You are on page 1of 4

LettreValabrgue,1864

L'CRAN

L'CRANL'CRANETLACRATION
L'CRANNEPEUTDONNERDESIMAGESRELLES
Jemepermets,audbut,unecomparaisonunpeurisque:touteuvred'artestcomme
unefentreouvertesurlacration;ilya,enchssdansl'embrasuredelafentre,une
sorted'crantransparent,traverslequelonaperoitlesobjetsplusoumoinsdforms,
souffrantdeschangementsplusoumoinssensiblesdansleurslignesetdansleur
couleur.Ceschangementstiennentlanaturedel'cran.Onn'apluslacrationexacte
etrelle,maislacrationmodifieparlemilieuopassesonimage.
Nousvoyonslacrationdansuneuvre,traversunhomme,traversun
temprament,unepersonnalit.L'imagequiseproduitsurcetcrandenouvelleespce
estlareproductiondeschosesetdespersonnesplacesaudel,etcettereproduction,
quinesauraittrefidle,changeraautantdefoisqu'unnouvelcranviendra
s'interposerentrenotreiletlacration.Demme,desverresdediffrentescouleurs
donnentauxobjetsdescouleursdiffrentes,demmedeslentilles,concavesou
convexes,dformentlesobjetschacunedansunsens.Laralitexacteestdonc
impossibledansuneuvred'art.Onditqu'onrabaisseouqu'onidaliseunsujet.Au
fond,mmechose.Ilyadformationdecequiexiste.Ilyamensonge.Peuimporteque
cemensongesoitenbeauouenlaid.Jelerpte,ladformation,lemensongequise
reproduisentdanscephnomned'optique,tiennentvidemmentlanaturedel'cran.
Pourreprendrelacomparaison,silafentretaitlibre,
lesobjetsplacsaudelapparatraientdansleurralit.Maislafentren'estpaslibreet
nesauraitl'tre.Lesimagesdoiventtraverserunmilieu,etcemilieudoitforcmentles
modifier,sipuretsitransparentqu'ilsoit.LemotArtn'estilpasd'ailleursopposau
motNature?
Ainsi,toutenfantementd'uneuvreconsisteenceci:l'artistesemetenrapportdirect
aveclacration,lavoitsamanire,s'enlaissepntreretnousenrenvoielesrayons
lumineux,aprslesavoir,commeleprisme,rfractsetcolorsselonsanature.
D'aprscetteide,iln'yaquedeuxlmentsconsidrer,lacrationetl'cran.La
crationtantlammepourtous,envoyanttousunemmeimage,l'cranseulprte
l'tudeetladiscussion.
TUDEDEL'CRANSACOMPOSITION
L'tudedel'cran,voillegrandpointdecontroversephilosophique.Lesuns,etilssont
nombreuxnotrepoque,affirmentquel'cranesttoutdechairetd'os,etqu'il
reproduitmatriellementlesimages:Taine,parmiceuxl,leconsidrantd'aborden
luimme,luidonneunefacultmatresse,puisluifaitprendretouteslesnatures
possiblesenlesoumettanttroisgrandesinfluences,larace,lemilieuetlemoment.
Lesautres,sansniertoutfaitlachairetlesos,jurentquelesimagessereproduisent
suruncranimmatriel.Touslesspiritualistesensontl,Jouffroy,MainedeBiran,
Cousin,etc.Enfin,commeilfautentoutechoseunjustemilieu,Deschanelacritceci,
dansundesesderniersouvrages:"Danscequ'onnommelesuvresdel'esprit,toutne
s'expliquepasparl'esprit;maisaussi,plusforteraison,toutnes'expliquepasparla

