N 74 - Maio 2012

45

A PETROQUMICA DO AUTOMBIL
Natalia Abelenda Lameiro

INTRODUCIN
En pleno sculo XXI a dependencia que a sociedade segue a ter do petrleo parece evidente. A
importancia do que foi chamado ouro negro para a economa dun pas quedou patente ao longo
do ltimo sculo e na mesma actualidade marcada pola inestabilidade do prezo do barril de cru1.
Mis do 90% do petrleo adcase obtencin de produtos combustibles ben coecidos. O restante constite o punto de partida dunha ampla gama de compostos implicados directa ou indirectamente nos mis diversos sectores da industria qumica. Non sorprende as que en plans de
estudos de titulacins como Enxeara Qumica existan materias completamente adicadas ao
mundo do petrleo.
Entre outros moitos campos, o da automocin constite un claro exemplo de aplicacin de
produtos petroqumicos cuxa anlise pode resultar de interese didctico ao nivel da educacin
secundaria. Pese a aparecer con frecuencia asociada a industria do petrleo qumica mis
negra ou contaminante, os materiais polimricos petroqumicos xogan un papel importante no
aumento da eficiencia do combustible2 e, en consecuencia, na reducin das emisins asociadas.
O emprego de plsticos, en particular, no lugar de materiais tradicionais como aceiro, vidro...
supn unha diminucin significativa do peso do coche moderno. De forma xeral, un 10% na
reducin do peso dun vehculo permite un aumento na economa do combustible dun 5 a un 7%.
As formulacins polimricas petroqumicas teen un papel destacado as mesmo no aumento da
seguridade do autombil, estando presentes en elementos como parachoques, parabrisas, cintos
de seguridade ou airbags. Contriben ademis de forma decisiva ao confort no interior do vehculo mediante o emprego en asentos, elementos illantes de rudos e vibracins... e posibilitan,
en definitiva, a implementacin de deseos mis integrados, funcionais e atractivos. Xunto cos
materiais polimricos e mis al do propio combustible, os productos petroqumicos constiten
fludos diversos implicados no adecuado desempeo mecnico e termodinmico do autombil.

DESDE A REFINERA
As materias primas principais para a producin de productos petroqumicos son o petrleo cru e
o gas natural3. Ambos estn formados en xeral por unha mestura de hidrocarburos relativamente
non reactivos e cantidades variables doutros compostos (de osxeno, nitrxeno, xofre...). O gas
natural pode atoparse asociado ao cru de petrleo ou como elemento nico no xacemento e est
integrado principalmente por metano, estando presentes outros alcanos de maior peso molecular
(C2-C7) en menor propocin4. Os hidrocarburos que conforman o petrleo cru son parafinas (alcanos), cicloparafinas (naftenos) e compostos aromticos.

Boletn das Ciencias

46

Nas refineras o petrleo cru seprase fundamentalmente por procesos de destilacin en fraccins mis simples5. Estas fraccins de petrleo xunto co gas natural son destinadas na sa
maiora a combustibles. Unha pequena porcentaxe das mesmas emprgase para obter os intermedios ou materias primas secundarias que servirn de base para a sntese dos diversos productos
derivados. A industria petroqumica est baseada principalmente en tres tipos de intermedios:
olefinas C2-C4, hidrocarburos aromticos C6-C8 e gas de sntese (H2 e CO):
Olefinas C2-C4: As olefinas son alquenos, dicir, hidrocarburos de cadea aberta cun ou
mis dobres enlaces. Non estn presentes no petrleo cru e gas natural, pero son producidos frecuentemente por craqueo con vapor de diversas fraccins. Caracterzanse pola
sa alta reactividade en comparacin cos hidrocarburos parafnicos. As olefinas mis importantes na industria petroqumica son o etileno, o propileno, os butenos e os butadienos
(1,3-butadieno6 e isopreno).
Hidrocarburos aromticos C6-C8: Os mis importantes son: benceno, tolueno, xilenos
e etilbenceno. Anda que estn presentes no petrleo cru a sa concentracin tan baixa
que non adoita resultar tecnica nin economicamente factible recuperalos. Obtense principalmente por reformado cataltico dunha das fraccins do petrleo: a nafta pesada. Os
compostos aromticos caracterzanse por ter unha estrutura estable de anel debido ao solapamento dos orbitais (resonancia), pero son susceptibles de reaccins de substitucin
electroflica en presencia dun catalizador.
Gas de sntese (H2 e CO): Prodcese por reformado con vapor de gas natural ou fraccins
do petrleo cru. O gas de sntese o precursor de dous compostos qumicos de gran producin: o amonaco (NH3) e o metanol (CH3OH).
Outros intermedios obtidos na refinera son o xofre e o negro de carbono. O xofre obtense principalmente por oxidacin parcial do sulfuro de hidrxeno (H2S) a travs do proceso Claus. As
principais fontes de H2S son o gas natural e as correntes da refinera procedentes das unidades de
tratamento (desulfuracin) das diversas fraccins7. O negro de carbono obtense por combustin
parcial ou descomposicin trmica de gas natural ou fraccins diversas do petrleo.

O AUTOMBIL COMO ESCAPARATE PETROQUMICO

A composicin dos diferentes elementos que conforman un vehculo de combustin interna pode
variar dependendo de mltiples factores como son a poca, o lugar e tipo de fabricante ou a gama
do vehculo. Identifcase a continuacin a composicin tpica de elementos diversos de orixe petroqumica presentes nun vehculo turismo actual europeo de gama media. Entre os compoentes
atpanse os polmeros, en forma de plsticos, recubrimentos, adhesivos, fibras e elastmeros,
as como todo un conxunto de fludos necesarios para o correcto funcionamento do autombil.

Vehculo turismo do grupo SEAT

N 74 - Maio 2012

47

Polmeros de base petroqumica presentes no autombil

Polipropileno (PP)
O polipropileno un dos polmeros mis amplamente empregados en automocin. Entre as razns poderan estar o seu baixo custo, a sa versatilidade, reciclabilidade e o desempeo en xeral
das propiedades mecnicas e resistencia qumica necesarias. Como plstico emprgase desde o
exterior do vehculo (parachoques, reixia do radiador, recortes das unins dos espellos retrovisores, carcasas interiores de faros...), ao mesmo habitculo interior (paneis interiores, panel de
instrumentos, carcasa de espello retrovisor interior...) e baixo o cap (conductos de aire, carcasa
do filtro de aire, carcasa da batera, depsito do refrixerante, depsito do lquido de freos...). As
mesmo, as fibras de polipropileno son empregadas en moqueta (chan, maleteiro) e alfombras de
fibra no habitculo interior.

Polipropileno

A sntese do polipropileno constite un exemplo tpico de polimerizacin de adicin, onde sucesivas molculas de propileno se engaden a unha cadea en crecemento. Cando se empregan
iniciadores radicalarios ou algns inicos obtense unha mestura de tres formas:
- Atctico: os grupos metilo estn aleatoriamente distribudos.
- Isotctico: todos os grupos metilo aparecen a un lado da cadea polimrica.
- Sindiotctico: os grupos metilo alternan regularmente dun lado ao outro da cadea.
A polimerizacin cun catalizador Ziegler-Natta8 produce, sen embargo, principalmente polipropileno isotctico. Esta forma do polipropileno a que ten mellores propiedades fsicas para usos
plstico e de fibras, pois a regularidade dos grupos metilo outrgalle unha maior cristalinidade.
O desenvolmento deste tipo de catalizadores estereoselectivos supuxo un punto de inflexin na
producin de polipropileno. A nova xeracin de catalizadores de coordinacin, os metalocenos9,
permite anda un control mis preciso da estereoregularidade de poliolefinas como o polipropileno.
Unha formulacin particular deste termoplstico o polipropileno expandido (EPP) ou espuma de polipropileno, que aparece no interior dos parachoques e doutros posibles elementos do
interior do vehculo como substituto da espuma de poliuretano: viseras (parasois), paneis de
instrumentos acolchados, paneis de portas... A densidade aparente da estrutura dimine de forma
proporcional ao nmero e tipo de clulas ou cavidades formadas, tipicamente pechadas (non comunicadas), onde queda retido o axente espumante10 en fase gas. Esta formulacin do polmero
caracterzase pola sa alta capacidade de absorcin de enerxa de deformacin en relacin
sa densidade11. A cuberta exterior do parachoques tpica consiste en polipropileno modificado
con elastmero etileno-propileno-(dieno) (polipropileno de impacto ou TPO12), existindo tamn
outras posibilidades en funcin do tipo de vehculo (TPU ou ABS)13.

48

Boletn das Ciencias

Polietileno (PE)
O polietileno est presente en compoentes diversos do autombil: depsito de combustible, accesorios (tapns) doutros depsitos, material illante de arames e cables, separadores da batera...
Ao igual que o polipropileno, o polietileno un polmero de adicin, cuxo monmero agora
o etileno. A utilizacin de catalizadores estereoselectivos como os Ziegler-Natta permite neste
caso un crecemento lineal da cadea polimrica por adicin de unidades de etileno. Doutro xeito prodcense ramificacins, especialmente con iniciadores radicalarios debido a reaccins de
transferencia de cadea. O polietileno lineal ten unha maior cristalinidade dando lugar ao coecido como polietileno de alta densidade ou HDPE (polas siglas en ingls: high-density polyethylene), mentres que o polietileno altamente ramificado obtido con iniciadores radicalarios pose
unha cristalinidade inferior debido a sa menor capacidade de empaquetamento, configurando o
denominado polietileno de baixa densidade ou LDPE (low-density polyethylene)14.
O HDPE o grao de polietileno empregado no depsito de combustible. Os depsitos iniciais
de termoplstico HDPE moldeado por soplado evolucionaron cara solucins mis sofisticadas,
baseadas en materiais multicapa. Estas inclen capas exteriores de HDPE cunha capa barreira
de EVOH (copolmero de etileno e alcohol de vinilo (etenol), s veces tamn se designa coas
siglas EVAL) no centro e capas adhesivas entre ambas. As excelentes propiedades impermeables
do copolmero etileno-alcohol de vinilo permiten cumprir coas estrictas normas de emisin ao
ambiente para este tipo de depsitos, particularmente nos de gasolina onde estn presentes hidrocarburos mis voltiles.
O polietileno reticulado (PEX) unha forma de polietileno que pose unins entre as cadeas
polimricas en puntos distintos dos finais de cadea (unins cruzadas), sendo os graos de baixa
densidade os mis adecuados para entrecruzamento. O resultado formacin dunha rede tridimensional termoestable, cambiando as o comportamento ante a calor respecto forma non
reticulada. Xunto cunha maior estabilidade a altas temperaturas e maior capacidade de aceptar
cargas, o polietileno reticulado pose unhas excelentes propiedades dielctricas, que explican a
sa utilizacin como illante en arames e cables do vehculo. A reticulacin pode ser inducida
mediante radiacin ou engadindo axentes entrecruzantes como perxidos ou compostos de silano15. A incorporacin de EVA (copolmero de etileno e acetato de vinilo) ao LDPE antes da
reticulacin permite aumentar propiedades de interese no revestimento de arames e cables como
a adhesin (a metais, entre capas diferentes), flexibilidade, comportamento ante o envellecemento ou resistencia ao impacto.
O copolmero etileno-alcohol de vinilo obtense por hidrlise do copolmero etileno-acetato de
vinilo16. Os monmeros base de ambos copolmeros son as o etileno e o acetato de vinilo. Este
ltimo prodcese principalmente por reaccin de etileno con cido actico e osxeno en presenza
de catalizador. O cido actico sintetzase entre outras vas por carbonilacin de metanol.
Poliamidas (PA 6, PA 6,6)
Dentro do grupo das poliamidas (nylons), son das as que seguen dominando os mercados en
xeral, e os da automocin en particular: a poliamida 6 e a poliamida 6,617,18. Ambas caracterzanse pola sa estabilidade trmica, alta resistencia ao desgaste e abrasin e boa resistencia
qumica. Non sorprende as que sexan empregadas en ambientes severos como os que teen
lugar baixo o cap, por exemplo no compartimento motor, en elementos de certas unidades
transformadoras-transmisoras de movementos ou en dispositivos de seguridade amortiguadores
de impactos. Como plsticos, utilzanse en colectores de admisin de aire do motor, cuberta do
motor, ventilador do sistema de refrixeracin do motor, coxinetes, engranaxes, tapa do depsito

N 74 - Maio 2012

49

de combustible19, manillas de portas... Asemade, as fibras de nylon 6,6 e/ou nylon 6 son empregadas na tea dos airbags, en estruturas de reforzo de asentos e na tea de reforzo dos pneumticos.
A poliamida 6,6 sintetzase mediante un tpico proceso de polimerizacin de condensacin ou
por pasos, onde reaccionan os grupos funcionais de dous monmeros diferentes, como son neste
caso a hexametilendiamina e o cido adpico, mediante unha reaccin de condensacin na que
se libera unha molcula de auga.

Poliamida 6,6

O cido adpico obtense principalmente a partir de benceno, va ciclohexano, ou a partir de

1,3-butadieno. A hexametilendiamina prodcese principalmente va adiponitrilo, a partir de propileno ou a partir de 1,3-butadieno. Outra ruta de producin de hexametilendiamina va cido
adpico, a travs da formacin de 1,6-hexanodiol.
A poliamida 6 sintetzase mediante a polimerizacin de caprolactama, que unha polimerizacin por apertura de anel. Primeiro a caprolactama mestrase con auga, o que produce a apertura
do anel dando o cido aminocaproico. Este aminocido lineal reacciona consigo mesmo ou coa
caprolactama para formar o polmero.
Poliamida 6
A caprolactama obtense a partir de tolueno (va cido benzoicocido cilcohexanocarboxlico)
ou a partir de benceno (va ciclohexanociclohexanona-ciclohexanol).
Nos dous casos, poliamida 6,6 e poliamida 6, os grupos amida permiten establecer fortes enlaces
de hidrxeno que determinan en gran medida a cristalinidade do polmero e as boa parte do seu
comportamento mecnico e trmico. A posiblidade de establecer enlaces de hidrxeno entre
as cadeas de poliamida (entre o grupo N-H dunha amida e o grupo carbonilo doutra contigua)
resulta fudamental no uso como fibra, onde mediante estiramento se consegue ordenar as cadeas
do polmero nunha mesma direccin (a do eixo da fibra).
Tendo propiedades esencialmente semellantes, existen algunhas diferenzas entre o comportamento da poliamida 6 e a poliamida 6,6 que determinan en gran parte a eleccin dun ou outro
tipo, empregndose s veces incluso a mestura de ambas. A poliamida 6,6 bastante empregada
en compoentes do vehculo incluso en Europa, ao dispoer de certas caractersticas mecnicas
e trmicas lixeiramente mis favorables que a poliamida 6, a cal pose unha mellor procesabilidade. Na tea dos airbags, por exemplo, utilzase xeralmente a poliamida 6,6, anda que son
apuntadas posibles vantaxes da poliamida 6 nesta aplicacin como o de resultar menos abrasiva
para a pel no suposto momento de impacto-contacto co pasaxeiro.
Polioximetileno (POM)
O polioximetileno ou poliacetal caracterzase por ter unha alta rixidez, alta resistencia fatiga
e abrasin, baixa friccin e excelente estabilidade dimensional. Este plstico competidor da
poliamida utilzase en elementos de precisin do autombil: compoentes (engranaxes, coxine-

Boletn das Ciencias

50

tes...) do sistema actuador do limpaparabrisas, do limpador da vent traseira, de mecanismos de

peche, sistemas de bloqueo, compoentes do pretensor-retractor do cinto de seguridade, tapas
dos brazos limpaparabrisas, placa desviadora do espello retrovisor interior...
O polioximetileno prodcese como homopolmero e como copolmero. O homopolmero emprega formaldehdo anhdro como monmero. Como copolmero sintetzase a partir de 1,3,5-trioxano (trmero cclico de formaldehdo) con pequenas proporcins doutros acetais cclicos como o
dioxolano ou teres cclicos como o xido de etileno como comonmero.

