong Ukhrul Mission School a ahung kaithei lhontan ahi. Pu
Thangkhojam in Christa a huhhingna ahin kisanin 1922 kumin Baptize
anabollin amahi Burma sunga Kuki te laha Pathen houmasa pen jong
ahung hitai.  Hitichun March 17,1959 kumin ordination akibollin Pu Rev.
Thangkhojam Golden Jubilee (1922-1972) jong December 29-30, 1972 kum
chun Khomunnom, Homalin Township sunga ana kibol pehtai. Hiche
Jubilee a chun keima tahjong kagabang in ahi.

2. Pu Tongkam Singsit,: Kukite laha Burma gamsunga Pu Tongkam Singsit


le Pu Letjavum chule aloinu Pi Yampineng hi pioneer Missionary ahiuve.  Pu
Tongkam Singsit hi Manipur akon Kuki ho leh Naga hon Map gam a dinga
Missionary a ahinsollu ahi.  Agollhan laitah a Missionary dinga hung
kipedoh ana hie. Amahi ojapu Thisan toh kilhon dinga ahin gon’u ahin,
Ojapu Thisan ahithei lou phat in Nunghar kho a Pu Sarei (Tangkon)chapa
Maya toh May 5, 1932 nin Zoujang ahunglhung lhontai.  Ahinla Ojapu
Maya hi Naga hon ana khutsan theilou phatun ahung kilekittai.  Pu
Tongkam hi Manipur akonin lhalo Rs.15/- apeovin, Zoujang a School a
bolin Homalin SDO in lhalo Rs 20/- apen chule School a alhinglou jouse
jong akithopin ahi.

Kum ni aumjouvin Kangpokpi Mission a School kaidingin gollhang 3 le


nungah 2 apuijin lekha  anasim sahtai.  Amaho chu: - 1.Mr. Letkhojang
2.Mr Doujang 3.Mr Lavum 4.Miss Tingkhol 5. Miss Lamtin ana hiuve.   Pu
Tongkam Singsit Zoujang kho a lhun phatin akhonei haosate chapa Pu
Thangkhojam toh kipana thupha aseiphong lhonin Zoujang kho seh
hilouvin akimvella jong anache lhonin 1932-34 sunghin hesoh genthei na
tamtah anathoh lhonin mi 72 in huhhing na ahin kisantaovin Zoujang kho
ah houbung masapen ana phutdoh hon tan ahi. Zoujang kho adoibom
anapei masapen chu Pu Chungjasei leh Pu Holkhojam anahilhonne.  Abana
ho chu Pu Thangkhotong, Pu Paomang, Pu Lavum teho insung mite
anahiuve.

Pu Tongkam Singsit in Missionary na ahintoh na a ahesoh agenthei, alhilon


na tampi Pathenin asanpeh’a lolhinna aneijehin Pathen thangvahna in
lakhat anabollin ahi.  Hichu “CHAMKANG LOUNOU LAI AHITAI” lathah 136
ahi.  Manipur akona Naga hon ahinsollu Pu Maya ajat miteuvin ana khutsan
loujehuva akinung le phatin nommo asauvin Pu Tongkam jong anahaisah
taove.  Ama kheldingin Pu Chinaochin ahinsol kitun ahi.   Pu Chinaochin
phatchomkhat Zoujang le Louphong a aumin ahahsat jehin Manipur a
ahung kile kittai.

Pu Letjavum le aloinu Pi Yampineng : Chujouvin Pu Letjavum le Pi


Yampineng hi Pu Thangkhojam kithopi dingin November, 1936 kumin
Zoujang kho ahung lhung lhonne.  Thingphaijang muna Missionary natoh
anapan lhontai. Mandalay akon Methodist Missionary Pu F.A Kin Chin in
Upper Chindwin Valley a kipat Mission natoh ahinpantaovin 1938 kumin
Thingphaijang ahinphaovin abonchaovin Methodist a alut phatun Letjavum
le aloinu Pi Yampineng lhase tahin Gollhangbung ahinjon lhontan ahileh
hahsat gentheina tampi anathoh lhonin hiche laihin Pathenin apehlhon
chanu 2 jong ananeilhonne.  Pi Yampineng in Pathen loupina dingin lakhat
anabolle.  Hichu “LEISET CHUNGA HIN O CHUNGLENG VABANG
KALENLAI HIN, EISULUNG DING LHEPNA AHAT, NUNGLE MACHEM LE
THAL AHEMME KADINGIN NITIN, LUNGMONG LE LHAMONG THEILOU
KAHITAI” Lathah bu 155.

