1

~~ eer nefj: ~~
eercejenefceefnjeeee&efJejefeleb

ueIegpeelekeced
eerceeslHeueke=lemebmke=leerkeemeefnleced ~
keeMeermLe-eer keeMeer peesefleefJe&ledmeefceefleceefv$e-

owJe%eJeeemHeefle-eerJeemegosJeke=lemeefJeMes<e-meesoenjCe-Yee<eeJeeKeee e mebYetCe
mecHeeefoleced

ekeeMeke :

ekegj emeeo Hegmleke ceefvoj

n[ne mejee, JeejeCemeer - 1
meved 1882 F&.

efJe<eeeveg$eceefCekee
efJe<ee
cegKe He=
efJe<eeeveg$eceefCekee

He= mebKee
1
2
jeefMeeYesoeOeee: 1

ceueeejCe
evLeeeespeve
keeueHeg<e kes JeCe&
jeefMeeeW kes JeCe&
jeefMeeeW keer Heg. m$eer meb%ee efoMee%eeve
ces<eeefo jeefMeeeW SJeb veJeebMees kes mJeeceer
nesje-s<keeCe-eoMeebMe kes mJeeceer
ef$eMeebMe kes mJeeceer
jeefMeeeW keer efHeoeefo meb%ee
jeefMeyeue
ueiveeefoYeeJe meb%ee
kesveefo meb%ee
Gheee leLee JeieexeceveJeebMe
jeefMeeeW kes efove-jeef$ekeeue,
Meer<eexoe He=esoelJe
eneW kes Ge-veere Deewj ef$ekeesCemLeeve
eneW keer <e[dJeie& meb%ee

8
8
9
10
10
13
14
16
18
18
19
20
20
21
21
22
23
enYesoeOeee: 2

eneW kes Deelceeefo efJeYeeie

efoMee mJeeceer leLee HeeHe Deewj MegYeen
eneW keer Heg. m$eer meb%ee leLee JesoeW kes
DeefOeHe

25
26
26

efJe<ee
yeeeCeeefo JeCeeX kes DeefOeHe
eneW kes mLeeveyeue
eneW kes efoiyeue, eseyeue
eneW kes keeueyeue
eneW kes vewmeefie&keyeue
eneW kes mLeeveyeue
eneW kes efmLeeve

He= mebKee
27
27
28
29
30
30
30
encew$eerefJeJeskeeOeee: 3.

efce$eeefce$e ceW Deve DeeeeeeX kes cele

meleese vewmeefie&ke efce$eeefce$e
efce$eeefce$e mes HeeOeecew$eer keLeve

32
32
35
enmJeHeeOeee: 4

metee&efo eneW kes mJeHe

eeespeve

36
39
ieYee&OeeveeOeee: 5

DeeOeeveueive mes mebYeesie %eeve

DeeOeeve ueive mes oerHe kee %eeve
ieYee&Oeeve mes pevcekeeue kee efJeeej
emeJe mecYeJe ceW efJeMes<e
ieYee&Oeevekeeefueke DeMegYeeesie
DeeOeeve mes 10 ceemeeW ceW ieYe& kes He
Deewj Heue
DeeOeeve ueive mes ieYe& kee %eeve
ieYe& ceW Heg$e, kevee kee %eeve
Heg$e, kevee, eceue eesie
efJeMes<e

40
40
41
41
42
43
44
45
45
46

efJe<ee

He= mebKee
meteflekeeOeee: 6

eneW kes meJeeefoiegCe

peeleke kes iegCe-JeCee&efo
efHelee kes Hejes#e ceW pevce
Hejpeele pevceeesie
meteflekee kes ie=n kee ej
meteflekeeie=n kee mJeHe
meteflekeeie=n kes ceefeue Deewj yejeceoe
kee %eeve
meteflekee keer Mewee kee %eeve
veeueJesef<lee %eeve
meteflekee kes DeeYet<eCe-Oeeleg Deeefo kee
%eeve
Ghemeteflekee %eeve

48
48
49
49
50
51
52
53
53
54
54
DeefjeOeee: 7

Deveske ekeej kes Deefjeesie

56
DeefjYeeOeee: 8

Deveske ekeej kes DeefjYe efJeeej

62
Deeegoe&eeOeee: 9

eneegoe&e
ueiveeegoe&e
Jeieexeceeefo ceW efJeMes<e
eneW keer Deeeg ceW neefve
e$eesejeOe&efmLele eneW keer Deeeg cesb
neefve

66
67
68
68
69

efJe<ee

He= mebKee
oMeevleo&MeeOeee: 10

oMee eceeCe
oMee$ece
eneW keer oMee ceW MegYeeMegYelee
ueive keer oMee ceW MegYeeMegYelee
Devleo&MeeefOekeejer
Devleo&Mee meeOeve ekeej

70
70
71
71
72
73
DekeJeiee&Oeee: 11

metee&efo meHleeneW kes DekeJeie&

DekeJeie& HeueefveHeCe

76
81
ekeerCee&Oeee: 12

DeveHee,megveHee,ogOeje, kescegceeesie
DeveHeeefo eesie kes Heue
DeveHeeefo eesiekeejke eneW kes Heue
mete& mes efJeMes<e eesie
efeneesie
eJepeeeesie
metee&efoeneW keer eJepee
eJepee eesie ceW efJeMes<elee
ejeefo jeefMeHeue
efHeue
YeeJeHeue
ueiveiele evHeue
mete&Heue
YeeJeHeue ceW vetveeefOekelee
ces<eeefo veJeebMepeelekeHeue

83
83
84
85
85
87
88
89
90
91
92
92
93
93
95

efJe<ee
mJeie=n-efce$eie=niele eneW kes Heue
mJeeseiele eneW kes Heue
veereiele eneW kes Heue
jepeeesie
efJe<ee keLeve

He= mebKee
96
96
97
98
99
veeYemeeesieeOeee: 13

jppeg-cegmeue-veue veeceke Deeee eesie

meHe& Deewj ceeuee veeceke oueeesie
ceoe Deeefo nueHee&vle 5 eesie Deewj
Heue
Jee Deeefo oC[ Hee&vle 8 eesie
Ge 8 eesieeW kes Heue
veewkee Deeefo mecegHee&vle 7 eesie
Ge 7 eesieeW kes Heue
ieesue Deeefo 7 mebKee eesie

100
100
101
103
104
104
106
106
m$eerpeelekeeOeee: 14

m$eer kes Deekeej leLee ue#eCe

Heefle mecyevOeer efJeeej
DeMegYeeesie
yeeJeeefoveer eesie
efJeMes<e

109
110
110
111
111
efveee&CeeOeee: 15

ce=legkeejke %eeve
cejCeevlej ieeflemLeeve %eeve
cees#eeesie
HetJe&peve Je=eevve

113
115
115
116

efJe<ee

He= mebKee
ve<peelekeeOeee: 16

ueive Deewj eneW kes iegCekee

ve#e$e %eeve
Je<e& $eleg-ceeme Deeefo kee %eeve
Je<e&-$eleg-ceeme-He#e-efleefLe Deeveeve
efove jeef$e leLee ve#e$eeveeve
Fkeeue-ueive-nesje-veJeceebMeeveeve
eeespeve

118
119
120
121
122
123
124

~~ eer: ~~

ueIegpeelekeced
evLekeejke=leceueeejCeced
emeesoeemlemecees megjcegkegefveIe=<ejCekeceueesefHe ~
kegleseeEue ef$eves$e: me peeefle Oeecveeb efveefOe: mete&: ~~1~~
emeesoesefle~ meleeceeceeeejes eem$eeejcYesefYeceleosJeleevecemkeejb
kegJe&efvle~ leoeceeJeefvlekeeeee&Jejenefceefnjeske&ueyOeJejemeeoes peesefle: Meem$eme*denb ke=lJee leosJe YeerCeeb ke=les me*def#eHleieefCeleme*denb ke=lJee nesjeMeem$eb
me*def#eHleb Je#eceeCeesMes<eefJeIveesHeMeceeeeefYecelemete&meeoew eCeececeenme mete&
Deeefolees peeefle meJeexlke<exCe Jele&les~ keLecYetlees Oeecveeb efveefOe:~ emeesoekeeuesmlekeeues e ef$eves$ees censMe: De_peeEue kegles, vecemkeejb kejesleerleLe&:~
keerMe: megjcegkegefveIe=<ejCekeceuees osJeet[eceefCeefveIe=<HeeoHee FleLe&:~ ele:
meJex osJee YeieJelees veejeeCeme ceneosJeme HeeoJevoveb kegJe&efvle~ DeefHeMeyoeeme
ceneosJeesefHe De_peeEue kejesefle leme mesve: megje: cen<e&ee Jevoveb kegJe&efvle ~~1~~
efpevekes Goe Deewj Demle kes mecee ceW osJeleeDeeW kes Yeer eCece ejCe
keceue Jeeues ef$eves$e (ceneosJe) Yeer neLe pees[kej eCeece kejles nwb, Ssmes Hejce lespemJeer
YeieJeeved mete& efJeeceeve nQ ~~ 1 ~~
evLeeeespeve
nesjeMeeeb Je=ewce&ee efveyeb efvejer#e MeeeeefCe~
eemeeHeeee&efYe: meejcenb meceJe#eeefce ~~2~~
nesjeMeem$eefceefle~ nesjeMeem$eb Je#eeceerleen nesjeMeem$ebpeelekeb ceee
Je=ewvee&veeefJeOewefve&yeb jefeleced~ eEke ke=lJee Meem$eeCeveeefve efvejer#e efJeueeskee eeme
meejceeee&efYe: meceJe#eeefce keLeefe<eeceerleLe&: ~~2~~
Deveske (ieiee&efo cegefve eCeerle) evLeeW kees meceked osKekej ceQ (Jejenefceefnj)
ves pees (efJemleej He ceW) nesjeMeem$e (ye=nppeeleke) jee nw, Deye Gmeer kes meejebMe
kees yeeuekeeW kes megyeesOeeLe& Deeee&voeW ceW ken jne ntB ~~ 2 ~~

evLeeeespeve
eogHeefelecevepevceefve MegYeeMegYeb leme kece&Ce: Hebefeced ~
Jeeeefle Meem$ecesleled leceefme JeeefCe oerHe FJe ~~ 3~~
eogHeefeleefceefle~ Meem$eesHeeesefielJeceeneeefCeveeb eovepevceefve MegYeceMegYeb Jee kecee&efpe&leb meefeleb leme kece&Ce: eeefHlecesleem$eb Je_peeefle
ekeerkejesleerleLe&:~ eefmceved keeues MegYeHeueb eeEmceeeleesMegYeHeueefceefle~ ke FJe
oerHe FJe~ eLee oerHemleceefme DevOekeejs JeeefCe efJeeceeveeefve Je_peeefle
JeJenejeLe&ced ~~3~~
eeCeer HetJe& pevce ceW MegYe ee DeMegYe kece& pees Yeer kejlee nw, Gme kece& kes
HeefjCeece kees en peekeleMeem$e Gmeer ekeej eke kej oslee nw pewmes DevOekeej ceW
HeoeLeex kees oerHeke ~~ 3 ~~
keeue Heg<e kes DeefJeYeeie
Meer<e&cegKeyeengoeesojeefCe keefyeefmleiegemeb%eeefve ~
T peevet pes ejCeeefJeefle jeMeeespeeee: ~~4~~
keeuevejmeeJeeJeeved Heg<eeCeeb efevleeslemeJekeeues ~
meomeodenmebeesieeled Heg<e: meesHeJeemles e ~~ 5~~
Meer<e&cegKesefle~ keeueHeg<eme ces<eeefojeefMeHetJe&keceefJeYeeieceen
Depeeee jeMee: keeuemeeeefve~ jeMee Fefle HeefueleesLe&~ Deme keeueHeg<eme
ces<e: efMej:, Je=<ees cegKeb, efceLegveb yeent, keke&es oeb, eEmen Gojb, kevee keef:, leguee
Jeefmlevee&YesjOeesYeeie:, Je=efekees iegeb, Oevegegiceb, cekejes peevegegieueb, kegcYees pes
ceerveejCees~ eeespevecedpevcekeeues Heg<eeefojeefMe<eg MegYeene$eevles<eg ceveg<eeCeeb
Meer<ee&efokeeveeceejesielee
HeeHee$eevles<eg
jesefielJeb
me*deeceeefoeefJe<me
yeCeeefo%eeveced~~4-5~~
ces<eeefo 12 jeefMeeeB $ece mes keeueHeg<e kes cemlekeeefo De nQ ~ eLee
ces<e-cemleke, Je=<e-cegKe, efceLegve-Yegpe, keke&-oe, efmebn-Hes, kevee-keef, legueeyeefmle (veeefYe Deewj efuebie kes ceOe Debie), Je=efeke-efuebie, Oeveg-pebIee, cekej-Iegvee,

10

kegcYe-Iegvee kee efveeuee Yeeie Deewj ceerve-Hewj nQ ~ Fme ekeej peeleke kes Yeer Debie
efJeYeeie keer keuHevee kejveer eeefnes ~ efpeme jeefMe ceW MegYeen nes Gme jeefMe mecyevOeer
Debie kees Heg (meyeue) Deewj efpemeceW HeeHeen nes Gmekees efJekeejege (efveye&ue)
mecePevee eeefnes ~~ 4-5 ~~
jeefMeeeW kes JeCe&
DeCeefmelenefjleHeeueHeeC[gefJeefe$ee efmeleslejefHeMeew ~
efHeuekeyeg&jyeYegkeceefuevee eees eLeeme*dKeced ~~ 6~~
DeCeefmelesefle~ JeeefOeleme Heer[e%eeveee efleuekeeefoefe%eeveee e
jeefMeJeCe&%eeveceenDepeeee FlevegJele&les~ Depeeoees jeMeees JeCe&eglee YeJeefvle~
le$e ces<eesCe F&<ee:, Je=<e: MJesle:, efceLegveb nefjle: MegkeeYe:, keke&: Heeue:
F&<edJesleje:, eEmen: HeeC[gOetceeYe: F&<egkeue:, keveejeefMeefJe&efe$ees veeveeJeCe&:,
leguee efmeleslej: ke=<Ce:, Je=efeke: efHeMe: megJeCe&JeCe&:, OevJeer efHeue F&<elkeefHeue:,
cekej: keyeg&j: MegkeuekeefHeuees efceeJeCe&:, kegcYees yeYeg: keefHeue:, ceervees ceefuevees
celmeJeCe&:~ Slee jeMeerveeb eees JeCee&:~ eeespeveb leve<eefo<eg
JeJeCe&%eeveced~~6~~
ces<e kee ueeue, Je=<e-MJesle, efceLegve-nje, keke&-Heeue, (MJesle-je
efceefele), efmebn-HeeC[g (MJesle-Heerle efceefele), kevee-efe$e-efJeefe$e (Deveske JeCe&),
leguee-keeuee, Je=efeke-megJeCe& kes meceeve, Oeveg-efHebieue (ueeue-Heeruee efceefele), cekejkeyeje, kegcYe-yeYegke (vekegue kes meceeve) leLee ceerve kee JeCe& ceefueve nw ~~ 6 ~~
efJeMes<eeeespeve en nw efke eMveeefokeeue ceW pees leelkeeefueke jeefMe kee
JeCe& nw, Jener eMvekelee& kes ceveesiele HeoeLeexb kee JeCe& peeves ~
jeefMeeeW keer Heg0 eer0 meb%ee, efoMee%eeve
Hegbm$eer-$etje$etjew ej-efmLej-efmJeYeeJemeb%eee ~
DepeJe=<eefceLegvekegueerje: HeeceveJecew: menwveeee: ~~ 7~~
Hegbm$eerefle~ jeefMemeb%eeefoefoefiJeYeeieb eenHegbm$eerefle ces<e: Hegceeved, Je=<e:
m$eer, efceLegveb Hegceeved, keke&: m$eer SJeb meJe&$e~ leLee $etje$etjew ces<e: $etj:,

11

Je=<ees$etj: meewce SJeb meJe&$e~ ejefmLejefmJeYeeJemeb%eeMesefle~ lelees ces<eMej:, Je=<e:

efmLej:, efceLegveb efmJeYeeJe: SJeb meJe&$e keke&eefo<eg~ eeespeveb Heg<e-Meerue%eeveeefo~
DepeJe=<eefceLegvekegueerje Fefle~ Depees ces<emleme HeeceveJeceeYeeb men HetJe&efoiJe=<eme
mJeHeeceveJeceeYeeb men oef#eCee efoked~ efceLegveme mJeHeeceveJeceeYeeb men
HeefMeceeefoked~ kegueerj: keke&mleme HeeceveJeceeYeeb menesejeefoked~ eeespeveb leg
eesjeosefo&iieceveeefo%eeveced ~~7~~
ces<e Deeefo 12 jeefMe $ece mes Heg<e, eer ~ $etj, meewce~ ej, efmLej,
efmJeYeeJe nQ ~ leLee ces<e, Je=<e, efceLegve, keke& es DeHeves-DeHeves Heece, veJece jeefMe,
meefnle $ece mes HetJe& Deeefo efoMeeDeeW kes mJeeceer nQ ~~ 7 ~~
efJeMes<eFmekee eeespeve ev Deewj ueive keer SbJe leveeefo JemlegDeeW keer
efoMee peeveves ceW neslee nw ~

ej efmLej
uee MJesle nje
ue
HetJe& oef#e. Heefe.

ejeefo

JeCe&

efoMeeefo

$etj meewce $etj

$etj-meewce

m$eer.

Heg.

Heg. m$eer

Heg.

met.

efmeb.

Gej

HetJe&

Heeue HeeC[g

efmLej

meewce $etj

m$eer.

eb.

ke.

efmJe. ej

Heg.

yeg.

ceb. Meg.

mJeeefce

efce.

ces. Je=.

jeefMe

ej

$etj

Heg.

Meg.

leg.

Heg.

ye=.

Oe.

meewce

m$eer.

Me.

ce.

efmLej efmJe. ej

meewce $etj

m$eer

ceb.

Je=.

oef#e.

Heefe. Gej HetJe&

oef#e.

efJeefe$e keeuee mJeCe& efHebieue keyeje

efmJe.

meewce

m$eer.

yeg.

ke.

jeefMeeeW kes mJeeefce-JeCee&efo efJeMes<e meb%ee e$e

meewce

m$eer.

ye=.

ceer.

ceefueve
Heefe. Gej

yeYeg

efmLej efmJe.

$etj

Heg.

Me.

kegb.

12

13

ces<eeefo jeefMeeeW SJeb veJeebMees kes mJeeceer

kegpeMeg$e%esvke&%eMeg$ekegpepeerJemeewefjeceiegjJe: ~
Yes<ee veJeebMekeeveecepecekejlegueekegueerjeee: ~~ 8~~
kegpeMeg$esefle~ jeMebMeeefOeHeeveenkegpeeoees ces<eeoerveeceefOeHee:~ le$e
ces<eme YeewceesefOeHeefle:, Je=<eme Meg$e:, efceLegveme yegOe:, keke&me ev:, eEmenmeeefole:, keveeee: yegOe:, legueeee: Meg$e:, Je=efMekeme Yeewce:, OeefvJevees peerJe:,
cekejme cevo:, kegcYeme Meefve:, ceerveme Je=nmHeefle:~ leLee veJeebMekeeveecepecekejlegueekegueerjeee Fefle es<eeb veJeebMekeeveeb les Depecekejkegueerjeee:~
ces<eme ces<eeee veJeebMee OevJevlee:, Je=<eme cekejeee keveevlee:, efceLegveme legueeee
efceLegveevlee:, keke&me keke&jeee ceerveevlee:, ces<eJeled eEmenOeefvJevees:, Je=<eJeled keveecekejees:, efceLegveJeegueekegcYeees: keke&JeodJe=efMekeceerveeesve&JeebMekeeveeb jeMeefOeHee
SJeb DeefOeHeleees %esee: ~~8~~
ceue, Meg$e, yegOe, evcee, mege&, yegOe, Meg$e, cebieue, ye=nmHeefle, Meefve,
Meefve, ye=nmHeefle es $ece mes ces<eeefo 12 jeefMeeeW kes mJeeceer nQ ~ leLee ces<eeefo
jeefMeeeW kes veJeebMeeefokeeW kes Yeer $ece mes ceueeefoke ner mJeeceer nesleW nQ ~ SJeb
ces<eeefo 12 jeefMeeeW mes $ece mes ces<eeefo, cekejeefo, legueeefo Deewj kekee&efo leerve
DeeJe=efe kejkes veJeebMe nesles nQ ~ pewmes ces<e ceW ces<eeefo 9, Je=<e ceW cekejeefo 9, efceLegve
ceW legueeefo 9 leLee keke& ceW kekee&efo 9 jeefMe~ mHeeLe& e$e osKeW
efJeMes<eFmekee eeespeve pevcekeeue ceW jeefMe Deewj veJeebMe ceW pees yeueer
jnlee nw ~ Gmeer kes meceeve peeleke kee He-JeCe& Deeefo mecePee peelee nw ~ ~~ 8 ~~

14

veJeebMe-yeesOeke e$e
Yeeie Deb.ke. ces. Je=. efce. ke. efmeb. ke. leg. Je=.

Oe.

ce. kegb. ceer.

1 3~20 ces. ceb. leg. ke. ces. ceb. leg. ke. ces.

ceb. leg. ke.

2 6~40 Je=. kegb. Je=. efmeb. Je=. kegb. Je=. efmeb. Je=.

kegb. Je=. efmeb.

3 10~00efce. ceer. Oe. ke. efce. ceer. Oe. ke. efce. ceer. Oe. ke.
4 13~50ke. ces. ce. leg. ke. ces. ce. leg.

ke. ces. ce. leg.

5 16~40efmeb. Je=. keg. Je=. efmeb. Je=. keg. Je=.

efmeb. Je=. keg. Je=.

6 20~00ke. efce. ceer. Oe. ke. efce. ceer. Oe.

ke. efce. ceer. Oe.

7 23~20leg. ke. ces. ceb. leg. ke. ces. ceb.

leg.

ke. ces. ceb.

8 26~40Je=. efmeb. Je=. kegb. Je=. efmeb. Je=. kegb. Je=.

efmeb. Je=. kegb.

9 30~00Oe. ke. efce. ceer. Oe. ke. efce. ceer. Oe.

ke. efce. ceer.

nesje-s<keeCe-eoMeebMe kes mJeeceer

mJeie=neod eoMeYeeiee: s<keeCee: eLeceHeeveJeHeeveeced ~
nesjs efJe<eceskexves: mecejeMeew evleer#CeebMees: ~~ 9~~
mJeie=neefoefle~ eoMeYeeies<keeCenesjeefOeHeefle%eeveceenmJeie=neled DeejYe
eoMeYeeiee: 2~30 ieCeveeree:~ ces<eme ces<eeee ceerveevlee:, Je=<eme Je=<eYeeee
ces<eevlee:, SJeb meJe&$e~ eoMeebMekeeveeb jeMeefOeHee SJeeefOeHelee:~ s<keeCee:
eLeceHeeveJeHeeveeefceefle~ s<keeCees jeefMeef$eYeeie:~ SJeb eLee$eceb eLeceHeeveJeHeeveeb
mecyeefvOevees YeJeefvle~ leLee ces<eme eLeceesejke: leme mecyevOeer, efleere:
HeecemeeefOeHemeeke&me mecyevOeer, le=leerees veJeceeefOeHeme peerJeme mecyevOeer, SJeb
Je=<eeoerveeceefHe~ nesjs efJe<eces Fefle~ nesje jeMeOe& 15 le$e efJe<ecejeMeerveeb
ces<eefceLegveeEmeneoerveeb eLecenesjeefoleme efleerenesje evceme:~ mecejeMeerveeb
Je=<ekeke&keveeoerveeb eLecee evceme:, efleereeke&me ~~9~~

15

ces<eeefo jeefMeeeW ceW leod-leod jeefMe mes ner DeejcYekej 12, 12 jeefMeeeW
kes eoMeebMe nesles nQ ~ DeLee&led ces<e ceW eLece eoMeebMe (2~30 DebMe leke) ces<e
kee Deeies 5~00 DebMe leke Je=<e kee Fleeefo ~ leLee eleske jeefMe ceW 3 s<keeCe
(le=leereebMe) nesles nQ ~ GveceW eLece Gmeer jeefMe kee, efleere s<keeCe Gme jeefMe mes 5
JeeB kee, le=leere s<keeCe DeHeves mes veJeceer jeefMe kes mJeeceer kee neslee nw ~ SJeb efJe<ece
(ces<e, efceLegve Deeefo) jeefMeeeW ceW eLece nesje mete& keer, efleere evcee keer Deewj mece
(Je=<e,keke& Deeefo) jeefMeeeW ceW eLece evcee keer, efleere mete& keer nesje nesleer
nw~~9~~
nesje Meyo mes eneB jeefMe kee DeeOee (15 DebMe) mecePevee ~
efJeMes<eiecee&Oeeve mes pevcekeeue %eeve kes efueS evcee kes ``eoMeebMe
kee eeespeve He[lee nw ~ eesj Deeefo (eer, Heg0) kes mJeHe %eeve cesb ``s<keeCe
kee, leLee peeleke ce=ogue mJeYeeJe Jeeuee nw DeLeJee lespemJeer nw ~ Fmekee %eeve
``nesje eje %eele efkeee peelee nw ~
s<keeCe yeesOeke e$e
De.ke.

ces. Je=. efce. ke. efmeb. ke. leg. Je=. Oe. ce. keg. ceer.

1-10 ces. Je=. efce. ke. efmeb. ke. leg. Je=. Oe. ce. keg. ceer.
ceb. Meg. yeg. eb. met. yeg. Meg. ceb. ye=. Me. Me. ye=.
11-20 efmeb. ke. leg. Je=. Oe. ce. kegb. ceer. ces. Je=. efce. ke.
met. yeg. Meg. ceb. ye=. Me. Me. ye=. ceb. Meg. yeg. eb.
21-30 Oe. ce. keg. ceer. ces. Je=. efce. ke. efmeb. ke. leg. ye=.
ye=. Me. Me. ye=. ceb. Meg. yeg. eb. met. yeg. Meg. ceb.

16

eoMeebMee$eced
DebMe

ces. Je=. efce. ke. efmeb. ke. leg. Je=. Oe. ce. keg. ceer.

2~30 ces. Je=. efce. ke. efmeb. ke. leg. Je=. Oe. ce. keg. ceer.
5~0

Je=. efce. ke. efmeb. ke. leg. Je=. Oe. ce. keg. ceer. ces.

7~30 ces. ke. efmeb. ke. leg. Je=. Oe. ce. keg. ceer. ces. Je=.
10~0 ke. efmeb. ke. leg. Je=. Oe. ce. keg. ceer. ces. Je=. efce.
12~30 efmeb. ke. leg. Je=. Oe. ce. keg. ceer. ces. Je=. efce. ke.
15~0 ke. leg. Je=. Oe. ce. keg. ceer. ces. Je=. efce. ke. efmeb.
17~30 leg. Je=. Oe. ce. keg. ceer. ces. Je=. efce. ke. efmeb. ke.
20~0 Je=. Oe. ce. keg. ceer. ces. Je=. efce. ke. efmeb. ke. leg.
22~30 Oe. ce. keg. ceer. ces. Je=. efce. ke. efmeb. ke. leg. Je=.
25~0 ce. keg. ceer. ces. Je=. efce. ke. efmeb. ke. leg. Je=. Oe.
27~30 keg. ceer. ces. Je=. efce. ke. efmeb. ke. leg. Je=. Oe. ce.
30~0 ceer. ces. Je=. efce. ke. efmeb. ke. leg. Je=. Oe. ce. keg.
ueiveb

nesjee$eced
ces. Je=. efce. ke. efmeb. ke. leg. Je=. Oe. ce. keg. ceer.

15Deb. met. eb. met. eb. met. eb. met. eb. met. eb. met. eb.
30Deb. eb. met. eb. met. eb. met. eb. met. eb. met. eb. met.
ef$ebMeeMe kes mJeeceer
kegpeecepeerJe%eefmelee: HeesefveJemegcegveerefveebMeeveeced ~
efJe<eces<eg mece#ex<etl$ecesCe ef$ebMeebMeHee: keuHee: ~~ 10~~
kegpeecesefle~ ef$eMeebMeeefOeHeeveenefJe<ecejeefMe<eg eLee$ecesCe kegpeeoerveeb
Heeeoees: Yeeiee: ef$eMeebMekee: keuHee:~ le$eeoeJesJeeejkeme Hee, lele: Hejb

17

cevome Hee, lelees peerJemee<ew, lele: Hejb yegOeme meHle, lele: Meg$eme Hee~ SJeb
mecejeefMe<etl$ecesCe~ eLeeeLecee: Hee Meg$eme, lele: meHle yegOeme, lelees<ew
peerJeme, lele: Hee meewjme, lele: Hee Yeewceme DeJeievleJe:~~10~~
efJe<ece jeefMeeeW ceW Deeefo mes 5 DebMe cebieue kes, Gmekes yeeo 5 DebMe Meefve
kes, 8 DebMe ye=nmHeefle kes, 7 DebMe yegOe kes leLee Devle ceW 5 DebMe Meg$e kes ef$eMeebMe
nesles nQ ~ leLee mece jeefMeeeW ceW Fmemes efJeHejerle (DeLee&led Meg$e kes 5, yegOe kes 7,
ye=nmHeefle kes 8, Meefve kes 5, cebieue kes 8 DebMe) ef$ebMeebMe nesles nQ ~~ 10 ~~
efJeMes<eef$ebMeebMe kee eeespeve metee&efele ef$ebMeebMe mes peeleke kes meJeeefo
iegCe peeveves ceW neslee nw ~
ef$eMeebMe yeesOeke e$e
ceb.
ef$eMeebMeHee: 5
Meg.
ef$eMeebMeHee: 5

Me.
5
yeg.
7

ye=.
8
ye=.
8

yeg.
7
Me.
5

Meg.
5
ceb.
5

efJe<ecejeefMe
mecejeefMe

jeefMeeeW kes efoiyeue Deewj keeueyeue

ve=eleg<HeokeereHeeyeefueve: eeioef#eCeeHejesejiee: ~
mevOeeegjeef$eyeefueve: keere ve=eleg<HeoeewJeced ~~ 11~~
ve=eleg<Heosefle~ jeMeerveeb efokekeeueyeueceenve=jeMeees efceLegvekeveelegueekegcYeOeefvJeHetJee&&cesles HetJe&mLee yeefueve:~ ueiveielee FleLe&:~
HetJe&efoMee (ueive) ceW efHeojeefMe, oef#eCeefoMee (oMeceueive) ceW eleg<Heo
jeefMe, HeefeceefoMee (meHleceueive) ceW keerjeefMe SJeb GejefoMee (elegLe&ueive) ceW
peueejjeefMe yeueer nesleer nw ~ oesveeW mevOee ceW keerjeefMe, efove ceW efHeojeefMe Deewj
jeef$e ceW eleg<HeojeefMe yeueer nesleer nw ~~ 11 ~~
efJeMes<emeeeb mevOee ceW keke& Deewj Je=efeke jeefMe leLee eele: mevOee ceW
ceerve Deewj cekej kee GejeOe& yeueer neslee nw ~

18

jeefMeeeW keer efHeo Deeefo meb%ee

ces<eJe=<eOeefvJeeEmeneeleg<Heoe cekejHetJe&Yeeiee ~
keer: keke&jeefMe: mejerme=Hees Je=efeke: keefLele: ~~ 12~~
cekejme HeefeceeOe %esees ceervee peueej: Keele: ~
efceLegvelegueeIekevee efHeoeKee OeefvJeHetJe&Yeeiee ~~ 13~~
ces<eJe=<esefle~ eleg<Heoe ces<eJe=<eeEmenOeefvJejee& cekejHetJee&& Sles oef#eCemLee
yeefuevees oMecemLeeveielee FleLe&:~ keeres Je=efeke: me HeefecemLees yeueer meHlecemLe
FleLe&:~ keke&cekejHejeOe&ceervee DeeHee: Sles eesejmLee yeefueveelegLe&mLeeveielee
FleLe&:~ mevOeeegjeef$eyeefueve Fefle~ De$e peuejeMeeesefHe keerenCesve ie=evles~ SJeb
keer: mevOeekeeues yeueer, vejjeMeees efoJeekeeues yeefueveeleg<Heoe je$eew
yeefueve:~~12-13~~
eleg<HeojeefMe ces<e, Je=<e, efmebn, Oeveg kee GejeOe& Deewj cekej kes HetJee&Oe& kees
kenles nQ ~ keer ee mejerme=HejeefMe keke& Deewj Je=efeke kees, peueejjeefMe cekej kes
GejeOe& Deewj ceerve kees leLee efHeojeefMe efceLegve, leguee, kegbYe, kevee Deewj Oeveg kes
HetJee&Oe& kees kenles nQ ~~ 12-13 ~~
jeefMeyeue
DeefOeHeeglees <es Jee yegOepeerJeeglesef#elee ees jeefMe: ~
me YeJeefle yeueJeeVe eoe egees <esefHe Jee Mes<ew: ~~ 14~~
DeefOeHeegle Fefle~ DeLe jeefMeyeue%eeveeLe&ceenDeefOeHeegle: mJe-mJeeefcevee
eglees <es Jee jeefMeye&ueJeevesJe~ yegOepeerJeeesjvelecesve egees <es Jee yeueJeevesJe~
eoevewe&nwjeglees veeefHe Jeeref#ele:~ Devege<es eglees Jee mJemJeeefcevee egees
jeefMeye&ueJeeved YeJeefle~ mJeeefcevee <; Devew: Geevegkelew&<es jeefMece&Oeyeuees
YeJeefle~ mJemJeeefcevee yegOepeerJeJepe&ceveweg&le<es yeuenerve SJe ~~14~~
pees jeefMe DeHeves mJeeceer mes egle Jee nes DeLeJee yegOe Deewj ye=nmHeefle mes
egle- nes leLee Deve (Mes<e) en mes ege Jee ve nes lees Jen jeefMe yeueer nesleer
nw~~ 14 ~~

19

efJeMes<epees jeefMe DeHeves mJeeceer o yegOe o ieg leerveeW mes ner egle- nes
Deewj Mes<e eneW mes egle- ve nes lees HetCe&-yeueer, Deve eneW mes Yeer egle- nesves mes
ceOeyeueer Deewj eefo DeHeves mJeeceer DeLeJee yegOe-ieg efkemeer mes Yeer egle- ve nes lees
yeuenerve mecePevee eeefnes ~
ueiveeefoYeeJe meb%ee
levegOevemenpemegledmegleefjHegpeeeece=legOece&kecee&Kee:~
Jee Fefle ueiveeeJeeelegjeeKes<ceelegLex ~~ 15~~
levegOevemenpesefle~ ueiveeoerveeb levJeeefoYeeJeeeelJeJeJenejeLe&ceen
ueiveeoejYeeceer levJeeoees YeeJee:~ le$e ueiveb eLeceb Heg<eme Mejerjb, efleereb
OevemLeeveb, le=leereb menpeb, elegLe& megled ceele=efce$emeb%eb Jee, Heeceb megle:, <e<b Me$eg:,
meHleceb peeee Yeeee& Jee, De<ceb ce=leg:, veJeceb Oece&:, oMeceb kece&, SkeeoMeb Deee:,
eoMeb Jee:~ eeespeveb ueiveeoerveeb eLeeseYeeJeeveeb MegYeHeeHeenmebeesieelmecHeefeefJeHeeer efevleveeres Fefle~ elegjm$eeKes<ceelegLex ueiveeo<cemLeeveme
elegLe&mLeeveme elegjm$e FleeKee ~~15~~
leveg, Oeve, menpe, megled, megle, efjHeg, peeee, ce=leg, Oece&, kece&, Jee es
$ece mes ueiveeefo eoMeYeeJeeW kes veece nQ ~ leLee ueive mes 4~8 YeeJeeW keer elegje
meb%ee nw ~~ 15 ~~
HeeleeueefnyegkeJesMcemegKeyevOegmeb%eeelegLe&YeeJeme ~
veJe-Heeces ef$ekeesCes veJece#e& ef$eef$ekeesCeb e ~~ 16~~
Heeleeuesefle~ elegLe&veJeceHeeceeveeb meb%eevlejceenueiveeelegLe&YeJeveme
Heeleeuemeb%ee megKemeb%ee JesMcemeb%ee efnyegkemeb%ee yevOegmeb%ee e~ leLee e veJeceme
Heeceme e ef$ekeesCe FleeKee~ veJeceme ef$eef$ekeesCeefceleefHe e ~~16~~
elegLe&YeeJe keer Heeleeue, efnyegke, JesMce (ie=n), megKe, yevOeg meb%ee nw Deewj
veJece leLee Heece keer ef$ekeesCe SJeb kesJeue veJeceYeeJe keer ef$e-ef$ekeesCe meb%ee
nw~~16~~

20

Oeer: Heeceb le=leereb ogefekeeb meHleceb leg eeefce$eced ~

etveb egveb e leefce<ceb eoMeb efj<Heced ~~ 17~~
Oeer: Heeceefceefle~ Heecele=leeremeHlecee<ceeoMemLeeveeveeb meb%eevlejceen
ueiveelHeecemLeeveb Oeermeb%eb, le=leereb ogefekeemeb%eb, meHleceb eeefce$emeb%eb, etveb egveb e
leeosJe meHlecemLeeveb meHleceb eeefce$emeb%eb etvemeb%eb egvemeb%eb e, De<cemLeeveb efmeb%eb
efb #eleHeee&eb ueiveeod eoMeb efj<Hemeb%eced ~~17~~
HeeceYeeJe Oeer (yegef), le=leere keer ogefekee, meHlece keer peeefce$e, etve egve
SJeb DeceYeeJe keer ef leLee eoMeYeeJe keer efj<He meb%ee nw ~ 17 ~~
kesveefo meb%ee
kesveleg<ekeCkeueiveemleoMeceelegLee&veeced ~
meb%ee Hejle: HeCeHejceeHeeskeueerceb e lelHejle: ~~ 18~~
kesveleg<esefle~ mLeeveeveeb meb%eevlejceenueiveelegLe&meHleceoMeceeveeb elegCee&b
mLeeveeveeb eleskeme meb%ee$eeb kesvb eleg<eb keCkeefceefle~ lelmeJe&mcee- lkesvelHejme
HeCeHejefceleeKee~ meJe&mceelHeCeHejelHejmeeHeeskeueercesleeKee ~~18~~
ueive, 4, 7, 10, Fve YeeJeeW kees keCke, kesv Deewj eleg<e meb%ee nw~
kesv kes Deeies kes (2, 5, 8, 11 Fve eej) mLeeveeW kee veece HeCeHej leLee Fvekes
Deeies kes (3, 6, 9, 12 es) DeeHeeskeueerce meb%ee nQ ~~ 18 ~~
GHeee leLee JeieexeceveJeebMe
ef$e<e[skeeoMeoMeceevegHeeeYeJeveeveleesveLeeveeefve ~
Jeieexecee veJeebMeeejeefo<eg eLececeOeevlee: ~~ 19~~
ef$e<e[skeeoMesefle~ GHeeeeHeeemeb%eeb veJeebMekeeveeb Jeieexecemeb%eeb een
le=leere<e<wkeeoMeoMeceeveecegHeeeefceleeKee~ DeleesveLeevveeefve GHeeesYees
eeveJeMes<emLeeveeefve leeveHeeeeefve FleLe&:~ Jeieexecee veJeebMeeMejjeefMe<eg eLece
veJeebMeme Jeieexece: efmLejjeefMe<eg ceOeceme Heeceme ef:mJeYeeJejeMesMeevleme