Polioximetileno

O formaldehdo prodcese principalmente por oxidacin cataltica de metanol. No caso da producin como copolmero o comonmero dioxolano obtense por reaccin dun diol, o etilenglicol
(1,2-etanodiol) ou o 1,4-butanodiol, con formaldehdo. O etilenglicol prodcese a partir de etileno, principalmente va xido de etileno, e no caso do 1,4 butanodiol pode tomar como punto de
partida diferentes productos petroqumicos: acetileno20 (por reaccin con formaldehdo), propileno (va acetato de alilo), butenos (va anhdrico maleico), 1,3-butadieno. O comonmero xido
de etileno obtense por oxidacin cataltica de etileno.
Existen lixeiras diferenzas entre a formulacin como homopolmero e copolmero. O homopolmero pose un maior grao de cristalinidade, o que lle aporta mis dureza, rixidez e resistencia
mecnica. O copolmero, pola sa parte, presenta unha maior estabilidade dimensional, mellor
resistencia a ambientes alcalinos e maior facilidade para aceptar materiais de reforzo.
Poli (tereftalato de butileno) (PBT)
O poli (tereftalato de butileno) pose unha baixa absorcin de humidade, excelentes propiedades
elctricas (alta resistencia dielctrica), ampla resistencia qumica, lubricidade e durabilidade.
Este polister termoplstico emprgase en compoentes do sistema elctrico/electrnico do vehculo (conectores, caixas de fusibles...), cubertas de unidades actuadoras de limpaparabrisas e
de pechos de portas, brazo-soporte do limpador da vent traseira, carcasas de espellos retrovisores exteriores21...
O PBT obtense mediante un proceso de polimerizacin por condensacin, por reaccin de esterificacin do cido tereftlico co 1,4-butanodiol ou ben por transesterificacin do dimetil tereftalato co 1,4-butanodiol.

Poli (tereftalato de butileno)

N 74 - Maio 2012

51

O dimetil tereftalato e o cido tereftlico prodcense principalmente por oxidacin cataltica de

para-xileno (p-xileno). O 1,4-butanodiol pode sintetzase a partir de diversos intermedios petroqumicos, como xa se comentou no apartado anterior.
Poli (tereftalato de etileno) (PET)
O poli (tereftalato de etileno) emprega como diol o etilenglicol no lugar de 1,4-butanodiol, isto
, prodcese por esterificacin do cido tereftlico co etilenglicol ou, mis comunmente, por
transesterificacin do dimetil tereftalato co etilenglicol.

Poli (tereftalato de etileno)

Como plstico o poli (tereftalato de etileno) comparte algunas aplicacins co poli (tereftalato
de butileno), empregndose s veces en mestura con este. Un exemplo de aplicacin a cuberta
da unidade actuadora do limpador da vent traseira. O PET pose maior resistencia temperatura que o PBT, pero a maior facilidade de procesado deste ltimo e suficiente resistencia
temperatura para a maiora das aplicacins explican o uso en aumento do PBT en moldeado por
inxeccin.
En forma de fibra o PET aparece no vehculo en elementos como a correa dos cintos de seguridade, a tea dos asentos22 ou a tea de reforzo dos pneumticos. A cristalinidade est relacionada
neste caso coa presencia de grupos fenileno (aromticos) unidos por grupos ster. A rixidez que
aportan estructura das cadeas, agora mis voluminosas que por exemplo a das poliamidas,
explica que as fibras de PET23 sexan menos flexibles que as de nylon.
Policarbonato (PC)
Os policarbonatos son polmeros que conteen grupos carbonato na sa estrutura. O principal
policarbonato obtense por reaccin de condensacin do sal de sodio do bisfenol A con fosxeno.
Outro mtodo de producin por reaccin entre o bisfenol A, ou outro bisfenol similar, con
carbonato de difenilo.

Policarbonato

O bisfenol A obtense por reaccin de fenol e acetona. Ambos, fenol e acetona, son coproducidos
a partir de cumeno (isopropilbenceno), o cal se sintetiza por reaccin de benceno e propileno. A
acetona obtense tamn a partir de propileno, por oxidacin directa ou va propanol. O fosxeno
prodcese por reaccin de monxido de carbono e gas cloro. O carbonato de difenilo pode obterse por reaccin de fosxeno e fenol, existindo outras vas actuais alternativas ao uso de fosxeno.

Boletn das Ciencias

52

O policarbonato caracterzase por posur unha alta resistencia ao impacto e a calor e boa moldeabilidade. Pero seguramente unha das propiedades mis singulares deste plstico amorfo a
sa transparencia e interesantes propiedades pticas en xeral (alto ndice de refraccin, alta dispersin), que explican o seu uso por exemplo nas lentes dos faros do autombil (luces de cruce
e carretera), includo os antinboa. A pesar da sa alta resistencia ao impacto, o policarbonato
pose unha baixa resistencia ao raiado, por iso se lle aplica un recubrimento resistente ao raiado
s lentes de policarbonato dos faros e noutras posibles aplicacins exteriores do vehculo.
Por outra banda, o policarbonato emprgase en mestura con ABS (terpolmero acrilonitrilobutadieno-estireno) no panel de intrumentos do autombil, debido ao seu desempeo mecnico
e boa esttica. As aplicacins poden extenderse a outros elementos interiores do vehculo en
funcin da gama deste. O policarbonato aparece ademis en elementos especficos do cadro de
instrumentos (cadrante de velocidade, cadrante de rpm, difusores (indicadores)...).
Poli (metacrilato de metilo) (PMMA)
Este plstico, competidor do policarbonato, caracterzase pola sa alta transparencia, baixa dispersin (alto nmero de Abbe), excelente dureza e elevada resistencia ao deterioro pola luz.
Pose menor resistencia ao impacto que o policarbonato pero maior resistencia ao raiado e estabilidade intemperie. O poli (metacrilato de metilo) emprgase nas lentes dos pilotos traseiros
(luces de freo, marcha atrs...) e en todos os de posicin. Aparece tamn en compoentes do
cadro de instrumentos: cuberta transparente (cristal), fototransitor, agullas de velocidade/rpm...
ou en accesorios obrigatorios do vehculo como son os tringulos de sealizacin de perigo
(lentes-reflectores).
O PMMA prodcese mediante unha polimerizacin de adicin de molculas de metacrilato de
metilo (2-metilpropenoato de metilo) a unha cadea en crecemento, empregando xeralmente iniciadores radicalarios. O polmero resultante atctico, e polo tanto, amorfo.

Poli (metacrilato de metilo)

O metacrilato de metilo obtense principalmente a partir de acetona24, va cianohidrina. Tamn

pode obterse a partir de isobutileno25, va cido metacrlico por exemplo.
Acrilonitrilo-butadieno-estireno (ABS)
Este terpolmero caracterzase pola sa resistencia ao impacto e tenacidade. Emprgase en paneis de instrumentos, portas de guanteiras, pechos dos cintos de seguridade e, en xeral, como
alternativa ao polipropileno en elementos moldeados interiores e exteriores en funcin do tipo

N 74 - Maio 2012

53

de vehculo. Dentro do cadro de instrumentos aparece en compoentes diversos (realce, gua luz,
motor paso a paso) e forma parte as mesmo dos tringulos de sealizacin de perigo (soportearmazn).
A estrutura do ABS consiste en partculas discretas de polibutadieno entrecruzado con insertos
de copolmero estireno-acrilonitrilo (SAN)26 e incrustadas nunha matriz rxida de SAN. O termoplstico resultante combina as a resistencia e rixidez dos polmeros de acrilonitrilo e estireno
coa tenacidade aportada polo caucho polibutadieno. As proporcins dos constituntes poden varar en funcin das propiedades desexadas. O acrilonitrilo prodcese por amoxidacin de propileno (oxidacin de propileno con amonaco e osxeno); o 1,3-butadieno un dos intemedios
petroqumicos da fraccin C4 procedente do craqueo con vapor de hidrocarburos e o estireno
(vinilbenceno ou etenilbenceno) obtense por deshidroxenacin de etilbenceno, o cal se produce
principalmente por alquilacin de benceno con etileno27.
O ABS pose unha excelente capacidade de mestura con outros termoplsticos para obter propiedades melloradas. En mestura con policarbonato (PC/ABS), por exemplo, aumntanse diversas
propiedades mecnicas, as como a resistencia ao calor e a facilidade de retardo chama. O panel
de instrumentos un dos elementos do autombil onde pode atopar aplicacin esta mestura.
Os paneis de intrumentos acolchados, historicamente reservados a vehculos de moi alta gama,
estn extendndose na actualidade a vehculos de mis baixo nivel, dentro da tendencia dos fabricantes orientada a aumentar a seguridade pasiva no interior do habitculo. Estes paneis constan tipicamente dunha estrutura tipo sandwich, con tres compoentes: substrato base, acolchado
intermedio e recubrimento exterior. O substrato base (forma o vnculo coa viga tranversal e a
carrocera do autombil) consiste xeralmente nun material reforzado con fibra de vidro a base de
ABS, como o PC/ABS28, anda que recentemente se detecta unha certa tendencia a desprazarse
cara o polipropileno. Tradicionalmente o acolchado era de espuma de poliuretano e o recubrimento dunha pelcula de poli (cloruro de vinilo) (PVC) ou de PVC/ABS. A evolucin actual
cara o emprego de materiais mis compatibles, como por exemplo espuma semirrxida de poliuretano con recubrimento de poliuretano elastmero termoplstico ou espuma de polipropileno
(EPP) con recubrimento de elastmero termoplstico poliolefnico (TPO).
Os paneis de intrumentos rxidos, pola sa parte, consisten habitualmente nun corpo de polipropileno rxido con diferentes partes de material a base de ABS29. Este tipo de configuracin, que
supn un aforro significativo nos custos de fabricacin fronte anterior, empregse nas versins
mis econmicas dos vehculos.
Poli (cloruro de vinilo) (PVC)
O poli (cloruro de vinilo) resulta da polimerizacin de adicin do cloruro de vinilo (cloroetileno). Este monmero producase orixinalmente por hidrocloracin de acetileno, pero agora o
proceso mis empregado parte de etileno e cloro para producir 1,2-dicloroetano, que posteriormente deshidroclorado a cloruro de vinilo. O subproducto HCl emprgase para sintetizar mis
1,2-dicloroetano a partir da oxicloracin do etileno.

Poli (cloruro de vinilo)

Boletn das Ciencias

54

O poli (cloruro de vinilo) producido con iniciadores radicalarios pose numerosas ramificacins.
Sen embargo, existe unha lixeira tendencia a que os cloros aparezan en disposicin sindiotctica
(depende da temperatura de polimerizacin, as temperaturas mis baixas son as que favorecen
esta disposicin), o que outorga unha lixeira cristalinidade ao polmero.
Este termoplstico formlase en forma rxida e flexible, sendo esta ltima a que encontrou mis
aplicacin en automocin. A formulacin flexible o resultado da adicin de plastificantes (ftalatos, adipatos...) que, xunto con outros aditivos adecuados (inclen con frecuencia compostos
de metais pesados), permtenlle acadar as propiedades necesarias para o seu uso en recubrimentos ou como adhesivos30. Recubrimentos protectores do metal da parte baixa da carrocera
(exposto posible proxeccin de grava, barro...etc), unins na construccin da carrocera (de
lminas metlicas estrutura31, de pliegues e de rebordes32)33, revestimento de arames e cables,
recubrimentos do panel de intrumentos, de viseras ou de paneis de portas, son exemplos de
aplicacins tradicionais do PVC flexible no autombil. Sen embargo, existe unha tendencia dos
fabricantes a reducir ou eliminar este polmero dos vehculos baixo a perspectiva da evolucin
lexislativa europea en materia de xestin de residuos. Xa se explicou no apartado anterior as
orientacins actuais en materiais de elementos do habitculo interior como o panel de intrumentos. Baixo o cap, as cada vez maiores temperaturas acadadas no compartimento motor estn
motivando a inclinacin cara compostos non haloxenados para revestimento de cables e arames,
sendo o polietileno reticulado un dos preferidos como illante. Os adhesivos de PVC, pola sa
banda, estn sendo reemprazados cada vez mis por sistemas PVC-acrlico e epoxi.
Poli (vinil butiral) (PVB)
O poli (vinil butiral) emprgase no vidro laminado do parabrisas, configurando a lmina intermedia transparente e adhesiva interposta entre os dous paneis de vidro que forman este tipo de
lunas34. A capa intermedia de PVB flexible35 aumenta a resistencia ao impacto da luna (ao distribur as forzas de impacto nun rea maior) e contribe disipacin da enerxa durante o mesmo.
Pero unha das propiedades mis interesantes a cohesin que ofrece en caso de rotura ante un
impacto, evitando que o vidro se separe en anacos. Deste xeito incremntase non s a seguridade
do vehculo senon tamn a proteccin do pasaxeiro. Ademis en vehculos modernos as lunas de
vidro laminado poden incorporar zonas que inclen unha pelcula de PVB con cor, por exemplo
no permetro do parabrisas por motivos estticos ou no borde superior do parabrisas a modo de
banda de sombra.