Amani Gollhangbung akona Layshi ahinjotna lhona molle lhang tamtah


ahung kaljou lhon Lhangpi aphah kon lhonin gammang noija Pi Yampineng
nao neiding in aumtan, Pu Letjavum in naosen melthah musangin aloinu
maiso nukhahpen din aloinu maijoh avetan, gamthip noija anne  lou tuidon
louva aka ka laijin Lhangpi langa gamleng a hunghon ahung mudoh tao vin,
aloinu longdamsa chu apouvin.  Pu Letjavum leh achateni ahinpui un mithi
long pumin Lhangpi ahin jonu vin avuitave.  Pu Letjavum hahsatahin Layshi
muna achengin Naga ho laha kipana thupha alhangsamin kumkhat jouvin
ahinkho abeikittan, ahile achateni chu Manipur langa asopihon ahung
kipuidoh taove.

Khonungin Pu Letjavum chu Thingnel houbung in phate chan lhan


adopehun vohchal tuh 5 khatin akosauvin navuija pang sopi Naga ho kom’a
jong kipa thu agaseijun ahi.  Hijehchun Burma sunga kukite dingin Pu
Letjavum le Pi Yampineng hi Pathen lenggam hunglhun masangsea suhmil
thei ahilhonpoi.  Amani muchi tuchu tua Burma gamsunga Kuki Christian
jouse hi ahita uve.

ENGLAND GAM’A KONA METHODIST MISSION HUNGLUT


England gam’a  konin Burma gamsunga kipana thupha seidingin 1887
kumin Mandalay ahunglhung taove.  Chujouvin Mandalay kimvella khopi
ho chule lower Chindwin Valley a Monywa le Upper Chindwin District H.Q
Mowlaik ah English Officer hole worker ho laha 1937 kumin Rev. F.A
Kinchin in natoh ahinpantan, Mawlaik, Homalin, Khamti aphan, Kuki holah
jong Mission natoh ahungluttan ahi.

Hitihin  Manipur akona hung Pu Letjavum tenupa ahinkho lhon abeijouvin


Map gam a agammi Pu Thangkhojam tilou koima lhacha natong aumtapon,
Upper Chindwin Valley a jong 1937 kum’a  Rev. F.A Kinchin hung tilouvin
koima dang ahung tapon, kum 10 tobang Zoujang, Thingphaijang, chule
Louphung houbung hohi lamkai beijin ana umtaove.  Ahin Pu Thangkhojam
lamkaina in hesoh gentheina tamtah thoh pumin na anatongin, leiset gallen
II laijin houbung ho anachavai lheh jenguve.
1947 kumin Pu Rev. F.A KinChin le Pu Rev. Dengkunga (Lusei) chu Map
gam chule Upper Chindwin gamkai khollin ahung lhonin Mission Hq.
Hoitah semdohna ding ahin gongtaovin ahi.  Missionary Wilson le Achesean
ho chu Chindwin Valley vella  kipana thupha seiphong in ahungun ahi. 
Amani hung phat laihin Pu Tongkam Singsit in Kangpokpi  Mission a lekha
sim dinga anapui  Pu Lavum le Pu Letkhojang tenin apuile lhonin
khonungin amani jong Mandalay a Bible School ana kailhonin
Evangelist/preacher in Map gam le Upper Chindwin Valley ah apanglhon in
ahi.  Amani hi Pu Tongkam natohna a aga masapen ahilhontai. 1950 kumin
Shew Long Convention abollun Mangdongphai a Head quarter bolla 
Chindwin Valley le Map gam Kuki ho laha Mission na toh ding ahung
kipandohin, khonungin hiche Mission hi “Mangdongphai District, Upper
Burma Methodist Church” ahung kititai.

CHIN HILL A BAPTIST MISSION HUNGLUT:


1908 kumin American Baptist Mission akonin Rev & Mrs. Herbert Cope
tenupa Haka khopi ahunglhung lhontan ahi.   Hahsatna leh gentheina
tamtah thohpumin kipana thupha lunglha louhellin aseiphong lhonin, 1910
kumin Tiddim ahung lhung lhontai.  Tiddim Chin holaha na atong lhone. 
Mr Vielnang le Mr Khamkhokai hi Rev. Herbert Cope in Kuki hole Zou ho
laha Mission natong dingin ahinsollin 1934 kumin Thangkai gam ( tua
Tungjang Township a um Kuki ho kom ahunglhonin kipana thupha
aseiphong panlhonin ahi.  Amani hi Thangkai gam le Kabaw Valley a um
Kuki ho lah a Missionary masapen ahilhontai.

Kuki ho laha huhhingna kisah masah penchu Khangkan a Pu Letlang ahin,


March 5.1935 kumin Baptist abollin, Pathen thilbol kidang tah khat chu 20
April 1942 nin sungpeha Pu Zamsung, Pi Ngamnem, Pu Ngamkhothang
(founding member KVTBA), Pu Zamgin chule Pu Thangkhogin in huhhingna
akisanin Rev. Khamkhokai khut na Baptist anabol tauve.