21

veJeebMeme~ Sleogkeleb YeJeefle~ meJe&mewJe jeMes: mJeveJeebMekees JeieexeceeKe

Fefle~~19~~
ueive mes 3, 6, 10, 11 Fve eej mLeeveeW keer GHeeemeb%ee nw ~ Deewj
Fvekes DeueeJee Mes<e mLeeve (1, 2, 4, 5, 7, 8, 9, 12 es) DevegHeeemeb%eke
nQ ~ SJeb ej, efmLej, efmJeYeeJe ceW $ece mes eLece (1 Heefnuee), ceOece (5 JeeB)
leLee Deefvlece (9 JeeB) veJeebMe Jeieexece kenueelee nw ~~ 19 ~~
efJeMes<eefkemeer Yeer jeefMe kee DeHevee ner veJeebMe Jeieexece kenueelee nw ~
pewmes-ces<eeefo ejjeefMeeeW ceW eLece, Je=<eeefo efmLejjeefMeeeW ceW Hebece leLee efceLegve Deeefo
efmJeYeeJejeefMeeeW ceW veJece veJeebMe DeHevee ner neslee nw ~ Dele: Jeieex ceW Gece
(mJekeere) nesves mes en MegYeHeueoeeke kene ieee nw ~
jeefMeeeW kes efove-jeef$eyeue Deewj Meer<eexoe-He=esoelJe
ces<eeeeelJeej: meOeefvJecekeje: #eHeeyeuee %esee: ~
He=<esoee efJeefceLegvee: efMejmeeves negYeelees ceerve: ~~20~~
ces<eeeeelJeej Fefle~ jeMeerveeb efovejeef$eyeueHe=<esoelJeMeer<eexoelJeceences<eeeeMelJeejes ces<eJe=<eefceLegvekeke&e OeefvJecekejeYeeb men Sles <e[e^Meees
jeef$eyeefueve:~ Deves efoveyeuee:~ De$e eeefHe yeueenCeceefmle leLeeefHe meb%eecee$eb
JesefoleJeb eLee jeef$emeb%ee leLee efovemeb%ee Fefle~ elemles egyeueb mevOeeegjeef$eyeefueve
Fefle~ He=<esoee efJeefceLegvee Fefle~ ces<eJe=<ekeke&OeefvJecekeje: He=<esoemeb%ee:~ Deves
efceLegve-eEmenkeveelegueeJe=efMekekegcYee: Meer<eexoemeb%ee:~ ceerve: Meer<eexoe: He=<esoeMesefle ~~20~~
ces<e, Je=<e, efceLegve, keke&, Oeveg Deewj cekej es 6 jeef$eyeueer Deewj Mes<e
jeefMeeeB efoveyeueer nQ ~ ces<e, Je=<e, keke&, Oeveg, cekej es He=esoe leLee efceLegve, efmebn,
kevee, leguee, Je=efeke Deewj kegcYe es Meer<eexoemeb%eke Heje ceerve GYeeesoe (Meer<e&He=esoe) nQ ~~ 20 ~~
efJeMes<epeeleke kes pevcemecee ceW eLece Deesoe peeveves ceW Fmekee
eeespeve neslee nw ~

22

eneW kes Ge mLeeve

DepeJe=<ece=ieeveekeefke&ceerveJeefCepeebMekesef<Jeveeegee: ~
oMeefMeKe<eeEJeMeefleefleLeerefveef$eveJeeEJeMes<eg ~~21~~
DepeJe=<esefle~ Dekee&oerveecegejeMeerveen~ meejeJeueeced
eEJeMeeflejbMee: eEmens ef$ekeesCeceHejs mJeYeJeveceke&me~
Geb Yeeieef$eleeb Je=<e Fvoes: meeled ef$ekeesCeceHejs meg: ~
eoMeYeeiee ces<es ef$ekeesCeceHejs mJeYeb leg Yeewceme ~
GeHeueb keveeeeb yegOeme legeMekew: meoe efevleced ~~
Hejleefm$ekeesCepeeleb HeeefYejbMew: mJejeefMepeb Hejle: ~
oMeefYeYee&ieweeHes ef$ekeesCesceHejs mJeYeb leg osJeiegjes: ~~
Meg$emeebMeeefleLeeefm$ekeesCeceHejs mJeYeb legueeeeb e ~
kegcYes ef$ekeesCeefvepeYes jefJepeme jJese&Lee efmebns ~~
leeLee Deeefoleme ces<e Geb, evme Je=<e Geb, Yeewceme ce=iees
cekej:, yegOeme kevee, iegjes: keke&:, Meg$eme ceerve:, cevome JeefCeked leguee SJeb
meJe&jeefMe<etemeb%ee oMeeefo<eg Yeeies<eg JeJeefmLelee: HejceesemLee YeJeefvle~
leeLeeces<eme oMeceebMes JeJeefmLeleeske&: HejceesemLees YeJeefle, Je=<eme le=leereYeeies
ev: cekejmee<e- eEJeMeefleYeeies Yeewce: keveeee: HeeoMes yegOe: keke&me Heeces
peerJe: ceerveme meHleeEJeMes Meg$emlegueeeeb eEJeMeefleleces meewefj SJeb efJeOee: HejceesemLee
Gefolee: evLeevlejs e~
jJescex<elegues eeskeles evme Je=<eJe=efekeew~
Yeewceme ce=iekekeeQ e keveeceerveew yegOeme e~~
peerJeme keke&cekejew ceervekeves efmeleme e~
legueeces<eew e cevome Geveeres Goeles ~~
ces<ejeefMe 10 DebMe mes mete& kee, Je=<ejeefMe 3 DebMe mes evcee kee,
cekejjeefMe 28 DebMe cebieue kee, keveejeefMe 15 DebMe mes yegOe kee, keke&jeefMe 5

23

DebMe mes ieg kee, ceervejeefMe 27 DebMe mes Meg$e kee SJeb legueejeefMe 20 DebMe mes
Meefve kee Ge kee Ge neslee nw ~~ 21 ~~
eneW kes veere Deewj ef$ekeesCemLeeve
GeeVeereb meHlececekee&oerveeb ef$ekeesCemeb%eeefve ~
eEmenJe=<eepeeceoe-keece&gkeYe=leewefuekegcYeOeje: ~~22~~
GeeVeereefceefle~ eneCeecegeveeremLeeveeefve ef$ekeesCeeefve eeneme
enme eogeb lemceeogemLeeveeled meHleceb veeremeb%eb le$e oMeeefo<JebMes<eg HejceveerelJeb
%eseced~ De$e veeme: SJeb efJeOee: metee&oe: HejceveeremLee YeJeefvle~ Dekee&oerveeb
ef$ekeesCemeb%eeveerefle~ Deeefoleme eEmenefm$ekeesCeeKe: evcemees Je=<e Yeewceme ces<e:
yegOeme kevee, peerJeme Oeveg:, Meg$eme leguee, cevome kegcYe FleLe&: ~~21-2~~
efpeme en kee efpeleves DebMe mes pees Ge jeefMe nw, Gmemes meHlece jeefMe
Gleves ner DebMe mes Gme en kee veere neslee nw ~ mete& kee efmebn jeefMe, ev kee Je=<e,
Yeewce kee cekej, yegOe kee kevee, ieg kee Oeveg, Meg$e kee leguee Deewj Meefve kee kegbYe
jeefMe ef$ekeesCe (cetueef$ekeesCe) mLeeve nw ~~ 22 ~~
eneW keer <e[dJeie& meb%ee
ie=nnesjes<keeCee veJeYeeiees eoMeebMekeefm$ebMe: ~
Jeie&: elesleJees enme ees eme efveefo&<: ~~23~~
ie=nnesjsefle~ <e[dJeie&%eeveeLe&ceenDeelceerees jeefMee&nme ie=nmeb%e~
Deelceeree nesje Deelceeree s<keeCe Deelceerees veJeceYeeie Deelceerees eoMeebMe
DeelceereeEm$eMeeie:, Sles<eeb <e[dJeie&meb%ee eeHesJeb leLeeHeelceeres<eg efmLele:
mJeJeie&mLees YeJeefle~ Jeie&Meyome mecegoeeJeeefelJeeled e$e eveke&ees: ef$eMeebMekeeYeeJees Yeewceeoerveeb nesjeYeeJe SJeb <e<eveecemecYeJe:~ mJeie=neefOeef<lees Jeie&mLe:~
HejJeie&mLemeeHesJecesJesefle %eeleJeced ~~23~~
efpeme en kes pees ie=n-nesje s<keeCe-veJeebMe-eoMeebMe ef$ebMeebMe yeleees iees
nQ, Jes Gme en kes Jeie& kenueeles nQ ~~ 23 ~~

24

efJeMes<eHetJe& pees ie=neefo He=Leked-He=Leked <e[dJeie& kens iees nQ GveceW efkemeer kes Yeer
Deelceere 6 Jeie& veneR nes mekeles, keeesbefke mete& Deewj evcee kes ef$ebMeebMe veneR nesles~
SJeb cebieueeefo eneW keer nesje veneR nesleer nw, Dele: FveceW Deelceere Jeie& 5 ner efme nesles
nQ ~ Fmeefuees FveceW 3 Yeer Deelceere Jeie& eeHle nes peee lees es mecePee peelee nw ~
Fefle ueIegpeelekes jeefMeeYesoeOeee: ~~ 1 ~~

25

DeLe enyeueeOeee: ~~ 2 ~~
keeueHeg<e kes Deelceeefo efJeYeeie
Deelcee jefJe: Meerlekejmleg esle: meJeb Oejepe: MeefMepeesLe JeeCeer ~
%eeveb megKeb esviegce&oe Meg$e: Meefve: keeuevejme og:Keced ~~1~~
keeueHe Heg<e keer Deelcee mete&, efee evcee, yeue Yeewce, JeeCeer yegOe, %eeve Deewj
megKe ye=nmHeefle, ceove (keeceosJe) Meg$e Deewj og:Ke Meefve nw ~~ 1 ~~
Deelceeefo kee MegYeeMegYelJe
Deelceeoees ieieveiewye&efueefYeye&ueJeeje: ~
ogye&uewog&ye&uee %esee efJeHejerle: Meefve: mce=le: ~~ 2~~
pevce kes mecee ceW metee&efo en yeueer neW lees Deelceeefo Yeer yeueJeeved nesles nQ ~ eefo
metee&efo en ogye&ue neW lees Deelceeefo kees Yeer ogye&ue mecePevee eeefnS ~ Meefve kees
efJeHejerle DeLee&led Meefve efpelevee yeueJeeved neslee nw, Glevee ner DeMegYe SJeb efpelevee
efveye&ue neslee nw, Glevee ner MegYe mecePevee eeefnS ~~ 2 ~~
eneW kes jepelJeeefo DeefOekeej
jepee jefJe: MeMeOeje yegOe: kegceej:
mesveeHeefle: ef#eeflemegle: meefeJeew efmelespeew ~
Ye=lemleLee lejefCepe: meyeuee enee
kegJe&efvle pevcemecees efvepecesJe Heced ~~3~~
mete& SJeb evcee jepee, yegOe jepekegceej, Yeewce mesveeHeefle, ieg SJeb Meg$e ceb$eer Deewj
Meefve veewkej (Ye=le) en nQ ~ pevce-mecee ceW pees en yeueer (yeueJeeved) neslee nw Jen
DeHeves Devegmeej ner peeleke kees yeveelee nw ~~ 3~~
efJeMes<eefpeme peeleke keer kegC[ueer ceW mete& Deewj evcee yeueer nes lees Jen
jepee ee jepee kes meceeve neslee nw ~ Fmeer ekeej Deve eneW mes Yeer Heue mecePevee
eeefnS ~

26

efoMeeDeeW kes mJeeceer leLee MegYeeMegYe en

eeeeoerMee jefJeefmelekegpejenglecesvogmeewceJeekeHelee: ~
#eerCesvke&eceeje: HeeHeemlew: mebegle: meewce: ~~4~~
eeeeoerMesefle~ DeLeelees eneesefveeYesoeOeeeb JeeKeemeece:~ le$eeoew
eneCeeb efokemJeeceb meewceHeeHelJeb eenle$e HetJe&meeb efoMekee&efOeHeefle:,
HetJe&oef#eCemeeb Meg$e:, oef#eCeeeeb Yeewce:, oef#eCeHeefeceeeeb jeng:, Heefeceeeeb meewefj:,
HeefMeceesejeeeb ev:, Gejmeeb yegOe:, GejHetJe&meeb peerJe:~ leeLeeHetJex jefJe:,
Deeiveseeb Meg$e:, oef#eCes kegpe:, vew$e&leeb jeng:, HeefMeces Meefve:, JeeeJeeb ev:,
Gejmeeb yegOe:, F&Meeveeb ieg:~ #eerCesvke&eceeje Fefle~ ke=<CeHe#emee<ceeb TOJe&
MegkedueHe#emee<ceerb eeJel#eerCeeves YeJeefle~ #eerCeMev DeeefoleeejkeMeveweje:
HeeHemeb%ekeemlew: mebeglees yegOeesefHe HeeHees YeJeefle~ S<eeb HeeHeeveeb ceOesvlecesve egees
yegOe: HeeHe SJe DeLee&osJee#eerCeevcee: meewce: yegOeye=nmHeefleMeg$eee meewcee %esee
Fefle~~4~~
HetJee&efo Dee efoMeeDeeW kes mJeeceer $eceMe: mete&, Meg$e, cebieue, jeng, Meefve,
ev, yegOe Deewj ieg nesles nQ ~ pewmes HetJe& kee mete&, DeeivesekeesCe kee Meg$e, oef#eCe
kee cebieue, vew$e&lekeesCe kee jeng, Heefece kee Meefve, JeeegkeesCe kee ev, Gej kee
yegOe Deewj F&MeevekeesCe kee mJeeceer ieg nw ~ #eerCeev, mete&, Meefve Deewj cebieue es
HeeHeen HetCe&ev, ieg, Meg$e Deewj yegOe es MegYeen nesles nQ ~~ 4 ~~
efJeMes<eMegkeueHe#e keer Deceer mes ke=<CeHe#e keer meHleceer efleefLe leke
HetCe&ev, Mes<e #eerCeev mecePevee eeefnS ~ jeng Deewj kesleg Yeer HeeHeen nQ ~
eneW keer Hegb-eer meb%ee leLee JesoeW kes DeefOeHe
keueeryeHeleer yegOemeewjer evefmeleew eesef<eleeb ve=Ceeb Mes<ee: ~
$eieLeJe&meeceepeg<eeceefOeHee iegmeewceYeewceefmelee: ~~5~~
keueeryeHeefle~ eneCeeb m$eerHegVeHegbmekeeefOeHeleb MeeKeeefOeHeleb een
yegOeMevewejew veHegbmekeeefOeHeleer, evefmeleew m$eerCeeceefOeHeleer, Mes<ee Deeefoleeejkeye=nmHeleemles ve=CeeceefOeHelee:~ eeespeveb eesj%eeveeefo~ $eieLeJexleeefo~ $eiJesoe-

27

efOeHeeflepeeaJe:, DeLe&JeJesoeefOeHeefleyeg&Oe:, epegJexoeefOeHeefle: Meg$e:, meeceJesoeefOeHeefleYee&wce:~ eeespeveb yeueJeefle MeeKeeefOeHeleew kegues peelemleefeees<es yeeeCees YeJeefle~
yeeeCes eesjefJe%eeveMeeKee efJe%eeveenHeer[eeeb leeKeeHeveb Hetpeveefceefle ~~5~~
yegOe, Meefve veHegbmekeeW kes, evcee, Meg$e efm$eeeW kes leLee Mes<e (mete&, cebieue,
ye=nmHeefle) en Heg<eeW kes mJeeceer nQ ~ SJeb ye=nmHeefle, yegOe, cebieue Deewj Meg$e es $ece
mes $eiJeso, DeLeJe&Jeso, meeceJeso Deewj epegJexo kes DeefOeHeefle (mJeeceer) nQ ~~ 5 ~~
efJeMes<epevcemecee ceW peeleke kes Deewj eMvemecee ceW eesj Deeefo kes
HegbeerlJe, Hegbeneefo mes peevee peelee nw leLee eneefo peve Deefj MeeefvleHetpeveeefo ceW
eneW kes JesoeefOeHeefle kee eeespeve neslee nw ~
yeeeCeeefo JeCeeX kes DeefOeHe
peerJeefmeleew efJeeeCeeb #e$eeCeeb jefJekegpeew efJeMeeb ev: ~
MeteefOeHe: MeefMemegle: Mevewej: mejYeJeeveeced ~~ 6~~
peerJeefmeleeefJeefle~ eneCeeb JeCee&efOeHeleceenpeerJeMeg$eew yeeeCeeveeceefOeHeleer,
metee&ejkeew #eef$eeeCeeceefOeHeefleeves JewMeeefOeHeefle: yegOe: MeteefOeHeefle: Mevewej:
mejYeJeeveeceefOeHeefle: eefleueescepeeveeb metleceeieOeeoerveeefceleLe&: ~~6~~
ye=nmHeefle, Meg$e yeeeCeeW kes mJeeceer, mete&, cebieue #eef$eeeW kes mJeeceer,
evcee JewMees kee, yegOe MeteW kee SJeb Meefveen MebkejeW (cues, veere) peeefleeeW
kee mJeeceer nw ~~ 6 ~~
nw ~

efJeMes<epeeleke DeLeJee eewjeefokeeW kes JeCe& %eeve ceW Fmekee eeespeve neslee
eneW kes mLeeve yeue
yeueJeeved mJeie=neseebMes efce$e#ex efJeef#ele: MegYeweeefHe ~
evefmeleew efm$e#es$es Heg<e#es$eesHeiee: Mes<ee: ~~ 7~~

yeueJeeefveefle~ yeueeyeuekejCeceenefce$e#es$emLees enes yeueJeeved YeJeefle,

mJeie=nmLe: mJeesemLe: mJeveJeceebMekemLee Geeefomeeneee&led ef$ekeesCemLeesefHe

28

emceeogeb mJeesemeglmJeef$ekeesCeveJeebMew: mLeeveyeueefceefle Jeeref#ele: MegYeweeefHe

elemle$emLees en: MegYew<es yeueJeeved YeJeefle~ evefmeleew m$eer#es$es Je=<eeoew mecejeMeew
JeJeefmLeleew yeefueveew YeJele:~ Mes<ee DeeefoleeejkeyegOepeerJemeewje: Heg<e#es$emLee:
efJe<ecejeMeew ces<eeoew JeJeefmLelee: yeueJevlees %esee Fefle ~~ 7~~
DeHeveer jeefMe, DeHeves Ge, DeHeves veJeebMe, DeHeves efce$e keer jeefMe Deewj
MegYeen mes -en mLeeve yeueer nesles nwb ~ evcee Deewj Meg$e Je=<eeefoke mecejeefMeeeW
ceW leLee Mes<e (mete&, cebieue, yegOe, ye=nmHeefle, Meefve) en ces<eeefoke efJe<ecejeefMeeeW ceW
efmLele nes lees yeueer nesles nQ ~~ 7 ~~
eneW kes efoiedyeue, eseyeue
eeeeefo<eg peerJeyegOeew metee&jew Yeemkeefj: MeMeeefmeleew ~
Goieeves MeefMemeteez Je$esves efmveiOeefJeHegueee ~~ 8~~
eeeeefoef<Jeefle~ efoiyeuees<eyeueees%ee&veeLe&ceenHetJe&efokemLeew peerJeyegOeew
yeefueveew YeJele:~ ueiveieleeefJeleLe&:~ Mevewej: HeefecemLees yeueer ueiveeled meHlecemLe
FleLe&:~ evMeg$eeJegejmLeew yeefueveew elegLe&mLeeefJeleLe&:~ Sleefiyeueced~ DeLe
es<eyeueced~ Goieeve FleeefocekejeefojeefMe<edkes Jele&ceeveesoieevemLees YeJeefle
kekee&efojeefMe<edkes Jele&ceevees oef#eCeeevemLee~ le$eesejeeCemLeew Deke&MeefMeveew
yeefueveew, Je$esves~ mHegielee eleerHeielee: Jeef$eCe Gevles~ Yeewceeoees Je$eieleee
yeefueveew YeJeefvle~ leLee ieieves efmveiOee Meceevee yeefueveew YeJeefvle efJeHeguee ye=nleceeCee
Mee Jee ~~8~~
yegOe Deewj ye=nmHeefle HetJe&efoMee (12, ueive, 2 YeeJeeW ceW), mete& Deewj cebieue
oef#eCe-efoMee (9, 10, 11 YeeJeeW) ceW, Meefve Heefece-efoMee (6, 7, 8 YeeJeeW)
ceW leLee evcee Deewj Meg$e es Gej-efoMee (4, 5, 3 YeeJeeW) ceW yeueer nesles nQ en
eneW kee efoiedyeue kenueelee nw ~ evcee-mete& es oesveeW GejeeCe (cekejeefo 6
jeefMe ceW jnves Hej) Deewj Mes<e cebieueeefo 5 en Je$eieefle nesves Hej Deewj peye mJe
jefMce SJeb ye=nefcye (Me) nesles nQpeye eseyeueer mecePes peeles nQ ~~ 8 ~~

29

efJeMes<eefoiedyeueer en keer oMee ceW Gme efoMee ceW ee$ee kejves mes ceveesjLe
efmeef nesleer nw ~ SJeb eseyeueegle en keer oMee ceW Yeer MegYeHeue mecePevee eeefnes ~
eneW kes keeueyeue
Denefve efmeleeke&megjspee egefveMeb %ees veeefcevogkegpemeewje: ~
mJeefoveeefo<JeMegYeMegYee yengueesejHe#eeesye&efueve: ~~9~~
Denefve efmelesefle~ keeueyeueceenDenefve efoJemes Meg$eeefolepeerJee yeefueve:~
%ees yegOe: egefveMeb Denesje$eb yeueer~ vekeleb je$eew eveejkeMeveweje yeefueve:~
mJeefoveeefoef<Jeefle-mJeefoJemes meJex ene yeefuevees YeJeefvle~ DeeefoeneCeeled mJeeyos
mJeceemes mJekeeues nesjeeeb e~ DeMegYeMegYee Fefle~ DeMegYee: HeeHee: yengueHe#es
ke=<CeHe#es yeefueve:, MegYee: meewcee: MegkeueHe#es yeefueve: ~~9~~
Meg$e-mete&-ye=nmHeefle es efove ceW, yegOe efove Deewj jele oesveeW ceW SJeb evceecebieue-Meefve es jeef$e ceW yeueer nesles nQ ~ meye en DeHeves-DeHeves efoveeefo (efove-ceemeJe<e&) ceW, HeeHeen ke=<CeHe#e ceW Deewj MegYeen MegkeueHe#e ceW yeueer nesles nQ ~~ 9 ~~
efJeMes<eceemeHeefle Deewj Je<e&Heefle keer efJeefOe mete&efmeevle ceW kene nw efke
``ceemeeyoefovemebKeeHleb efef$eIveb Hemebegleced ~
meHleesIe=leeJeMes<eew leg efJe%eseew ceemeJe<e&Heew ~~
DeLee&led me=eeefo mes Denie&Ce yeveekej GmeceW ceeme mebKee (30) mes Yeeie
oskej pees ueefyOe nes Gmekees otvee kejkes 1 pees[kej 7 kes Yeeie osves mes pees Mes<e
yees Jen jJeeefo ieCevee mes pees Jeej DeeJes, Jener ceemeHeefle neslee nw ~ SJeb Gmeer
Denie&Ce ceW Je<e& mebKee (360) mes Yeeie oskej ueefyOe kees 3 mes iegCeekej 1
pees[kej 7 kes Yeeie osves pees Mes<e yees Jen jJeeefo ieCevee mes pees Jeej (en) DeeJes,
Jen Je<e&Heefle neslee nw ~

30

eneW kes vewmeefie&keyeue

cevoejmeewceJeekeHeefleefmeleevekee& eLeesejb yeefueve: ~
vewmeefie&keyeuecesleled yeuemeecesmceeod yeueeefOekelee ~~10~~
cevoejmeewcesefle~ vewmeefie&keyeueceenmeJexYees ensYees cevoes nerveyeue:
cevoeoejkees yeueJeeved DeejkeeodyegOe: yegOeeppeerJe: peerJeeg$e: Meg$eeev:
eveoeefole: Sleod eneCeeb vewmeefie&keb mJeeYeeefJekeyeueced~ yeuemeecesmceeoefOekeefevlee~ e$e HetJeexkeleb eneesmlegueyeueb YeJeefle le$e vewmeefie&keyeuesve
eeefOekeyeue: me lelees yeueJeeved YeJeefle ~~10~~
Meefve, cebieue, yegOe, ye=nmHeefle, Meg$e, evcee, mete&-es Gejesej yeueer nQ ~
(DeLee&led Meefve mes cebieue, cebieue mes yegOe Fleeefo) keefLele <e[dyeue kes eesie ceW eefo
oes eneW kes yeueeW ceW mecelee nes peee lees Fme vewmeefie&ke (mJeYeeJeefme) yeue mes efpeme
en kees DeefOeke yeue eeHle nes, Jener yeueJeeved neslee nw ~~ 10 ~~
eneW kes mLeeveyeue
efce$e#es$es mJeeses mJenesjeeeb mJeYeJeveef$ekeesCes e ~
mJes<keeCes mJeebMes mJeefoves e yeueeefvJelee: meJex ~~11~~
efce$e#es$e Fefle~ mLeeveyeue%eeveceenefce$e#es$emLees enes yeueJeeved YeJeefle,
mJeesemLe: mJeie=nmLe: mJeef$ekeesCemLe: mJes<keeCemLe: mJenesjemLe: mJeebMemLe:
mJeefovemLe: Sles<eg mLeeves<eg efmLelees enes yeueJeeved YeJeefle~~11~~
en DeHeves efce$e keer jeefMe ceW, DeHeves Ge ceW, nesje ceW, DeHeveer jeefMe,
DeHeves cetue-ef$ekeesCe, DeHeves s<keeCe, DeHeves veJeebMe Deewj DeHeves efove ceW yeueer nesles
nQ~~11~~
eneW keer efmLeeve
oMece-le=leeres veJe-Heeces elegLee&<ces keue$eb e ~
HeMeefvle HeeoJe=ee Heueeefve ewJeb eeefvle ~~12~~
oMecele=leere Fefle~ ef<%eeveeLe&ceeneefmceved mLeeves en: efmLele:
lemceeod oMeces le=leeres e Heeo<ee HeMeefle, veJeces Heeces eeOe&<ee HeMeefle,

31

elegLee&<ces Heeonerveb HeMeefle, ef$eefYe: HeeowefjleLe&:~ keue$eb meHleceb mecHetCe&<ee

HeMeefle~ SJeb meJex ene: HeMeefle Heueeefve ewJeb eeefvle~ e$e Heeoceskeb HeMeefle
le$e Heeoceskeb Heueb ooeefle~ e$e Heeoeb HeMeefvle le$e HeeoeHeueced~ e$e Heeo$eeb
HeMeefvle le$e Heeo$eeHeueced~ e$e mecHetCe& HeMeefvle le$e mecHetCe&Heueb
eeefvle~~12~~
en DeHeves-DeHeves mLeeve mes 3~10 kees Ske ejCe mes, 4~9 kees 2
ejCe mes, 4~8 kees 3 ejCe mes Deewj 7 (meHlece) kees 4 ejCe (HetCe&) ef< mes
osKeles nQ Deewj Heue Yeer ef< kes DevegHeele mes ner osles nQ ~~ 12 ~~
eneW kes efJeMes<e ef<-mLeeve
HetCe&cHeMeefle jefJepemle=leereoMeces ef$ekeesCesceefHe peerJe: ~
elegjeb Yetefcemegle: efmeleeke&yegOeefncekeje: keue$eb e ~~ 13~~
Meefve le=leere Deewj oMecemLeeve kees, ye=nmHeefle Hebece Deewj veJece mLeeve kees,
cebieue elegLe& Deewj De<cemLeeve kees HetCe&ef< mes osKelee nw ~ leLee Meg$e, mete&, yegOe
Deewj evcee cee$e meHlecemLeeve kees ner HetCe& ef< mes osKeles nQ ~~ 13 ~~
Fme ekeej Yeejleer-efnvoererkeemeefnle ueIegepeleke ceW
enYesoeOeee meceeHle ~~ 2 ~~

32

DeLe encew$eerefJeJeskeeOeee: ~~ 3 ~~
efce$eeefce$e ceW Deve Deeeeeex kes cele
efce$eeCekee&ppeerJees %eieg %eefmeleew efJeYeemkeje efJekegpee: ~
Jeervkee& efJekegpejJeervoJee kes<eeefeojeesves ~~1~~
efce$eeCekee&efoefle~ DeLe efce$eekejCeceejYeles~ le$eeoew Hejcelesve
efce$eeefce$eeCeenDekee&led eYe=efle efce$eeefCe le$eeefoleme peerJees efce$eb Mes<ee: Me$eJe:,
evme yegOepeerJeew efce$es Mes<ee: Me$eJe:, kegpeme yegOeMeg$eew efce$es Mes<ee: Me$eJe:,
yegOeme efJeieleekee&: meJex efce$eeefCe, jefJe: Me$eg:, peerJeme efJeielekegpee: meJex efce$eeefCe
kegpe: Me$eg:, Meg$eme efJeieleevekee&: meJex efce$eeefCe evekeew& leme Me$et Mevewejme
efJeieleeejkemete&eve: meJex efce$eeefCe eveke&Yeewceemleme Me$eJe: Slelkes<eeefeoeeeee&Ceeb celeced ~~1~~
ye=nmHeefle, ye=nmHeefle-yegOe, Meg$e-yegOe, jefJe Jeefpe&le meye en, cebieue Jeefpe&le
meye en, jefJe-ev Jeefpe&le meye en, leLee cebieue-ev-jefJe Jeefpe&le Mes<e en-es
$ece mes mete& Deeefo eneW kes efce$e mecePevee ~ efce$e mes Deefleefje eneW kees Me$eg
mecePevee, Ssmee eJeveeefo Deve DeeeeeeX kee cele nw ~~ 1~~
eJeveese cew$eer e$e
en
efce$e
Me$eg

mete&
ieg.

ev
ieg.yeg.

cebieue yegOe
ieg
Meg.yeg. eb.ceb.ieg. eb.met.yeg.
Meg.Me. Meg.Me.
eb.ceb.yeg. met.ceb. met.eb. met.
ceb.
Meg.Me. Meg.Me. ieg.Me.

Meg$e
ceb.yeg.
ieg.Me.
met.eb.

meleese vewmeefie&ke efce$eeefce$e

Me$et cevoefmeleew mecee MeefMepees efce$eeefCe Mes<ee jJesmleer#CeebMegefn&cejefMcepee megoew Mes<ee: mecee: Meerleiees: ~
peerJesvot<Cekeje: kegpeme megoes %eesefj: efmeleekeea meceew
efce$es mete&efmeleew yegOeme efnceieg: Me$eg: meceeeeHejs ~~2~~

Meefve
ye=.ieg.
Meg.
ceb.
met.eb.

33

metjs: meewceefmeleeJejer jefJemeglees ceOeesHejs lJeveLee

meewceekeea megoew meceew kegpeieg Meg$eme Mes<eeJejer
Meg$e%eew megoew mece: megjieg: meewjsmleLeevesjemlelkeeues e oMeeeyevOegmenpemJeevles<eg efce$eb efmLele: ~~3~~
Me$et cevoefmeleeefJeefle~ DeLe meleceleceerkegJe&ved efce$eeefoefJeYeeieb
meJe&eneCeeb leelkeeefuekeb efce$eeefce$eb eenjJesce&voefmeleew Me$et, yegOe: mece: Mes<ee ene:
eveejkepeerJee: jJesefce&$eeefCe SJeceeefoleme~ DeLe evme leer#CeebMegefjleeefo~
Meerleieesevmeeke&yegOeew efce$es, Mes<ee YeewcepeerJeMeg$emeewje Deme mecee: ceOemLee
FleLe&:~ SJeb evme~ DeLeeejkeme peerJesvot<Cekeje Fefle kegpeme Yeewceme
peerJesvot<Cekeje iegevmetee& efce$eeefCe, %ees yegOe: Me$eg:, efmeleekeea Meg$ecevoew meceew
ceOemLeew~ SJeceejkeme~ DeLe yegOeme efce$es mete&efmeleeefJeefle~ yegOemeeefoleMeg$eew
efce$es, efnceiegev: Me$eg:, meceeeeHejs YeewcepeerJeMeveweje: yegOeme mecee ceOemLee SJeb
yegOeme ~~2~~
DeLe iegjes: metjsefjefle~ metjsye=&nmHeles: meewceefmeleew yegOeMeg$eew Me$et, jefJemegle:
Mevewejes ceOemLe:, DeHejs leg efce$eeefCe eveejkeekee& iegjesefce&$eeefCe~ SJeb peerJeme
DeLe Meg$eme meewceekeea yegOemeewjer efce$es meceew kegpeieg YeercepeerJeew ceOemLeew,
Mes<eeJeke&eveJejer~ SJeb Meg$eme~ DeLe meewjs:~ Meg$e%eeefJeefle Mevew: Meg$eyegOeew efce$es
peerJe: mece: Deves eveke&Yeewcee Deje:~ SJeb meewjs:~ vewmeefie&keefce$eeefce$eefJeYeeiecegkelJee leelkeeefuekeceenlelkeeues esefle~ F<keeues eefmcevmLeeves en:
efmLelemlemceeod oMecemLeeves SkeeoMes elegLex le=leeres efleeres Deves eoMes ees
enefmLele: me leelkeeefuekeefce$eb YeJeefle ~~3~~
mete& kes-Meefve-Meg$e Me$eg, yegOe mece Deewj Mes<e (evcee-cebieue-ye=nmHeefle)
es efce$e nQ ~ evcee kes-mete&-yegOe efce$e leLee Mes<e meye en mece nQ (evcee kees
vewmeefie&ke Me$eg veneR nQ) cebieue kes-ye=nmHeefle-evcee-mete& efce$e, yegOe-Me$eg Deewj Meg$eMeefve mece nQ ~ yegOe kes-mete&-Meg$e efce$e, yegOe-Me$eg Deewj Meg$e Meefve mece nQ ~ yegOe
kes-mete&-Meg$e efce$e, evcee Me$eg Deesj Mes<e en (cebieue-ye=nmHeefle-Meefve) mece nQ ~
ye=nmHeefle kes yegOe-Meg$e Me$eg, Meefve mece Deewj yeekeer (mete&-evcee-cebieue) en efce$e

34

nQ ~ Meg$e kes yegOe-Meefve efce$e, cebieue-ye=nmHeefle mece Deewj Mes<e (mete&-evcee) Me$eg
nQ ~ Meefve kes-Meg$e yegOe efce$e, ye=nmHeefle mece Deewj Deve (mete&-evcee-cebieue) es
Me$eg nQ ~
mete& Deeefo meye en lelkeeue ceW DeHeves-DeHeves Deeefele mLeeve mes HejmHej
2~12, 3~11, 4~10 ceW efmLele nesves mes HejmHej efce$e nesles nQ ~ DeLee&led Deve
mLeeve ceW Me$eg nesles nQ ~~ 2-3 ~~
efJeMes<eeneW kes leelkeeefueke Me$eg kes mecyevOe ceW Deve ekeeefMele HegmlekeeW
kee en Mueeske
``cetueef$ekeesCe<eef$ekeesCeefveOevewkejeefMemeHleceiee: ~
Skewkeme leLee mecYeJeefvle leelkeeefuekee efjHeJe: ~~
#esHeke peeve He[lee nw, keejCe `cetue-ef$ekeesCe ceW' Ssmee Hee Deeeee& kees
DeefYeesle veneR ~ SJeb yeekeer Hee HetJe& Mueeske ceW ner mHe nes egkee nw ~
eneW kes vewmeefie&ke efce$e-mece, Me$eg
en
efce$e
mece

mete&
eb.ceb.
ieg.
yeg.

Me$eg

Meg.Me.

ev
met.yeg.

cebieue yegOe
met.eb. met.Meg.
ieg.
ceb.ieg. Meg.Me. ceb.ieg.
Meg.Me.
Me.

yeg.
eb.

ieg
met.eb.
ceb.
Me.