Poli (vinil butiral)

N 74 - Maio 2012

55

O poli (vinil butiral) obtense por reaccin de poli (alcohol de vinilo) e butiraldehdo. O poli (alcohol de vinilo) prodcese por hidrlise do poli (acetato de vinilo)36 e o butiraldehdo (butanal)
por hidroformilacin cataltica de propileno.
Outros polmeros termoplsticos
O poliestireno (PS) un polmero de adicin con pouca presenza no autombil. O monmero,
estireno, est presente sen embargo noutros copolmeros como os citados ABS (acrilonitrilobutadieno-estireno) ou o caucho estireno-butadieno (SBR), que ser tratado mis adiante. A
cristalinidade do poliestireno est asociada neste caso disposicin dos grupos fenilo. A configuracin sindiotctica resulta adecuada para a producin de compoentes elctricos como conectores de mazo de cables. Por outra parte, as espumas de poliestireno poden aparecer por
exemplo baixo o maleteiro configurando o soporte das ferramentas necesarias para o cambio da
roda de reposto.
O poli (sulfuro de fenileno) (PPS)37 un polmero de condensacin, resultado da reaccin de
p-diclorobenceno (para-diclorobenceno, obtense por cloracin cataltica de benceno) e sulfuro
de sodio (Na2S). Destaca polo seu comportamento trmico (resistencia a altas temperaturas, moi
estable termicamente) e resistencia qumica38. Non sorprende as a sa presenza baixo o cap en
partes moldeadas suxeitas a grandes tensins trmicas e mecnicas, como substituto de metais.
Compoentes como a vlvula do acelerador -corpo e actuador- (vehculos con motor de gasolina)39, impulsor da bomba de auga, polea de correa da unidade de direccin asistida, bridas do
cigeal... teen sido desenvolvidos xa con este material.
Poliuretanos (PUR ou PU)
Os poliuretanos aparecen no autombil en formulacins diversas: espumas, recubrimentos, adhesivos, selantes, elastmeros. Prodcense por reaccin de condensacin dun poliisocianato,
na maiora dos casos un diisocianato, e un poliol. O emprego de monmeros con mis de dous
grupos reactivos facilita a formacin de unins entre as diversas cadeas (entrecruzamentos) responsables do comportamento case sempre termoestable destes polmeros.
O diisocianato de metilendifenilo (MDI) e o diisocianato de tolueno (TDI) son os mis empregados na sntese de espumas de poliuretano. Os poliois politer resultantes da reaccin de glicerol
(iniciador) e xido de etileno ou xido de propileno son as mesmo adecuados nesta aplicacin.
As mesturas industriais de TDI comprenden o 2,4-TDI e 2,6-TDI, obtidos a partir dos dinitrotoluenos correspondentes, por hidroxenacin e posterior reaccin con fosxeno. Os dinitrotoluenos
prodcense por nitracin de tolueno cunha mestura de cido ntrico e cido sulfrico concentrados. As mesturas de MDI, pola sa banda, comprenden 4,4-MDI, 2,4-MDI, 2,2-MDI e
oligoisocianatos, obtidos por reaccin de anilina e formaldehdo e subseguinte fosxenacin. A
anilina prodcese principalmente por hidroxenacin de nitrobenceno, o cal se obtn por nitracin de benceno.
As propiedades das espumas de poliuretano (rixidez, densidade, resistencia mecnica...) dependen de factores como o tipo de poliol empregado, a proporcin poliol/diisocianato ou as
condicins de reaccin, ligadas en boa parte ao tipo de aditivos presentes (axentes espumantes,
catalizadores, surfactantes, retardantes chama...).
As espumas flexibles de poliuretano emprganse no recheo dos asentos do vehculo. Esta formulacin do poliuretano pose unha baixa densidade, cunha estrutura con clulas abertas (comunicadas). Na sa sntese emprgase auga, que reacciona co isocianato para producir CO2, o
cal eventualmente enche as clulas e expande o polmero40. A diferenza das espumas flexibles,
nas espumas rxidas a estrutura principalmente de clulas pechadas. A expansin ten lugar me-

56

Boletn das Ciencias

diante o emprego de axentes espumantes41 que son retidos nestas clulas pechadas e determinan
boa parte das propiedades como illante trmico. Para o illamento acstico sen embargo son mis
adecuadas as estruturas con clulas abertas. En cavidades do corpo da carrocera do vehculo
poden aplicarse espumas rxidas de poliuretano reforzadas (espumas estructurais) para evitar
aboladuras ou combaduras non desexadas en determinadas reas42.
No autombil atopan aplicacin diversas variedades de espuma de comportamento intermedio
entre os dous tipos anteriores (flexible e rxido), densidade superior e cavidades predominantemente abertas. As espumas semirxidas ou as de pel integral43 utilzanse no acolchado de paneis
de intrumentos, en volantes, viseiras, paneis de portas, repousacabezas, estrutura inferior de
asentos, forro do teito...As espumas microcelulares44, anda mis densas, emprganse no interior
das defensas e outras partes exteriores, como alternativa ao polipropileno expandido (EPP).
De entre todas estas variedades de espumas de poliuretano, as flexibles empregadas nos asentos
do vehculo45 son as mis adecuadas para ser recicladas (trituradas e reaglutinadas de novo) e
utilizadas como respaldo de moquetas e en xeral para illamento de rudos e vibracins xerados
polo motor e a suspensin do vehculo.
Ademis de en forma de espumas, os poliuretanos aparecen no vehculo noutras formulacins
(recubrimentos, adhesivos, selantes, elastmeros...) que empregan polisocianatos e poliois adecuados, xunto con outros compoentes, e cuxo comportamento se achega nalgns casos ao dos
materiais termoplsticos e/ou elastmeros.
Os poliuretanos utilzanse en recubrimentos transparentes de acabado exterior da carrocera,
os cales ademis de proporcionarlle o brillo e aparencia caracterstica ao vehculo, melloran a
retencin da cor e aumentan a resistencia ao raiado e corrosin ambiental. Un sistema comn
o de dous compoentes, utilizando resinas acrlicas funcionalizadas con grupos OH (poliois
acrlicos) xunto con poliisocianatos. Outra posibilidade o sistema dun compoente, que emprega poliisocianatos bloqueados (utilizando como axentes bloqueantes os compostos necesarios),
en combinacin frecuentemente con resinas de melamina. Os poliisocianatos poden aparecer
ademis como compoentes de capas da carrocera anteriores como o recubrimento base, a imprimacin niveladora ou a imprimacin por electrodeposicin catdica.46
Os poliuretanos tamn se empregan no acabado de diferentes elementos plsticos do vehculo.
Os sistemas de recubrimento deben ter temperaturas de curado baixas, dentro do rango de estabilidade trmica dos plsticos. Por outra banda, os materiais utilizados ademis de cumprir cos
requisitos desexados como recubrimento, deben posur as propiedades mecnicas axeitadas ao
tipo de plstico en cuestin, particularmente no referente flexibilidade47. Os recubrimentos de
poliuretano de dous compoentes son os preferidos, onde a flexibilidade pode ser variada amplamente para adaptarse flexibilidade do subtrato en cuestin mediante a eleccin das materias
primas axeitadas (poliisocianatos alifticos, poliois polister flexibles...).
Os adhesivos de poliuretano emprganse na montaxe de mltiples elementos do vehculo, caracterizndose por combinar flexibilidade e forza de cohesin. Poden formularse como sistemas de
dous compoentes (poliois-polisocianatos) ou dun compoente (poliuretanos con grupos isocianatos libres que curan por reaccin coa humidade ambiental, formando grupos urea). A unin
de partes plsticas a materiais diferentes como metais (parachoques carrocera...) constite
un exemplo de aplicacin dos adhesivos de poliuretano, preferentemente os sistemas de dous
compoentes. Este tipo de adhesivos aseguran ademis unha boa adhesin no caso de plsticos
flexibles e laminados txtiles, o que os fai adecuados en aplicacins no interior do vehculo,
como adhesivos para tapiceras, forro do teito... etc. A unin dos paneis de vidro fixos (parabrisas, vent traseira...) carrocera adoita efectuarse mediante adhesivos selantes de poliuretano
dun compoente48.

N 74 - Maio 2012

57

Outras resinas termoestables

As resinas epoxi aparecen no autombil como base de formulacins adhesivas diversas e en
imprimacins. Os adhesivos de resinas epoxi e os de poliuretano son os dous tipos de adhesivos
mis empregados na construccin do autombil moderno no seu conxunto e da carrocera en particular. Os epoxi son os adhesivos preferidos para unins de substratos metlicos da carrocera,
tanto en unins estructurais de corpos como en rebordes de caps, maleteiros, paneis de portas e
do teito. Por outra parte, as resinas epoxi utilzanse en imprimacins da carrocera (algutinante
base de imprimacins de electrodeposicin catdica49 e compoente de imprimacins niveladoras50), dada a sas excelentes caractersticas de adhesin e de proteccin fronte corrosin. As
resinas epoxi mis comns obtense por reaccin de epiclorhidrina (1-cloro-2,3-epoxipropano;
sintetzase a partir de cloruro de alilo, o cal se produce por cloracin de propileno) e un bisfenol
como o bisfenol A. O entrecruzamento do polmero lineal ten lugar cun anhdrido de cido, que
reacciona cos grupos OH, ou unha amina, que abre os aneis epoxi terminais.
As resinas acrlicas termoestables emprganse en recubrimentos exteriores da carrocera. O
comportamento termoestable dervase da reaccin de resinas acrlicas portadoras de determinados grupos funcionais con outros polmeros con grupos funcionais diferentes (denominados
compoentes reticulantes ou endurecedores). Unha das formulacins comns do recubrimento
transparente exterior a de resinas acrlicas funcionalizadas con grupos hidroxilo (OH) e entrecruzadas con resinas de melamina51. Outra posibilidade o entrecruzamento con poliisocianatos
destas resinas acrlicas funcionalizadas con grupos OH, dando lugar aos xa mencionados sistemas de poliuretano de dous compoentes52. Por outra parte, o recubrimento base (portador da cor
do vehculo) preferido en Europa o trasmitido por auga e emprega como algutinante principal
resinas acrlicas e/ou polisteres53. A presenza de resinas de melamina que reaccionan co aglutinante introduce certo entrecruzamento nesta capa. Unha formulacin comn dos recubrimentos
base a que utiliza como aglutinante combinacins de poliacrilatos e poliuretanos54. Algns
adhesivos de base acrlica termoestables poden atopar aplicacin as mesmo na unin de certos
compoentes do vehculo.
Os polisteres insaturados reforzados con fibra de vidro e con outras cargas necesarias para ser
moldeados por inxeccin (BMC, Bulk Moulding Compound) son materiais empregados, unha
vez metalizados55, nos reflectores dos faros como substitutos das chapas metlicas iniciais. Na
actualidade sen embargo, diversos materiais termoplsticos tratan de desprazalos. Neste caso son
os termoplsticos amorfos non reforzados resistentes a altas temperaturas (PC-HT (policarbonato resistente a alta temperatura), PEI (polieterimida), PSU (polisulfonas), PES (poli (ter sulfonas)) os que mellor cumpren coas tolerancias requiridas e posen unha superficie de calidade
adecuada para a metalizacin do elemento moldeado por inxeccin. Os materiais termoestables
son mis econmicos que os termoplsticos, pero coma contrapartida estes ltimos ofrecen importantes vantaxes sobre os primeiros como a reciclabilidade e outros aspectos relativos manufactura (posibilidade de metalizado directo sen recubrimento base...) e libertade de deseo
(integracin de elementos funcionais como portalmpadas...). A bibliografa consultada56 apunta
a que os termoplsticos se volvern mis importantes nesta aplicacin coas novas fontes de luz
como son os LEDs de alta intensidade.
As resinas fenlicas, pola sa banda, utilzanse como aglutinante principal na fabricacin de
materiais de friccin en freos e embragues. Tamn se empregan como aglutinante na fabricacin de materiais para o illamento acstico do autombil (fieltros), cuxas aplicacins tpicas
son o revestimento do interior do compartimento motor e en produtos conformados (paneis
estruturais) como insertos de portas, revestimentos de teitos ou bandexas de atrs. As resinas
fenol-formaldehdo son entrecruzadas mantendo o formaldehdo en exceso ou ben engadindo
hexametilentetramina (hexamina), que en presenza de trazas de humidade se descompn en
formaldehdo e amonaco.

Boletn das Ciencias

58

Caucho estireno-butadieno (SBR)

O caucho estireno-butadieno emprgase nos pneumticos do vehculo. Trtase dun copolmero
aleatorio de ambos monmeros, estireno e 1,3-butadieno, con maior proporcin do segundo (butadieno75%, estireno25%, en peso), producido principalmente con radicais libres. Tamn poden empregarse iniciadores aninicos (alquil-litio) cun solvente ou modificador polar na sntese
destes copolmeros aleatorios57. A formacin dunha estrutura amorfa con substancial liberdade
de movemento das cadeas moleculares no intervalo de temperatura de deseo58 est intimamente
relacionada co carcter elstico dos polmeros elastmeros. A incoporacin de cargas de reforzo
e axentes vulcanizantes (entrecruzantes) permiten obter un caucho con propiedades melloradas.
O proceso de vulcanizacin59 do caucho consiste na formacin de enlaces cruzados entre as
longas cadeas molculares individuais do polmero mediante adicin de axentes entrecruzantes
como o xofre60. Estes enlaces contriben ao comportamento elstico do material, particularmente desde o punto de vista da recuperacin da configuracin orixinal do elastmero cando cesa
o esforzo de deformacin. A rede as formada pose maior estabilidade dimensional e unha
superior resistencia mecnica, as como un comportamento termoestable. O proceso de vulcanizacin ten lugar baixo quentamento e na prctica industrial engdense compoentes que actan
como aceleradores (compostos orgnicos como guanidinas, tiazois, sulfenamidas, tiuramos ou
ditiocarbamatos) e activadores dos aceleradores (xido de cinc, con cido esterico como axente
solubilizante). O resultado a formacin dun sal orgnico de metal (cinc) do acelerador capaz
de acelerar a ruptura do anel de xofre.
Os pneumticos do autombil adoitan incoporar varios tipos de cauchos61, natural e sintticos,
xunto con cargas de reforzo (negro de carbono, slice...), axentes vulcanizantes (xofre), axentes
activadores-aceleradores da vulcanizacin e aceites minerais diluntes para facilitar a procesabilidade dos elastmeros62. O proceso de manufactura incle ademis a incorporacin de fos de
aceiro e txtiles (polister e/ou rain, e poliamida) como estruturas de reforzo.
O caucho estireno-butadieno amplamente empregado na banda de rodadura dos pneumticos
do vehculo turismo, pola sa boa traccin (baixa resistencia ao rodaxe) e duracin. A alta adherencia en superficie mollada outra das propiedades caractersticas deste caucho.
Polibutadieno (BR)
O polibutadieno outro dos elastmeros usados nos pneumticos do autombil. Este polmero
o resultado da adicin de unidades 1,3-butadieno, podendo engadirse o monmero nas posicins
1,4 e 1,2. Para a adicin na posicin 1,4- existen dous ismeros xeomtricos (cis e trans) segundo os carbonos enlazados estn situados a ambos lados do dobre enlace ou en lados opostos,
respectivamente. Cando se empregan como inciadores radicais libres obtense un polmero aleatorio onde son posibles as diversas configuracins mencionadas: cis-1,4, trans-1,4 e 1,2 (vinilo).
A utilizacin de catalizadores Ziegler-Natta permite obter estruturas altamente estereogulares
cis-1,4-polibutadieno, en proporcin sensiblemente superior respecto a cando se empregan por
exemplo iniciadores aninicos (alquil-litio) nun solvente non polar. Esta adicin cis-1,4 supn
unha curvatura nas cadeas polimricas que evita a formacin de rexins cristalinas.63

