IZDANJA MUZEJA GRADA ZENICE

Z.V.

RADOVI SA SIMPOZIJUMA RUDARSTVO I METALURGIJA BOSNE I HERCEGOVINE OD

PRAHISTORIJE DO POETKA 20.STOLJEA
Zenica, 1999.
IZDAVA : Muzeja grada Zenice
TAMPA : GRAFORAD ZENICA

Dr. Borivoj ovi, Sarajevo

PRAHISTORIJSKO RUDARSTVO I METALURGIJA U BOSNI I HERCEGOVINI
Stanje i problemi istraivanja
Uvod
Mada se upravo navrilo 85 godina od poetka sistematskog istraivanja prahistorije naih krajeva i mada je tokom tih
osam i po decenija uinjeno veoma mnogo na osvjetljavanju ove epohe u BiH, jo nemamo nijednog cjelovitog
sintetskog rada o prahistorijskom rudarstvu i metalurgiji na ovom tlu. Postoje, dodue, pokuaji te vrste. Tako se .
Truhelka1 u vie navrata bavio ovim pitanjima, naroito ranijim fazama metalurgije. Ali, njegovi su radovi bili, prije
svega, usmjereni na opa teoretska pitanja koja su u njegovo vrijeme zaokupljala evropske prahistoriare, kao to su
pitanja podrijetla i puteva irenja metalurkih znanja i tehnika, pitanje postojanja samostalnog bakarnog doba, trajanja
bronzanog doba na jugu i jugoistoku Evrope uope i u B i H posebno, itd. Njegovi osnovni zakljuci mogu se, u
najkraem obliku, ovako rezimirati:
-

Ne postoji samostalno bakarno doba, ve samo krai period kad su se istovremeno upotrebljavala kamena i

bakarna orua. To je kratkotrajna, prijelazna faza izmeu neolita i bronzanog doba.

-

Bronzano doba u BiH trajalo je veoma kratko, jer je bronzu vrlo brzo istisnulo iz uporabe eljezo.

Znatno blii konkretnim problemima prahistorijskog rudarstva i metalurgije bio je V. uri u svom sintetskom
radu o prahistorijskom rudarstvu i metalurgiji bronzanog doba.2 Stoga mislim da je potrebno neke osnovne urieve
konstatacije i teze ovdje ponoviti.
uri je prvi ukazao na znaaj nalaza iz Tuzle. Radi se o jednoj posudici iz kulturnog sloja naselja neolitske
vinanske grupe, posudici na ijem je dnu naen mineralni produkt, dobiven time da se pokuavalo rastopiti komad
olovnog sjajnika.
- U ovom radu prvi put se konstatuje da je talionika industrija u Bosni bila u bronzano doba veoma razvijena i
usavrena. Na mnogim mjestima, veli uri, naeni su kalupi u kojima su se izlijevali razni predmeti, napose
oruje. Radionice su bile obino u naim gradinama koje su sluile i kao utoita.
- Najzad, uri je izaao s tezom o mogunosti domae rudarske djelatnosti koja je (pored uvoza) pokrivala
potrebe domae metalurgije bronze. Oslanjajui se na nalaze iz starih rudokopa u gornjem toku Vrbasa, on je poseban
znaaj pridavao podruju planine Vranice,

57
1

. Truhelka, Prahistorijski nalazi u Bosni i Hercegovini, GZM XVIII (1906), 111 128 i 265 276; GZM XIX (1907), 57 75; isti, Kulturne prilike Bosne i Hercegovine u doba prehistoriko, GZM XXVI (1914), 68 -75.
2
V. uri, Prilozi poznavanju prehistorijskog rudarstva i talioniarstva bronanog doba u Bosni i Hercegovini, GZM XX
(1908), 77 90; isti, Historija rudarstva i topioniarstva u Bosni i Hercegovini, Rudarski i topioniarski Vesnik 9 (1930), 408 id.

odakle se, po njegovom miljenju, snebdljivala bakarnom rudom talionica u Varvari na vrelu Rame, a i drugi
slini centri u naim krajevima.
Trei pokuaj sintetiziranja, ogranien uglavnom na eljezno doba, potie od V. Mikoljija.3 Njegov osvrt na
prahistorijsku metalurgiju (pisan kao uvod u razmatranje o razvoju eljezarstva u Bosni tokom kasnijih, istorijskih
perioda, ne donosi nita novo. Zanimljivo je da i V. Mikolji (kao i Z. Radoevi u jednoj studiji umnoenoj za
interne potrebe metalurkog instituta u Zenici), jo uvijek podrava odavno prevazienu tezu da je sporna
arheoloka podjela po kojoj bronzano doba polazi prije eljeznog i iznosi (prvenstveno tehnoloke) argumente
koji bi trebalo da potvruju prioritet proizvodnje eljeza.
Nasuprot pomanjkanju cjelovitih sintetskih radova stoje veoma brojni pojedinani podaci o prahistorijskoj
metalurgiji u BiH. Oni su nastali kao rezultat, prije svega, terenskoistraivakog arheolokog rada, a djelomino i
kao rezultat redovne muzejske djelatnosti na prikupljanju, otkupu i obradi sluajno naenih arheolokih objekata.
Najzad, mada trajne i sistematske suradnje arheologije i tehnikih nauka na ovom planu kod nas do sada nije bilo,
postoje, ipak pojedinana ili parcijalna istraivanja ove vrste, prije svega, kvalitativne i kvantitativne hemijske i
spektrografske analize bakarnih i bronzanih objekata naenih na tlu BiH.
Ove dvije grupe dokumentacije (arheoloka i tehnoloka), daju osnovu da stvorimo sliku razvoja rudarske i
metalurke djelatnosti prahistorijskog doba u BiH, onakvu kakva se na dananjem nivou istraenosti moe stvoriti.
Prije toga, potrebno je rei neto o osnovnim historijskim pretpostavkama prahistorijskog rudarstva i metalurgije
u ovim krajevima.
Historijske pretpostavke
Sjeverozapadni Balkan, iji centralni dio ini teritorij dananje B i H, pripada onim oblastima Evrope koje su
stajale u blioj vezi sa starijim kulturnim centrima Bliskog i Srednjeg istoka; u isto vrijeme, svojim geografskim
poloajem, on je podjednako dio i mediteranskog i podunavskosrednjoeuropskog svijeta. Ovi su faktori bili os
trajnog i opredjeljujueg utjecaja na privredni, drutveni i kulturni razvoj u periodima koji nas ovdje interesuju.
A) Kasni neolit4
Sredinom III. milenija stare ere po klasinoj (kratkoj) hronologiji, odnosno sredinom IV. milenija po drugoj
hronologiji (izraenoj na datumima koje daju analize radioaktivnog ugljika C14 ), populacionaa i ekonomskokulturna situacija na tlu dananje BiH je slijedea:
-

Podruje gornje i srednje Bosne egzistira vei broj naselja butmirske kulturne grupe.

U sjeveroistonoj Bosni, sjeverno i juno od Majavice, postoje brojna naselja vinanske kulturne grupe, u to

vrijeme jeden od najveih kulturnoetnikih grupacija u Europi. Postoji dokumentacija i o jednom naselju ove grupe u
gornjem Podrinju.

58
3

V. Mikolji, Povijest eljeza i eljeznog obrta u Bosni, Zenica 1969.

Za ovaj period upotrebljava se isto kao i naziv eneolit (stariji i srednji eneolit), pogotovo kad su u pitanju oblasti istonog i
centralnog Balkana i Podunavlja u kojim je stvarno dolo do postepenog usvajanja bakarnog orua i oruja od strane starijih
zemljoradnikih neolitskih zajednica. Ipak, da bih izbjegao moguu terminoloku zbrku, pogotovu kod italaca koji nisu
specijalno upueni u arheoloku literaturu, zadrao sam ovdje klasini2 naziv kasni neolit, dok naziv eneolit upotrebljavam
tek za vrijeme u kojem je dolo do smjene neolitskih populacija novim grupacijama stanovnitva, iju kulturu karakterie izmeu
ostalog, masovnija upotreba bakarnog oruja i orua.
4

Dio bosanske Posavine, neposredno juno od Save, zauzima u isto vrijeme slavonsko- srijemska grupa, srodna

vinanskoj.
-

Dolina rijeke Neretve pripada jednoj drugoj grupaciji stanovnitva mediteranskog podrijetla, poznatoj u

arheologiji pod nazivom hvarsko- lisiika grupa.

-

Ove populacije su u svojoj osnovi zemljoradnike i sjedilake, mada je uloga zemljoradnje u uem smislu, u

odnosu na stoarstvo ili lov, kod pojedinih grupa ili naselja razliita. Veoma je razvijena i raznovrsna litika
industrija, to pretpostavlja dobro poznavanje razliitih vrsta kamena i njihovih osobina. Isto tako razvijena je i
tehnologija lonarstva.
-

Dodiri, razmjena materijalnih dobara, a svakako i ideja, tehnikih i kulturnih dostignua izmeu ovih grupa,

kao i izmeu njih znatno udaljenijih oblasti, jedno je od trajnih obiljeja ovoga vremena.
-

Bez obzira koju hronologiju (kratku ili dugu) prihvatili, jasno je da je ove populacije ive u vrijeme kad se

poznavanje i uporaba metala (bakra i zlata posebno), uzima ve kao injenica, ne samo na Bliskom istoku i istonom
Mediteranu, ve i u itavoj jugoistonoj Evropi, pa se poznavanje i upotreba objekata od bakra u okviru ovih
populacija mora uzeti kao pretpostavka.5

B) Eneolit
Neolitske kulturne grupe egzistirale su na ovom tlu priblino do kraja III. milenija stare ere6 kad iezavaju s
historijske pozornice. Njihova propast rezultat je, djelomino, odreenih proturjenosti vlastitog ekonomskog i
drutvenog razvoja. Ali, odluujuu ulogu u dezintegraciji starih neolitskih zajednica na ovom tlu odigrali su prodori
(u nekoliko uzastopnih talasaa) potpuno novog, prvenstveno stoarskog, stanovnitva koje na ovom tlu organizira
ivot na potpuno drugaijim osnovama.
Ovi dogaaji odigravaju se krajem III. i poetkom II. milenija, aproksimativno izmeu 2200. 1800. godine
stare ere. Izraeno arheolokim terminima, odraava se to na tlu BiH ovako:7
-

U dijelovima sjeverne Bosne (juno od Save i oko donjih tokova Une, Vrbasa i Bosne, sa krajnjom istonom

tokom u Gornjoj Tuzli), iri se najprije lasinjska kulturna grupa. Ona jo nema pravi invazijski karakter i moe se
smatrati preteom buduih pokreta.
-

Prvi udari nastaju brzim prodorima nosilaca badenske i kostolake kulturne grupe iz Podunavlja prema jugu.

Oni unitavaju neolitska naselja i neolitski nain ivota u sjeveroistonoj i centralnoj Bosni.
-

Za ovim odmah slijedi prodor vuedolske kulturne grupe u sjeverozapadnu Bosnu (u doline Vrbasa i Sane);

ova grupa iri se otuda u porjeje Lave i zatim u kraj oko gornjeg toka rijeke Bosne.
-

Najzad, treba raunati sa jo nekoliko nedovoljno identificiranih talasa novog stanovnitva koje karakteriu

takozvana Litzen keramika, vrpasta keramika i inkrustirana keramika jadranskog tipa. Ovi talasi obuhvaaju i
dananju Hercegovinu, oznaavajui kraj

59

Up. A. Benac, Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu, Sarajevo 1964, 83 i d; B. ovi, Rezultati
sondiranja na prehistorijskom naselju u Gornjoj Tuzli, GYZ NS Arheologija XV XVI (1960/1961), 127.
6
Ovaj kao i svi drugi datumi, koji se odnose na vrijeme prije XV. stoljea stare ere, uzet je po tzv. kratkoj hronologiji. Po
dugoj hronologiji (izraenoj prvenstveno na rezultatima analiza na C14) kraj ivota neolitskih populacija padao bi u kraj IV.
milenija, period velikih migracija obuhvatao bi gotovo itav III. milenij, dok bi poetak stabilizacije (rano bronzano doba)
odgovarao posljednjim stoljeima III. milenija stare ere. Duga hronologija primijenjena je u referatu B. Jovanovia na ovom
simpoziju.
7
A. Benac, Studije ... 131 i d; B. ovi, Uvod u stratigrafiju i hronologiju prahistorijskih gradina u Bosni, GZM NS
Arheologija XII (1965), 68- 71.

hvarsko- lisiike neolitske kulture.

Za sve ove grupe posvjedoena je upotreba metalnog (bakarnog) oruja i orua.