Meg$e Meefve
yeg.Me. yeg.Meg.

yeg.Meg.

met.eb. met.eb.
ceb

ceb.ieg.

ieg.

leelkeeefueke Me$eg-efJeeej (#esHeke)

cetueef$ekeesCe<e<ef$ekeesCeefveOevewkejeefMemeHleceiee: ~
Skewkeme eLee mecYeJeefvle leelkeeefuekee efjHeJe: ~~4~~
cetueef$ekeesCesefle~ Dekee&oerveeb cetueef$ekeesCejeefMe: `eEmenJe=<eepeeceoekeeceg&keYe=eewefuekegcYeOeje:' Fefle~ <e<b ef$ekeesCeb veJeHeeceb efveOevece<ceced SkejeefMe:
meHlece S<eg mLeeves<eg efmLeleemleelkeeefuekee efjHeJees YeJeefvle ~~4~~

35

cetueef$ekeesCe ceW SJeb efpeme mLeeve ceW efmLele en nes Gme mLeeve mes
6~5~9~8~1~7 mLeeveeW ceW efmLele en leelkeeefueke Me$eg nesles nQ ~~ 4 ~~
vewmeefie&ke SJeb leelkeeefueke efce$eeefce$e mes DeefOeefce$eeefo efJeeej
efce$ecegoemeerveesefjJee&Keelee es efvemeie&YeeJesve ~
lesefOemegefvce$emeceemlelkeeuecegHeefmLeleeefevlee: ~~5~~
efce$ecegoemeerve Fefle~ efce$emLeeveeveeb eeespeveceenoefMe&les<eg efce$emLeeves<eg
oMeeefokes<eg efce$eceJeefmLeleceefOeefce$eb YeJeefle, ceOecemLeb efce$eb YeJeefle, Me$egJeJeefmLelees
ceOeemLees YeJeefle, DeLee&osJe efce$emLeeveJeefleefjeeefve mLeeveeefve Me$egmLeeveeefve
YeJeefvle~ leeefve e eLeceHeee<meHleceveJeceeefve les<eg mLeeves<eg enme vewmeefie&ke:
Me$egJe&JeefmLeleeefOeMe$egYe&Jeefle~ ceOemLees JeJeefmLele: Me$egYe&Jeefle efce$eceJeefmLele:
mecees YeJeefle ~~5~~
HetJe& }eske ceW pees vewmeefie&keefce$e, mece Deewj Me$eg kens iees nQ, Jes
leelkeeefueke efce$e neW lees GvnW $ece mes DeefOeefce$e, efce$e Deewj mece mecePevee eeefnS ~
DeLee&led vewmeefie&ke Deewj leelkeeefueke oesveeW efce$e neW lees DeefOeefce$e; Ske ekeej mes efce$e
Deewj Ske ekeej mes mece nes lees efce$e; Ske ekeej mes efce$e Deewj Ske ekeej mes Me$eg
nes lees mece mecePevee eeefnS ~ Ske ekeej mes Me$eg Deewj Ske ekeej mes mece nes lees
Me$eg leLee oesveeW ekeej mes Me$eg nes lees DeefOeMe$eg mecePevee eeefnS ~~ 5 ~~
Fme ekeej Yeejleer-efnvoererkeemeefnle ueIegpeeleke ceW
encew$eerefJeeejeOeee meceeHle ~~ 3 ~~

36

DeLe enmJeHeeOeee: ~~ 4 ~~
metee&efo eneW kes mJeHe
elegjees veelegemlevegkesMe: HewefekeesefmLemeeje ~
Metjes ceOegefHee#ees jeMeece: He=Legeeke&: ~~1~~
elegjm$e Fefle~ DeLe eneCeeb mJeHeceenveeesOeceC[ueekeej: eeJeosJe
emeeefjleYegpeeme efJemleerCe&lJeb leeJeosJeeme owIe& veelege: efkeefeoge SJe,
levegkesMeer efJejuekesMe:, Hewefeke: efHeeeke=efle:, DeefmLemeejes {eefmLe:, Metj:
me*deeceefee:, ceOegefHee#e: F&<eledefHeueeseve:, jeMeecees ueesefnleMeece: jeeemeew
Meecee, He=LegefJe&mleerCe&Mejerj:, SJebefJeOeeke&: ~~1~~
mete&elegje Deekeej (uecyeeF& Deewj eew[eF& ceW yejeyej), keg TBes
MejerjJeeuee Hejvleg Deefle TBee veneR, Lees[s kesMeJeeuee, efHeeeefOeke, { DeefmLeJeeuee,
MetjJeerj, ceOeg kes meceeve efHebieue ef<, keeue Deewj ke=<CeJeCe& mes ege leLee
mLetuekeee nw ~~ 1 ~~
evmJeHeced
mJe: ee%ees ieewjeHeue: keHeJeeeflekees efOejmeej: ~
ce=ogJeeied Ie=Ceer efeemeKemlevegJe=eevcee: eeMeg: ~~2~~
mJe Fefle~ mJees oMe&veere:, ee%ees cesOeeJeer, ieewj: MJesleeee:,
eHeue: ef$eeemJeJeefmLele: keHeJeeeflekees JeeleMues<ceeke=efle:, efOejmeejes jeeefOeke:
ce=ogJeekekeesceueYee<eer, Ie=Ceer oeeJeeved efeemeKees efce$eefee:, levegJe=e: ke=MeJeleg&uee:,
eebMeeb: SJebefJeOeevcee: ~~2~~
evceeefvece&uekeeefvleJeeuee, yegefceeved, ieewjJeCe&, eHeue, keHe-Jeeleeke=efle, DeefOeke efOejJeeuee, ce=ogYee<eer, oeeueg, efce$eeW Hej eerefle kejves Jeeuee, ke=Me
leLee ieesue Deeke=efle, leLee GVele Mejerj nw ~~ 2 ~~

37

YeewcemJeHeced
efnbees mJemleCe: efHee#e: Hewefekees ogjeOe<e&: ~
eHeue: mejeieewjes ceppeemeeje ceense: ~~3~~
efnm$eb Fefle~ efnbm$ees og<es, mJeesuHees^ee:, leCe: meowJe leCeekeej:
efHee#e: keefHeueves$e:, Hewefeke: efHeeeke=efle:, ogjeOe<e&: ogjeeejer, eHeueesveskeceefle:,
mejeieewj:
HeeHe$eeeJeCe&:
ceppeemeejes
ceppeeefOeke:
SJebefJeOees
ceenseesejke:~~3~~
cebieueefnbmeeege, ueIeg Mejerj, leCe, efHebieueves$e, efHeeeke=efle, ogjeeejer,
eeue, ueeue leLee ieewjJeJeCe& SJeb DeefOeke ceppeeJeeuee nw ~~ 3 ~~
yegOemJeHeced
ceOeceHe: efeeJeeied otJee&Meece: efMejelelees efveHegCe: ~
lJekemeejefm$emLetCe: meleleb <mleg evmegle: ~~4~~
ceOeceHe Fefle~ DeLe yegOemeenceOeceHees ve oMe&veere:
veeHeoMe&veere:, efeeJeeked DeefYeceleJeee, otJee&Meece:, MeeueJeCee&Ye:, efMejelelees
Memveeeg:, efveHegCe: ef$eeemeg met#ceked, lJekemeej: mLetuelJeked ef$emLetCees
JeeleefHeekeHeeke=efle:, meleleb <es efveleb nef<e&le: SJebefJeOees yegOe: ~~4~~
yegOemeeOeejCe HeJeeuee, ce=ogJeee, otJee&oue kes meceeve Meeceue ieele,
efJemle=lemveeeg, elegj, mLetueece&Jeeuee, Jeele-efHee-keHe eke=efle, meJe&oe Deeveefvole
jnvesJeeuee Deewj evcee kee Heg$e nw ~~ 4 ~~
iegmJeHeced
ceOegefveYeveevees ceefleceevegHeefeleceebme: keHeelcekees ieewj: ~
F&<eeflHeuekesMees ceso:meejes iegoeaIe&e ~~5~~
ceOegefveYesefle~ ye=nmHelesjenceOegefveYeveeve: F&<elkeelejueeseve:, ceefleceeved
yegefceeved, GHeefeleceebme: mLetueosn:, keHeelceke: Mues<ceeke=efle:, ieewj: MJesleeee:,
F&<eledefHeuekesMe:, ceso:meejes cesoesefOeke:, DeoerIe&: mJe SJebefJeOees ieg: ~~5~~

38

ye=nmHeefleefHeueJeCe& ef<Jeeuee, yegefceeved, Hegceebme Jeeuee, keHeeke=efle,

ieewjJeCe&, efHeueJeCe& yeeueeWJeeuee, DeefOeke cesoe mes ege leLee oerIe& MejerjJeeuee
nw~~5~~
Meg$emJeHeced
Meecees efJeke=<HeJee& kegefueeefmelecet&pe: megKeer keevle: ~
keHeJeeeflekees ceOegjJeeiYe=iegHeg$e: Meg$emeeje ~~6~~
Meece Fefle~ Meece: efkeef_elke=<Cee:, efJeke=<HeJee& efJejueMejerjmeefvOe:,
kegefueeefmelecet&pe: kegef_eleke=<CekesMe:, megKeer Yeesieer, keevlees oMe&veere:,
keHeJeeeflekees JeeleMues<ceeke=efle: ceOegjJeekedkeesceueYee<eer, Meg$emeej: Megg$eeefOeke:
SJebefJeOe: Meg$e: ~~6~~
Meg$eMeeceJeCe&, efJejueMejerjmeefvOe Jeeuee, keeues IegBIejeues kesMeJeeuee,
megKeer, megvoj osKeves eesie, keHe-Jeeeg eke=efle, ceOegjYee<eer leLee DeefOeke Jeere& ege
nw ~~ 6 ~~
MeefvemJeHeced
ke=MeoerIe&: efHee#e: ke=<Ce: efHeMegveesefveueeke=efle: ~
mLetueveKeovlejescee Mevewejes mveeegmeeje ~~7~~
ke=MeoerIe& Fefle~ DeLe Meefveceenke=MeoerIeex ogye&ueesVele:, eEHeiee#e:
keefHeueves$e:, ke=<Ce: MeeceJeCe&Jeeved, efHeMegve: HejjvOemeteke:, Deuemees cevLejieeceer,
Deefveueeke=efle:
Jeeleelceke:
mLetueveKeovlejesceemveeegmeej:
SJebefJeOe:
MevewMej:~~7~~
Meefve-ogyeuee Deewj uecyee Mejerj, keefHeueves$e, keeuee, Hejefvevoke, Deeuemeer,
Jeele eke=efle, ceess-ceess veKe leLee oeBleJeeuee, DeefOeke jesceege leLee mveeegmeej
nw~~7~~

39

eneW kee mJeHe leLee iegCe

Sles ene yeefue<e: emeteflekeeues ve=Ceeb mJecetefle&mececed ~
kegeg&oxnb efveeleb yenJee meceeielee efceeced ~~8~~
peeleke kes pevce mecee ceW yeueJeeved en DeHeves mJeHe Deewj iegCe kes meceeve
ner peeleke kees yeveeles nQ ~ eefo pevce kes mecee Deveske en yeueJeeved neW lees peeleke
ceW leovegmeej efceefele mJeHe Deewj iegCe nesles nQ ~~ 8 ~~
Fme ekeej Yeejleer-efnvoererkeemeefnle ueIegpeeleke ceW
enmJeHeeOeee meceeHle ~~ 4 ~~

40

DeLe ieYee&OeeveeOeee: ~~ 5 ~~
DeeOeeveueive mes mebYeesie %eeve
DeeOeevesmleie=nb eeeruees cewLegves Hegceeved YeJeefle~
meeeemecemeegleJeeref#eles efJeoiOeb MegYewjmles ~~1~~
DeeOeevesmleie=nb~ DeLeeOeeveb JeeKeemeece:~ le$eeoew cewLegveke=le%eeveceen
DeeOeeveb yeerpe#esHe: le$e DeeOeeves eMvekeeues e ees ueivejeefMemlemceeees jeefMe: meHleceb
leVeecee pevlegexve ekeejsCe cewLegveb kejesefle lesve ekeejsCe egees cewLegvekeejer Hegceeefveefle
JeeJeced~ leefmcevmeHleces mLeeves HeeHeenweg&les <s Jee levcewLegveb meeeemeb
eceegeceemeerled~ leefmceVesJe meHleces mLeeves MegYeweg&les <s Jee efJeoiOeb ecejefnleb e
levcewLegveceemeerled~ efceeweg&les <s JeesYeeHeb meeceeveeled~ ve kesveefeegles ve <s Jee ve
meeeemeb veeefHe efJeoiOeefceefle ~~1~~
ieYee&Oeeve keeefueke kegC[ueer ceW ueive mes meeleJeW YeeJe ceW pees jeefMe jns Gmeer
kes Devegmeej (DeLee&led pees jeefMe efpeme ekeej jefle mebYeesie kejleer nw leovegketue) Heg<e
eje cewLegveef$eee mecePevee~ eefo meHlece YeeJe HeeHeen mes egle ee < nes lees cewLegve
kees ece-keuenege Deewj eefo MegYeen mes egle- nes lees neme-efJeueeme HetJe&ke
cewLegveef$eee mecHeVe ngF& nw, Ssmee mecePevee eeefnSs ~~ 1 ~~
DeeOeeveueive mes oerHe kee %eeve
meewjebMesypeebMes Jee ev: meewjeefvJeleesLe efnyegkes Jee ~
Meevlees oerHees pevceveeOeeves esVe jefJe<: ~~2~~
meewjebMe Fefle~ DeeOeevekeeues pevcekeeues eMvekeeues Jee oerHemeeYeeJe%eeveceenmeewjebMes e$e le$e jeMeew cekejkegc YeeesjvelejveJeebMemLes evceefme
lecemevOekeejs DeeOeeveb emeJee JeeJe:~ DeypeebMes Jee keke&ceerveeesjveleceveJeebMemLes Jee evceefme lecemesJe~ DeLeJee e$e le$eeJeefmLeleMevcee:
MevewMejeglemleoe lecemesJe DeLeJee ueiveeevMelegLeex YeJeefle leoevOekeej SJe
Meevlees oerHe: eMeevle FleLe&:~ SleoeOeeveueiveeppevceueiveeled eMveueiveee

41

efJeeejCeereced~ De$e meJe&eesies<eg eeke&egeMevcee: YeJeefle leoevOekeejeYeeJe:~~2~~

ieYee&Oeeve DeLeJee pevcemecee mes eefo evcee Meefve kes DeLeJee peueej
(keke&, ceerve, cekejesejeOe&) jeefMe kes veJeebMe ceW nes DeLeJee evcee ueive mes elegLe&
mLeeve ceW Meefve mes ege nes lees oerHe kee DeYeeJe, eefo Gme Hej mete& keer ef< ve nes
lees DeLee&led eefo mete& keer ef< nes lees oerHeke epJeefuele mecePevee eeefnSs ~~ 2 ~~
ieYee&Oeeve-mecee mes pevce-mecee kee %eeve (#esHeke)
eves eeJelme*dKes eoMeYeeies efve<eskemecees meeled ~
lemceeled leeJeefle jeMeew pevcesvoew mecYeJes ceeefme ~~3~~
ieYee&Oeeve kes mecee efpeme eoMeebMe ceW evcee nes Gmemes Gleves ner mebKeke
jeefMe ceW Gleves ner eoMeebMe Hej peye omeJeW ceeme ceW evcee peelee nw, lees peeleke
kee pevce neslee nw ~~ 3 ~~
efJeMes<epewmes ieYee&Oeeve-mecee ceW evcee kevee jeefMe kee HeeBeJeeB
eoMeebMe cekej kee nw, lees cekej mes HeeBeJeW Je=<e jeefMe kes Gleves ner DebMe Hej oMeJeW
ceeme ceW peye evcee peeesiee leye pevce nesiee, Ssmee mecePevee eeefnS ~
yengkeeue emeJe kee %eeve
Goeefle ce=ogYeebMes meHlecemLes e cevos
eefo YeJeefle efve<eske: metefleceyo$eesCe ~
MeefMeefve leg efJeefOejs<e eoMesyos ekegee&efVeieefoleefcen efevleb meteflekeeuesefHe egkelee ~~4~~
ueive ceW Meefve jeefMe (cekej ee kegbYe) kee veJeebMe nes Deewj ueive mes
meHlecemLe Meefve nes-eefo Ssmes eesie ceW ieYee&Oeeve neslee nw lees Gme efove mes leermejs Je<e&
ceW peeleke kee pevce nesiee ~ erke Fmeer ekeej kee eesie eefo evcee mes nes DeLee&led
efkemeer Yeer ueive ceW evcee (keke&) kee veJeebMe nes Deewj ueive mes evcee
meHlecemLeeve ceW nes lees Ssmes eesie ceW ieYee&Oeeve nesves Hej eoMe Je<e& ceW peeleke kee

42

pevce neslee nw ~ ieYee&Oeeve ueive mes pees Heue kene ieee nw, Gmes pevce-ueive mes Yeer
(eLeemebYeJe) mecePevee eeefnSs ~~ 4 ~~
ieYee&Oeevekeeefueke DeMegYeeesie
eceJe$eew egveskee&led Hegbmees jesieeoew efm$eeeveled ~
levceOeieeesce=&legmleoskeegle<eesewJeced ~~5~~
eceJe$eeefJeefle~ DeeOeevepevceceOes efHe$ees: MegYeeMegYe%eeveceen
DeeOeevekeeues eMvekeeues Jee Dekee&$eevlejeefMele: meHleces mLeeves eefo MeefveYeewceew
YeJelemleoe emeJeeoJeeke&d Heg<eme jesieeoew JeeefOekejeefJeleLe&:~ SJeb eveled meHleces
jeMeew MeefveYeewceew YeJelemleoe efm$eees jesiekejew YeJele:~ levceOeieees: ce=leg:~ leefoefle
MevewMejeejkeew leeesce&OeefmLeleeesMeveke&eese&Leeme*dKesve m$eerHegbmeesce=&legkejew
YeJele:~ le$eeefoleeeoe MeefveYeewceeesjskees eoMemLees efleerees efleeremLees YeJeefle leoe
emeJeeoJee&ked Heg<ees efceeles~ DeLe eveoskees eoMemLees efleerees efleeremLees YeJeefle
leoe emeJeeoJee&ked m$eer efceele FleLe&:~ leefmceVeefHe jeMeew MeefveYeewceeYeeceskesve
YegeebMekeeveefle$ece efleeresve YegpeceeveceeeHe eeke&eveesjvelejmeeJemLeeveb
leoeHemeew ceOeiele SJe YeJeefle~ leoeefHe m$eerHegbmeeesjskelejme ce=legYe&Jeefle~
leoskeegle<eesMewJeefceefle~ leees: MeefveYeewceeesce&Oeeoskesve Yeevege&oe ege: HejsCe
Meles leoe emeJeeoJee&ked m$eer efceele Fefle ~~5~~
ieYee&Oeevekeeue ceW mete& mes meHlece mLeeve ceW Meefve Deewj cebieue nes lees es oesveeW
Heg<e kes efueS jesieeo nesles nQ ~ Deewj eefo ener oesveeW (Meefve, cebieue) evcee mes
meHlece ceW nes lees eer kes efuees jesieeo nesles nw ~ leLee Fvekes (Meefve, cebieue) kes yeere
ceW mete& nes lees Heg<e keer Deewj ev nes lees eer keer ce=leg nesleer nw ~ SJeb eefo mete&
FveceW mes Ske mes egle Deewj Ske mes < nes lees Heg<e keer SJeb eefo Fme ekeej
evcee nes lees eer kes efuees DeMegYekeejke mecePevee ~~ 5 ~~
efJeMes<eeneB jefJe Deewj evcee mes 15 DebMeeJeefOe cee$e Deeies Deewj Heers
eefo Meefve, cebieue nes lees jefJe ev kees ceOemLe ceevevee eeefnSs ~ Fmemes DeefOeke

43

Devlej Hej Meefve, cebieue kes jnves mes ceOemLe nesves Hej Yeer Heue kee DeYeeJe
mecePevee~
DeeOeeve mes 10 ceemeeW ceW ieYe& kes He Deewj Heue
keueueIeveekeeJeeefmLelJeeescemce=eflemecegJee: $eceMe: ~
ceemes<eg Meg$ekegpepeerJemete&eveefke&meewceeveeced ~~6~~
DeMeveessieemeJee: Hejlees ueivesMeevmetee&Ceeced ~
keueg<ew: Heer[e Heleveb efveHeeref[lewefve&ce&uew: Hegef<: ~~7~~
keueueIevesefle~ DeeOeeveceemeeoejYe ceememeHlekeeefOeHeleerved eneveenieYe&:
eLeces ceemes keueueHees YeJeefle Meg$eMeesefCeleefceeerYetle: le$e ieYe&me eLeces ceemes
Meg$eesefOeHeefle:~ efleeres Meg$eMeesefCeleme IevelJeb YeJeefle le$e kegpeesefOeHeefle:~ le=leeres
ceemes ieYe&me nmleeeJeeJeeslHeefeYe&Jeefle le$e peewJeesefOeHeefle:~ elegLex ceeefme
ieYe&meeefmLemecYeJees YeJeefle le$eekeexefOeHeefle:~ Heeces ceeefme lJeked ece&mecYeJees
YeJeefle le$eeefOeHeefleMev:~ <e<s jesceeefCe peeevles le$e MeefvejefOeHeefle:~ meHleces
mce=eflemecegJeMewleveb YeJeefle le$e yegOeesefOeHeefle:~ Dele: $ecesCe ceeme$ees ieYe&me
ue#eCeb ceemeeefOeHeleerved ceemeeefOeHeefleeeespeveceenle$ee<ces ceeefme ieYeex
ceelegYeg&eceMveeefle le$e lemeeOeeveueiveme DeefOeHeefle: mJeeceer~ veJeces ceeefme leme
ieYe&meessiees YeJeefle le$e evesefOeHeefle:~ oMeces ceeefme emeJees YeJeefle le$eeke&:
mJeeceer~ eeespeveceenkeueg<ewefjefle~ DeOeevekeeues e: keueg<ees efJeJeCe&mleme
mecyeefvOeefve ceeefme ieYe&me Heer[e JeeJee~ efveHeeref[lewefjefle~ ensCeevesve enegs
efJeefpeles efMeefKeefMeKeeOJemles Gukeenles Jee ens leefmcevceeefme ieYe&Heleveb JeeJeced~
efvece&uew: jefMcemebegkelewie&Ye&me Hegef<Je&eJee ~~6-7~~
ieYee&Oeeve mes eLece ceW keueue (Meg$e-MeesefCele meefcceeCe), otmejs ceW Oeve
(efHeC[), leermejs cesb Debkegj (nmle-Heeoeefo DeJeeJe), eewLes ceW DeefmLe, HeeBeJeW ceW
ece&, s ceW jesce (ueesce), meeleJeW ceW ewleve neslee nw ~ SJeb Fve meeleeW kes mJeeceer
$ece mes-Meg$e, ceue, ye=nmHeefle, mete&, evcee, Meefve Deewj yegOe nwb ~ Fmekes yeeo
DeeJeW ceeme ceW DeMeve (ceelee kes eje Yege jmeeW kee Heeve), veJeW ceeme ceW Gsie

44

(ieYe& mes efvekeueves keer GlkeCe) Deewj omeJeW ceeme ceW emeJe neslee nw, Deewj Fve leerveeW
ceemeeW kes mJeeceer $ece mes ieYee&Oeevekeeefueke ueivesMe, evcee Deewj mete& mecePevee ~
ieYee&Oeeve keeue ceW efpeme ceeme kee mJeeceer keuegef<ele (Me$eg egled , veereefmLele
Deeefo) nes lees Gme ceeme ceW Heer[e Deewj efpemekee mJeeceer efveHeeref[le (eg ceW Hejeefpele)
nes, Gme ceeme ceW ieYe& kee Heleve SJeb efpeme ceeme kee mJeeceer efvece&ue (mJe jefMce)
nes GmeceW ieYe& ceW megKe (Hegef<) mecePevee ~~ 6-7 ~~
ieYee&Oeeve ueive mes ieYe&-mebYeJe-%eeve
yeueegeew mJeie=nebMes<Jeke&efmeleeJegHeee#e&ieew Hegbmeeced ~
m$eerCeeb Jee kegpeevew eoe leoe ieYe&mecYeJees YeJeefle ~~8~~
yeueegeeefJeefle~ ieYe&mecYeJeemecYeJe%eeveceene$e keg$e jeMeew mJejeMebMekemLeeJeeefoleMeg$eew yeueegeew Heg<eme pevceueiveeppevcejeMesJee& GHeeemLeeves
YeJelees eoe leoe ieYe&me mecYeJees JeeJe:~ eoe Deejkeevew mJejeefMeveJeebMemLeew
YeJele: efm$eeMeesHeee#e&ieew YeJelees leoeefHe ieYe&mecYeJees YeJeefle ~~8~~
mJejeefMe kes veJeebMe ceW efmLele yeueJeeved mete& Deewj Meg$e eefo Heg<e keer
pevce-jeefMe mes GHeee mLeeve (3~6~10~11) ceW nesb DeLeJee mJejeefMe
veJeebMeefmLele evcee Deewj cebieue eefo m$eer keer pevce-jeefMe mes GHeee mLeeve ceW neW
lees ieYe&-mebYeJe mecePevee eeefnSs ~ DeLee&led Ssmes eesieeW ceW ieYe&OeejCe neslee nw ~~ 8 ~~
ieYe&mebYeJe eesie Yeer veHegbmeke kes efuees efve<Heue
ueives yeefueefve iegjew Jee veJeHeecemebefmLelesefHe Jee YeJeefle ~
eesiee nleyeerpeeveeceHeuee JeerCesJe yeefOejeCeeced ~~9~~
ueives yeefueveerefle~ ieYe&mecYeJeeesieefve<HeuelJeb eenDeLeJee eoe
ueiveHeeceveJeceeveeceskeefmceved mLeeves yeueJeeved ye=nmHeefleYe&Jeefle leoe ieYe&mecYeJees
Jeee:~ DeLeJeeefoleevMeg$eeejkee: meJex SJe eefo mJeYeeieiee: m$eerHegbmeeseesHeeemLee YeJeefvle leoeefHe ieYe&mecYeJees YeJeefle~ eogkeleb e JejensvejJeervogMeg$eeJeefvepewefjefle~ nleyeerpeeveeb ceOes m$eerHegbmees: Develecees nleyeerpees YeJeefle leefmceved
nleyeerpes Fces eesiee efve<Heuee %esee:~ efkeefceJesleeneLee JeerCee yeefOejeCeeb Jeeeceevee

45

egeflecegKeb ve peveeefle leLewlesefHe eesiee:~ <eC{eveeb mebegeeveeceefHe ieYe&mecYeJeb ve

kegJe&efvle ~~9~~
DeLeJee yeueJeeved ieg ueive ceW nesves DeLeJee veJece, Hebece mLeeve ceW nesves Hej
Yeer ieYe&mebYeJe veneR neslee nw ~ en eesie veHegbmekeeW kes efuees Gmeer ekeej efve<Heue neslee
nw, pewmes yeefOejeW kes efueS JeerCee kee Meyo efve<Heue nw ~~ 9 ~~
ieYe& ceW Heg$e, kevee kee %eeve
efJe<ece#ex efJe<eceebMes mebefmLeleee iegMeMeeueiveekee&: ~
Hegevcekeje: meceYes<eg eesef<eleeb meceveJeebMeielee: ~~10~~
efJe<ece#e& Fefle~ DeLe ieYe&mecYeJe%eeveevevlejb ieYe&%eeveceen- efJe<ecemLewcex<eefceLegveeefomLewe&LeemecYeJeb meJezjsJe ye=nmHeefleeveke&ueivew: ve kesJeueb, eeJeled
eoefMe&lejeefMemecyeefvOeveJeebMekeielewe&nwie&Yex Heg<emecYeJees JeeJeb~ meceYesef<Jeefle~ Sles
ye=nmHeefleevueiveekee& eefo mecejeefMe<eg Je=<eeefo<eg efmLeleemleoe m$eerpevce keLeveereced~
ve kesJeueb eeJeelmecyeefvOeveJeebMekeielee eoe YeJeseg: leoeefHe eesef<eleeb pevcekeje
YeJeefvle~ eLeeefYeefnlee GYeeefJekeuHes e$ewJe yenye: efmLeleemleefuueemecYeJeefveoxMe:
meeces e yeueeefOekeJeMeeled~ Gee ye=nppeelekes`Deespe#ex Heg<eebMekes<eg
yeefueefYeue&iveeke&iegefJe&vogefYe:~ Hegbpevce eJeosled meceebMemeefnleweg&ices<eg leweexef<ele:'~~
Fefle~~10~~
ye=nmHeefle, evcee, ueive Deewj mete& es efJe<ecejeefMe Deewj efJe<eceveJeebMe ceW nes
lees Heg<e, (Heg$e) kee pevce, leLee es ner eejeW eefo mecejeefMe meceveJeebMe ceW nes lees eer
(kevee) kee pevce kenvee ~~ 10 ~~
Heg$e, kevee, eceue eesie
yeefueveew efJe<eceske&ieg vejb efm$eeb meceie=ns kegpesvogefmelee: ~
eceueb efMejerjebMesef<Jevogpe<e: mJeHe#emececed ~~11~~
yeefueve Fefle~ HegvejefHe ieYe&efue%eeveb eceuemecYeJe%eeveb
eenefJe<ecejeefMeieleew eLeemecYeJeceeefoleye=nmHeleer yeueegeew YeJelemleoe vejes
ieYe&mLees Jeee:~ mecejeefMe<JesJeb eLeemecYeJeb meJex SJe kegpeevMeg$ee yeefuevees eoe

46

YeJeefvle leoe m$eerieYe&Mesefle JeeJeced~ eceueew efMejerjebMesef<Jeefle~

efMejerjjeefMeveJeebMekemLee Deeefoleiegkegpesvogefmelee yegOe<e: eceueew mJeHe#es
kegJe&efvle~ Sleogkeleb YeJeefleelJeejes ef:mJeYeeJee efceLegveceervekeveeOeefvJeve:~ le$e
efceLegveOeefvJeveew Heg<eebMekeew keveeceerveew m$ebMekeew lesve eLeemecYeJeb
efceLegveOevJebMeieleeJeeefoleieg eefo yegOesve e$e le$eeJeefmLelesve Mevles leoe eceueew ew
Heg<eew Jeeeew~ SJeb eLeemecYeJeb keveeceerveebMeielee: kegpesvogefmelee e$e le$eeJeefmLelesve
yegOesve Mevles leoe eceues s keves Jeees~ DeLe oefMe&leenHeekeceefHe
ef:mJeYeeJejeefMemebmLeb eLee yegOe: HeMeefle leoe Ske: Heg<ees JeeJe Skee e kevee
JeeJee ~~11~~
mete& Deewj ye=nmHeefle es oesveeW yeueer neskej efJe<ecejeefMe ceW nes Heg$e kee, Deewj
eefo ceue, evcee, Meg$e es yeueer neskej mecejeefMe ceW nes lees kevee pevcekeejke
nesles nwb ~ leLee eefo es ner eesiekeejke en efmJeYeeJe jeefMeveJeebMe ceW nes Deewj Gme
Hej yegOe keer ef< nes lees DeHeves He#e ceW eceue (oes yeeeW) kee pevce
mecePevee~~11~~
efJeMes<een efke eefo Heg<ejeefMe efmJeYeeJe (efceLegve, Oeveg) kes veJeebMe ceW
nes lees oes Heg$e, eefo eer efmJeYeeJe (kevee, ceerve) kes veJeebMe ceW nes lees oes keveeSB,
SJeb eefo Ske Heg<e jeefMeveJeebMe ceW Deewj Ske eer jeefMeveJeebMe ceW nes lees ieYe& ceW
Ske ue[kee Deewj Ske ue[keer mecePevee ~
efJeMes<e
ueiveeef<eceesHeiele: Mevewej: Heg$epevceoes YeJeefle ~
efveieefoleeesieyeueeyeueceJeueeskee efJeefveeees Jeee: ~~12~~
ueiveeef<ecesefle~ Hegbpevceeesieevlejb m$eerHeg<eeesieees&eesjefHe mecYeJes meefle
efveMeees Jeee Fleenueiveb YegkelJee efJe<ece#e&ie: meewefj: ueiveeled
le=leereHeecemeHleceveJecewkeeoMemLeeveeveecevelecemLeevemLees eoe YeJeefle leoe
Heg$epevceoes YeJeefle~ Sleeveesieev<dJee pevcemecees eMvekeeues Jee vejeslHeefeefJe&%esee~

47

efveieefolesleeefoe$e Heg<eeesiemecYeJe: m$eerpevcemecYeJeMe le$e ees eeiees

yeueJeodeneefYeefveJe=emleMeeoskeleceme mecYeJees JeeJe: ~~12~~
SJeb eefo Meefve ueive mes efJe<ece (1, 3, 4 Deeefo) mLeeve ceW nes lees Heg$e kee
pevce kenvee ~ THej pees eesie meye kens iees nQ GveceW eesiekeejke eneW kes yeueeyeue
osKekej efveee kejvee eeefnSs ~~ 12 ~~
Fefle ueIegpeelekes ieYee&OeeveeOeee: ~~ 5 ~~

48

DeLe meteflekeeOeee: ~~ 6 ~~
iegjeefMejJee: meJeb jpe: efmele%eew leceeske&megleYeewceew ~
Slesvlejelceefve mJeeb eke=efleb pevlees: eeefvle ~~1~~
iegMeefMeefle~ eneCeeb meeefJekeeefoefJeYeeieceenye=nmHeefleeveefolee:
meeefJekee:, yegOeMeg$eew jepemeew Mevewejeejkeew, leecemeew Sles ene: pevlees:
mJeeceelceereeb eke=eEle eeefvle~ HetJeexeefJeefOevee ef$ebMeebMes eme Yeemkej: leeked
Fefle veveg eveke&ees: meeefJekelJesve eEke eeespevecegeles leeesieg&Cecee$ecesJe ~~1~~
ye=nmHeefle-evcee-mete& es meJeiegCeer, Meg$e-yegOe jpeesiegCeer leLee Meefve-cebieue
es oesveeW leceesiegCeer nQ ~ es peeleke kes Devle:kejCe ceW DeHeveer eke=efle (iegCe, Deeke=efle
Deeefo) osles nwb ~~ 1 ~~
peeleke kes iegCe-JeCee&efo
meJeb jpemlecees Jee ef$ebMeebMes eme Yeemkejmleeked ~
yeefueve: meMeer cetefle&yegOJee Jee peeeflekegueosMeeved ~~2~~
HetJe&efJeueives eeied veJeYeeiemleeMeer YeJeefle cetefle&: ~
ees Jee enes yeefue<mlelkeeues leeMeer Jeeee ~~3~~
meJeefceefle~ DeLe meteflekeeOeeeb JeeKeemeecemle$eeoeJesJe peeleme
meeefJekejepemeleecemeJeefveHeCeee Mejerjekeej%eeveceeneme pevcekeeues
Yeemkej Deeefole: meeefJekeef$ebMeebMes JeJeefmLelemleoe meeefJekees peele Fefle
JeeJeced~ SJeb jepemeeoew~ yeefueve: meMeer cetefle&efjefle Heg<eme pevcemecees ees
enesefle- yeueJeebmleme meMeer `elegjees veelege: FleeefoeoefMe&leefceefle leme
eLeeefJeOecesJe JeeJeb DeLeJee ueiveveJeebMemeeefOeHelesmleguee cetefle&Je&eJee~ Gkeleb
e`ueiveveJeebMeHelegueleveg: meeere&egleenleguelevegJexefle yegOJee Jee peeeflekegueosMeeefveefle HetJe&cetefle&efveoxMe:~ MJeHeekeMeyejefve<eeoe peeeflele SJe ke=<Cee YeJeefvle~
les<eecesJe efveoxMe:~ keefmceved kegues keesmeew peelees ieewjeCeeb ke=<Ceeveeb Jee osMeb e yegOJee
cetefle&efveoxMe:~ keefmceved osMes keeseb peele Fefle eLee keCee&kee: meJex SJe ke=<Cee
YeJeefvle~ Jewosne: meJex SJe Meecee:~ keeMceerje: meJex ieewje SJe ~~2-3~~

49

pevcemecee ceW mete& efpeme en kes ef$eMeebMe ceW nes Gmeer en kes meMe peeleke ceW
Yeer meJeeefo (meJe, jpe, lece) iegCe mecePevee ~ leLee pevcemecee pees en meyemes yeueer
nes Gmekes meceeve DeLeJee eLece (pevce ueive) ceW efpeme ekeej iegCe ege en kee veJeebMe
nes Gmekes meceeve ner peeleke kee Yeer mJeHeeefo mecePevee ~ Hej_e peeefle, kegue, osMe
kee efJeeej kej leovegmeej Heue kee efJeeej kejvee eeefnSs ~~ 2-3~~
efJeMes<eeneB JeCe& Deeke=efle Deeefo kee %eeve osMe, kegue, peeefle kes Devegmeej
Yeer leejlece mes mecePevee eeefnSs ~ keeeWefke ceelee-efHelee kes jbie He SJeb osMe
(mLeeve efJeMes<e) kee eYeeJe peeleke Hej efveefMeele He mes He[lee ner nw ~
efHelee kes Hejes#e ceW pevce
evs ueiveceHeMeefle ceOes Jee Meg$emeewceeesevs ~
pevce Hejes#eme efHelege&ceesoes Jee kegpes Jeemles ~~4~~
ev Fefle~ peeleme efHeleg: meefVeOeevecemeefVeOeeveb eeneme pevceueiveb
eves ve HeMeefle leme efHeleg: Hejes#es pevce JeeJeb, Meg$emeewceeesce&Oeieles evs meefle
efHeleg: Hejes#es pevce JeeJeced~ eme pevceueivemLe: Mevewejes YeJeefle leme efHeleg:
Hejes#es pevce JeeJeced~ eme ueiveeod Yeewce: meHlecees YeJeefle lemeeefHe efHeleg: Hejes#es
pevce JeeJeced ~~4~~
evcee ueive kees ve osKelee nes DeLeJee evcee yegOe Deewj Meg$e kes yeere ceW
nes ee Meefve ueive ceW nes ee ceue meHlece ceW nes lees Fve eesieeW ceW efHelee keer
DevegHeefmLeefle ceW yeeueke kee pevce kenvee ~~ 4 ~~
Hejpeele pevceeesie
HeeHeegleeske&: mesvog: HeMeefle nesjeb ve evceefHe peerJe: ~
HeMeefle meeke vesvogb eefo peerJees Jee Hejwpee&le: ~~5~~
HeeHeegleeske& Fefle~ DeLe Hejpeeleme %eeveceenevekee&JeskejeefMeieleew
le$e HeeHeenesejke: Mevewejes Jee YeJeefle leoe Hejpeelees JeeJe:~ DeLeJee evs
ueiveb ye=nmHeefleveexYeeb HeMeefle ve Meles leoeefHe Hejpeelees JeeJe:~
DeLeJeeke&eveJeskejeefMeieleew peerJees ve HeMeefle leoeefHe Hejpeelees JeeJe: ~~5~~

50

mete& eefo HeeHe (Meefve, ceue) Deewj evcee mes ege neskej ueive kees ve
osKelee nes, DeLeJee HeeHeege mete& evcee kees ve osKeW ee ev mes ege mete& nes Deewj
Gmekees ye=nmHeefle ve osKelee nes lees Ssmes eesie ceW pevce uesves Jeeues kees Hejpeele (Deve
mes GlHeVe) mecePevee ~~ 5 ~~
efJeMes<eFve keefLele eesieeW ceW eefo ye=nmHeefle keer ef< nes lees peeleke kees
Hejpeele eesie nesves Hej Yeer Hejpeele veneR mecePevee eeefnSs ~
meteflekee kes ie=n kee ej
ejb Jeemlegefve kesvesHeieeod eneomeefle Jee efJeueive#ee& ~
oerHeeskee&ogoeeod Jeefle&efjvogle: mvesnefveoxMe: ~~6~~
ejefceefle~ meteflekeeie=n%eeveb oerHe%eeveb een`eeeeoerMee:' Fleeefovee
ee efoked eme enmeesee leeqmceved ens kesvesHeieles leefieefYecegKeejb meteflekeeie=nb
JeeJeced~ yeng<eg kesvieles<eg ees yeueJeebmleefieefYecegKeb Jeeeced~ Deves
ueiveeoMeebMejeefMeefoieefYecegKeb JeCe&eefvle~ Deves leoefOeHeefoieefYecegKeb keLeeefvle~
Demeefle Jee efJeueive#ee&efoefle~ Metves<eg kesvs<eg ueivejeMesee& efoieefYeefnlee leefieefYecegKeb
ejb meteflekeeie=nb JeeJeced~ oerHeeskee&efoefleejjeefMeJeJeefmLeleskex meeee&ceeCees
oerHe DeeosMe:~ efmLejjeefMemLeskex SkeosMemLe: ef:mJeYeeJejeefMemLes eeefuele:
mLeeefHeleMesefle~ Goeeefle&: DeeosMee~ ueiveejcYe#eCes ef#eHlewkee Jeefle&:~ ueiveeJemeeves
meJee& oiOee~ DevlejeuesvegHeeHelees Jeefle&oiOeeceeCeb JeeJeced~ Fvogle: mvesnefveoxMe
Fefle~ e$e jeMeew evcee JeJeefmLele: le$e eefo eejcYe SJe efmLelees YeJeefle leoe
mvesnYeepeveb HetCe& JeeJeced~ eeefvleceYeeies leoe oerHeYeepeveb mvesnevleb JeeJeb
ceOesOe&ced, Deve$eevegHeele: ~~6~~
kesv (1~4~10~7) efmLele eneW mes meteflekeeie=n ej mecePevee (kesv ceW
yengle en nes leeW yeueJeeved en keer efoMee ceW) SJeb eefo kesv ceW en ve nesb lees ueive
jeefMe keer pees efoMee nes, Gme efoMee ceW ej mecePevee eeefnS ~ leLee mete& mes oerHe,
ev mes lesue Deewj ueive mes yeeer kee DeeosMe kejvee ~~ 6 ~~

