SACRUM W KRAJOBRAZIE

Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 17

Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec, 2012, 13-23

Urszula MYGA-PITEK
Uniwersytet lski
Wydzia Nauk o Ziemi
Sosnowiec, Polska
e-mail: urszula.myga-pitek@us.edu.pl

KRAJOBRAZY SAKRALNE I RELIGIJNE

PRBA UMIEJSCOWIENIA W TYPOLOGII KRAJOBRAZW
KULTUROWYCH
SACRED AND RELIGIOUS LANDSCAPES AN ATTEMPT OF CLASSIFICATION
IN THE TYPOLOGY OF CULTURAL LANDSCAPES

Sowa kluczowe: typologia, krajobraz sakralny, krajobraz religijny

Key words: typology, sacred landscape, religious landscape
Streszczenie
Artyku ma charakter teoretyczny. Przedstawiono propozycj wyodrbnienia krajobrazw przyrodniczych, kulturowych i antropogenicznych oraz ich dodatkowy podzia na typy. Omwiono
gwne nurty bada krajobrazw kulturowych, wzmiankujc dodatkowo podejcia badawcze. Na
tym tle podjto prb zdefiniowania krajobrazu sakralnego i religijnego oraz odniesiono si do moliwoci bada krajobrazw sakralnych i religijnych wg wyrnionych nurtw. Wskazano na miejsca krajobrazu sakralnego i religijnego w systemie typologii krajobrazw kulturowych, a take powicono
uwag gwnym cechom i rnicom obu typw krajobrazw. Tym samym odniesiono si krytycznie
do panujcych w polskiej literaturze geografii religii definicji i synonimicznego pojmowania znaczenia
krajobrazu religijnego i sakralnego. W pracy przyjto ewolucyjny rozwj krajobrazw kulturowych
i wskazano na ich wczesn genez. Krajobrazy sakralne s pierwotne wobec religijnych i mog ulega
przeksztaceniu w krajobrazy religijne.
Abstract
This article is of aspects of theoretical. It puts forward a suggestion for distinguishing natural, cultural and
anthropogenic landscapes and, additionally, dividing them into types. The author discusses main directions of
research of cultural landscapes, at the same time mentioning research approaches. Based on that, an attempt is
made to define sacred and religious landscapes, and the author discusses possible studies of sacred and religious
landscapes according to the mentioned research directions. The paper presents the position of sacred landscape
and religious landscape in the typology of cultural landscapes, and deals with main characteristics and differences between the two types of landscape. Thus, a critical approach was presented to the definition and synonymous comprehension of the notions of religious landscape and sacred landscape, which are common in Polish
reference books on religious geography. The paper presumes evolutionary development of cultural landscapes
and reports their early origins. Sacred landscapes are primary to religious landscapes and may transform into
religious landscapes.