C) Rano i srednje bronano doba

Period stabilizacije koji potom nastupa (rano i srednje bronzano doba, cca 1800.- 1250. godine stare ere) moe se,
prema naem dananjem znanju, ovako okarakterisati:8
-

Rijene doline gube na znaenju a postepeno se naseljavaju planine i planinske visoravni ( to odgovara

stoarstvu kao novoj ekonomskoj osnovi).

-

Naseljenost je, uope uzevi, rijetka. Naselja su mala i meusobno udaljena.

Pri kraju ovog perioda ukupan broj stanovnitva je, vjerojatno, u brem porastu; to je, dodue, samo pretpostavka
zasnovana na jednom primjeru (Glasinac) gdje je takav razvoj mogue pratiti; dokumentacija je u tom pogledu posve
nedovoljna.
Koliko se na sadanjem stupnju istraenosti moe ocijeniti, na tlu BiH ovaj period karakterie, kulturna, a
vjerojatno i ekonomska stagnacija.
Taj period je, inae, u susjednim velikim oblastima podunavsko- srednjoevropskoj i istono- mediteranskoj,
obiljeen veoma snanim privrednim razvojem u kojem metalurgija bronze igra veoma veliku ulogu. Poetkom ovog
perioda je i evropska metalurgija uinila odluujui zaokret, naputajui eksperimentisanje s As- i drugim starijim
legurama i prihvatajui Sn leguru , s kojom i poinju metalurgija bronze i bronzano doba u uem smislu. U toku
ovog perioda evropska metalurgija bronze savladava jedan za drugim razliite procese legiranja i obrade bronze, to
sve nalazi svog odraza i u vrsti i kvalitetu bronzanih izraevina koje se upotrebljavaju u naim krajevima. to se tie
fizikog obima upotrebe tih izraevina on je bio uslovljen potrebama i mogunostima stanovnitva koje , oiglednom
nisu bile naroito velike.

D) Kasno bronano doba

Period sredine 13. pa do sredine 8. stoljea stare ere (kasno bronzano doba) je u itavoj srednjoj i junoj Evropi
ispunjen veoma dinaminim razvojem. S jedne strane, to je doba najveeg uspona karpatsko- podunavske industrije
bronze, a s druge strane, to je vrijeme velikih nemira, vojnih sukoba i pokreta masa stanovnitva koji zapoinju
takozvanim prvim talasom egejske seobe i unitenjem aristokratske ahajske civilizacije u Grkoj, a zavravaju se
trako- kimerskim ratnikim pohodom.
Teritorij dananje BiH nije bio u cjelini zahvaen ovim kretanjima, ali se u toku tih 4-5 stoljea opa situacija
bitno izmijenila. U najgrubljim konturama ona se da ovako opisati.9
-

Mase novog stanovnitva prodrle su preko Save u sjevernu Bosnu, kreui se otuda dalje rijenim dolinama i

preko zapadnobosanskih visoravni prema jugu. Ovaj pokret je, kako izgleda, zaustavljen na prilazima centralnoj Bosni
(gdje se, oko gornjeg i srednjeg toka rijeka Bosne i Vrbasa, formira jedna kompaktna kulturno etnika zajednica pod
nazivom srednjobosanska kulturna grupa te ne zahvaa ni jugoistonu Bosnu ni Hercegovinu, ali izaziva izvjesno
zbijanje plemenskih zajednica i u ovim oblastima.

60
8
9

B. ovi, Uvod... 71 -83.

B. ovi, Uvod.... 83 -88; Z. Mari, Donja Dolina, GZM NS Arheologija XIX (1964), 58 i d.

-Kao rezultat prirodnog prirataja stanovnitva i naglog doseljavanja nove populacione mase, broj naselja je u
brzom porastu, tako da se pri kraju ovog perioda moe procijeniti na tri do etiri stotine. S malim brojem izuzetaka
naselja su tzv. gradinskog tipa, tj. locirana na mjestima pogodnima za obranu, a veim dijelom i utvrena bedemima i
drugim fortifikacijama razliitog tipa. Ova injenica ne da se objasniti samo potrebom obrane od pokreta tuih
plemena koji imaju iri, invazioni karakter. Mora se raunati da je utvrivanje naselja bilo uvjetovano i lokalnim
razvojem, zatvaranjem manjih plemenskih grupa u odreene teritorije, porastom lokalnih sukoba koji dobivaju trajan
karakter itd.
Brz porast stanovnitva, opi ekonomski polet, poveanje standarda (naroito sloja lokalne rodovske aristokratije
koji se u ovom periodu poinje uzdizati),a posebno imperativna potreba za naoruanjem morali su u ovom periodu
dovesti do naglog poveanja potranje bronze i sirovina za njenu proizvodnju
E) eljezno doba
Period od 8. do 1. stoljea stare ere moe se oznaiti kao vrijeme relativno stabilnog, kontinuiranog razvoja, bez
velikih, katastrofalnih potresa. Na bazi formiranoj tokom kasnog bronzanog doba razvijaju se regionalne kulturne
grupe eljeznog doba. U nekim od njih postepeno prepoznajemo neke od velikih etnikih zajednica, ija su imena
zabiljeili pisani izvori: Japode, Mezeje, Delmate, Autarijate, moda i Desitijate.10
Broj stanovnitva je u daljem kontinuiranom porastu; veina naselja osnovanih tokom prethodnog perioda
razvija se i dalje, a osnivaju se i mnoga nova. I dalje apsolutno dominira tip utvrenog (gradinskog) naselja.
Poetak ovog perioda (8.-7. stoljee stare ere) poklapa se s prevlau eljeza kao osnovnog materijala za
izradu oruja i orua u junoj i srednjoj Evropi. Krajevi u kojim su postojala pristupana leita eljezne rude sad
dobivaju na znaaju, pogotovo stoga to su osnovni metalurki problemi ranog eljezarstva ve bili rijeeni
dugotrajnom praksom starijih, prvenstveno maloazijskih, metalurkih centara. Stoga ravna evropska siderurgija nije
morala ponavljati mukotrpni put koji je prelazila metalurgija bakra i bronze u Evropi; bila su dovoljna dva do tri
stoljea od prvih poetaka do masovne produkcije.
Treba istai da ova promjena nije znaila zamiranje ili znatnije slabljenje proizvodnje i obrade bronce. Bronzana
produkcija orijentira se sada, pored izrade nakita i metalnih dijelova odjee, na metalno posue i na defanzivno oruje
(ljemovi, titovi, oklopi). Ipak, mora se pretpostaviti da njen ukupni obim, i pored znaajnog porasta broja
stanovnitva, nije vie rastao ni priblino onakvim tempom kao u drugoj polovini II. i poetkom I. milenija stare ere.
Vjerojatno je i stagnirao, pa ak i opadao. Od politikih dogaaja ireg znaaja u toku ovog perioda treba posebno
naglasiti:
-

Snaan razvoj grkih gradova- drava i njihovih saveza na istonom i srednjem Mediteranu, te paralelni razvoj

Etrurije, a kasnije Rimske republike na susjednom Apeninskom poluotoku. Njihov utjecaj, kulturni, ekonomski
(trgovaki prije svega), a zatim i politiki trajno je prisutan na sjeverozapadnom Balkanu tokom ovog perioda i
stalno se pojaava.
-

Ilirsku dravu, koja se razvija na periferiji mediteranskog kulturnog svijeta i koja je u postepenoj ekspanziji

prema sjeveru; u 3. stoljeu stare ere, ona obuhvaa i neke dijelove na jugois-

61
10

Za optu orijentaciju v. R, Vasi, Kulturne grupe starijeg gvozdenog doba u Jugoslaviji, Beograd 1973 (sa navedenom
literaturom).

toku dananje BiH.

-

Keltsku ekspanziju u Podunavlje, sredinom 4. stoljea stare ere, koja nije izazvala krupnija pomicanja na tlu

sjeverozapadnog Balkana. Stacioniranje Kelta u krajevima sjeverno od Save i uspostavljanje trgovakih veza s njima,
odigrali su ipak, odreenu ulogu, posebno u sjevernoj Bosni. Te veze su mogle imati odreenog utjecaja i na domau
proizvodnju eljeza, posebno u tehnolokom smislu.
-

Utjecaj Rimske imperije koji prerasta tokom 2. st. stare ere u politiki i vojni pritisak i najzad u osvajaku

ekspanziju, a zavrava se poetkom n.e. definitivnim ukljuenjem ovih krajeva u okvir Rimske imperije.
to se tie unutranjeg drutveno- ekonomskog i politikog razvoja (koliko se on moe, na osnovu arheoloke
dokumentacije i oskudnih pisanih izvora, rekonstruisati ili bar naslutiti), bilo bi vano istai sljedee:
-

Ve u prvim stoljeima ovog perioda zapaa se dalje drutveno raslojavanje. Sloj rodovske aristokratije moe

se pouzdano dokumentovati. Ovaj proces prati, s jedne strane poveana potranja posebno izraene bojne opreme i
druge luksuznije robe (bronzano posue, nakit i sl.), koju zadovoljava djelomino domaa produkcija, a djelomino
uvoz, preteno iz grkog svijeta. S druge strane, ovaj proces praen je postepenim formiranjem jednog novog
drutvenog sloja ratnika, to opet poveava potranju oruja.
-

Sredinom ovog perioda se, kako izgleda, poinju organizirati vee teritorijalno- politike plemenske

zajednice; sukobi koji se zaotravaju i dobivaju razmjere ratova dovode do potrebe da se naorua pretean dio za
borbu sposobnog stanovnitva, dakle i do neusporedivo vee potranje oruja svih vrsta. Taj proces bio je u toku
vjerojatno ve od 5.-4. stoljea stare ere, a rimskim vojnim pritiskom mogao je biti samo intenziviran.
-

Opi drutveno- ekonomski razvoj uvjetovao je pretvaranje nekih naselja u znaajne proizvoake,

trgovinske, a moda i politike centre koji ve imaju neke atribute urbanih naselja (razumije se u zametku). Takav je
sluaj npr. S Donjom Dolinom u sjevernoj ili Podom kod Bugojna u centralnoj Bosni; u istonoj Hercegovini,
izloenoj snanim grkim utjecajima, formira se i jedno pravo gradsko naselje mediteranskog tipa (Oanii).

DOKUMENTACIJA O RUDARSKOJ I METALURKOJ DJELATNOSTI

Kako je u prethodnom poglavlju data periodizacija one prahistorijske epohe u kojoj su ove djelatnosti na tlu B i H
postojale ili mogle postojati, arheoloka i tehnoloka dokumentacija bit e ovdje izloene kronolokim redom, po
periodima.

A) NEOLIT
Osim ve spomenutog nalaza iz Tuzle, jednu direktnu dokumentaciju metalurke djelatnosti ovog perioda pruali
su slojevi vinanskog naselja u Gornjoj Tuzli sa dubina izmeu 3,73 i 1,10 m. Pored veega broja malih bakarnih
objekata (jedno ilo, jedna igla, dvije udice, sitni nakit), naena je u sloju i vea koliina grudica bakarnog oksidanajvjerojatnije nastali obradom bakra (moda se najprije mogu objasniti kao sitne kapljice metala koje su prskale
prilikom topljenja, odnosno izlijevanjem u kalupe). Jedan valjkasti kameni objekat iz istog

62

Tip
Sjekira
skadarskog
tipa

Nalazite
Debelo
brdo
ostava

Sn

Pb

As

Sb

Ag

Ni

Bi

An

Zn

Co

Fe

3,5

0,11

0,01

tr.

tr.

sloja moda je ep koji se umetao u kalup prilikom izlijevanja bakarnih orua s otvorom za nasaivanje. Ovo se
tumaenje, meutim, za sada mora uzeti s rezervom.11
Direktnih dokaza upotrebe ili obrade bakra u drugim nalazitima ovoga perioda nema. Kao indirektan dokaz
poznavanja bakra u okviru butmirske i hvarsko lisiike kulturne grupe, mogu se uzeti neke kotane izraevine koje
svojim oblikom imitiraju metalne (bakarne) objekte. To su, prije svega, neki tipovi kotanih igala iz Obra II i Lisiia.
Ali, samo poznavanje metalnih objekata jo uvijek ne znai i postojanje samostalne metalurke djelatnosti u ovim
naseljima.
Neto drugaije stoji stvar s vinanskim naseljima tuzlanskog bazena. Gornja Tuzla pruila je dokaze
samostalne obrade bakra, a Tuzla, ako nita drugo, dokaz o pokuajima taljenja jednog metalosnog minerala. To nas
navodi da postavimo pitanje izvora iz kojih su se stanovnici ovih naselja snebdljivali bakrom. Spektralna analiza12
jednog objekta iz Gornje Tuzle pokazuje gotovo potpuno isti bakar (to je uope karakteristika rane metalurgije bakra
u Europi), pa nam malo moe pomoi za utvrivanje podrijetla sirovine. Nalaz iz Tuzle (pa makar se radilo i o
neuspjelom pokuaju taljenja jednog minerala), pokazuje da su vinanski stanovnici ovog podruja tragali za
metalosnim mineralima i isprobavali njihova svojstva. Koliko su u tome uspijevali, za sada ne znamo. To bi u isto
vrijeme bio i prvi trag rudarstva (ili bar rudarenja)
na naem tlu.

