De Groene Amsterdammer 43-2015

Onafhankelijk weekblad
sinds 1877
22 oktober 2015
Jaargang 139 / Nr. 43
4,95
BP
Wat nou authenticiteit?

Briefwisseling tussen
P.F. Thomse & Joost de Vries
De boze burger
De feiten doen er niet toe

bij het verzet tegen een AZC
Vrij Koerdistan
Door de strijd tegen IS leeft

het Koerdische ideaal
1 Pull
6 Sizes
50 Colors
100% extra fine merino wool
Joe gelooft in kwaliteit en eenvoud. Joes fijne wollen truien worden gewaardeerd om hun draagcomfort en extreme
zachtheid. Joe is er voor de stijlvolle man die kiest voor gemak. Daarom bezoek je Joe online. Daar vind je een aantal
zorgvuldig ontworpen truien met een enorme keuze aan kleuren. Alles in 100% extra fine merino wool.
Eenmaal overtuigd van de kwaliteit hoef je nooit meer na te denken over je nieuwe trui. Die bestel je bij Joe!
Door het online maatadvies, gebaseerd op lengte, gewicht en leeftijd, kies je altijd de juiste maat. De verzending is
gratis en als de trui niet bevalt, kun je m gratis retourneren. Any time, any reason!
Joe heeft nooit uitverkoop maar altijd een goede deal: buy more - save more.
Webstore:
Store Amsterdam:
Store Antwerpen:
www.joemerino.com
Kerkstraat 167-171
Kloosterstraat 28
opening november 2015
In dit
nummer
12 de boze burger en de vluchteling

Nederland is minder gastvrij dan
we dachten. Waarom komen ze
naar Nederland: omdat hen gratis
geld wordt gegeven
Irene van der Linde
16 Bericht uit Syri
Kort nadat Robert Dulmers was
aangekomen in Damascus schoten de
Russen Assad te hulp
Robert Dulmers
20 het eetbare bos
Een kok, een architect en e en
milieubeschermer nemen nabij
Groesbeek een hap van een boom
Frank Mulder
Ook met de
komst van
de Russen
is er geen
vooruitgang,
alleen maar
meer geknal
van bommen
Bericht uit Syri, pagina 16
24 competente rebellen
De Maagdenhuisbezetting leert lessen en
wijst de weg naar de universiteit van de
toekomst
Casper Thomas
28 het koerdische moment
Zoveel als er is dat de Koerden bindt,
zoals de strijd tegen IS, zoveel is er ook
dat hen van elkaar doet verschillen
Marijn Kruk
Cover
40 Essay ironie moet

Ironie is uit de tijd, vindt Joost de Vries,
we moeten serieuzer worden. Maar
dan raken we verstrikt in dogmas, aldus
P.F. Thomse. Een briefwisseling
P.F. Thomse & Joost de Vries
46 god in rome
Keizer Constantijn de Grote had een
droom, en hij liet de christenen in zijn
rijk meedromen
Koen Kleijn
48 sally mann
De fotografe beschrijft de dood van haar
vader en verbeeldt haar eigen leven
Jan Postma
Kroniek van
kunst & cultuur
50 Popmuziek Josh Ritter

Film The Lobster
Toneel Luc Boyer
Televisie Yahya & Als ik je zie
Kunst Koninklijke Prijs
Dichters & Denkers
54 bij svetlana alexijevitsj,

nobelprijswinnares,

is oorlog de kern
Marja Pruis
57 Chris de stoop

mythologiseert

de natuur
Cyrille Offermans
58 han van der vegt munt uit

in exuberantie
Piet Gerbrandy
59 martijn simons componeert

met inventiviteit
Kees t Hart
60 neil macgregor brengt duitsland

tot leven
Jerker Spits
Columns
joep bertrams
H.J.A. HOFLAND
gorilla
anone
economie
Ewald Engelen
61 Christiaan Weijts
64 kamagurka
65 marja pruis
Dick Tuinder
6
7
8
9

Rubrieken
in het nieuws
in de wereld
in den haag
kijken
Rudi Fuchs
62 cryptogram
63 post
5
6
11
53
66 het einde
Hilla Becher (1934-2015),
fotografe van het industrile landschap
Jan Postma
Omslagfoto Koerdistan:
Jan Sefti / Flickr.com
22.10.2015 De Groene Amsterdammer 3
eyck galerie
Marijn van Kreij, Untitled (Physiognomical Changes and The Insiders), 2015
OPEN
Wednesday Saturday 1 6 pm
and by appointment
Leliegracht 47
1016 GT Amsterdam
+31 (0)20 623 6237
info@andriesse-eyck.com
www.andriesse-eyck.com
andriesse
marijn van kreij
RANGE ANXIETY
opening: Saturday 24 October 5 7 pm
24 October 5 December 2015
Amsterdam Art Weekend
Range Anxiety guided tours
27 29 November
In het nieuws
Erdogan lacht in zijn vuistje

De internationale verhoudingen lijken het gewone leven wel. Als je
de buurman echt dringend nodig hebt voor het oplossen van een
probleem zet je je ergernis over zijn onwelgevallige gedrag opzij. Dan
doe je je eigen principes even geweld aan, want ja, het grotere belang
dringt.
Zo ging vorige week eerst EU-commissaris Frans Timmermans
en vervolgens afgelopen weekeinde de Duitse bondskanselier Angela
Merkel bij de Turkse president Recep Tayyip Erdogan op bezoek.
Met geschenken. De Europese Unie wil wel weer gaan praten over
toetreding van Turkije tot de Unie. Ook zal het afschaffen van de
visumplicht voor Turken worden versneld. Vervolgens zaten er in
de cadeautas ook nog een paar miljard euro om het opvangen van
Syrische vluchtelingen in Turkije mee te bekostigen.
Nu Europa de buurman nodig heeft om de vluchtelingenstroom
in te dammen, is het onwelgevallige gedrag van Erdogan ineens
minder belangrijk. Dat de Turkse president het niet nauw neemt
met de mensenrechten, Koerden in zijn land niet als gelijke burgers
behandelt, kritiek niet duldt, de vrije pers een doorn in het oog vindt:
Europa stapt er even overheen. Principes en idealen moeten maar
even wachten op betere tijden.
Dat individuele EU-regeringsleiders zeggen niet aan de strenge
EU-toetredingseisen voor Turkije te zullen tornen, moet de ontstane
onrust wat tot bedaren brengen. Maar het zou niet de eerste keer zijn
dat de EU een oogje dichtknijpt.
President Erdogan is vooralsnog de lachende derde. De smeekbede
van zijn buren geeft hem macht, en door de deal met de EU krijgt hij
daarnaast ook aanzien in eigen land. Mogelijk bezorgt dat laatste hem
begin november bij de parlementsverkiezingen een gunstige uitslag
voor zijn AK-partij. Daarmee zou hij dan een paar maanden later dan
hij aanvankelijk wilde alsnog de absolute meerderheid in zijn land
Principes
en idealen
moeten maar
even wachten
op betere
tijden
kunnen krijgen. En daarmee nog meer macht

naar zich toe kunnen trekken.
In eigen land kreeg vvd-fractievoorzitter
Halbe Zijlstra begin dit jaar veel kritiek over
zich heen toen hij ervoor pleitte om dictators
aan de randen van Europa niet meer met het
opgeheven vingertje tegemoet te treden. Een
stabiel regime moest volgens Zijlstra worden
gekoesterd en middels geleidelijkheid moest
worden geprobeerd de situatie voor de bewoners te verbeteren. Erdogan is weliswaar
gekozen, maar hij vertoont wel dictatoriale neigingen. Het kan aan
het herfstreces liggen, maar in de Nederlandse politiek blijft het na de
deal met Turkije verdacht stil.
Dat democratie en mensenrechten niet met geweld kunnen
worden gexporteerd, heeft het Westen door veel schade en schande
geleerd. Een stabiel, maar verwerpelijk regime omverwerpen kan de
situatie in een land sterk doen verslechteren in plaats van verbeteren,
zo weten we inmiddels.
Maar onderhandelen met een regeringsleider die het niet nauw
neemt met waar het Westen voor wil staan, ervan uitgaande dat dat
toch ten minste nog de bedoeling is, vergt wel enige consistentie. Bij
de deal met Turkije over de toetreding tot de EU is er echter sprake
van een complete, onverwachte draai. Dit zal het toch al afzwakkende
vertrouwen in de EU bij haar burgers niet bevorderen. Terwijl het
indammen van de vluchtelingenstroom ook juist dat als achtergrond
heeft. Onderhandelen vanuit een onderliggende positie, smekend om
hulp, is ook heel wat anders dan als bovenliggende partij. Europa zal
het moeten leren.
aukje van roessel beeld milo
In de Wereld
Jeruzalem Komt de moorddadige
messenintifada die Isral teistert
voort uit jodenhaat, ophitsing en
moslimfanatisme, zoals de Isralische leiders en de rechtse media
ons willen laten geloven? Of is die terreur een
explosie van machteloze woede over Israls
koloniale optreden, zoals de Palestijnse leiders
en de vredesbewegingen beweren? Feit is dat de
aanslagen door individuele Palestijnen, vaak tieners en jonge vrouwen, begonnen na het bezoek
van minister Uri Ariel en andere ultrarechtse
politici aan de Tempelberg, waar ze ostentatief
in gebed verzonken. Deze provocatie hield twee
boodschappen in. Een religieuze: er moet een
eind komen aan de status-quo die bepaalt dat
hier alleen moslims hun god mogen aanbidden.
En een politieke: de Tempelberg is van de joden.
Een soortgelijke Tempelberg-provocatie
door Ariel Sharon in 2000 was het sein voor de
Tweede Intifada. Maar deze keer is het anders
en waarschijnlijk ernstiger. Er staat nu geen
organisatie achter de opstand, en de Palestijnse
regering al helemaal niet. Onderhand weet ze
immers dat geweld tot niets anders leidt dan
tot veel groter tegengeweld. Ook nu weer zijn
er veel meer Palestijnse dan Isralische slachtoffers. Juist doordat de aanslagen het werk zijn
van individuele daders staat de traditionele terreurbestrijding vrijwel machteloos.
De terreurgolf of oplaaiende verzetsstrijd
lijkt een voorproefje te zijn van wat Isral te
wachten staat nu de kolonisten een steeds grotere greep krijgen op de politiek, het leger, de
politie en de geheime dienst. Door de bouw van
almaar nieuwe nederzettingen in de Bezette
Gebieden en de blokkade van iedere weg naar
de vrede wordt een Palestijnse staat onmogelijk.
Het vredesproces is aan het afglijden naar een
nstaatoplossing. Hoe het nieuwe Isral eruit
gaat zien maken we nu al mee: religieus fanatisme, racisme en steeds meer uitbarstingen van
Palestijns geweld, dat de Isralische leiders over
zichzelf hebben afgeroepen.
Er is maar n manier waarop Isral zijn verloedering kan tegenhouden: vrede sluiten met
de Palestijnen. De internationale omstandig
heden zijn daarvoor in lange tijd niet zo gunstig
geweest als nu. Want voor het eerst is voor het
gros van de soennitische moslimwereld Isral
niet meer de belangrijkste vijand. Sterker nog,
pragmatische Arabische heersers beginnen in
Isral een bondgenoot te zien tegen de gemeenschappelijke vijanden: Islamitische Staat en het
sjiitische Iran. De enige voorwaarde die ze Isral
stellen is vrede sluiten met de Palestijnen. Maar
zolang er in Jeruzalem een regering zonder visie
zit, blijft die voorwaarde onvervulbaar.
JAN VAN DER PUTTEN
6 De Groene Amsterdammer 22.10.2015
joep bertrams
Isralische leiders roepen