matire."Voilungaronquinesecompromettrajamais.Onnesauraitmieuxdire,en
nedisantrien.Qu'estcequel'esprit,
avanttout?
Jen'aipasd'ailleurstudierencemomentlanaturedel'cran.Peuimportele
mcanismeduphnomne.Cequejedsireconstater,c'estquel'imageseproduit,et
queparunepropritmystrieusedel'tretranslucide,matrielouimmatriel,cette
imageluiestpropre.
LESCRANSDEGNIELESPETITSCRANSOPAQUES
Unchefd'coleestuncrantrspuissant,quidonnelesimagesavecunegrande
vigueur.UnecoleestunetroupedepetitsEcransopaquesd'ungraintrsgrossier,qui,
n'ayantpaseuxmmeslapuissancededonnerdesimages,prennentcelledel'cran
puissantetpurdontilsfontleurchefdefile.Voicilersultathonteuxd'untelprocd.
Ilseratoujourspermisunartistedegniedenousfairevoirlacrationenvert,en
bleu,enjaune,ouentouteautrecouleurquiluiplaira;ilpourranoustransmettreles
rondspardescarrs,leslignesdroitespardeslignesbrises,etnousn'auronspasnous
plaindre;ilsuffiraquelesimagesreproduitesaientl'harmonieetlasplendeurdela
beaut.Maiscequ'onnesauraittolrer,c'estlebarbouillageetladformationdeparti
pris.C'estlebleu,levertoulejaune,lecarroulalignedroiterigsenprcepteseten
lois.
Parcequetelgnieafaitsubirlanaturecertainesdviationsdanslescontours,certains
changementsdanslesnuances,cesdviationsetceschangementsvontdevenirdes
articlesdefoi!Chaquecoleacecidemonstrueuxqu'ellefaitmentirlanaturesuivant
certainesrgles.Lesrglessontdesinstrumentsdemensongequel'onsepassedemain
enmain,reproduisantfacticementetmesquinementlesimagesfausses,maisgrandioses
oucharmantes,quel'crandegniedonnaitdanstoutelanavetetlavigueurdesa
nature.Loisarbitraires,faonstrsinexactesdereproduirelacration,prescritesparla
sottiseet
lasottisecommedesmoyensfacilesd'arrivertoutevrit.
Lesrglesn'ontleurraisond'trequepourlegnie,d'aprslesuvresduquelonapu
lesformuler;seulement,chezcegnie,cen'taientpasdesrgles,maisunemanire
personnelledevoir,uneffetnatureldel'cran.
Lescolesonttfaitespourlamdiocrit.Ilestbonqu'ilyaitdesrglespourceuxqui
n'ontpaslaforcedel'audaceetdelalibert.Cesontlescolesquifournissentde
tableauxetdestatuesleshtelsparticuliersetlesmonumentspublics,quimettentunair
chaquechanson,quicontententlesbesoinsdeplusieursmillionsdelecteurs;toutceci
serduitdirequelasocitabesoind'uncertainluxeplusoumoinsartistique,etque,
poursatisfairecebesoin,lescolesfabriquent,tantbienquemal,unnombreconvenu
d'artistesparanne.Cesartistesexercentleurmtier,ettoutestpourlemieux.Maisle
gnien'est
pourrienldedans.Ilestdesanatureden'tred'aucunecole,etd'encrerde
nouvellesaubesoin;ilsecontentedes'interposerentrelanatureetnous,etdenousen
donnernavementlesimages,etonsesertdesesproduits,desalibertd'allurespour
dfendretouteoriginalitauxdisciples.Centansplustard,unautrecrannousdonne
d'autrespreuvesdel'ternellenature,etdenouveauxdisciplesformulentdenouvelles
rgles,etainsidesuite.Lesartistesdegnienaissentetgrandissentlibrement;les
discipleslessuiventlatrace.Lescolesn'ontjamaisproduitunseulgrandhomme.Ce
sontlesgrandshommesquiontproduitlescoles.Cellesci,leurtour,nous
fournissent,bonanmalan,lesquelquesdouzainesdemanuvresartistiquesdontnotre

civilisationabesoin.(Ici,jesuisobligdelaisserunelacune.Ilmefaudraitprouverque
lesgrandesrglesgnrales,communestouslesgnies,serduisentausimpleusage
dubonsensetdel'harmonieinne.Ilmesuffitdevousfaireremarquerquej'entends
parrgletoutprocdparticulierd'unecole.)
TOUSLESCRANSDEGNIEDOIVENTETRECOMPRIS,SINONAIMS
Touslescransdegniedoiventtreacceptsaummetitre.Dsl'instantola
crationnepeutnoustredonneavecsacouleurvraie,seslignesexactes,peuimporte
qu'onnousladonneenbleu,envertouenjaune,encarrouencirconfrence.
Certainement,ilestpermisdeprfreruncranunautre,maisc'estlunequestion
individuelledegotetdetemprament.Jeveuxdirequ'aupointdevueabsolu,iln'ya
pas,dansl'art,deraisonmotivededonnerlepasl'cranclassiquesurlescrans
romantiquesetralistes,etrciproquement,puisquecescransnoustransmettentdes
imagesaussifausseslesunesquelesautres.Ilssonttouspresqueaussiloindeleur
idal,lacration,et,dslors,ilsdoivent,pourlephilosophe,avoirdesmritesgaux.
D'ailleurs,jeveux,enlesjugeantmoimme,rachetercequecetteopinionpeutavoir
d'excessif.Mais,auparavant,j'tablisnettementques'ilm'chappequelquepigramme,
cen'estpasl'crandegnie,chefd'cole,quejel'adresse,maisl'coleellemme,
quinousrendridiculeslesbeautsdumatre.D'autrepart,jenedonneiciquemon
opinionpersonnelle,etjedclarel'avancecomprendreetaccepter,malgrtout,les
cransdegniequemonpropreorganismemeportenepasaimer.(Ici,nouvelle
lacune.Jesaisquelecommencementdeceparagraphenevousconvaincrapas.Vous
voudrezclasserlescolesetlesrangerselonunordredemrite.Jenecroispasqu'on
doivelefaireet,entoutcas,commeellesontchacuneleursdfautsetleursqualits,il
faudraitmettreunedlicatesseextrmedanscetteclassification.S'ilfautlesranger,
rangeonslessuivantleurdegrdevrit.)
L'CRANCLASSIQUEL'CRANROMANTIQUEL'CRANRALISTE
L'cranclassiqueestunebellefeuilledetalctrspureetd'ungrainfinetsolide,d'une
blancheurlaiteuse.Lesimagess'ydessinentnettement,ausimpletraitnoir.Lescouleurs
desobjetss'affaiblissentenentraversantlalimpiditvoile,parfoiss'yeffacentmme
toutfait.Quantauxlignes,ellessubissentunedformationsensible,tendanttoutes
verslalignecourbeoulalignedroite,s'amincissent,s'allongent,avecdelentes
ondulations.Lacration,danscecristalfroidetpeutranslucide,perdtoutesses
brusqueries,toutessesnergiesvivantesetlumineuses;ellenegardequesesombreset
sereproduitsurlasurface
polie,enfaondebasrelief.L'cranclassiqueest,enunmot,unverregrandissantqui
dveloppeleslignesetarrtelescouleursaupassage.L'Ecranromantiqueestuneglace
sanstain,claire,bienqu'unpeutroubleencertainsendroits,etcoloredesseptnuances
del'arcenciel.
Nonseulementellelaissepasserlescouleurs,maiselleleurdonneencoreplusdeforce;
parfoisellelestransformeetlesmle.Lescontoursysubissentaussidesdviations;les
lignesdroitestendents'ybriser,lescercless'ychangententriangles.Lacrationque
nousdonnecetEcranestunecrationtumultueuseetagissante.Lesimagesse
reproduisentvigoureusementparlargesnappesd'ombreetdelumire.Lemensongede
lanatureyestplusheurtetplussduisant;iln'apaslapaix,maislavie,unevieplus
intensequelantre;iln'apaslepurdveloppementdeslignesetlasobrediscrtiondes
couleurs,maistoutelapassiondumouvementettoutelasplendeurfulgurantedesoleils
imaginaires.L'cranromantiqueest,ensomme,unprisme,larfractionpuissantequi
brisetoutrayonlumineuxetledcomposeenunspectresolaireblouissant.