cis-1,4-polibutadieno

N 74 - Maio 2012

59

Como outros cauchos insaturados, o cis-1,4-polibutadieno pode ser vulcanizado con xofre. Este
polmero estereogular pose unha alta flexibilidade a baixas temperaturas que lle outorga unha
excelente resistencia fatiga por flexin, alta resiliencia (e, por tanto, baixo sobrequentamento
baixo deformacin dinmica continua), alta resistencia abrasin e gran tolerancia a aceites
diluntes e negro de carbono, en comparacin a outros elastmeros, as como unha resistencia
ao rodaxe baixa. Estas propiedades fano axeitado en mesturas con caucho estireno-butadieno ou
caucho natural. Utilzase como compoente da banda de rodadura e doutras partes do pneumtico como son as paredes laterais.
Poliisopreno (IR)
O caucho natural un polmero estereoregular composto de unidades isopreno (2-metil-1,3butadieno) unidas en configuracin cis-1,4:

cis-1,4-poliisopreno

O poliisopreno obtido por va petroqumica o resultado dunha polimerizacin de adicin cuxo

monmero, o isopreno, se pode engadir en posicin 1,2-, 1,4- (cis e trans) e 3,4-. En presenza
de radicais libres como iniciadores, o polmero obtido aleatorio, con posibilidade dos diversos
tipos de adicin mencionados. O emprego de catalizadores Ziegler-Natta ou de iniciadores aninicos permiten obter polisopreno estereogular. Os catalizadores Ziegler-Natta son os que dan
como resultado as maiores proporcins da estrutura cis-1,4, sendo o ratio Al/Ti un dos factores
determinantes64.
A presenza de dobres enlaces nas cadeas polimricas do cis-1,4-poliisopreno posibilita de novo
o entrecruzamento das mesmas con xofre. A versin sinttica asemllase nas sas propiedades
ao caucho natural. Entre estas propiedades comns poden citarse a pegaosidade do elastmero
non curado, de interese no proceso de manufactura dos pneumticos, a alta resistencia a esforzos de traccin e ao rasgamento e a boa resiliencia. O cis-1,4-poliisopreno sinttico emprgase
como alternativa ao caucho natural no pneumtico cando algunhas das propiedades caractersticas desta versin sinttica resultan de particular interese (consistencia, facilidade de procesado...), sendo en todo caso o custo un factor determinante que adoita xogar a favor da utilizacin
da variedade natural. Tamn poden ser producidos grados especficos de poliisopreno sinttico
para ser empregados como alternativa ao caucho natural na banda de rodamento de pneumticos
de alto servizo (de camins, avins, todo terrenos...), con inferior acumulacin de calor que o
caucho natural, sen sacrificar outras propiedades de interese.
O isopreno obtense por illamento directo en fraccins C5 procedentes de unidades de craqueo ou
por deshidroxenacin de isopentanos e isopentenos. Tamn pode ser producido a travs de diversas rutas sintticas (a partir de acetileno e acetona; de isobuteno e formaldehdo; de isobuteno e
metilal (dimetoximetano) ou a a partir de propileno).
Cauchos butilo (IIR) e halobutilo (CIIR, BIIR)
O caucho butilo un copolmero aleatorio de isobutileno25 con pequenas cantidades dun monmero dieno como o isopreno, de a que tamn sexa denominado caucho isobutileno-isopreno.

60

Boletn das Ciencias

Obtense a baixa temperatura mediante polimerizacin catinica. A presenza do isopreno garante

a insaturacin necesaria nas cadeas polimricas para o entrecruzamento con axentes como o
xofre.
Moitas das propiedades caractersticas deste caucho son consecuencia do seu baixo nivel de
insaturacin. Entre elas est a alta resistencia difusin ou solucin de molculas de gas, propiedade de interese para a retencin de aire nos pneumticos, tanto no revestimento interior dos
pneumticos sen cmara, que son a maiora dos empregados no autombil actual, como na producin da cmara interior no caso dos pneumticos con cmara. Outras propiedades relacionadas coa baixa insaturacin das cadeas polimricas son a maior resistencia a humidade, ao ozono
e aos lquidos polares en comparacin con outros cauchos polidienos. Posen sen embargo baixa
resistencia a aceites e disolventes hidrocarburos.
O caucho butilo vulcanizado con xofre pose unha estabilidade trmica limitada, rebrandecendo
ante exposicins prologandas por enriba dos 150C. O curado con resinas fenol-formaldehdo
no lugar de xofre proporciona, sen embargo, un material cunha alta estabilidade trmica, amplamente empregado en vexigas de curado de pneumticos.
A cloracin ou bromacin controlada do elastmero butilo da como resultado, clorobutilo (CIIR)
e bromobutilo (BIIR) respectivamente, denominados xenericamente halobutilos. Os cauchos
halobutilos comparten moitas das propiedades dos cauchos butilos pero agora a presenza do
halxeno allico (en posicin adxacente ao dobre enlace) facilita o entrecruzamento65, proporcionando maiores velocidades de curado e facilitando a adherencia e co-vulcanizacin con outros
elastmeros altamente insaturados. Os cauchos halobutilos posen unha baixa permeabilidade a
gases e a humidade e unha alta resistencia calor e fatiga por flexin. Todas estas propiedades
configrano como o caucho de eleccin para o forro interior dos pneumticos do turismo actual,
ben de forma nica ou en mestura con caucho natural. Tamn poden ser engadidos a outras partes do pneumtico como son as paredes laterais, para aumentar a resistencia a oxidantes como
o ozono66 e a resistencia fatiga por flexin, e incluso a certos compostos da banda de rodadura
para aumentar a traccin e a resistencia ao deslizamento en hmido.
Fra do campo dos pneumticos os cauchos butilo e halobutilo atopan aplicacin por exemplo en
mangueras de aire acondicionado do autombil. Ademis grazas a sa capacidade de amortiguacin de vibracins e rudos, consecuencia da sa gran histrese, poden ser empregados en montaxes da parte baixa da carrocera para atenuar as vibracins e rudos producidos por elementos
como o motor ou resultado do contacto vehculo-estrada.
Cauchos etileno-propileno (EPM, EPDM)
A sntese comercial de elastmeros etileno-propileno est, unha vez mis, ligada ao descubrimento dos catalizadores Ziegler-Natta, que permitiron obter copolmeros lineais cunha distribucin aleatoria de ambos monmeros, con caractersticas amorfas cando o contido de etileno era
inferior ao 75% en peso. Estes compostos son completamente saturados, o que lle outorga propiedades de resistencia ao ataque do ozono e a outros oxidantes, ao calor e aos lquidos polares.
Sen embargo, requiren perxidos ou radiacin para vulcanizacin.
A incoporacin de pequenas cantidades dun dieno non conxugado como terceiro monmero
posibilita o curado do elastmero con xofre, proporcionndolle maior versatilidade. Os dienos
mis empregados son o etilideno norborneno, o diciclopentadieno ou o 1,4-hexadieno. Un dos
dobres enlaces polimeriza preferentemente deixando o outro dobre enlace colgante dispoible
para entrecruzamento. Os terpolmeros etileno-propileno-dieno desgnanse como EPDM, referndose o M ao esqueleto estructural saturado. O copolmero etileno-propileno dentase EPM.
Na actualidade os metalocenos estn sendo xa utilizados como catalizadores na sntese comercial destes elastmeros.

N 74 - Maio 2012

61

As propiedades dos cauchos etileno-propileno varan en funcin do ratio etileno/propileno, do

peso molecular, da distribucin de pesos moleculares e, no seu caso, do tipo e contido de dieno.
Os polmeros con baixos niveis de etileno son mis amorfos e doados de procesar. Ao aumentar
a proporcin de etileno aumenta a cristalinidade e con ela certas propiedades fsicas de interese,
pero tamn a dificultade de procesamento. Cando se engade o dieno, ao aumentar o seu contido
aumenta a velocidade de curado.
Os cauchos etileno-propileno son elaborados para proporcionar alta flexibilidade a baixa temperatura, alta resistencia traccin, ao rasgamento e abrasin, alta resistencia intemperie (
oxidacin en xeral, auga, ao ozono...), boas propiedades de illamento elctrico, alta resistencia
deformacin permanente e alta resistencia calor.67 A resistencia a aceites ou disolventes hidrocarburos sen embargo baixa.
A versatilidade destes cauchos fai que atopen aplicacins variadas no autombil. Ademis de
nos pneumticos, onde son empregados como aditivo nas paredes para aumentar a resistencia ao
ozono, os cauchos etileno-propileno aparecen no autombil en selos de vents, portas..., xuntas,
mangueras do sistema de refrixeracin do motor, revestimento illante de cables como os de encendido (vehculos a gasolina), correas de transmisin (EPDM)... A mestura de EPM ou EPDM
con poliolefinas termoplsticas como o polipropileno forma elastmeros termoplsticos.
Outros elastmeros termoestables
O policloropreno (CR) ou caucho neopreno un polmero de adicin de unidades cloropreno (2-cloro-1,3-butadieno), monmero que na actualidade se obtn principalmente a partir de
1,3-butadieno e cloro68. A sntese polimrica lvase a cabo xeralmente empregando iniciadores
radicalarios, obtndose unha alta proporcin da disposicin trans-1,4. O elastmero adoita ser
vulcanizado con xidos de metais (xido de cinc ou xido de magnesio) que interactan cos
tomos de cloro; a vulcanizacin con xofre tamn posible empregando os aceleradores adecuados. O policloropreno pose unha alta resistencia mecnica ( traccin, abrasin e flexin), boa
resistencia ao ozono e ante a calor e boa resistencia a aceites e disolventes hidrocarburos. Como
contrapartida resulta caro e presenta pobres propiedades a baixas temperaturas. Este caucho
encontrou aplicacin baixo o cap do vehculo en correas de transmisin69, correas de distribucin70, cuberta de mangueiras, foles, selos e xuntas... Ademis o policloropreno pode subtitur
ao caucho natural en escobias de limpaparabrisas, especialmente en climas clidos, ao ter unha
menor tendencia a pegarse sobre o vidro parabrisas.
O caucho nitrilo-butadieno (NBR) ou simplemente caucho nitrilo, un copolmero de 1,3-butadieno e acrilonitrilo. O contido de acrilonitrilo determina en gran medida as propiedades deste
caucho que destaca en xeral pola sa resistencia a lquidos hidrocarburos (aceites, combustibles,
disolventes). Ao aumentar o contido de acrilonitrilo aumenta a resistencia aos hidrocarburos, a
rixidez (dimine a flexibilidade a baixas temperaturas) ou a resistencia abrasin. O caucho nitrilo atopou aplicacin no autombil en selos de fludos, onde foi o polmero dominante durante
moito tempo ao funcionar contra aceites e graxas de base hidrocarburo. Sen embargo, est restrinxido polo seu baixo desempeo ante a calor e o ozono e o emprego en aumento de lubricantes
mis agresivos. En mestura con ABS (terpolmero acrilonitrilo-butadieno-estireno) acta como
un modificador de impacto. O copolmero butadieno-acrilonitrilo ademis o punto de partida
do caucho nitrilo-butadieno hidroxenado (HNBR), para o cal debe ser disolto nun solvente
apropiado. Durante o proceso de hidroxenacin os grupos nitrilo non se ven afectados, pero
si os dobres enlaces C-C, que poden ser saturados en gran extensin. Ao igual que os cauchos
etileno-propileno, o HNBR adoita ser curado con perxidos71. Xunto cunha excelente resistencia
a lquidos hidrocarburos e alta resistencia mecnica (con destacadas caractersticas de tensin/

62

Boletn das Ciencias

deformacin e resistencia abrasin) o HNBR pose superior resistencia ao calor e ao ozono

respecto ao caucho nitrilo. Como contrapartida est o seu elevado custo e que pequenos graos
de insaturacin reducen considerablemente as sas propiedades. As correas de distribucin son
un exemplo de aplicacin onde o HNBR compite xa mencionado policloropreno. Outras aplicacins inclen compoentes da unidade de combustible (mangueiras, selos...) e das unidades de
direccin asistida e de aire acondicionado, selos, arandelas e xuntas do motor, selos da suspensin, correas de transmisin...72
Elastmeros termoplsticos
Os elastmeros termoplsticos (TPE) amosan certo grao de caractersticas de cauchos no rango
de temperatura de deseo e, cando acadan a temperatura de fusin, un comportamento termoplstico que permite o seu procesamento mediante operacins caractersticas deste tipo de polmeros (moldeado por inxeccin, extrusin...)73. Resultan as mis doados de procesar que os
elastmeros termoestables e presentan como importante vantaxe a sa reciclabilidade.
Os elastmeros termoplsticos poliolefnicos (TPO ou TPE-O) son un dos elastmeros termoplsticos que atopan mis aplicacins no autombil. Tratse de mesturas de polipropileno e
elastmeros EPM ou EPDM, xunto coas cargas e aditivos necesarios74. O termoplstico adoita
ser a fase continua e o elastmero a fase dispersa ou, nalgns casos, co-continua. A adicin de
axentes de curado que permitan o entrecruzamento selectivo da fase elastmera en presenza da
fase termoplstica (vulcanizacin dinmica) da lugar a vulcanizados termoplsticos poliolefnicos, con propiedades elastmeras e resistencia qumica superiores que lles permite competir
directamente con elastmeros termoestables.
As mesturas que conteen polipropileno como compoente principal poden ser consideradas
TPO ou polipropilenos de impacto. O polipropileno copolmero de impacto (ICP) obtense mediante sntese de polipropileno isotctico nun primeiro reactor e EPM/EPDM nun segundo, sendo considerado unha mestura de reactor. Ademis de posible produto final, este grao de reactor
de TPO adoita ser empregado na sntese doutros TPO rxidos mediante a adicin post-reactor de
EPM/EPDM. A cuberta do parachoques do vehculo constite un exemplo de aplicacin destes
graos de TPO, utilizados ademis como alternativa ao polipropileno homopolmero termoplstico noutras aplicacins onde a tenacidade e/ou resistencia intemperie son propiedades de
interese. Maiores proporcins de fase elastmera dan lugar a graos de TPO brandos, como os
empregados en recubrimentos de paneis de intrumentos acolchados, cubertas de airbags, revestimento de cables, selos e xuntas (de vents), foles, base de alfombras de fibra...
Os poliuretanos elastmeros termoplsticos (TPU)75, pola sa banda, comprenden dominios
cristalinos ou pseudocristalinos nunha fase amorfa ou matriz continua. As rexins cristalinas
(minoritarias) consisten en segmentos de cadea de alta polaridade que estn agrupados por enlaces de hidrxeno e enlazados por segmentos de cadea de baixa polaridade (maioritarios). O
material caracterzase pola sa flexiblidade, tenacidade e resistencia mecnica, qumica e abrasin. Como contrapartida mis caro que outros elastmeros termoplsticos, por iso adoita ser
en turismos de alta gama onde mis soe atoparse. Ademis de alternativa no recubrimento de
paneis de instrumentos acolchados ou na cuberta de parachoques, os TPU atopan aplicacin en
pomos de palancas de cambio, selos e xuntas...