51

efJeMes<eevcee kes DebMeevegmeej oerHe ceW lesue kee eceeCe mecePevee ~ DeLee&led
evcee jeefMe kes DeejbYe DebMe ceW nes lees oerHe ceW lesue HetCe&, jeefMe kes Devle DebMe ceW
nes lees lesue kee Yeer Devle, ceOe ceW DebMeevegHeele mes lesue eceeCe mecePevee ~ SJeb Goe
(ueive) kes DebMe mes Jeeleer kee eceeCe Yeer Fmeer ekeej mecePevee ~ (12, ueive, 2)
es HetJe& ceW, (3, 4, 5) es Gej ceW, (7, 8, 6) es Heefece ceW, leLee (9, 10,
11) es YeeJe meJe&oe oef#eCe efoMee ceW jnles nQ ~ Fmekee DeefYeeee en nw efke
ueiveeefoeoMeYeeJe kes Devegmeej mete& efpeme efoMee ceW jns Gme efoMee ceW oerHe keer
efmLeefle mecePevee ~ keefleHee erkeekeejeW ves ``oerHeeskee&led mes mete& efpeme (ej,
efmLej, efmJeYeeJe) jeefMe ceW jns leovegmeej oerHeke keer Yeer efmLeefle mecePevee, Ssmee
DeLe& efkees nQmees Hejce Demele SJeb ele#e efJe nw ~ keejCe mete& lees Ske
jeefMe ceW 1 ceeme leke jnlee nw, lees keee 1 ceeme leke oerHe keer efmLeefle meJe&$e Yeuee
Ske pewmeer jn mekeleer nw ? Ssmee DemecYeJe nw ~
meteflekeeie=n kee mJeHe
De{b veJeceLe oiOeb efe$eb meg{b ceveesjceb peerCe&ced ~
ie=ncekee&efokeJeeree&led eefleYeJeveb meefVeke=<we ~~7~~
De{efceefle~
meteflekeeie=nmJeHe%eeveceen
Dekee&ewe&nwJeeaee&od
yeueeefOekeeeled meteflekeeie=nb Jeeeced~ le$e meJe&ensYeeskex yeueJeefle meefle
meteflekeeie=nce{b Jeeeced~ evs yeueJeefle veJeb, Yeewces oiOeb, yegOes efe$eb,
ye=nmHeleeJelevle{b, Meg$es ceveesjceb, MevewMejs peerCe&ced~ eefleYeJeveb
meefVeke=<wMeseflemeefVeke=<w: eefleYeJeveb JeeJeced~ ie=neoele=enme Hegjle:
HeMeee es ene: efmLeleemlesvewJe $ecesCe meteflekeeie=neled eefleYeJeveb Jeeeced ~~7~~
pevcekeeue ceW eefo meye eneW keer DeHes#ee mete& yeueJeeved nes lees meteflekeeie=n
De{ (kecepeesj), ev yeueer nes lees veJeerve, ceue yeueer nes lees peuee ngDee, yegOe
yeueer nes lees keueeHetCe&, ye=nmHeefle yeueer nes lees meg{ (Delevle cepeyetle), Meg$e yeueer
nes lees Hejce ceveesjce (jceCeerke) leLee Meefve yeueer nes lees peerCe& (mebmkeej egle,
cejccele efkeee ngDee) kenvee ~ Deewj Gmeer en kes meceerHeJeleea DeLee&led meccegKe,

52

Jeece, oeefnves Deewj He=efmLele eneW kes Devegmeej GHeie=n kee mJeHe Yeer kenvee
eeefnes ~~ 7 ~~
efJeMes<eDeHeves mes meHlece meccegKe, elegLe&YeeJe oeefnvee, oMeceYeeJe Jeece
leLee meeLe ceW jnves Jeeuee en He=Yeeie iele mecePevee eeefnS ~ DeefYeeee en nw efke
yeueer en mes efpeme Yeeie ceW pees-pees en neW Gme-Gme Yeeie ceW Gve eneW kes meceeve Ge
jerefle mes Deve YeJeveeW (GHeie=neW) kee Yeer efJeeej kejvee eeefnes ~
meteflekeeie=n kes ceef_peue Deewj yejeceoe kee %eeve
iegees oMecemLees efef$eelegYet&efcekeb ie=nced ~
Oevegef<e meyeueefm$eMeeueb efMeeueceves<eg eceues<eg ~~8~~
iege Fefle~ ie=nYetefcekeeMeeuee%eeveceenye=nmHeefleemLees ueiveeeefo
oMecemLeeves YeJeefle leoe efef$eelegYet&efcekeb ie=nb JeeJeced~ keLecegeleseoe
HejceeseYeeieeved Heeeefle$ece efmLelees YeJeefle leoe efYetefcekeb kejesefle ie=nced~ eoe
Yeeie: He_eceeoJee&ked YeJeefle leoe ef$eYetefcekeb kejesefle~ eoe He_eYeeies YeJeefle leoe
elegYet&efcekeb kejesefle~ Oeveg<eerleeefoOevegOe&jmLes peerJes yeueesHesles leoe ef$eMeeueb
JeeJeced~ efMeeueceves<eg eceues<eg~ eceue#ex<eg efceLegvekeveeceerves<JesJeefmLeles peerJes
yeueesHesles efMeeueb ie=nb JeeJeced ~~8~~
Ge (keke&) jeefMemLe ye=nmHeefle oMeJeW mLeeve ceW nes lees meteflekee kee Iej
THejer mLeeve Hej DeLee&led otmejs, leermejs, eewLes Deeefo ceef_peue Hej pevce mecePevee ~
Deewj yeueJeeved ye=nmHeefle eefo OevegjeefMe cesb nes lees meteflekeeie=n leerve yejeceos mes, Deve
efmJeYeeJe (efceLegve, kevee, ceerve) ceW nes lees yejeceos mes ege Iej mecePevee
eeefnes~~8~~

53

meteflekee keer Meee kee %eeve

<edef$eveJeevlee: Heeoe: KedJeeevevlejeueYeJeveeefve ~
efJevelelJeb eceue#ez: $etjwmleegue GHeIeele: ~~9~~
<edef$eveJesefle~ KedJeemJeHe%eeveceenueiveel<edle=leereveJeceeoMejeMee: KedJeeee: Heeoe JeeJee:~ Sleogkeleb YeJeefle~ esve ueivesve emeJemleogeeeeb
efoefMe Meeeee: efMej:~ ueiveeled eoMele=leereew HetJe&Heeoew~ le$eeefHe le=leerees oef#eCe:
eoMees Jeece:~ <edveJeceew Heefeceew le$eeefHe <e<es oef#eCe: veJeceew Jeece:~
KedJeeevevlejeueYeJeveeefve~ ueiveb efleereb Meer<ex, elegLe& Heeceb oef#eCee*dies,
meHlee<ew HeeoYeeies, oMecewkeeoMeew Jeecee*dies~ Deme eeespeveb efJevelelJeefceleeefo~
eefmceved KedJees eceueew ef:mJeYeeJejeefMeYe&Jeefle leefmceved Yeeies efJevelelJeb vecelJeb
Jeeeced~ eefmceved KedJee*ieds $etjenes YeJeefle leefmceVes enlegue GHeIeelees
JeeJe:~ e$eekeex YeJeefle leoce{b e$e YeewcemleiOeb e$e MevewMejmleppeerCe&efceefle~ De$eeefHe eceue#ex meewceen: mJeeefceegeesHeefJevelelJeb HeeHeenesefHe
mJeeseef$ekeesCemLees veesHeIeele: ~~9~~
ueive mes 6~3~9~12 jeefMeeeB meteflekee keer Keefee kes eejeW HeeJes
mecePevee Deewj Fve eejeW kes ceOe $ece mes oes-oes jeefMeeeB Keefee kes Deve Debie
(eejeW Heeer ) mecePevee ~ Fme ekeej peneB efmJeYeeJejeefMe He[s JeneB kes mLeeve ceW
vecelee (PegkeeJe, s{e-ces{e) Deewj efpeme mLeeve keer jeefMe HeeHeen mes ege nes JeneB
kee mLeeve GHeIeele ege mecePevee ~~ 9 ~~
veeueJesef<le pevce-%eeve
eies eEmens Je=<es ueives lelmLes meewjsLeJee kegpes ~
jeMebMemeMes iee$es peeeles veeueJesef<le: ~~10~~
ces<e, Je=<e ee efmebn ueive nes, ueive ceW Meefve ee cebieue nes, ueive kes veJeebMe
mecyevOeer jeefMe keeueHeg<e kes efpeme Debie ceW nes, peeleke Gme Debie ceW veeue mes Jesef<le
neslee nw ~~ 10 ~~

54

meteflekee kes Mejerj Deewj Iej ceW Je-%eeve

%eseeefve leeceefCensceMegefejewHeeefCe ceewefekeb ueesnced ~
Dekee&ewyeueJeef: mJemLeeves nsce peerJesefHe ~~11~~
%eseeefveefle~ meteflekeeie=ns Je%eeveeLe&ceenmeJe&ensYeeskex yeueJeefle
meteflekeeie=ns leeceb JeeJeced~ evs yeueJeefle ceCee:, Yeewces megJeCe, yegOes Megefeefjefle
keebmeeefo, ye=nmHeleew jewHeb, Meg$es cegeeHeueeefve, MevewMejs ueesnced~ mJemLeeves nsce
peerJesefHe Fefle~ OevegOe&jceerveeesjvelejjeefMeJeJeefmLeles peerJes meJe&ensYees yeueJeefle
jewHeb ve JeeJeb megJeCe JeeJeefceefle ~~11~~
pevcemecee ceW eefo mete& yeueer nes lees leece, evcee yeueer nes lees ceefCe, Yeewce
yeueer nes lees megJeCe&, yegOe yeueer nes lees keeBmee-Heerleue, ieg yeueer nes lees eeBoer, Meg$e
yeueer nes lees ceesleer Deewj Meefve yeueer nes lees ueesne meteflekeeie=n ceW SJeb meteflekee kes
Mejerj Hej OeejCe efkeee mecePevee eeefnes ~ eefo DeefOeke en yeueer neW lees leece,
ceefCe, megJeCee&efo DeefOeke Je mecePeW ~ ye=nmHeefle eefo Oeveg ee ceervejeefMe kee nes lees
megJeCe& Yeer mecePevee eeefnes ~~ 11 ~~
meteflekeeie=n ceW GHemeteflekee kee %eeve
MeefMeueiveevlejmebmLeenlegueeeesHemeteflekee %esee: ~
GoieOexYevlejiee yeeeee$eme MesOex ~~12~~
MeefMeueivesefle~ GHemeteflekee%eeveceenueiveeoejYe evcee eefmceved
jeMeew JeJeefmLelemleovlejs eeJevlees ene JeJeefmLeleemleeJelmebKee GHemeteflekee
JeeJee:~ Je#eceeCeeegoe&eeOeeeeled leemeeb efef$eiegCelJeeefo JeeJeced~ Je#eceeCeJeieexecemJejeefMes<keeCeveJeebMes efiegCeb Je$eeseeesefm$eiegefCeleb efef$eiegefCelJes meke=led
ef$eiegCeefceefle meteflekeeveecegHemeteflekeeveeb enHepeeefleJeeesJeCe&Heeoees JeeJee:~
GoieOe& Fleeefo GejefoiJeJeefmLelecegoieOe&ced DeMeefceleLe&:~ leefmceVeMesOex
ueiveevevlejieleeveeb ceOes eeJevlees ene JeJeefmLeleemleeJevle GHemeteflekee Deeieejs
SJe JeeJee:~ evueiveevlejieleeveeb eneCeeb ceOes eeJevlees ene Mes e$emeex
JeJeefmLeleemleeJevle GHemeteflekee: meteflekeeieejeefnJe&eJee: ~~12~~

55

ueive Deewj evcee kes ceOe ceW efpeleves en neW Gleveer GHemeteflekeeSB mecePeveer
eeefnes ~ Gve GHemeteflekeeDeeW ceW Yeer efpeleves en DeMe e$eeOe& (ueive kes YeesieebMe
mes DeejcYe kej meHlece kes YegeebMe leke 6 jeefMe) ceW nesb Gleveer Iej kes Devoj Deewj
efpeleves en Me e$eeOe& (meHlece kes YeesieebMe mes ueskej ueive kes YegebeMe leke 6
jeefMe) ceW neW Gleveer Iej kes yeenj ceW GHemeteflekeeSB mecePeW ~ Fmekee met#ceefJeeej
Deeegoe&eeOeee ceW efkeee ieee nw ~~ 12 ~~
Fme ekeej Yeejleer-efnvoererkeemeefnle ueIegpeeleke ceW
meteflekeeOeee meceeHle ~~ 6 ~~

56

DeLeeefjeOeee: ~~ 7 ~~
Deefjeesie
<e<s<cesefHe ev: meees cejCeee HeeHemev<: ~
De<eefYe: MegYe<es Je<ezefce&ewmleoOexve ~~1~~
<e<s<cesHeerefle~ DeLeeefj<eOeeeb JeeKeemeece:~ le$eeefj<eesieceeneme pevceueiveeled <es mLeeves eefo evcee YeJeefle DeLeJee<ces~
meewceenwjMeceeve: HeeHeenw&Meles leoe peeleme meees cejCeb JeeJeced~ DeLeJee
<eeces evcee: HeeHeensCe ve Meles meewcesve Meles leoe peeleme Je<ee&<ces cejCeb
JeeJeced~ DeLeJee <eeces evcee: meewcesve Meles HeeHesve e Meles leoe
peeleme Je<e&eleg<esve cejCeb JeeJeced~ DeLe <eececeieMevcee: ve keefMeod
Meles leoe eesie SJe ve YeJeefle ~~1~~
pevce ueive mes evcee 6~8 mLeeve ceW (kesJeue) HeeHeen mes nes lees
MeerIe cejCe kenvee ~ eefo cee$e MegYeen mes nes lees 8 Je<e& leke SJeb eefo HeeHeMegYe oesveeW mes nes lees Gmekee DeeOee (DeLee&led 4 Je<e& leke) peeleke keer efmLeefle
(peerJeve) mecePevee ~~ 1 ~~
MeefMeJelmeewcee: HeeHewJe&ef$eefYejJeueesefkelee ve MegYe<e: ~
ceemesve cejCeoe: meg: HeeHeefpelees ueiveHeeemles ~~2~~
MeefMeJelmeewcee Fefle~ DeefjevlejceenMeefMevee legue: MeefMeJelmeewcee
Sleogkeleb YeJeefle ueiveeled <es mLeeves DecesefHe Jee keefMeod meewceenes YeJeefle me e
HeeHeensCe Je$eielesve Meles Je$eenCeceJeMes<eyeueesHej#eCeeLe&ced~ SJeb peeles yeefuevee
ensCe HeeHesve Meles ve eeHeskesve meewceensCe Meles leoe peeleme ceemesve cejCeb
JeeJeced~ HeeHeefpelees ueiveHeMeemle Fefle eme pevceueiveeefOeHeefle: HeeHemeceeielees
HeeHeeniesns Meles Jee efpelee: me ueiveeled meHleces eefo YeJeefle leoe ceemesve cejCeb
JeeJeced~ efpeleue#eCe- cegeles`oef#eCeefokedmLe: Heg<ees JesHeLegjeeHe
meefVeJe=eesCeg:~ DeefOe{es efJeke=lees efve:eYeesefJeJe&CeMe e: me efpele:' Fefle ~~2~~

57

eefo evcee kes meceeve ner keesF& MegYeen pevceueive mes s ee DeeJeW
YeeJe ceW efmLele nes Deewj Je$eer (yeueJeeved) HeeHeen mes Deewj efkemeer MegYeen keer
ef< mes jefnle nes lees 1 ceeme ceW eefo HeeHeen mes Hejeefpele ueivesMe meHlece YeeJe ceW
nes lees Yeer 1 ceeme leke peeleke kee peerJeve mecePevee ~~ 2 ~~
jeMevlemLew: HeeHew: mevOeeeeb efnceceetKenesjeeeced ~
ce=leg: eleskemLew: kesvs<eg MeMeeHeeHewe ~~3~~
jeMevlemLewefjefle~ Deefjevlejceene$e e$e jeMeew HeeHeenes
JeJeefmLele: me veJeces veJeebMekes efmLele SJeb meJex ene: HeeHee eoe jeMevlemLee
YeJeefvle mevOeekeeueMe YeJeefle leoe peeleme ce=legYe&Jeefle~ mevOeeue#eCeced
DeOee&mlemeceeeled mevOee JeeerYetlee ve leejkee eeJeled ~
lespe: HeefjneefvecegKeeeveesjOeexoeb eeJeled ~~ Fefle ~~
leefmcevmevOeekeeue Fefle eleskemLew: kesvs<eg MeMeeHeeHeMesefle eleg<eg& kesvs<eg eLee
leLeeke&evYeewceMevewMejeCeecevelecees YeJeefle leoe peeleme ce=legJe&eJe: ~~3~~
mevOeekeeue kes mecee ueive ceW evcee keer nesje nes Deewj mecemle HeeHeen
jeefMe kes Deefvlece veJeebMe ceW nes DeLeJee eefo eejeW kesv (1~4~7~10) ceW
eleske ceW evcee Deewj HeeHeen (mete&-cebieue-Meefve) nes lees cejCeeo
mecePevee~~3~~
e$eeekeHeeex HeeHeMegYew: keerYeesoes ce=leg: ~
efveOeveeleg<eiewJee& $etjw: #eerCes MeefMevegoes ~~4~~
e$eeeefieefle~ DeefjeesieeceeneeJeevebMees ueivemeeYegefolemleeJeled
mebKeekeeMecejeMesjbMeeoejYe eeJeelegLe&mewJe jeMesmleeJelmebKewJeeMemleeJee$eme HetJee& efleereceHejeOe %eseced~ e$e eoe e$eme HetJee&x meJex HeeHee JeJeefmLelee
YeJeefvle Je=efMeke-keereesjveleceb e ueiveb YeJeefle leoe peeleme ce=legYe&Jeefle~
efveOeveelegesleeefo~ Decekesviewe&Lee leoe HeeHew: #eerCes evceefme ueives meefle eme
pevce YeJeefle me efceeles ~~4~~

58

keer (keke& ee Je=efeke) ueive nes Deewj e$e mes HetJee&Oe& (oMece
YeeJejeMeeefo Hee&vle) ceW HeeHeen Deewj e$e kes HejeOe&(belegLe&YeeJejeMeeefo mes
oMeceYeeJejeMeeefo Hee&vle) ceW MegYeen neW lees peeleke keer ce=leg kenvee ~ SJeb eefo
meYeer HeeHeen Dece Deewj kesv (1~4~7~10) ceW efmLele nesb Deewj #eerCe evcee
ueive ceW yewe nes lees Yeer cejCekeejke neslee nw ~~ 4 ~~
meHlee<evleesoeies MeefMeefve meHeeHes MegYes#eCeefJeeges ~
ve e keCkesefmle keefegYemleoe ce=legjeosMe: ~~5~~
meHleesefle~ DeefjevlejceenmeHleeeoMeeveeceskelecesefHe mLeeves ueives
Jee ev: HeeHeeneglees YeJeefle~ MegYeensCe yegOeiegMeg$eeCeeceskelecesveeefHe ve Meles ve
e egees ve e kesvs<eg MegYeen: keefeosJebefJeOes eesies peeleme cejCeceeosMeced ~~5~~
HeeHeen mes ege evcee 7~8~12~1 Fve YeJeveeW ceW efmLele nes, kesv ceW
keesF& Yeer MegYeen ve nes leLee Deve mLeeveere (kesv mes efYeVe mLeeveere) MegYeen mes
osKee Yeer ve peelee nes lees Ssmes eesie ceW peeleke keer ce=leg kenvee ~~ 5 ~~
elegjm$es meHleceie: HeeHevlemLe: MeMeer cejCeoelee ~
Goeielees Jee ev: meHlecejeefMeefmLelew: HeeHew: ~~6~~
elegje Fefle~ DeefjeesieeceenueiveeevceeelegLex mLeevesces Jee
meHleces Jee efmLelemle$e e HeeHeeneesce&Oeielemleoe peeleme cejCeb kejesefle FleLe&:~
Goeielees Jesleeefo~ ueives evcee YeJeefle meHlecemLee: HeeHeee YeJeefvle leoe peeleme
ce=legJe&eJe: ~~6~~
eefo oes HeeHe eneW kes ceOe ceW evcee ueive mes 4~8~7 mLeeve ceW nes lees
ce=legkeejke neslee nw ee ueive ceW evcee Deewj meHlece mLeeve ceW HeeHeen nes lees Yeer
ce=legkeejke neslee nw DeLee&led peeleke keer ce=leg nesleer nw ~~ 6 ~~

59

#eerCesvoew eoMeies ueivee<cejeefMemebefmLelew: HeeHew: ~

meewcejefnles e kesvs meees ce=legefJe&efveoxMe: ~~7~~
#eerCesvoeefJeefle~ Deefjevlejceeneme pevceueiveeod eoMemLeeves
#eerCeMeves YeJeefle ueiveecejeMeew eefo HeeHee JeJeefmLelee: meewcejefnleeefve kesveefCe
YeJeefvle leoe peeleme meees cejCeb JeeJeced ~~7~~
kesv MegYeen mes jefnle nes #eerCeevcee eoMeYeeJe ceW Deewj HeeHeen ueive,
Dece mLeeve ceW nes lees MeerIe ner ce=leg kenvee eeefnes ~~ 7 ~~
meesHeHueJes MeMees me$etjs ueiveies kegpes<ceies ~
ce=legcee&$ee mee evJeokex e Mem$esCe ~~8~~
meesHeHueJe Fefle~ Deefjevlejceenmen GHeHueJesve Jele&les meesHeHueJe:
evenCekeeues ueiveieles evceefme le$ewJe MevewMejs HeeHes JeJeefmLeles ueiveeoceieles
e Yeewces peele: efMeMegefce&eles cee$ee menwJe~ evJeokex meMem$esCesefle~ evsCe legueb
evJeled Sleogkeleb YeJeefle ~ DeeefoleenCekeeues Dekeex ueiveielees YeJeefle le$ewJe
MevewMej: HeeHeen: Decees Yeewce: leoe peeleme levceelegMe Mem$elees
ce=legYe&Jeefle~~8~~
eefo jeng mes emle evcee HeeHeen kes meeLe ueive ceW nes Deewj DeceYeeJe ceW
cebieue nes lees ceelee kes meeLe peeleke keer ce=leg Deewj eefo evcee kes meceeve mete& nes
DeLee&led kesleg mes emle mete& HeeHeen kes meeLe ueive ceW nes Deewj DeceYeeJe ceW cebieue
nes lees ceelee kes meefnle peeleke keer ce=leg Mem$e mes nesleer nw ~~ 8 ~~
ueive-eoMe-veJecee<cemebmLewev-meewefj-metee&jw: ~
peeleme YeJeefle cejCeb eefo ve yeueegle: HeefleJe&emeeced ~~9~~
ueiveeoMesefle~ Deefjevlejceeneme peiceefve ueiveieleMevcee
YeJeefle eoMemLe: MevewMej: veJeceeske& Decees Yeewcees YeJeefle peerJeMe yeueJeeVe
YeJeefle leoe peeleme cejCeb YeJeefle ~~9~~

60

eefo ueive ceW evcee, eoMeYeeJe ceW Meefve, veJece ceW mete& Deewj Dece ceW
cebieue nes leLee ye=nmHeefle yeuejefnle nes lees peeleke keer ce=leg nesleer nw ~ yeueege
ye=nmHeefle kes jnves Hej ce=leg veneR nesleer ~~ 9 ~~
megleceoveveJeevleueivejvOes<JeMegYeeglees cejCeee MeerlejefMce: ~
Ye=iegmegleMeefMeHeg$eosJeHetpewe&efo yeefueefYeve& egleesJeueesefkelees Jee ~~10~~
megleceovesefle~ DeefjevlejceenueiveelHeecemeHleceveJeceeoMeecemLeeveeveecevelecemLeevemLe: ueivemLees Jee eves YeJeefle me e HeeHeenegees YeJeefle
Meg$eyegOeye=nmHeleerveecevelecesve ve egees ve Meles yeefuevee Jee leoe peeleme cejCeee
YeJeefle ~~10~~
eefo HeeHeen mes egle evcee 5~7~9~12~1~8 YeeJeeW ceW nes Deewj
yeueJeeved Meg$e, yegOe, ieg mes egle DeLeJee ve nes lees peeleke keer ce=leg veneR nesleer
nw~~10~~
eesies mLeeveb ieleJeefle yeefueveevs mJeb Jee levegie=nceLeJee ~
HeeHew&<s yeueJeefle cejCeb Je<e&meevle: efkeue cegefveieefoleced ~~11~~
eesies mLeeveefceefle~ DevegecejCekeeueeveeceefjeveeb keeue%eeveceen
eefmceved efjeesies peeleme cejCekeeueefJeefOeveexemleefmceved eesies peeleme es
eesiekelee&jes enemles<eeb ceOes ees yeueJeevme eefmcevjeMeew pevcekeeues JeJeefmLelemle$e
eej$eceeevceefme eeHles peeleme cejCeb JeeJeced~ mJeced Deelceereb mLeeveb Jee ieles
evceefme peelekeeues e$e jeMeew evcee JeJeefmLelemlecesJe jeefMe HegvejefHe ieles
evceefme leme cejCeb JeeJeced~ levegie=nb ueiveb le$e eej$eceeled ieles evceefme leme
cejCeb JeeJeced~ keoslegeles Je<e&meevle: mebJelmejmeevlejs~ Sleogkeleb YeJeefle
DevegecejCekeeueceejYe peelees Je<e&ceefle$eceleerefle le$e eefleceemecesJewleeefve
evcemLejeefMele SJeeJeievleJeeefve~ le<ee&Yevlejs leme keoe cejCeb JeeJeefcelele
DeenHeeHews yeueJeefle~ oefMe&lejeefMe$ees Skeefmceved jeMeew eoe yeueJeeved eves
YeJeefle HeeHewMe es YeJeefle leoe leme cejCeb JeeJeb ve kesJeueielecee$e SJe evs~

61

efkeue cegefveieefoleb efkeuesleeiecemetevee~ cegefveieefoleceefjue#eCeefceleeieceHeejcHeexCe

etele Fefle ~~11~~
efpeve DeefjeesieeW ceW ce=leg kee mecee veneR yeleeee ieee nw, Gve eesieeW ceW
efveefMele He mes ceejke (cejCe) kees kenles nQpevcemecee meyemes yeueJeeved pees en
nes Gme en kes mLeeve ceW ee DeHeves mLeeve ceW DeLee&led pevcemecee efpeme mLeeve ceW
evcee nes Gme mLeeve ceW ee ueive jeefMe ceW yeueJeeved SJeb HeeHeen mes evcee
eJesMe kejlee nw, Gmeer mecee peeleke keer ce=leg efveefMele He mes Ske Je<e& kes Devoj
ner nesleer nwSsmee cegefveeeW ves efveoxMe efoee nw ~~ 11 ~~
Fmeer ekeej Yeejleer-efnvoererkeemeefnle ueIegpeeleke ceW
DeefjeOeee meceeHle ~~ 7 ~~

62

DeLeeefjYeeOeee: (8)
meJee&efveceeveefleyeue: mHegjobMegpeeuees
ueiveefmLele: eMeceesled megjjepecev$eer ~
Skees yentefve ogefjleeefve megogmlejeefCe
Yekelee eege FJe MetueOejeCeece: ~~1~~
yeueJeeved osoerHeceeve efkejCeeW mes ege cee$e ye=nmHeefle ueive ceW nes lees mecHetCe&
DeefjeW kee veeMe kej oslee nw ~ pewmes YeefeHetJe&ke efMeJepeer kes eefle efkeee ieee Ske
eCeece meYeer HeeHeesb kees otj (veeMe) kej oslee nw ~~ 1 ~~
ueiveeefOeHeesefleyeueJeeveMegYewj<:
kesvefmLelew: MegYeKeiewjJeueeskeeceeve: ~
ce=legb efJeOete efJeoOeeefle megoerIe&ceeeg:
mee& iegCewye&ngefYeefpe&leee e ue#cee ~~2~~
yeueJeeved ueivesMe HeeHeeneW mes De SJeb kesv-efmLele MegYe eneW mes nes
lees mecHetCe& DeefjeW kees veeMe kej meYeer ekeej kes iegCe Deewj Gejesej Je=efkej
mecHeefe meefnle oerIee&eg eoeve kejlee nw ~~ 2 ~~
ueiveeo<ceJele&efHe yegOeiegYeeie&JekeeCeieev:~
ce=legb eeHleceefHe vejb Heefjj#elesJe efveJee&peced ~~3~~
pevceueive mes DecemLeeve ceW jnves Hej Yeer evcee eefo yegOe, ieg ee Meg$e
kes s<keeCe ceW nes lees Deveske DeefjeW kes jnves Hej Yeer peeleke keer meYeer ekeej mes
j#ee kejlee nw ~~ 3 ~~
ev: mecHetCe&leveg: meewce#e&iele: efmLele: MegYemeevle:~
ekejesefle efj<Yeb efJeMes<ele: Meg$emev<: ~~4~~
HetCe&evcee eefo MegYeen keer jeefMe ceW efmLele nes Deewj oes MegYe eneW kes
ceOe ceW nes lees Deefj kee veeMe kejlee nw Deewj eefo Jener evcee Meg$e mes nes lees
efJeMes<e He mes Deefj kees otj kejlee nw ~~ 4 ~~

63

yegOeYeeie&JepeerJeeveeceskelece: kesvceeielees yeueJeeved ~

$etjmeneees eeefHe meees efj<me Yeee ~~5~~
yegOe, Meg$e Deewj ye=nmHeefle FveceW mes keesF& Yeer Ske en yeueJeeved neskej kesv
ceW efmLele nes Deewj DeMegYe en mes -egle ve nes lees MeerIe ner Deefj kee veeMe kejvee
nw ~~ 5 ~~
efjHegYeJeveieleesefHe MeMeeriegefmeleevelcepekeeCemLe: ~
ie[ FJe Yeesefieo<b Heefjj#elesJe efveJee&peced ~~6~~
ueive mes <emLe evcee eefo yegOe, ieg ee Meg$e kes s<keeCe ceW nes lees
peeleke keer j#ee kejlee nw ~ pewmes meHe& mes YeeYeerle keer ie[ j#ee kejlee nw~~6~~
meewceeceOeiele: mecHetCe&: efmveiOeceC[ue: MeMeYe=led ~
efve:Mes<eeefj<nvlee Yegpeueeskeme ie[ FJe ~~7~~
MegYeeneW kes ceOe ceW eefo HetCe&evcee nes lees mecHetCe& DeefjeW kee veeMe
kejlee nw ~ pewmes-meHe& mecetneW kee veeMe ie[ kejlee nw ~~ 7 ~~
MeMeYe=efle HetCe&Mejerjs Megkeues He#es efveMeeYeJes keeues ~
efjHegefveOevemLes efj<b eYeJeefle vewJee$e peeleme ~~8~~
eefo efkemeer kee pevce MegkeueHe#e keer jeef$e ceW nes Deewj HetCe& evcee ueive mes
<e DeLeJee DecemLeeve ceW efmLele nes lees Yeer peeleke kees Deefj veneR neslee
nw~~8~~
emHegefjleefkejCepeeues efmveiOeeceueceC[ues yeueesHesles ~
megjceefv$eefCe kesvieles meJee&efj<b Meceb eeefle ~~9~~
eefo pevcemecee ceW yeueJeeved ye=nmHeefle kesv ceW nes lees mecHetCe& DeefjeW kee
veeMe kejlee nw, DeLee&led eeHle Deefj Yeer meceeHle nes peelee nw ~~ 9 ~~

64

meewceYeJeveesHeeelee: meewceebMekeiee: meewcekeeCemLee: ~

iegevkeeJeMeefMepee: meJexefj<me nvleej: ~~10~~
ye=nmHeefle, evcee, Meg$e Deewj yegOe eefo MegYejeefMe ceW efmLele neW Deewj en
MegYeen jeefMe kes veJeebMe leLee s<keeCe ceW neW lees mecHetCe& DeefjeW kees otj kejles
nQ~~10~~
eveOeeefmelejeMesjefOeHe: kesvs MegYeenes JeeefHe ~
eMeceeefle efj<eesieb HeeHeeefve eLee nefjmcejCeced ~~11~~
Ske Yeer MegYe en ee ev mes ege jeefMemJeeceer kesv ceW nes lees Deefj
eesie kee veeMe kejlee nw ~ pewmes efJe<Ceg YeieJeeved kee mcejCe HeeHeeW kee veeMe kejlee
nw~~11~~
HeeHee: eefo MegYeJeiex meewcew&<e: MegYesMeJeie&mLew: ~
efveIveefvle leoe efj<b HeeEle efJejee eLee egJeefle: ~~12~~
eefo Deefjkeejke HeeHeen MegYeen kes Jeie& (<e[dJeie&) ceW neW Deewj MegYe
Jeie& ceW efmLele MegYe en mes nesb lees Deefj kee veeMe kejlee nw ~ pewmes Hej-Heg<e ceW
Deemee m$eer DeHeves Heefle kee veeMe kej osleer nw ~~ 12 ~~
jengefm$e<e<eueeYes ueiveeled meewcewefve&jeref#ele: mee: ~
veeMeeefle meJe&ogefjleb ceele FJe letuemeeleced ~~13~~
ueive mes (pevce ueive mes) 3~6~11 mLeeve ceW eefo jeng nes Deewj MegYeen
mes nes lees en mecHetCe& DeefjeW kees Gmeer ekeej ve kejlee nw pewmes F& kes mecetn
kees Deefive ve kejleer nw ~~ 13 ~~
Meer<eexoes<eg jeefMe<eg meJex ieieveeefOeJeeefmeve: metleew ~
eke=eflemLeeeefj<b efJeueereles Ie=leefceJeeefivemLeced ~~14~~
pevcemecee eefo mecHetCe& en Meer<eexoe jeefMe ceW nes lees enpeve Deefj kee
veeMe Gmeer lejn neslee nw, pewmes Deefive Ie=le kee veeMe kej osleer nw ~~ 14 ~~

65

lelkeeues eefo efJepeeer MegYeen: MegYeefvejeref#eleesJeMeced ~

veeMeeefle meJee&efj<b ceele FJe HeeoHeeved eyeue: ~~15~~
pevcemecee ceW Ske Yeer en eefo eneW kes meeLe eg ceW efJepeeer nes Deewj
MegYeen mes nes lees mecHetCe& DeefjeW kee veeMe kejlee nw ~ pewmes eyeue Jeeeg ueleeHeeoHeeW kee veeMe kej oslee nw ~~ 15 ~~
He#es efmeles YeJeefle pevce eefo #eHeeeeb
ke=<Ces leLeenefve MegYeeMegYeMeceeve: ~
leb evcee efjHegefJeveeMeieleesefHe elveeoeHelmeg j#eefle efHelesJe efMeMegb ve nefvle ~~16~~
eefo efkemeer kee pevce MegkeueHe#e keer jeef$e ceW nes Deewj evcee MegYeen mes
nes DeLeJee eefo efkemeer kee pevce ke=<CeHe#e kes efove ceW nes Deewj evcee HeeHeen
mes < nes lees <emLe. DecemLe (6~8) nesves Hej Yeer evcee peeleke keer efHelee
kes meceeve j#ee kejlee nw DeLee&led Deefj kee veeMe kejlee nw leLee cejves veneR oslee
nw~~16~~
Fme ekeej Yeejleer-efnvoererkeemeefnle ueIegpeeleke ceW
DeefjYeeOeee meceeHle ~~ 8 ~~

66

DeLeeegoe&eeOeee: ~~ 9 ~~
eneegoe&e
jeMebMekeuee iegefCelee eoMeveJeefYee&nme YeieCesYe: ~
eoMeleeJeMes<esyoceemeefoveveeef[kee $eceMe: ~~1~~
jeMebMekeuesefle~ DeLeeegoe&eeOeeeb JeeKeemeecemle$e Heg<epevcekeeues
mHegieefCelesve efJeMes<ekece&Cee mHegeenemleelkeeefuekeeMe kele&Jee: ueiveb e
leelkeeefuekeb kele&Jeb leelkeeefuekemewJeeke&Meeegoe&e: kele&Je:~ lelkejCeesHeeeceenleelkeeefuekeenme jeMebMekeueefJekeuee: He=Leked eoMeefYeieg&efCeleemlelees
veJeefYeieg&efCelee SJeceeefOekeMelesve, iegefCelee: keeee&: efJeefueHleeveeb ceOes Jegl$ecesCe
<eee YeeieceHeleeJeeHleb keueemeg eespeb eoJeefMeb Heueeefve~ keueeYees <eee
YeeieceHeleeJeeHleb DebMes<eg eespeb %eseb Iee: lelees Yeeies<eg ef$ebMelee YeeieceHeleeJeeHleb jeefMe<eg eespeb Mes<eb efoJemee:~ lelees jeefMe<eg eoMeefYeYee&ieceHeleeJeeHleb les
YeieCee: Mes<eb ceemee:~ YeieCeeveeceefHe eoMeYeeieceHeleeJeeHleb leepeb Mes<eeefCe
Je<ee&efCe~ SJeceyoceemeefoveveeef[kee: $eceMe Fefle~ GoenjCeced leeLee mHegen:
3~290~59~~59~~ Deme `jeMebMekeueeefJekeuee eoMeefYeieg&efCelee peeleb 36~
348~ 708~ 708 HegvejefHe veJeefYeieg&efCelee 324~ 3132~ 6372~
6372 lelees efJeefueefHlekeemeg Sleemeg <eee YeeieceHeleeJeeHleb 106 lelkeueemeg
eesefpeleb 6478 Mes<eb 12 Heueeefve leeYees <eef<YeeieceHeleeJeeHleb 107 DebMes<eg
eesefpeleb 3239 Mes<eced 8 Slee Iee:~ S<eg ef$ebMelee ueyOeb 107 leeefMe<eg egkeleb
431 Mes<eb 29 Sles efoJemee:, Hegve: jeMeew eoMeYeeiesve ueyOeb 35 Sles YeieCee:
Mes<eb 11 Sles ceemee: YeieCesYees eoMeYeeiesve ueyOeb 2 efveHeeesielJeeeepeb Mes<eced
11 Je<ee&efCe~ Je<e&ceemeefoveIeerHeueeosjOeesOe: mLeeHevee keeee&~ SJeb meJex<eeb eneCeeb
kejCeereced~ SJeb ke=les Deeegoe&ees YeJeefle ~~1~~
efpeme en kee Deeegoe&e peevevee nes Gvekes leelkeeefueke mHe jeefMe-DebMekeuee-efJekeuee kees 12 Deewj 9 mes DeLee&led 108 mes iegCee kej meJeCe&ve kejkes
DeLee&led efJekeuee ceW 60 mes Yeeie oskej ueefyOe kees keuee ceW pees[s efHej GmeceW 60
mes Yeeie oskej ueefyOe kees DebMe ceW, 30 efHej DebMe ceW 30 mes Yeeie oskej ueefyOe

67

kees jeefMe ceW Deewj jeefMe ceW 12 mes Yeeie oskej ueefyOe kees YeieCe Deewj eefo YeieCe
12 mes DeefOeke nes lees 12 mes leef<le kejkes Mes<e legue Je<e& Deewj jeMeeefo Mes<e
legue ceemeeefoke (ceeme efove Ieer-Heue) Gme en keer Deeeg nesleer nw ~~ 1 ~~
GoenjCemHe mete& jeMeeefo 0~20~10~5 nw ~ Fvekees 108 mes
iegCee kejves mes jeMeeefo 0~2160~1080~540 Fmekees meJeCe&ve kejves mes
YeieCeeefo 6~0~18~9~0 eneB YeieCe 12 mes kece nw Dele: ener mete& keer
Je<ee&efo Deeeg ngF& ~ Deve eneW keer Yeer Deeeg Fmeer ekeej peevevee ~
ueiveeegoe&e
nesjeoeeesHesJeb yeueegeeveeefve jeefMelegueeefve ~
Je<ee&efCe meceelevegHeeleeeebMekeeefoHeueced ~~2~~
nesjeoee Fefle~ ueiveeegoe&eceennesje ueiveb leee: eLee
enmeeegoe&e: ke=lemleLee ueiveme keee&:~ mee nesje eefo yeueegee leoeveeefve
Je<ee&efCe jeefMelegueeefve eeefvle~ ueiveme eeJevlees YegejeMee: lelmeceeveeefve
Je<ee&efCe ooeefle leeefve Deeegoe&es eespeeefve DevegHeeleeeebMekeeefoHeueced DevegHeelem$ewjeefMekeieefCeleceefYeOeereles~ ueiveme jeMeerveHeeme YeeieeefoefueHleeefHeC[: keee&:
leefuueHleeefHeC[b eoMeMeefYe: me*diegCe DeeoMeefYe: Melew (1800) efJe&YepeeJeeHleb ceemee:, ceemeMes<eb ef$ebMelee 30 me*diegCe DeeoMeMeleefJeYeeiesve ueyOeb
efoJemee:~ efoveMes<eb <eef<iegefCeleb ke=lJee DeeoMeMelewue&yOeb Ieefkee Mes<eb <eef<iegCeb
keee&ced DeeoMeMelewue&yOeb Heueeefve~ SJecevegHeelesve ueyOees ceemeeefoue&ivemeeegoe&ees
%ese: ~~2~~
Fmeer ekeej ueive kee Yeer DeeegmeeOeve kejs ~ eefo ueive yeueJeeved mJemJeeceer
ee yegOe, ieg mes egle- nes lees ueiveYege jeMeeefolegue (Je<ee&efo) DeLee&led jeefMe
legue Je<e& Deewj DebMeeW mes DevegHeele eje ceemeeefo kees) Ge Deeeg ceW pees[ves mes ueive
keer mHe Deeeg nesleer nw ~~ 2 ~~
efJeMes<eDevegHeele Fme ekeej nw efke 30 DebMe ceW 12 ceeme DeLee&led 1
DebMe ceW 12 efove lees ueive kes Yege DebMeeefo ceW keee ? ~