13

WPROWADZENIE
Krajobraz kulturowy jest krajobrazem przeksztaconym przez czowieka w wyniku
rozwoju cywilizacyjnego. Stanowi ewolucyjne nastpstwo krajobrazw naturalnych
(przyrodniczych) rnicych si strefowo i pitrowo, ktre istniay na przewaajcych terytoriach wiata do czasw neolitu. Krajobraz kulturowy obejmuje wiele podtypw, ktre rni geneza, struktura, funkcje i dominujce czynniki ksztatujce, co
znajduje fizjonomiczny wyraz w odmiennej a charakterystycznej dla danego typu
organizacji przestrzennej. W rozumieniu regionalnym krajobraz kulturowy moe by
uwaany za fragment przestrzeni geograficznej, ktrego struktura i funkcje wyksztaciy si w wyniku wspdziaania procesw i komponentw przyrodniczych
i kulturowych, tworzcych specyficzn organizacj, decydujc o fizjonomicznej odrbnoci obszaru (Myga-Pitek, 2012). Istotn rol w procesie ewolucji krajobrazw
kulturowych
odgrywa
zesp
czynnikw
przyrodniczych,
spoecznoekonomicznych, polityczno-prawnych, kulturowych (w tym religijnych), ktrych
pozycja, ranga (hierarchia) i sia oddziaywania zmieniaj si w czasie.
Wrd wielu typw ewolucyjno-funkcjonalnych krajobrazw kulturowych
szczeglne miejsce zajmuje krajobraz religijny. Celem niniejszego artykuu jest prba
zdefiniowania krajobrazu sakralnego i religijnego, rozwanie ich cech i wzajemnych
relacji oraz umiejscowienia obu typw w systemie typologicznym krajobrazw kulturowych. Artyku powsta na podstawie studiw literatury oraz prac konceptualnych. Stanowi rozszerzenie dyskusji zawartej w monografii autorki (Myga-Pitek,
2012, rozdz. 5.9).
RELIGIA JAKO SKADNIK KULTURY
Religia jest nieodcznym zjawiskiem w ludzkim yciu indywidualnym, osobistym ale take spoecznym i kulturowym, stajc si tym samym wanym skadnikiem kultury (obok nauki, moralnoci i sztuki). Cytujc za Z. J. Zdybick Ursz. SJK
(2000 a: 53)1 synne zdanie E. Fromma o tym, e (...) nie byo takiej kultury w przeszoci
i jak si zadaje nie moe by takiej kultury w przyszoci, ktra by nie miaa religii (...)
mona zauway, i religia staa si najwaniejszym wyrnikiem i wskanikiem
rnorodnoci kulturowej wiata, a take identyfikatorem tosamoci narodowej
i etnicznej (por. Benvenisti, 2000). Religia, jako system wierze i praktyk, prbuje
w kadej kulturze wyjani relacj pomidzy sfer sacrum (witoci, sfer bosk)
a profanum reprezentowanym przez ycie codzienne jednostek lub grup spoecznych.
Religia zawsze przejawia si w wymiarze doktrynalnym, w czynnociach religijnych,
w sferze spoeczno-organizacyjnej i w sferze duchowoci indywidualnej. Stanowi
osobn dziedzin kultury, gdy realizuje odrbn warto (wito) (Dawson, 1959).
Jako fakt ontyczny tumaczy istnienie czowieka w perspektywie Boga/bstwa
1 Znane s prby budowania kultury bez religii np. scjentyzm, systemy totalitarne, prowadz one
jednak do unicestwiania kultur a nie ich budowania.

14

(Transcendentu). Niezalenie, jak teori wyjaniajc genez religii przyjmiemy

przyrodniczo-gnozeologiczn, spoeczn, psychologiczn czy ewolucjonistyczn
(Rusecki, 2000), zawsze bdzie ona wanym skadnikiem kultury. Tym samym zajmuje wane miejsce w procesie ksztatowania krajobrazu kulturowego. Jednoczenie
religia zdaniem U. Zdybickiej Ursz. SJK (2000b) przekracza kultur. Wnosi bowiem
do pogldw na wiat i na czowieka elementy ponadnaturalne i pozaludzkie przez
ukazanie kontekstu ycia ludzkiego, ktry przekracza wiat przyrody i ludzkich spoecznoci. To wane zaoenie, ktre pozwala na rozszerzenie mylenia o krajobrazie
religijnym nie tylko w nurcie realnym (materialnym).
SYSTEM KRAJOBRAZW KULTUROWYCH
Pomimo, i krajobraz stanowi fundamentalny obiekt zainteresowania w geografii
i jako jeden z najstarszych przedmiotw badawczych doczeka si wielu naukowych
opracowa, nie sabnie dyskusja nad jego istot i zakresem znacze. Przegldu dorobku geografw w dziedzinie krajobrazu dokona ostatnio F. Plit (2011a, b). W badaniach krajobrazu wyrni: nurt klasyczny (tradycyjny), wywodzcy si od m. in.
Paula Vidal de la Blachea i reprezentowany gwnie przez tzw. szko geografii
francuskiej (m.in. A. Demangeon, P. Flatres, X. de Planhol, M.-C. Robic). Nurt ten
wystpuje gwnie w geografii szkolnej i wspczenie wyranie ciy w kierunku
kolejnych dwch nurtw: fizycznogeograficznego i realnego. Nurt fizycznogeograficzny badajcy krajobraz jako cao (bez dodatkowych przymiotnikowych okrele), zwizany jest przede wszystkim z reprezentantami szkoy wschodniej m.in.:
S. Kalesnik, D.L. Armand, B. Soczawa, N.A. Soncew, A.G. Isaczenko, ale take niemieckiej J. Schmithsen, C. Troll, E. Neef oraz polskiej m.in. A. Richling, M. Pietrzak, J. Solon, K. Ostaszewska. Nurt bada krajobrazw kulturowych ujmowanych
realnie (materialnie) wywodzi si od A. Humboldta, C. Rittera, F. Ratzla, R. Gradmanna i przede wszystkim C. Sauera oraz grupy badaczy skupionej w tzw. szkole
z Berkeley. W Polsce reprezentowany by m.in. przez E. Romera, F. Bujaka, M. Dobrowolsk, a wspczenie przez J. Plit, F. Plita, U. Myg-Pitek, S. Bernata. Kolejnym jest nurt krajobrazw kulturowych ujmowanych semiotycznie (symbolicznie),
za prekursora ktrych F. Plit wskazuje A. Hettnera, a za twrc E. Banse (1932). Kierunek ten znalaz rozwinicie w USA w tzw. amerykaskiej geografii kultury i nowej
geografii kultury (A. Buttimer, J. Brinckerhoff Jackson, D. Cosgrove, Y.F. Tuan).
W Polsce reprezentuj go m.in. E. Rembowska, D. Jdrzejczyk, M. Czepczyski,
M. Madurowicz, E. Orowska. Nurt estetyczny, obejmuje prace powicone ocenie
atrakcyjnoci wizualnej krajobrazu, w tym m.in. takich jego kategorii jak pikno, malowniczo, wznioso (m.in. M. Pulinowa, K.H. Wojciechowski, P. leszyski).
Ponadto, oprcz wyrnionych nurtw mona wskaza na wiele podej badawczych (Myga-Pitek, 2012, rozdz. 4.2), m. in.: genetyczne, chronologiczne, historyczno-konserwatorskie, ewolucyjno-funkcjonalne, transformacyjne, substancjalne, fizjonomiczno-percepcyjne, estetyczno-wartociujce i niematerialno-semiotyczne.