N 74 - Maio 2012
POLMERO
Polipropileno (PP)

Polietileno (PE)
Poliamida 6 (PA 6),
Poliamida 6,6 (PA 6,6)

TERMOPLSTICOS

Poli (tereftalato de butileno) (PBT),

Poli (tereftalato de etileno) (PET)
Policarbonato (PC)
Poli (metacrilato de metilo) (PMMA)
Acrilonitrilo-butadieno-estireno (ABS)

Poli (cloruro de vinilo) (PVC)

Poli (vinil butiral) (PVB)

Poliestireno (PS)
Poli (sulfuro de fenileno) (PPS)

Poliuretanos (PUR ou PU)

TERMOESTABLES

PLSTICOS, RECUBRIMENTOS E ADHESIVOS

Polioximetileno (POM)

Resinas epoxi

Resinas acrlicas termoestables

63
ELEMENTOS
Parachoques, reixia do radiador, recortes exteriores, paneis interiores, panel de instrumentos, conductos de aire,
carcasa do filtro de aire, carcasa da batera, depsito do
refrixerante, do lquido de freos...
Depsito de combustible (HDPE)...
Colectores de admisin de aire do motor, cuberta do motor, ventilador do radiador, coxinetes, engranaxes, tapa do
depsito de combustible...
Compoentes do sistema actuador de limpaparabrisas,
de mecanismos de peche, sistemas de bloqueo, compoentes do pretensorretractor do cinto de seguridade,
tapas dos brazos limpaparabrisas...
Compoentes do sistema elctrico/electrnico, cubertas
de unidades actuadoras de limpaparabrisas, do limpador
da vent traseira e de pechos de portas, brazo-soporte do
limpador da vent traseira...
Lentes de faros, compoentes diversos do cadro de instrumentos, panel de instrumentos...
Lentes de pilotos traseiros e de posicin, compoentes
diversos do cadro de instrumentos...
Panel de instrumentos, compoentes diversos do cadro
de instrumentos, pechos dos cintos de seguridade...
Recubrimentos protectores da parte baixa da carrocera,
unins diversas na construccin da carrocera, revestimento de arames e cables, recubrimento do panel de intrumentos, de viseiras, de paneis de portas...
Pelcula intermedia do vidro laminado do parabrisas...
Conectores de mazo de cables, soporte de ferramentas
para cambio de roda de reposto...
Vlvula do acelerador (vehculos de gasolina), impulsor
da bomba de auga, polea da direccin asistida, bridas do
cigeal...
Recheo de asentos, recheo de cavidades do corpo da carrocera, acolchado de panel de instrumentos, volantes,
viseiras, paneis de portas...Recubrimento transparente de
acabado exterior da carrocera, recubrimentos de compoentes plsticos, unin de paneis de vidro fixos carrocera, unin de partes plsticas a metais, unin de plsticos
flexibles e de recubrimentos txtiles...
Unins de substratos metlicos da carrocera (unins estructurais de corpos, rebordes), imprimacins da carrocera...
Recubrimento transparente e recubrimento base da carrocera, recubrimento de compoentes plsticos, adhesivos...

Polisteres insaturados (UP)

Reflectores de faros...

Resinas fenlicas

Aglutinante de materiales de friccin en frenos e embragues, aglutinante de materiais illantes do son (fieltros) ...

Polietileno reticulado (PEX)

Revestimento illante de arames e cables...

Tboa 1. Polmeros petroqumicos empregados no autombil

Boletn das Ciencias

64

TERMOPLSTICAS

FIBRAS

POLMERO

ELEMENTOS

Polipropileno (PP)

Moqueta (chan, maleteiro), alfombras de fibra...

Poliamida 6 (PA 6),

Poliamida 6,6 (PA 6,6)

Airbags, estrutura de reforzo de asentos, tea de reforzo

de pneumticos

Poli (tereftalato de etileno) (PET)

Correa de cintos de seguridade, tea de asentos, tea de

reforzo de pneumticos...

Caucho estireno-butadieno (SBR)

Polibutadieno (BR)

Pneumticos

TERMOESTABLES
TERMOPLSTICOS

ELASTMEROS

Poliisopreno (IR)
Cauchos butilo (IIR) e halobutilo
(CIIR, BIIR)
Cauchos etileno-propileno
(EPM, EPDM)
Policloropreno (CR)

Forro interior dos pneumticos, aditivo nas paredes dos

pneumticos, mangueiras de aire acondicionado, montaxes da parte baixa da carrocera...
Aditivo nas paredes dos pneumticos, selos e xuntas (de
vents, portas...), mangueiras do sistema de refrixeracin
do motor, revestimento de cables, correas de transmisin...
Correas de transmisin e de distribucin, cuberta de mangueiras, foles, selos e xuntas...

Caucho nitrilo-butadieno (NBR)

Selos de fludos...

Caucho nitrilo-butadieno hidroxenado

(HNBR)

Correa de distribucin, compoentes (mangueiras, selos...) das unidades de combustible, direccin asistida e
aire acondicionado, compoentes (selos, arandelas, xuntas) do motor, selos da suspensin...

Elstomeros termoplsticos
poliolefnicos (TPO),
Poliuretanos elastmeros
termoplsticos (TPU)

Cuberta de parachoques, recubrimento de panel de intrumentos acolchado, cubertas de airbags, pomo de palanca
de cambio, revestimento de cables, selos e xuntas, foles...

Tboa 1 (Continuacin). Polmeros petroqumicos empregados no autombil

Fludos de orixe petroqumica no autombil

Xunto cos polmeros no autombil estn presentes outros compostos de orixe petroqumica,
fundamentalmente en forma de fludos necesarios para o seu adecuado funcionamento.
O combustible do vehculo, gasolina ou disel segundo o motor sexa de encendido por chispa
ou de encendido por compresin respectivamente, constite o exemplo mis inmediato. A sa
obtencin nas refineras posible grazas separacin mediante procesos de destilacin do petrleo cru en diversas fraccins, entre elas a nafta e o gasleo, que adoitan requirir subseguintes
procesos de acondicionamento para o seu desempeo eficaz en motores de combustin interna
(por exemplo para aumentar o nmero de octano76 das gasolinas, para desulfuracin7...). Son
as mesmo de base petroqumica moitos dos aditivos que poden incorporar estes combustibles:
antidetonantes ou elevadores do nmero de octano de gasolinas (metil terc-butil ter (MTBE),
etil terc-butil ter (ETBE)), elevadores do nmero de cetano77 de gasleos (nitrato de 2-etil-

N 74 - Maio 2012

65

hexilo (EHN), perxido de di-terc-butilo (DTBP)), deterxentes-dispersantes78 (poliisobutilenosuccinimida, polisobutileno-aminas e no caso da gasolina tamn derivado de Manich do poliisobutileno-fenol...), aditivos de lubricidade, antioxidantes e outros estabilizadores, inhibidores da
corrosin, desactivadores de metais...
Os aceites lubricantes son outros dos fludos caractersticos do autombil, aparecendo en lugares como o crter do motor ou a caixa de cambios. A maiora dos aceites lubricantes empregados en automocin obtense a partir de procesos de refino79 de fraccins intermedias e/ou
do residuo procedentes da unidade de destilacin a baleiro80 (aceites minerais). Tamn poden
obterse aceites lubricantes a partir de determinados intermedios petroqumicos como o etileno,
a travs das reaccins qumicas necesarias (aceites sintticos)81, sendo o resultado un producto
mis caro pero con superiores propiedades fsico-qumicas. Os aceites semi-sintticos combinan ambos tipos82. De novo os aceites lubricantes incorporan, xunto cos aceites base, aditivos
diversos case sempre de base petroqumica: melloradores do ndice de viscosidade83 (polimetacrilatos, copolmeros etileno-propileno e outros relacionados -denominados xenericamente copolmeros olefnicos-, combinacins polimetacrilatos-copolmeros olefnicos, copolmeros estireno-butadieno ou estireno-isopreno hidroxenados, polisopreno hidroxenado...), depresores do
punto de fluidez84 (polimetacrilatos, poliacrilatos...), aditivos anti-desgaste (dialquil-ditiofosfato
de zinc (ZDDP)...) e de extrema presin, deterxentes (sulfonatos, alquilfenatos, salicilato... con
calcio, magnesio ou sodio como contrains), dispersantes (poliisobutileno-succinimidas, steres
succnicos de poliisobutileno, derivados de Manich de poliisobutileno-fenol ou polipropilenofenol...), antioxidantes, anticorrosivos, antiespumantes...
Os aceites minerais e/ou sintticos son o compoente base habitual de fludos hidrulicos como
o lquido da direccin asistida (hidrulica e electrohidrulica)85 e, no seu caso, o de posibles sistemas de suspensin hidropneumtica86 ou de transmisin automtica87. O lquido de freos, sen
embargo, adoita inclur un solvente-dilunte de tipo glicol ter como compoente maioritario,
xunto cun aceite lubricante sinttico polialquileno glicol (polietileno ou polipropileno glicol)
e aditivos diversos. O etileno , por tanto, de novo un dos intermedios petroqumicos clave na
sntese destes compoentes, particularmente na forma de xido de etileno.
O lquido anticonxelante, que en mestura con auga configura o refrixerante do motor do autombil, adoita ser de base etilenglicol. Entre os aditivos incorporados atpanse compostos inhibidores da corrosin de partes metlicas do circuito de refrixeracin e un colorante caracterstico
para facilitar a sa identificacin. Unha mestura tpica do 50% (en volume) de anticonxelante en
auga da como resultado un punto de conxelacin en torno aos -37C. O grao de dilucin adoita
variar en funcin da rea climtica88.
Os gases refrixerantes empregados en unidades de aire acondicionado son derivados halocarbonados como o HFC-134a (1,1,1,2-tetrafluoroetano), que substituiu desde a dcada dos 90 do
sculo pasado a outros con maior potencial de adelgazamento da capa de ozono como era o
CFC-12 (difluorodiclorometano). O HFC-134a pode obterse a partir de derivados petroqumicos
como o etileno, por exemplo a travs de tricloroetileno ou tetracloroetileno por hidrofluoracin.
Debido ao alto potencial de efecto invernadoiro do HFC-134a, na actualidade outros refrixerantes menos nocivos para o ambiente como o HFO-1234yf (2,3,3,3-tetrafluoropropeno) estn
sendo propostos como substitutos do HFC-134a.
O lquido limpaparabrisas pode ter formulacins diversas, como por exemplo a que incle
auga, alcohol (metanol, etanol ou isopropanol) e anticonxelante (etilenglicol ou propilenglicol)
xunto con surfactante, colorante e outros posibles aditivos. Constite as unha mostra mis da
aplicacin de compostos de orixe petroqumica nos fludos presentes no autombil.

Boletn das Ciencias

66

XESTIN DO AUTOMBIL AO FINAL DA SA VIDA TIL

A Directiva Europea 2000/53/EC, incorporada ao dereito espaol mediante o Real Decreto
1383/2002, establece medidas preventivas dende a fase de concepcin do autombil tendentes
a diminur e limitar o emprego de substancias perigosas na sa fabricacin as como a facilitar a
reutilizacin, o reciclado e a valorizacin dos seus distintos elementos, para reducir o seu impacto
ambiental. As, prohbe o emprego de chumbo, mercurio, cadmio e cromo hexavalente nos materiais e compoentes do autombil, con pequenas excepcins e baixo determinadas condicins89.
Establece as mesmo os obxectivos de reutilizacin, recliclado e valorizacin90 seguintes:
Data lmite

Reutilizacin e reciclado,
mnimo

Reutilizacin e valorizacin,
mnimo

1/01/200691

80%

85%

1/01/2015

85%

95%

Tboa 2. Porcentaxes respecto ao peso medio por vehculo e ano da totalidade de vehculos ao final da sa
vida til que se xeren

Ante os obxectivos cada vez mis ambiciosos de reutilizacin e reciclado non sorprende a preferencia, cando resulta viable, de polmeros con comportamento termoplstico no autombil, que
ao fundir coa calor permiten o seu reprocesado por extrusin, moldeado por inxeccin e outras
tcnicas en fundido.
Mis complexo resulta o reciclado no caso dos plsticos reforzados con fibras. Estes materiais
compostos (composites) resultan nunha alta resistencia mecnica e rixidez en relacin ao seu
peso. Termoplsticos como o polipropileno, as poliamidas... reforzados con fibra de vidro poden
ser atopados, respectivamente, como subtrato base de paneis de intrumentos ou en compoentes
baixo o cap, e do lado termoestable, polisteres insaturados reforzados con fibra de vidro en reflectores de faros. De novo os composites de natureza termoplstica presentan menos problemas
de reciclado que os tradicionais termoestables.
Por outra banda, a presenza no autombil de sistemas complexos dificulta a recuperacin dos
compoentes integrantes ao final da sa vida til. Baixo esta perspectiva tratan de desenvolverse,
por exemplo, depsitos de combustible monocompoente cuxas propiedades de impermeabilidade se aproximen aos sistemas multicapa e, ao tempo, detctase unha tendencia cara o emprego
de materiais polimricos mis compatibles, do mesmo tipo ou familia, en partes como os paneis
de instrumentos acolchados.
O emprego en cantidades bastante elevadas de estabilizantes (compostos de metais pesados,
entre eles chumbo e cadmio) e, no caso de formulacins flexibles, tamn plastificantes (principalmente ftalatos) constite unha caracterstica especfica da elaboracin do PVC respecto a
outros plsticos. A Directiva Europea 2000/53/EC apunta elaboracin de estudos por parte da
Comisin Europea sobre os efectos do PVC no ambiente, en base aos cales formular as propostas oportunas en relacin ao seu uso xeral e no caso particular dos vehculos. A este respecto,
a Comisin Europea publicou no ano 2000 un libro verde sobre cuestins medioambientais
relacionadas co PVC en base ao cal o Parlamento Europeo aprobou mediante resolucin unha
estratexia comunitaria global neste mbito.
Os diversos fludos petroqumicos presentes no autombil e expostos no apartado anterior atpanse entre os compoentes que, baixo o citado marco legal, debern ser retirados, recollidos
e almacenados por separado, co obxectivo de non contaminar os residuos da fragmentacin do
autombil ao final da sa vida til e, ao tempo, garantir a sa aptitude para que poidan ser reutilizados e valorizados e, en particular, para que poidan ser reciclados.