68

Jeieexeceeefo ceW efJeMes<e

JeieexecemJejeefMes<keeCeveJeebMekes meke=efiegCeced ~
Je$eeseeesefm$eiegefCeleb efef$eiegCelJes meke=led ef$eiegCeced ~~3~~
Jeieexecesefle~ eneegoe&eefJeMes<eceenees enes JeieexeceefmLele: leoeegoe&ees
efiegCe: keee&:~ e: mJejeMeew YeJeefle mJes<keeCeb mJeveJeebMekes YeJeefle leeeegoe&ees
efiegCe: keee&:~ emleg Je$eer YeJeefle leeeegoe&eefm$eiegCe: emletejeMeew YeJeefle
lemeeefHe ef$eiegCe: keeeex efef$eiegCelJes meke=efl$eiegCe meke=oskeJeejb ef$eiegCeb
JeeJeced~~3~~
pees en JeieexeceebMe, mJejeefMe, mJes<keeCe DeLeJee mJeveJeebMeceW nes lees Ge
efJeefOe mes meeefOele Deeeg kees efiegefCele Deewj eefo en Je$eieefle ee DeHeves Ge ceW nes
lees ef$eiegefCele SJeb eefo oesveeW eesie (efiegCelJe-ef$eiegCelJe) eeHle nes lees kesJeue Ske ner
yeej ef$eiegefCele kej osvee eeefnS ~~ 3 ~~
GoenjCeeLee mHemete& 0~20~10~5 DeHeves Ge ceW nw, Dele:
Fmekeer HetJe& meeefOele Deeeg Je<ee&efo 6~0~18~9~0 kees ef$eiegefCele kejves mes
18~1~24~27~0 en Je<ee&efo mHemete& keer Deeeg ngF& ~
eneW keer Deeeg cesb neefve
$ebMeceJe$ees efjHegYes veeresOe mete&uegHleefkejCee ~
#eHeeefle mJeeegoe&eeVeemleb eeleew jefJepeMeg$eew ~~4~~
$ebMeceJe$e Fefle~ Me$eg#es$eefmLeleeneegoe&eneefveceenYeewceb Jepe&efelJee
Me$egjeefMeJeJeefmLelees en: mJeoeeeg<eefm$eYeeieceHenjefle~ eMe mJeveerejeMeew YeJeefle
me mJeoeeeg<eesOe&ceHenjefle~ Demleielees enesOe& njefle~ Meg$eMevewMejew
DemlebieleeJeefHe veeOe&b njle: ~~4~~
eefo ceeieea en DeHeves Me$eg keer jeefMe ceW nes lees GeefJeefOe mes meeefOele Deeeg
kee le=leereebMe Ie peelee nw Deewj eefo DeHeves veere ee mete& meeefVeOe mes Demle nes lees
DeeOee Hej_Je Meefve Deewj Meg$e eefo Demle Yeer nes lees Gmekeer Deeeg keer neefve veneR
nesleer ~~ 4 ~~

69

efJeMes<ekeesF& `Je$e' Meyo mes ceue kee enCe efkees nQ, Ssmee Hee
Demele nw keeeWefke HetJe&Mueeske ``Je$eeseeesefeiegefCeleb mes efme nes egkee nw efke
Je$eeren kes Deeegoe&e keer Je=ef ner nesleer nw ~ FmeefueS DeJe$e DeLee&led Je$eieefle en
kees es[kej Deve (ceeieea) en Hee ner ege mele nw ~
e$eesejeOe&efmLele eneW keer Deeeg ceW neefve
meJee&Oe&ef$eelegLexefveleg&Yeeieeved JeeejvleMegYee: ~
mevleesOe&celees Jeeceb yeueJeeveske#e&ies<Jeske: ~~5~~
meJee&Oexefle~ e$eHeelesveeHeeeg<ees neefveceenDeMegYee: HeeHeene Jeeceb
efJeHejerleb meHleceYeJeveb eeJeuueiveeod eoMes efmLelee: les meJe&ceeegoe&eb njefvle~ e
SkeeoMes les DeOe&ced, es oMeces les ef$eYeeieced es veJeces les elegLee&Meb esces les HeeceeMeb,
meHlecemLee: <e[dYeeiecesJeb njefvle~ MegYeemleg meewceene ueiveeodeoMemLee: mJeeeg<eesOe
njefvle, SkeeoMemLeeMelegYee&ieb, oMecemLee: <e[dYeeieb veJecemLeeceYeeieb, DecemLee
oMeceYeeieb, meHleecemLee eoMeYeeieb, eoMewkeeoMeoMeceveJecee<cemeHleces<eg eeJeled
yeng<eg ens<eg Ske#e&ies<eg ees yeueJeevme SJe eLeeskeleb mJeeegoe&eceHenjefle veeve:~~5~~
eoMeYeeJe mes Gl$ece (DeLee&le 12, 11, 10, 9, 8, 7 YeeJe
Hee&vle) ceW HeeHeen nes lees $ece mes ieefCeleeiele Deeeg kee mecHetCe&, DeeOee, le=leereeebMe,
elegceeMe HeeceebMe Deewj <eebMe Ie peelee nw Deewj FvneR mLeeveeW ceW eefo MegYeen neW
lees HeeHeen keer DeHes#ee DeeOee (DeLee&led mecHetCe& kes mLeeve ceW DeeOee, DeeOes kes mLeeve
ceW elegLeeMe Fleeefo) kee veeMe neslee nw ~ SJeb eefo Ge mLeeveeW ceW mes efkemeer Ske
ner mLeeve ceW oes ee DeefOeke en neW lees GveceW meye mes pees yeueer nes kesJeue Gmeer Ske
en keer Deeeg kee eme neslee nw, meye kee veneR ~~ 5 ~~
Fefle ueIegpeelekes kes Deeegoe&eeOeee: 9 ~~

70

DeLe oMeevleo&MeeOeee: ~~ 10 ~~
oMeeeceeCe
MeesOe#esHeefJeMeg: keeuees ees esve peerefJeles oe: ~
me efJeefevlee leme oMee mJeoMeemeg Heueeoe: meJex ~~1~~
MeesOe#esHesefle~ DeLe oMeeeceeCeceeneLeceb enmeeegoe&e: kele&Je:~
lelemleme e$eHeelesve neefveee& YeJeefle mee keeee&~ e$e efef$eiegefCeleb YeJeefle leoefHe
keee&ced~ SJeb ke=les MeesOe#esHeefJeMeg: keeuees YeJeefle~ MeesOees neefve: #esHees iegCevee lesve
Meg: keeuees esve ensCe peerefJeles oemleeJelkeeueb leme enme mecyeefvOeveer oMee
YeJesosJeb efJeefevle MegYeeMegYeHeueb eneCeeb oMeepeb yeesOeced ~~1~~
Ge Deeegoe&eese efJeefOe mes neefve Deewj Je=ef kejkes efpeme en keer efpeleveer
mHeeeg Je<ee&efo nes, Jener Gme en keer Je<ee&efo oMee kenueeleer nw ~ SJeb en DeHeveer
oMee ceW DeHeves-DeHeves mJeYeeJeevegmeej Heue osles nQ ~~ 1 ~~
oMee$ece
ueiveeke&MeMeeeveeb ees yeueJeebmleMee YeJesled eLecee ~
lelkesvHeCeHejeHeeskeueerceieleeveeb yeuees<ee: ~~2~~
ueiveekexefle~ enoMeeeceeCes $ececeenueiveeke&eveCeeb ceOes ees
yeueJeebmleme eLecee oMee YeJesled~ lele: eLeceoMeeHelesee&Jevlees ene: kesvmLee
YeJeefvle les<eeb yeueeefOekeesve YeJesMee~ SJeb meJex<eeb kesvmLeeveeb keuHeefelJee lele:
HeCeHejmLeeveecevesve $ecesCe kele&Jee~ lele: DeeHeeskeueercemLeeveieleeveeb lesvewJe $ecesCe
oMee YeJeefle~ Mes<eeCeeb yeueeled %eeleJee: ~~2~~
ueive, mete& Deewj ev Fve leerveeW ceW pees DeefOeke yeueer neseLece Gmeer keer
oMee eejcYe nesleer nw ~ leovevlej Gmemes kesvmLeeveefmLele eneW keer, leovevlej
HeCeHejmLeeveefmLele eneW keer, HeMeeled DeeHeesefkeuecemLe eneW keer oMee yeue kes $ece
mes nesleer nw ~~ 2 ~~

71

eneW keer oMee ceW MegYeeMegYelee

efce$eesemJeie=nebMeesHeieleeveeb MeesYevee oMee: meJee&: ~
mJeeseeefYeueeef<eCeeceefHe ve leg keefLeleefJeHee&emLeeveeced ~~3~~
efce$eesesefle~ SJeb oMeeHeleew %eeles leod oMeeMegYeeMegYe%eeveceenpevcekeeues
ees enes efce$e#es$emLe:, eMe mJeesemLe:, mJeveJeebMeiele: leme oMee MeesYevee~
Geeod eoMejeMeew veJeceveJeebMemLe GeeefYeuee<eer lemeeefHe oMee MeesYevee~ ve leg
efJeHejerleieleeveeb~ pevcekeeues ees en: Me$eg#es$emLe: Me$egveJeebMemLe: veeremLe:
veereeefYeuee<eer leme oMee oge DeMegYee DevemLeeveefmLeleme enme ceOee oMee
YeJeefle ~~3~~
pees en DeHeves efce$e, DeHeves Ge, DeHeveer jeefMe, DeHeves veJeebMe ceW nes
DeLeJee DeHeves GemLeeveeefYeuee<eer (DeLee&led ceeieea en Ge mLeeve mes eoMe ceW Deewj
Je$eeren GemLeeve mes efleere ceW mJeeseeefYeuee<eer kenueelee nw) nes Gve meyeeW keer
oMee-Devleo&Mee MegYeHeueeo nesleer nw ~ Fvemes efYeVe (DeLee&led veere, Me$eg Deeefo ie=n
ceW) jnves Jeeues en keer oMee DeMegYeHeueeo nesleer nw ~~ 3 ~~
ueive keer oMee ceW MegYeeMegYelee
nesjeoMee keeCew: HetefpeleceOeeOecee ejs $eceMe: ~
efMejerjs efJeHejerlee efmLejs leg HeeHes<ceOeHeuee ~~4~~
nesjeoMesefle~ nesje ueiveb leme oMee s<keeCew: MegYeeMegYee %esee~ le$e
ejjeMeew ueiveieles eLeces<keeCes peeleme Hetefpelee oMee YeJesled~ efleeres ceOeHeuee,
le=leeres DeOecee vese~ Deveg$ecesCe efMejerjs efJeHejerlee lesve ef:mJeYeeJejeMeew ueiveieles
eLeces<keeCes DeOecee, efleeres<keeCes ceOeHeuee, le=leeres<keeCes Hetefpelee MegYee~
efmLejs efmLejjeMeew ueiveieles eLeces<keeCes HeeHee, efleeres FHeuee, le=leeres s<keeCes
ceOeHeuee yeesOee ~~4~~
ejjeefMe ueive ceW eefo eLece s<keeCe nes lees es, efleere s<keeCe nes lees
ceOece, le=leere s<keeCe nes lees DeOece Heue osvesJeeueer ueive keer oMee nesleer nw ~
efmJeYeeJejeefMe ueive ceW Fmekee Gue (DeLee&led eLece s<keeCe ceW DeOece, efleere ceW

72

ceOece, le=leere ceW MegYeHeue) neslee nw ~ SJeb efmLej ueive ceW eLece s<keeCe ceW
DeMegYe, efleere ceW es, le=leere s<keeCe ceW ceOece Heue osves Jeeueer ueiveoMee
mecePeveer eeefnS ~~ 4 ~~
Devleo&MeeefOekeejer
Ske#exOe $ebMeb ef$ekeesCeees: meHleces leg meHleebMeced ~
elegjm$eeesmleg Heeob Heeeeefle ielees en: mJeiegCew: ~~5~~
Ske#exOe&efceefle~ Devleo&Meeceenesve ensCe ees en: Ske#ex efmLele: me
leeoMeeee DeOe&ceHele mJewo&MeeiegCew: Heeeeefle~ oMeeHeles efm$ekeesCeees: efmLelees
en: oMeeHeefleoeoMeeee: $eMeb Heeeeefle~ oMeeHeles: meHleces mLeeves efmLelees enes
oMeeHeefleoeoMeekeeueelmeHleceebMeb mJewieg&Cew: Heeeeefle~ oMeeHeleselegLe&mLeevemLeescemLeevemLees Jee enHeeob elegLee&Meb oMeeHeefleoekeeueeoHele mJeiegCew:
Heeeeefle~ ve kesJeueb eneuueiveeoefHe Sles<eg mLeeves<eg meceJeefmLelees en: eLeesecebMeb
Heeeeefle eeskemLee yenJees YeJeefvle leoe les<eg ceOes ees yeueJeeved me SJe Heeeeefle
veeve: ~~5~~
(mecHetCe& Deeeg kee ceeefueke oMeeHeefle neslee nw, FmeefueS Gmekee Yeeie Hetje
1/1 nw) oMeeHeefle kes meeLe pees en neW GveceW meyemes yeueer kesJeue Ske en DeeOes
1/2 kee, ef$ekeesCe (9/5) ceW jnves Jeeues ceW yeueer Ske en le=leereebMe 1/3 kee,
oMeeHeefle mes meHlece ceW jnves Jeeues ceW yeueer Ske en meHleceebMe 1/7 kee Deewj
elegje (4/8) ceW jnves Jeeues ceW kesJeue Ske yeueer en elegLee&Me 1/4 kee
Devleo&Mee HeeeveeefOekeejer neslee nw Deewj DeHeves-DeHeves iegCeevegmeej Heue Yeer oslee
nw~~5~~
efJeMes<ekenves kee leelHee& en nw efke eneB meeLe ceW ee ef$ekeesCe Deeefo
efmLele eneW ceW kesJeue Ske ner en Heeeke neslee nw, meye veneR ~ Fmemes efme neslee nw
efkeeefo oMeeHeefle mes 1~5~9~7~4~8 Fve mLeeveeW ceW keesF& en veneR nes lees Gme
en keer oMee ceW otmejs en keer Devleo&Mee veneR nesieer, DeLee&led mJeeb oMeeHeefle ner
Devleo&MeeHeefle Yeer nesiee ~ kene Yeer nw

73

Devleo&Mee kee meeOeve ekeej

Yeeiee: meMesowefJe&Jeefpe&lee: mebeglee oMeesoe: ~
elebMee iegCekeeje: He=Leked He=Leked eevleo&Meemlee: ~~6~~
Yeeiee Fefle~ ``Yeeieeoew leg meoe Heb efJeveme meMeerke=leced ~
meJe&soebMemebeesiewefMveeovleo&Mee Heueced ~~
HemLeeveielewjbMewe&uueyOeb me*diegCeerke=leced ~
oMee evleo&Mee eesee efveleb eJevemetefjefYe: ~~
oMeeHelesjske#exOe $ebMeb ef$ekeesCeeesefjleeefo oefMe&lemLeeves<eg ees enes YeJeefle
lelmLeeveesemebmLee Yeeiee: HemeeOe: mLeeHee: oMeeHelesjeoeJesJe Heb HeefjkeuHeesled~
lele: HejmHejsonlee keeee&:, Skewkeb eleskesve sosve iegCeesled~ SJeb ke=les Yeeiee:
meMesoe YeJeefvle~ GHeefjielee jeMeees oMeeefHeC[me He=Leked He=Leked iegCekeeje
YeJeefvle~ Skeerke=leeMe meJex<eeb Ske SJe Yeeienej SJe iegefCeleefJeYeee enoeeeg:
1~1~1~1~1 efHeC[eled He=Leked He=Leked Devleo&Mee ueYeles~ leeLee1~2~3~
7~4 Sles Yeeiee: HejmHejsosve nlee: meebMee: keeee& eeJelmeJe& SJeb mecesoe
YeJeefvle ke=lee SJebefJeOee 168~84~56~24~42 peelee: Sles SJe mebegee
peelee: 68~168~168~168~168~374 soe: enoeeeg: efHeC[b,
Je<e&ceemeefoJemeIeefkeevleb mebmLeeHe He=Leked He=Leked iegCekeejsCe iegCeesled Ieefkeeveeb
<eee YeeieceHele efoJemes<eg ef#eHesled, efoJemeeveeb ef$ebMelee YeeieceHeleceemes<eg ef#eHesled
ceemeeveeb eoMeefYeYee&ieceHele Je<ex<eg ef#eHesled, DeJeMes<eb meJe& mLeeHe lelees Je<e&mLeeves<eg
YeeienejsCe 374 YeeieceHeleeJeeHleb Je<ee&efCe~ Mes<eb eoMeefYe: meiegCeeJeefmLeleeved
ceemeeved mebeespe sosve efJeYepe DeJeeHleb ceemee: Je<ee&CeeceOe: mLeeHee:~ leosJeb Mes<eb
ef$ebMelee mebiegCeeJeefmLeleeefve efoveeefve mebeespe sosve efJeYepeeJeeHleb efoJemee: les
ceemeeveeceOe: mLeeHee:~ leosJeb Mes<eb <eee meCeeJeefmLelee Ieefkee: mebeespe sosve
efJeYeepeeJeeHleb Ieefkee efoJemeeveeceOe: mLeeHee:~ SJeb eLeemecYeJeb meJex<eeb eneCeecevleo&Mee: keeee&:~ oMeeefJeYeeie$ecesCewJeevleo&MeeefJeYeeie- keuHevee kele&Jee~
efJeoMeesHeoMeefJeYeeieesHesJecesJe ~~6~~

74

efpeleves eneW kee Devleo&MeeefOekeej eeHle nes, oMeeefOeHe meefnle Gve eneW kes
Yeeie efueKekej meYeer kee meceso kej so (nj) kee leeie kejW ~ Deewj DebMeeW kee
eesie Je<ee&efo oMee kee Yeepeke SJeb eleske DebMe Deueie-Deueie iegCeke nesles nwb~ Fme
ekeej oMeeceeve kees Deueie-Deueie iegCeke mes iegCee kej Yeepeke mes Yeeie osves Hej
Devleo&Mee nesleer nw ~~ 6 ~~
pevceueivekegC[ueer
2
3

eb.5

Meg.12
met.yeg.1

11
ceb.Me.10

7
6

9ye=.
8

GoenjCeueive keer oMee ceW $eceevegmeej Devleo&Mee (ueive 1, mete& 1/3,

ieg 1/4) Heeeke nw ~ DeLee&led veeme : 1/2, 1/3, 1/4 meceso kejves mes
12/12, 4/12, 3/12) $eceevegmeej iegCeke 12, 4, 3 ~ iegCekeeW kee
eesie12o4o319 (nj) ~
ueive keer oMee Je<ee&efo 10~5~20~15~0 kees ueive kes iegCekeebke
12 mes iegCee kejves Hej 120~60~240~180~0 ngDee ~ FmeceW nj (19)
kee Yeeie osves Hej ueefyOe Je<ee&efo 6~6~41~12~38 Deeee, pees ueive keer oMee
ceW ueive keer Devleo&Mee ngF& ~ Hegve: oMee Je<ee&efo (10~5~20~15~0) kees jefJe
en kes iegCekeebke 4 mes iegCee kejves Hej 40~20~80~60~0 ngDee ~ FveceW nj
(19) kee Yeeie osves mes ueefyOe Je<ee&efo 2~2~13~44~13 Deeee pees ueive keer
oMee ceW mete& keer Devleo&Mee ngF& ~ Hegve: oMee Je<ee&efo (10~5~20~15~0 kees
ieg en kes iegCekeebke 3 mes iegCee kejves Hej 30~15~60~45~0 ngDee ~
FmeceW nj (12) kee Yeeie osves mes ueefyOe Je<ee&efo 1~7~25~18~9 Deeee, pees
ueive keer oMee ceW ieg keer Devleo&Mee ngF& ~ Devleo&Mee kee eesie ueive keer oMee kes

75

meceeve nw DeLee&led ueiveevleo&Mee Je<ee&efo 6~6~41~12~38 o metee&vleo&Mee

Je<ee&efo 2~2~13~44~13 o iegJe&vleo&Mee Je<ee&efo 1~7~25~18~09
10~5~20~15~0 ueive keer oMee Je<ee&efo ~~ 6 ~~
efJeMes<eoMeeefOeHe mes 1~5~9~7~4~8 Fve mLeeveeW ceW jnves Jeeues en
Devleo&MeeefOekeejer nesles nQ ~
Fme ekeej Yeejleer-efnvoererkeemeefnle ueIegpeeleke ceW
oMeevleo&MeeOeee meceeHle ~~ 10 ~~

76

DeLeekeJeiee&Oeee: ~~ 11 ~~
mete& kee DekeJeie&
kesveee<efveJemJeke&: mJeeoeefke&Yeewcelee MegYe: ~
<edmeHleevles<eg efmeleeled <e[eeOeerOece&iees peerJeeled ~~1~~
GHeeeieeske&eveogHeeeveJeceevleOeeriele: meewceeled ~
ueiveeogHeeeyevOegJeeefmLele: MeesYeve: eese: ~~2~~
kesveesefle~ DeLeekeJeie&: pevcekeeues e$eekeex JeJeefmLele: lemceelmLeeveelkesveeeefveJemeg 1~4~7~10~11~8~2~9 Deke&: MegYe:, Deeefke&YeewceeYeeb Sles<eg mLeeves<eg MegYe:~ <edmeHleevles<eg efmeleeled 6~7~12 Sles<eg
Meg$eegYe:~ <e[eeOeerOece&iees peerJeeled 6~11~5~9 Sles<eg mLeeves<eg iegjes:
mekeeMeegYe:~ eveogHeeeiee: 3~6~11~10 Sles<eg evegYe:~
meewceeogHeeeveJeevleOeeregle: 3~6~11~10~9~ 12~5 Sles<eg meewceegYe:~
ueiveeogHeeeyevOegJeJeefmLele: 3~6~11~10~4~12 Sles<eg ueiveeled MegYe:~ Fefle
mete&: ~~1-2~~
pevceueive kegC[ueer ceW mete& efpeme mLeeve ceW nes JeneB mes
1~4~7~10~11~8~2~9 Fve mLeeveeW ceW MegYe nQ, SJeb Meefve Deewj ceue mes
Yeer FvneR mLeeveeW ceW mete& kees MegYe mecePevee ~ Fmeer ekeej Meg$e mes 6~7~12 ceW,
ye=nmHeefle mes 6~11~5~9 ceW, ev mes 3~6~10~11 ceW, yegOe mes
3~6~10~11~9~12~5 ceW leLee ueive mes 3~6~10~11~4~12 FveceW
mete& MegYe nw ~ DeLee&led es mLeeve MegYe leLee Fvemes efYeVe mLeeve DeMegYe nQ ~~ 1-2 ~~
ev kee DekeJeie&
MeMegHeees<eg ueiveelmeeecegefve: mJeelkegpeelmJeveJeOeer<eg ~
metee&led mee<mcejieefm$e<e[eemegles<eg mete&megleeled ~~3~~
%eeled kesvef$emegleeee<iees iegjesJe&eeece=legkesvs<eg ~
ef$eeleg:megleveJeoMeceegveeeieevcee: Meg$eeled ~~4~~

77

MemegHeeesef<Jeefle~ eves ueiveeled 3~6~11~10 Sles<eg MegYe:~ mJeeled

mJemLeeveeled eLecemeHlecemeefnles<etHeees<eg 3~6~11~10~1~7 Sles<eg MegYe:~
kegpeelmJeveJeOeermeefnles<etHeees<eg 3~6~11~ 10~2~9~5 Sles<eg MegYe:~
metee&lmeemcejie: 3~6~11~10~8~7 Sles<eg MegYe:~ MevewMejeled ef$e<e[eemegles<eg 3~6~11~5 Sles<eg MegYe:~ yegOeeled kesvef$emegleeeeie:
1~4~7~10~3~5~11~8 Sles<eg MegYe:~ iegjes: Jeeeece=legkesvs<eg
12~11~8~1~4~7~10 MegYe:~ Meg$eeled ef$eeleg:megleveJeceoMeegveeeie:
3~4~ 5~9~10~7~11 Sles<eg MegYe:~ Fefle ev: ~~3-4~~
ueive mes 3~6~10~11 Fve mLeeveeW ceW evcee MegYe neslee nw ~ DeHeves
DeefOeef<le mLeeve mes 1~7~3~6~10~11 ceW, ceue mes
2~9~5~3~10~11 ceW, mete& mes 8~7~3~6~10~11 ceW, Meefve mes
3~6~11~5 ceW, yegOe mes 1~4~7~10~3~5~11~8 ceW, ye=nmHeefle mes
12~11~8~1~4~7~10 ceW leLee Meg$e mes 3~4~5~9~10~7~11FveceW
evcee MegYe neslee nw ~~ 3-4 ~~
ceue kee De<keJeie&
Yeewce: mJeeoeemJee<kesviem$eee<edmegles<eg yegOeeled ~
peerJeeod oMeee-Me$eg-Jeesef<JeveeogHeee-megles<eg ~~5~~
GoeeogHeeeleveg<eg ef$e<e[eesef<Jevogle: mecees oMece: ~
Ye=iegleesvle<e[<ees<Jeefmeleeled kesveeveJeJemeg<eg ~~6~~
Yeewce Fefle~ Yeewce: mJemLeevele: 11~2~8~1~8~7~10 Sles<eg MegYe:~
yegOeeled 3~11~ 6~5 Sles<eg MegYe:~ peerJeeled 10~11~6~12 Sles<eg MegYe:~
metee&ogHeeemegles<eg 3~6~11~10~5 Sles<eg MegYe:~ Yeewcees ueiveeled
3~6~10~11~1 Sles<eg MegYe:~ Fvogle: 3~6~11 Sles<eg MegYe:~ eveod
oMeces mece: ve MegYees veeHeMegYe:~ Meg$eeled 12~6~8~11 Sles<eg MegYe:~
MevewMejeled 1~4~7~10~11~9~8 Sles<eg MegYe:~ Fefle Yeewce: ~~5-6~~

78

ceue DeHeves DeefOeef<le mLeeve mes 11~2~8~1~4~7~10 Fve mLeeveeW

ceW MegYe neslee nw ~ yegOe mes 3~11~6~5 ceW, ye=nmHeefle mes 10~11~6~12 ceW,
mete& mes 3~6~10~11~5 ceW, ueive mes 3~6~10~11~1 ceW, evcee mes
3~6~11 ceW, Meg$e mes 12~6~8~11 ceW, leLee Meefve mes
1~4~7~10~11~9~8 FveceW cebieue MegYe neslee nw ~~ 5-6~~
``mecees oMece: DeLee&led ceue evcee mes 10 JeW mLeeve ceW mece (ve MegYe,
ve DeMegYeHeueMetve ) nwSsmee Hee evLekeej kee yeveeee veneR nes mekelee, keeeWefke
DeHeves ner HetJe& evLe ye=nppeeleke ceW Jejenefceefnj ves DekeJeiee&Oeee ceW keneR Yeer mece
mLeeve keer eee& veneR keer nw ~ ceueeke Jeie& ceW `eveefefiJeHeues<eg' pees en Hee
nweleerle neslee nw efke Deee erkeekeej YeeslHeue ves eceeoJeMe mes oMecejefnles<eg ve
mecePekej HeueMetve mecePekej (mecees oMece:) Ssmee Hee yevee efoee nwefpemes ner
Deye leke kes mecemle erkeekeejpeve oesnjeles eues Dee jns nQ~Jemlegle: De$e
ef$e<e[eesef<Jevogle: MegYe: eese: ~ Fefle Hee: mecegefele: ~
yegOe kee DekeJeie&
meewceesvle<eCCeJeeelcepesef<Jeveeled mJeeled ef$elevegoMeegles<eg ~
eveefefjHegoMeeee<megKeiele: mJeeled meeefo<eg efJeueiveeled ~~7~~
eLecemegKeeeefefveOeveOeces&<eg efmeleeled ef$eOeermecesles<eg ~
meeMeemcejs<eg meewjejeesJe&eeeefjHegJemeg<eg iegjes: ~~8~~
meewce Fefle~ yegOe: metee&led 12~6~9~11~5 Sles<eg MegYe:~ mJemLeeveeled
12~6~9~ 11~5~3~1~10 Sles<eg MegYe:~ eveled 2~6~10~11~8~4
Sles<eg MegYe:~ ueiveeled 2~6~10~11~ 8~4~1 Sles<eg MegYe:~ yegOe: Meg$eeled
1~4~11~2~8~9~3~5 Sles<eg MegYe:~ Mevewejeled 1~4~11~2~
8~9~3~5~10~7 Sles<eg MegYemleLee Mevewejeled Yeewceee 1~4~11~2~
8~9~3~5~10~7 Sles<eg MegYe:~ peerJeeled 12~11~6~8 Sles<eg MegYe:~ Fefle
yegOe: ~~7-8~~

79

mete& mes 12~6~9~11~5 Fve mLeeveeW ceW yegOe MegYe neslee nw leLee DeHeves
Deeefele mLeeve mes 12~6~9~11~5~3~1~10 ceW, evcee mes
2~6~10~11~8~4 ceW, ueive mes 2~6~10~11~8~4~1 ceW, Meg$e mes
1~4~11~2~8~9~3~65 ceW, Meefve Deewj ceue mes 1~4~11~2~8~
9~3~5~10~7 ceW leLee ye=nmHeefle mes 12~11~6~8 FveceW yegOe MegYe neslee
nw~~7-8~~
ieg kee DekeJeie&
peerJees Yeewceeod eeee<kesvieeskee&led meOece&menpes<eg ~
mJeeled meef$ekes<eg Meg$eeVeJeoMeueeYemJeOeerefjHeg<eg ~~9~~
MeefMeve: mJejef$ekeesCeeLe&ueeYeieefm$eefjHegOeerJees<eg eceeled ~
veJeefokemegKeeeOeermJeeeMe$eg<eg %eeled mekeeceiees ueiveeled ~~10~~
peerJe Fefle~ peerJees Yeewceeled 2~11~8~1~4~7~10 Sles<eg MegYe:~
metee&led 2~11~8~ 1~4~7~10~9~3 Sles<eg MegYe:~ mJemLeeveeled 2~11~
8~1~4~7~10~3 Sles<eg MegYe:~ Meg$eeled 9~ 10~11~2~5~6 Sles<eg
MegYe:~ peerJe: MeefMeve: 7~9~5~2~11 Sles<eg MegYe:~ Mevewejeled 3~6~5~12
Sles<eg MegYe:~ yegOeeled 1~10~4~1~5~2~11~6 Sles<eg MegYe:~ ueiveeled
9~10~4~1~5~2~11~6~7 Sles<eg MegYe:~ Fefle ieg: ~~9-10~~
ye=nmHeefle pevce kegC[ueer ceW efmLele ceue mes 2~11~8~1~4~7~10
ceW MegYe neslee nw ~ Fmeer ekeej mete& mes 9~3~2~11~8~1~4~7~10 ceW,
DeHeves Deeefele mLeeve mes 3~2~11~8~1~4~7~10 ceW, Meg$e mes
9~10~11~2~5~6 ceW, evcee mes 7~5~9~2~11 ceW, Meefve mes
3~6~5~12 ceW, yegOe mes 9~10~4~1~5~2~11~6 ceW leLee ueive
5~7~9~10~4~1~2~11~6 FveceW ye=nmHeefle MegYe neslee nw ~~ 9-10 ~~

80

Meg$e kee DekeJeie&

Meg$ees ueiveeoemegleveJee<ueeYes<eg meJeeeveled ~
mJeeled meefoieefmeleeled ef$emegKeelcepee<efoiOece&ueeYes<eg ~~11~~
JemJevleees<Jekee&VeJeefoiueeYee<OeerefmLelees peerJeeled ~
%eeled ef$emegleveJeeeeefj<JeeemegleeHeesefkeueces<eg kegpeeled ~~12~~
Meg$e Fefle~ Meg$ees ueiveeled 1~2~3~4~5~9~8~11 Sles<eg MegYe:,
eveled 1~2~3~ 4~5~9~8~11~12 Sles<eg MegYe:, mJeeled mJemLeeveeled
1~2~3~4~5~8~10~9~11 Sles<eg MegYe:, Mevewejeled 3~4~5~8~10~
9~11 Sles<eg MegYe:~ Meg$e: metee&led 8~12~11 Sles<eg MegYe:, peerJeeled 9~
10~11~8~5 Sles<eg MegYe:: %eeod yegOeeled 3~5~9~11~6 Sles<eg MegYe:,
Yeewceeled 11~5~3~6~9~12 Sles<eg MegYe:~ Fefle Meg$e: ~~11-12~~
Meg$e ueive mes 1~2~3~4~5~9~8~11 mLeeve ceW MegYe neslee nw ~
evcee mes 1~2~3~4~5~9~8~11~12 ceW, DeHeves Deeefele mLeeve mes
1~2~3~4~5~9~8~11~10 ceW, Meefve mes 3~4~5~8~10~9~11 ceW,
mete& mes 8~12~11 ceW, ye=nmHeefle mes 9~10~11~8~5 ceW, yegOe mes
3~5~9~11~6 ceW leLee cebieue mes 11~5~3~6~9~12 FveceW Meg$e MegYe
nw~~ 11-12 ~~
Meefve kee DekeJeie&
mJeeled meewefjefm$emegleeeeefjie: kegpeeovlekece&meefnles<eg ~
mJeeee<kesvieeskee&g$eeled <e<evleueeYes<eg ~~13~~
ef$e<e[eeie: MeMeeeogoeeled memegKeeekece&ieesLe iegjes: ~
megle<edJeeeeiees %eeled JeeeeefjHegefo*dveJee<mLe: ~~14~~
mJeelmeewefjefjefle~ Meefve: mJemLeeveeled 3~5~11~6 Sles<eg MegYe:, kegpeeled
3~5~11~6~ 12~10 Sles<eg MegYe:~ metee&led 2~11~8~1~4~7~10 Sles<eg
MegYe:~ Meg$eeled 6~12~11 Sles<eg MegYe:~ eveled 3~6~11 Sles<eg MegYe:~

81

ueiveeled 3~6~11~4~1~10 Sles<eg MegYe:, peerJeeled 5~6~12~11 Sles<eg

MegYe:, yegOeeled 12~11~6~10~9~8 Sles<eg MegYe:~ Fefle Meefve:~~13-14~~
Meefve DeHeves Deeefele mLeeve mes 3~5~11~6 mLeeve ceW MegYe, cebieue mes
3~5~11~6~12~10 ceW, mete& mes 2~11~8~1~4~7~10 ceW, Meg$e mes
6~12~11 ceW, ev mes 3~6~11 ceW, ueive mes 3~6~11~4~1~10 ceW,
ye=nmHeefle mes 5~6~12~11 ceW, leLee yegOe mes 12~11~6~10~9~8 FveceW
Meefve MegYe neslee nw ~~ 13-14 ~~
DekeJeie& HeueefveHeCe
mLeeves<Jesles<eg MegYee: Mes<es<Jeefnlee YeJeefvle ee<eveeced ~
DeMegYeMegYeefJeMes<eHeueb ene: eeefvle eejielee: ~~15~~
mLeeves<Jesles<eg MegYee Fefle~ les ene Sles<eg mLeeves<eg HetJeexkeles<eg efnlee: Mes<es<eg
DeMegYee:~ le$e MegYeeMegYeefJeMes<ecevlejb ke=lJee eefefMe<eles leMeeled MegYeeMegYeb
Jeeeced~ leosJe ene: jeMeew jeMeew eejle: Heueb eeefvle~ Sleogkeleb YeJeefle~
$esveee<efveJeefmJelevesve Heesve eevegeeefve les<eg MeesYeveb Heueb Mes<es<eg DeMeesYeveced~
eeefve MegYemLeeveeefve ieefoleeefve leeefve efyevotHeueef#eleeefve keeee&efCe eeefve DeMegYeeefve leeefve
jsKeesHeueef#eleeefve, lele: FeefveeesefJe&Mes<eb ke=lJee eoefOekeb YeJeefle, lelHeueb %eseced~
SJeceske$e efveefeleeefve Deew Heueeefve YeJeefvle~ e$e MegYeeMegYeees: meeceb le$e mecelJeb
%eseced~ e$e efyevkeb peeleb le$e MegYeb HetCe&ced~ e$e <e*defyevoJe: le$e Heeoesveb Heueced~
e$e efyevogelegeb le$eeOe&ced~ e$e efyevogeb le$e HeeoHeueb %eseced~ SJecekeJeiez:
meJex<eeb efJeeej: kejCeere:~
efyevoesjefOekes MegYeob jsKeeefOekes vewJe MeesYeveb YeJeefle ~
efJeHeueb ieesejieefCelecekeJeiexCe efveefo&ced ~~15~~
Fme ekeej efpeme en kes efueS peneB-peneB mes pees mLeeve kens iees nQJes
mLeeve MegYeHeueeo Deewj GveceW efYeVe mLeeve DeMegYe mecePevee ~ SJeb ueive meefnle
meeleeW eneW kes mLeeve ceW MegYe Deewj DeMegYe meteke efevn ueieevee, Fme ekeej MegYe
Deewj DeMegYe efceuekej eleske-eleske jeefMe ceW Dee (8) efevn nesieW, GveceW efpeme-