geweld over zichzelf af
Justitie is in de CAR
geprivatiseerd
Bangui Een man vindt zijn
vrouw in bed met een andere man.
Hij grijpt een mes en steekt zijn
concurrent dood. De vrouw vlucht
naar haar familie. De gendarmerie
rekent de moordenaar in. Een crime passionnel
in de Centraal-Afrikaanse Republiek (car), het
grote land in het hart van Afrika dat van eind
negentiende eeuw tot aan de onafhankelijkheid
in 1960 door Frankrijk is bestuurd.
De familie van de vermoorde vreemdganger
meldt zich een dag later bij de gevangenis in het
stadje Bozoum en geeft te kennen persoonlijk
met de gevangene te willen afrekenen. De gendarmes houden de moordenaar binnen, voor
zijn eigen veiligheid. In het dorp waar het drama
zich heeft afgespeeld, wordt een huis in brand
gestoken.
De wraakzuchtige familieleden gaan vervolgens op jacht en vinden de jongere broer van de
dader. Die probeert nog weg te vluchten maar
het is vergeefse moeite. Hij wordt gevangen,
zijn nek wordt gebroken en hij sterft. Nu zal het
wel rustig worden, zegt een dorpsgenoot. Het
staat gelijk. En inderdaad: de rust keert weer.
Kameroenese troepen van de Verenigde Naties
houden de wacht voor de gendarmerie; er arriveert zelfs een speciaal contingent politie uit de
hoofdstad, een reis van vierhonderd kilometer over een slechte weg die jachtgebied is van
gewapende bendes.
Toen rebellen van Seleka Bozoum in 2013

binnenvielen plunderden ze de regerings
gebouwen en staken er een aantal in brand.
Een jaar later deden de tegenrebellen van AntiBalaka de plunderingen over. Gevolg is dat
Bozoum geen ordehandhaving kent en geen
rechtspraak. Eigenrichting kwam ervoor in de
plaats. De gehele Centraal-Afrikaanse Republiek is zoals Bozoum. Frankrijk besteedde de
exploitatie van haar minst geliefde kolonie uit
aan priv-bedrijven. Na de onafhankelijkheid
werd het zwakke centrale systeem overgenomen
door de nieuwe lokale elite. Diamantwinning,
houtkap, mijnbouw... wie ervoor wilde betalen,
mocht het komen doen.
Alle overheidstaken zijn inmiddels uit
besteed. Vrede? Zorgen de VN voor. Ontwikkeling? Daar heb je ngos voor. Recht en orde?
Laten we aan de mensen zelf over. Het staat
gelijk. Twee mannen zijn dood en iedereen gaat
over tot de wanorde van de dag.
BRAM POSThUMUS
Bouterse belooft alwr

de corruptie te bestrijden
Paramaribo Elke regerings
leider begint vol goede moed aan
zijn ambtstermijn. Bij president
Desi Bouterse van Suriname is dat
natuurlijk niet anders. De tweede
regeerperiode van het omstreden staatshoofd,
die zonder onvoorziene omstandigheden tot
H.J.A. Hofland
Een doodgevroren vluchteling
kelijk zou toenemen, en dit des te
meer door de genereuze immigratie
politiek van bondkanselier Merkel. Zij
heeft de toon gezet van het fatsoen
jegens de misschien wel miljoenen
die in de grootste nood verkeren.
Maar aan het stadium waarin een
grote meerderheid haar min of
meer bleef steunen, is ook een eind
gekomen. Goed beschouwd is het een
wonder dat zij zich met dit beleid zo
lang heeft gehandhaafd.
Misschien is het nog ongeloof
lijker. Sinds het begin van deze eeuw
is het publiek in toenemende mate
opgevoed in een sfeer van wan
trouwen jegens de moslimwereld.
Eerst waren de mislukte oorlogen
van Bush junior de oorzaak; daarna
hebben de burgeroorlogen in de regio
zelf de problemen veroorzaakt, en
het Westen dat geleerd had van de
mislukkingen is niet bereid geweest
daar nog iets aan te doen. In feite is
de regio na de oorlogsfiascos aan
zijn lot overgelaten, dat wil zeggen
aan de zelfvernietiging.
Als gevolg daarvan is de vluchte
lingenstroom op gang gekomen. De
nieuwe crisis was geboren. En het
2020 zal duren, moet in het teken staan van

de corruptiebestrijding. Althans, dat beloofde
Bouterse bij zijn aantreden aan de hele natie.
De reacties onder zijn landgenoten waren
nogal laconiek. Eerst zien, dan geloven. Bouterse
heeft wel eerder beloofd de corruptie aan te
pakken, bijvoorbeeld toen hij op 12 augustus
2010 voor de allereerste maal de presidentile
ambtsketen omgehangen kreeg. Hij verzekerde
een kruistocht tegen de corruptie te beginnen.
Het resultaat was er niet naar, met ministers die
enveloppen vol cash geld in ontvangst namen in
ruil voor overheidsprojecten, hun eigen zonen
en dochters op het ministerie in dienst namen
of zichzelf tienduizenden hectares grond cadeau
deden.
Maar zowaar, al een paar weken lang gebeurt
in Suriname het door velen onmogelijk geachte.
Zo viel de politie onlangs binnen bij de Elektriciteitsbedrijven Suriname (ebs), het staatsbedrijf
dat als monopolist stroom levert. Prompt werden de algemeen directeur, een toeleverancier
en zelfs een ex-directeur (ontslagen in 2013) in
de boeien geslagen. Via schimmige contracten
zouden ze miljoenen dollars belastinggeld hebben ontvreemd.
Een paar dagen later werd de leiding van de
ronduit verbazingwekkende is nu dat

Merkel cum suis deze niet hebben
zien aangekomen maar hun liberale
beleid onverminderd hebben gehand
haafd. In de Europese politiek is het
een vaststaand feit dat de afkeer
van moslims al jaren gestaag is toe
genomen. De successen van Marine
Le Pen, Geert Wilders en de zijnen zijn
daarvan de oude
democratische
bewijzen. Maar
Merkel
door de vluchte
heeft de
lingencrisis zijn
toon gezet de verhoudin
van het
gen drastisch
fatsoen
veranderd. Het
initiatief van
het verzet wordt
overgenomen
door vereni
gingen van radicale geweldplegers,
als Pegida in de Bondsrepubliek
maar ook officile regeringen als de
Hongaarse die een hek om het land
bouwen.
Misschien is hiermee het
volgende stadium van de crisis
begonnen. Hoe zal het Europese
publiek op deze geharnaste fase
in de verdediging reageren; hoe

zullen de gematigde partijen zich
hier opstellen? Tersluiks mee
huilen met de wolven in het bos, of
blijven vasthouden aan de koers van
Merkel? Een van de factoren die in
het komende half jaar de lijn van de
Europese politiek zal bepalen is het
gedrag van de vluchtelingen zelf.
Hier bereiken we het punt van de
volstrekte onvoorspelbaarheid. Meer
dan de helft bestaat uit jongeman
nen die misschien wel van hoop,
eerzucht en energie vervuld zijn maar
de taal van het nieuwe vaderland niet
spreken, niets weten van zeden en
gewoonten en van wie dan wordt ver
wacht dat ze onder deze ellendigste
omstandigheden in dankbaarheid
hun uiterste best doen om zich te
handhaven. Vluchteling: een onmen
selijk bestaan.
En misschien hebben we het
ergste nog niet gehad. Een strenge
winter waarin een paar dakloze
vluchtelingen doodvriezen. We moe
ten in deze crisis met alles rekening
houden, ook met een nieuwe fase in
de crisis die daarvan het gevolg zou
zijn.
Michael Kountouris / Gagle
De vluchtelingencrisis heeft het

stadium bereikt waarin door de
context van de crisis steeds nieuwe
oorzaken ontstaan waardoor het
territorium van de ellende zich
handhaaft, zoniet verder wordt uit
gebreid. In de eerste fase hebben we
in Europa nog niet goed beseft wat
zich hier als gevolg van de oorlogen
in het Midden-Oosten aan het vol
trekken was. Die conflicten hebben
sinds het begin van deze eeuw een
permanent karakter gekregen.
Oorlog is en blijft een bron van
vluchtelingen. De Syrische burger
oorlogen, vijf jaar geleden begon
nen, worden vooral sinds Rusland
zich erin gemengd heeft nog steeds
ingewikkelder zonder uitzicht op
vrede. Door de gammele bootjes
van de mensenhandelaren die eerst
de Italiaanse en Griekse eilanden
bereikten, hebben we op den duur
beseft dat de crisis op de drempel
van Europa stond.
Intussen zijn we daar ruim over
heen. Gezien het jongste verleden van
een aantal politieke partijen viel het
te verwachten dat daar het verzet
tegen de islamisering nog aanmer
afdeling drilling bij Staatsolie afgeserveerd.