15

W literaturze przedmiotu istniej dziesitki definicji krajobrazu (w tym krajobrazu kulturowego) i rwnie liczne przykady jego typologizowania. Wielu autorw
utosamia krajobrazy kulturowe i antropogeniczne. Zdaniem autorki, pojcia te naley rozrni wg nastpujcego schematu (ryc. 1).
KRAJOBRAZY PRZYRODNICZE

pierwotne,
seminaturalne

quasikulturowe

NATURALNE

KRAJOBRAZY ANTROPOGENICZNE
KULTUROWE

ANTROPICZNE

rolnicze, pasterskie, osadnicze

wiejskie, osadnicze miejskie,
gospodarki lenej,
grnicze, przemysowe,
turystyczne, religijne, itd.

zdegradowane

Ryc. 1. Wzajemne relacje krajobrazu przyrodniczego i antropogenicznego

w ujciu ewolucyjno-funkcjonalnym. rdo: U. Myga-Pitek, 2012: 58.
Fig. 1. Relationship between natural and anthropogenic landscape.
Source: U. Myga-Pitek, 2012: 58.

Krajobraz religijny i sakralny mona prbowa dookreli w systemie co najmniej

kilku nurtw i podej badawczych. Zasygnalizowana prba zostanie poprzedzona
analiz znacze poj krajobrazw sakralnych i religijnych.
KRAJOBRAZ SAKRALNY I RELIGIJNY DYSKUSJA NAD ZNACZENIEM
Obydwa pojcia krajobraz i sacrum s od dawna mocno zakorzenione w geografii (Maik, 2005). Badaniom ich wzajemnych relacji powicone s wspczenie prace
z zakresu geografii kultury, geografii religii oraz antropogeografii, gdy typowe dla
nich ujcia niematerialne i fizjonomiczne pozwalaj na interpretacj znacze obiektw sakralnych i sposobw komunikacji spoeczestw z sacrum (Myga-Pitek, 2012).
Krajobraz sakralny (Sacred Landscape, Religious Landscape, Sakrallandschaft) cechuje
obszary, ktre wyrnia obecno w przestrzeni sacrum, a wic te obszary, w ktrych
dochodzi do hierofanii (Eliade, 1993). Przyjmujc ujcie ewolucyjne, naley zauway, e krajobrazy sakralne ksztatoway si ju od wczesnych etapw rozwoju cywilizacyjnego. Odbir sacrum i towarzyszce mu praktyki o charakterze i podou religijnym (zob. Cotterell, 2007) zaliczane s do najdawniejszych spoecznych i kulturowych zachowa czowieka, dlatego krajobraz sakralny uzna naley za jeden z najstarszych (o ile nie najstarszy) typ krajobrazu kulturowego. Jego rozprzestrzenianie na
Ziemi postpowao w lad za rozszerzaniem si ekumeny i rozwojem systemu wierze.
Krajobraz sakralny jest przejawem realizowania potrzeb duchowych czowieka.
W niektrych religiach jak islam, hinduizm, szintoizm, buddyzm rodowisko geograficzne w bardzo duym stopniu rzutuje na rozwj wierze, a materialne skadniki
16

krajobrazw przyrodniczych s niezbdnym nonikiem sacrum (Myga-Pitek, 2008b;