82

efpeme jeefMe ceW MegYe efevn DeefOeke nes, eejJeMe Gme-Gme jeefMe ceW en kes peeves Hej
MegYeHeue DeefOeke DeMegYe meteke efevn ceW peeves mes DeMegYeHeue mecePevee ~~15~~
efJeMes<eFme ekeej Deke Jeie& kegC[ueer ceW MegYemLeeve ceW jsKee (1) Deewj
DeMegYe mLeeve ceW efyevog (0) keer keuHevee kejveer eeefnes ~ eneB efpeme jeefMe ceW 1
mes 3 leke jsKee nes JeneB DeMegYe, 4 ceW ceOece Deewj 4 mes DeefOeke jsKeeeW nesves Hej
Gejesej MegYeHeue mecePevee ~ kene Yeer nw
``keb meeewkejsKeeeeb eYeeceLe&#eees YeJesled ~
ef$eefYe: keuesMeb efJepeeveereeelegefYe&: mecelee celee ~~
HeeefYe: #esceceejesieb <e[defYejLee&ieceew YeJesled ~
meHleefYe: HejceevevoceeefYe: meJe&keeceoced ~~
Fme ekeej ieesej mes eneW kes MegYelJe Deewj DeMegYelJe peevevee, keeeWefke
peneB kesJeue ev mes pees en Megef kener ieF& nw Gmekes Devegmeej Gme en keer Megef
veneR nesves Hej Yeer lelkeeue ceW Ge DekeJeieeX keer Megef mes Megef mecePeer peeleer nw ~
eLeeces<e jeefMeJeeueeW kes efuees ieesej mes Je=efeke jeefMe kee ieg Dece
nesves mes DeMegYe kene ieee nw, efkevleg eefo iegJe&keJeie& kegC[ueer ceW Je=efeke jeefMe ceW
DeefOeke MegYe (1) efevn He[e nes lees ieg Megef ner mecePeer peeleer nw ~
efJeMes<e %eeleJeFme evLe ceW mebmke=le erkeekeej YeeslHeue ves GHejese
DeHeveer erkee ceW MegYe kes mLeeve ceW efyevog (0) Deewj DeMegYe ceW ner jsKee (1) efevn
keer Deewj ceQves pees Yee<ee-efJeMes<eeefo ceW efJeHejerle (MegYe ceW jsKee Deewj DeMegYe ceW efyevog)
efevn keer pees keuHevee keer Fmekee DeefYeeee cee$e yeng eeefuele (ceeve meeiejer Deeefo
evLeeW ceW eeefuele) nesves kes veeles ner keer nw ~
Fefle ueIegpeelekes DekeJeiee&Oeee: ~~ 11 ~~

83

DeLe ekeerCee&Oeee: ~~ 12 ~~
DeveHee, megveHee, ogOeje, kescegceeesie
jefJeJepe eoMeiewjveHee eveod efleereiew: megveHee ~
GYeeefmLelewog&Oeje kescegcemeb%ekeesleesve: ~~1~~
jefJeJepe&efceefle~ DeLe ekeerCee&Oeeeb JeeKeemeece:~ le$eeoew
eveesieekejCeced~ jefJeJepe&b mete Jepe&efelJee eveod eoMes mLeeves YeewceyegOepeerJeefmelemeewjeCeecevelecees YeJeefle leoe DeveHee veeceeesiees YeJeefle~ De$e jefJeJepe&efcelegeced~ le$eeefolees eesiekele=&keenieCeveee ve ieCeles~ DeLe les<eecesJe eneCeeb
ceOes keefeeveod efleeres mLeeves YeJeefle leoe megveHeeveece eesiees YeJeefle~ DeLe
eveod efleereeoMes mLeeves le SJe ene YeJeefvle leoe ogOejeeesie:~ eoe eveod
efleereeoMeees: mLeeveeesYeeesjefHe Yeewceeoerveeb ceOes keefMeVe YeJeefle leoe
kescegceeesiees YeJeefle ~~1~~
mete& kees es[kej Deve (ceueeefo) en pevcekeeefueke evcee mes 12 JeW
mLeeve ceW nes lees DeveHee, efleere ceW nes lees megveHee, eefo oesveeW (12/2) mLeeve ceW
nes lees ogOeje SJeb eefo Fve oesveeW (12/2) ceW mes efkemeer Yeer mLeeve ceW keesF& en ve
nes lees kescegce veecekee eesie neslee nw ~~ 1 ~~
DeveHeeefo eesieeW kes Heue
meerueb efJe<eemegKeeefvJeleb eYegb KeeefleegeceveHeeeeced ~
megveHeeeeb OeerOevekeerefle&egeceelceeefpe&lewee&ced ~~2~~
yengYe=lekeggcyeejcYeb megKeYeesieeefvJeleb e oewOe&efjkes ~
Ye=lekeb og:efKeleceOeveb peeleb kescegces efJeeeled ~~3~~
meerueefceefle~ MeesYeveMeerueb efJe<eemegKeeefvJeleb FefvemegKeeefvJeleb eYegb
meceLe& Keeefleegkeleb keerefle&egeb SJebefJeOeceveHeeeeb YeJeefle~ megveHeeeeb Oeer: yegef:, Oeveb
DeLe&:, keerefle&: Keeefle: SefYeeg&eceelceeefpe&lewee mJeeceefpe&leeLe efJeeeled~ SJebefJeOeb
megveHeeeesies peelees YeJeefle~ DeLe ogOejekescegceeespee&leme mJeHeceen yengYe=leb
yengkeggcyeb yengkeeee&jcYeb efveleesefiveefeeb SJebefJeOeb ogOejeeesies peeleb peeveereeled~

84

Ye=lekeefceefle~ Ye=lekeb kece&kejb efo:efKeleb ogKeeefvJeleceOeveb oefjced SJebefJeOeb kescegces

peeleb efJeeeled ~~2-3~~
DeveHee eesie ceW GlHeVe peeleke megvoj MeerueJeeue, meye megKeeW mes ege,
meeceLe&Jeeved Deewj ye[e eMemJeer neslee nw~ megveHee ceWyegef, Oeve, keerefle& mes ege
leLee DeHeves yeengyeue mes Ssee& kees eeHle kejvesJeeuee ~ ogOeje ceW yengle veewkejeW
Deewj keggefcyeeeW mes ege, Deveske keeeeX kees DeejcYe kejvesJeeuee leLee megKe Yeesie mes
ege jnvesJeeuee neslee nw ~ SJeb kescegceeesie ceW GlHeVe peeleke Ye=leke (cepeyetjer
Deeefo kejkes Hes HeeuevesJeeuee) og:Keer Deewj oefj neslee nw Ssmee peevevee
eeefnes~~2-3 ~~
DeveHeeefoeesiekeejke eneW kes Heue
Yeewce: MetjeC[es ceneOevees %eeveJeeved yegOees efveHegCe: ~
$e: Meg$e: megefKelees iegieg&Cee{ees ve=HeefleHetpe: ~~4~~
yeejcYe: meewefjye&ngYe=lee: Hetefpelees iegCewefJe&: ~
S<eeb iegCew: meceiegCee %esee eesieesJee: Heg<ee: ~~5~~
Yeewce Fefle~ eoe megveHeeveHeeogOejeCeeb Yeewcees eesiekelee& YeJeefle leoe
eewjeC[e YeJeefle~ eC[mleer#Ce:~ yegOeeseoe ceneOevees %eeveJeeved efveHegCee~
Meg$eMesled leoe $e: F&ej: megKeer~ iegMesled leoe iegCee{ees jepeHetpeMe~
meewefjMesled leoe yengkeeee&jcYeer yengYe=le: yengmesJeke: Hetefpele: meJez: mesefJele:,
iegCewJe=&Me~ S<eeb iegCewefjefleS<eeb eneCeeb iegCew: meceiegCee %esee:~ le$e eosJe enme
Hecegeb lelke=les DeveHee- megveHeeogOejeeesies peele: Heg<e: leeMees YeJeefle~ eYeeb
ke=les eesieg&CemecyevOeb eeHveesefle~ yengefYe: ke=les yengmecyevOeer YeJeefle ~~4-5~~
DeveHeeefo eesie keejke en eefo ceue nes lees ceveg<e Metj, eC[ (meenmeer)
Deewj ceneOeveJeeved, yegOe nes lees %eeveJeeved Deewj meye keeceeW kees kejves ceW efJeMes<e elegj,
Meg$e nes lees mece=efJeeved Deewj megKeer, ye=nmHeefle nes lees iegCeJeeved Deewj jepeHetpe Meefve nes
lees yengle veewkejeW mes ege, ye[s-ye[s keeceeW kee DeejcYe kejves Jeeuee, ueesieeW kee Hetpe
Deewj iegCeeW mes mecHeVe neslee nw ~ FmeceW pees en eesiekeejke neW Gve eneW kes iegCe kes

85

meceeve peeleke kes Yeer iegCe mecePevee ~ eefo keesF& en eesiekeejke neW lees Gve meyeeW kes
iegCeeW mes ege peeleke kees mecePevee eeefnes~~4-5~~
efJeMes<eeneB mebmke=le erkee ceW YeeslHeue ves ``YeewceeewjeC[es Ssmee Hee
jKekej erkee keer nw ~ Fme ekeej kee Hee Demele nesves kes keejCe eeceeefoke
eleerle neslee nw ~ keejCe mJeeb Jejenefceefnj ves ceue kee iegCe ye=nppeeleke ceW
``GlmeenMeewe&OevemeenmeJeeved cenerpe: kene nw ~ Dele: `Yeewce: MetjeC[es Hee ner
mecegefele nw ~
mete& mes efJeMes<e eesie
metee&od efleerece=#eb JesefMemLeeveb ekeerefle&leb eJevew: ~
lees<enegeb pevceefve es<emeg e efJeueiveced ~~6~~
metee&efoefle~ eefmceved jeMeeJeeefolees JeJeefmLelemeeees efleerees jeefMemleme
JesMeerefle meb%ee eJevew: ekeerefle&lee keefLelee JesefMemLeeveb pevceveerenegkeleb eMemleb,
esemeg ee$eemeg e efJeueiveb leoe JesefMemLeeveb eMemleefce<eles ~~6~~
mete& mes efleere jeefMe kees eJeveeeeeeX ves JesefMe meb%eke kene nw ~ Jen eefo
pevce mecee ceW MegYeen (F en) mes ege nes lees MegYeHeue neslee nw ~ SJeb eefo
ee$ee kes mecee Ge mLeeve ceW MegYeen nes lees ee$ee MegYeoeefeveer kener ieeer nw ~~
efen eesie
ev$e%eb HeeHejleb efveHegCeb $etjb e Mem$eJe=efeb e ~
Oeeleg%eb e $eceMeeveefoefYejefvJele: mete&: ~~7~~
ev$e%eefceefle~ DeLe efeneesieekejCecedle$eeoeJeeefoles eveefoegkeles
peeleme mJeHeceeneveeke&eesie: Deeefoles evcemee egkeles peeleb ev$e%eb
%eseced~ ev$eeefCe MeleIveereYe=efleefve peeveeefle~ Yeewcesve HeeHejleced~ yegOesve efveHegCeb keeex
met#ceef<ced~ ye=nmHeeflevee $etjced~ Meg$esCe Mem$eJe=efeb #ee$eJe=efeced~ MevewejsCe Oeeleg%eb
megJeCee&efo%eced ~~7~~

86

pevce mecee ceW mete& eefo evcee mes ege nes lees peeleke veevee ekeej kes
ev$eeefokeeW kee efJeMes<e%e, ceue mes egle nes lees HeeHe kece& ceW jle jnvesJeeuee, yegOe mes
egle nes lees meye keeeeX ceW efveHegCe, ye=nmHeefle mes egle nes lees $etj (Ge) mJeYeeJe Jeeuee,
Meg$e mes egle nes lees Dee-MeeeefokeeW me speerefJekee eueevesJeeuee Deewj eefo mete& Meefve
mes egle nes lees peeleke OeelegDeeW (meesvee, eeBoer, leecyee Fleeefo) kee efJeMes<e%e DeLeJee
Fvekes DeeYet<eCeeefoke yeveeves kes kece& ceW efveHegCe neslee nw ~~ 7 ~~
evesejkeHetJez: ket%eb eefeleb kegueeYeefOekeced ~
Jem$eJeJenej%eb $ecesCe HeewveYe&Jeb eeefHe ~~8~~
evesejkesefle~ evesejkeeefoegkeles peeleme mJeHeceen
evsejkesCe ege: ket%e: keguekegMeuenejer YeJesled~ yegOesve ege: eme=leb
JeekeeefveHegCeb efeeJeeoer YeJesled~ peerJesve ege: kegueeefme: YeJesled ~ Meg$esCe ege:
Jem$eefJe$ee%e: YeJesled~ MevewejsCe ege: HegveYet&Heg$e: meeled ~~8~~
evcee ceue mes egle nes lees ceeeeefJeod, yegOe mes egle nes lees efJeveeer,
ye=nmHeefle mes egle nes lees DeHeves kegue ceW es, Meg$e mes egle nes lees keHe[s Deeefo kee
JeeHeej kejves ceW efveHegCe Deewj eefo Meefve mes egle nes lees peeleke HegveYet&eer kee Heg$e
neslee nw ~~ 8 ~~
ceuuees j#eesvem$eermeees og:KeeefvJele: kegpees %eeew: ~
%ees peerJeeewieeale%eb Jeeeficeveb censvpeeue%eced ~~9~~
ceuue Fefle~ Deejkes yegOesve ege: peelees ceuuees YeJeefle~ peerJesve j#eke:~
Meg$esCe Hejoejjle:~ meewjsCe og:KeeefvJelees YeJeefle~ yegOes iegJee&efoegkeles peeleme
mJeHeceenyegOes peerJesve egees ieerle%ees YeJeefle~ Meg$esCe Jeeiceer HeefC[lees YeJeefle~
MevewejsCe egees ceeee%e: Fvpeeue%ee YeJeefle ~~9~~
ceue eefo yegOe mes egle nes lees peeleke ceuue-egeefo ceW kegMeue, ye=nmHeefle
mes egle nes lees otmejeW kees Deveske efJeHeoeDeeW mes yeeeves Jeeuee, Meg$e mes egle nes lees
Hejeerieeceer Deewj Meefve mes egle nes lees og:Keer neslee nw ~

87

SJeb yegOe eefo ye=nmHeefle mes egle nes lees yeeueke mebieerle Deeefo efJeee ceW
efveHegCe, Meg$e mes egle nes lees Jeee Deewj Meefve mes egle nes lees Fvpeeue efJeee kee
peevekeej neslee nw ~~ 9 ~~
peerJe: efmelesve yengiegCeceefmelesve meceefvJelees$e Iekeejced ~
m$eermJeb cevosve efmeleefm$eefYejHesJeb Heueeefve Jeosled ~~10~~
peerJe Fefle~ peerJes efmeleeefoegkeles peeleme mJeHeceenpeerJe: efmelesve
eglees peeleb yengiegCeb kejesefle~ MevewejsCe meceefvJelees eoe peerJe: leefmceved eesies peeleb
Iekeejb kegcYekeejb kejesefle~ Meg$eMevewejeesies peeles m$eerOeveb kejesefle~
m$eermekeeMeeveceeHveesefle~ Deves e efm$eees JeuueYelJeeveb eeefvle~ Fefle m$eerCeeb
JeuueYelJeeveeiece FleLe&:~ ef$eefYejHesJeb Heueeefve Jeosled~ eoe enem$ee SJe jeMeew
YeJeefvle leoe eneesieJeled $eemeeefHe Heueb JeeJeced~ eoeke&eveejkee
SkejeefMeieleemleoeefoleeveesieJelHeuecegkeleb, eveejkeeesiesve elHeuecegkeleb,
Deeefoleeejkeeesiesve e elHeuecegkeleb lelHeueb $eeceefHe Jeeeced~ SJeb eLeemecYeJeb
en$eeme Heueb Jeeeced ~~10~~
ye=nmHeefle eefo Meg$e mes egle nes lees yengle iegCeeW mes egkele, Meefve mes egle nes
lees kegcYekeej mecePevee ~ leLee Meg$e eefo Meefve mes egle nes lees peeleke kees eer kes
eje Oeve keer eeefHle kenvee ~ Fmeer ekeej leerve en kes eesie mes Yeer Ssmes ner Heue
kenvee ~~ 10 ~~
eJepeeeesieefveHeCeced
elegjeefoefYejskemLew: eJepeeb mJeeb en: kejesefle yeueer ~
yengJeerezmleeJele: eLecee Jeeree&efOekemewJe ~~11~~
elegjeefoefYeefjefle~ DeLe elege&neesieefveHeCeced~ eme pevceefve eneelJeej
SkejeefMeielee YeJeefvle me eJepeeceeHveesefle~ les<eeceskejeefMeieleeveeb ceOes ees yeueer
YeJeefle me mJeeb eJepeeb kejesefle en:~ yengJeerezefjefleeefo yenJees ene yeefuevees
YeJeefvle leoe yee: eJepee: yentveeb mecyeefvOeveer: eJepee: eeHveesefle~ Sles<eeb eneCeeb
ceOes eesefleyeueer HetJe lemewJe eJepee JeeJee~ Deves<eeb yeueb efJeeee& Gejesejb

88

eJepee JeeJee~ elegjeefo<JeskemLes<eg eefo keefeod enes ve yeueer YeJeefle leoe

peeleme eJepee vewJe JeeJee ~~11~~
Henues Ske mLeeve ceW 3 en leke kes eesie ken egkes nQ, Deye eefo Ske
mLeeve ceW 3 mes DeefOeke (4,5 Deeefo) en neW lees Ssmes eesie kees eJepeeeesie kenles
nQ ~ GveceW en DeHeves yeue$ece mes eJepee kees osles nQDeLee&led eefo yengle en
yeueJeeved nesb lees efpeleves en yeueer neW Gleveer eJepee nesleer nw, SJeb GveceW meyemes
DeefOeke yeueJeeved en keer eJepee Henues, Gmekes yeeo yeue$ece mes eJepee
mecePevee~~ 11 ~~
efJeMes<eefpeme eesie mes peeleke Iej es[kej eJeefpele neslee nwJen eJepee
kenueeleer nw ~ leLee Ge eesiekeejke eneW cesb eefo meye ner efveye&ue neW lees
eJepeeeesie Ye mecePevee ~ kene Yeer nw
``eeJevlees Jeere&eglee: eJepee YeJeefvle leeJele: ~
metee&efoeneW keer eJepee
leeHemeJe=eeJekejeHeepeerefJeefYe#egejkeeCeeced ~
efvee&vLeeveeb eekee&led Hejeefpelew: eegefleye&efueefYe: ~~12~~
leeHemeJe=sefle~ le$e ve %eeeles keme kee eJepee leoLe&ceen
elegjeefoveeceskemLeeveeb ceOeeokex yeueJeefle leeHemees YeJeefle~ leeHemees JeeveemLe:~ evs
yeefueefve Je=: eeJeke: keeHeeefueke:~ Yeewces yeefueefve jeHe:~ yegOes DeepeerJeer
SkeoC[er~ iegjew yeueJeefle efYe#eg: ef$eoC[er~ Meg$es yeefueefve ejke: e$eOej:~ meewjs
yeueJeefle efvee&vLees veive: #eHeCeke: eeJejCejefnle FleLe&:~ Dekee&oejYe $ecesCe
Hejeefpelew: eegefleyeefueefYeefjefle~ elegCee&ceskemLeeveeb ees yeueer en: me esled
eneggsvesve ensCe Hejeefpelees YeJeefle leoe eneseeJeefpelees YetlJee vejmleeb lepeefle~
SJeb yeng<eg yeueJelmeg Hejeefpeles<eg yeer<JeefHe eJepeemJeefmLele- mleemlepeefle ~~12~~
eJepeeeesie keejke eneW ceW meyemes yeueer mete& nes lees peeleke JeeveemLe kees,
evcee yeueer nes lees eeJeke (keeHeeefkeue), cebieue mes yeew, yegOe mes efYe#eg
(SkeoC[er), ye=nmHeefle mes ef$eoC[er, Meg$e mes e$eOej Deewj eefo meyemes yeueer Meefve

89

nes lees veeiee (Jem$enerve jnvesJeeuee) neslee nw~ Fve eJepee keejke eneW ceW eefo
yeueeren efkemeer otmejs en mes eg ceW Hejeefpele nes ieee nes lees Gme eJepee kees enCe
kejkes Hegve: Gmekees es[kej efJepeeer en keer eJepee kees OeejCe kej ueslee
nw~~12~~
efJeMes<eSke jeefMe ceW ceueeefo oes eneW kes DebMe-keuee legue nesvee eg
kenueelee nw ~ GveceW pees Gej efoMee ceW jnlee nwJen peeer Deewj oef#eCe efoMee
yeeuee Hejeefpele mecePee peelee nw ~
eJepeeeesie ceW efJeMes<elee
efovekejuegHleceetKewjoeref#elee YeefeJeeefovemles<eeced ~
eeefeleoer#ee yeefueefYe: Hejeefpelewjve<wJee& ~~13~~
efovekejuegHlesefle~ De$ewJe efJeMes<eceenelegjeoerveeceskeemLeeveeveeb eeJevlees
yeefuevees enemleeJevle: eJepeeoeekeemle$eeefHe yeefueveeb ceOes eeJevlees
jefJeuegHleefkejCee DemleefceleemleeJevle: mJeeb mJeeb eJepeeb ve eeefvle~ efkevleg
eneJepeeeJeefpeleeveeb ceOes Yeefeb eeefvle~ le$e jefJeuegHleefkejCeesmlecee
SkeefmceVesJe jeefMeieleskexCe mebege: Demleefcelees YeJeefle~ He=LeeeefMeveeceefHe
egeesmleefcelees YeJeefle~ eeefeleoer#ee Fefle- elegjeoerveeceskemLeeveeb yeueer en:
meceeiecesvesve ensCe efveefpe&leesvesve e Meles leoe eJepeeb eeeceeveesefHe veeHveesefle~
HetJeexkelew: yeefueefYe: Hejeefpelew: eeglemleoevewJexefle efJeMes<eCeced~ Jee Meyoe
MeyomeeLex ~~13~~
HetJeexe eJepeekeejke en eefo mete& kes efkejCe meeefVeOeJeMe Demle nes lees
Jen peeleke eefjJeepeke neskej Yeer Deoeref#ele (oer#ee jefnle) ner jnlee ngDee Gmekee
Yee yevee jnlee nw ~ SJeb eefo eJepeekeejke en otmejs yeueer eneW mes Hejeefpele nes
DeLeJee Deve eneW mes nes lees eeLe&vee kejles jnves Hej Yeer oer#ee eeHle veneR kej
Heelee nw ~~ 13 ~~
Fefle eJepeeeesieefveHeCeced ~

90

jeefMeHeueefveHeCeced
ej-efmLej-efmJeYeeJe jeefMepeele Heue
DeefmLejefJeYetefleefce$eb eueveceveb mKeefueleefveececeefHe ejYes ~
efmLejYes leefHejerleb #eceeefvJeleb oerIe&met$eb e ~~1~~
efMejerjs leefHejerleb ke=le%eceglmeeefnleb efJeefJeOees<ced ~
eeceejCepeueesJejeefMe<eg efJeeee leerueeved ~~2~~
DeefmLejsefle~ DeLe jeefMeMeerueefveHeCeced~ DeefmLejefJeYetefleced
DeefveeleefJeYetefleced DeefmLejefce$eb eeueb kece&mJeveJeefmLeleced, Deveb HeefjYeceCeMeerueb
mJemKeefueleefveeceb eefueleJeleb SJebefJeOeb ejjeMeew efmLeles evs peeleb YeJeefle~ efmLejYes
leefHejerleefceefle~ efmLejefce$eb Deeueb veveb vees mKeefueleefveeceb ve kesJeuecesleled
#eceeefvJeleb oerIe&met$eb efejsCe keeee&vegeveb SJebefJeOeb efmLejjeMeew evs peeleb YeJeefle~
efMejerjs leeieegeced~ oeleejb ke=le%eb eefmeb GlmeeefnleceglLeeveMeerueb
efJeefJeOeesceveskeef$eekeeefjCeb SJebefJeOeb efmJe- YeeJejeMeew evs efJeeeled~
eeceejCesefle~
eecejeMeees
efceLegvekeveelegueekegcYee:
OeefvJeHetJee&&ced
Sles<eecevelecemLes evceefme peelee eeceMeeruee YeJeefvle, eeceMeeruee eeceefeee
DejCemeefueueYeerjJe:~ DejCee ces<eJe=<eeEmene: Oeveg: HeefeceeOe cekejHetJee&- &ce$e
peelee DejCeefeee YeJeefvle eecemeefueueYeerjJee~ peueesJee: keke&ceervecekejevleYeeiee Sles<eecevelecemLes evceefme peelee peueefeee YeJeefvle, eeceejCeYeerjJee~ Je=efekemLes evceefme peelee eeceejCeMeeruee YeJeefvle ~~1-2~~
pevce kes mecee eefo evcee ej jeefMe ceW nes lees #eefCeke Ssee&, #eefCeke
cew$eer, ebeue eke=efle, YeceCeMeerue SJeb DeHeveer eefle%ee mes efJecegKe jnves Jeeuee neslee
nw~ eefo evcee efmLej jeefMe ceW nes lees ej jeefMemLe Heue kes efJeHejerle Heue oslee nw,
DeLee&led Deeue mecHeefe Jeeuee, efmLej cew$eer Jeeuee, efmLej mJeYeeJe, DeHeves efveece Hej
eueves Jeeuee, #eceeMeerue SJeb Oeerjs-Oeerjs keee& kejves Jeeuee (oerIe&met$eer) neslee nw ~
ef:mJeYeeJe jeefMe ceW evcee nes lees peeleke eeceerCe peerJeve-eeHeve kejves Jeeuee,
eleg<Heo jeefMeiele evcee nes lees pebieueer (pebieue ceW jnves Jeeuee) leLee peueejmLe

91

jeefMeiele evcee nes lees peueefee neslee nw ~ leLee Je=efeke jeefMe ceW GlHeVe peeleke
kees eece Deewj pebieue oesveeW efee nesles nQ ~~ 1-2 ~~
evcee Hej ef< kee Heue
#es$eeefOeHemev<s MeefMeefve ve=HemlelmegefjefHe OeveJeeved ~
s<keeCeebMekeHewJee& eee: meewcew: MegYeb veevew: ~~3~~
#es$eeefOeHesefle~ DeLe ef<HeueefJeeejcedeefmceved jeMeew efmLele:
evmleeMeerejsCe ev- mlelkeeuepeele: Hegceeved jepee meeled~ DeLe
eve$eevlejeefMemlemeeefOeHeefce$esCe s evs me_peelees OeveJeeved YeJeefle~ DeLee&osJe
#es$eeefOeHeMe$egCee s evs oefjes YeJeefle~ #es$eeefOeHeceOeef<efve&<Heuee YeJeefle~
s<keeCeebMekeHewefjefleeefmcevs<keeCes eves JeJeefmLele: leme s<keeCeme mJeeefcevee
s peelees Oeveer YeJeefle~ De$eebMekeenCes veJeebMekesefle meJeeMekeenCeced~ eefmceVeJeebMes
eoMeebMes ef$ebMeebMes efmLeles evs les<eeb mJeeefceefYee s peelees Oeveer YeJeefle~ DeLee&osJe
s<keeCeebMemJeeceer Me$egefYe&s evs efveOe&ve Fefle~ levceOeef<efve&<Heueeeee~
meewcewefjefle~ #es$eeefOeHees s<keeCeebMekeHeeflee eefo MegYeenes YeJeefle leoe MegYeke=od
YeJeefle ~ DeLeeMegYeesefHe MegYeke=led efkevleg eeeesenCeeod MegYeesefHe Heueoes YeJeefle~
HeeHeen: efkeef_elHeueo:~ emceeod ye=nppeelekes HeeHeeveeceefHe #es$eHeeveeb ef<Heueb
MegYecegkeleb ve kesJeueb eeJeovesej: me YeJeefle ~~3~~
pevce-mecee efpeme jeefMe ceW evcee efmLele nes Gme Hej eefo Gmekes mJeeceer
keer ef< nes lees peeleke jepee neslee nw ~ ee evcee Hej jeefMe-mJeeceer kes efce$e keer
Yeer ef< nes lees OeveJeeved neslee nw ~ efpeme s<keeCe, veJeebMe eoMeebMe ee ef$ebMeebMe ceW
evcee nes Deewj Gmekes mJeeceer MegYe en neW lees o=ef< cee$e mes MegYe Deewj HeeHeen neW
lees meeceeve neslee nw ~~ 3 ~~

92

YeeJeeW kee MegYeeMegYelJe

Heg<Ceefvle MegYee YeeJeevcetlee&oerved Iveefvle mebefmLelee: HeeHee: ~
meewcee: <e<sefjIvee: meJexefj<e Jeee<ceiee: ~~4~~
Heg<Cevleerefle~ YeeJeHeueefJeeelecedueiveeoejYe levJeeoees YeeJeemle$e
eefmceved YeeJes MegYeene: JeJeefmLelee: leb YeeJeb Heg<Ceefvle Je=efb kegJe&efvle~ eefmceved YeeJes
HeeHeene JeJeefmLeleemleeJeneefvekeje:~ meewcee Fefle-<esefjIvee: meewcee:
<emLeevemLee: Me$egveeMekeje: YeJeefvle HeeHee DeJeMecesJesefle~ meJex vese Jeeeceiee:
HeeHee: meewceeMe kece&Je=efb kegJe&efvle <eenCece$eesHeeemLeeveesHeue#eCeeLe& lesve
le=leeremLee: meewcee: HeeHeeMe menpeJe=efb kegJe&efvle, oMecemLee: meewcee: HeeHeeMe
kece&Je=ef kegJe&efvle, SkeeoMemLee meewcee: HeeHeeeeeJe=ef kegJe&efvle~
eogkeleb`GHeeeJepe& meewcewe&elHeeHewefJe&Hee&mleced'~~4~~
efpeme YeeJe ceW MegYeen jnlee nw, Gme YeeJe (levJeeefo YeeJe) kes efuees
Je=efkeejke (MegYekeejke) SJeb efpeme YeeJe ceW HeeHeen jnlee nw Jen YeeJe
DeMegYekeejke neslee nw ~ <eYeeJemLe MegYeen Yeer Me$eg pee veeMe ner kejlee nw ~
eoMemLe Deewj DecemLe en (MegYeen-HeeHeen) Deefvekeejke ner neslee nw~~ 4~~
ueiveiele ev-Heue
keke&Je=<eepeesHeieles evs ueives Oeveer megHee ~
efJekeueepe[oefje: Mes<es<eg efJeMes<ele: ke=<Ces ~~5~~
keke&Je=<esefle~ evcemees ueiveieleme Heueceenkeke&jeMeew ueiveieles Je=<es
ces<es e ueiveieles lelmLes evs peelees Oeveer megHeMe keke&Je=<eces<eeved Jepe&efelJee
Mes<ejeMeew ueiveieles evs ke=<CeHe#es efJeMes<eleesleLe efJekeueepe[oefjeCeeb pevce
YeJeefle ~~5~~
pevce mecee keke&, Je=<e ee ces<ejeefMeiele evcee eefo ueive ceW nes lees
peeleke OeveJeeved Deewj megHeJeeved neslee nw ~ Fmemes efYeVe jeefMemLe evcee ueive ceW nes
lees peeleke efJekeuee, cetKe& SJeb Oevenerve (oefj) neslee nw ~ ke=<CeHe#e nes lees
efJeMes<eHesCe, cetKe& Deewj Oevenerve neslee nw ~~ 5 ~~

93

ueiveiele mete& Deewj eoMemLe jefJe-ev Heue

efJekeues#eCeeske&ueives lewefceefjkeespes mJeYes leg je$evOe: ~
yegodyeg=ef<: keefke&efCe keeCees Jeeies MeMees Jee ~~6~~
efJekeues#eCe Fefle~ Deke&me ueiveieleme eveke&eesMe ueiveeod
eoMemLeeveeesefJe&Mes<eceences<eefmebnkeke&eved Jepe&efelJeeveefmceved jeMeew ueiveieles
leefmceved eekex efmLeles efJekeues#eCees YeJeefle~ ces<ejeMeew ueiveieles le$ewJe eekex efmLeles
peelemlewefceefjkees YeJeefle~ efleefcejenleef<:, efmebns ueiveieles le$e ewJeekex efmLeles peelees
je$evOees YeJeefle~ keefke&efCe ueiveieles le$ewJe eekex efmLeles peelees yegodyegodef<Ye&Jeefle
Hegef<Helee#e:~ keeCees Jeeies MeMee*dkes Jee~ ueiveieles eoMeskex peele: keeCees YeJeefle
evs Jee eoMes keeCe:~ eeefHe meeceevesveeskeleb leLeeefHe Deeefoles Jeeieles
oef#eCee#CeekeeCe: evs Jeeieles Jeeceeef#ekeeCe:~ Gkeleb e`Jeeieleeves Jeeceb
efnvemleHejb jefJe:' Fefle ~~6~~
pevce mecee mete& eefo ueivemLe nes lees peeleke DeeBKe mes kecepeesj
(#eerCeef<), ueivemLe mete& ces<e jeefMe ceW nes lees efleefcej (jleeQOeer) jesie mes ege, efmebn
jeefMe ceW nes lees jele ceW DevOee, keke& ceW nes lees Hetueer meefnle DeeBKeeW Jeeuee neslee nw
SJeb eoMemLe mete& ee evcee nes lees peeleke Ske DeeBKe kee keevee neslee nw~~6~~
efJeMes<emete& eoMe YeeJe ceW nes lees oef#eCe ves$enerve SJeb evcee nes lees Jeece
ves$enerve mecePevee eeefnes ~
YeeJeHeue ceW vetveeefOekelee
F<b HeeoefJeJe=ee efce$emJeie=nef$ekeesCelegs<eg ~
efjHegYesuHeb HeuecekeexHeieleme HeeHeb MegYeb vewJe ~~7~~
F<efceefle~ YeeJeHeuecedleodefefJeOeb MegYeceMegYeb e~ le$e eeJeHeueb MegYeb
leme Heueme efce$e#es$emLees en: Heeob elegLee&Meb eeefle~ mJeie=nmLeesOe&ced~
ef$ekeesCemLe: Heeonerveced~ leg: GemLe: meJe&ced~ efjHegYesuHeefceefle efjHeg#es$emLe:
HeeoeoHeuHeced~ DekeexHeieleemlelees ve efkeef_eoefHe veeremLee~ SJeb MegYeHeueb
eeefvle~ HeeHeHeuecesJeb le$e HeeHeme Heueme MegYeHeuesve Jee#esHe:~ le$eemleefcelees

94

veeremLeeeMegYeb mecHetCe Heueb ooeefle, Me$eg#es$emLe: Heeoesveb efce$e#es$emLees mJeie=nmLe:

Heeob ef$ekeesCemLe: HeeoeouHeced GemLeevemLees ve efkeefeoefHe ~~7~~
pees en DeHeves efce$e, DeHeves ie=n, DeHeves cetue-ef$ekeesCe Deewj DeHeves Ge ceW
nes lees Gmekee MegYe YeeJeHeue $eceMe: 1, 2, 3, Deewj eejeW (4) ejCe mes
(mecHetCe&) MegYe neslee nw ~ SJeb Me$egjeefMeiele nes lees Ske ejCe mes Yeer DeuHe Deewj pees
en mete& meeefvveOe mes Demle nes lees Gmekee MegYeYeeJeHeue keg Yeer veneR neslee nw,
leLee HeeHeHeue HetCe& neslee nw ~ kenves kee DeefYeeee en nw efke YeeJepe DeMegYeHeue
Fmemes Gue mecePevee ~ DeLee&led veereiele Deewj Demleeefo en HeeHeHeue HetCe&, Me$eg
jeefMeiele neW lees 3 ejCe, DeHeves efce$e keer jeefMe ceW nes lees 2 ejCe, DeHeveer jeefMe ceW
1 ejCe, DeHeves cetue-ef$ekeesCe ceW 1 ejCe mes Yeer DeuHe Deewj DeHeves Ge ceW He[e
ngDee en Metve DeMegYe Heue oslee nw ~~ 7 ~~
Fme ekeej Yeejleer-efnvoererkeemeefnle ueIegpeeleke ceW ekeerCee&Oeeeevleie&le jeefMeHeue kee efveHeCe meceeHle ~~

95

DeeeeeesieefveHeCeced
ces<eeefo veJeebMepeeleHeue
lemkejYeeskele=efJee#eCeOeefveve=HeefleveHegbmekeeYeeoefje: ~
KeueHeeHeeseeslke=<e ces<eeoerveeb veJeebMeYeJee: ~~1
lemkejsefle~ DeLeeeeefveHeCeb eenle$eeoeJesJe veJeebMepeeleme
mJeHeceeneefmceved keefmceved jeMeew ueiveieles ces<eveJeebMes peelemlemkejes YeJeefle~
Je=<eveJeebMekes peelees Yeeskelee, efceLegveveJeebMes peelees efJeeef#eCe:, keke&veJeebMes peelees
Oeveer, efmebnveJeebMes peelees jepee, keveeveJeebMekes peelees veHegbmeke:, legueeveJeebMekes
peele: Metj:, Je=efekeveJeebMekes peelees oefjes YeJeefle~ OeefvJeveJeebMekes peele: Keuees
oges YeJeefle~ cekejveJeebMekes peele: HeeHees YeJeefle~ kegcYeveJeebMekes peele Gees YeJeefle
etj FleLe&:~ ceerveveJeebMekes peele Glke=es YeJeefle ~~1~~
efpeme efkemeer Yeer ueive ceW ces<e kee veJeebMe nes lees peeleke eesj, Je=<e kee nes
lees Yeesieer, efceLegve kee nes lees HeefC[le, keke& mes OeveJeeve, efmebn mes jepee, kevee mes
veHegbmeke, leguee mes efveYe&e, Je=efeke mes oefj, Oeveg mes og, cekej mes HeeHeer, kegcYe mes
$etj (efnbmeke) Deewj ceerve kee veJeebMe nes lees peeleke kees Deeflees (ve=Helegue)
mecePevee ~~ 1 ~~
efJeMes<eGe ces<eeefo veJeebMepeele Heue pees kens iees nQ, Jes Jeieexece mes
efYeVe ceW mecePevee ~ DeLee&led eefo Jeieexece veJeebMe nes lees peeleke Fve meyekee
DeefOeHeefle neslee nw ~ eLee ye=nppeeleke ceW kene Yeer nw
``JeieexeceebMes<Jes<eeceerMee Fmemes efme neslee nw efke eefo ces<eueive ceW ces<e
kee ner veJeebMe nes lees eesjesb kee jepee, Je=<e kee ner veJeebMe nes lees YeesefieeeW ceW es
Fleeefo ~

96

mJeie=n-efce$eie=niele eneW kes Heue

kegueleguekegueeefOekeyevOegceeveOeefveYeesefieve=Hemecevejsve: ~
mJe#e&ielewkeefJeJe=ee efkeefevvetvee megodie=niew: ~~2~~
kegueleguesefle~ SkeefJeJe=odOee mJe#es$eielewe&nwpee&leme mJeHeceen
eefmceved keefmceved jeMeew ens mJe#es$es peele: mJekeguemeMees YeJeefle~ ees: mJe#es$eees:
mJekegueeefOeke:, ef$e<eg yevOegceeve:, eleg<eg& Oeveer, Heemeg Yeesieer, <edmeg ve=Hemece:, meHlemeg
jepee~ efkeefeVetve: megodie=niew: Skeefmceved YeeJes efce$e#es$eieles ens HejefJeYeJeesHepeerJeer,
ees: megod-efJeYeJeesHepeerJeer, ef$e<eg peeefleefJeYeJeespeerJeer, eleg<eg& yevOegefJeYeJeesHepeerJeer,
Heemeg ieCemJeeceer, <edmeg yeuemJeeceer, meHlemeg jepee~ Gkeleb e`HejefJeYeJemeglmJeyevOegHees<eeieCeyeuesMeve=Heee efce$eYes<eg' Fefle ~~2~~
pevce mecee ceW eefo Ske en mJeie=ner nes lees peeleke kegue (efHeleecenefHelee) kes meceeve, 2 en mJeie=ner neW lees kegue ceW cegKe, 3 mes yevOegDeeW ceW Hetpe, 4
mes Oeveer, 5 mes Delevle megKe Yeesieer, 6 mes ve=Helegue Deewj eefo meeleeW en mJeie=ner nes
lees peeleke vejsv (jepee) neslee nw ~ Fmeer lejn kee keg vetve Heue eefo Skeeefo
en efce$ejeefMeiele neW lees mecePevee ~~ 2 ~~
efJeMes<eSke en efce$e jeefMe ceW nes lees otmejs kes Oeve mes Heesef<ele, 2 mes
efce$eesHepeerJeer, 3 mes mJepeeefle eje, 4 mes yevOegDeeW kes eje Heeefuele, 5 mes yengleeW
kee veeeke, 6 mes mesveeHeefle Deewj eefo meeleesb en efce$ejeefMeiele neW lees peeleke jepee
neslee nw ~ eLeeye=nppeeleke cesb kene Yeer nw efke
``HejefJeYeJemegledmJeyevOegHees<ee ieCeHeyeuesMeve=Heee efce$eYes<eg ~
mJeeseiele eneW kes Heue
ef$eeYe=efleefYeemLewve=&HeJebMeYeJee YeJeefvle jepeeve: ~
HeeeefoefYejvekegueesJeee leefl$ekeesCeielew: ~~3~~
ef$eeYe=efleefYeefjefle~ eme pevceefve $eees ene: Geielee YeJeefvle me
jepeJebMepeelemleoe jepee YeJeefle~ eme elJeej: meesefHe jepeJebMepees jepee YeJeefle~
eme pevceefve Hee ene GejeefMeielee YeJeefvle me eefo DevekeguepeelemleoeefHe