De bedrijfstoppers hadden op kosten van het
staatsbedrijf bouwmaterialen gekocht en daarmee priv-optrekjes gebouwd.
Medio september volgde een raid van de politie, die alle materialen van illegale goudzoekers
op het stuwmeer in de Surinaamse jungle in
beslag nam. Jaren waren ze ongemoeid gelaten, naar bleek omdat ze in dienst waren van
invloedrijke zakenfiguren.
Ten slotte ontsloeg de nieuwe minister van
Justitie topambtenaren op de afdeling vreemdelingen die verblijfsvergunningen uitdeelden
in ruil voor steekpenningen. Ze vertrokken niet
zonder slag of stoot. Op 18 september vloog het
ministerie tot tweemaal toe in brand. Aangestoken, zo blijkt. De politie vermoedt dat de ontslagen ambtenaren zo hebben geprobeerd sporen
uit te wissen en startte een onderzoek.
De hamvraag blijft echter of het Bouterse
ditmaal zal lukken op het goede spoor te blijven. Zo ligt in het parlement al decennia een
anticorruptiewet te wachten op goedkeuring.
Durft hij het aan over de wet te laten stemmen,
of krijgen persoonlijke belangen uiteindelijk de
bovenhand? We gaan ervan uit dat Bouterse
het ditmaal meent, aldus Carl Breeveld van
coalitiepartner doe. Echt helemaal zeker is dus
nog niemand.
PIETER VAN MAELE
Bulgaren vergeten de
communistische misdaden
Sofia 25 jaar heeft het geduurd,
maar vorige maand besloot het
Bulgaarse parlement dat politieke
misdrijven begaan door personen
gelieerd aan het communistische
regime niet meer aan verjaring onderhevig zijn.
Tussen september 1944, toen de communisten door een staatsgreep aan de macht kwamen,
en oktober 1989 zijn meer dan tienduizend mensen in opdracht van de communistische partij
vermoord. Exacte cijfers zijn er niet. Nog eens
tienduizenden, volgens sommige onderzoekers
bijna tweehonderdduizend, belandden in een
van de honderd strafkampen die de Bulgaarse
goelag telde en waarvan het beruchtste het predicaat dodenkamp kreeg. Het laatste politieke
strafkamp sloot zijn deuren pas in de winter van
1989. In de zomer van dat jaar werden nog meer
dan driehonderdduizend Turkse Bulgaren het
land uit gejaagd, in wat de regering eufemistisch
de Grote Vakantie noemde.
Er is dus meer dan genoeg om te bestraffen
en de hoofdaanklager kaartte het probleem van
de verjaringstermijn al in 1990 bij het parlement
aan. Maar zelfs nadat in 2000 officieel was vastgesteld dat het communistische regime misdadig was geweest, bleef de verjaringstermijn
gehandhaafd. Elke poging hem te schrappen
strandde. Zoals ook elke poging om iemand veroordeeld te krijgen vastliep. De communistische
partij had de machtsoverdracht in 1989 zo goed
geregisseerd dat politiek en samenleving tot op
de dag van vandaag gedomineerd worden door
de oude garde, hun kinderen en kleinkinderen.
Dat de verjaringstermijn nu komt te vervallen lijkt daarmee een grote overwinning. Eindelijk krijgen de slachtoffers en hun nabestaanden
gerechtigheid, zeiden parlementarirs van de
regerende conservatieve partij, die het voorstel
indiende. Ware het niet dat diezelfde parlementarirs een week later het voorstel blokkeerden
om de misdaden van de communisten voortaan ook op te nemen in de schoolboeken. Nu
behandelen die boeken 45 jaar communisme in
welgeteld 35 paginas uitsluitend gewijd aan de
ideologie en de biografien van politici. Volgens
het Hannah Arendt Centrum kent nu al tachtig
procent van de Bulgaren jonger dan 35 jaar het
woord goelag niet, terwijl 87 procent niet weet
dat er mensen waren die zich verzetten tegen de
communisten.
Met dank aan het parlement zullen deze percentages de komende jaren ongetwijfeld verder
oplopen. De misdrijven van de communisten
verjaren dan misschien niet meer, ze worden
wel vergeten. Daarmee is gerechtigheid voor
de slachtoffers en hun nabestaanden geen stap
dichterbij gekomen.
DIRK VAN HARTEN
Stakingsvrij voor
schoolkinderen in Kenia
Nairobi Veertien miljoen kinderen
zitten thuis nadat de regering de
scholen heeft gesloten. Reden van
de sluiting is de veiligheid van de
kinderen. Wordt er gevreesd voor
een ophanden zijnde terroristische aanval? Een
uitbraak van een besmettelijke ziekte? Niets van
dat alles, de kinderen zaten zonder supervisie
in de klas omdat de leraren al sinds september
staken. Ze eisen een salarisverhoging en de regering weigert die eis te honoreren.
Het hooggerechtshof stelde dat de leraren
inderdaad recht hebben op een loonsverhoging
van vijftig tot zestig procent. Maar van die uitspraak is president Kenyatta niet onder de
indruk. Hij zegt dat leraren genoeg verdienen
en dat het land bovendien niet genoeg geld
heeft om hogere salarissen te betalen, de loons
verhoging zou de staat omgerekend 145 miljoen
euro kosten. Maar oppositieleider Raila Odinga
riep de president op om met de lerarenbond te
onderhandelen in plaats van simpelweg te zeggen dat hij niet kan betalen. Als je niet kunt
betalen, ga dan naar huis, aldus Odinga.
Hoeveel verdienen leraren in Kenia eigenlijk? In de laagste schalen bedraagt het loon
150 tot 200 euro per maand en in de hoogste
schalen gaat het om ongeveer 1350 euro. Vergeleken met landen in de regio verdienen Keniaanse leraren niet eens zo slecht; de president
Economie
Ewald Engelen
Diefstal
Belastingontwijking is een plaag. Dat
stelt de Franse econoom Gabril Zuc
man in zijn zojuist verschenen Hidden
Wealth of Nations: The Scourge of Tax
Havens. Ik ben het hartgrondig met
hem eens. Het holt de belastinggrond
slag uit; het herverdeelt de kosten van
het onderhoud van onze infrastruc
tuur van rijk naar arm; het ondermijnt
fiscale solidariteit; het voedt politiek
wantrouwen; het creert een ongelijk
speelveld voor al die bedrijven die hun
activiteiten niet achter brievenbus
maatschappijen kunnen verstoppen
of blikken bespottelijk dure advocaten
en fiscalisten kunnen opentrekken.
Het is diefstal.
Nieuw is die constatering niet. Wie
ook maar een beetje het nieuws over
#LuxLeaks, #SwissLeaks en de onder
zoeken van de Europese Commissie
naar de illegale belastingafspraken
van Nederland, Luxemburg en Ierland
heeft gevolgd, wist dit al lang. Wat
Zucman er echter aan toevoegt zijn
harde cijfers.
Zucman begint met de observatie
dat onder het huidige systeem van
nationale rekeningen de schulden en
bezittingen van landen even groot
behoren te zijn. De schulden van de
een zijn de bezittingen van de ander.

Als je alles bij elkaar optelt zie je
echter een gapend gat. De aarde heeft
meer schulden dan bezittingen. Het is
alsof, schrijft Zucman, een deel van de
planeet Aarde eigendom is van Mars.
De enige verklaring die Zucman ervoor
kan bedenken is dat de bezittingen
zijn gestald in belastingparadijzen.
Het gaat dan om pakweg acht procent
van het mondiale private vermogen,
oftewel 7600 miljard dollar. Dat komt
neer op gederfde belastinginkomsten
van 190 miljard dollar per jaar.
Hieraan besteedt Zucman het
leeuwendeel van zijn boek. Dat levert
fascinerende uiteenzettingen op over
de geschiedenis van belastingpara
dijzen als Zwitserland en Luxemburg.
Vooral voor Luxemburg heeft Zucman
geen goed woord over. Hij verwijt
Luxemburg onder leiding van Juncker
het verlies van de staalindustrie te
hebben opgevangen door een financi
eel rovershol op te tuigen. Door private
partijen als EY, PwC, KPMG en Deloitte
in staat te stellen de Luxemburgse
soevereiniteit als koopwaar te slijten
aan multinationals en superrijken
is Luxemburg in de afgelopen twee
decennia uitgegroeid tot een belas
tingparadijs dat mondiaal zijn gelijke
niet kent. Besloeg de staalindustrie
in de jaren zeventig nog de helft van
de economie, anno 2015 is die rol met
veertig procent van het binnenlands
product bijna volledig overgenomen
door de ontwijkingsindustrie.
Inmiddels mag Luxemburg zich de

welvarendste lidstaat van de EU
noemen. Daar plukt de modale Luxem
burger echter nauwelijks de vruchten
van, dat doet wl de financile elite
die de onroerendgoedprijzen in
Luxemburg naar recordhoogtes stuwt.
Zucman noemt het groothertogdom
een economische kolonie van de
internationale financile sector in het
hart van Europa, die nu al jarenlang
de strijd tegen belastingparadijzen
dwarsboomt. In dat licht bezien is
het onbegrijpelijk dat het Europees
Parlement akkoord is gegaan met de
benoeming van
Juncker tot presi
De aarde
dent van de Euro
heeft meer pese Commissie.
schulden
De goede man
dan
was als minister
bezittingen van Financin van
1989 tot 2009
de baas van het
Luxemburgse
rovershol.
Het slothoofdstuk van Zucmans
boek gaat over belastingontwijking
door multinationals. De benadering
is dezelfde. Door te kijken naar de
locatie van de geboekte winsten van
Amerikaanse multinationals slaagt
Zucman erin een glimp te tonen
van de gigantische omvang van de
belastinginkomsten die overheden
daardoor mislopen. Voor de Ameri
kaanse overheid komt dat neer op 130
miljard dollar per jaar. In belangrijke
mate dankzij Nederland, waar maar

liefst zeventien procent van de bui
tenlandse winsten van Amerikaanse
multinationals uitstaat. Als we ervan
uitgaan dat Europese, Aziatische
en Latijns-Amerikaanse multinatio
nals hetzelfde doen, kan dat bedrag
worden verdrievoudigd, dat betekent
substantieel meer dan de honderd tot
240 miljard dollar die de OESO raamt.
Om deze plaag te bestrijden stelt
Zucman voor een mondiaal kadaster
voor financile eigendomstitels in te
stellen, een sanctieapparaat op te
zetten dat onwillige paradijzen straft
met handelstarieven ter hoogte van
de schade die zij anderen toebrengen
en multinationals niet langer toe te
staan zelf te bepalen waar ze hun kos
ten en winsten laten neerslaan maar
ze te verdelen op basis van objectieve
marktaandelen.
Als je dat legt naast het actieplan
dat de OESO twee weken geleden
presenteerde, zinkt de moed je in de
schoenen. Met vijftien actiepunten
indrukwekkend ogend, grossiert het
in goede voornemens die ontwijkers
ampele mogelijkheden bieden om
in een later stadium de schade te
beperken. Zoals Zucman schrijft: sinds
belastingontwijking op de politieke
agenda staat, zijn de belasting
ontwijkende geldstromen alleen maar
gegroeid.
Onderschat nimmer de politieke
macht van de klerken van het groot
kapitaal: EY, KPMG, PwC, Deloitte.
noemde buurland Oeganda, waar het minimum