N 74 - Maio 2012

67

PETROQUMICA E FUTURO DO AUTOMBIL

Baixo a perspectiva actual, parece que os materiais de base petroqumica seguirn tendo un papel
destacado no autombil.
A tendencia a fabricar vehculos cada vez mis eficientes (lixeiros) e seguros apunta a un aumento da proporcin de polmeros e composites polimricos nos mesmos. O policarbonato, por
exemplo, trata de ampliar o seu campo de aplicacin e configurarse como alternativa ao vidro de
vents e parabrisas. Os polmeros reforzados con fibra de carbono92 xa estn presentes en partes
da carrocera (tradicionalmente reservadas a metais) de vehculos de alta gama. A introducin
de novos dispositivos de proteccin de pasaxeiros en caso de accidente, como son os cintos de
seguridade con airbag incorporado anunciados por algns fabricantes93, supn as mesmo a expansin dos compostos polimricos no autombil. Os vehculos de Frmula 1, lderes en canto
ao emprego de materiais polimricos de ltima xeracin, serven na prctica de banco de probas
para a construccin de vehculos de estrada mis eficientes e seguros.
O emprego de combustibles de automocin complementarios ou alternativos aos derivados do
petrleo (bioetanol/biodisel) non parece restar presenza ao resto de materiais petroqumicos
no autombil. O desenvolvemento de novos sistemas de propulsin (vehculos hbridos, elctricos, de hidrxeno), pola sa banda, abre campos de aplicacin alternativos para este tipo de
materiais. Entre estas novas aplicacins atpanse, por exemplo, as membranas polimricas de
separacin entre o nodo e o ctodo das pilas de combustible. Por outra parte, o reformado con
vapor de gas natural , ata o momento, unha importante fonte de obtencin de hidrxeno, pero
que en principio non resolve en orixe o problema das emisins de CO2 nin o da dependencia a
gran escala dos combustibles fsiles, obxectivos cos que foi concibida esta tecnoloxa de propulsin de vehculos.
Os nanocomposites de matriz polimrica son polmeros que incorporan nanopartculas, como
nanoarxilas ou cargas de nanocarbono (nanotubos de carbono, nanofibras de carbono ou plaquetas de grafito), sendo o resultado unha mellora drstica en propiedades que inclen a resistencia
mecnica, a tenacidade ou a conductividade trmica e elctrica94. O emprego de nanopartculas
incrustadas nunha matriz de material de revestimento (xeralmente nanopartculas de slice nunha
matriz de siloxano modificado organicamente) permite obter nanorevestimentos transparentes
que axudan a salvar certas limitacins de resistencia ao raiado ou exposicin luz ultravioleta
coas que se atopa o policarbonato no acristalamento do vehculo95. Materiais mis lixeiros e,
vez, mis resistentes, mellora da eficiencia de motores, optimizacin de bateras e de pilas de
combustible, sistemas electrnicos mellorados e miniaturizados, materiais intelixentes -capaces
de autorepararse-... son algunhas das posibilidades que abre a aplicacin da nanotecnoloxa en
automocin.

68

Boletn das Ciencias

REFERENCIAS
- ALONSO, C. (2005). Desarrollo e innovacin de catalizadores metaloceno. Polimerizacin
de -olefinas. Cuenca: Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha.
- LVAREZ, R. (2008). Diseo de una lnea de produccin para la fabricacin de cuadros de
instrumentos para automvil. Escola Tcnica Superior dEnginyeria Industrial de Barcelona.
Universitat Politcnica de Catalunya.
- BUMER, S. (Ed.) (2010). Handbook of Plastic Optics. 2nd ed. Weinheim (Germany): WileyVCH.
- BIRON, M. (2007). Thermoplastics and Thermoplastic Composites. Technical Information
for Plastics Users. Oxford: Butterworth-Heinemann (Elsevier).
- BOKHARI, N. A.; TOYODA, H. e OHTANI, K. (2005). Polyolefin resin for airbag application -Morphology of soft resin and parts performance-. TPE 2005. The Eighth Internacional
Conference on Thermoplastic Elastomers (14th-15th September, Berlin, Germany). Shawbury
(Shropshire): Rapra Technology Limited. Conference Proceedings.
- BRYDSON, J. A. (1995). Thermoplastic Elastomers. Properties and Applications. Shawbury
(Shropshire): Rapra Technology Limited. Rapra Review Reports.
- BROCKMANN, W.; GEI, P. L. et al. (2009). Adhesive Bonding. Materials, Applications
and Technology. Weinheim (Germany): Wiley-VCH. Traduccin de: Klebtechnik-Klebstoffe,
Anwendungen und Verfahren.
- CHAWLA, K. K. (1998). Fibrous materials. Cambridge (UK): Cambridge University Press.
Cambridge Solid State Science Series.
- CHRISOCHOOU, A. e DUFOUR, D. (2002). Styrenic Copolymers. Shawbury (Shropshire):
Rapra Technology Limited. Rapra Review Reports.
- CIULLO, P. A. e HEWITT, N. (1999). The rubber formulary. Norwich (New York): Noyes
Publications/William Andrew Publishing. PDL Handbook Series.
- COMISIN DE LAS COMUNIDADES EUROPEAS (2000). Libro Verde. Cuestiones
medioambientales relacionadas con el PVC. Bruselas. Dispoible en: http://ec.europa.eu/environment/waste/pvc/pdf/es.pdf
- EAVES, D. (2001). Polymer Foams. Trends in Use and Technology. Shawbury (Shropshire):
Rapra Technology Limited. Rapra Industry Analysis Report Series.
- EBNESAJJAD, S. (2008). Adhesives Technology Handbook. 2nd ed. Norwich (New York):
William Andrew.
- ERIKSSON, H.; Woidasky, J. et al (2005). Polymers in Automotive Fuel Containment. Second
International Conference (6th-7th December 2005, Hannover, Germany). Shawbury (Shropshire): Rapra Technology Limited. Conference Proceedings.
- FLOSBACH, C. e FUGIER, R. (2010). Epoxy Functional Acrylic Polymers for High Performance Coating Applications. En PASCAULT, J.-P e WILLIAMS, R. J. J. (Eds.) Epoxy Polymers. New Materials and Innovations. Weinheim (Germany): Wiley-VCH.
- GERMAN, R. (1999). Non-Tyre Rubber Components in the Automotive Industry. Shawbury
(Shropshire): Rapra Technology Limited. Rapra Industry Anlisis Report Series.
- GILLES, T. (2005). Automotive Chassis. Brakes, Suspensin and Steering. New York: Thomson Delmar Learning.

N 74 - Maio 2012

69

- GOBIERNO DE ESPAA (2003). Real Decreto 1383/2002, de 20 de diciembre, sobre gestin

de vehculos al final de su vida til. Boletn Oficial del Estado, 3, pp. 185-191.
- GOBIERNO DE ESPAA (2006). Orden PRE/2744/2006, de 5 de septiembre, por la que se
modifica el anexo I del Real Decreto 1406/1989, de 10 de noviembre, por el que se imponen
limitaciones a la comercializacin y al uso de ciertas sustancias y preparados peligrosos (hidrocarburos aromticos policclicos en aceites diluyentes y en neumticos). Boletn Oficial del
Estado, 214, pp. 31883-31884.
- GOBIERNO DE ESPAA (2010). Real Decreto 1088/2010, de 3 de septiembre, por el que se
modifica el Real Decreto 61/2006, de 31 de enero, en lo relativo a las especificaciones tcnicas
de gasolinas, gasleos, utilizacin de biocarburantes y contenido de azufre de los combustibles
para uso martimo. Boletn Oficial del Estado, 215, pp. 76436-76445.
- GOBIERNO DE ESPAA (2011). Ley 22/2011, de 28 de julio, de residuos y suelos contaminados. Boletn Oficial del Estado, 181, pp. 85650-85705.
- GONZLEZ DE LA CAMPA, J. (2007). Polmeros avanzados. En MIJANGOS, C. e MOYA,
J. S. (coords.). Nuevos materiales en la sociedad del siglo XXI. CSIC. Madrid: Cyan.
- HELPS, I.G. (2001). Plastics in European cars 2000-2008. Shawbury (Shropshire): Rapra
Technology Limited. Rapra Industry Anlisis Report Series.
- JERKOVIC, I.; PALLARES, J. M. e CAPDEVILA, X. (2010). Study of the abrasion resistance in the upholstery of automobile seats. AUTEX Research Journal, 10, 1, pp. 14-20.
- KIM, P. (2007). CFRP- from Motor Sports to Automotive Series- Challenges and Opportunities Facing Technology Transfer. En STAUBER, R. e VOLLRATH, L. (Eds.) Plastic in
Automotive Engineering. Exterior Applications. Munich: Carl Hanser Verlag.
- MAIER, C. e CALAFUT, T. (1998). Polypropylene. The Definitive Users Guide and Databook. Norwich (New York): Plastics Design Lybrary (William Andrew). PDL Handbook
Series.
- MANG, T. e DRESEL, W. (2007). Lubricants and Lubrication. 2nd ed. Weinheim (Germany):
Wiley-VCH.
- MATAR, S. e HATCH, L. F. (2001): Chemistry of Petrochemical Processes. 2nd ed. Boston:
Gulf Professional Publishing (Elsevier).
- MEIER-WESTHUES, U. (2007). Polyurethanes. Coatings, Adhesives and Sealants. Hannover: Vincentz Network. European Coatings Tech Files.
- MORSHEDIAN, J. e MOHAMMAD HOSEINPOUR, P. (2009). Polyehtylene Cross-linking
by Two-step Silane Method: A Review. Iranian Polymer Journal. 18 (2), pp. 103-128.
- MORTIER, R. M.; FOX, M. F. e ORSZULIK, S. T. (Eds.) (2010). Chemistry and Technology
of Lubricants. 3rd ed. Dordrecht: Springer.
- OBSERVATORYNANO PROJECT (2010). Nanoenhanced automotive plastic glazing. Briefing No. 6. Seventh Framework Programme. European Comission. Dispoible en: http://www.
observatorynano.eu/project/filesystem/files/ObservatoryNANO%20Briefing%20No.6%20
Nano-enhanced%20automotive%20plastic%20glazing.pdf
- PEACOCK, J. P. e CALHOUN, A. R. (2006). Polymer chemistry. Properties and Applications. Munich: Carl Hanser Verlag.
- POTH, U. (2008). Automotive Coatings Formulation. Hannover: Vincentz Network. European
Coatings Tech Files.

70

Boletn das Ciencias

- PRITCHARD, G. (2002). PVC-World Markets and Prospects. Shawbury (Shropshire): Rapra

Technology Limited. Rapra Market Report.
- QUEISSER, J.; GEPRGS, M. et al (2002). Trends in Automotive Headlamps. Challenges
and Opportunities for Thermoplastics. Kunststoffe-Plast Europe, 92, 3, pp. 32-34. Traduccin
de Kunststoffe 92 (2002) 3, pp. 9097.
- STREITBERGER, H.-J. E DSSEL, K.-F. (2008). Automotive Paints and Coatings. 2nd ed.
Weinheim (Germany): Wiley-VCH.
- TAMBOLI, S. M., MHASKE, S. T. e KALE, D. D. (2004). Crosslinked polyethylene. Indian
Journal of Chemical Technology, 11, pp.853-864.
- TEEGARDEN, D. M. (2004). Polymer Chemistry. Introduction to an indispensable science.
Arlington (Virginia): NSTA press (National Science Teachers Association).
- TOKI, S. e HSIAO, B. S. (2008). Structure, Morphology, and Mechanical Properties of Polyolefin-Based Elastomers. En NWABUNMA, D. E KYU, T. (Eds.). Polyolefin blends. Hoboken
(New Jersey): Wiley.
- UNIN EUROPEA (2000). Directiva 2000/53/CE del Parlamento Europeo y del Consejo de
18 de septiembre de 2000 relativa a los vehculos al final de su vida til. Diario Oficial de las
Comunidades Europeas, L 269, pp. 34-42.
- UNIN EUROPEA (2002). European Parliament resolution on the Commission Green Paper
on environmental issues of PVC. Official Journal of the European Communities, C 21, pp.112117.
- UNIN EUROPEA (2005). Directiva 2005/69/CE del Parlamento Europeo y del Consejo de
16 de noviembre de 2005 por la que se modifica por vigsimo sptima vez la Directiva 76/769/
CEE del Consejo relativa a la aproximacin de las disposiciones legales, reglamentarias y
administrativas de los Estados miembros que limitan la comercializacin y el uso de determinadas sustancias y preparados peligrosos (hidrocarburos aromticos policclicos en aceites
diluyentes y en neumticos). Diario Oficial de la Unin Europea, L 323, pp. 51-54.
- UNIN EUROPEA (2009). Directiva 2009/30/CE del Parlamento Europeo y del Consejo de
23 de abril de 2009 por la que se modifica la Directiva 98/70/CE en relacin con las especificaciones de la gasolina, el disel y el gasleo, se introduce un mecanismo para controlar y
reducir las emisiones de gases de efecto invernadero, se modifica la Directiva 1999/32/CE
del Consejo en relacin con las especificaciones del combustible utilizado por los buques de
navegacin interior y se deroga la Directiva 93/12/CEE. Diario Oficial de la Unin Europea,
L 140, pp. 88-113.
- WALLNER, E.; MYERS, B. et al. (2010). Nanotechnology Applications in Future Automobiles. SAE 2010 World Congress & Exhibition (13th15th April 2010, Detroit). Dispoible en
http://delphi.com/pdf/techpapers/2010-01-1149.pdf
- WRDENWEBER, B.; WALLASCHEK, J. et al. (2007). Automotive Lighting and Human
Vision. Berlin: Springer-Verlag.
Tamn foi consultada algunha informacin en http://en.wikipedia.org, as como informacin
divulgativa diversa ofrecida polos grupos seguintes:
- BASF. The Chemical Company. http://www.automotive.basf.com
- Bayer MaterialScience. http://www.bayermaterialscience.com

N 74 - Maio 2012

71

- European Phenolic Resins Association (EPRA). http://www.epra.eu/

- European Tyre Recycling Association (ETRA). http://www.etra-eu.org/
- European Tyre & Rubber manufacturers association (ETRMA). http://www.etrma.org/
- Ford. http://media.ford.com/article_display.cfm?article_id=31360
- International Institute of Synthetic Rubber Producers (IISRP). http://www.iisrp.com/
- Kuraray-EVAL. http://www.eval.eu/
- Lubricantes ELF. http://www.lubricantes.elf.com/
- Nanowerk. http://www.nanowerk.com/spotlight/spotid=18972.php
- Plastics Europe (Association of Plastics Manufacturers). http://www.plasticseurope.org/
- Repsol. http://www.repsol.com/
- RIKEN Research Institute. http://www.riken.go.jp/engn/
- The Dow Chemical Company: Dow Automotive Systems http://www.dowautomotive.com/,
Dow Elastomers http://www.dow.com/elastomers/
- The European Petrochemical Association (EPCA). http://www.epca.eu/public/content/iyc/
docs/PetchemDiagrams.pdf
- Ticona Engineering Polymers. http://www.ticona.com/markets/auto
As observacins de campo foron realizadas sobre varios modelos do grupo SEAT.