2011d). Szerzej rozmieszczenie i znaczenie miejsc sakralnych zwizanych ze witymi rzekami, grami, pustyniami, jaskiniami, rdami omawiaj m. in. P. Deffontaines
(1948), M. Eliade (1993), S. Haas (1999), A. Jackowski (2003), W. Andrejczuk (2009).
Miejsca te byy naturalnymi sanktuariami, odbyway si tam pierwotne praktyki religijne. Ujawnia si w nich genius loci, pikno, tajemniczo, wznioso, niezrozumiao, niecodzienno, a zatem wszystko to co nazywane jest niematerialnymi walorami krajobrazu 2. Wydaje si, e istot krajobrazu sakralnego jest wanie owa warstwa niematerialna, nieokrelona, niemierzalna, wobec ktrej nie istniej znane czowiekowi miary obiektywnego opisu i pomiaru. Potwierdza to zasadno wyrniania
krajobrazw sakralnych na poziomie percepcyjnym (duchowym), a nie materialnym.
Krajobraz sakralny jest jednak przez wielu autorw geografii religii nazywany
zamiennie krajobrazem religijnym (Sacred Landscape 3, Religious Landscape, Sakrallandschaft). Zgodzi si naley, e reprezentuje on typ krajobrazu cechujcy obszary,
w ktrych objawia si sacrum i/lub ktre speniaj funkcj religijn. Geograf religii
A. Jackowski, powici uwag krajobrazom ksztatujcym si pod wpywem sacrum
oraz obiektw kultu. Ze wzgldu na wystpowanie materialnych przejaww sacrum,
ktre s skadnikami krajobrazu naturalnego lub kulturowego A. Jackowski (2003:
72) okreli, e (...) krajobraz sakralny tworz zespoy obiektw sakralnych zbudowanych
w okrelonym czasie na okrelonym obszarze. Jest widocznym wytworem kultury, powstaym
pod wpywem religii i stanowicym jeden z typw krajobrazu kulturowego. Dalej autor ten
stwierdzi, e termin ten nawizuje do francuskiego paysage symbolique P. Clavala
(1995), i e w krajobrazie sakralnym zawiera si przestrze wita. Ponadto wydzieli
dwa typy krajobrazw sakralnych:
krajobrazy w zasadzie nieprzeksztacone, ksztatujce si niejako na pniu na obszarach uytkowanych przez czowieka wycznie w celach religijnych, zazwyczaj chronionych
przez wyznawcw danej religii jako siedziba Boga lub bstw,
krajobrazy w jakim stopniu przeksztacone przez czowieka, ktrego ingerencja przejawia si na wznoszeniu rnego typu obiektw sakralnych.
Te ostatnie, dodatkowo, A. Jackowski (2003: 72) podzieli na krajobraz otwarty
(tworz go obiekty wznoszone w jakim terenie, ktrych rozwj przestrzenny nie jest
w zasadzie limitowany (autor za przykad podaje krajobrazy sakralne Alp i Karpat)
oraz zamknity zwizany z jednostkami osadniczymi.
W tym miejscu autorka omieli si polemizowa z powyszymi podziaami, gdy
wydaj si one dyskusyjne. Po pierwsze, definiuj podtypy krajobrazw sakralnych
w sposb mao precyzyjny (uywajc takich okrele jak: w zasadzie, niejako, zazwyczaj, w jakim stopniu, jakim terenie, rnego typu, w okrelonym czasie, w okrelonym
miejscu (Jackowski, 2003: 72).

Szerzej kwestii tej powicone s artykuy zebrane w 15 T. Prac Komisji Krajobrazu Kulturowego,
Niematerialne wartoci krajobrazw.
3 Ten termin na jzyk polski lepiej byoby tumaczy jak wity lub uwicony na co zwracali
uwag m.in. F. Plit (2011a) i inni.
2