B) ENEOLIT
Ovaj je period obiljeen upotrebom bakra u
znaajnijim koliinama, a posebno bakarnog oruja i
orua veih dimenzija i teine, to i odgovara
mogunostima razvijene metalurgije. U B i H je
upotreba oruja i orua dokumentirana dosta
brojnim

nalazima

ovih

objekata,

koji

se

arheolokoj literaturi obino oznaavaju skupnim

nazivom

sjekire

(meu

njima

se

nalaze,

razumljivo, orua i oruja

63
11

B. ovi, Rezultati sondiranja..., 8, 102 103.

Ova, kao i ostale spektralne analize bakarnih i bronzanih objekata koje se dalje citiraju, izraena je u laboratoriju Radne
zajednice za istraivanje metalurgije starog vijeka u Sttutgartu (Arbeitsgemeinschaft fur Metallurgie des Altertums).
12

razliitog oblika i funkcije: klinovi, dlijeta, sjekire, ekii i kombinovana orua sa 2 sjeiva i otvorom u sredini,
bojne sjekire i sl.).
Karakteristino je da se ovi objekti ne samo u B i H ve u srednjoj i junoj Europi uope obino nalaze izolovano
od ljudskih naselja, kao pojedinani predmeti ili grupe predmeta zakopanih u zemlju, a samo izuzetno u kulturnim
slojevima prehistorijskih naselja ili u grobovima. Ovo izaziva dosta problema u pogledu utvrivanja njihove
hronologije i rasprostranjenosti pojedinih tipova u okviru odreenih kulturnih grupa.
Njihova pojava uzima se obino kao dokaz trgovine ovim objektima, odnosno prisustva putujuih trgovaca ili
majstora metalurga. Kartiranje ovih nalaza daje nam izvjestan uvid u mogue pravce njihovog kretanja (karta 1).
a)

Nalazita orua i oruja I. serije:

1.

Donja Dolina, Bosanska Gradika

2.

Bosanski Svilaj, Modria

3.

Oraje

4.

Karavida, Kladari, Bosanska Gradika

5.

Laktai

6.

Dakule, Graanica

7.

Teanj

8.

Nemila, Zenica

9.

Travnik (okolica)

10. Tikovac, Drvar

11. dralovac, Livno
12. Gorica, Grude
13. Ljubuki (okolica)
14. Glavska, Trebinje
b)

Nalazita orua i oruja II. serije:

1.

Kozarac, Prijedor

2.

Zgon, Klju

3.

Boac, Krupa na Vrbasu

4.

Gria, Baljve, Mrkonji Grad

5.

Vranovii, Graanica

6.

Lohinja, Graanica

64

7.

Kosovaa, Zvornik

8.

Kapova jama, Brani do, Trebinje

c)

Livnice:

1.

Debelo brdo, Sarajevo

2.

Alihode, Travnik

U hronolokom pogledu ovi se objekti mogu grubo svrstati u dvije osnovne serije.13
Prvu, stariju seriju (Sl. 1) sainjavanju : a) dosta grubo raene jednostavne trapezaste sjekire i klinovi, b)
sjekire ekii, takoer grubo lijevani, teki, etvrtastog presjeka (moda je to u stvari samo specifian oblik ingota, a
ne orue ve pripremljeno za upotrebu), c) kombinovana orua sa dva sjeiva postavljena pod ugl od 180 i s otvorom
za nasaivanje u sredini.

Drugu, mlau seriju (sl. 2) sainjavaju: d) sjekire s povijenim sjeivom i duom ili kraom cilindrinom uicom
(vjerojatno bojne sjekire) i e) lagane, tanke lijevane sjekire sa veoma irokom lunom otricom, nalik na lepezu ( i
ovom sluaju na mjestu je pitanje da li su ovi objekti stvarno ve gotovo orue ili konvenicionalni oblik u kojem se
bakar kao sirovina pojavljuje na tritu).
Vano je istai da su svi ovi objektu, pa i najjednostavniji klinovi, izliveni u (jednostavnim ili dvostrukim)
kalupima.
Van ove serije stoje:
f) mala, tanka pravokutna sjekira iz Nemile;
g) mala, tanka sjekira s ojaanim rubom iz jednog tumula u Ljubomiru.
Kako je ve naprijed reeno, postoje znatne tekoe u povezivanju pojedinih tipova teeg bakarnog orua i
oruja s odreenim kulturnim grupama. To je i razumljivo ako se uvae dvije injenice: da se u to doba metal, kao
rijedak i skup materijal, dobro uvao, oteeni i polomljeni komadi pretapali, ime se objanjava njihov gotovo
potpuni nedostatak u kulturnim slojevima naselja; drugo, pojedini tipovi nisu blie vezani za odreene kulturne ili
etnike zajednice, ve predstavljaju rezultat zahtjeva koji u datom momentu stoje pred metalurzima i njihovim
tehnikim snagama i mogunostima.
Uzimajui u obzir (dosta malobrojne) sigurne nalaze sa susjednih teritorija, mogli bismo rei da su svi tipovi
nae prve serije mogli biti u upotrebi ve u naseljima vinanske, a moda i ostalih neolitskih kulturnih grupa u
posljednjim fazama njihova ivota, dakle, ve krajem

65
13

B. ovi, Nekoliko manjih praistorijskih nalaza iz Bosne i Hercegovine, GZM NS Arheologija XII (1957), i d., A. Benac,
Studije.... 156 160.

prethodnog perioda. Isto je tako vjerovatno da su upotrebljavane i poetkom ovog perioda, kada na tlo dananje
Bosne prodiru lasinjska, badenska, a moda i kostolaka i vuedolska grupa; tipovi b) i c) se uskoro prestaju
proizvoditi, dok se tip a) (jednostavne trapezaste sjekire i klinovi) sigurno proizvode i dalje sve do poetka bronzanog
doba.
to se tie nae druge serije, ona pouzdano pripada zavrnoj fazi
eneolita koja neposredno prethodi ranom bronzanom dobu.
Sigurno je da znatno vea upotreba ( i potranja) bakarnog orua i
oruja namee sama od sebe problem snebdljivanja bilo uvozom bilo vlastitom
produkcijom. Taj problem jo nije bio posebno akutan u periodu kad jedna nova
grupa vri invaziju i naseljava se na ovom tlu, a postaje akutan im se odreene
zajednice stabilizuju na odreenom teritoriju. U toj situaciji moramo
pretpostaviti razvoj domae izrade bakrenog orua. Dokaze za domae
postojanje nude, za sada, tri prahistorijska naselja.
1.

Debelo brdo na podruju Sarajeva14

Ovdje su naena 3 primjerka kalupa za

izlijevanje bakrenih sjekira s cilindrinom uicom
(sl.3-5), 2 kalupa za bodee (ili koplja) sa uskim,
ravnim listom (sl. 6,7), 2 kalupa za bodee (ili
koplja) sa neto irim listom i ojaanim uzdunim
rebrom (sl. 8,10), te 1 kalup za izlijevanje igala ili
ila. Svi ovi objekti ulaze u red dobro poznatih
tipova razvijenog i kasnog eneolita, pa nema
potrebe da se na njihovim tipolokim i tehnikim
osobinama posebno zadravamo.
Nune su, ipak, 3 konstatacije:
a)

Svi kalupi izraeni su od gline;

b)

Sva tri kalupa za sjekire imaju na

unutranjem zid gornje polovine kalupa (koja je

sluila za izlivanje

66
14

F. Fiala, GZM VI (1894), 117 i d., GZM VII (1895), 123 i d.

uice), okrugli lijeb. Ovaj lijeb je, u stvari, leite za valjkasti ep koji
se umeta u gornji dio kalupa regulirajui formiranje i debljinu zida uice
prilikom lijevanja. To predstavlja znaajnu tehniku inovaciju u odnosu
na dosad poznate tipove kalupa za ovu vrstu bakarnih sjekira (v.
rekonstrukciju, sl. 11).
c)

Tri kalupa su

sa vanjske strane ornamentirana. Na veem

ulomku kalupa za sjekiru i na kalupu za igle ili ila (sl. 4 i 10), jasno se
prepoznaje grubo izvedeni motiv riblje kosti. Ovaj motiv dobro je
poznat u okviru
d) badenske kulturne grupe, ali je isto tako dosta est i na keramici
vuedolske grupe. Keramika obje ove grupe zastupljena je
na Debelom brdu; prema tome, ovi kalupi mogli bi
pripadati

bilo

(neto

starijem)

badenskom,

bilo

vuedolskom naselju na ovom lokalitetu. Kako su izraziti,

isto badenski elementi na Debelom brdu malobrojni,
nasuprot znatno veoj koliini sigurnih vuedolskih (a sami
kalupi tipoloki odgovaraju najmlaim varijantama ovog
tipa sjekira), vjerojatnije je da ovi kalupi pripadaju
vremenu trajanja vuedolskog naselja na Debelom brdu.
Ukupan broj kalupa (8 fragmenata) nije velik no ipak je
to, poslije Iga u Ljubljanskom barju,15 najvea kolekcija
eneolitskih kalupa za izlievanje oruja i orua dosad
poznata na tlu Jugoslavije. To nam daje pravo da Debelo
brdo oznaimo kao jedan od centara produkcije bakarnog
oruja u ovom dijelu Balkana.

2.

Gradina u selu Alihode u dolini Bile16

67
15
16

68.

P. Koroec J. Koroec, Najdbe s koliarskih naselbin prilogu na Ljubljanskom barju, Ljubljana 1969, 20 21.
A. Benac, Istraivanja prahistorijskih nalazita u dolini Bile, GZM NS IV V (1949 50), 15 i d., B. ovi, Uvod .... 65

S ovog lokaliteta potiu 3 mala ulomka kalupa, raenih takoer u keramikoj tehnici. Jedan od njih sluio je
moda za izlievanje trapezastih bakarnih sjekira, druga dva, takoer mala ulomka veih kalupa, bilo je mogue
pouzdano identifikovati zahvaljujui upravo primjercima sa Debelog brda. To su takoer dijelovi kalupa za izlivanje
sjekira sa uicom snebdljivani sa istim ovakvim okruglim lijebom leitem za ep (sl. 12 i 13).
U ovom naselju mogue je izdvojiti dvije osnovne kronoloke i kulturne faze badensku, kojoj pripada samo
najnii sloj u tzv. Kuitima i mlau, badensko vuedolsku, kojoj pripada najvei dio kulturnog sloja. Fragmenti
kalupa naeni su u kulturnom sloju iznad kuita broj 1, na dubini od 0,80 m. Na istoj poziciji (iznad kuita broj 1),
naena su i dva tipina vuedolska fragmenta (0,80 i 0,95 m). Kalupi, prema tome, pripadaju poetku badenskovuedolske faze u Alihodama, drugim rijeima, vremenu kad se neto ranije naseljeno badenskom pridruuje (ili ga
preslojava) novi, vuedolski element koji, kako smo rekli, prodire ovdje najvjerojatnije iz sjeverozapadne Bosne.

68

3.

Gradina Zecovi kod Prijedora17

Iz ovog znaajnog naselja vuedolske grupe potjeu dva ulomka glinenih kalupa jedan za izlievanje trapezastih
plosnatih sjekira ( sl. 14), drugi, vjerojatno za izlievanje klinova (sl. 15); na oba primjerka unutranja povrina kalupa
je mreasto narezana.
Taj detalj, koji se da zapaziti i na jednom kalupu za bodee (ili koplja) iz Sarvaa,18 najvjerojatnije je
tehnikog podrijetla. Sitni urezi na zidovima kalupa sluili su po svoj prilici zato da bolje prime masu kojom su kalupi
premazivani prije ulijevanja rastopljenog metala.
Najzad, sa nekog nalazita u Bosni (na alost nije bilo mogue ustanoviti lokalitet), potie jo jedna polovica
dvostranog kalupa za sjekire sa uicom. Mada je unutranjost kalupa dosta oteena, ipak se tip sjekire mogao
identifikovati, radi se o dosta rijetkom obliku sjekire nadaka, kod kojeg je ekiasto produenje iznad uice
formirano u obliku kratkog, puno livenog valjka ( sl. 16).
Sasvim razumljivo, ovim je iscrpljena arheoloka dokumentacija o eneolitskoj repordukciji bakarnog oruja i
orua. Sigurno je da su jo neki objekti naeni u kulturnom sloju pojedinih naselja, sluili ili mogli sluiti ovoj
djelatnosti. No, to bi ve bila stvar posebne studije.
Zasad, dovoljno je da zakljuimo:
1.