97

jepee YeJeefle~ eme <e[dene: me DevekeguepeeleesefHe jepee YeJeefle~ eme meHle

ene: meesefHe~ Skesveeseielesve eYeeb e jepeJebMepees jepee ve YeJeefle efkeb leefn& Oeveer
YeJeefle~ le$eeefHe eLee eLeesemLee ene YeJeefvle leLee leLeeefOekees Oeveer
leefl$ekeesCeielewjefHe ef$eelegefYe&ce&tueb ef$ekeesCeielew: jepeJebMepees jepee YeJeefle~
Hee<emeHleefYecet&ueef$ekeesCeielewjveJebMepeesefHe jepee YeJeefle~ DeuHewcet&ueef$ekeesCeiewOe&veer
YeJeefle~ eLee eLee yenJees ene cetueef$ekeesCemLee YeJeefvle leLee leLeeefOekees Oeveer
YeJeefle ~~3~~
3 ee 4 en eefo Ge ceW neW lees jepekegue ceW pevce uesves Jeeuee jepee
neslee nw ~ SJeb eefo 5 mes DeefOeke en Ge ceW He[s neW lees Deve kegue kes yeeueke
Yeer jepee nes peeles nQ ~ Fmeer lejn kee Heue ef$ekeesCe (DeHeves cetue ef$ekeesCe) iele eneW
mes Yeer mecePevee ~~ 3 ~~
efJeMes<eDeefYeeee en nw efke-3 ee 4 en kes Ge ceW nesves mes Deve
kegue kes yeeueke jepee ve neskej Delevle Oeefveke nesles nQ ~ Fmeer ekeej ef$ekeesCe mes
Yeer mecePevee ~
veereiele eneW kes Heue
efveOe&veog:efKelecet{JeeefOeleyevOeeefYeleHleJeOeYeepe: ~
SkeesejHeefjJe=ee veereielew: Me$egie=niewJee& ~~4~~
efveOe&veog:efKelesefle~ DeLewkeeefoefYeveeaeielewie&=nwpee&leme mJeHeceen
eefmceved keefmceved jeMeew Skeefmceved ens veereieles Me$eg#es$eieles Jee peelees efveOe&vees YeJeefle
eYeeb veereieleeYeeb og:efKele:, ef$eefYecet&{es efJeeslee: elegefYe&Jee&efOele:, HeeefYeJe&Oe:
<e[defYejefYeleHleJeeked meHleefYeJe&OeYeeiYeJeefle ~~4~~
pevcekeeue ceW eefo Ske en veere Me$egjeefMe ceW nes lees peeleke Oevenerve, 2
en neW lees og:efKele, 3 en mes cetKe&, 4 mes JeeefOeemle, 5 ceW yevOeve mes og:Keer, 6
mes DeefYeleHle (leeHe mes Heeref[le) SJeb eefo meeleeW en Me$egie=n ceW nes lees JeOeYeeieer neslee
nw ~~ 4 ~~

98

efJeMes<emeeleeW en Ske mecee ceW DeHeves veere ceW veneR nes mekeles, efkevleg
Me$egjeefMe ceW jn mekeles nQ ~ Fme DeefYeeee mes ye=nppeeleke ceW Jejenefceefnj kens Yeer
nQ`JeOeogefjlemecesle: ~ DeLee&led 6 Deewj 7 en kee Heue meceeve ner mecePevee ~
jepeeesie
SkeesefHe ve=Heeflepevceeoes en: mJeeseie: megod<: ~
yeefueefYe: kesvesHeielewefm$eeYe=efleefYejJeefveHeeueYeJe: ~~5~~
SkeesHeerefle~ DeLe jepeeesieb eeneme pevceefve SkeesefHe en:
mJeeseie: efce$esCe lelkeeues : ve=Hepevceoes YeJeefle~ $eees ene yeueeglee: kesvielee
YeJeefvle me peelees jepee YeJeefle~ le$e elJeeje me jepee YeJeefle~ Heeeoees ve
ie=nerleJee emceeled HeeeefoefYe: kesvielewjyeueJeefpee&lees jepee YeJeefle~ le$ewJe
leppeeleb ef$eefYeelegefYe&Jee& mJeeseielewve& kesJeueb kesvielewye&ueJeer jepeJebMes peelees jepee
YeJeefle ~~5~~
mJeeseiele Ske Yeer en eefo DeHeves efce$e mes nes lees yeeueke jepee neslee
nw ~ leLee 3 ee 4 yeueer kesv mLeeve ceW nes Deewj yeeueke jepekegue kee nes lees Yeer
jepee kenvee ~~ 5 ~~
efJeMes<ekenves kee leelHee& en nw efke5 mes DeefOeke en yeueer neskej
kesv ceW nes lees Deve kegue kee yeeueke Yeer jepee neslee nw ~ SJeb eefo 5 mes DeefOeke
efveye&ue en kee kesv veW jnlee Yeer jepekegue ceW pevce uesvesJeeues kes efuees jepee yeveves
kee meteke nw ~
Jeieexeceies evs elegjeewJeeaef#eles efJeueives Jee ~
ve=Hepevce YeJeefle jepeb ve=Heeesies yeueegleoMeeeeced~~6~~
Jeieexeceie Fefle~ jepeeesieevlejceeneefmceved jeMeew eves JeJeefmLele:
me eves jeefMemecyeefvOeyeJeebMekes YeJeefle leoe JeieexecemLees YeJeefle~ eefmceved
Jeieexeceieles evs elegjeewe&nweleg:Hee<e[defYeJeeaef#eles leoe peeleesvekeguepeesefHe
jepee YeJeefle~ efJeueives Jee eme ueivemeesoemleme esled mJeveJeebMekeesoees YeJeefle~
leoe meueivees JeieesecemLees YeJeefle leefmceved ueives Jeieexeceieles elegjeewe&nw:

99

evJeefpe&leeleg:Hee<e[defYeJeeaef#elewees& peele: meesefHe jepee YeJeefle~ leogkeleb

`Jeieexeceieles evs DeLeJee evJeefpe&les~ elegjeewe&nw&s ve=HeJebMeesJe: mce=le:' ~~
Fefle jepeb ve=Heeesies yeueegleleMeeeeefceefle~ efJeeceeves jepeeesies yeueegleenme
oMeeeeb leme jepeeeefHleJe&keleJee ~~6~~
evcee ee ueive eefo Jeieexece veJeebMe ceW nes Deewj evcee kees es[kej
Deve 4, 5 DeLeJee 6 eneW mes nes lees yeeueke jepee neslee nw ~ SJeb eesiekeejke
eneW ceW yeueer en keer oMeevleo&Mee ceW jepe keer eeefHle nesleer nw ~~ 6 ~~
efJe<ee keLeve
G[gHeefleeesiemeceeiececeMeeruemevoMe&veeefve YeeJeee ~
DeeeejepeeYeeJeeeeOeeesefmceved $ecesCeesee: ~~7~~
G[gHeefleeesiesefle~ DeLe ekeerCe&keeOeeeeskeleekejCeme*denceenFefle~
ueIegpeelekeekeerCee&Oeees1. DeveHeemegveHeeogOejekescegceeKee jeefMeeesiee:~
2. efeneefo eesiee: eJepeeeesieee meceeielee:~ 3. DeefmLejefJeYetefleefce$eeeeefve
jeefMeMeerueeefve~ 4. #es$eeefOeHemev FlesJeceeeeefve mevoMe&veeefve~ 5. Heg<Ceefvle MegYee
YeeJeeefvelesJeceeee YeeJee:~ 6. DebMekemJeHeefkeuelegueeeee eesiee:~ 7.
`SkeesefHe ve=Heeflepevceeo' Fleeee jepeeesiee:~ Sleefmceved ekeerCee&Oeees
ecesCeeskelee: ~~7~~
Fme DeOeee (ekeerCee&Oeee) ceW eveesie meceeiece (efeneesie), ef<
Heue, YeeJe Heue, Deeeeeesie, Deewj jepeeesie $eceevegmeej kens iees nQ ~~ 7 ~~
Fme ekeej Yeejleer-efnvoererkeemeefnle ueIegpeeleke ceW
ekeerCee&Oeee meceeHle ~~ 12 ~~

100

DeLe veeYemeeesieeOeee: ~~ 13 ~~
jppeg-cegmeue Deewj veueveeceke (Deeeeeesie)
ejYeJeveeefo<eg meJezjeeepee jppegcegmeueveueeesiee: ~
F&<eg&cee&veer OeveJeeved $ecesCe kegueefJeeglee: meJex ~~1~~
ejYeJeveeefoef<Jeefle~ DeLe veeYemeeesieeOeeeb JeeKeemeece:~ le$e
veeYemeeesieeelegOee& Deeeeeesiee oueeesieew Deeke=efleeesiee: me*dKeeeesieee~ le$e
Deeeeeesieem$ee:, oueeesieew ew, Deeke=efleeesiee efJebMeeflemebKee:, mebKeeeesiee: meHle
SJeb eef$eMeVeeYemeeesiee:~ le$eeeeeesie$eeb lelHeueceeneoe meJex
eneejjeefMeielee YeJeefvle, ve kesefeled, efmLejjeefMe<eg ef:mJeYeeJes<eg e YeJeefvle leoe
jppegveece eesiees YeJeefle~ eoe meJex ene: efmLejjeefMe<eg YeJeefvle ve keefeejjeMeew
ef:mJeYeeJejeMeew Jee YeJeefvle leoe cegmeueveeceeesiees YeJeefle~ eoe meJex ene:
ef:mJeYeeJejeefMe<eg YeJeefvle ve keefeejjeMeew ve e efmLejjeMeew YeJeefvle leoe
veueeesie:~ S<eeb Heueeveenjppegeesies peele F&<eg&: Hejcecelmejer YeJeefle~ cegmeues
peelees ceeveer ieefJe&lees YeJeefle~ veueeKes eesies peelees OeveJeeved YeJeefle~ ecesCewleeefve
Heueeefve kegueefJeeglee:~ meJex Deeeeeesiew: meJezpee&lee: kegueefJeeglee: kegueKeelee:~
Fleeeeeesiee: ~~1~~
meye en ejjeefMe ceW neW lees jppegeesie, meye efmLej ceW nes lees cegmeueeesie
leLee eefo meye efmJeYeeJejeefMe ceW neW lees veueeesie neslee nw ~ jppegeesie ceW GlHeVe
yeeueke F&<ee&Jeeved, cegmeue ceW DeefYeceeveer Deewj veueeesie ceW OeveJeeved neslee nw ~
efJeMes<elee en nw efke Fve leerveeW ner eesie ceW GlHeVe ceveg<e DeHeves-DeHeves kegue ceW
eefme nesles nQ ~~ 1 ~~
meHe& Deewj ceeueeveeceke (oueeesie)
kesv$eeiew: HeeHew: MegYewo&ueeKeeJeefneceeuee e ~
meHexefleog:efKeleeveeb ceeueeeeb pevce megefKeveeb e ~~2~~
kesv$eeiewefjefle~ DeLe oueeesieew mJeHeceenes<eg kes<eg ef$e<eg kesvs<eg e
eoe $ee: HeeHeene Dekee&jmeewje YeJeefvle ve ewkeefmceVeefHe kesvs meewceenes YeJeefle

101

leoe meHeexveeceoueeesie:~ eoe es<eg kesvs<eg meewceene yegOeiegMegee YeJeefvle ve

keefelkesvs HeeHeenes YeJeefle leoe ceeueeveeceoueeesiees YeJeefle~ le$e eesiees evcee ve
eee:~ HeueceenmeHexefle~ meHex eesies og:efKeveeb pevce YeJeefle~ ceeueeeesies megefKeveeb
pevce YeJeefle~ Fefle oueeesieew ~~2~~
efkemeer Yeer 2 kesv ceW leerveeW HeeHeen (mete&, ceue, Meefve) neW Deewj keesF&
MegYeen kesv mLeeve ceW ve nes lees meHe& veeceke eesie neslee nw ~ leLee 3 kesv ceW leerveeW
MegYeen (yegOe, ye=nmHeefle, Meg$e) neW Deewj keesF& HeeHeen kesv mLeeve ceW ve nes lees
ceeuee veeceke eesie neslee nw ~ es oesveeW eesie oueeesie kenueeles nQ ~ ceeueeeesie ceW
Yeesieer Deewj meHe&eesie ceW GlHeVe peeleke og:KeYeeieer neslee nw ~~ 2 ~~
efJeMes<eeneB kesv mLeeve ceW kesJeue MegYe ee kesJeue HeeHeen mes ner
oueeesie mecePevee ~ eLee yeeojeeCe
``kesvs<JeHeeHes<eg efmele%epeerJew: kesvef$emebmLew: keLeeefvle ceeueeced ~
meHe&mlJemeewcewe eceejmetezeexieeefJeYeeX ew keefLeleew oueeKeew ~~
SJeb oue eesie ceW evcee kees MegYe Deewj DeMegYe oesveeW mes efYeVe mecePekej
es[ efoee ieee nw ~ keejCe en nw efke evcee ceW mJeeYeeefJeke MegYelJe meJe&oe veneR
jnlee, keYeer #eerCejefMce jnves Hej HeeHelJe kees Yeer eeHle nes peelee nw ~ leLee yegOe
MegYeen nesles ngS Yeer HeeHemeenee& mes HeeHeer yeve peelee nw ~
ieoe, Meke, efJenbie-e=ieeke veeceke Deeke=efle eesie
efjvevlejkesvmLewie&oeefJeueiveemlemebefmLelew: Mekeced ~
KeelegLe&eesefJe&n e=ekecegoemegleveJeiew: ~~3~~
efjvevlejsefle~ DeLeeke=efleeesiee:~ le$e ieoeMekeefJene=ekeeveeb ue#eCeb
lelHeueesHeveeb eenefjvevlejsefleees: kesvees: eoe meJex ene YeJeefvle leoe
ieoeeesiees YeJeefle me elegOee&~ ueiveelegLe&mLewjske:, elegLe&meHlecemLewef&leere:, meHleceoMececemLewmle=leere:, oMeceueivemLewelegLe&:~ efJeueiveemlemebefmLelew: Mekeefceefle
ueives meHleces e mLeeves eoe meJex ene YeJeefvle leoe MekeeKeeesie:~
KeelegLe&eesefJe&n:, oMeceelegLe&eese&oe meJex ene YeJeefvle leoe efJeneesie:~

102

e=ekeefceefleueives Heeces veJeces e eoe meJex ene YeJeefvle leoe e=ekees eesiees
YeJeefle ~~3~~
pevce mecee eefo efkemeer Yeer meceerHeJeleea oes kesvmLeeveeW ceW mecHetCe& en neW
lees ieoe eesie, ueive Deewj meHlece mLeeve ceW mecHetCe& en neW lees Meke eesie, elegLe&
Deewj oMece mLeeve ceW mecHetCe& en efmLele nesb lees efJenbie eesie leLee ueive, Hebece Deewj
veJece (1~5~9) Fve leerveeW mLeeveeW ceW mecHetCe& en neW lees e=eke eesie neslee
nw~~3~~
nueeesie Deewj ieoeefo eesieeW kes Heue
e=ekeleesveielewn&uecesles<eeb $eceeled HeueesHevee: ~
epJee MekeepeerJees otleefejmeewKeYeekedke=ef<eke=led ~~4~~
e=eke Fefle~ ueiveb Jepe&efelJee eoeve$e mLeeve$ees HejmHejb ef$ekeesCeielee
ene YeJeefvle leoe nueeKeesie:~ me e ef$eOee~ efleere<eoMecemLewjske:,
le=leeremeHlecewkeeoMemLewef&leere:, elegLee&ceeoMeiewmle=leere:~ DeLeeme eesieHeekeme eceeled HeueesHevee:~ ieoeeesies peelees epJee YeJeefle~ Mekeeesies
MekeepeerJeer, efJeneesies otle:, e=ekes efejmeewKeYeeked, nueeKes
ke=ef<eke=led~~4~~
HetJe& }eske ceW ueive mes ef$ekeesCe ceW e=eke eesie kene ieee nw ~ Fmemes
efYeVe DeLee&led efleere, le=leere ee elegLe& mLeeve mes ef$ekeesCe ceW meYeer en neW lees nue
veeceke eesie neslee nw ~ ieoe eesie ceW GlHeVe peeleke eeef%eke (e%e kejves Jeeuee),
Meke eesie ceW GlHeVe peeleke Meke (iee[er) mes peerJekeesHeepe&ve kejves Jeeuee, efJenbie
eesie ceW GlHeVe peeleke otle, e=eke eesie ceW GlHeVe peeleke meJe&oe megKeer Deewsj nue
eesie ceW GlHeVe peeleke ke=<eke (ke=ef<e-kece& kejves Jeeuee) neslee nw ~~ 4 ~~
efJeMes<emecHetCe& en eefo 2~6~10 ee 3~7~11 ee 4~8~12
mLeeveeW ceW efmLele neW lees nue veeceke eesie mecePevee eeefnes ~

103

Jee, eJe, keceue Deewj JeeHeer eesie

$etjw: megKekece&mLew: meewcewoeemlemebefmLelewJe&eced ~
eJe Fefle leefHejerlewefce&ew: keceueb eglewJee&Heer ~~5~~
DeLe JeeeJekeceueJeeHeeretHeMejMeeqkeleoC[eesieeveeb ue#eCeb Heueeefve
eenetjwefjefle~ elegLe&oMecemLew: meJez: HeeHeenw: ueivemeHlecemLewe meewceenwJe&eeesie:~ JeeefJeHejerlemLewe&Je:~ Sleogkeleced~ elegLe&oMeceeese&oe meJex meewceene
YeJeefvle ueivemeHleceieee HeeHee YeJeefvle leoe eJeeKees eesie:~ efceew: keceueefceefle~
JeeeesieeskelemLeeveb efJevee meJex SJe ene eoe eleg<eg& kesvmLeeves<eg YeJeefvle leoe
keceueeesie:~ eglewJee&HeerefleSJeb kesveglew: meJezjsJe enwJee&Heereesie:~ me e
efOeeefleereHeeecewkeeoMecemLee: meJex YeJeefvle leowke:~ eefo
le=leere<eveJeceeoMemLee: meJex enemleoe efleere: ~~5~~
eefo pevce-mecee elegLe& Deewj oMece ceW meYeer HeeHeen (jefJe, cebieue, Meefve)
neW DeLeJee ueive Deewj meHlece YeeJe ceW meYeer MegYeen (yegOe, ieg, Meg$e) neW lees
Jeeeesie neslee nw ~ Fmemes efJeHejerle DeLee&led elegLe& Deewj oMece ceW meYeer MegYeen
DeLeJee ueive Deewj meHlece ceW meYeer HeeHeen neW lees eJeeesie neslee nw ~ eefo kesv
(1~4~7~10) ceW HeeHeen Deewj MegYeen meeLe-meeLe efmLele neW lees keceue eesie
leLee kesv kees es[kej meYeer (MegYeeMegYe) en HeCeHej ee DeeHeeskeueerce ceW neW lees
JeeHeereesie neslee nw ~~ 5 ~~
etHe,Mej, Meefe SJeb oC[ eesie
ueiveeefokeCkesYeelegie=&neJeefmLelewe&nweexiee: ~
etHes<egMeefeoC[e Jeeeoerveeb Heueevemceeled ~~6~~
ueiveeoerefle~ ueiveeefokesvceeefole: ke=lJee elegie=ns<eg eoe meJex ene YeJeefvle
leoe etHes<egMeeqkeleoC[eKeeesiee YeJeefvle~ leeLeeueiveefleerele=leereelegLe&mLew:
meJe&enwet&HeeKees eesie:~ elegLe&Heece<emeHlecemLewefj<eg:, meHleceeceveJeceoMecemLew: Meeqkele: oMecewkeeoMeeoMeueivemLewo&C[ Fefle ~~6~~

104

ueive mes eej mLeeveeW (1~2~3~4) ceW meYeer en neW lees etHe eesie, elegLe&
mes eej mLeeveeW (4~5~6~7) ceW meYeer en neW lees F<eg (Mej) eesie, meHlece mes eej
mLeeveeW (7~8~9~10) ceW meYeer en neW Meefeeesie leLee oMece mes eej mLeeveeW
(10~11~12~1) ceW meYeer en neW lees oC[eesie neslee nw ~ Jeeeefo Dee eesieeW
kes Heue Deeies kes }eske ceW kens iees nQ ~~ 6 ~~
Jeeeefo Dee eesieeW kes Heue
Deeevleees: megKeegle: megKeYee*dceOes OeveeefvJeleesuHemegKe: ~
leeieer eEnm$ees OeveJeefpe&le: Hegceeved efeewefJe&egee ~~7~~
Deeevleeesefjefle~ Jeeeoerveeb eesieeveeb Heueeefve Je#eceeCeeefve yeeues megKeer
eewJeves og:efKelees JeeOe&kes Hegve: megKeer SJebefJeOees Jeeeesies peelees YeJeefle~ yeeues
Jee&kees e ogefKele: eewJeves megKeer SJebefJeOees eJeeKes eesies peelees YeJeefle~ OeveeefvJele:
keceueeKes eesies peelees YeJeefle~ JeeHeermeb%ekes DeuHemegKeer YeJeefle~ etHeeKes
peelemleeieer YeJeefle~ F<egeesies peelees efnbees Ieelegkees YeJeefle~ Meeqkeleeesies peelees
OeveJeefpe&lees YeJeefle~ oC[eKes eesies peele: efeew: Heg$eeefoefYeefJe&egkelees YeJeefle ~~7~~
Jeeeesie ceW GlHeVe peeleke yeeueeJemLee SJeb Je=eJemLee ceW megKeer, eJeeesie
ceW GlHeVe ceOeeJemLee (egJeeJemLee) ceW megKeer, keceueeesie cesb OeveJeeved JeeHeer eesie ceW
DeuHe megKeer, etHe eesie ceW oeveer (leeieer), F<eg (Mej) eesie ceW efnbmee kejves Jeeuee
(efnbeke), Meefeeesie ceW oefj (Oeve-nerve) SJeb oC[eesie ceW yevOegDeeW mes jefnle neslee
nw ~~ 7 ~~
veew, ket, $e, eeHe Deewj DeOe&ev eesie
leled meHlecemebmLewveezket$ekeeceg&keeefCe meg: ~
veeJeeewjHesJeb keCkeevemLew: mce=leesOe&MeMeer ~~8~~
DeLe veewket$ekeecegkeeOe&eveCeeb ue#eCeceenlelmeHlecemebmLewefjleeefo~ Skemceeled kesveoejYe meHleefYee&nw: meHlece#e&mLewe elJeejes
veewket$ekeeceg&keeKee eesiee YeJeefvle~ ueiveefleerele=leereelegLe&He_ece<emeHleceiew: meJe&enwveewkeeKe:~ elegLee&efooMeceevlemLewket&eKe:~ meHleceeefoueiveevle-

105

mLewM$eeKe:~ oMeceeefoelegLee&vlemLeweeHeeKe:~ veeJeeeweexiew: keCkeevemebmLewe&oe

HeCeHejeHeesefkeueceeefo<eg Jee meHleefYeefve&jvlejielewjOe&eveKees eesiees YeJeefle~ me
eeOee leeLee efleereeeceevles<Jeskemle=leereeefoveJeceevles<eg efleere:~
HeeceeeskeeoMeevles<eg le=leere:~ <eeefoeoMeevles<eg elegLe&:~ Deceeefoefleereevles<eg
Heece:~ veJeceeefole=leereevles<eg <e:~ SkeeoMeeefoHeeceevles<eg meHlece:~
eoMeeefo<eevles<eg De<ce: ~~8~~
efpeme ekeej etHe Deeefo eesie kens iees nw, Gmeer ekeej ueiveeefo meHle ie=neW
(1~2~3~4~5~6~7) ceW meYeer en neW lees veewkeeeesie, elegLee&efo meHle ie=neW
(4~5~6~7~8~9) ceW meYeer en neW lees keteesie, meHleceeefo meele ie=neW
(7~8~9~10~11~12~1) ceW meYeer en neW lees $eeesie, oMeceeefo meele ie=neW
(10~11~12~1~2~3~4) ceW meYeer en neW lees eeHe (keeceg&ke) eesie neslee
nw~ Fmeer lejn HeCeHej ee DeeHeesefkeuece mes ueieeleej meele ie=neW ceW meYeer en neW lees
DeOe&ev eesie neslee nw ~~ 8 ~~
e$e Deewj meceg eesie
SkeevlejwefJe&ueiveeled <e[dYeJeveeJeefmLelewe&nwe$eced ~
DeLee&e leogoefOeveeweYe=efleHeueeveLees $eceMe: ~~9~~
Skeevlejwefjefle~ DeLe eemecegeesieeesue&#eCeceenueiveeoejYewkeevlejeJeefmLelewe&nw: <ed<eg eeeKees eesiees YeJeefle~ leeLeeueivele=leereHeecemeHleceveJecewkeeoMes<eg <ed<eg eoe meJex ene: YeJeefvle leoe eeeKees eesie DeLee&led
efleereeoejYewkeevlejeJeefmLelew: meHleefYee&nw: <edmeg GoefOevee&ce eesiees YeJeefle~ leeLee
efleereelegLe&<e[oMeceeoMes<eg <edmeg ens<eg eoe meHle ene YeJeefvle leoe GoefOeeesiees
YeJeefle ~~9~~
eefo ueive mes Skeevlej (1~3~5~7~9~11) Fve : mLeeveeW ceW meYeer
en neW lees e$eeesie SJeb efleere YeeJe mes ueskej : mece YeeJeeW
(2~4~6~8~10~12) ceW meYeer en neW lees meceg veeceke eesie neslee nw ~
veewkeeefo meele eesieeW kes Heue Deefece }eske ceW kens iees nQ ~~ 9 ~~

106

veewkeeefo meele eesieeW kes Heue

keerlee& egeesve=leJeeked mJepeveefnle: MetjmegYeieOeveerYetHee: ~
Fleeke=eflepee eesiee efJebMeeflejelceiegCewmles<eg vevovles ~~10~~
keerlexefle~ veeweYe=leerveeb Heueeveenveeweesies peele: keerlee& egkelees
YeJeefle~ keteesies peeleesve=leJeeked~ DemeleYee<eer YeJeefle~ $eeesies peele:
mJepeveefnlees YeJeefle~ keeceg&keeesies peele: Metjes YeJeefle~ DeOe&evs peele: megYeiees
YeJeefle~ eeeesies peelees Oeveer YeJeefle~ mecegeesies peelees jepee YeJeefle~
Deeke=efleeesieesHemebnejeLe&ceenDeeke=efleeesiee efJebMeefle: eeskelee:~ S<eecevelecesve
peelee DeelceiegCewve&vovles mJeyeeefpe&leefeees YeJevleerleLe&: ~~10~~
veewkeeeesie ceW GlHeVe peeleke eMemJeer, keteesie ceW efceLeeYee<eer (Pet
yeesueves Jeeuee), $eeesie ceW DeHeves HeefjJeej kee YejCe-Hees<eCe kejves Jeeuee, Mejeesie
ceW eese (Jeerj), DeOe&ev eesie ceW megHeJeeved, e$eeesie ceW OeveJeeved Deewj mecegeesie
ceW GlHeVe jepee neslee nw ~ ieoe Deeefo 20 Deeke=efleeesie nQ ~ Fve Deeke=efleeesieeW ceW
GlHeVe peeleke DeHeves iegCeeW mes Deeveefvole jnles nQ ~ DeLee&led DeHeves yeue mes Deefpe&le
efJeYeJe kees eeHle kejles nQ Deewj megKe Yeesieles nQ ~~ 10 ~~
ieesue Deeefo meele mebKee eesie
Skeeefoie=nesHeieleweeved eesieeved efJenee me*dKeeves ~
ieesue-egie-Metue-kesoej HeeMe-oeceeKe-JeerCee: meg: ~~11~~
Skeeoerefle~ DeLe meHlemee*dKeeeesieeveenSkeeefoie=nesHeielewefjleeefo~
Gkeleeesieeved jppegcegmeueeefomecegevleeved eesieeved Jepe&efelJee eoskeefmceved jeMeew meJex
ene YeJeefvle leoe ieesueeKees eesiees YeJeefle~ eoe jeefMees leoe egieeKe:, eoe
jeefMe$ees leoe MetueeKe:, eoe jeefMeeleg<kes leoe kesoejeKe:, eoe jeefMeHeekes
leoe HeeMeeKe:, eoe jeefMe<edkes leoe oeceeKe:~ eoe jeefMemeHlekes leoe
JeerCeeeesiees YeJeefle ~~11~~
HetJe& keefLele Deeke=efle eesieeW kees es[kej eefo meYeer en Ske jeefMe (Ske
mLeeve) ceW nesb lees ieesueeesie, oes jeefMe ceW meYeer en neW lees egieeesie, leerve jeefMeeeW ceW

107

meYeer en neW lees Metueeesie, eej jeefMeeeW ceW meYeer en neW lees kesoejeesie, HeeBe
jeefMeeeW ceW meYeer en neW lees HeeMeeesie, : jeefMeeeW ceW meYeer en neW lees oeceeesie
Deewj meele jeefMeeeW ceW meYeer en neW lees JeerCeeeesie neslee nw ~ es meeleeW meebKeJeeeke
eesie nQ ~~ 11 ~~
ieesue Deeefo eesieeW kes Heue
og:efKeleoefjIeelekeke=ef<ekejog:MeerueHeMegHeefleefveHegCeeveeced ~
pevce $ecesCe megefKeve: HejYeeiewmmeJe& SJewles ~~12~~
og:efKelesefle~ mee*dKeeeesiepeeleeveeb HeueeveenieesueeKes eesies
og:efKeleeveeb pevce YeJeefle~ egieeKes oefjme~ MetueeKes eesies Ieelekeme, Ieelekees
JeOekeejer~ kesoejeKes ke<e&keme~ HeeMeeKes og:Meerueme~ oeceeKes HeMegHeeueme~
JeerCeeeeb efveHegCeme~ SJeb efJeOeeveeb pevce ecesCe~ mee*dKeeesies peelee: meJe& SJe
DeveefJeemegefKevees YeJeefvle~ DeLewkeefmceved jeMeew ejs efmLejs ef:mJeYeeJes Jee eoe meJex
ene YeJeefvle leoe jppegcegmeueveueeefoeesieeveeb ceOes Develecees eesiees YeJeefle~
eeHegkeleeesieeved efJeneesefle~ leLeeefHe mee*dKeeesiee: efvejJekeeMee:~ Dele:
`efvejJekeeMeeefoefJeOee: meeJekeeMeeved efJeOeerved yeeOevles, Fefle veeesve me*dKeeeesiesve
Deeeeeesiees$e yeeOeles emceeod ieesuemeeve GHeee SJe veeefmle leLee
oueeesieeke=efleeesieees: mecekeeues GHemLeeveb veeefmle leLee oueeesieeeeeesieeesjefHe
veeefmle~ DeLe oueeesiew: mee*dKeeesiee egpevles~ leLeeefHe oueeesieeeyeueb
leLeeke=efleeesiee Deeeeeesiew: egpeles leoe Deeke=efleeesieHeueb YeJeefle~ mee*dKeeesiee
Deeeeeesieee Deeke=efleeesiewjefYeYetevles~ Deeeeeesiee: mee*dKeeesiee veeYemeeefo
eesieee meceeHleoMeemJeefHe Heueeoe YeJeefvle ~~12~~
ieesue Deeefo eesieesb kes Heue $eceMe: Fme ekeej nQeefo efkemeer kee pevce
ieesueeesie ceW nes lees peeleke og:Keer, egieeesie ceW GlHeVe oefj, Metueeesie ceW Ieeleke,
kesoejeesie ceW ke=<eke (ke=ef<e kejves Jeeuee) HeeMeeesie ceW og mJeYeeJe Jeeuee,
oeceeesie ceW HeMeg-Heeueve kejves Jeeuee, Deewj JeerCeeeesie ceW GlHeVe peeleke efveHegCe

108

(keee& kejves ceW kegMeue) neslee nw leLee mebKeeeesie ceW GlHeVe peeleke otmejs kes Yeeie
mes peerless (megKeeefo kee DevegYeJe kejles) nQ ~~ 12 ~~
efJeMes<eDeeke=efle Deeefo eesieeW kes ue#eCe eefo mebKeeeesie ceW Ieefle neW lees
mebKeeeesie veneR mecePevee eeefnes, Deeke=efle eesie ner mecePevee eeefnes ~ ejeefo
jeefMeeeW kes Deeee nesves mes Deeeeeesie, eneW kes MegYeeMegYe Yeso nesves mes oue eesie,
en eesie mes Deeke=levegmeej Deeke=efleeesie leLee mLeeve-mebKeevegmeej mebKeeeesie
veecekejCe efkeee ieee nw ~
Fmeer ekeej Yeejleer-efnvoererkeemeefnle ueIegpeeleke ceW
veeYemeeesieeOeee meceeHle ~~ 13 ~~

109

DeLe eerpeelekeeOeee: ~~ 14 ~~
m$eer kes DeeOeej leLee ue#eCe
m$eerHegbmeespe&vceHeueb legueb efkevlJe$e ueiveevmLeced ~
leueeesieeHegjeke=eflee meewYeeiecemleceeeled ~~1~~
m$eerHegbmeesefjefle~ DeLe m$eerpeelekeeOeeeb JeeKeemeece:~ le$eeoeJesJe
Heg<epevceeskeleHeueefveoxMeceenm$eerHegbmeespe&vceHeueb legueb eeMecesJe Heg<epeelekeb
leeMecesJe efm$eee:~ m$eerCeeb efJeMes<eMeveeevlejeefMeJeMesve ueiveJeMesve e
efJeeejCeereced~ efkeb leefoleenleodyeueeesieeHegjeke=efle:~ evJeMeee
ueiveJeMeee JeHegmlemee JeeJeced~ Deeke=eflee JeeJee~ JeHeg: mJeHeb Deeke=efle:
mebmLeeveb me esled meewceenegees YeJeefle leoe megYeiee Jeeee~ HeeHeenegkeles s
leefmceved ogYe&iesefle Jeeeced ~~1~~
HetJe& keefLele mecemle eesiepeHeue pees kens iees nQ, Jes eer Deewj Heg<e oesveeW
kes efueS meceeve ner mecePevee ~ Heje eer kes ueive Deewj eveefele jeefMe kes Devegmeej
Gmekeer Deeke=efle-eke=efle-iegCe Deeefo mecePevee ~ leLee meHlece mLeeve mes Gmekes Heefle
Deewj meewYeeie Deeefo kee efJeeej kejvee eeefnes ~~ 1 ~~
egice#ex ueiveses: eke=eflemLee HeMeerueiegCeegee ~
Deespes Heg<eekeeje og:Meeruee og:efKelee ewJe ~~2~~
egice#e& Fefle~ evueiveJeMeeHegefjlesleogeefceefle leefVeoxMeeLe&ceen
egicejeMeew Je=<eeoew efmLeles evceefme ueives Jee peelee m$eer eke=eflemLee YeJeefle~
m$eerHesleLe&:~ HeMeerueiegCeeglee YeJeefle Deespes efJe<ecejeMeew ces<eeoew efmLeles evceefme
ueives Jee leefmceved peelee m$eer Heg<eekeeje YeJeefle~ og:Meeruee og:efKelee e YeJeefle~
DeLee&osJe evueiveees: Skeefmceved egicejeefMeieles Deveefmceved DeespejeefMeieles
ceOeiegCee e YeJeefle ~~2~~
eefo ueive ee eveefele jeefMe mece nes lees Jen eer efm$eeeW kes Ssmes HeiegCe-mJeYeeJe Fleeefo mes ege Deewj eefo efJe<ece jeefMe nes lees Heg<eeW kes Ssmes Deekeej
og-mJeYeeJeJeeueer Deewj og:Ke Yeesieves Jeeueer nesleer nw ~~ 2 ~~

110

efJeMes<eueive Deewj evcee ceW Ske mece Deewj Ske efJe<ece jeefMe ceW nes lees
efceefele mJeYeeJeJeeueer mecePevee ~
Heefle mecyevOeer efJeeej
Deyeues meHleceYeJeves meewces#eCeJeefpe&les e keeHeg<e: ~
YeJeefle HeefleejYesmles eJeemeMeeruees YeJesod Yeeefvle: ~~3~~
Deyeue Fefle~ lemee: HeeflemJeHeceenueiveeled meHleceYeJeves yeuenerves
meewceenoMe&veefJeJeefpe&les e peeleeee: lemee: Yelee& keeHeg<ees YeJeefle veece
kegeflmeleHeg<ees YeJeefle~ pevceYeJeveeled meHleceYeJeves ejjeefMeieles ee peelee m$eer
lemee: Yelee& HeefjYeceCeMeeruees YeJeefle~ efmLejjeMeew meHlecemLeeveieles efveleb ie=nmLe:
ef:mJeYeeJes meHlecemLeeveieles efcee Fefle ~~3~~
ueive mes meHleYeeJe eefo en jefnle nes, efveye&ue nes Deewj MegYeen mes De
nes lees Ssmes eesie ceW GlHeVe eer kee Heefle kegeflmele (veere) mJeYeeJe Jeeuee neslee nw ~
eefo ej meb%eke jeefMeeeB eer keer kegC[ueer ceW meHleceYeeJe ceW He[er neW lees Gme eer
kee Heefle eJeemeMeerue (HejosMe ceW YeceCe kejves Jeeuee) neslee nw ~~ 3 ~~
efJeMes<ekenves kee leelHee& en nw efke eefo efmLej jeefMe meHleceYeeJe ceW nes
lees Gmekee Heefle meJe&oe Iej ceW ner efveJeeme kejvesJeeuee Deewj eefo efmJeYeeJe jeefMe nes
lees keYeer HejosMe ceW Deewj keYeer Iej ceW jnvesJeeuee mecePevee ~
DeMegYeeesie
yeeues efJeOeJee Yeewces Heeflemevleee efoJeekejsmlemLes ~
meewjs HeeHew&<s kevewJe peejb mecegHeeeefle ~~4~~
yeeue Fefle~ emee pevce ueiveeled meHlecesejkees YeJeefle mee yeeues SJe
efJeOeJee YeJeefle~ meHleceskex peelee ee m$eer mee Helee mevlepeles~ emee
pevceueiveevewej: meHceles YeJeefle me e HeeHeen: Jee kevewJe meleer Devet{wJe peejb
mecegHeeeefle eeHveesefle ~~4~~