lerarensalaris zeventig euro is, en Tanzania, met
135 euro. Maar gaat die vergelijking wel op?
Kenia is met een bnp van 55,2 miljard dollar
een jaar geleden toegetreden tot de middeninkomenslanden. Oeganda en Tanzania zijn
daar nog lang niet. Geen goed argument van de
president dus, zo stellen briefschrijvers in landelijk dagblad Daily Nation. Maar hoe moet
deze crisis nu worden opgelost? Heeft de overheid inderdaad geen geld? Dat is moeilijk te
geloven. De Keniaanse parlementsleden zijn de
op n na best betaalde Kamerleden ter wereld.
Bovendien verdween er in het boekjaar 20132014 omgerekend bijna 570 miljoen euro uit de
schatkist, met onbekende bestemming.
Onlangs mengde de kerk zich in het debat.
Geestelijken riepen beide partijen op tot kalmte
en boden aan om te bemiddelen. Ondertussen
huren ouders die zich dat kunnen veroorloven
priv-leraren in voor hun kinderen. Zij die daar
geen geld voor hebben sturen hun kroost op pad
om ijzer en oude flessen te verzamelen. Daar
kun je altijd wel wat centen mee verdienen.
CARIEN WESTERVELD
In Den Haag
Kattensprong
In het politieke
spel rond de Krim,
Oekrane, Syri en de
vluchtelingenstroom
komt Nederland steeds
meer alleen te staan in de
jacht op de saboteurs van
de MH17.
door Aukje van Roessel
beeld Milo
die de opdracht hebben gegeven de Buk-instalEen kat in het nauw maakt rare sprongen. Maar
latie de Russische grens over te laten steken en
wie is de kat? In het geval van de MH17 is het
te gebruiken in de strijd in Oost-Oekrane.
Rusland. Nederland kan er een lelijke kras door
Dat Rusland geen mensen uitlevert, is daaroplopen. Maar dan toch vooral omdat de Eurodoor niet de enige kink in de kabel bij het tot een
pese Unie en het Westen als gevolg van de oorbevredigend einde brengen van de taak die Rutte
log in Syri en de vluchtelingenstroom zelf als
zich overigens terecht had gesteld. De Russieen kat in het nauw gedreven zijn. Worden de
sche betrokkenheid kan tot hoog niveau reiken.
daders van de aanslag straks geofferd om de
Het rapport van de Onderzoeksraad bewijst
Russen te paaien, zoals ook Turkije inmiddels
vooral dat het kleine Nederland als gevolg van
gepaaid wordt om de vluchtelingenstroom te
de aanslag op de MH17 rechtstreeks betrokken
helpen indammen?
is geraakt bij een groot geopolitiek vraagstuk.
De rare sprongen van de Russen gelden hun
Tegenspeler is het Rusland van president
reactie op het rapport van de Onderzoeksraad
Poetin dat de Krim heeft ingenomen en provoor Veiligheid over de MH17, het passagiersRussische rebellen steunt die andere delen van
vliegtuig dat vorig jaar zomer neerstortte in
Oekrane onder controle houden. Het is het
Oekrane. Alle inzittenden van het vliegtuig, de
Rusland dat president Assad in Syri blijft steumeesten Nederlanders, kwamen om het leven
nen en sinds kort in dat land met zijn gevechtsbij wat wij nu gewoon een aanslag kunnen
vliegtuigen tegen Islamitische Staat zou vechnoemen. Ook al was die aanslag mogelijk niet
ten maar daarbij verdacht veel mensen doodt
bewust gericht op een passagiersvliegtuig, laat
die tegen Assad zijn. Het is dit Rusland dat de
staan op dit specifieke vliegtuig.
huidige onmacht van het Westen blootlegt. Het
Op de dag dat Tjibbe Joustra, de voorzitter
Rusland waarmee het Westen moet gaan pravan de Onderzoeksraad, het eindrapport presenten, zoals je steeds vaker hoort bepleiten, om
teerde, deden de Russen meteen een tegenzet.
het geweld in Syri en daarmee ook de vluchteBuk-raketkopnummers en vlinderdasjes gingen
lingenstromen te stoppen die Europa splijten.
ineens een belangrijke rol spelen. Net als een
Het Rusland dat, zoals
H of een N in het seriede Russische politicoloog
nummer. Als leek lees je
Andrej Kolesnikov in de
er overheen. Maar met
Het kleine Nederland is
H is de Buk, zonder vlinbetrokken geraakt bij een Volkskrant zei, zich weer
een sterk land voelt.
derdasjes, een verouderd
Er wordt wel de vertype, niet meer in omloop groot geopolitiek vraagstuk
gelijking met de aanslag
bij het Russische leger,
op een toestel van Pan Am boven het Schotse
maar het zou wel op die fatale dag zijn gebruikt,
Lockerbie gemaakt. Toen moesten de VS tien
vanuit een regio waar het Oekraense leger het
jaar wachten op een akkoord over de uitlevering
toen voor het zeggen had. Aldus de Russen.
door de Libische machthebber Moammar KadDe N in het serienummer is volgens de
hafi van twee geheim agenten. Oftewel NederOnderzoeksraad de gebruikte Buk, van nieuland heb geduld, lijkt die vergelijking te zeggen.
were makelij, met de vlinderdasjes zoals terugMaar die agenten hadden niet op eigen inigevonden in de lichamen van de piloten en
tiatief gehandeld. De opdrachtgevers bleven
bovendien gelanceerd vanuit een gebied waar
ongestraft. Oftewel het Libi van Kadhafi kwam
de pro-Russische rebellen opereerden. Dat
ermee weg, ook al betaalde het schadevergoewijst rechtstreeks naar betrokkenheid van de
ding aan de nabestaanden. Bij de vervroegde
Russen. Dat laatste zegt noch de Onderzoeksvrijlating van de enige uiteindelijk gestrafte
raad in het rapport, noch haar voorzitter er met
dader speelde Libi vervolgens zelfs weer een
zoveel woorden bij. Maar de Russen snappen de
bedenkelijke rol. Bovendien waren het toen
boodschap zo ook wel, getuige de reactie van de
de VS tegenover het kleine Libi. Lockerbie is
onderminister van Buitenlandse Zaken Sergej
daarom een ongelukkige vergelijking.
Ribakov: De pogingen om tot een vooringenoDirect openlijk het hoofd in de schoot leggen
men conclusie te komen, in wezen om een polien de conclusie trekken dat de echte opdrachttieke opdracht uit te voeren, zijn zonneklaar.
gevers en daders wel nooit berecht zullen worAanvankelijk werkten de Russen mee aan het
den, zou Poetin doen lachen in zijn vuistje. Als
onderzoek. Maar hoe groter het bewijs, soms
het Openbaar Ministerie directe betrokkenheid
door henzlf aangedragen, dat richting Russikan bewijzen, zou hij wegkomen met een daad
sche betrokkenheid wees, des te groter de sprondie het Westen alom veroordeelt.
gen van de blijkbaar in het nauw gedreven kat.
Maar wie zegt dat in het grote politieke spel
Direct na de ramp beloofde minister-presirondom de Krim, Oekrane, Syri en de vluchdent Mark Rutte dat de onderste steen boven
telingenstroom de roep om de echte daders te
zou komen. Het vorige week gepubliceerde rapberechten overeind blijft? Misschien is Nederport is de afronding van het eerste deel van het
land straks nog de enige die daarom roept, uit
graafwerk. Deel twee is het aanwijzen en berechpiteit met de nabestaanden. Omdat de rest van
ten van de daders. Dat zijn niet alleen degenen
het Westen deze zaak opoffert voor andere, geodie op de knop van de raketinstallatie hebben
politiek gezien grotere belangen. Dat wordt dan
gedrukt, maar ook zij die hoger in militaire rang
een pijnlijke kras voor Nederland.
staan, evenals de politiek verantwoordelijken
De bezorgde boze burger wordt serieus genomen
Neem ze lekker zelf in huis

Tegenover burgers die vluchtelingen welkom heten, staat
de bezorgde burger van Nee, hier geen AZC. Politici jagen
die tweedeling verder aan. Een case study in Purmerend.
door Irene van der Linde
Heidy, Anna en Anis kijken vanaf het balkon
van poptempel P3 in Purmerend naar de zaal
beneden. Ze zijn vijftien en zestien jaar, en daarmee verreweg de jongste aanwezigen op deze
inspraakavond. Ze kwamen met een paar klasgenoten uit interesse, ze willen vrijwilliger worden bij de noodopvang of het asielzoekerscentrum. Ze hopen dan ook dat die er gaan komen
in Purmerend. Op school hebben ze het er ook al
over gehad, ook over de voor- en tegenstanders.
Maar de dingen die hier vanavond zijn gezegd...
Anna en ik keken elkaar soms aan, zegt Heidy.
Haar donkere haar golft over haar schouders.
Dat doet me wel pijn. Ik ben moslim. We hadden soms tranen in de ogen, maar we willen niet
emotioneel worden.
De gemeenteraad is uitgeweken naar de
grote zaal in P3 vanwege de enorme belangstelling voor deze inspraakavond over de komst van
asielzoekers naar de Noord-Hollandse stad. Een
week geleden had burgemeester Ron Bijl (vvd)
de raadsvergadering waarin voorstellen over de
komst van een azc en noodopvang voor asielzoekers zouden worden besproken, geschorst.
Er hadden zich zoveel woedende tegenstanders verzameld dat hij zich genoodzaakt zag de
raadszaal door de politie te laten ontruimen.
Beneden op het podium zitten burgemeester
en wethouders aan de ene kant, de 39 insprekers aan de andere kant, in het midden staat
het katheder. In de zaal zitten zon vierhonderd
mensen, buiten staan er nog eens driehonderd.
Boos rammen de voorsten in de rij op de deur.
Extra ingezette politie en particuliere beveiliging
waarschuwen via hun walkie-talkie hun collegas buiten. De laatste twee vrouwen voor wie
de deur open gaat, rennen vallend naar binnen.
In de hal kijken ze met een triomfantelijke blik
om zich heen, elke vezel in hun lichaam gespannen, alsof ze erin geslaagd zijn een laatste plaats
te bemachtigen bij een concert van de Toppers,
in plaats van een gemeentelijke inspraakavond.
Van Purmerend, Oudenbosch, Oirschot,
Gouda, Halderberge, Valkenswaard, Bergen op
Zoom en Wezep tot Zeewolde, Steenbergen en
Beverwaard: overal in het land loopt het verzet
tegen de komst van vluchtelingen op. In RijssenHolten, Rijswijk, Wijk en Aalburg en Enschede
worden burgemeesters en wethouders zelfs
bedreigd. Wat er allemaal voor schokkends

geroepen wordt, is al lang niet meer verrassend.
Alles mag gezegd. Dat is het nieuwe adagium.
De bezorgde burger wordt serieus genomen.
Sterker nog, politici van vrijwel elk pluimage
struikelen over elkaar heen om te benadrukken
dat ze deze bezorgdheid delen. Regeringspartij
vvd gaat hierin met stip voorop. Zo gooien ze
af en toe oplossingen de samenleving in. Het
Tweede-Kamerlid Roald van der Linde (vvd)
pleit ervoor om geen woningen bij te bouwen als wij hier vanmorgen besluiten om
op korte termijn honderdduizend woningen
neer te zetten, staat dat vanmiddag al in een
WhatsApp-groep in Libanon of Somali. vvdvoorman Halbe Zijlstra weigert heldhaftig het
geven van borstvergrotingen en -verkleiningen
aan asielzoekers. Na alle grappen hierover hebben de liberalen iets nieuws bedacht: ze weigeren nu dieetbehandelingen. Zo kunnen we
de massale toestroom verminderen, aldus de
vvd-site. (Je vraagt je toch oprecht af of ze dit
zelf geloven.) En nu is er weer Ayaan Hirsi Ali,
ex-vvd, die pleit voor selectie van migranten op
aanpassingsbekwaamheid. Wanneer je denkt
dat het niet gekker kan, is er altijd wel iemand
die deze gedachte logenstraft, schreef Sheila
Sitalsing afgelopen week in de Volkskrant.
In het land staan ondertussen de burgemeesters voor de taak om tegenover de bezorgde
burger te verdedigen waarom ze tch opvang
willen bieden.
We hebben te maken met een uitzonderlijke
situatie, zoals die zich niet eerder heeft voor
gedaan..., begint burgemeester Bijl in Purmerend.
Zaal: Ja, hoor... (hoongelach) De toon is
gezet.
Ik zou u willen vragen iedereen te respecteren in zijn of haar betoog. Dat hoort zo in een
democratie.
Zaal: Neem ze lekker zelf in huis (gejoel)
Het wordt een emotionele avond. De eerste inspreekster is de eigenares van manege
Purmerbos (het azc is gepland op een weiland
ertegenover). Ze is bang voor het verlies van
klanten, voor negentig procent meisjes, zegt ze.
Het is niet veilig voor hen om langs het azc te
fietsen.
6 oktober.
Inwoners van
Purmerend lopen
boos weg tijdens
een gemeente
raadsbijeenkomst
over de mogelijke
opvang van vluch
telingen
Zaal: Joehoeoe! (geklap)

Ik heb gekozen voor dit bedrijf, op deze
locatie. De manegehoudster kan haar snikken
niet meer onderdrukken. Nu komt er een azc,
brengt ze nog uit en gaat zitten.
Zaal: Joehoeoeoe! (gejoel herhaalt zich)
Inspreekster 2: Ik ben niet xenofoob, mijn
hart huilt als ik kinderen dood uit zee zie halen,
maar mag ik me als moeder van een dochter
geen zorgen maken? Zeker omdat het gaat over
mannen van tussen de twintig en vijftig van wie
velen last hebben van speciale driften?
Zaal: Joejoeoe. (uitbundig geklap)
Inspreker 3: Ik vind dat vluchtelingen naar
Purmerend moeten komen.
Zaal: Boeehoee.
Het is wel van belang dat ze activiteiten aangeboden krijgen, zodat ze niet gaan rondhangen
Zaal: Ha, en ik dan? Ik krijg ook geen activiteiten aangeboden.
Inspreker 4: Heb uw naaste lief, net als uzelf.
Zaal: Boehoeoe. Waardeloos. Rookpauze!
(mensen lopen weg)
Inspreekster 5: En dan die verkrachtingen in
Waarom komen ze naar

Nederland: omdat hen gratis
geld wordt gegeven
REMKO DE WAAL / ANP
Almere, de komst van uitgehuwelijkte meisjes.