Produkcija raznih tipova bakarnog orua i oruja postojala je u toku kasnog eneolita u centralnoj i

sjeverozapadnoj Bosni.
Izgleda da se naselje na Debelom brdu kod Sarajeva moe oznaiti kao dosta vaan centar ove produkcije.
2.

Ova produkcija vezana je, po svoj prilici, za irenje i stabilizaciju nositelja vuedolske kulturne grupe u ovim

krajevima.
3.

Postojanje ove produkcije ne iskljuuje istovremeni uvoz gotovih proizvoda iz drugih metalurkih centara,

prvenstveno iz podunavsko karpatske oblasti. Za nas je, meutim, posebno zanimljivo pitanje izvora osnovne
sirovine (bakra) koju su koristile domae livnice ovog perioda.
Arheoloka dokumentacija ne moe samo po sebi rijeiti pitanje izvora (podrijetla) bakra upotrijebljenog za izradu
pojedinih artefakata. U tom pogledu vie bi nam mogla pomoi tehnoloka dokumentacija, prvenstveno analiza
bakrenih izraevina ovog perioda naenih na tlu B i H. Na tom planu uinjeni su ve i prvi ozbiljniji koraci. Najvei
dio dosad pronaenih bakarnih orua bio je podvrgnut spektografskoj analizi u laboratoriju Radne zajednice za
istraivanje metalurgije starog vijeka u Stuttgartu. Ovi su rezultati dosada upotrijebljeni samo u okviru irih
prethodnih studija spomenute institucije, usmjerenih na utvrivanje odreenih, po sastavu srodnih, grupa eneolitskog
bakarnog orua i njihove rasprostranjenosti u Evropi19. Koritenje tih podataka za rjeavanje uih problema (npr.
Razvoj tehnologije i pronalaenja moguih sirovinskih izvora u pojedinim uim oblastima), stvar je buduih
interdisciplinarnih istraivanja. Kao arheolog, ja se, razumljivo, moram zadovoljiti samo iznoenjem nekih posve
oevidnih injenica, te postavljanjem odreenih pretpostavki i pitanja.
Evo nekih konstatacija, pretpostavki i problema koji izviru iz tehnoloke dokumentacije za ovaj period:

69
17

A. Benac, Slavonska i ilirska kultura na prethistorijskoj gradini Zecovi kod Prijedora, GZM NS Arheologija XIV (1959), 13

i d.
18

Taj kalup je R.R.Schmidt pripisao badenskom sloju. Meutim, kako je pokazao S. Dimitrijevi (Prilog stupnjevanju
badenske kulture u sjevernoj Jugoslaviji, Arheoloki radovi i rasprave JAZU II, Zagreb, 1962, 244), mnogo je vjerovatnije da
kalup iz Sarvaa pripada vuedolskoj fazi tog nalazita.
19
up. S. Junghans E. Sangmeister M. Chroder, Studien zu den Anfangen der Metallurgie I III, Berlin 1960 1968.

Bakarna orua i oruja nae druge (mlae) serije (tipovi d) i e)) karakterizira bakar sa znaajnim primjesama
drugih elemenata (tabela II).
Bakarna orua i oruja koja smo ovdje oznaili kao prvu (stariju) seriju (tipovi b) i c)) najveim dijelom su
izraeni od istog bakra, odnosno od bakra sa neznatnim primjesama (tabela I).
Upotreba bakra sa znatnim primjesama u mlaoj eneolitskoj produkciji, objanjava se pretpostavkom da je
starija eneolitska produkcija koristila najprije samorodni bakar, a zatim oksidne i karbonatske bakarne rudae, a da
mlaa faza eneolitske produkcije i poinje zapravo savladavanjem nove tehnologije, koja je omoguila eksploataciju
sulfidnih ruda, meu njima i takvih koje su sadravale antimon i arsen (Fahlerze).20 Samim tim, materijal koji pripada
drugoj (mlaoj) seriji prua vie mogunosti za rad na eventualnoj identifikaciji rudonosnih podruja koja su mogla
dati sirovinu za izradu pojedinih objekata. To je, naravno, kompetencija drugih disciplina i arheologija tu moe
pruiti samo neke pomone koordinate. Tako je, npr. potrebno jo jednom podsjetiti na to da su bakarni ( i kasnije
bronani) predmeti, kad bi izali iz upotrebe, bili pretapani, pa su se tom prilikom u istom loncu mogli nai i stariji i
mlai objekti, izraeni od bakra prvobitno dobivenog iz razliitih leita i od razliitih ruda.
U takvim objektima npr., primjesa arsena moe poticati od nekog starijeg objekta izraenog s namjernim
dodavanjem arsena (As - legura); upotrebom starog bakra moe se, moda, objasniti i znatno variranje vrijednosti
pojedinih oligoelemenata u sastavu pojedinih primjeraka iste vrste orua, naenih na istom mjestu (u zatvorenom
nalazu) itd. I arheoloka statistika moe pruiti odreene putokaze. Tako npr., u naoj drugoj (mlaoj) seriji imamo
dva razliita tipa: bojne sjekire, iji je arsenal rasprostiranja jako irok i lagane, plosnate lepezaste sjekire koje se
susreu samo na jedno usko ogranienom prostoru - od istone Slavonije, preko sjeveroistone Bosne (Graanica) do
jugozapadne Bosne (dolina Vrbasa- Klju). Kako ovaj tip uope nije rasprostranjen u iroj karpatsko- podunavskoj
oblasti (gdje su drugi tipovi bakarnog orua i oruja naeni u stotinama primjeraka), oito je da centar njegove
proizvodnje treba traiti u spomenutom prostoru njihova rasprostiranja. Ako pri tom uzmemo u obzir i pretpostavka da
se u sluaju lepezastih sjekira ne radi o gotovom oruu izraenom za upotrebu, ve u konvencionalnoj formi odlivka
u kojoj se bakar kao sirovina isporuivao na trite, onda bi nae lepezaste sjekire bile:
a)

Produkti topionica bakra (bakrene rudae), a ne livnica bakrenog orua i oruja i

b)

morale bi poticati iz neke rudonosne oblasti unutar podruja njihove proizvodnje i rasprostiranja, uz koje su te

topionice morale biti neposredno vezane.

Iz tabele II vidimo da lepezaste sjekire pripadaju grupi koju karakterie znatno prisutvo razliitih primjesa u
bakru. Tabele I i II izraene su tako to su iz svake serije i tipa prikazani ekstremni i prosjeni uzorci. Kompletna
usporedba tabela svih analiziranih objekata druge serije (tabla III) pokazuje neto drugaiju sliku. I pored oigledne
srodnosti koja se manifestira konstantnim znaajnim vrijednostima kod oba tipa, te potpunim odsustvom Sn, Au,Zn,
Co i Fe, postoje i izvjesne razlike: u grupi lepezastih sjekira Pb i As se javljaju rjee i s mnogo manjim
vrijednostima nego u grupi bojnih sjekira; Ni se javlja samo u ovom sluaju; nema ni jedne lepezaste sjekire
izraene od starog, istog bakra bez primjesa, nasuprot takvim primjercima

70
20

up. H. Otto W. Witter, Handbuch der atesten vorgeschichtilichen Metallurgie in Mitteleuropa, Leipzig 1952., J.R.
Marechal, Zur Fruhgeschichte der Metallurgie, Aachen 1962.

Tip
Sjekira sa
ojaanim
rubom
Sjekira sa
ojaanim
rubom
Sjekira sa
ojaanim
rubom
Kratki
ma

Lokalitet
Crkvina
Doboj

Sn
2,9

Pb
0,047

As
0,40

Sb
0

Ag
0,019

Ni
0,42

Bi
tr.

Au
0

Zn
0

Co
0

Fe
tr.

Paklenica
Maglaj

6,7

tr.

0,37

0,10

0,01

0,61

tr.

0,016

Donja
Dolina

8,2

tr.

tr.

tr.

0,01

0,084

tr.

0,039

Donja
Dolina

7,0

2,4

tr.

0,01

0,062

bojnih sjekira (Kozarac 1, Kozarac 2; Kosovaa); najzad, kod dvaju lepezastih sjekira koje sadre As,
vrijednosti su mu veoma niske: 0,10 i 0,16, nasuprot tome kod tri primjerka bojnih sjekira As je zastupljen sa
vrijednostima 2,9, 0,52 i 0,78, dakle, znatno iznad minimuma od kojeg poinje legura (As - bronza).21
Razumije se, iz ovog ne treba odmah izvlaiti zakljuak da je samostalna eksploatacija bakarnih ruda i s njom
povezana talionika djelatnost na tlu B i H u eneolitsko doba ve dokazana. To je stvar buduih interdisciplinarnih
istraivanja. Ja samo elim da je takva mogunost postojala. Direktna arheoloka dokumentacija o rudarstvu u ovo
doba ne postoji.
C) Rano i srednje bronzano doba
Ovaj period u B i H je veoma slabo istraen. Koliko se na osnovu oskudne dokumentacije moe zakljuiti,
upotrebljavala su se na ovom tlu bronzana oruja, orua i razne vrste nakita koji svojim tehnolokim osobinama
(tehnikim i ornamentalnim) posve odgovaraju istovremenim produktima podunavske i srednjoeuropske oblasti.
Analiza metala pokazuje, za ovo doba oekivano, kolebanje vrijednosti kositra u leguri.
Dosad nisu bili naeni specifini tipovi bronzanih objekata, kao ni kalupi koji bi potvrivali postojanje
domaih livnica bronze ovog perioda. Jedini izuzetak je, moda, naselje u Varvari na vrelu Rame, meu ijim brojnim
kalupima ima i oblika koji bi eventualno mogli biti stariji od ostalih, a postoje i neke druge indicije o moguoj obradi
bronze u periodu starijem od kasnog bronzanog doba na ovom nalazitu. Ipak, to su za sada vie pretpostavke nego
injenice, pa s njima ovdje neemo raunati. Isto tako do sada nije otkrivena arheoloka dokumentacija koja bi
potvrivala postojanje rudarstva u naim krajevima u ovom periodu.
Na osnovu ovakve, preteno negativne dokumentacije, mogla bi se dati ovakva priblina procjena perioda:
Posljednji talasi novih doseljenika koji u ove krajeve prodiru poetkom bronzanog soba doveli su do unitenja ili
dezintegracije starijih, eneolitskih populacija, a , prije svega, vuedolske grupe, koja je po svojoj prilici bili osnovni
nositelji metalurke djelatnosti kasnog eneolita na ovom tlu.

71
21

Nasuprot ranijim gleditima, iznio je E. Sangmeister veoma ubjedljive dokaze za tezu da se kod odreenih grupa metalnih
objekata eneolitskog doba (grupa po hemijskom sastavu, ne po obliku i namjeni) ve kod prisustva As znatno ispod 1%, praktino
uzevi kod prisustva As 0,2% moe govoriti o As bronzi bez obzira na razliite tehnoloke postupke kojim je legura mogla biti
postizana (Actes du VIIIe Congres international del sciences prehistoriques et protohistoriques, Tome I, Beograd 1971, as. 109 i
d.).

Nain ivota ljudskih zajednica koje su se na ovom tlu formirale i egzistirale u rano i srednje bronzano doba

(sa stoarstvom kao osnovno privrednom granom) nije zahtijevao znatniju upotrebu metalnog orua, a relativno
stabilne prilike nisu diktirale potrebu za naoruanjem u veoj mjeri.
-

Za usvajanje nove tehnologije nastojali su pristupano i dovoljni izvori kostira.

Kao rezultat svih tih okolnosti domaa produkcija metala je zamrla, a relativno male potrebe zadovoljavale su

se uvozom gotovih produkata iz razvijenih proizvoakih centara.