111

eer keer pevcekegC[ueer ceW eefo meeleJeW YeeJe ceW ceue nes lees yeeue-efJeOeJee,
mete& nes lees mJeeceer mes leee, Meefve nes Deewj Gme Hej keesF& HeeHeen keer ef< nes lees
Jen kevee efyevee yeens ner Hej-Heg<e mes mecHeke& mLeeefHele kej egkeer nesleer nw ~~ 4~~
efJeMes<ekenves kee leelHee& en nw efke eer keer kegC[ueer ceW meHleceYeeJe ceW
ceue, jefJe, Meefve kee jnvee MegYe veneR nw, Fme Hej keesF& HeeHeen keer ef< Yeer nes
lees HeueeW ceW efJeMes<elee DeveLee MegYeen keer ef< mes Heue HetCe&He mes veneR nesles,
Ssmee mecePevee ~
yeeJeeefoveer eesie
efmelekegpepeerJesvogmeglewye&efueefYeue&ives mecee eefo jeefMe: ~
m$eer yeeJeeefoveer meeled megMeem$ekegMeuee eleerlee mee ~~5~~
efmelekegpesefle~ esve eesiesve peelee yeeJeeefoveer YetefjMeem$ekegMeuee eleerlee e
YeJeefle
leoLe&ceenemee
pevceefve
ueiveiele: mecejeefMeYe&Jeefle~
Meg$eeejkeiegyegOeee leefmceved yeefuevees YeJeefvle leoe peelee m$eer yeeJeeefoveer
cees#eMeem$ekegMeuee eleerlee e YeJeefle~ eleerlee efJeKeelee ~~5~~
eer keer pevcekegC[ueer ceW eefo mece (Je=<e, keke& Deeefo) jeefMe ueive nes
leLee Meg$e, ceue, ye=nmHeefle, yegOe mes yeueege nes lees Jen eer ueeske ceW efJeKeele,
Meem$e ceW efveHegCe Deewj yeeefJeee kees peeveves Jeeueer nesleer nw ~~ 5 ~~
efJeMes<e
HegevceHeueb eeVe Ieefle Jeefveleemeg leeemeeced ~
JeeJeb jepeeeb Je=<eCeefJeveeMeeefo Jee HeeHeced ~~6~~
Heg_pevceHeueefceefle~ DeLe efm$eee: Heg<e-pevceHeueemecYeJes leleg&efjefle
DeeosMeeLe&ceenm$eerHegbmeespe&vceHeueb legueefcelegkeleb~ e$e MegYeceMegYeb Jee efm$eees ve
Ieles ve mecYeJeleerleLe&:~ eLee jepeeeb MegYeb, HeeHeb Jee Je=<eCeefJeveeMeeefokeb le$e
lemee Yeeg&Je&eJeced, SJeceveeveIeceeveeefve JesefoleJeeefve ~~6~~

112

Heg<e peeleke kes keefLele Heue eefo eer ceW Ieefle nesves keer mecYeeJevee ve nes
lees Jes Heue Gmekes Heefle ceW kenves eeefnes ~ leLeeegodOeeefo eje jepe ueeYe,
iegHleeeefoke mecyevOeer efJeeej Fleeefo ~~ 6 ~~
Fefle ueIegpeelekes eerkeelekeeOeee: ~~ 14 ~~

113

DeLe efveee&CeeOeee: ~~ 15 ~~
ce=leg keejCe %eeve
metee&efoefYeefve&Oeveiewng&leJenmeefueueeegOepJejecee%e: ~
#ege=d ke=lee ce=leg: HejosMes vewOeves ejYes ~~1~~
metee&efoefYeefjefle~ DeLe efveee&CeeOeeeb JeeKeemeece:~ le$eeoew
metee&efoefYejiewce=&leg%eeveceeneme
pevceueiveeocemLeeveskeex
YeJeefle
lemeeefivenslegkees ce=legYe&Jeefle~ eme evescees YeJeefle leme peueeled, eme
Yeewceescees YeJeefle lemeeegOenslegkees ce=leg:~ eme yegOeescees YeJeefle leme
pJejnslegkees ce=leg:~ eme iegj<cees YeJeefle lemeeceeeled~ DeeceeeopeerCee&efojesiele:~
eme Meg$eescees YeJeefle leme #egslegkees ce=leg:~ eme Mevewejesceiees YeJeefle
leme le=[d{slegkees ce=legYe&Jeefle~ yenJees ene: DecemLeeveielee YeJeefvle leoe ees
yeueJeeved leslegkees ce=legYe&Jeefle~ SJeb ekeejs peeles oMe&veeLe&%eeveceeneme
ueiveeocees jeefMeejeKees YeJeefle leme HejosMes ce=legYe&Jeefle DeLee&eme ueiveeoce:
efmLejjeefMeYe&Jeefle leme mJeosMes ce=leg:~ emeecees ef:mJeYeeJejeefMeYe&Jeefle leme
ceeiex ce=legYe&Jeefle ~~1~~
ueive mes Dece mLeeve ceW mete& nes lees Deefive mes cejCe, ev nes lees peue mes,
ceue nes lees Dem$e-Mem$eeefo mes, yegOe nes lees pJej mes, ye=nmHeefle nes lees DepeerCee&efo
jesie mes, Meg$e nes lees le=<ee (Heeme) mes Deewj Meefve nes lees #egOee (YetKe) nsleg mes cejCe
mecePevee ~ eneB Dece YeeJe ceW eefo Deveske en neW lees GveceW pees yeueer neW Gmekes
Ge efJe<eeke nsleg mes cejCe kenvee ~ leLee Dece mLeeve ceW ej meb%eke jeefMe nes lees
HejosMe ceW, efmLej nes lees Iej ceW Deewj eefo efmJeYeeJe nes lees ceeie& ceW cejCe neslee
nw~~1~~
efJeMes<eye=nppeeleke ceW Meg$e Deesj Meefve kes efueS `le=d#egle' Deewj
ueIegpeeleke ceW `#egledled' Fme ekeej kes Hee Yeso kes GHeue#e evLeeW ceW efceueves mes
ueesieeW kees en Demele eleerle neslee nw ~ JeemleJe ceW Fmemes efkemeer ekeej keer keesF&

114

neefve veneR keejCe Meg$e Deewj Meefve oesveeW mes meceeve Heue nesves kes keejCe `#ege=d' ee
`le=d#egled' oesveeW Hee mele ner nQ ~ pewmes YetKe-Heeme oesveeW ner eeesie nesles nQ ~
ees Jee efveOeveb HeMeefle yeueJeebmleelegkeesHepees ce=leg: ~
ueiveeled $ebMeHeefleJee& eeEJeMe: keejCeb ce=lees: ~~2~~
ees Jesefle~ eme ueiveeoceb mLeeveb Metveb enJeefpe&leb YeJeefle leme
ce=leg%eeveceeneoe DecemLeeveb Metveceeefole: HeMeefle leoe efHeeekeesHesCe
efceeles~ eoe ev: HeMeefle leoe keHeJeeleekeesHesCe, Yeewcemleoe efHeeekeesHesCe,
yegOee leoe JeeleefHeeMues<ceCeeb $eeeCeeceefHe ekeesHesCe, ye=nmHeeflemleoe keHeekeesHesCe,
Meg$emleoe keHeJeeleekeesHesCe, Meewefjmleoe JeeleekeesHesCe~ eoe yenJees ene:
De<cemLeeveb HeMeefvle leoe les<eeb ceOes ees yeueer YeJeefle leme OeelegkeesHesve
ce=legYe&Jeefle~ eme pevceveceb mLeeveb kesveefeegleb b ve YeJeefle leme
ce=legkeejCe%eeveceeneme pevceueiveeees ueive$ebMe: s<keeCe: lemceeod eefJebMees
ees s<keeCe: leme eesefOeHeeflemleme elkeejCecegkeleb ngleJenmeefueueeefo lelke=lees
ce=legYe&Jeefle ~~2~~
DeLeJee eefo DeceYeeJe en jefnle nes lees en DeceYeeJe kees osKes Gme en
kes Oeeleg (HetJe& enmJeHeeOeee ceW kens iees keHe, efHee, Jeele) kes ekeesHe mes cejCe
neslee nw ~ eefo Deveske en osKeles neW lees GveceW pees yeueer nes Gmekes Oeeleg mes cejCe
mecePevee ~ keoeefeled Ge eesie Yeer ve nes lees Gme neuele ceW ueive ceW efpeleves mebKeke
s<keeCe nes Gmemes 22 JeeB s<keeCe kee mJeeceer cejCe kee keejCe neslee nw ~~ 2 ~~
efJeMes<eDece YeeJe eefo yengle eneW mes egle- nes lees meJe&-Oeeleg ekeesHe
mes cejCe kenvee ~ kene Yeer nw
``ees yeueegees efveOeveb HeMeefle leodOeelegkeesHepees ce=leg: ~
lelmebegemlevegpees yengyeefueefYeye&nekeej: meeled ~~

115

cejCeevlej ieeflemLeeve %eeve

megjefHele=eflee&*d vejkeeved iegefjvogefmeleeJeme=eJeer %eeceew ~
efjHegjvOe$ebMekeHee veeefvle eemleeefjefveOevemLee: ~~3~~
megjefHele=-Fefle~ ueiveeled mJe<emLeevemLees en: mJeHeefleeb ieefleb veeefle~
meHlecemLeescemLee~ eowles ef$e<JeefHe leoe les<eeb ees yeueJeeved mJemJeHeefleeb ieefleb
veeefle~ DeLe $eerCesleeefve Metveeefve YeJeefvle leoe Heg<epevceueiveeled <es mLeeves ees
s<keeCemleLeeces leeesee&JeefOeHeleer leeeseex yeueJeeved me mJeHeefleeb ieefleb veeefle~ le$e
pevceueives eLeces<keeCemleoe <esefHe jeMeew eLecees YeJeefle~ DeLe pevceueives
efleeremleoe <esefHe jeMeew efleerees YeJeefvle~ DeLe pevceueives le=leere: <es le=leere:~
SJeb meHleceeceeesjefHe ve kesJeueb eeJelmeJex<JesJe SJeceefHe veJeebMekeuHevee le$e
ye=nmHeeflee&oe ieefleoeekees YeJeefle leoe osJeueeskes ieefleb eeefle~
evMeg$eeesjvelece: efHele=ueeskes ieefleb eeefle~ DeeefoleYeewceeesjveleceefmlee&iueeskes ieefleb eeefle~ yegOeMevewejeesjvelecee vejkeb eeefvle ~~3~~
pevceueive mes 6~7~8 mLeeveiele eneW ceW eefo ye=nmHeefle yeueer nes lees Jen
eeCeer osJeueeske, evcee ee Meg$e nes lees efHele=ueeske, ceue ee mete& yeueer nes lees
cele&ueeske Deewj eefo yegOe ee Meefve yeueer nes lees vejkeieeceer neslee nw ~ SJeb eefo Ge
(6~7~8) YeJeveeW ceW keesF& en ve nes lees <e Deewj De<ceYeeJe iele s<keeCe kes
mJeeceereeW ceW pees yeueer nes Gmekee pees ueeske kene ieee nw, Gme ueeske ceW peelee
nw~~3~~
cees#eeesie
<e<e<cekeCkeiees iegees YeJeefle ceerveueives Jee ~
Mes<ewjyeuewpe&vceefve cejCes Jee cees#eieefleceeng: ~~4~~
<eecesefle~ cees#eeesie%eeveceeneme pevceefve ueiveeled <es mLeevesces
Jee kesveCeeceveleces Jee ye=nmHeefleYe&Jeefle me eesemLees YeJeefle leoe cees#ees YeJeefle~
DeLeJee ueiveb ceervees YeJeefle le$e ye=nmHeefleJepe&ceves ene yeueJeefpe&lee YeJeefvle~ leoe

116

peeleme cees#ees YeJeefle~ SJebefJeOes eesies cejCekeeues cees#ees YeJeefle~ le$e pevcecejCeb
lelmeJex<eeceefHe ieefleeesieeveeb %eeleJeced ~~4~~
pevceueive mes 6~8~1~4~7~10 Fve YeJeveeW ceW eefo ye=nmHeefle Ge
(keke&) kee nes DeLeJee ceerveueive ceW ye=nmHeefle nes Deewj Deve meye en yeuenerve neW lees
Gme peeleke kees cees#eueeYe neslee nw ~ Fme ekeej kee eesie eefo efkemeer kes
cejCekeeue ceW Yeer nes lees cejCeesHejevle cegefe kenvee ~~ 4 ~~
HetJe&pevce Je=eevle
ieg[gHeefleMeg$eew mete&Yeesceew ece%eew
efJeyegOeefHele=eflejees veejkeereebe kege&g: ~
efovekejMeefMeJeeree&efOeef<le$ebMeveeLee:
eJejmeceefveke=<emlegemeeovetkes ~~5~~
ieg[gHeleerefle~ ees peelees pevleg: me kemceeuueeskeeoeiele Fefle
%eeveeLe&ceenDeeefoleeveeseex yeueJeevme eefmcevs<keeCes JeJeefmLele: leme
s<keeCeme eesefOeHemleme ees ueeskemlemceeoeiele Fefle JeeJeced~ me eefo s<keeCees
iegmecyevOeer YeJeefle leoe osJeueeskeeiele Fefle Jeeeced~ evMeg$eeesjvelejmecyevOeer
esJeefle leoe efHele=ueeskeeoeiele DeeefoleYeewceeesjvelejmecyevOeer esJeefle leoe
eflee&iueeskeeled~ yegOemeewjeesjvelejmecyevOeer esJeefle leoe vejkeueeskeeoeiele:~
emceeuueeskeeoeiele: le$eeefHe esceOenervelJeceen~ eodenoefMe&leueeskeeeme pevce
me esod en: mJeesejeefMemLe: le$eemeew es Deemeerefoefle %eseced~ DeLeesejeefMeeglees
veerejeefMeceeeHeeJeefmLelemleoemeew ceOece Deemeerefoefle %eseced~ DeLe veerejeefMeefmLelemleoeOece Deemeerefoefle %eseced ~~5~~
mete& Deewj evcee Fve oesveeW ceW pees yeueJeeved neskej efpeme s<keeCe ceW nes
Gme s<keeCe kee pees mJeeceer nes Gmekes keefLele ueeske mes Jen eeCeer Deeee nwSsmee
mecePevee ~ eefo Jen s<keeCe ye=nmHeefle kee nes lees osJeueeske mes, evcee ee Meg$e kee
nes lees efHele=ueeske mes, mete& ee ceue kee nes lees cele&ueeske mes Deewj yegOe ee Meefve kes
s<keeCe kee nes lees vejke mes Deeee ngDee mecePevee ~ leeledueeske mes Deees ngS kee

117

%eeve kejeves Jeeuee pees s<keeCeHeefle nw, Jen eefo DeHeves Ge kee nes lees Geueeske ceW
es Lee, Ge Deewj veere oesveeW ces ceOe ceW nes lees ceOece esCeer ceW Lee Deewj eefo
veere ceW nes lees efveke= keesef ceW LeeSsmee kenvee ~~ 5 ~~
Fefle ueIegpeelekes efveee&CeeOeee: ~~ 15 ~~

118

DeLe vepeelekeeOeee: ~~ 16 ~~
ueive Deewj pevces peeveves kes efueS ueive Deewj eneW kes iegCekee
ieeseEmenew efceLegvee<ceew ef$eelegues keveece=ieew e $eceeled
mebJeiee& oMekee<meHleefJe<eew: Mes<ee: mJeme*dKeeiegCee: ~
peerJeejemHegefpeowvoJe: eLeceJes<ee ene: meewceJeeefMeveeb efveelees efJeefOee&neglew: keeee& e leie&Cee ~~1~~
ieesefmebneefJeefle~ le$e eMvekeeues leelkeeefuekeueiveb ke=lJee efueHleeefHeC[erkeee&ced~ le$e leme efueHleeefHeC[erke=leme iegCeekeejefJe%eeveeLe&ceenJe=<eueiveieleb
oMeefYeieg&Ceesled efmebn e oMeefYejsJeb efceLegveceefYeJe=&efekeceHeefYe: ces<eb meHleefYemlegueeceefHe meHleefYeieg&Ceesled~ kevee HeeefYe: cekejceefHe HeeefYe: keke&ueiveieleb
elegefYe&ieg&Ceesled~ Oevegve&JeefYe: kegcYeceskeeoMeefYe: ceerveb eoMeefYejsJe leeJeuueiveb
mJeiegCeekeejsCeeJeMecesJe iegCeesled~ ueives eefo enes YeJeefle le$e iegCeekeejefJeefOe: iegjew
ueiveieles oMeefYeieg&Ceesled~ Yeewces ueiveieles DeefYe: Meg$es meHleefYe: yegOes HeeefYe: Mes<ee
DeeefoleevMeveemles<eeb eleskeb HeeefYeiegg&Ceekeej SJeb lelkeeueefueHleeefHeC[erke=leb
ueiveceJeMeb jeefMeiegCekeejsCe iegCeesled~ lelees enmecYeJes meefle eneseiegCekeejwjefHe
SJeb iegefCeleceskeevles mLeeHeesled ~~1~~
ueive ceW Je=<e ee efmebn nes lees lees ueive kees keueelceke yevee kej 10 mes,
efceLegve ee Je=efeke nes lees 8, mes ces<e ee leguee nes lees 7 mes, kevee ee cekej nes lees
5 mes Deewj Mes<e (keke&-Oeveg-kegcYe-ceerve jeefMe) ueive nes lees DeHeveer mebKee legue
(DeLee&led keke& kees 4 mes, Oeveg kees 9 mes, kegcYe kees 11mes, ceerve kees 12) mes
iegCeekej keueeefHeC[ mecePes ~ SJeb ueive ceW ieg nes lees Gme (keueeefHeC[) kees 10
mes, ceue nes lees 8 mes, Meg$e nes lees 7 mes, yegOe nes lees 5 mes Deewj Deve (mete&
ev-Meefve) nes lees 5 mes iegCee kejs ~ eefo keF& en eMveueive ceW He[s neW lees meyeeW
kes iegCeke mes Hegve: Hegve: iegCee kejves mes mHe keueeefHeC[ neslee nw ~~ 1 ~~

119

ve#e$e kee %eeve

meHleenleb ef$eIeveYeeefpeleMes<ece=#eb
olJeeLeJee veJe efJeMeesOe veJeeLeJee meeled ~
SJeb keue$emenpeelcepeMe$egYesYe:
e<Je&osogoejeefMeJeMesve les<eeced ~~2~~
meHleenleefceefle~ DeLe ve#e$eeveeveceeneeked eesmeew jeefMe: He=Leked
mLeeefHelemlele: meHleefYeieg&Ceesled lelemle$e veJeosee: MeesOee Jee ve efkeefee keoeseles~
eoe eMveueives eLeces<keeCees YeJeefle leoe veJe osee~ DeLe efleeremleoe ve osee ve
MeesOee:~ DeLe le=leeremleoe veJe MeesOee:~ SJeb ke=lJee leme jeMes: meHleefJebMelee
Yeeieceenjsled~ lelees eeJelmebKeekeesJeMes<ees YeJeefle leeJelmebKeceefeveeefolees eVe#e$eb
YeJeefle leVe#e$eb leme Jeeeced~ DeLe Heg<e: mJeHelvee ve#e$eb He=efle leoe
leelkeeefuekes ueives jeefMe<edkeb olJee leme ueiveme efueHleefHeC[erke=lJeeieleb jeefMeb
iegCekeejsCe iegCeesled~ ueives enMeseodiegCekeejsCe iegCeesled~ lelemleme meHleiegCeme
eeiJeVeJeeefJeMeesOeveb kele&Jeced~ lelemleme meHleefJebMelee YeeieceHeleeJeMes<eemeceb
lelHelvee ve#e$eb Jeeeced~ DeLe Yeeleg: He=efle leoe lelkeeueueives jeefMeeb oJee
SleosJe kece& ke=lJee leled Yeeleg: ve#e$eb Jeeeced~ DeLe Heg$eme He=efle leoe
lelkeeueueives jeefMeelegeb oJee leosJe kece& ke=lJee lelHeg$eve#e$eb Jeeeced~ DeLe
Me$ees: He=efle leoe lelkeeueueives jeefMeHeekeb oJee leosJe kece& ke=lJee le$egve#e$eb
Jeeeced~ SleogHeue#eeCeeLe ef$ejeefMemeefnleeled leelkeeefuekeeuueiveeled leefvce$emeeefHe
Jeeeced~ ve#e$eeveeveb GHeue#eCeeLe&cesJeb mekeueceefHe vepeelekeb Jeeeced ~~2~~
Ge (HetJee&veerle) keuee efHeC[ kees 7 mes iegCee kej 27 kes Yeeie osves mes
pees Mes<e yees leled legue mebKeke Deefeveeefo $ece mes eMvekelee& kee pevce ve#e$e
mecePevee eefo Jen ve#e$e DemecYeJe DeLee&led (%eele mecee kes DeemeVe mes vetveeefOeke)
eleerle nes lees Deeiele ve#e$e ceW 9 pees[ kej DeLeJee 9 Iee kej ve#e$e kee %eeve
kejvee eeefnes ~ SJeb Fmeer lejn eefo keesF& DeHeveer eer kee ve#e$e Hets lees
eMvekeeefueke ueive mes meHlece jeefMe eje eMvekelee& keer eer kee SJeb leodYeeJeevegmeej
menesojeefo kee Yeer efJeeej kejvee ~ Fleeefo ~~ 2 ~~

120

eneB `veJekeoeveefJeMeesOeveeYeeced' mes s<keeCeJeMe 9 pees[vee Deewj Ieevee,

Ssmee Hee mebmke=le erkeekeej-YeeslHeue ces jKee nw SJeb keesF& (Deve Deeeee&)
ejeefojeefMe mes kenles nQ ~ efkevleg es oesveeW ner Hee efvecet&ue Deewj egefe Metve nQ ~
keeeWefke De%eele efJe<ee %eeveeLe& ner eMve efkees peeles nQGmemes pees Je<e& ee ve#e$eeefo
Deeles nQ, GmeceW pees[ves ee Ieeves keer pees ef$eee kener ieF& nw Gmekeer mecYeeJeveeDemecYeeJevee mecePekej ner efveee efkeee peelee nw, ve efke meJe&$e !
eLeeeMvekelee& ves kene efke cesje pevce JewMeeKe ceeme ceW Heeceer Deewj
HetefCe&cee kes ceOe nw, eefo keefLele efJeefOe mes ve#e$e mebKee 4 (jesefnCeer ve#e$e) Deeee,
efkevleg jesefnCeer JewMeeKe Megkeue 5 mes 15 kes yeere DemecYeJe nw ~ Dele: mecYeJe nsleg
4 ceW 9 pees[ efoee peee lees 13 JeeR mebKee (efe$eeve#e$e) ceW eMvekelee& kee pevce
kenvee egefe mele nesiee, DeveLee veneR ~
kenves kee leelHee& en nw efkeieefCeleeiele mebKee ele#e ceW Yeer erke
Ieleer nes lees JeneB pees[ves ee Ieeves keer DeeJeMekelee veneR nw, peneB vetveeefOeke peeve
He[s JeneR Ge ef$eee kejsb ~ ener cetue }eske kee DeeMee nw leLee cegefveeeW kee Yeer
DeefYeesle nw ~
Je<e&-$eleg-ceeme Deeefo kee %eeve
Je<e&leg&ceemeefleLeees egefveMeb neg[tefve
Jesueesoe#e&veJeYeeieefJekeuHevee: meg: ~
Yetees oMeeefoiegefCelee: mJeefJekeuHeYeee
Je<ee&oees veJekeoeveefJeMeesOeveeYeeced ~~3~~
Je<e&leg&ceemesefle~ DeLe Je<ee&eeveevecedueiveb leeJeeelkeeefuekeb efueHleeefHeC[erke=leb jeefMeiegCekeejnleb mecYeJeeeg eniegCekeejnleceefHe Skeevles mLeeefHeleb
leMeeefoiegCeb keejesled~ Sleogkeleb me jeefMemLeeveeleges keee&:, Ske$e oMeiegCe:
keee&:, efleeres mLeevesiegCe:, le=leeres meHleiegCe:, elegLex HeeiegCe:~ lelemles<eeb eeiJeled
veJekeoeveefJeMeesOeveb ke=lJee mJeefJekeuHewYee&ieceHeleeJeMes<eb Je<ee&oees %esee: ~~3~~

121

Deye Je<e& $eleg Deeefo mecemle efJe<ee %eeve kee ekeej kenles nQ ~ pewmes HetJe&
(ve#e$eeveeve ceW yeleueeee pee egkee nw, Gmeer ekeej Hegve: 10, 8 Deeefo iegCekeeW mes
iegefCele efHeC[ ceW DeHeves-DeHeves efJekeuHe (pewmes Je<e& %eeve kes efueS 120 kes, $eleg kes
6, ceeme kes 12, He#e kes 2, efleefLe kes 15, ve#e$e kes 27, efove-jeef$e kes 2,
Jeej kes 7, ueivejeefMe kes 12, nesje kes 2, veJeceebMe kes 9 Fleeefo) mes Yeeie
oskej pees Mes<e yees GmeceW HetJe&Jeled 9 pees[ ee Ieekej Je<e&, $eleg Deeefo
mecePevee~~3~~
efJe%esee oMekes<Jeyoe $elegceemeemleLewJe e ~
De<kes<JeefHe ceemeeOe efleLeee leLee mce=lee: ~~4~~
efJe%esee Fefle~ le$e %eeleb kemceeeMes: kemeeveeveb le$e %eeveeLe&ceenSles
elJeejes jeMee: mLeeefHeleemles<eeb ceOes ees oMeiegCees jeefMe: le$e eeiJeosJe
veJekeoeveefJeMeesOeveb kele&Jeb SJeb ke=lJee oMeiegCekece&eesieb mLeeHeesled~ SJeb
He=Lekedkece&Yetefceb mLeeHe leme efJebMeleeefOekesve Melesve YeeieceHele eesesJeefMe<eles
leomeceb Je<ee&efCe peeveeefle Fefle JeeJeced~ lemewJe <e[defYeYee&ieceHele le$e
eesesJeefMe<eles leomeces efMeefMejeoejYeleew& peele Fefle JeeJeced~ lemewJe
kece&eesiemLejeMese&Yeeb YeeieceHele eowkeesJeefMe<eles leoe %eeleleew& eLeces ceeefme
pevce Fefle Jeeeced~ MetveceJeefMe<eles leoe leodefleeres ceeefme peele:~ SJeb ke=lJee
oMenle: kece&eesiees jeefMejHeeme:~ eme efJebMeleefOekeJe<e&MeleeoHeefOekeb pevcelees
Jeleerleb YeJeefle leme vepeeleke%eeveesHeeees veeefmle~ eesmeeJenlees jeefMemle$e
eeiJeosJe veJekeoeveefJeMeesOeveefJeOeeveb ke=lJee kece&eesiejeefMeb mLeeHeesled~ lelemleme
eYeeb YeeieceHele eeskeesJeefMe<eles leoe MegkeueHe#es peele Fefle JeeJeced~ ve
efkeefeoJeefMe<eles leoe ke=<CeHe#es peele Fefle JeeJeced~ lemewJe kece&eesieme jeefMe:
HeeoMeefYeYee&ieceHele eesJeefMe<eles leomeceme*dKeeefleLeew peele Fefle Jeeeced~
SJeb ke=lJeeiegCekece&eesiees jeefMejHeeme: ~~4~~

122

Ge (HetJee&veerle) mHeg keuee efHeC[ kees 10 mes iegCee kej Je<e& kes
efJekeuHe (120) mes Yeeie oskej Mes<e legue Je<e& SJeb 10 iegefCele Hej mes ner $eleg,
ceeme mecePevee ~ leLee 8 iegefCele keuee efHeC[ Hej mes He#e Deewj efleefLe kee %eeve
kejvee~~ 4 ~~
efJeMes<emHeg keuee efHeC[ kees 10 iegefCele kejkes 120 kes Yeeie osves mes
pewmes Je<e& efvekeuee nw, Gmeer ekeej 10 iegefCele De ceW 6 kee Yeeie osves mes Mes<e
pevce-keeefueke efMeefMejeefo (DeLee&led 1 Mes<e yees lees efMeefMej, 2 mes Jemevle, 3 mes
eer<ce, 4 mes Je<ee&, 5 mes Mejod, 6 mes nscevle) $eleg nesleer nw leLee Gmeer 10iegefCele
De ceW 2 kee Yeeie osves mes 1 Mes<e yees lees Ge $eleg kee eLece ceeme Metve Mes<e nes
lees otmeje ceeme peevevee ~
SJeb peye ceeme kee %eeve nes peee lees efHeC[ kees 8 mes iegCeekej 2 kee Yeeie
oskej 1 Mes<e mes MegkeueHe#e Deewj Metve Mes<e yees lees ke=<CeHe#e mecePevee ~ leLee
Gmeer (8 iegefCele) efHeC[ ceW 15 kee Yeeie osves mes pees Mes<e yees Jen Deees ngS He#e
keer Jele&ceeve eefleHeoeefo efleefLe peeves ~~
efove-jeef$e leLee ve#e$eeveeve
efoJeejeef$eemeteEle e ve#e$eeveeveb leLee ~
meHleme*dKesefHe Jeiex leg efvelecesJeesHeue#eesled ~~5~~
efoJeeje$eerefle~ eesmeew meHlenlees jeefMemle$e eeiJeosJe veJekeoeveefJeMeesOeveb
ke=lJee lele: kece&eesieb jeefMeb mLeeHeesled~ leme eYeeb YeeieceHele
eeskeesJeefMe<eles leoe efoves peele Fefle Jeeeced~ DeLe ve efkeef_eoJeefMe<eles leoe
je$eew Fefle JeeJeced~ lemewJe kece&eesiejeMes: meHleefJebMelee YeeieceHele
eesesJeefMe<eles leomecemeekes ve#e$es Deefeveeefole DeejYe peele Fefle
Jeeeced~ Deme kece&Ce: HegvejefHe efJeOeeveb ve#e$eeveeveme yeenguesveesHeeesefielJeeled~~5~~
SJeb 7 iegefCele efHeC[ Hej mes efove jeef$e Deewj ve#e$e kee %eeve kejevee ~~ 5 ~~

123

efJeMes<e7 iegefCele keuee efHeC[ kes pees De neW lees GmeceW 2 mes Yeeie oskej
1 Mes<e ceW efove Deewj Metve Mes<e yees lees jeef$e ceW pevce kenvee ~ leLee ve#e$e peeveves
keer efJeefOe HetJe& ken egkes nQ ~
F<keeue ueive nesje-veJeceebMeeveeve
JesueeceLe efJeueiveb e nesjecebMekecesJe e ~
Heekes<eg efJepeeveereeVe<peelekeefmees ~~6~~
JesueeceLesefle~ eefmceefvoves Heg<epevce peeleb leme efoveme eceeCeb
Ieefkeeefokeb keee&ced, DeLe je$eew pevce peeleb leoe jeef$eeceeCeb lelees eesmeew HeeiegCees
jeefMe: mLeeefHele: leme eeiJeosJe veJekeoeveefJeMeesOeveb ke=lJee lelees efoveeceeCesve
jeef$eeceeCesve e YeeieceHele eoJeefMe<eles leefmceved keeues efoveieles jeef$eieles e leme
pevce Jeeeced~ DeLe efJeueiveefceefle keeues %eeles jeMeeefoueiveb keee&ced~ le$e leme
ueiveme nesjes<keeCeveJeebMeeoMeebMekeYeeiee: keeee&: lelemleme leelkeeefuekee
enee kele&Jee:~ lelees eLeeefYeefnlesve efJeefOevee oMeevleo&MeekeJeiee&osjefYeefnleme
Heueeveeb efveoxMe: keee&:~ SJeb vepeelekeb meeOeesled ~~6~~
SJeb iegefCele mHe keuee efHeC[ Hej mes Fkeeue, pevceueive, nesje, veJeceebMe,
eoMeebMe Fleeefo kee %eeve kejvee ~~ 6 ~~
efJeMes<e5 iegefCele keuee efHeC[ kes pees De nes GveceW HetJe& meeefOele efJeefOe mes
eefo efove kee pevce Deelee nes lees efoveceeve mes Deewj eefo jeef$e ceW pevce nes lees
jeef$eceeve mes Yeeie osves Hej pees Mes<e yees Jen efove kee DeLeJee jeef$e kee Fkeeue neslee
nw ~ Deees ngS Fkeeue Hej mes pevceueive, nesje Fleeefo kee %eeve kejkes ve<
pevcee yeveevee eeefnes ~
GoenjCeHetJe& meeefOele mHeg efHeC[ 660603~20nw ~ Fmekees 10mes
iegCee kej 120 kee Yeeie efoee lees 33 Je<e& 4 ceeme eMvekelee& keer Deeeg Deeeer~
efHeC[ Hej mes pees Je<e& mebKee DeeJes Jen eefo ee keer Deeeg kes DeemeVe ner osKeves ceW
DeeJes leye lees Deeiele mebKee legue ner eMvekelee& keer Yeer Deeeg yeleeJeW DeveLee eefo

124

eMvekelee& kes Jeeme mes vetve ee DeefOeke ceeuetce nes lees GmeceW 9 kees leye leke pees[s
ee IeeJes peye leke ee kes Jeemelegue mecYeJe nes ~
eeespevepevcekeeefueke Je<e& ceemeeefo mes peeleke kes peerJeve kee Heue
cegefveeeW ves kene nw ~ eefo efkemeer kees DeHeveer Jeeme kee %eeve ve nes Deewj DeHeves
pevcemebJelmejeefo kee Heue peevevee eens, JeneB Ge efJeefOe mes efveefele efkees nges
Deeiele Je<e& kees Jele&ceeve mebJeled ceW Ieeves mes Mes<e eYeJeeefo veeceke pevce mebJelmej
nesiee, SJeb leovegmeej Heue kens ~ DeeJeMekelee Fme yeele keer nw efke owJe%e
eMvekelee& kes GvneR efJe<eeeW Hej efJeeej kejs, efpevnW Jen ve peevelee nes ~ Fme ekeej
elve HetJe&ke efkeee ieee owJe%e kee Heefjece DemeHeue veneR neslee ~
JeemegosJeefYeOeevesvee ceee keeMeerefveJeeefmevee ~
eermeerleejecePeeveece-iegjes: Heomejesneled ~~
ueyOJee yeesOeueJeb dJee ke=leeb YeeslHeueeefoefYe: ~
JeeKeeb ceveesjceeeeefHe keJeefevcetueefJejesefOeveerced ~~
ele#eoes<eegeeb e leeb mebMeesOe eele: ~
ke=lee ve=Yee<eee JeeKee meogoenjCeeefvJelee ~~
Je<ex efpeveveKewmlegues Jew$eces ceeie&Meer<e&kes ~
Megkeues efJeeefleLeew Yeewces mecHetCee&cyeevegkecHeee ~~
Fefle jepemLeeveceC[ueevleie&le `efyemeeT' eeceefveJeeefmeeerveeiejceueiegHleelcepeowJe%eJeeemHeefle-eerJeemegosJeke=le-ueIegpeelekes meejeLe&yeesefOeveerefnvoererkee
meceeHlee ~

125

eoMeYeeJeefveHeCeced
ueiveeefo eoMeYeeJe mes efJeeejCeere efJe<ee
Fme evLe ceW efueKes ngS ueiveeefo eoMeYeeJeeW kes enpeve MegYeeMegYe HeueeW kee eYeeJe
efkeme-efkeme YeeJeeW mes efkeve-efkeve efJe<eeeW Hej He[lee nw, eLece en peevevee
DeleeJeMeke nw ~ Fmeefuees efkeme YeeJe mes efkeve efJe<eeeW kee efJeeej kejvee eeefnes
en Dee<e&Jeeve kes meeLe efJe%epeveeW kes GHekeejeLe& efueKe osvee Gefele mevePelee nw ~
eLee
cetefle&ceeege keerefle&e meeesHee efveesled ~
efmLeefleb mJeHeb mecHeefeb pevceueiveeefefevleesled ~~ 1 ~~
Yee<eeueive (eLeceYeeJe) mes Mejerj, jbie, Deeeg, keerefle&, efmLeefle, mJeHe
leLee mecHeefe mecyevOeer kee meebieesHeebie efJeeej kejvee eeefnes ~~ 1 ~~
Oeveb megKeb e Yegefeb e meleb JeekeHegleeceefHe ~
meJeves$eHeueb ewJe OevemLeeveeefefevleesled ~~ 2 ~~
Yee<eeOeve (efleereYeeJe) mes Oeve, megKe, Yeesie, melelee, JeekeHeglee Deewj
oef#eCe ves$e mecyevOeer efJeeej kejvee eeefnS ~~ 2 ~~
menpeb efJe$eceb keCb #egOeeceeYejCeeefve e ~
Hee$eeHee$eHeueb YeeJeeled le=leereeled Heefjefevleesled ~~ 3 ~~
Yee<eele=leereYeeJe mes menesoj, Heje$ece, keC, #egOee, Yet<eCe Deewj Hee$eleeDeHee$elee kee efJeeej kejvee eeefnS ~~ 3 ~~
ceelejb Jeenveb yevOegb megKeb efmebnemeveb ie=nced ~
efce$eb yeengb YegJeb YeeJeeelegLee&led Heefjefevleesled ~~ 4 ~~
Yee<eeelegLe&YeeJe mes ceelee, Jeenve, yevOeg, jepemegKe, ie=n, efce$e, yeeng
mecyevOeer efJeeej kejvee eeefnS ~~ 4 ~~

126

Heg$eb yegef e cev$eb e osJeleeYeefecegeceeced ~

oeb ceelegueb YeeJeeled HeeceelHeefjefevleesled ~~ 5 ~~
Yee<eeHeeceYeeJe mes Heg$e, yegef, cev$e, Yeefe, oe Deewj ceelegue mecyevOeer
efJeeej kejvee eeefnS ~~ 5 ~~
efjHeg%eeefleyeueb jesiecegojb Me$egcesJe e ~
<emLeeveeefoob veece leeVeeceHeueb efoMesled ~~ 6 ~~
Yee<ee<eYeeJe mes efjHeg, %eeefle, yeue, jesie, Goj Deeefo kee efJeeej kejvee
eeefnS ~~ 6 ~~
keue$eYeesieb $eb ovleveeYeer e meHleceeled ~
iegob cejCekeewJeceeeg: mLeeveeod efJeefevleesled ~~ 7 ~~
Yee<eemeHleceYeeJe mes eer-megKe-Yeesie, $e, ovle Deewj veeYeer mecyevOeer jesie,
SJeb DeceYeeJe mes iegee, peerJeve-cejCe Deeefo kee efJeeej kejvee eeefnS ~~ 7 ~~
Yeeieb leerLe e Oece& e leHe: mLeeveeefoefle $eceele ~
ceeveb jepeb kece&-keerefle& JeeHeejb oMeceeled leLee ~~ 8 ~~
Yee<eeveJeceYeeJe mes Yeeie, leerLe&, Oece&, mecyevOeer SJe oMeceYeeJe mes ceeve,
jepe, kece&, keerefle& Deewj JeeHeej Fleeefo kee efJeeej kejvee eeefnS ~~ 8 ~~
ueeYeb eQJeeepeb keCe peeceskeeoMeeod Jeosled ~
Jeeb efHele=Oeveb Jeeob Jeeceves$eb Jeeeled leLee ~~ 9 ~~
Yee<eeSkeeoMe YeeJe mes ueeYe, pes Yeelee, keCe&, pee mecyevOeer SJeb
eoMeYeeJe mes Kee&, efHele=Oeve, Jeeo-efJeJeeo Deewj Jeeceves$e kee efJeeej kejvee
eeefnS~~ 9 ~~