Gaan we die ellende naar Purmerend halen?
Zaal (weer terug): Neeeee.
Ik heb al jaren niet meer landelijk gestemd,
omdat ik het zooitje in Den Haag niet meer vertrouw. Er wordt toch niet naar je geluisterd. De
gemeente lijkt nu hetzelfde te doen. Luister naar
je eigen inwoners, niet naar het kabinet. Kom op
voor uw burgers.
Zaal: Joeoeoe!
Het is intimiderend, zon zaal vol grimmige
mensen die zich niet gehoord voelen (ondanks
alles), ronduit zeggen wat ze denken en er tegelijkertijd ook veel plezier aan lijken te beleven.
Er zindert opwinding vermengd met woede. De
kloof tussen de voor- en tegenstanders is groot.
Luisteren naar de andere kant doet niemand.
Zo gaat het ook in de rest van de samenleving.
De spanning tussen beide groepen neemt toe.
Vriendschappen worden opgezegd, of geblokkeerd op Facebook, op de werkvloer zijn vluchtelingen een heikel onderwerp geworden.
De samenleving is gepolariseerd, zegt Peer
Scheepers, hoogleraar methodologie op het
gebied van sociologie aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Dat is al een tijdje aan de gang.
Ook de politieke leiders dragen hieraan bij. Er
zijn twee kampen ontstaan. Waarbij Nederlanders met een positieve houding ten opzichte van
migranten minder luidruchtig zijn dan de tegenstanders. Hij benadrukt nog eens het verschil
met de jaren negentig, toen er veel meer mensen
kwamen, en hun komst lang niet als zon groot

probleem werd ervaren. Niet in de politiek, noch
in de samenleving. Onderzoekers kunnen, aldus
Scheepers, nog geen goede wetenschappelijke
verklaring vinden voor deze omslag.
De hoogleraar zag de verruwing beginnen bij
Bolkestein, Scheffer, Fortuyn. Zij hebben ervoor
gepleit de waarheid te zeggen over migranten,
in plaats van de werkelijkheid te taboeseren.
Sindsdien zijn er steeds meer mensen opgestaan
die hun mening niet onder stoelen of banken
steken. Opvallend is dat het in de jaren tachtig vooral laagopgeleiden waren, nu zijn het
ook veel hoogopgeleiden, zegt Scheepers. Niet
alleen politici maar ook mensen uit de culturele
elite, journalisten, schrijvers keren zich tegen
nieuwkomers. Ze volgen de laagopgeleiden. Dat
is historisch een nieuw verschijnsel. Doorgaans
zijn hoogopgeleiden de voorlopers en volgen de
lager opgeleiden.
Dat veel mensen bezorgd en bang zijn, bleek
ook uit het Ipsos-onderzoek van afgelopen
maand: ruim veertig procent van de ondervraagden dacht dat de toestroom van vluchtelingen negatieve gevolgen zou hebben voor de
Martin Luther King, 1963,

vrijheid, gelijkheid...
Zaal: Bullshit!
Nederlandse economie en voor de veiligheid, 44

procent werd hierdoor somber over de toekomst
van het land en ruim een derde was bang. Deze
percentages zullen eerder gestegen dan gedaald
zijn.
Toch is het merkwaardig dat zoveel politici,
inclusief de regeringspartijen, deze angst en
bezorgdheid zeggen te delen. Rondom azcs of
noodopvang neemt de veiligheid namelijk niet
aantoonbaar af. Er zijn incidenten binnen azcs
gemeld, maar zelden daarbuiten (de enige incidenten tot nu zijn veroorzaakt door Nederlanders, zoals de bestorming van de noodopvang in
Woerden). Nederland heeft in het verleden veel
meer asielzoekers opgevangen, ook toen zijn er
geen veiligheidsproblemen ontstaan. Het is niet
onveiliger rondom een asielzoekerscentrum,
zegt ook hoogleraar Godfried Engbersen, die
hier in het verleden onderzoek naar deed, op
de website van de nos. De nos sprak met 33
gemeenten die een groot asielzoekerscentrum
op hun grondgebied hebben. Allemaal gaven ze
aan dat er vooral bezorgdheid vooraf was, maar
dat zich weinig tot geen incidenten hebben
voorgedaan waarbij mensen van buiten het azc
werden gedupeerd.
Het begint vaak met zorgen als er een asielopvang komt, vervolgt Scheepers. Daarna gaat
het vaak beter. Mensen die in de buurt van een
azc wonen, zijn veel positiever over asielzoekers
dan mensen die er niet mee te maken hebben.
Doordat ze contact maken met vluchtelingen
verandert hun mening. Gespreide huisvesting
van asielzoekers is daarom belangrijk, vindt hij.
Dan maken mensen eerder contact en dat is in
alle opzichten positief; nieuwkomers integreren sneller en Nederlanders raken hun voor
oordelen kwijt. Dat is niet uniek Nederlands, zo
gaat dat wereldwijd.
Het probleem dat wl overal zichtbaar is,
is de achterstand bij de ind, de chaos bij het
coa, het gebrek aan opvangmogelijkheden, het
wanbestuur door op een avond dorpelingen in
Oranje te melden dat er nog eens zevenhonderd
vluchtelingen bij komen, waarvan er by the way
al tweehonderd in bussen onderweg zijn. Wat
zichtbaar is, is dat de overheid het niet in de
hand heeft. En juist dat bevestigt veel mensen
in hun angst.
De Purmerenders maken zich ook boos over
een aantal concrete problemen, zoals het tekort
aan sociale huurwoningen veroorzaakt door
het kabinetsbeleid van het afgelopen decennium evenals de bezuinigingen in de zorg, bij
de politie, de rechtspraak. Het wordt de vluchtelingen aangerekend.
Inspreker 6: Ze klagen over de opvang, maar
mijn kleindochter slaapt al twee jaar op de
kamer van mijn dochter omdat zij geen woning
vindt. Er is bezuinigd op groenonderhoud, de
prullenbakken verdwijnen
Zaal: Ik wacht al 24 jaar op een huis.
(geklap)
De uitkeringen worden gekort. Ouderen
moeten langer op zichzelf wonen. Daklozen krij22.10.2015 De Groene Amsterdammer 13
e 17,95
EEN RECONSTRUCTIE VAN HET

GROOTSTE STUDENTENPROTEST
UIT DE NEDERLANDSE
GESCHIEDENIS
Nu in de boekhandel of via ww.aup.nl
gen een hondenbot. Politie, justitie en het leger

zijn ontmanteld.
Zaal juicht.
Ik zeg: terugsturen die ellende.
Zaal joelt.
Inspreker 7 (Andr Fleere (48) van de groep
Hop Purmerend hij hoopt na de volgende
verkiezingen in de raad te komen): Purmerenders moesten alles uit de media vernemen. Dit is
geen democratie.
Zaal juicht. Over het gebrek aan communicatie en voorlichting door lokale bestuurders
wordt veel geklaagd. Veel bewoners moesten
volgens Fleere op Facebook lezen wat de plannen waren van de gemeente.
We zijn belazerd.
Zaal: Joehoeoe.
Saoedi-Arabi, in dit geval Turkije, biedt aan
ze op te vangen. Maar de vluchteling? Die wil
hierheen. Voor het geld.
Zaal juicht en stampt met de voeten.
Waarheid doet er niet toe. Dat wordt nog eens
versterkt doordat op sociale media elk kamp in
zijn eigen waarheid leeft. Groepsleden bevestigen zichzelf continu door alleen die informatie
te delen die past bij hun standpunt. Voor- en
tegenstanders van asielzoekers in Purmerend
hebben elk hun eigen Facebook-site. Zoals het
filmpje dat rondgaat op Facebook-sites van de
tegenstanders waarin een vrouw op straat wordt
genterviewd: Ik heb een pleegzoon die is 21,
die wil dolgraag werken, die krijgt geen werk.
En hun krijgen over vier maanden straks werk.
Waar zijn we dan mee bezig? (1.633.754 views)
Inspreker 9: Ik heb op internet begrepen dat
we hier te maken hebben met gelukszoekers.
Ze krijgen vierduizend euro per maand, en hun
vrouwen zijn alleen goed voor hun lusten en hun
zorgen. Bestek staat niet in hun woordenboek.
En ze kosten 35.000 euro per persoon per jaar.
Zaal: Meer dan 48.000! Wie gaat dat betalen? WIJ!
Inspreker 10: Waarom komen ze naar Nederland: omdat hen gratis geld wordt gegeven.
Zaal: Joehoeooee.
Inspreker 11: Het gaat om mensen die komen
met een godsdienst die hand in hand gaat met
vrouwenonderdrukking en homohaat.
Zaal: Joehoee. (klapt uitbundig)
Inspreker 12 laat de foto van het verdronken
Syrische peutertje Ayan op het strand in Turkije
zien en zet daarbij Mag ik dan bij jou van Claudia de Breij op. Als er oorlog komt/ mag ik dan
bij jou het schalt door de luidsprekers.
Zaal: Boeoeoeooeoe. Mensen lopen weg.
Het kind is daar neergelegd. Het is allemaal
nep, roept iemand nog.
Die hyperbolen dat wellustige het volk is
er ook een drukken geen feitelijkheid meer uit,
maar alleen nog gevoel, waar vervolgens feiten
bij gezocht worden, schrijft ook Bas Heijne in
NRC Handelsblad. Onzin is een relatief begrip
geworden. Zo leek vrijwel iedereen eerst nog
geschokt door het beeld van de verdronken peuter op het strand, nu blijkt zelfs dat relatief te
zijn.
Inspreker 13: Ik ben bang om een poster voor
mijn raam op te hangen met vluchtelingen welkom.
Zaal lacht. Honend.
Martin Luther King, 1963, vrijheid, gelijkheid...
Zaal: Bullshit!
Alle mensen in waarde laten, ongeacht
afkomst en kleur
Zaal: Daaaaag!
Het gaat om het nemen van verantwoordelijkheid voor wat er gebeurt in de wereld.
Zaal: Jouw droom is mijn nachtmerrie.
Hahahaha.
Inspreker 14 (Danil Mulders (21), student
geschiedenis en actief bij de Facebook-site
Vluchtelingen Welkom): Driekwart van onze
leden bestaat uit jongeren. Wij zijn de nieuwe
generatie, de toekomst. Wij zijn voor het helpen
van vluchtelingen.
Zaal: Boeoeoe. Wegsturen!
Sommige mensen zoeken asiel, anderen zijn
hun hart kwijt
Inspreker 15: We krijgen shariawijken, waar
de politie niet durft te komen, waar vrouwen
worden verkracht.
Enzovoort: Deze mensen zijn niet gevlucht
voor de oorlog. De echte oorlogsvluchtelingen
zitten in de regio.
Onze vrouwen zijn niet meer veilig.
Christenen durven hun bijbels niet meer te
lezen.
Inspreker 16, de dominee van de Protestantse
Gemeenschap Purmerend: Lieve mensen, wij
moeten niet blind zijn voor...
Zaal: Aaaah, ah, ah, zieliiig.
... mensen in veiligheid samenleven...
Zaal: Ik val in slaap. Lul.
kinderen en vrouwen...
Zaal: 5, 4, 3,
De voorzitter grijpt in en zet de klok die
iedereen vijf minuten spreektijd geeft stil: Laat
de dominee uitpraten. Een beetje respect.
Zaal: 5, 4, 3, 2, 1, 000000.
Ik ben bang dat dit nog verder gaat, vervolgt
hoogleraar Peer Scheepers. Ik ben niet optimistisch. Tegen migranten zijn is geen taboe meer.
Op feestjes is het gewoon om dat te zeggen.
Mensen laten zich ruwer uit. Het past in het nononsense-klimaat, de crisis, er worden steeds
meer schuldigen aangewezen. Het is een grotere trend in de samenleving. Alles wordt extremer, dat is niet geruststellend. Het zijn vooral
Tegen migranten zijn is