17

Ponadto stwierdzenie, e krajobraz sakralny tworzy ze sp obiektw sakralnych

jest take dyskusyjne i to nawet przyjmujc zaoenie, e autor piszc zesp mia
na myli co wicej ni zbir, a wic okrelon liczb obiektw powizan ze sob
np. widokowo, funkcjonalnie, historycznie lub dopeniajcych si w realizacji jakie
idei, a wic okrelon struktur przestrzenn. Nadal jednak okrelenie krajobrazu
sakralnego pozostaje na poziomie sumy powizanych obiektw zwykle punktowo
rozmieszczonych sanktuariw, kapliczek, krzyy pokutnych itp. oraz ewentualnie
elementw linowych, jak drogi krzyowe, szlaki pielgrzymkowe z odpowiedni ma
architektur religijn oraz symbolicznym oznakowaniem. W definiowaniu takim gubi
si sens organizacji przestrzennej krajobrazu jego cao.
Dodatkowo, podtyp pierwszy pozostaje w sprzecznoci z ogln definicj krajobrazu kulturowego, gdy naley rozumie, e na wyrnionym obszarze nie istniej
obiekty budowane rk czowieka na uytek praktyk i dowiadcze religijnych
(a wic nie s one sakralne tout court). Idc tym torem, mona by zaproponowa podzia na krajobrazy sakralne, w ktrych sacrum objawi si w sposb autonomiczny
i jest odbierane przez czowieka jako co niezwykego, transcendentnego oraz krajobrazy religijne, zbudowane w dziejach historycznych przez czowieka dla realizacji
praktyk (krajobrazy sakralne wg A. Jackowskiego). Podzia taki nadal pozostawaby
jednak niespjny, poniewa w obrbie krajobrazw sakralnych (naturalnych) czowiek take uprawia praktyki religijne.

Ryc. 2. Rne podejcia typologizowania

krajobrazw sakralnych i religijnych.
Fig. 2. Different approaches of typology
of religious and sacred landscapes.

Definicja krajobrazu religijnego

i sakralnego (wg A. Jackowskiego
terminy ujmowane synonimicznie)
nawizuje do nurtu realnego (materialnego) krajobrazu kulturowego, co
wymaga przejcia z wymiaru ontologicznego i egzystencjalnego przestrzeni na materialn przestrze geograficzn i jej powok krajobrazow.
Autorka jest zdania, e problemy
zwizane z precyzyjnym definiowaniem krajobrazw sakralnych i religijnych wynikaj z wielu paszczyzn
typologicznych, w ktrych wystpuj
owe krajobrazy (typologiczny dualizm, a nawet pluralizm ryc. 2).

Analizujc krajobrazy sakralne i religijne oraz ich wzajemne relacje w systemie

krajobrazu kulturowego, mona dokona prby zilustrowania ich na schemacie (ryc. 3).
Krajobraz sakralny stanowi taki podtyp krajobrazu (sensu largo), w ktrym obiektywna organizacja przestrzenna obiektw materialnych oraz niematerialne cechy przestrzeni poprzez hierofani sprzyjaj dowiadczaniu witoci. W zalenoci od

18

indywidualnej wraliwoci i kulturowego dowiadczenia odbiorcy, krajobrazem sakralnym moe by kady typ krajobrazu kulturowego jak i przyrodniczego 4 (pierwotny, seminaturalny, quasikulturowy), np. czczone jako wite gry, gaje, jaskinie,
rzeki, rda (Jackowski, Sojan, 2001). Krajobrazy sakralne (sensu stricte K s na ryc. 3)
cechuj miejsca wite jedyne w swoim rodzaju terytoria, obszary uprzywilejowane
ze wzgldu na swoj odmienno i niecodzienno. W czasach wspczesnych krajobrazy takie dla wyznawcw religii monoteistycznych mog sta si miejscem transcendentnych medytacji i wiatopogldowych refleksji.

Ryc. 3. Wzajemne relacje krajobrazu sakralnego (K s ), religijnego (K r) w systemie krajobrazu

kulturowego i przyrodniczego ujmowanego realnie i symbolicznie. K dz krajobraz
dwikowy, K 1 , K 2, inne dowolne typy krajobrazw kulturowych.
rdo: U. Myga-Pitek (2012: 157).
Fig. 3. Relations between sacred landscape (Ks) and religious landscape (Kr) in the system
of cultural and natural landscapes and their relations to the symbolic, so-called
soundscape (Kdz), and other types of cultural landscapes (K 1 , K 2 ).
Source: U. Myga-Pitek (2012: 157).