Ipak, ovi bi zakljuci bili preuranjeni. Moramo prije svega znati da i u eneolitu i u bronzano doba osnovana masa
metalnih objekata koji ine vaan dio arheoloke dokumentacije potie iz tzv. ostava tj. grupa metalnih predmeta
koji su u datom trenutku bili zakopani u zemlju i tu ostali, oigledno stoga to njihov vlasnik nije mogao doi da ih
iskopa. To se redovito dogaalo u periodima koji su ispunjeni migracijama stanovnitva, ratnim sukobima i sl. (kao
to je sluaj s odreenim fazama eneolita ili s kasnim bronzanim dobom). Kako je rano, a naroito srednje bronzano
doba u ovim krajevima bilo vrijeme odreene stabilizacije, prirodno je da takvih nalaza nema. Drugi po vanosti
izvor dokumentacije ove vrste su grobovi, a i grobovi ovog perioda u B i H su slabo istraeni: dosad je evidentirano
svega dvadesetak grobova ranog i oko 30 grobova srednjeg bronzanog doba, i to samo u istonoj Bosni i istonoj
Hercegovini. Najzad, naselja (koja daju, dodue, malo metalnih nalaza ali mogu sadravati drugu dragocjenu
dokumentaciju npr. kalupe, pei, trosku i druge tragove metalurke djelatnosti) jo su slabije istraena; jedina
sistematski iskopavana naselja u kojim su otkriveni neporemeeni slojevi ranog bronzanog doba su gradina u
Zecovima kod Prijedora, Pod kod Bugojna i gradina u Varvari, a ouvan sloj srednjeg bronzanog doba dokumentovan
je pouzdano samo na ovom posljednjem lokalitetu. Pored ovih, postoji jo samo nekoliko drugih lokaliteta sa kojih
raspolaemo nestratificiranim arheolokim materijalom ranog i srednjeg bronzanog doba.
Prema tome, budua istraivanja mogla bi znatnije korigirati naprijed iznesenu promjenu.
D) Kasno bronzano doba
E) Arheoloku dokumentaciju ovog perioda sainjavaju:
a)

Ostave i pojedinani (sluajni) nalazi bronzanih objekata. Dosad je evidentirano 26 ovakvih ostava.22 One se

grubo mogu podijeliti na jednu (veu) grupu koja sadri uglavnom polomljene ili oteene predmete, odlivke
(bronzane ipke i sl.), a esto i amorfne grude metala, dakle, materijal koji je bio prikupljen za pretapanje, i drugu
(manju) grupu koja sadri itave predmete, namijenjene prodaji. Kartiranje ostava ovog perioda (karta 2), pokazuje
odreenu koncentraciju u sjevernim i centralnim krajevima, to ne mora znaiti da je stvarni obim upotrebe bronze u
junim krajevima bio manji. Ti su krajevi, kako je naprijed bilo istaknuto, bili uglavnom poteeni velikih potresa,
seoba i sukoba koji inae karakteriu ovaj period.
Ipak ako geografski raspored ostava znai neki putokaz o moguim pravcima kretanja trgovine metalom,
zanimljivo je konstatovati jednu promjenu u odnosu na eneolit. Dok se u kasnom eneolitu zapaa odreeni znaaj
doline Vrbasa kao komunikacija (up. Kartu 1), u kasno bronzano doba teite se pomaklo na dolinu i sliv rijeke Bosne
(karta 2).

72
22

Jedini cjelovit (mada nepotpun, jer nisu mogle biti ukljuene neobjavljene ostave od kojih je najee sauvano samo
nekoliko objekata i, naravno, kasnije pronaene) pregled ostava kasnog bronzanog doba u BiH, sa datiranjem, dali su Ks. i Y.
Vinski (Proglomena k statistici i kronologiji prahistorijskih ostava u Hrvatskoj, Opuscula archealogica, Zagreb 1956, 72 73.)

Broj pojedinano naenih metalnih objekata ovog perioda (koji su, opet ili ostaci unitenih ostava, odnosno
grobova, ili jednostavno izgubljeni predmeti) ide na nekoliko stotina.
b)

Grobovi, koji su otkriveni u znatno veem broju nego oni iz prethodnog perioda, i to u istono, centralnoj i

sjeverozapadnoj Bosni. Iz grobova ovog doba potie uglavnom raznovrstan nakit, sasvim izuzetno oruje.23
c)

Nalazi iz kulturnog sloja naselja ovog doba: bronzani objekti, amorfni metal, kalupi i drugi pribor za lijevanje.

to se tie samih bronanih objekata ovog perioda, za nau temu bitne su ove konstatacije:
-

Objekti su tipoloki raznovrsni. Zastupljeno je nekoliko vrst maeva, bodea, kopalja, sjekira, klinova, ekia,

probojaka, dlijeta, avala, zakovica, ila, igala, brijaa, srpova, noeva, te vei broj tipova i varijanti raznovrsnog
nakita.
-

Pretean dio tipova orua, oruja i nakita pripada irokom asortimanu razvijene industrije bronze june i

srednje Europe ovog doba.

Postoji i odreen broj specifinih tipova i varijanti bronzanog oruja i nakita koji su preteno ili iskljuivo
koncentrisani u odreenim dijelovima Bosne i predstavljaju sigurno ili vrlo vjerovatno rezultat samostalne domae
produkcije.
Samostalna produkcija bronze na tlu dananje B i H u ovom periodu dokumentovana je i na direktan nain
nalazima iz kulturnih slojeva pojedinih naselja. Kao znaajni produkcijski centri istiu se, prije svega:
1.

Velika gradina u Varvari na vrelu Rame.24 Pored velikog broja (preko 30 primjeraka) kalupa, naeni su u

Varvari i drugi tragovi metalurke djelatnosti ije detaljnije prikazivanje moramo ovdje izostaviti. Sami kalupi
pokazuju da je livnica u Varvari proizvodila vie tipova maeva, bodea i noeva, vie tipova kopalja, sjekire, srpove,
ekie probojce, dlijeta, bronzane ipke (polufabrikat), te vie vrsta bronzanih igala i nekog drugog nakita. Detaljna
tipoloka analiza ovih objekata mogla bi dati raznovrsne podatke, zanimljive i za nau temu, ali to bi prelazio okvire
jednog ovakvog referata. Primjera radi, spomenut u samo jedan detalj. Meu kalupima iz Varvare nekoliko
primjeraka sluilo je za izlivanje dekorativnih korica ili dijelova za korice za jedan specifian tip maeva koji moemo
nazvati bosanski. injenica da je, osim nekoliko primjeraka ovakvih maeva sa relativno bliskih lokaliteta, jedan
primjerak ovog maa sa tipinim metalnim dijelom korica naen kod Benkovca u Dalmaciji, govori dosta o irini
trita za koje je ova ili moda neka druga srednjobosanska livnica radila.
2.

Donja Dolina kod Bosanske Gradike.25 Nekoliko primjeraka kalupa bilo je naeno u toku sistematskih

iskopavanja na ovom lokalitetu. Najvei dio (od neto preko 30 koji se mogu pripisati ovom periodu) potie iz slojeva
Starijeg naselja, unitenih prilikom kopanja zemlje za savske nasipe. injenica da je ovoliki broj kalupa s ovog
lokaliteta pribavljen nesistematskim skupljanjem tokom graevinskih radova 1908. godine (tom prilikom je sigurno
daleko vei broj kalupa a vjerovatno i drugih objekata, vezanih za ovu djelatnost, nepovratno propao), pokazuje da je
u okviru Starijeg naselja u Donjoj Dolini postojala veoma razvijena produkcija bronzanih objekata. Uzimajui u obzir
ove kalupe, kao i gotove metalne izraevine naene na

73
23

v. A. Benac B. ovi, Glasinac I, Sarajevo 1956 (gdje su, osim glasinakih, pomenuti i ostali istovremeni grobovi iz
centralne Bosne). Od novijih nalaza grobova naroito su vani oni iz sjeveroistone Bosne od kojih neki idu i u kasno bronzano
doba (v. M. Kosori, lanci i graa za kulturnu istoriju Bosne i Hercegovine, knj. VIII (1970), 23 i d; knj. IX (1972), 9 - 27, 33 36, 75 78).
24
A. uri, Gradina na vrelu Rame, prozorskog kotara, GZM XII (1900), 99 118, v. i B. ovi, Uvod.... 42 47.
25
v. Z. Mari, Donja Dolina..., sa citiranim izvjetajima . Truhelke.

istom prostoru, moemo konstatovati da je livnica u Donjoj Dolini

proizvodila maeve, bodee, koplja, noeve, ekie, dlijeta,
probojce, srpove, britve, razne vrste nakita, te bronzane ipke
razliitog profila koje su sluile za dalju kovaku, odnosno
kujundijsku obradu.
Kao i u Varvari i ovdje su nalaeni i drugi objekti koji su sluili
(ili mogli sluiti) u metalurkoj djelatnosti. Na njihovoj analizi se,
meutim, ne moe zadravati.
3.

Ripa, juno od Bihaa.26 Iako osnovano tek krajem kasnog

bronzanog doba (krajem 10. ili 9.stoljea pr.n.e.), razvilo je i ovo

naselje dosta znaajnu reprodukciju bronzanih objekata. Ukupno je
naeno 13 kalupa koji pripadaju ovom dobu, a lijevana su: koplja,
sjekire, ukrasne igle i polupreraevine (bronzane ipke).
4.

Po broju naenih kalupa (7 primjeraka za koplja, kratke maeve i nakit), a jo vie po ostacima troske,

otpacima bronzanih objekata i cijelim objektima naenim u sloju, dosta vano mjesto pripada i Debelom brdu kod
Sarajeva.27
5.

Zanimljivo je da je vei broj kalupa (ukupno 5 dijelova kalupa za lijevanje sjekira i kopalja) naeno i na

gradini ungar juno od Cazina,28 naselju koje je osnovano u 9. ili 8. stoljeu pr.n.e., dakle na samom kraju bronzanog
doba.
Priblino u isto vrijeme djelovala je u junim krajevima, izgleda dosta vana, livnica u naselju Gradina u Koritima
(Buko Blato), gdje su, osim kalupa, naeni i drugi karakteristini objekti i tragovi lijevanja bronze.
Pored ovih 6 lokaliteta, sigurni tragovi postojanja livnica (sa 1-4 primjerka kalupa) otkriveni su na jo 9
naselja ovog perioda.29 Njihov geografski raspored prikazan je na karti 2.
Meu njima zasluuje da se posebno spomene nalaz iz Pivnice kod Odaka30 ne samo zbog toga to kompletni
kalupi iz tog nalazita pruaju mogunost za upoznavanje tehnike lijevanja, ve i zato to se

radi o jednom

specifinom tipu kopalja. Taj tip proizvoen je u Bosni na vie mjesta to dokazuju ne samo dosta brojni primjerci
samih kopalja naenih na vie lokaliteta, ve i kalupi za ovaj tip otkrivenih pored Pivnica u Donjoj Dolini i Varvari.
a)

Ostave:

1.

umetac, Cazin

2.

Osredak, Mala Ruika, Bosanska Kupa

74
26

V. Radimski, Prehistorika sojenica kod Ripa u Bosni, GZM XVII (1895), 309 i d; V. uri, Prehistorika sojenica u
Ripu kod Bihaa, GZM XII (1908), 149 i d.
27
v. napomenu br. 14.
28
V. Radimski, Gradina ungar kod Cazina, GZM VI (1894), 495 id.
29
(v. popis uz Kartu 2).
30
A. Benac, Kameni kalupi sa Pivnice, GZM NS Arheologija XXI/XXII (1966-67), 155 i d.

3.

Makovac, Bosanska Gradika

4.

Gornja Moila, Sijekovac, Bosanski Brod

5.

Novi Grad, Bosanski amac

6.

Brezovo Polje, Brko

7.

Medeno Polje, Banja Luka

8.

Grapska, Doboj

9.

Monj, Dobrovci, Graanica

10.

Drenov Do, ibonica, Lopare

11.

Lauevii, Kotor Varo

12.

Mladikovina, Blatnica, Teanj

13.

Teanj

14.

Srpska Varo, Teanj

15.

Gradina, Korita, Buko Blato

16.

Boljani, Graanica

17.

Jadrina, Bosansko Petrovo selo, Graanica

18.

Lukavac, Tuzla

19.

Hrge, Maglaj

20.

Perin Grad, Korijen, Vlasenica

21.

Nova Kasaba, Vlasenica

22.

Veliki Mounj, Travnik

23.

Motke, Donja Zgoa, Kakanj

24.

Prozor (okolica)

25.

Debelo Brdo, Sarajevo

26.

Otok, Vitina, Ljubuki

27.

Ljubuki (okolica)

28.

Krehin Gradac, itluk

b)

Livnice :

1.

ungar, Osredak, Cazin

2.

Ripa, Biha

3.

Kekia glavica, G. Petrovii, Bosanska Krupa

4.

Donja Dolina, Bosanska Gradika

5.

Bjelaj, Bosanski Petrovac

6.

Gradina, Zecovi, Prijedor

7.

Hrustovaka peina, Hrustovo, Sanski Most

8.

Gradina, Radamanii, Banja Luka

9.

Crkvina, Makljenovac, Doboj

10.

Pivnica, Potoani, Modria

11.

Pod, Bugojno

12.

Debelo brdo, Sarajevo

13.

Velika gradina, Varvara, Prozor

14.

Gradina, Mokro, Litica

Zbog rane pojave veeg broja primjeraka i naenih kalupa u naim krajevima, Z. Mari je s pravom pretpostavio da
su (preteno mlai) primjerci ovakvih kopalja naeni u drugim krajevima (npr. u sjevernoj Italiji) produkti bosanskih
radionica koje su radile i za izvoz.31

75
31

Z. Mari, Donja Dolina.... 27

Najzad, treba pomenuti jo jednu injenicu koja govori o dometu domae produkcije bronze u ovom periodu.
To je serija nalaza preteno bojne opreme i nakita luksuznije izrade, kao to su primjerci iz ostava Veliki Mounj i
Krehin Gradac ili iz nekih grobova glasinaog podruja i iz male nekropole u Tenju.32 Svi ovi objekti imaju
specifine tipoloke

odlike, a

ukraeni su fino urezanim geometrijskim motivima koji u cjelini pripadaju

ornamentalnom stilu srednjobosanske grupe kasnog bronzanog doba.