NOTAS
1

A unidade de volume de referencia na comercializacin mundial do petrleo o barril de cru ou barril de petrleo, que equivale a uns 159 litros de petrleo cru.

No contexto do transporte, a eficiencia do combustible ou economa do combustible dun vehculo ven dada pola
razn da distancia percorrida por unidade de combustible consumido. Exprsase en kilmetros por litro (km/L)
-ou en millas por galn (mpg) nos pases anglosaxns-.

Outras substancias carbonceas como o carbn, os esquistos bituminosos e as areas de alquitrn poden servir
como materia prima petroqumica, pero requiren largos e custosos procesos. Os hidratos de gas (metano), se a
sa recuperacin resultase factible, poderan constitur tamn unha fonte para a obtencin de productos petroqumicos.

A proporcin destes alcanos mis pesados, sendo moi inferior a do metano vara segundo o xacemento do gas.
No gas natural asociado ao cru de petrleo aumenta a proporcin de hidrocarburos mis pesados respecto ao gas
non asociado.

Nas refineras lvanse a cabo ademis procesos de conversin trmica e cataltica para valorizar as fraccins
mis pesadas, convertndoas en mis lixeiras, mellorar as caractersticas de fraccins combustibles, como o
ndice de octano das gasolinas...etc

No mbito da industria petroqumica, o 1,3-butadieno denomnase con frecuencia simplemente como butadieno.

Os combustibles comercializados deben respetar a normativa ambiental vixente no relativo entre outros aspectos
concentracin mxima de xofre permitida nos mesmos. O lmite mximo permitido para gasolinas e gasleos
de automocin (clase A) de 10 mg/kg (ppm). Desde o 1 de xaneiro de 2011 o contido mximo autorizado para
gasleos de uso agrcola e martimo (clase B) tamn de 10 mg/kg, existindo un perodo flexible de transicin
ata o 31 de decembro de 2011. Para os gasleos de calefaccin (clase C) o lmite mximo de 1000 mg/kg. Vxase Directiva 2009/30/CE e Real Decreto 1088/2010. Nas refineras investgase e desenvlvense novos procesos
de desulfuracin que, cumprindo coa cada vez mis esixente normativa vixente, resulten viables tanto desde o
punto de vista tcnico como econmico.

72

Boletn das Ciencias

O qumico alemn Karl Ziegler e o italiano Giulio Natta descubriron e aplicaron este tipo de catalizadores baseados en compostos de coordinacin para obter polmeros con propiedades especiais (lineais e estereoespecficas).
A comezos da dcada dos 50 do sculo pasado Ziegler obtivo o primeiro polmero de polietileno lineal cunha
mestura de TiCl4 e Al(CH2CH3)3. Despois Natta sintetizou polipropileno estereoregular introducindo algunhas
modificacins no sistema anterior. A partir de aqu foi posible a obtencin doutros polmeros estereogulares
con este tipo de catalizadores, como por exemplo o cis-1,4-polibutadieno ou o cis-1,4-poliisopreno. En 1963
ambos, Ziegler e Natta, foron galardoados co Premio Nobel de Qumica polos seus descubrimentos no campo da
qumica e a tecnoloxa de polmeros de alta masa molecular. Desde entn tense desenvolvido diferentes tipos
ou xeracins de catalizadores Ziegler-Natta, incorporando como soporte do sistema cataltico MgCl2, engadindo
bases de Lewis externas como inhibidores selectivos de centros activos non estereoespecficos, controlando a
morfoloxa da partcula para dar lugar tecnoloxa granular...

Desde que en 1952 Ernst Otto Fisher e Geoffrey Wilkinson determinaron a estrutura do ferroceno, (C5H5)2Fe,
cuxa forma espacial se asemellaba a un sandwich, medrou o interese por este tipo de estruturas organometlicas.
Pouco despois os metalocenos dun metal de transicin foron empregados como compoentes en catalizadores
Ziegler-Natta para a polimerizacin de olefinas, inicialmente con pouco xito, para descubrir que combinados
con metilaluminoxano resultaban mis eficaces que os sistemas Ziegler-Natta convencionais. Xa na dcada
dos 80 do sculo pasado, puido observarse como a polimerizacin de polipropileno con tianocenos quirais
daba lugar a estruturas isotcticas, e cando se empregaban circonocenos quirais as estructuras eran altamente
isotcticas. Desde entn inciase un rpido desenvolvemento dos metalocenos na busca da estrutura desexada,
comezando o uso industrial na dcada dos 90. Fisher e Wilkinson obtiveron o Premio Nbel de Qumica en
1973 polos seus traballos, realizados de forma independente, sobre a qumica dos compostos organometlicos
denominados compostos sandwich.

10

Como axentes espumantes poden empregarse hidrocarburos (propano, butano, pentano...), CO2, N2... As espumas de polipropileno son producidas na sa maiora empregando isobutano como axente espumante.

11

A unha densidade de 60 kg/m3 ofrece unha capacidade de absorcin da enerxa similar ao poliuretano cunha
densidade de 100 kg/m3. Polo tanto, o emprego de EPP supn un aforro no peso do vehculo.

12

TPO (elastmeros termoplsticos poliolefnicos) son tratados mis adiante.

13

TPU (poliuretano elastmero termoplstico), ABS (terpolmero acrilonitrilo-butadieno-estireno). Ambos son

tratados mis adiante. O emprego de ABS en xeral no autombil mis comn no mercado norteamericano que
no europeo.

14

Existen graos de polietileno intermedios entre o HDPE e o LDPE, como o polietileno lineal de baixa densidade
ou LLDPE (linear low-density polyethylene), con propiedades entre os dous anteriores. O LLDPE non contn
ramificacins de cadea larga como o LDPE, pero si ramificacins de cadea curta.

15

Neste ltimo caso o entrecruzamento ten lugar mediante enlaces siloxano (-Si-O-Si-), mentres que nos dous
anteriores (radiacin, perxidos) a unin mediante enlaces C-C. Independentemente do sistema de reticulacin
empregado, este proceso de entrecruzamento non completado ata despois de que o arame ou cable foi recuberto
por extrusin.

16

O alcohol de vinilo un ismero (tautmero) do acetaldehdo. En condicins ambiente existe case exclusivamente s como acetaldehdo (a constante de equilibrio da reaccin CH3CH=0 CH2=CHOH moi baixa). Por
iso o copolmero etileno-alcohol de vinilo se obtn a partir do copolmero etileno-acetato de vinilo.

17

A finais da dcada dos 30 do sculo pasado, xurda en Estados Unidos as fibras de poliamida 6,6 da man de
Wallace Hume Carothers nun laboratorio de Dupont. Case ao mesmo tempo en Alemania Paul Schlack sintetizaba en I. G. Farben a poliamida 6. Na actualidade, o nylon 6 segue a ser producido mis extensamente en Europa
e o nylon 6,6 nos Estados Unidos.

18

Na nomenclatura dos nylons ou poliamidas, os nmeros indican o nmero de atmos de carbono presentes nas
unidades que se repiten e se se estn utilizando un ou dous tipos de monmeros diferentes. Se o nylon emprega
un s tipo de monmero, o nmero indica o nmero de tomos de carbono do monmero en cuestin. Se utiliza
dous tipos de monmeros diferentes, o primeiro nmero indica o nmero de tomos de carbono da diamina e o
segundo o nmero de tomos de carbono do cido dicarboxlico.

19

A poliamida 6 tamn se emprega na construccin de depsitos de combustibles de automocin: ben integrando

algunha das capas das estructuras multicapa ou incluso como material base en estructuras simples.

N 74 - Maio 2012

73

20

O acetileno obtense por combustin parcial de metano e como producto secundario en correntes de etileno procedentes de procesos de craqueo.

21

Nalgunha das aplicacins citadas pode empregarse en mestura con outros polisteres termoplsticos, como o
poli (tereftalato de etileno) ou o policarbonato.

22

Como xa se explicou estase tomando como referencia un autombil de gama media. Pode imaxinarse, por exemplo, asentos forrados de coiro en vehculos de alta gama, tecido de orixe animal, pero en cuxo tratamento en todo
caso seguramente teen sido empregados compostos de orixe petroqumica.

23

No mbito txtil as fibras de poli (tereftalato de etileno) son referidas polo xeral simplemente como Polister.

24

No apartado anterior xa foron mencionadas algunhas posibles vas de producin de acetona a partir de intermedios petroqumicos.

25

Tradicionalmente o isobutileno (2-metilpropeno) obtase principalmente como co-producto da fraccin de hidrocarburos C4 procedentes de diferentes procesos de craqueo. Pero debido ao incremento da demanda foi preciso buscar outras fontes. O butano emprgase na actualidade como precursor de isobutileno. Primeiro o butano
isomerzase a isobutano e despois deshidroxnase a isobutileno.

26

En funcin do vehculo, o copolmero estireno-acrilonitrilo (SAN) pode encontrar aplicacins por si mesmo
nalgns elementos.

27

No reformado cataltico da nafta pesada obtense etilbenceno xunto co benceno, tolueno e xilenos (BTX), pero o
seu punto de ebullicin prximo aos aromticos C8 (xilenos) complica a sa separacin, polo que o etilbenceno
obtido por esta va menor que o producido por va sinttica.

28

Outros polmeros de estireno empregados como substrato base son o copolmero estireno-anhdrido maleico
(SMA) ou mesturas PBT/SMA.

29

O propio corpo deste tipo de paneis de intrumentos pode ser tamn de PC/ABS. En xeral, o PC/ABS semella ser
mis frecuente nesta aplicacin no mercado norteamericano e o polipropileno en Europa.

30

Na formulacin flexible do PVC existen rexins cristalinas (asociacins de varias pequenas secuencias de cadea
sindiotcticas mediante entrecruzamentos fsicos como pontes de hidrxeno) que permanecen na presenza do
plastificante dentro dunha estructura amorfa. Anda que non existe unha lia divisoria clara, o PVC plastificado
adoita considerarse un termoplstico flexible. A mestura, por exemplo, de PVC con caucho nitrilo-butadieno e
plastificante constite un elastmero termoplstico.

31

En compoentes planos da carrocera (cap, maleteiro, paneis de portas e do teito) o uso da soldadura por puntos
dara lugar a antiestticos puntos nas caras visibles. O emprego de adhesivos permite reducir o nmero de puntos
de soldadura a un pequeno nmero nos bordes.

32

O termo reborde refrese ao borde de lminas metlicas que estn unidas dobrando o borde dunha lmina sobre
o borde da outra.

33

En xeral, na carrocera as zonas de unin con adhesivos, ao tempo que producen un efecto reforzo, permiten
amortiguar vibracins (efecto antialeteo).

34

As lunas do parabrisas levan grabradas nunha das esquinas unha serie de smbolos, nmeros e letras que definen
as sas caractersticas. Entre eles est o smbolo da luna laminada, que unha dobre barra inclinada: //

35

O poli (vinil butiral) non plastificado pose unha alta claridade e adhesin ao vidro, pero demasiado frxil para
ser empregado en vidros laminados. A adicin de plastificantes adecuados orixina un material flexible, que se
une a presin e en quente ao vidro.

36

Os precursores petroqumicos do monmero acetato de vinilo foron referidos anteriormente cando se trataron os
copolmeros etileno-acetato de vinilo e etileno-alcohol de vinilo, dentro do apartado do polietileno.

37

O poli (sulfuro de fenileno) un politioter: a unidade que se repite contn o grupo S

38

Respecto ao comportamento mecnico, o PPS frxil, pero a adicin de cargas e fibras de reforzo adecuados
permiten mellorar esta propiedade.

39

Consiste tipicamente nunha vlvula de mariposa. Ao poer o p no acelerador esta vlvula regula a cantidade de
aire de entrada no motor mediante o axuste da posicin da vlvula de mariposa.

40

Poden empregarse tamn axentes espumantes auxiliares para axudar consecucin da densidade e flexibilidade
desexadas.

74

Boletn das Ciencias

41

Como axentes espumantes do poliuretano teen sido empregados CFCs, que posterioremente evolucionaron cara
HCFCs e HFCs. Pero por motivos ambientais relacionados co potencial de adelgazamento da capa de ozono
destes compostos, os candidatos estn sendo reducidos a hidrocarburos, como pentanos, e CO2.

42

Estas espumas estructurais de poliuretano teen densidades superiores (200 a 600 kg/m3) s espumas rxidas destinadas a simples propsitos illantes. Adoitan aplicarse en superficies que xa foron protexidas contra a corrosin
para as poder acadar o mximo grao de adhesin entre a espuma e a estrutura circundante.

43

As espumas de poliuretano de pel integral son espumas moldeadas que constan dunha capa exterior de alta densidade e un ncleo interior de baixa densidade, mis brando.

44

As espumas microcelulares de poliuretano caracterzanse por posur un gran nmero de pequensimas clulas,
de igual tamao e igualmente distribudas.

45

Os diversos tipos semirxidos tamn poden ser empregados, pero as espumas flexibles dos asentos son as mis
doadas de recuperar.

46

O revestimento da parte exterior da carrocera do vehculo moderno o resultado dun sistema multicapa que,
despois da limpeza e pretratamento da superficie do metal, incle: unha imprimacin por electrodeposicin
catdica, cuxa funcin principal a de protexer contra a corrosin; unha imprimacin niveladora, para protexer
a capa anterior e proporcionar unha superficie lisa para as seguintes capas exteriores; un recubrimento base,
que aporta a cor e, finalmente, un recubrimento transparente, que como xa se dixo ademis de aportar o brillo
e apareciencia caractersticas protexe das posibles agresins da intemperie. O recubrimento da parte baixa da
carrocera e o selado de pliegues e rebordes son aplicados antes da imprimacin niveladora. En vehculos de moi
alta gama pode existir unha capa a maiores (pre-recubrimento) entre a imprimacin niveladora e o recubrimento
base. En certos vehculos de moi baixa gama, furgonetas e camins o recubrimento base e o recubrimento transparente poden ser substitudos por un nico recubrimento exterior (monorecubrimento), como se via facendo
na maiora dos coches ata a dcada dos 70 do sculo pasado. A cor predominante neste segmento a branca.