W znaczeniu bardzo szerokim uwaa si za nie nawet ojczysty pejza, rodzinn

miejscowo, miejsca nasycone pozytywnymi emocjami, miejsca wane, w ktrych
obecny jest genius loci (Tuan, 1976; Madurowicz, 2002; Krlikowski, 2011). To take
miejsca pene znakw nonikw treci religijnych, ktre wprowadzaj do przestrzeni element absolutu i uporzdkowania. Krajobrazy sakralne cechuj przestrzenie
nasycone elementami symbolicznymi, ktre we wszystkich religiach uznawane s za
element odniesienia do axis mundi, stanowic wi nieba z ziemi.
Jednak w takim rozumieniu krajobraz sakralny pojawia si w zupenie innej paszczynie typologizowania, w obrbie tzw. krajobrazw niematerialnych (symbolicznych, semiotycznych).
Krajobrazy sakralne mog przeksztaci si w typ krajobrazw religijnych (typ
ewolucyjnie pniejszy). Krajobrazy religijne maj wtedy posta zinstytucjonalizowanych krajobrazw sakralnych, w ktrych istniej obiekty (lub chocia figury) kultu
Zobacz u A. Cotterella (2007) znaczenie boskoci naturalnego krajobrazu u ludw Arktyki np.
u Samw (s. 138), Tybetaczykw (s. 168) czy u Indian przedkolumbijskiej Ameryki (ss. 282 i 303).

19

religijnego a ich organizacja przestrzenna jest podporzdkowana funkcji kultu religijnego. Jednoczenie, mog istnie krajobrazy religijne, zbudowane w miejscach
nie zawsze wczeniej uznawanych za sakralne, (na surowym korzeniu) lub, zdaniem niektrych osb, nadmiernie rozbudowane na bazie wczeniejszej hierofanii
(Liche, Lourdes). Do krajobrazw religijnych nale wielkie zespoy kalwaryjne
(Kalwaria Zebrzydowska, Kalwaria Pacawska). Najczciej krajobrazy religijne wyksztacaj si na podou krajobrazw sakralnych. Organizacja elementw przestrzeni
w takim przypadku spenia warunek dowiadczania sacrum i realizacji praktyk religijnych (co obrazowo odpowiada K r na ryc. 3). Naley j uzna za typ najbardziej
klasyczny (wyidealizowany). Za obiektywn organizacj przestrzeni autorka w tym
przypadku uwaa takie wystpowanie i samorzutne wzajemne oddziaywanie elementw przyrodniczych lub obiektw kulturowych powstaych w ewolucyjnym
procesie historycznym, ktre su wycznie afirmacji bstw (Boga).
Rozrnienie krajobrazw sakralnych i religijnych moe wspomc take analiza
czynnikw krajobrazotwrczych. Za je dyn przyczyn wyksztacania si krajobrazw sakralnych proponuj uzna dziaanie czynnikw kulturowych, ktre s wyrazem rozwoju potrzeb czowieka wyszego rzdu i dojrzaoci emocjonalnoduchowych spoeczestw, np. potrzeby afirmacji wiata, czczenia Boga, chci osigania absolutu. Tym samym z grupy czynnikw krajobrazotwrczych wykluczy
naleaoby dziaania innych oddziaywa jak spoeczno-gospodarcze, politycznoprawne, ktre najczciej maj kontekst pragmatyczny, subiektywny, czsto komercyjny i realizuj innego rodzaju potrzeby czowieka, a ktre to czynniki mog (cho
nie musz) kreowa wspczesne krajobrazy religijne (por. Malinowska-Petelenz,
2010; Pol, 2010).
Krajobrazy religijne rozprzestrzeniy i upowszechniy si w Europie wkutek chrystianizacji. W warstwie materialnej (realnej) s wyrniane na podstawie rozbudowywanego w dziejach systemu budowli sakralnych organizujcych przestrze od
monumentalnych katedr przez kocioy, kaplice, cmentarze, szlaki ptnicze naznaczone krzyami. Wspczenie krajobrazy religijne zwizane s take z przenikaniem
na jej obszar islamu budowy meczetw, obecno kobiet w burkach w krajobrazach
miejskich itp. Warstw semantyczn (symboliczn) tworz m. in. ustanowione wita, utrwalone zwyczaje i obrzdy religijne, majce take swj materialny wyraz. Warte przypomnienia s tu take wpywy na krajobraz kulturowy oddziaywa spoeczno-wasnociowych, wskutek specyficznego zarzdzania przestrzeni przez duchowiestwo (w Polsce stan spoeczny od XIII w.) i nalenych mu przywilejw oraz
form wasnoci (uytkowanie nieruchomoci, ziemi, zabudowa, klasztorw, staww np. przez Cystersw i Benedyktynw).
Krajobrazy religijne jawi si zatem jako odzwierciedlenie kolejnego ogniwa ewolucyjnego spoeczestw. Wraz z ewolucj cywilizacji sacrum zaczo przybiera form instytucyjn. Dla czczenia bstw (a w religiach monoteistycznych Boga) czowiek zacz budowa sanktuaria, ktre zwykle miay wielkie rozmiary, nawizuj
do potgi Stwrcy i potrzeby zjednoczenia z nim. W wikszoci wspczesnych religii sacrum postrzegane jest m. in. przez budowane w przecigu wiekw obiekty kultu
20