geen taboe meer. Op feestjes is
het gewoon om dat te zeggen
Nederlanders met een migrantenachtergrond

die last hebben van deze polarisatie. Zij hebben
de meeste reden om somber over de toekomst
te zijn. De discriminatie neemt toe. Nederlanders sluiten in toenemende mate migranten uit
en stemmen steeds meer op partijen die nieuw
komers weren.
De drie middelbare scholieren staan aan het
einde van de inspraakavond ontdaan op het
balkon. Deze mensen hebben schokkende
dingen meegemaakt, ze dachten dat ze het in
Europa beter zouden krijgen, zegt Heidy. Ze
zijn niet van IS, ze zijn juist slachtoffer van IS.
Anis knikt. Niet elke vluchteling komt hier
als verkrachter, niet elke vluchteling pleegt
een overval. Zoveel van wat deze mensen zeggen over moslims is niet waar. Anna begrijpt
het niet: Als er maar iemand in het parlement
was die zei: We komen hieruit. Het zijn bange
mensen. Er is behoefte aan iemand die ze toespreekt. Die zegt dat het niet altijd zo blijft, dat
het goed komt.
Een week later stemt de raadsvergadering
van Purmerend met ruime meerderheid tgen
de komst van een asielzoekerscentrum (alleen de
pvda stemt voor). Een motie van d66 wordt wel
aangenomen, hierin worden b. en w. gevraagd te
onderzoeken of kleinschalige noodopvang voor
maximaal tweehonderd vluchtelingen mogelijk is (de vvd stemt ook hier tegen, samen met
Leefbaar Purmerend, Trots en de ouderenpartij
aov).
Andr Fleere van de groep Hop Purmerend
loopt in zijn roze polo tevreden rond bij de borrel na de vergadering. Een groot succes, roept
hij. Zijn ene oorknopje glimt. Zon tien- tot vijftienduizend Amsterdammers in Purmerend zijn
tegen vluchtelingen, zegt Fleere, die zelf ook in
Amsterdam is geboren. Bij ons kun je komen
eten, we plakken je band als het moet, maar als
het over dit onderwerp gaat, dan breekt de hel
los. Er is nu een signaal afgegeven, vindt Fleere:
Je zet je voordeur niet zomaar open. Dat zien
de vvd en andere politici ook, ze krabbelen
niet voor niets terug. Ze willen nu een soberder
beleid.
Danil Mulders van Facebook-site Vluchtelingen Welkom is teleurgesteld. Het is ronduit kut, zegt de geschiedenisstudent verslagen.
Hij schaamt zich om Purmerender te zijn en
zegt tegenwoordig dat hij vlak bij Amsterdam
woont. Je moet openstaan voor andere perspectieven, vindt hij. Veel jongeren voelen zich
betrokken bij de discussie. Wij zijn opgegroeid
met de tweede generatie niet-westerse allochtonen, we gingen samen
naar school. We kennen
zie groene.nl
niet anders.
voor Dossier Migratie
Op Facebook plaatst
de manegehoudster die
avond een foto waarop ze samen met haar familie lachend staat afgebeeld, een glas wijn in de
hand, met de tekst: Geen azc in Purmerend,
31 tegen en 4 voor. We hebben wat te vieren!
Proost!!!
Damascus, 10 oktober
Bericht uit Syri
Bashar, wij geven ons bloed

Groene-journalist Robert
Dulmers verblijft een
maand in Syri, waar sinds
de Russische inmenging de
kansen voor Assad gekeerd
lijken. De regering zal alle
185.000 vierkante kilometer
van Syri terug onder haar
gezag brengen.
door Robert Dulmers
Het is 30 september, twee uur s middags, als

ik Damascus binnenrijd. De dag is in Libanon
rustig begonnen. Geen nieuws uit New York,
waar in de wandelgangen van de zeventigste
algemene vergadering van de VN de Syrische
delegatie onder leiding van minister van Buitenlandse Zaken Walid Muallem en zijn rechterhand Faisal Migdad naar verluidt de nietgebonden landen als India en Brazili probeert
te paaien en de toezegging doet om over een
opnieuw uit de kast gehaald vredesplan van
VN-gezant Staffan de Mistura te willen brain
stormen zonder verdere verplichting. De Verenigde Staten, heeft Barack Obama daags tevoren aan de verzamelde wereldleiders gezegd,
weigeren samen te werken met tirannen als

Assad die vatbommen gooien op onschuldige
kinderen. Assad zelf is in New York afwezig. De
realiteit eist dat in Syri een compromis wordt
bereikt, spreekt Obama de algemene vergadering toe. De realiteit eist ook een geleide transitie weg van Assad en naar een nieuwe leider.
Na 240.000 doden in vier jaar oorlog is er nog
steeds een patstelling in het Syrische conflict als
ik om twee uur s middags Damascus binnenrijd,
me volkomen onbewust dat een half uur later de
wereld er in Syri volledig anders uit zal zien.
Aan de stadsrand van Damascus verwissel je
het minibusje uit Beiroet, dat niet verder mag,
voor een van de vele gele taxis. Ze staan op de
Mikhail Voskresenskiy / RIA Novosti / HH
snelweg al onder het viaduct te

wachten, achter opgeworpen wallen van zand en puin, want pal achter de snelweg ligt de wijk Darayya,
die stevig in handen is van de
rebellen. Het is kalm en vredig en
de vogels zingen als ik mn rolkoffer
versleep naar de gele taxi. Dan, als
uit het niets, het gebrul van straaljagers. Twee gevechtsvliegtuigen
scheren over ons heen. Doffe klappen. Zwarte rookpluimen. Ineens
is het weer volop oorlog.
Nee, de staatsmedia zeggen
niets over vliegtuigbommen, zegt
Bacel op het ministerie van Informatie. Hij scrolt op het computerscherm. Eens kijken wat de
oppositie zegt... 14.23. Assad heeft
formeel gevraagd om ingrijpen van
de Russische luchtmacht. De eerste aanvallen zijn zojuist ingezet.
Na vier jaar oorlog: game changer.
Je krijgt Bacel de komende
maand tot je beschikking wanneer
je wil, zegt Reem Haddad, directeur Buitenlandse Pers. Engelssprekende journalisten zijn er nu
niet in het land. Het is mijn derde
reis naar Syri in anderhalf jaar, en
ik heb een visum gekregen voor een
hele maand. De komende maand
zal ik in het Syri van het regime
behalve de nodige Russen twee
Japanners, vier Fransen, een Spanjaard en een Griek tegenkomen die
allen na een paar dagen weer verdwijnen. Bij vlagen ben ik de enige
westerse journalist in Syri.
Het Bureau Buitenlandse Pers
zit op de achtste verdieping van
een aftandse flat en biedt aan alle
kanten wijd uitzicht op de stad.
Opnieuw een luchtaanval op de
zuidelijke wijk Darayya. Het lijken Migs van de
Syrische luchtmacht. Hij heeft nu zijn handen
vrij, zegt Bacel, doelend op Assad, de Russen
geven hem rugdekking. Ook elders in Syri,
meldt het Kremlin, is de Russische interventie
begonnen. Bij de strategische steden aan het
oostfront, Homs en Hama, en in de westelijke
provincie Idlib, die eind maart in handen viel van
het met al-Qaeda verbonden Jadhab al-Nusra
een totaal onverwacht verlies voor Assad.
Het regime vecht voor zn leven: de laatste verbindingsweg tussen regeringsgebied en
Aleppo, de grootste stad van het land en het
financile en industrile hart van Syri, staat op
het punt om door de rebellen veroverd te worden. Aan de kust wordt Latakia ineens bedreigd,
het hartland van het regime, de stad waar de
Assads vandaan komen, en ook de havenstad
Tartus, waar de Russen een marinebasis hebben, springplank ook voor de Russische en
Iraanse grondtroepen die volgens steeds persistenter berichten sinds midden oktober bij
honderden, zo niet duizenden het land worden

binnengeloodst.
Terwijl in Darayya vier knallen klinken en
rookwolken opstijgen, loop ik met Bacel naar
de geldautomaat, waar hij zijn maandsalaris
van omgerekend 81 euro uit de muur wil trekken. Een ambulance giert over de rijbaan; er is
door de rebellen klaarblijkelijk teruggeschoten.
Een knal, dichtbij, en Bacel krimpt ineen. Je
weet: vroeger was ik nooit bang voor mortieren.
Je kunt er tch niks tegen doen en het leven ligt
in Gods hand. Maar dit voorjaar is zijn broer
Mohammed om het leven gekomen. In de oude
binnenstad, overigens vlak bij jouw logement.
Sindsdien krimp ik bij iedere knal ineen. Hij
herstelt zich. Waarom zegt de geldautomaat
Welkom en meldt vervolgens Leeg? Wellicht omdat-ie ondanks alles beleefd wil zijn. De
humor is weer terug. Meer ambulances gieren
over de rijbaan, een militair houdt het verkeer
tegen. Het loopt allemaal gesmeerd.
Latakia. Het bolwerk van Assad. Vier knipperlichtjes boven de Middellandse Zee. Langzaam
vliegt een observatiedrone door de donker wordende hemel. Dan het oorverdovend gebrul van
laagvliegende straaljagers. Twee deltavormige
vliegtuigen scheren in een bocht over de stad,
maken een draai boven zee en verdwijnen dan
richting noorden, naar de Syrisch- Turkse grens.
Langzaam verdwijnt ook de drone uit zicht.
Maar veel en veel hoger, op misschien wel tien
kilometer, draait een soort knipperende ster
langzame rondjes. Dan scheert boven ons ng
Wat er nu door me heen gaat?