Taj stile je, u okviru ove grupe, bogato dokumentiran na brojnim keramikim izraevinama, dakle, na
predmetima pouzdano domae proizvodnje, to je sigurno jak argument

za autohtonost spomenutih bronzanih

proizvoda. Kako ova kulturna grupa zauzima prostor oko gornjeg i srednjeg toka Vrbasa i Bosne, oito je da na tom
prostoru moramo pretpostaviti postojanje jo neidentifikovanih radionica (livnice i dr.) koje su proizvodile ovu robu.33
Mora se, naravno, jo jednom naglasiti da ovakav razvoj nije nimalo neoekivan, on se odigrava u vrijeme najveeg
procvata produkcije bronze u Evropi, a po svom fizikom obimu produkcija bronzanih objekata u Bosni jo uvijek je
znatno ispod nivoa one u podunavskim zemljama ovog doba. Pa, ipak, njen se znaaj ne moe potcijeniti. Naprotiv,
moe se rei da, nakon due stagnacije (tokom ranog i srednje bronzanog doba), sada nastupa ponovno jaanje
metalurke djelatnosti u ovim krajevima: kako izgleda, ova aktivnost dostie najvei domet u mlaoj fazi ovog
perioda, priblino izmeu 1000. i 800. (750.) godine stare ere, dakle, neposredno pred poetak eljeznog doba.
Svakako da za dalji razvoj nije bila bez znaaja injenica da su, upravo u vrijeme kad se eljezo poinje uvoditi u
upotrebu, postojale u velikom broju naselja livnice i druge radionice za obradu bronze sa veim brojem
zanatlija/vinih ovim poslovima.
Odvelo bi nas suvie daleko kad bismo pokuali analizirati sve uzroke koji su mogli dovesti do naglog porasta
produkcije bronze u ovom periodu. Izdvajam stoga samo jedno pitanje, posebno interesantno za nau temu, pitanje, iz
kojih se izvora snebdljivala sirovinama domaa produkcija? Postoji vie odgovora koji se meusobno ne iskljuuju.
Na prvom mjestu, i zbog same snage podunavsko srednjoeuropske produkcije ovog doba,

a i zbog

tipolokih karakteristika velikog broja naenih produkata, mora se uzeti u obzir pretpostavka da je dobar dio potreba i
u ovom periodu bio zadovoljavan uvozom gotovih predmeta. Znatno poveana koliina bronze u opticaju (trgovini i
upotrebi) predstavljala je samo po sebi izvjesnu sirovinsku bazu (podsjetimo se jo jednom da je prikupljanje i
pretapanje neupotrebljivih bronznih predmeta bila redovna praksa u ovo doba.)
Drugo, moe se raunati i na uvoz polufabrikata, najee u obliku manjih bronzanih ipki, vjerojatno i na
uvoz bronze u obliku pogaa ili prostih, amorfnih grumenja, kakvi se esto susreu u ostavama, a ponekad i u
kulturnom sloju naselja. Ostaje otvoreno pitanje da li je bilo i uvoza sirovog bakra i kositra. Najzad, u ovom periodu
treba dosta ozbiljno raunati i na mogunost eksploatacije lokalnih izvora bakarne rudae. Naime, postoje egzaktni
dokazi da su rudarske jame u Mraaju i Makari, u podruju gornjeg Vrbasa, bile otvorene jo u prahistorijsko doba.
Na alost, malo se pazilo na arheoloke nalaze prilikom ponovnog otvaranja ovih jama poetkom ovog stoljea, a i
ono malo prikupljenog arheolokog materijala nije dospjelo u muzejske zbirke i najveim dijelom je izgubljeno. Ipak,
zahvaljujui publikaciji V. uria34 moemo konstatovati:

76
32

up. . Truhelka, Nalzi broncane dobe iz Tenja i okolice, GMZM XIX (1907), 62 72, isti, Jedan odlian nalaz broncanog
doba, GZM XXV (1913), 325 i d; A. Benac B. ovi, Glasinac I, Sarajevo 1956, 33 i d.
33
v. B. ovi, Uvod.... 59, 86- 87.
34
GZM XX (1908), 86 -88, sl. 1 5.

1.

Prilikom kopanja jama i hodnika, prahistorijski rudari u Mraaju i Makari koristili su se poznatom metodom

zagrijavanja stijena vatrom i naglog hlaenja vodom nakon ega je ispucala stijena razbijana kamenim maljevima.
2.

Jedan objavljeni fragment keramike, naen u sloju rudarske jame, meu jalovinom i pepelom, pokazuje da je

ta jama (Mraaj) koritena i u ovom periodu (kasno bronzano doba).

Meutim, dok je uri veoma kategorian u tvrdnji da su rudnici u Mraaju i Makari davali bakarnu
rudu(on smatra da se otud snebdljivala i livnica u Varvari), Kacer35 je u tom pitanju dosta neodreen. Ostaje, ipak,
injenica da je rudarstvo kao djelatnost dokumentovano u ovom periodu. da li i u kojoj mjeri ta djelatnost osiguravala
osnovnu sirovinu za rad domaih livnica, ostaje tek da se ispita. A tu je potrebna interdisciplinarna suradnja,
prvenstveno sudjelovanje egzaktnih nauka u istraivanju.
Geoloka, mineraloka, spektrografska i druga ispitivanja uope su neophodna, ako elimo da doznamo neto
vie ne samo o podrijetlu sirovina koje je koristila domaa produkcija bronze ve i o njenoj tehnici i tehnologiji. U
tom pogledu dosad je uinjeno veoma malo, nemamo ak ni osnovni uvid u sastav metala znaajnih za grupu nalaza,
kao to je to sluaj s eneolitom. Neka parcijalna istraivanja su, ipak, vrena i moda e biti od koristi ako se o njima
ovdje ukratko referie.
1.

U ostavi bronzanih objekata umetac kod Cazina (stara bronza prikupljena za pretapanje) naen je i 1 grumen

rudae, koji, po Kacerovoj analizi, predstavlja bogatu kristaliziranu crvenu rudau (kuprit).36
2.

U sojenikom naselju Ripa, u kojem je postojala jedna od veih livnica ovog perioda, naena je stvrdnuta

metalina masa oblika zdjele (oito, oblik je nastao taljenjem u odgovarajuoj keramikoj formi). Analiza te mase
dala je ovaj rezultat:
Pb...........................................44,26
Cu...........................................18,84
Sn.............................................6,61
Bi................................................ Ni........................................... 1,90
Zn............................................... Glina koja sadri eljezo .......6,30
Vapno......................................4,10
SiO2 ...................................... 2,50
Mg.......................................0,40
Ugljina kiselina(izraunata).3,60
Kisik (izraunat)...................10,40

Unutar ove mase zapaena je vea koliina kompaktnijih metalnih zrnaca koja su posebno analizirana, s ovim
rezultatom:
Cu........................................ 81,41
Sn........................................ 15,78
Sb............................................0,25
Pb......................................... 0, 20

77
35

F. Katzer, Uber die Quarzporphyre der Vratnica planina in Bosnien und uber einem Fund von Rillensteinen in einem alten
Bergbau.... Centralblatt fur Mienralogie, Jahrg. 1905, No 12.
36
v. GZM IV (1892), 120 -121.

Ag............................................. +
Bi................................................Ni.......................................... 0,83
Fe.......................................... 0,16
Zn................................................ -

Prof. Karl Balig (Pribram), koji je u ti vrijeme obavio ove analize, bio je miljenja da je spomenuta metalika
masa rezultat postupka rafiniranja bronze - odstranjivanja tetnih primjesa, prije svega nikla, uz pomo olova.37
3.

Jedan mali broja metalnih objekata ovog perioda bio je obuhvaen spomenutim programom istraivanja

metalurgije starog vijeka i podvrgnut spektralnoj analizi u laboratoriju u Stuttgartu. Evo tih rezultata:
-

Jedan sjekira skadarskog tipa, naena u ostavi blizu Debelog brda zajedno sa nekim drugim objektima koji

se datiraju u kasno bronzano doba, pokazuje, uz relativno ist metal, veoma nizak postotak kositra; ako sam primjerak
i pripada kasnom bronzanom dobu, on je oito raen u livnici koja se jo dri starije tehnologije.
-

Zanimljivo je poreenje metala jedne sjekire sa uicom, naene u ostavi Debelo brdo, sa jednim na oko

slinim objektom iz ostave Makovac.

Oba ova primjerka bila su u literaturi oznaena kao sjekire, uz napomenu da je primjerak iz Makovaca neodreen
odljevak jedne sjekire ovog tipa.38 Analiza metala upuuje, meutim, na drugo tumaenje. Primjerak iz Debelog brda
je sjekira sa, za ovo doba uobiajenim postotkom kositra u leguri. Primjerak iz Makovaca nije ni neuspjeli odljevak,
niti grubo izliveni predmet koji je trebalo kovanjem dotjerati, nije uope nikakvo orue ili oruje od bronze. To je
sirovina, bakar za dalju preradu, isporuen na trite u obliku koji prividno lii na jedan tip sjekira ovog doba.
4.

Najzad, malobrojnoj tehnolokoj dokumentaciji ovog perioda pripadaju analize bronze iz ostave Osredak kod

Bosanske Krupe (analize izvrene u laboratoriju eljezare Ravne).39

Ova ostava sadravala je koplja, sjekire, dvije igle, jednu fibulu i nekoliko amorfnih grumenja metala. Na alost, u
izvjetaji T. Kneza nije naznaeno koji su objekti bili analizirani, da
Tip
Sjekira
skadarskog
tipa

Nalazite
Debelo
brdo ostava

Tip
Sjekira s
uicom

Nalazite
Debelo
brdo ostava

Sjekira s
uicom

Makovac
ostava

Sn

Pb

As

Sb

Ag

Ni

Bi

An

Zn

Co

Fe

3,5

0,11

0,01

tr.

tr.

Sn

Pb

As

Sb

Ag

Ni

Bi

An

Zn

Co

Fe

6,3

0,01

tr.

tr.

0,18

0,22

0,01

tr.

0,074

78
37

GZM VII (1895), 329 331.

F. Fiala u GZM IX (1897), 676 678.
39
T. Knez, Preistorijski depo iz Osretka, GZM NS Arheologija XIII (1958), 259.
38

li gotovi predmeti ili amorfno grumenje metala. U svakom sluaju neuobiajeno visoka vrijednost Fe pokazuje da
na ovaj nalaz treba obratiti panju.
Ovih nekoliko primjera ne daju nam pravo ni na kakve zakljuke ireg znaaja, ali su, nadam se, ipak dovoljni da
pokau koliko nam je neophodna interdisciplinarna suradnja ako elimo da znatnije unaprijedimo nae poznavanje ove
znaajne ljudske djelatnosti u dalekim epohama. Metodi arheologije tu su nedovoljni.