(elementy religijne w krajobrazie). Staj si one materialnym znakiem sacrum. S to

witynie suce praktykom religijnym: kocioy (rnice si stylem architektonicznym w zalenoci od epoki historycznej, zasad konstrukcyjnych, np. bazylika,
czy faktu speniania dodatkowych funkcji, np. katedry), klasztory, buddyjskie stupy,
a take synagogi, meczety, chramy itd. W czasach staroytnych byy to take megalityczne budowle kultu: menhiry, kromlechy (Stonehenge), piramidy (gwnie Mezoameryka), zigguraty (Mezopotamia) itd. Czsto to te obiekty byy zalkami miast
a procesy osadnicze byy wobec nich wtrne. Pomimo cakowitej odmiennoci architektonicznej obiekty te czy funkcja obrzdek religijny. Mniejszymi obiektami
o funkcjach religijnych s np. figury witych, krzye przydrone pokutne, dzikczynne, kapliczki, chaczkary 5, kamienne kopczyki w Tybecie i inne. Zdaniem F. Plita
(2008) zasig wystpowania obiektw religijnych mona przyj za podstaw do
wyznaczania granic krajobrazw ksztatowanych przez cywilizacj acisk (zachodni), wschodni (prawosawn) i muzumask (islamu) i dlatego obiekty te
mog by uznawane za swoiste repery kulturowe.
Istnieje take typ krajobrazw sakralno-religijnych, ktre zachowujc autonomiczne walory sakralne, su praktykom religijnym. Te naley uzna za najwyszy przejaw harmonijnego zorganizowania przestrzeni, w ktrej dla penego dowiadczania
sacrum zostay wprowadzone do krajobrazu elementy materialne (obiekty kultu) suce praktykom religijnym.
PODSUMOWANIE
Pojcie krajobraz sakralny nie jest tosame z pojciem krajobraz religijny. Najwiksze problemy porzdkowania wynikaj z moliwego wielokierunkowego spojrzenia na zagadnienie klasyfikacji krajobrazw kulturowych. Krajobrazy sakralne
i religijne moliwe s do rozpatrywania w kilku paszczyznach klasyfikacyjnych. Najczciej jest to nurt realny (materialny) np. analiza rozmieszczenia zespow witynnych, udzia tych obiektw w panoramie miast itp., badanie sposobu organizowania przestrzeni przez obiekty religijne. Badania w nurcie semiotycznym polegaj
na analizie znacze i sensu objawiajcego si w przestrzeni (przyrodniczej i kulturowej) sacrum. Z kolei nurt estetyczny zgbia walor estetyczny obiektw witynnych
lub walor pikna i wzniosoci przyrody, w ktrej dochodzi do hierofanii.
Przyjmujc ewolucyjne rnicowanie si krajobrazw kulturowych, typ sakralny
naley do najstarszych typw krajobrazw kulturowych. Jego wyodrbnianie nastpuje na poziomie percepcyjnym jednostki lub spoecznoci. Najczciej pozostaje
w paszczynie niematerialnej. Z pierwotniej sakralnej postaci czsto dochodzio do
wyksztacenia si krajobrazw religijnych, ktre manifestuj (materializuj) si
w przestrzeni przez obecno obiektw kultu. Liczne s przypadki krajobrazw religijnych rozbudowanych na krajobrazach sakralnych. Do wyrniania takiego typu
Pionowe kamienne pyty z krzyem ormiaskim z bogat ornamentyk i inskrypcjami (Grecki,
2007).
5