Hoe zou jij je voelen als je
32 mannen die als broers voor
je waren, had verloren?
een straaljager. Aan zijn silhouet potloodvorming met smalle vleugels is hij makkelijk te
herkennen: een Mig 23, een sovjettoestel dat
door Rusland al lang niet meer gebruikt wordt,
maar waarvan Syri er, op de vooravond van
de oorlog in 2011, nog 136 in gebruik had. De
twee deltavormige vliegtuigen kan ik pas na enig
zoekwerk op internet thuisbrengen: een Soechoj
SU-30, een moderne Russische aanvalsjager.
In de verte, richting grens met Turkije,
menen we wat doffe dreunen te horen. Het is
waarschijnlijk het spel dat deze maand al vaker
gespeeld is: op zon twintig kilometer van hier,
aan de grens met Turkije, bombarderen hypermoderne Russische jets Assads tegenstanders,
terwijl een heel wat minder moderne Syrische
Mig 23 als een hinderlijke mug langs de Turkse
grens de uitgerukte Navo-jagers op zn radar
lockt en zo het westers bondgenootschap bezighoudt.
De Russen spreken? Onmogelijk! zegt de
man van het plaatselijke perscentrum. De wijde
omtrek van het Bassel Al-Assad-vliegveld, waar

de Soechoj-straaljagers staan, is nu militair
geheim, zo hebben de Russen bepaald. Gelukkig heeft een Russische cameraploeg de week
ervoor uitgebreid opnamen mogen maken en
een rij van 28 straaljagers staat diezelfde dag
op YouTube, met het hele arsenaal bommen
en al. Van Iraanse grondtroepen, die in kleine
patches het land zouden binnendruppelen, is
volgens Bacels collega al helemaal geen sprake.
Dan een geweersalvo in de steeg naast het raam.
Weer een martelaar gevallen, zegt de persman;
weer een regeringssoldaat gedood. Straaljagers
die laag overvliegen, ingegraven tanks langs de
weg, de vuurmond gericht naar het oosten; er
lijkt niet ver van Latakia wel degelijk gevochten
te worden, en wel voor het eerst sinds de oorlog
begon. Voor het regime een veeg teken.
Twee soldaten halen ons op. Pers- of propagandatoertje, het is maar hoe je het beziet, naar
het tussen de zee en de groen beboste bergen
liggende Armeens-christelijke plaatsje Kassab, pal aan de grens met Turkije. Kassab werd
eind maart na bloedige huis-tot-huisgevechten
veroverd door het islamistische al-Nusra en de
jihadistische strijdgroep Ahrar ash-Sham, en is
sinds drie maanden weer stevig in handen van
het Syrische regeringsleger. De helft van de
bevolking is weer terug, zegt sergeant Ibrahim,
een reus van een kerel met een verlegen glimlach. We tellen in het hele stadje vier spelende
jongetjes, drie gesluierde meisjes die een ijsje
eten en een ongesluierde, dus Armeense oude
vrouw op haar balkon. Langs de deels stuk
geschoten kerk, beklad met jihadleuzen, rijden
we de heuvel op die boven de stad ligt. Ibrahim
stopt bij een klein betonnen huis. Binnen is het
een bende, het meubilair ligt overhoop en er zijn
honderden kogelgaten.
Op 25 maart, zegt Ibrahim, wilden we Kassab heroveren. Hier liepen we in een hinderlaag.
Ikzelf was pelotonleider van de tweede groep,
net voor deze bocht. Toen de eerste groep van
32 man, die vlak voor ons liep, de bocht om
was, werden ze van links en rechts en boven en
onder beschoten. Een deel van onze manschappen sneuvelde onmiddellijk, de rest was zwaar
gewond en werd dit huis binnen gesleept en hier
ter plaatse afgeslacht. Kijk, je ziet hier het bloed
nog op de muren. Een filmpje daarvan hebben
ze op YouTube gezet. De bloedbesmeurde muren
zien er akelig uit en sinds de moordpartij heeft
niemand het huisje meer betreden. Wat er nu
door me heen gaat? Ibrahim bloost onder zijn
dunne baard. Hoe zou jij je voelen als je 32 mannen die als broers voor je waren, had verloren?
Ik zou huilen.
Precies.
Hij zou een monumentje willen bouwen,
maar dat is niet aan mij maar aan de regering.
Voor mij is dit een heilige plaats, en sowieso al
een monument; het bevat het bloed van mijn
vrienden. Veel wraak op al-Nusra kon Ibrahim
niet nemen bij de herovering van Kassab. ls ik
dat al had gewild. Ik ben niet zoals zij; ik dood
geen gewonde tegenstanders in koelen bloede
het is hn manier van denken. De gevangenen

die wij maakten, hebben we keurig naar boven
gestuurd, naar de tribunalen. Veel gevangenen
waren het niet. De meeste rebellen vluchtten de
grens met Turkije over. Turkse artillerie maakte
het pad vrij. Turkse ambulances evacueerden de
gewonden. Drie kilometer diep in Turkije, achter de heuvels, zegt Ibrahim, ligt nu een klein
trainingskamp van jihadisten. Maar ze schieten
niet op ons.
Op naar de vroegere Turkse grenspost. Syrische officier in battledress met zonnebril. Veertig meter verderop, in blauwe plastic letters,
Welkom in Turkije, en verschanste Turkse soldaten. We mogen niet dichterbij. Spreken jullie
met elkaar? vraag ik.
Nee.
Wat gebeurt er dan?
Niks. Heb je verder iets te vragen?
Ja, wat voert u hier zoal uit?
Dat is een vraag die je aan een militair niet
moet stellen.
Niet alle militairen denken er zo over. Terug
in Damascus, Security Square, zwaarbewaakt
terrein met de hoofdkwartieren van de Legervoorlichtingsdienst, veiligheidsdiensten en nog
zo wat. Wachtposten met raketwerper en zware
machinegeweren. We worden doorgewuifd. We
zouden spreken met een vrouwelijke generaal,
maar die blijkt halsoverkop afgereisd naar het
front. Dus wordt het, heeft de kolonel van Voorlichting bepaald, een andere generaal. Aan het
noordfront van Damascus, in de wijk Qaboon,
op tien minuten rijden van de binnenstad.
Wat denken ze eigenlijk in Holland van
Syri? vraagt de kolonel.
Laat ik vrijuit spreken, zeg ik. Niemand
denkt dat jullie baardapen zijn uit de woestijn,
maar het imago van president Assad is ronduit
slecht.
Wonderlijk..., zegt de kolonel. Dat terwijl
het Westen zich lieert aan Saoedi-Arabi, waar
vrouwen geen auto mogen rijden en ze handen
afhakken...
Op de tv wordt plotseling de uitzending
onderbroken. Vandaag zijn de Syrische strijdkrachten begonnen met een massaal offensief
tegen IS en andere terroristische groepen, verklaart chefstaf Ayyoub. Vandaar dat iedereen
ineens weg is! Een massaal grondoffensief, in de
lucht gesteund door de Russen. De beer is los.
De Navo slaat alarm, vreest uitbreiding van het
conflict. Amerika gaat wapens, munitie en communicatieapparatuur leveren aan een selecte
groep rebellen, kondigt daags erop het Pentagon aan en dertigduizend rebellen verenigen
zich onder de naam Syrian Democratic Force;
110 pallets met wapens en munitie hebben de
VS al afgeleverd. En ook de zware Amerikaanse
tow-antitankraketten duiken in flinke aantallen op het slagveld op. Amerikaanse wapens
schieten nu op de Russische tanks van Assad.
Waar nodig zal de Amerikaanse luchtmacht de
rebellen ondersteunen, laat het Pentagon nog
weten een war by proxy lijkt dichterbij.
Nederland: zestien miljoen mensen. 41.000

vierkante kilometer. Jullie koning heet WillemAlexander. Jullie zijn hoogopgeleid, hebben een
democratisch systeem en jullie premier heet
Mark Rutte. Brigadegeneraal Ghassan Afif kijkt
me triomfantelijk aan. Ik houd van geschiedenis. Wie de geschiedenis niet kent, is een idioot.
Kennis is grenzeloos. Een soldaat met rode baret
springt in de houding met een stamp op de vloer.
Uit respect, zegt generaal Afif: Drie dingen in
het leven zijn belangrijk: respecteer je commandant, respecteer je leraar, respecteer je ouders.
We rijden de vijftig meter naar de frontlijn.
Dit is mn vierde auto. Je ziet: al behoorlijk
met kogels doorzeefd. Op de achtergrond toenemend gerommel. Kanonnen: uitgaand vuur,
en dichterbij het geratel van geweren. In een
oud schoolgebouw, pal aan het front, huist Afifs
meerdere, de bevelhebber van het noordelijke
front van Damascus. Stamp! In de ramen liggen
zandzakken. Mijn eerste prioriteit: je kwam hier
veilig aan, nietwaar? Je reed over de snelweg,
vijftig meter van hier. Als een terrorist ook maar
n meter dichterbij kon komen, lag de snelweg
onder vuur van sluipschutters. Het belang van
n meter hier is gelijk aan het belang van een
kilometer elders.
Die zandzakken? vraag ik.
De rebellen zitten hier op honderd meter van
mijn bureau.
Maar niet lang meer, volgens de generaalmajoor: We hebben informatie ontvangen dat
de buitenlandse huurlingen de wijk ontvluchten.
Met hulp van onze Russische vrienden jagen we
Drie dingen in het leven zijn

belangrijk: respecteer je
commandant, respecteer je
leraar, respecteer je ouders
de trekker. Klaar om te schieten op alles wat

beweegt.
George, een wat verlegen jongen met droeve
ogen, wil even praten. Zijn zwarte masker houdt
hij op. Ik kom uit een dorp bij Kassab. Ik ben
een Armeense christen. In de Armeense genocide, honderd jaar geleden, zijn de meeste mensen in ons dorp door de Turken vermoord, nog
maar vijf families zijn er over. Onder Bashar
Assad worden we beschermd. Mijn ouders zijn
nu gevlucht naar Zweden. Nee, mijn ouders zijn
niet bang dat ik sneuvel, we moeten onze waardigheid behouden, ik verdedig nu mijn land.
Ben je zelf niet bang?
Ik zou hier niet zijn als ik bang voor de dood
was. God is met ons.
Ik vraag Afif naar het gebruik van barrel
bombs. Die bestaan niet. Het zijn normale projectielen van nog geen halve ton zwaar, die in de
media zo heten. Een journalist is een jager. Maar
een havik zoekt niet naar de muis maar naar de
grote prooi. Je moet je concentreren op de grote
zaken: de Arabische lente is een Isralische
lente geworden. De meest dodelijke bommen
ooit waren Amerikaans en vielen in Hiroshima
en Nagasaki. De Amerikanen doodden drie miljoen mensen in Irak, nu willen ze ons zelfs onze
geweren afnemen. Ik zou dolgraag meer precisiewapens willen hebben, maar die zijn te duur.
Ik heb het recht om naar alternatieven te zoeken
als ik geen kogels kan kopen.
Dan, terug van de frontlijn, onder een pergola van wijnranken, wordt er gezongen. Een
rode baret met een prachtige stem zet meeslepend in: Bashar, we houden van je. Bashar we
geven ons bloed voor je. De generaal zingt en
klapt mee. Ghassan Afif Instituut Clingendael
trekt hem op mijn verzoek even na: Commandant van het 45ste regiment Speciale Troepen.
Heeft gevochten in Homs en Hama. Valt onder
de EU-sancties vanwege het neerslaan van de
opstand tegen Assad in 2011.
ze stuk voor stuk over de kling. Waarom het ons