Proba
I
II

Cu
89,22
89,2

F)

Sn
1,06
0,96

Fe
9,98
9,70

Ni
0,32
0

Al

Zn

Mn

Pb

Si
0,07
0,08

P
0,078
0,033

eljeno doba

Ovaj period donosi kvalitativno novu situaciju. Bogatstvo i pristupanost osnovnih sirovina za dobivanje eljeza
ostavlja gotovo van ikakve sumnje postojanje autohtonog rudarstva i metalurgije eljeza u B i H, ak i da ne postoji
arheoloka dokumentacija. Ta dokumentacija ovdje dolazi kao sredstvo da utvrdimo poetke, geografsku
rasprostranjenost, obim i domet ove metalurke grane.
Razumije se, uvoenje u upotrebu eljeza kao osnovnog metala za proizvodnju orua i oruja ne znai i kraj
metalurgije bronze. Naprotiv, po sauvanim kalupima i drugim tragovima, moemo konstatirati da livnice i druge
zanatske radionice za obradu bronze nastavljaju rad (Ripa, Donja Dolina, Pod, Debelo brdo i druga nalazita), a broj
specifinih tipova nakita (specifikacija sad ide i po uim, vjerojatno plemenskim podrujima) potvruje postojanje
velikog broja veih i manji ljevaonica i radionica za obradu bronze.
No, kako eljezno doba ne donosi nikakvih bitnih novina u proizvodnji bronze (izuzev preorijentacije u
pogledu vrste proizvoda, o emu je naprijed bilo rijei) nema potrebe da se o ovoj metalurkoj grani u eljezno doba
ovdje detaljnije govori. Ostavit emo, takoer, po strani neke nove tehniko- zanatske tekovine koje bi mogle biti
predmet posebne studije, kao i pitanje eksploatacije i obrade dragocjenih metala (srebro i zlato) koja se u ovom
periodu vjerojatno poveava. Panju emo koncentrirati na novi metal koji da je peat i ime ovom dobu.
Prvo pitanje koje nas interesuje jeste pitanje rudarstva. Na alost, arheoloke dokumentacije koja bi direktno
potvrivala postojanje ove djelatnosti (prahistorijski rudarski radovi datirani karakteristinim arheolokim materijalom
eljeznog doba), za sada nemamo. U tom pogledu veoma je interesantno miljenje V. Radimskog, izneseno jo 1891.
godine40 da treba raunati sa mogunou da je na odreenim podrujima radila iva ili dugotrajna, ali vrlo
primitivna i mobilna eljezna industrija koja, kako se ini, nije obraivala rudarski iskopano eljezo, ve samo
rastroenu rudu na mjestima gdje su raskrivene naslage eljezne rude.
Ova se teza moe prihvatiti kao jedno od objanjenja nepostojanja dokumentacije o prahistorijskim rudnicima
eljeza u naim krajevima. Ali, to ne moe biti i jedino objanjenje. Malo je vjerovatno da bi se jedna razvijena
produkcija eljeza mogla tokom 7-8 stoljea oslanjati

79

40

GZM III (1891), 431,439.

samo na povrinsko prikupljanje rude ili ispiranje rude iz rijenih nanosa. Stoga smatram da se mora pretpostaviti i
rudarska eksploatacija, a za nedostatak arheoloke dokumentacije potraiti i druga objanjenja. Njih, uostalom, nije
teko nai. Arheoloka dokumentacija kojom se moe datirati jedan rudarski rad ne moe biti ni obilna, niti po pravilu
mora postojati. Mogli bismo ak rei da ona nastaje izuzetno ili sluajno (neka izgubljena karakteristina alatka ili
drugi predmet, zemljana posuda ili lampa razbijena u samom oknu itd). pored toga, prahistorijski rudnici eljeza
sigurno su u veini sluajeva bili i dalje eksploatisani u doba rimske vladavine, a i u kasnijim epohama, to je u
najveem broju sluajeva moralo dovesti do unitavanja najstarije arheoloke dokumentacije i ondje gdje je ona
postojala.
Indirektan dokaz eksploatacije eljezne rude i istovremeno direktan dokaz taljenja i prerade eljeza
predstavljaju nalazi eljezne troske. Oni su, uz eljezne proizvode, najvanija dokumentacija kojom raspolaemo.
Nalaze troske moemo svrstati u tri osnovne grupe.
Prvu ine pojave troske rasute u tankom sloju ili u grudama na veim prostorima, vjerojatno kao rezultat
dugotrajne ekstenzivne povrinske eksploatacije eljezne rude, a drugu tzv. troskovita vee i deblje naslage troske
koje ukazuju na intenzivniji rad talionica na odreenim mjestima. Obje ove grupe (konstatovane na velikom broju
toaka u sjeverozapadnoj, jugozapadnoj i centralnoj Bosni) za sada su samo potencijalna dokumentacija o
prahistorijskoj metalurgiji eljeza. Naime, trosku sami po sebi nije mogue preciznije datirati. Stoga je u ovom sluaju
neprihvatljiva metoda eliminacije. Ne moemo odreena troskovita ili terene sa rasutim nalazima troske pripisati
prahistorijskom dobu samo zato to ne sadre nalaze iz rimskog ili nekog kasnijeg doba; tu su potrebni egzaktniji
dokazi. Naalost, nikakva sistematska istraivanja u tom pogledu do sada nisu vrena. Izgledi da se raspreni nalazi
troske i troskovita datiraju ipak su znatno vei nego to je to sluaj s rudarskim radovima. Primjera radi navodimo da
je, prilikom rekognisciranja terena 1961. godine,41 upravo jedan dio terena na kojem je Radimski jo 1891. konstatirao
trosku rasutu na velikoj povrini, mogao biti datiran u prahistorijsko doba

80
41

Arheoloka karta BiH Dokumentacija Zemaljskog muzeja Sarajevo.

karakteristinim arheolokim nalazima. Specijalno rekognisciranje

sa potrebnim sondiranjima sigurno bi

omoguilo da se vei broj nalazita troske datira, bilo po karakteristinim arheolokim nalazima, bilo analizom (na
C14) ugljenisanog drveta ili drugih organskih materijala unutar slojeva troske. Treu grupu ine nalazi troske u
okvirima prahistorijskih naselja ovog doba. Ovi nalazi imaju tu prednost da se mogu sigurnije (ponekad i dosta
precizno) datirati. Uzimajui u obzir samo one lokalitete gdje konstatirana prahistorijska naselja bez tragova graevina
iz kasnijih epoha i one gdje je troska naena u stratigrafski sigurnim prahistorijskim slojevima, bilo je mogue
konstatirati 27 naselja eljeznog doba sa nalazima troske.42 Njihov geografski raspored prikazan je na karti 3.
1.

Vis, Modra, Derventa

2.

Gradina, Velika Ruika, Bosanska Krupa

3.

Gradina, Zecovi, Prijedor

4.

Bijelo brdo, Gorijevac, Bosanska Krupa

5.

Varcar- grad, Brievo, Sanski Most

6.

Kotlanica, Piskavica, Prijedor

7.

Todoranova glavica, Begogaani, Sanski Most

8.

Grad, Melina, Bronzani Majdan, Banja Luka

9.

Gradina, Borkovii, Bronzani Majdan, Banja Luka

10.

Sanski Most

11.

Arifov grad, Kijevo, Sanski Most

12.

Grka gradina, Gornje Ratkovo, Krupa na Vrbasu

13.

Gradina, Bilaj, Bosanski Petrovac

14.

Kadinjaa, Medeno polje, Bosanski Petrovac

15.

Selite, Zgon, Klju

16.

Strabenica, Bukovaa, Bosanski Petrovac

17.

Gradina, Rudii, Mrkonji grad

18.

Kurbesan kamen, Mrkonji

19.

Gradina, Majdan, Mrkonji

20.

Stankovia gradina, Sokolac, ipovo

21.

Hadijin kamen, Selie, Volari, ipovo

22.

Kobai, Vraii, ipovo

23.

Radina, Zenepii, Novi Travnik

24.

Pod, Bugojno

25.

Gradina, Krupa, Gornji Vakuf

26.

Gradina, Podastinje, Kiseljak

27.

Velika gradina, Varvara, Prozor

Nema sumnje da bi taj broj bio neusporedivo vei da su istraivanja ovakvih lokaliteta bila intenzivnija (dosada je
u B i H sistematski iskopavano i sondirano samo dvadesetak naselja eljeznog doba, a evidentirano ih ima nekoliko
stotina).
Kod ove tree grupe postavlja se pitanje da li se radi o primarnoj ili sekundarnoj

81
42

v. popis uz Kartu 3.

troski. Naime, opa je pretpostavka (koja je potvrena nalazima pei za taljenje eljeza van naselja na veem broju
mjesta u Evropi), da su prahistorijski metalurzi talili eljeznu rudau u neposrednoj blizini rudnika, van naselja.
Primitivne prahistorijske pei davale su, kako se misli, eljezne produkte koji su sadravali jo dosta troske. Ti
produkti morali su se zatim, viekratnim uzastopnim zagrijavanjem i kovanjem, oistiti od troske da bi se dobilo
upotrebljivo eljezo. Ako pretpostavimo da je ovakav postupak primjenjivan i u naim krajevima, onda bismo nalaze
troske u naseljima ovog doba mogli oznaiti prije kao produkte dorade (ienja) eljeza, dakle, kao sekundarnu
trosku. Ipak, moramo pretpostaviti i pitanje da li se, u nekim sluajevima, i taljenje rudae obavljalo u samom naselju.
Jedan takav sluaj pouzdano je dokumentovan nalazima ne samo troske ve i ostataka pei i velike koliine rudae
(limonita), koncentrisane u jednom dijelu naselja (Sanski Most).43 Da li se u jo nekom od spomenutih 27 naselja
obavljano i taljenje rudae, za sada ne moemo rei. Moda bi laboratorijska analiza same troske mogla odgovarati na
to pitanje, ako je mogue, po odreenim osobinama, razlikovati primarnu od sekundarne troske.
Drugu vrstu dokumentacije ine eljezni proizvodi, naeni dosada na velikom broju toaka u gotovo svim
dijelovima B i H.44 Najvei dio dosad pronaenih gotovih eljeznih produkata propada raznim vrstama oruja. To su
vrhovi za koplja razliite veliine i oblika, vrhovi za strijele, maevi, noevi, bojne sjekire, eljezni titovi ili dijelovi
titova.
Po broju primjeraka znatno iza oruja dolazi nakit (metalni dijelovi nonje), raen od eljeza: ukrasne igle,
fibule, pojasne kope i dr. Iz ovih podataka ne treba odmah izvoditi zakljuak da je proizvodnja eljeza bila iskljuivo
orijentirana na oruje i nakit.
U pitanju je, u stvari, jednostranost nae dokumentacije najvei dio dosad pronaenih eljeznih objekata
prahistorijskog doba potie iz grobova u kojima se oruje i nakit pojavljuju po pravilu, a orue sasvim izuzetno. Osim
toga, grobovi ovog perioda istraivani su u znatno veoj mjeri nego naselja. Ondje gdje su vrena obimnija arheoloka
iskopavanja naselja i gdje su kulturni slojevi bogatiji i bolje ouvani (Ripa, Donja Dolina, Debelo brdo, Sanski Most,
Pod kod Bugojna, Oanii), izila su na vidjelo i razna eljezna orua i alatke sjekire, bradve, dlijeta, klijeta,
motike, srpovi, rala, kare za ianje ovaca, osti, ila, ivae igle. Stoga mislim da se s pravom moe zakljuiti da je
eljezo bilo podjednako upotrebljavano i za izradu raznovrsnog orua za rad kao i za proizvodnju oruja; jedino je
nakit, u stvari, sporedan produkt.45
Nema podataka o eventualnoj upotrebi eljeza (kao ni bronze i metala uope) u graevinarstvu ovog doba.
Jo uvijek ne raspolaemo detaljno razraenom tipologijom eljeznih proizvoda, posebno oruja, ovog doba
naenih na tlu B i H, koja bi nam mogla pomoi da blie odredimo glavne proizvoake centre u okviru irih podruja
koja raspolau pristupanim izvorima rudae. Odreene parcijalne tipoloke analize pokazale su da postoje tipovi i
varijante (npr. vrhova za koplje, maeva, noeva) koji su lokalno ogranieni na pojedina podruja, ali isto tako da se
neki tipovi, potvreni u velikom broju primjeraka u sjeverozapadnoj Bosni, nalaze i u drugim krajevima (npr. u
jugoistonoj B i H), to bi se moglo uzeti kao dokaz izvoza iz tih proizvoakih centara; promilja se i na to da bi
jedan dio oruja naenog u ratnikim grobovima ovog doba u Olteniji (jugozapadna Rumunjska), mogao potjecati iz