21

powinien upowania rozlegy promie oddziaywania danego obiektu kultu, ktry wyranie organizuje przestrze, podporzdkowujc sobie funkcjonowanie innych
elementw krajobrazu. W czasach historycznych rol tak peniy np. gotyckie kocioy. Obecnie s to wielkie centra pielgrzymkowe, np. Jasna Gra, Liche, Lourdes.
W ksztatowaniu krajobraz religijnego mog bra udzia, poza czynnikami stricte kulturowymi, take inne (polityczno-prawne, spoeczne, ekonomiczne). Wspczenie
jednak najczciej naley mwi o obiektach religijnych (gwnie wityniach) bdcych wanymi skadnikami krajobrazw innego typu, np. krajobrazw osadniczych
wiejskich lub miejskich (zob. Malinowska-Petelenz, 2010) ale take krajobrazw
przyrodniczych seminaturalnych (por. Andrejczuk, 2009).
LITERATURA
Andrejczuk W., 2009: Jaskinie jako obiekt turystyki religijnej [w:] Turystyka religijna
na obszarach grskich (red.): A. Jackowski, F. Mrz, I. Hodorowicz, Podhalaska
Pastwowa Wysza Szkoa Zawodowa, Nowy Targ: 19-33.
Benvenisti M., 2000: Sacred landscape. The buried history of the Holy Land since
1948. University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London.
Bujak A., Sosnowski L., Chrostowski W., 2011: Krzy polski. Krajobraz i sacrum. Tom
3, Biay Kruk.
Deffontaines P., 1948: Gographie et religions, Gallimard, Paris.
Cotterell A. (red.): 2007: Mitologia wiata. Bogowie, przedstawienia, motywy. Parragon, Bath.
Eliade M., 1993: Traktat o historii religii. Opus, d.
Dawson Ch., 1959: Religia i kultura. PAX, Warszawa.
Grecki J., 2007: Krajobraz sakralny Grskiego Karabachu. Peregrinus Cracoviensis,
18: 175-185.
Haas S., 1999: Pustynia miejscem prby i spotkania z Bogiem. Wybrane zagadnienia
biblijnej teologii pustyni. Wyd. Ksiy Sercanw, Krakw.
Jackowski A., 2003: wita przestrze wiata. Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego,
Krakw.
Krlikowski J., 2011: Chrzecijaska interpretacja ducha miejsca. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, nr 15: 29-37.
Madurowicz M., 2002: O sferach sacrum i profanum w przestrzeni kulturowej miasta
[w:] Kultura jako przedmiot bada geograficznych (red.): E. Orowska, Uniwersytet Wrocawski, PTG Oddzia Wrocawski, Wrocaw: 111-125.
Maik W., 2005: Czowiek przestrze sacrum. Refleksje na temat turystyki i migracji pielgrzymkowych we wspczesnym wiecie [w:] Geografia i Sacrum (red.):
B. Domaski i S. Skiba, IGiGP UJ, Krakw: 307-313.
Malinowska-Petelenz B., 2010: Sacrum oszczdne. Czasopismo Techniczne. Z. 14, R.
107: 191-198.
Myga-Pitek U., 2008: Krajobraz sakralny a Turystyka studium przypadku Masywu
Synaj. Peregrinus Cracoviensis: 35-45.
22

Myga-Pitek U., 2012: Krajobraz kulturowy. Aspekty ewolucyjne i typologiczne.

Uniwersytet lski, Katowice.
Parteka T. (red.), 1989: Przestrze kulturowa w planowaniu przestrzennym (materiay dyskusyjne), Biuletyn Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju
PAN, 142, Warszawa.
Plit F., 2008: The determinants of the landscape of Europe civilization. Dissertation of
Commission of Cultural Landscape PGS, No 8: 92-104.
Plit F., 2011: Krajobraz kulturowy czym jest? Wydzia Geografii i Studiw Regionalnych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Pol Z., 2010: Liche, religijny supermarket. National Geographic, nr 2 (125): 102-111.
Rinschede G., 1999: Religionsgeographie. Westermann, Braunschweig.
Rusecki M., 2000: Geneza religii [w:] Religia w wiecie wspczesnym (red.): H. Zimo Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: 71-84.
Tuan Y-E., 1976: Humanistic geography: implications for geographical research: prospects and problems. Maaroufa Press, Chicago: 194-206.
Zdybicka Z. Ursz. SJK 2000a: Czym jest i dlaczego istnieje religia? [w:] Religia
w wiecie wspczesnym (red.): H. Zimo, Towarzystwo Naukowe Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego. Lublin: 53-66.
Zdybicka Z. Ursz. SJK 2000b: Religia a kultura [w:] Religia w wiecie wspczesnym
(red.): H. Zimo, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Lublin: 167-179.

23