Leiset gallen II kichai 20th April 1946 in Thangkai gam le Kabaw Valley a um
Thadou Kuki Christian jousen kikhopna masapen Songpeh muna abollun
mi 50 val ahiuve.  Houbung akhantou to kilhonin 1948 kumin Pu
Ngamkhothang preacher in apangin amahi preacher amasapen jong
ahunghitai.  1946 kumin Thangkai le  Kabaw Valley aum Thadou Kuki ho
dingin “Circle” ahung kimutai.

Rev. Vielnang le Rev.Khamkhokai hi 1950 gei-in Thadou ho leh Zou ho lah


kipana thupha ana seiphong lhonin, hinna meivah hinpolut masapen
ahilhontai.  1950 kumin 5 veilhinna khoppi Khangkan muna anabollun mi
130 vel analha theitao vin Pathen lhagao natohna nasatahin ahung
umdohin houbung aban banin ahung kiphutdohtai.
Hiche Chin-Hill akona hung Missinary hon kipana thupha ahung seiphong
nao gamkaija anaum eimiho chu khonungin “Kabaw Valley Thadou Baptist
Association” (KVTBA) akitin tunichan geijin aumjingtai. 1950 kum geihin
Burma a um Kuki ho laha ahin Manipur akona Missionary hungho,
Methodist Mission, chule Chin Hill a Baptist Mission tilou Mission dang
aumpoi.  Ahin Pu Lalkholun lamkainan Kabaw Valley sahlam, Zedi,
Mantou, Lata, chule Phaijang aum Kuki hon Pathen houna 1941 vellin
anaum pantai.  Amaho jonghi Manipur akona Mission natohga ahi. 
Khonung in Kuki Chin Baptist Association (KCBA) jop uvin tuni geijin
aumjing uve.

Thuchaina:
Mission chomchom analutjehin, lunggel jong anakibang theitapon,
gamkaikhat le gamkaikhat jong akikhentan, Mission jong akibang theita
poi.  Kipana thupha hunglhun hi lhagao lam’a din vangphat umtah ahin,
Denomination chomchom a kikhen najehin kipum khomna aumthei behseh
thei tapoi.  Manipur lam’a hunglhung na gamkai-in Kuki Chin Baptist
Asociation (KCBA) atiuvin, Chin Hill akonhung hon Kabaw Valley Thadou
Baptist Association (KVTBA) atiuvin, Baptist cheh ahivang in kikhen telna
aumjinge.

Tutua Houbung umho chu:--


1.    Kuki Chin Baptist Association (KCBA)
2.    Upper Burma Methodist Church, Mangdongphai District
3.    Kabaw  Valley Thadou Baptist Association (KVTBA)
4.    Anglican Church (Homalin Archdeanary), Mandalay Diocese
5.    Assembly of God (A.G)
6.    Roman Catholic Mission, Haka Diocese
7.    Christian Church of Myanmar (CCM)
8.    Seven-day Adventist
9.    Israel Yeh Weh
10. Yehovah witness
11. Evangelical Baptist Conference (EBC). Hitihin jatchomchom in a
umme.

Huhhingna thupha eihin pohpeh u Manipur akon, England akon, Chin Hill
akon Missionary ho abonuvin akigeldoh jinguvin, chule ahin solla houbung
ho chunga jong kipana seithei lou suhmil theilou vin aumjinge.
  
References:
1.    Jubilee Souvenir: Revd Thangkhojam Diamond Jubilee (1922-
1972), December 1972, Khomunmom Village, Homalin Township,
Kuki Chin Baptist Association, 1972. 
2.    KCBA Silver Jubilee Thusimbu (1958-1983), Kuki Chin Baptist
Association, Maynikong, Homalin, December 23-25, 1983.
3.    Revd F A Kin Chin: Golden Jubilee Thusimbu (1937-1987),
Methodist Church Mangdongphai District, Mangdongphai 1986.
4.    KVTBA Silver Jubilee Thusimbu (1963-1988), KVTBA Office,
Tamu 1988.
5.    Homalin Deanery Anglican Houbung thusim by Revd David T
Haokip, Mandalay 1984.
6.    Thankai Area Golden Jubilee: Roman Catholic Mission (1944-
1994), Jubilee Committee, Tamu 1995.
7.    KCBA Golden Jubilee Thimbu (1958-2008) Homalin 2008.
 

Hetding: Hiche article hi KBC Diary (volume one) 1993, Manipur by Pu Alun
Haolai, lekhabu a ding kanajih chu revise hungkibol kit ahi (This article is
extract and revise from KBC Diary (volume one) 1993 of Alun Haolai).

You might also like