47

En elementos como por exemplo os parachoques, os recubrimentos deben ser o suficientemente flexibles como
para que non se estropeen pola deformacin do compoente.

48

A adhesin ao substrato aumenta cando se utilizan sistemas dun compoente modificados con grupos alcoxisilano terminais.

49

As resinas empregadas nesta imprimacin por electrodeposicin catdica son preparadas por reaccin de resinas
epoxi e resinas amina, incorporando asemade poliisocianatos bloqueados que posibilitan o entrecruzamento
correspondente.

50

En imprimacins niveladoras unha formulacin comn a de polisteres saturados53 contendo grupos hidroxilo
(OH), e resinas de melamina como endurecedor (reticulante ou entrecruzante). As versins melloradas inclen
ademis poliisocianatos bloqueados como endurecedores. Para aumentar a resistencia corrosin xunto con
outras propiedades pode engadirse tamn resinas epoxi.

51

Existen versins destes sistemas que incorporan grupos silano nos poliois acrlicos, o que permite obter un aumento da resistencia ao raiado e gravado do recubrimento transparente.

52

Tamn poden empregarse resinas acrlicas funcionalizadas con grupos epoxi e entrecruzadas con cidos dicarboxlicos, sendo o resultado unha capa transparente de alta estabilidade temporal e excelente comportamento
ante atmosferas agresivas. Outras formulacins posibles son, por exemplo, a de resinas acrlicas funcionalizadas
con grupos carbamato e entrecruzadas con resinas de melamina.

53

Dentro dos polisteres, cabe citar as resinas de polister saturado, que se caracterizan porque os seus compoentes (cidos carboxlicos polibsicos e alcohois polivantes) non conteen ningn dobre enlace polimerizable. A
diferenza destas, as resinas alcdicas (amplamente empregadas anteriormente en automocin como aglutinantes
de sistemas monorecubrimento e como compoentes base de imprimacins niveladoras) poden conter aceites ou
cidos grasos sintticos ou naturais con enlaces insaturados. As resinas de polister saturado tamn son coecidas como resinas alcdicas libres de aceite.

54

Os poliuretanos actan como coaglutinantes (resinas auxiliares) para mellorar propiedades como o desempeo
ante o desprendemento, o fluxo ou a apariencia.

55

A superficie do material precisa ser pintada antes do proceso de metalizacin.

56

WRDENWEBER, B.; WALLASCHEK, J.; BOYCE, P. e HOFFMAN, D. D. Automotive Lighting and Human
Vision. p. 227.

N 74 - Maio 2012

75

57

Os iniciadores aninicos permiten unha sntese algo mis controlada, que se reflicte nas propiedades finais do
polmero. Non deben confundirse estes copolmeros aleatorios cos copolmeros de bloque estireno-butadienoestireno, que son elastmeros termoplsticos.

58

Os polmeros elastmeros teen baixas temperaturas de transicin vtrea (xeralmente inferiores a -50 C). Os
plsticos amorfos (PMMA, PC...), pola sa banda, teen temperaturas de transicin vtrea altas (en torno aos
105 C para o PMMA e aos 145 C para o PC) por iso no rango de temperatura de deseo non dispoen de tal
libertade de movemento.

59

O descubrimento deste proceso dbese a Charles Goodyear, quen en 1839 deixou caer accidentalmente unha
mestura de caucho natural, branco de chumbo (carbonato bsico de chumbo: (PbCO3)2Pb(OH)2) e xofre sobre
unha estufa quente. Cando o retirou, o material xa non foi afectado pola temperatura e, a pesar do estiramento,
sempre volva sa forma orixinal. O fenmeno foi chamado vulcanizacin en referencia ao deus romano do
lume (Vulcanus).

60

Os elastmeros insaturados, como o citado caucho estireno-butadieno, o polibutadieno, o poliisopreno... posen

os dobres enlaces necesarios para o entrecruzamento directo mediante a adicin de xofre, pero non as outros
elastmeros saturados, como por exemplo o caucho etileno-propileno, tal e como se ver mis adiante.

61

As clases e proporcins de cauchos empregados varan en xeral segundo se trate de pneumticos de vehculos
lixeiros ou pesados (grandes camins, maquinaria pesada... onde por exemplo o risco de sobrequentamento
superior). As, o caucho natural adoita aumentar a sa proporcin co tamao do pneumtico. Tal e como xa foi
mencionado, salvo indicacin expresa, todo o aqu escrito toma como referencia un vehculo lixeiro como o
vehculo turismo.

62

Estes aceites adoitaban conter altas cantidades de estruturas aromticas, e entre elas hidrocarburos aromticos
policclicos (PAH) clasificados como carcinxenos, mutxenos e txicos para a reproducin. A Directiva Europea 2005/69/EC, incorporada ao ordenamento xurdico espaol mediante a Orde PRE/2744/2006, establece lmites especficos presenza destes compostos nos aceites diluntes empregados na manufactura de pneumticos
fabricados a partir do 1 de xaneiro do 2010, as como nos pneumticos e bandas de rodadura para recauchutado
a partir desta data. Para iso recolle unha lista de oito compostos PAH como marcadores, encabezados polo
benzo(a)pireno.

63

Ademis do cis-1,4-polibutadieno, tamn se sintetizan variedades de polibutadieno con outras distribucins de

ismeros co propsito de aumentar algunhas das propiedades primarias de interese no sistema en cuestin.

64

Algunhas investigacins recentes estn centradas no estudo de catalizadores basados en metais terras raras (escandio, itrio e lantnidos) para a obtencin de polmeros estereoregulares a partir de dienos conxugados, como
o polibutadieno ou o poliisopreno. Investigadores do Instituto Riken de Xapn, conseguiron desenvolver en setembro de 2005 un catalizador deste tipo que polimeriza todas as molculas de isopreno na configuracin cis-1,4
vez que permite controlar a lonxitude das cadeas polimerizadas.

65

Os sistemas de curado empregados adoitan ser a base de xido de cinc, formando enlaces carbono-carbono moi
estables por alquilacin mediante deshidrohaloxenacin, con cloruro de cinc como subproduto.

66

Os cauchos insaturados teen unha alta afinidade polo ozono, agretndose ante a sa presenza na atmosfera.
Este fenmeno o resultado das reaccins de escisin do polmero que teen lugar ao reaccionar as molculas
de ozono cos dobres enlaces presentes (escisin oxidativa). Ten sido observado por exemplo nas paredes dos
pneumticos, pero agora engdense aditivos para previlo.

67

O EPM entrecruzado con perxidos ofrece unha mellor resistencia aos axentes atmosfricos, mentras que o
EPDM entrecruzado con xofre ten unha resistencia fatiga excelente.

68

Anteriormente a sntese a partir de acetileno e cloruro de hidrxeno era o proceso dominante.

69

As correas de transmisin (acanaladas) estn asociadas ao movemento de compoentes como o alternador, o

ventilador, bomba de auga, bombas de direccin asistida (hidrulica)85, compresores de aire acondicionado...

70

A correa de distribucin (sincrnica, dentada) conecta o cigeal e a rbore de levas, a cal sa vez controla a
apertura e peche das vlvulas do motor.

71

Existen certos graos de HNBR (pouco saturados) que poden ser curados con xofre.

72

O polietileno clorosulfonado alquilado (ACSM) tamn pode ser empregado en correas de distribucin e de
transmisin, e o polietileno clorosulfonado (CSM) en mangueras da direccin asistida e de aire acondicionado,
as como en revestimento de cables.

76

Boletn das Ciencias

73

Nos elastmeros termoplsticos, s temperaturas de uso existen unins de natureza fsica entre as cadeas polimricas que se fan inefectivas a algunha temperatura elevada. Estes entrecruzamentos fsicos son denominados
s veces entrecruzamentos fuxitivos ante a calor.

74

O polietileno pode ser empregado xunto co polipropileno, existindo tamn interese no emprego de ionmeros
como compoentes termoplsticos.

75

Tamn son denominados simplemente poliuretanos termoplsticos.

76

A detonacin orixinada pola combustin prematura e irregular da gasolina fai diminur a potencia e aumentar
o deterioro do motor de explosin. O nmero de octano dunha gasolina defnese como a porcentaxe de isooctano (2,2,4-trimetilpentano) que mesturado con heptano da un combustible das mesmas propiedades detonantes
nun motor de ensaio que a gasolina en cuestin. Os ensaios realizados con hidrocarburos puros amosan que os
alcanos de cadea lineal detonan con facilidade (teen nmeros de octano baixos) mentres que os alcanos moi
ramificados, os alquenos e os hidrocarburos aromticos teen nmeros de octano altos. As gasolinas obtidas por
reformado cataltico de naftas ou craqueo cataltico de gasleos teen nmeros de octano altos.

77

O nmero de cetano unha medida das caractersticas de autoignicin do gasleo no motor disel. Canto maior
o nmero de cetano menor o retraso entre a inxeccin do combustible e a ignicin (o denominado intervalo
de encendido) e, as, mellor se considera a calidade da ignicin. O nmero de cetano dun combustible disel
defnese como a porcentaxe de cetano (hexadecano) que mesturado con -metilnaftaleno da un combustible coas
mesmas caractersticas de ignicin que o disel en cuestin. Para un mesmo nmero de tomos de carbono, os
alcanos son os que posen as mellores caractersticas de autoignicin, as cales empeoran ao diminur a relacin
H/C, sendo os aromticos os de nmero de cetano mis baixos.

78

Os aditivos limpadores (deterxentes-dispersantes) estn formados por unha parte polar que se une aos depsitos
formados para redisolvelos e aos propios precursores destes depsitos para evitar a sa formacin, e unha parte
oleoflica que se disolve no combustible.

79

Estes procesos de refino inclen: o desasfaltado (separacin de asfaltos por extraccin empregando unha mestura
propano-butano), a desaromatizacin (extraccin de aromticos con furfural), e o desparafinado (separacin de
parafina crea, que ten un alto punto de conxelacin, mediante cristalizacin empregando metiletilcetona (MEK)
en disolucin con tolueno). O tratamento con hidrxeno permite eliminar posibles insaturacins presentes en
hidrocarburos cclicos, facilitanto ademis a hidroxenacin dos aromticos residuais a naftenos.

80

A columna de destilacin a baleiro est alimentada sa vez polo residuo da columna de destilacin atmosfrica,
na cal son separadas nunha primeira etapa as fraccins mis lixeiras do petrleo cru.

81

Os aceites sintticos de tipo polialfaolefinas e os de tipo ster son os mis comns.

82

Xeralmente entre un 70 e un 80% de aceite mineral e entre o 20 e o 30% de aceite sinttico.

83

O ndice de viscosidade unha medida do cambio da viscosidade do aceite lubricante coa temperatura. Os aditivos melloradores do ndice de viscosidade permiten obter aceites coa fluidez suficiente a baixas temperaturas e
cunha viscosidade o suficientemente alta a elevadas temperaturas.

84

Os aceites minerais, particularmente os de maior viscosidade e menos refinados, conteen parafinas creas con
temperaturas de cristalizacin relativamente altas. Este tipo de aditivos permite ao lubricante manter unha boa
fluidez a baixa temperatura, ao actuar sobre estes procesos de cristalizacin, normalmente previndo a aglomeracin dos cristais de cera iniciais que se forman.

85

A unidade de direccin asistida pode ser de tipo hidrulico, electrohidrulico ou elctrico. As direccins asistidas electrohidrulicas son unha versin mellorada das primeiras hidrulicas, onde a presin hidrulica procede
dunha bomba accionada por un motor elctrico no lugar de estar conectada ao motor do vehculo. Nas direccins
asistidas de tipo elctrico non existe fludo hidrulico, senn que xeran a asistencia na direccin empregando un
motor elctrico mediante un conxunto de sensores e un mdulo computacional.

86

A suspensin hidropneumtica, inventada por Citron a mediados do sculo pasado, adoita empregarse na actualidade en certos vehculos de alta gama e todo terreo.

87

O lquido da caixa de cambios automtica exerce outras funcins ademis de medio hidralico como por exemplo a de lubricante, por iso debe cumprir certas especificacins adicionais respecto a outros fludos hidralicos.

88

En calquera caso a proporcin de anticonxelante adoita moverse entre uns valores mnimos, ao redor do 30%,
que garantan a proteccin contra a corrosin do sistema de refrixeracin do motor e un mximo do 70%, co que
se obteen temperaturas de conxelacin de -64C.

N 74 - Maio 2012

77

89

Tal o caso por exemplo das bateras, que deben ser etiquetadas ou identificadas adecuadamente.

90

A lei 22/2011, de 28 de xullo, de residuos e solos contaminados, define valorizacin como calquera operacin
cuxo resultado principal sexa que o residuo sirva a unha finalidade til ao substitur a outros materiais, que
doutro xeito se teran empregado para cumprir unha funcin particular, ou que o residuo sexa preparado para
cumprir esa funcin na instalacin ou na economa en xeral. No Anexo II recolle unha lista de operacins de
valorizacin. Ademis da recuperacin de substancias para o seu aproveitamento como materia prima, a valorizacin incle a utilizacin principal como combustible ou como outro medio de xerar enerxa.

91

Para vehculos fabricados antes do 1/01/1980 estas porcentaxes mnimas son do 70% do peso medio por vehculo e ano para reutilizacin e reciclado e do 75% para reutilizacin e valorizacin.

92

Xeralmente trtase de resina epoxi reforzada con fibra de carbono.

93

O prototipo deste novo cinto de seguridade inchable foi presentado recentemente por Ford. Nun principio est
pensado para ser instalado nas prazas traseiras, anda que non se descarta a posibilidade de trasladalo s prazas
de piloto e copiloto. Agrdase que no 2012 se comercialicen en Europa os primeiros vehculos con estes novos
cintos de seguridade.

94

A proporcin das nanopartculas adoita representar s entre o 2 e o 6% en peso dos nanocomposites polimricos.

95

Un dos principais retos a superar acadar a mellora da resistencia abrasin do policarbonato, de cara sa
aplicacin en vents suxeitas a movementos de arriba a abaixo, exposicin de limpaparabrisas ou do limpador
da vent de atrs. O sector da automocin agarda que en 2020 o 20% do acristalamento do autombil sexa producido a partir de policarbonato.