L'cranralisteestunsimpleverrevitre,trsmince,trsclair,etquialaprtention
d'tresiparfaitementtransparentquelesimagesletraversentetsereproduisentensuite
danstouteleurralit.Ainsi,pointdechangementdansleslignesnidanslescouleurs:
unereproductionexacte,francheetnave.L'cranralisteniesapropreexistence.
Vraiment,c'estluntropgrandorgueil.Quoiqu'ildise,ilexiste,et,dslors,ilnepeut
sevanterdenousrendrelacrationdanslasplendidebeautdelavrit.Siclair,si
mince,siverrevitrequ'ilsoit,iln'enapasmoinsunecouleurpropre,unepaisseur
quelconque;ilteintlesobjets,illesrfractetoutcommeunautre.D'ailleurs,jelui
accordevolontiersquelesimagesqu'ildonnesontlesplusrelles;ilarriveunhaut
degrdereproductionexacte.IlestcertesdifficiledecaractriserunEcranquiapour
qualitprincipalecelleden'trepresquepas;jecrois,cependant,lebienjuger,en
disantqu'unefinepoussiregrisetroublesalimpidit.
Toutobjet,enpassantparcemilieu,yperddesonclat,ou,plutt,s'ynoircit
lgrement.D'autrepart,leslignesydeviennentplusplantureuses,s'exagrent,pour
ainsidire,danslesensdeleurlargeur.Lavies'ytalegrassement,uneviematrielleet
unpeupesante.Sommetoute,l'cranraliste,ledernierquisesoitproduitdansl'art
contemporain,estunevitreunie,trstransparentesanstretrslimpide,donnantdes
imagesaussifidlesqu'uncranpeutendonner.
L'CRANQUEJEPRFRE
Ilmerestemaintenantdiremongotpersonnel,medclarerpourundestroiscrans
dontjeviensdeparler.Commej'aienhorreurlemtierdedisciple,jenesauraisen
accepterunexclusivementetentirement.Toutesmessympathies,s'ilfautledire,sont
pourl'cranraliste;ilcontentemaraison,etjesensenluidesbeautsimmensesde
soliditetdevrit.Seulement,jelerpte,jenepeuxl'acceptertelqu'ilveutse
prsentermoi;jenepuisadmettrequ'ilnousdonnedesimagesvraies;etj'affirme
qu'ildoitavoirenluidespropritsparticuliresquidformentlesimages,etqui,par
consquent,fontdecesimagesdesuvresd'art.J'accepted'ailleurspleinementsafaon
deprocder,quiestcelledeseplacerentoutefranchisedevantlanature,delarendre
danssonensemble,sansexclusionaucune.L'uvred'art,cemesemble,doitembrasser
l'horizonentier.Toutencomprenantl'cranquiarronditetdveloppeleslignes,qui
teintlescouleursetceluiquiavivelescouleurs,quibriseleslignes,jeprfrel'cran
qui,serrantdeplusprslaralit,secontentedementirjusteassezpourmefairesentir
unhommedansuneimagedelacration.
Voilquiestfait,moncherValabrgue.Cen'estpassanspeine.Jeviensderelirema
prose,etjenesaisjusqu'quelpointellevavousfairecrier.Biendesnuances
manquent;letoutestbrutaletmatrialisteendiable.Jecroiscependanttredansle
vrai.[...]
Toutvous.
EmileZola

You might also like