82
43

F. Fiala, Nekropola ravnih grobova kod Sanskog Mosta, GZM IX (1897), 302 304.
Up. A. Benac B. ovi, Glasinac II, Sarajevo 1957, 26 i dr.: Z.Mari, Donja Dolina...33,34,52; F.Fiala, Nekropola ravnih
grobova kod Sanskog Mosta, GZM VIII (1896), 219 i d.
45
Up. B. ovi, Glasinac 1957 GZM NS Arheologija XIV (1959),
44

sjeverozapadne Bosne.46 Na trgovinu eljeznim orujem ukazuje i ponovna pojava ostava, obino sa veim brojem
eljeznih kopalja, jedna takva ostava otkrivena je u Katelu kod Bosanske Krupe, drug u blizini Hadia, jugozapadno
od Sarajeva.47 Mada samo dva nalaza nisu dovoljna za donoenje irih zakljuaka o trgovakim putevima u cjelini,
ipak treba ukazati sa se prva ostava nalazi na putu koji iz proizvoakih eljezarskih centara sjeverozapadne Bosne
vodi u zemlju Japoda, a druga na pravcu koji je proizvoake eljezne robe u centralnoj Bosni povezivao s
Hercegovinom.
Obje ove vrste dokumentacije (nalazi troske i drugih tragova taljenja, odnosno obrade eljeza i raznovrsni
eljezni proizvodi), pruaju nam dosta mogunosti da pratimo pojavu i razvoj produkcije eljeza u ovim krajevima.
Najstarije tragove poznavanja eljeza pruaju nam slojevi naselja Pod kod Bugojna i grobovi glasinakog
podruja. Na Podu je jo u sloju, koji pripada 10 om ili najkasnije prvoj polovici 9. stoljea, naena posuda sa
grumenjem eljezne rude (limonita). Kako izgleda, a u to vrijeme obrada eljeza nije vrena u samom naselju, a
metalni objekti naeni u odgovarajuem horizontu iskljuivo su bronzani; ipak, injenica da su uzorci eljezne rudae
donoeni u naselje, svjedoi o tome da su stanovnici ovog naselja ve tada, u najmanju ruku tragali za odgovarajuom
eljeznom rudaom. Odatle, pa do poetka proizvodnje, nije bilo daleko. Ve u sloju koji pripada 8. stoljeu
pojavljuju se ovdje prvi eljezni objekti, a neto kasnije i brojni tragovi obrade eljeza (troska, rudaa, otpaci eljeza,
ognjita, keramiki dijelovi mjehova, itd.).48 Na drugoj strani, u glasinakim nekropolama, prvi eljezni objekti
pojavljuju se u nekoliko grobova koji takoer pripadaju 10. ili 9. stoljeu st. e. injenica da se radi iskljuivo o nakitu
(narukvice, ukrasni kolutovi), mogla bi se najlake objasniti time da je eljezo u to doba jo rijedak i dragocjen
materijal, te da ima funkciju slinu funkciji plemenitih metala.49
Za sada se moramo zadovoljiti tim objanjenjem.
Odmah iza navedenih pojava (u hronolokom smislu) stoji nalaz troske u najgornjem sloju naselja Vis blizu
Dervente. Ne raunajui starije (eneolitske) slojeve, ovo naselje pripada kasnom bronzanom dobu. Po analizi Z.
Maria bronzanodopsko naselje na Visu osnovano je krajem II. milenija, a trajalo je do cca 800. godine st. e. eljezna
troska je naena samo u najmlaem ouvanom sloju naselja, potie, dakle, iz kraja 9. ili iz poetka 8. stoljea st. e.50
U drugoj polovini 8. i poetkom 7. stoljea pojavljuju se ve dosta brojni primjerci eljeznih kopalja i noeva
u grobovima u Donjoj Dolini. Od 7. stoljea nadalje eljezna koplja, maevi i noevi su redovan inventar u grobovima
prahistorijskih stanovnika u svim dijelovima dananje B i H. Ponegdje je mogue i statistiki pratiti kako se iz stoljea
u stoljee poveava broj grobova sa eljeznim orujem, a isto tako i koliina primjeraka stavljenih u pojedine
grobove.51 Ve sama injenica da su se tako znaajne koliine eljeznih produkata rtvovale za potrebe pogrebnog
rituala dovoljno svjedoi o relativnoj razvijenosti produkcije i njenom brzom usponu. Za kratko vrijeme eljezo je od
rijetkog i dragocjenog, postalo svakodnevni i pristupani materijal kojim su se mogle snebdljivati i one drutvene
zajednice koje na svom teritoriju nisu raspo-

83
46

Z. Mari, Donja Dolina... 38.

B. Reunig, Oruje iz Katela kod Bihaa, Zbornik krajikih muzeja I (2962), 51 -58; ostava iz Pazaria, Zemaljski muzej,
nepublikovano.
48
Osnovni podaci o ovom nalazitu u B. ovi, Uvod... 61 i d; kako istraivanja jo nisu zavrena, pretean dio pojedinanih
nalaza jo nije objavljen.
49
Up. Glasinac I, 35.
50
Z. Mari, Vis kod Dervente naselje kasnog bronzanog doba, GZM NS Arheologija XV XVI (1960/1961), 161.
51
B. ovi, Pogrebni obiaji prahistorijskih stanovnika glasinakog podruja, GZM NS Arheologija XVIII (1963), 41 i d.
47

lagale izvorima eljezne rudae.

Na kraju ovog pregleda potrebno je istai da, osim navedenih, postoje i druge vrste arheoloke dokumentacije
koja direktno ili indirektno moe osvijetliti ovu oblast ljudske djelatnosti. U najveem broju sluajeva ta
dokumentacija potie iz kulturnih slojeva pojedinih naselja. Razumljivo je da sve podatke o toj dokumentaciji ne
moemo i ovdje iznositi. Primjera radi, pomenuo bih samo karakteristine koljenaste keramike cijevi (obino
stilizovane u obliku konjske glave), koje su najvjerovatnije upotrebljavane kao duhaljke na mijehovima, a redovito se
nalaze u kulturnom sloju onih naselja u kojima je metalurka djelatnost bila razvijena (Ripa, Sanski Most, Pod kod
Bugojna).52
Tehnoloka dokumentacija o prahistorijskoj metalurgiji eljeza u B i H do skoro praktino nije ni postojala.
Raspolaemo jednom jedinom analizom eljezne troske - one iz pomenutog naselja Vis kod Dervente, koja je dala
sljedei rezultat:
SiO2 ...........................................21,26
Fe................................................54,49
Mn................................................0,25
Cu...................................................
S.......................................................+
CaO .............................................0,54
Tek je u toku priprema za ovaj simpozij Metalurki institut u Zenici preuzeo na sebe da analizira, izmeu
ostalog i nekoliko uzoraka eljezne troske i eljeznih proizvoda prahistorijskog doba. Rezultati tih analiza bit e
saopteni na ovom simpozijumu. Mislim da nije potrebno posebno isticati znaaj istraivanja te vrste, jer jedino
sistematskim ispitivanjem veeg broja uzoraka rudae, troske, polufabrikata i gotovih proizvoda iz raznih nalazita,
raznih perioda i epoha, moemo stvarno unaprijediti naa saznanja o tehnici i tehnologiji naeg eljezarstva i uope
metalurgije u prolosti. Bez toga, mogli bismo samo beskorisno ponavljati uopene konstatacije o tehnici i tehnologiji
metalurgije prehistorijske, antike ili srednjovjekovne epohe, pozajmljene iz standardnih prirunika ili udbenika,
konstatacije koje i same veim dijelom poivaju na pretpostavkama, a manje na injenicama utvrenim egzaktnim
naunim metodama.
Zakljuak
Mislim da bi bilo suvino na ovom mjestu jo jednom rezimirati ono to je reeno u pojedinim dijelovima
ovog referata. Ja se nadam da su u referatu dovoljno jasno izloena pozitivna saznanja do kojih su, tokom posljednjih
osam i po decenija, doli istraivai koji su se, direktno ili indirektno, bavili prouavanjem prahistorijskog rudarstva i
metalurgije na tlu B i H. Nadam se da je isto tako dovoljno jasno reeno i to sve ne znamo o ovim ljudskim
djelatnostima, a to je za budua istraivanja isto toliko vano koliko i pozitivna saznanja kojim raspolaemo. I jedno i
drugo su putokazi za usmjeravanje buduih istraivakih napora. Htio bih, ipak, u zakljuku jo jednom podvui dvije
stvari. Prvo, rudarstvo i metalurgija bili su, tokom eneolita, bronzanog i eljeznog doba, jedan od glavnih pokretakih
snaga ekonomskog i drutvenog progresa ljudskih zajednica na ovom tlu. Stanje istraenosti njihovog razvoja, njihove
historije, ne odgovara njihovom znaaju i ulozi i ne moe nas zadovoljiti. To

84
52

Up. GZM VIII (1896), 253 254, sl. 103 (Sanski Most), te GZM XX (1908), 329 331, T. VI, 9 (Ripa). Istog su tipa i
cijevi otkrivene u slojevima eljeznog doba naselja Pod kod Bugojna.

predstavlja odreenu obavezu koja stoji pred istraivaima na ovom polju. I drugo, posve je oigledno da stvarni
napredak i bitno nova saznanja mogu biti postignuti samo racionalnim, planskim usmjeravanjem ovih istraivanja, iz
punu suradnju svih naunih disciplina humanitarnih i tehnikih koje su povezane da daju svoj doprinos.
Tip
c
a
a
c
c
a
b
b
c
b
a
a
f

Nalazite
Kladari
Kladari
Kladari
Glavska
Teanj
Teanj
Laktai
Travnik
Boac
Boac
Bos.Krupa
Tikovac
Nemila

Tip
d
d
d
d
d
e
e
d
d
e
d
d
e
d

Nalazite
Kozarac
Kozarac
Kozarac
Kozarac
Kozarac
Gria
Gria
Gria
Gria
Vranovii
Vranovii
Kosovaa
Lohinja
Lohinja

Sn
0
0
0
0
0
0
tr.
0
0
0
0
0
0
Sn
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

Pb
0
0
0
0
0
0
0,020
0
0
0
0
0
0
Pb
0
2,0
0
tr.
1,1
0
0,049
0,80
tr.
0,092
0,017
0
0,01
tr.

As
0
0
0,030
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1,65

Sb
0
0
0,35
0
0
0
?
0
0
0
0
0,32
0

Ag
0,014
0
0,55
0
0,01
0
0,01
0
0
0
0
1,7
0,01

Ni
0
0
0
0
0
0
tr.
0
0
0
0
0
0

As
0
0,78
0
0
0
0
0
2,9
0,52
0
tr.
0
0
0

Sb
0
0,48
0,31
0,34
1,03
0,98
1,5
0,51
0,73
0,91
0,54
0
0
0,49

Ag
0,014
0,48
1,2
2,7
4,0
0,84
1,4
2,4
1,8
1,03
0,01
0,064
0,01
1,25

Ni
0
0,026
0
0
tr.
0
0
0,035
0
0
tr.
0
tr.
0

Bi
0
0
0,012
0
0
0
0,015
0
0
0
0
0
0
Bi
0
0,60
0
0
0,023
0,005
0,006
1
0,029
0,013
0,039
0
0
0

Au
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Au
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

Zn
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Zn
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

Co
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
tr.
0
0
Co
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

Fe
0
0
0
0
0
0
1
0
0,012
0
tr.
0
0
Fe
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

85

Bojne sjekire
Vranovii
Lohinja
Gria 1
Gria 2
Gria 3
Gria 4
Gria 5
Gria 6
Gria 7
Gria 8
Gria 9
Gria 10
Kozarac 1
Kozarac 2
Kozarac 3
Kozarac 4
Kozarac 5
Kozarac 6
Kozarac 7
Kozarac 8
Boac
Kosovaa

Lepezaste
sjekire
Vranovii 1
Vranovii 2
Lohinja
Gria 1
Gria 2
Gria 3
Gria 4
Gria 5
Gria 6
Gria 7
Gria 8
Gria 9
Gria 10
Gria 11
Gria 12
Gria 13
Gria 14
Gria 15
Gria 16
Gria 17
Gria 18
Gria 19
Gria 20
Gria 21
Gria 22
Gria 23
Gria 24

Sn
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

Pb
0,17
tr.
tr.
0
0
tr.
0
0
0
0
0,80
tr.
0
0
1,4
1,1
0
2,0
tr.
0
0
0

As
tr.
0
tr.
0
0
0
0
0
0
0
2,9
0,52
0
0
0
0
0
0,78
0
0
0
0

Sb
0,54
0,49
0,78
0,54
0,57
0,61
0,40
0,62
0,20
0,27
0,51
0,72
0
tr.
0
1,03
tr.
0,48
0,34
0,31
0,52
0

Ag
0,01
1,25
1,25
1,2
2,05
1,35
1,75
2,4
0,38
1,15
2,4
1,8
0
1,1
0,22
4,0
0,86
0,48
2,7
1,2
0,53
0,064

Ni
tr.
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0,035
0
tr.
0
0
tr.
0
0,026
0
0
0
0

Bi
0,039
0
0,026
0,028
0,014
0,015
tr.
0,016
0
0
1
0,029
0
0
0,035
0,033
0
0,60
tr.
0
0
0

Au
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

Zn
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

Co
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

Fe
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

Sn

Pb

As

Sb

Ag

Ni

Bi

Au

Zn

Co

Fe

0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

0,092
0
0,01
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0,049
0
0
0
0
0
tr.
0
0
0
0

0
0
0
0
0
0
tr.
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0,16
0,10
0
0
0
0
0
0
0

0,90
0,65
0
0,41
0,47
1,75
1,1
0,57
0,25
0,49
0,64
0,64
0,65
0,98
1,1
0,81
1,5
0,39
1,8
5,7
0,40
0,43
0,68
1,0
0,73
0,58
0,45

1,03
0,38
0,01
1,1
0,57
0,66
2,2
1,45
0,86
0,74
1,1
1,18
1,45
0,84
1,05
0,54
1,4
2,05
0,98
1,95
1,35
4,0
1,35
0,01
0,92
0,46
0,12

0
0
tr.
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

0,013
0
0
tr.
tr.
0,007
0,018
0,005
0
0
tr.
0
tr.
0,005
0,011
tr.
0,006
0,017
0,040
0,038
0
0
0,016
0,010
tr.
0
0

0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
tr.
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0

stranice 87 i 88 (saetak na njemakom jeziku)

86