in vier jaar strijd nog niet gelukt is de hoofdstad
te ontzetten? Voor ieder zichzelf respecterend
leger een blamage? We gooien hier de boel niet
in n keer plat; de terroristen verschuilen zich
tussen burgers. We hanteren de lancet-methode
om burgers te ontzien. Maar in heel Syri is het
leger nu in alarmfase rood. Volgend jaar om
deze tijd zal de oorlog voorbij zijn.
Met generaal Afif lopen we door het
schoolcomplex. Dan door gaten in huizen. Dan
langs een muur van zandzakken. Hier moeten
jullie even rennen. We rennen. De terroristen
zitten hier n meter vandaan, precies hier om
de hoek. Juist. Dan staan we aan het uiterste
front, in een oude fabrieksloods. Hieronder ligt
de Souk van de Kleermakers, zegt Afif. Onbeweeglijk tussen de zandzakken staan en zitten
zwart gemaskerde commandos. In gevechtshouding met helmen op. De precisiegeweren gericht
door spleten tussen de zandzakken op de straat
van de Souk van de Kleermakers. De vinger aan
Ik sta op het dak van mijn logement in de oude

stad. Dag na dag nemen de beschietingen op de
wijken waar de rebellen zich verschanst hebben toe. De eerste dagen van de maand knallen
howitzergranaten ogenschijnlijk lukraak op de
woonwijken van het stadsdeel Jobar, op de stukgeschoten huizen nog geen kilometer verderop.
Langzaam wordt de kring van zwarte rook
pluimen steeds wijder, tot aan de verre horizon.
Half oktober: steeds meer witte rookpluimen,
veroorzaakt door steeds hoger vliegende straaljagers. Enorme klappen, in de wijk Qaboon,
steeds meer gericht op een en hetzelfde punt.
Het kan haast niet anders: hier schiet men sinds
kort met Russische precisiewapens. Terwijl ik zit
te eten, schiet een straaljager een klein raketje
af. Het raketje draait eens links, dan rechts, en
schiet dan in volle vaart op zijn doel af.
Wat doe jij zo vaak op het dak? vraagt de sergeant van het roadblock hier in de straat.
Vliegtuigen kijken.
Vooruit dan maar, dat mag. Ik krijg daartoe
speciale permissie.
nen en vrouwen. Meld je aan om je

land te verdedigen! Ja. Steeds meer
vrouwen vergezellen hun mannen
naar het front, zegt Mirna, en het
leger beleeft een wedergeboorte.
Vrouwen zijn gevaarlijker dan
mannen, zegt Mary. Koelbloediger
en meer vastbesloten om hun mannen en hun kinderen te wreken. En
als een IS-strijder door een vrouw
gedood wordt, is dat voor jihadisten
een trap in hun kruis.
Robert Dulmers
Het ministerie van Buitenlandse

Zaken. Opulent, smaakvol opgetrokken in blond hardsteen met arabesken. De marmeren vloeren spiegelen
en de zalen en gangen lijken uitgestorven. Sinds het ingrijpen van de Russen is het oorverdovend stil van de
kant van de regering. Dus ga ik naar
Faisal Migdad, vice-minister van Buitenlandse Zaken en een van de sterke
mannen van het regime. Migdad, tot
hij tot de inner circle van de macht
toetrad permanent vertegenwoordiger bij de VN, is welbespraakt en
intelligent sluw zouden sommigen
zeggen. Hoe hoger de rang, hoe langer
het antichambreren, maar dan neemt
de minister uitgebreid de tijd. Ja, het
inroepen van steun van de Russen
hebben we al maanden van tevoren
gepland. En nee, ik kan je niet vertellen wat voor militaire acties we samen
met de Russen gaan ondernemen. Dat
is een zaak van nationale veiligheid.
De acties, zegt hij, zijn nog maar net
begonnen en zullen nog grootschaliger worden: Het zal overal in Syri
plaatsvinden. Overal waar terroristen
zijn, zullen ze worden aangevallen.
Het beste voor hen is te rennen voor hun leven.
Zullen er Russische of Iraanse grondtroepen
ingezet worden? vraag ik.
Nee, we hebben die niet nodig. Het Iraanse
leger is hier niet.
Het gesprek was zondag een week geleden en
waarschijnlijk was het reguliere Iraanse leger
hier toen nog nt niet. Maar daags na het interview trokken, volgens steeds sterkere berichten,
duizenden Iraanse grondtroepen naar Aleppo,
voor een laatste en wellicht beslissende slag.
Syri, Rusland en Iran hebben deze maand een
militair bondgenootschap gesloten van jewelste
dat, in de woorden van Migdad, Amerika in zn
hemd doet staan.
De regering houdt haar plannen altijd voor
zich, zegt Mary, voor de oorlog hr-manager van
een grote im- en exportfirma en nu, nu de buitenlandse handel door de sancties vrijwel stilligt, de receptioniste van mijn hotel. En onthult
haar plannen vaak pas achteraf.
Maar het strategische plan dat de regeringAssad in het hoofd heeft en dat Migdad niet wil
onthullen, krijgt scherpere contouren; de strijd
wordt langzaam opgevoerd. Het vorige maand
nog uitgeputte regeringsleger, ooit 220.000
man, is door desertie en het sneuvelen van
tienduizenden soldaten zo goed als gehalveerd,
maar blaakt van nieuw elan.
Natuurlijk zijn er Iraanse troepen in het
land, zegt Mary, en die zijn er al een tijdje. En zij
kan het weten, ze is de dochter van een kolonel.
De stadswijk Jobar, sinds drie jaar in rebellenhanden en de afgelopen drie weken door Russische vliegtuigen bestookt, is ze ontvlucht. Ze is
niet optimistisch: Er is een verschil tussen een
Damascus, George aan het front, geweer gericht op de

Souk van de Kleermakers
wijk bombarderen en een wijk heroveren. Ook

met de komst van de Russen is er geen vooruitgang, alleen maar het geknal van bommen.
Het Syrische leger strijdt dapper, zegt Mirna,
k manager, maar ze kunnen de verliezen niet
verbergen. Ze vechten al bijna vijf jaar en velen
zijn gesneuveld, en honderdduizenden jonge
mensen zijn het land ontvlucht. Laat Rusland en
Iran ons helpen, maar niet het commando overnemen. Het Syrische leger moet aan de knoppen
blijven.
De burgers van Damascus een van de oudste steden ter wereld en mogelijk zelfs de oudste nog bewoonde stad bewaren, al lang vr
de Assads, vanouds een zekere afstand tot de
macht. De Fransen, de Engelsen en de Turken kwamen hier allemaal om ons zogenaamd
te bevrijden, zegt Mary, waarna ze het land
annexeerden. De Russen en het Iraanse leger
zijn hier op uitnodiging van de regering en ik
hoop dat ze iets goeds betekenen voor het land
en het Syrische leger ondersteunen. Ze zegt het
met een fijne glimlach; in propaganda gelooft
hier niemand meer.
Grote billboards hangen in Damascus met
een vrouw met een hoofddoek en het geweer
schietklaar. Het Syrische leger is voor man-
Laat Rusland en Iran helpen,

maar niet het commando
overnemen. Het Syrische leger
moet aan de knoppen blijven
En nu? De laatste veldslag? De

bombardementen op de buiten
wijken van Damascus zijn afgenomen, de laatste dagen. Dat duidt op
toenemend succes voor het regime.
Maar aan drie kanten is de hoofdstad nog door rebellen omsingeld:
alleen het westen van Damascus ligt
buiten schootsbereik. En: deze week
opeens weer een paar mortieren
op het stadscentrum, dat was lang
geleden! En nieuw zondag is een
fiets ontploft, beladen met explosieven. Sindsdien worden bij de roadblocks de kofferbakken weer grondig
gecontroleerd.
Een laatste stuiptrekking in Damascus van
al-Nusra en de Free Syrian Army? Wellicht.
Elders in het land gaat de strijd knalhard verder. Alleen al in het gouvernement Latakia zijn
het afgelopen weekend meer dan driehonderd
doden gevallen, melden eensgezind het regeringspersbureau Sana en het oppositiegezinde
Observatory for Human Rights. Driehonderd
terroristen, zegt Sana. Waaronder 178 burgers, zegt het ohr. Vele honderden doden zijn
deze week gevallen bij Raqqa, Homs, Hama en
Aleppo. Een tweedeling van het land, de de facto
opdeling van Syri met in het westen het regime
met de grote steden en in het oosten IS met de
woestijn en de oliebronnen, is volgens de Syrische regering geen optie.
De Syrische regering zal alle 185.000 vierkante kilometer van Syri terug onder haar
gezag brengen, zegt minister Migdad. Er zal
geen oost zijn en geen west, geen noord en geen
zuid. Er is maar n optie en dat is n Syri. We
zullen vechten tot de laatste vierkante centimeter van het land.
Mary is sceptischer: De regering zal Aleppo
bevrijden en Homs en Hama en de snelweg die
de drie steden verbindt. Het leger trekt zich daar
nu samen. Raqqa op korte termijn heroveren,
lijkt me een illusie. Het consolideren van het
westen van het land is,
denk ik, op dit moment
het hoogst haalbare. Het
zie groene.nl voor Dossier
conflict zal voorlopig nog
Kruitvat Midden Oosten
niet over zijn, en dus zullen we al tijdens de oorlog het land opnieuw moeten opbouwen. En het
regime? Dat heeft het in de oorlog al vijf jaar
uitgehouden, en zal dat nog wel vijf jaar doen.
Botanische gastronomie: het eetbare bos
Salade van stukjes lindenhaag

Landbouw, natuur en
recreatie staan doorgaans
met de rug tegen elkaar.
Maar waarom planten we
niet overal bossen waar je
in kunt wandelen en ook
nog eens genoeg voedsel
vandaan kunt halen?
door Frank Mulder
Midden in het bos, waar ik via een nauw
paadje naartoe ben gelopen, staan drie mannen
gebiologeerd naar een boom te kijken. Een kok,
een architect en een milieubeschermer. Het is
nog maar maandagochtend, maar de natuur is al
druk aan het werk. Het gonst van de bijen en de
putters zwermen uitgelaten rond. Dan nemen de
mannen een hap. Van de boom.
Franse uiensoep, zegt de eerste, kauwend.
Precies, zegt de tweede verbaasd, het lijkt wel
gebakken ui. Met gesmolten kaas. Het is het blad
van de Chinese mahagonieboom, legt de derde

uit. Wordt serieus geteeld in Noord-China. Hier
kent bijna niemand hem. Vreemd eigenlijk, want
hij past prima in ons klimaat.
De uiensoepboom verliest een paar van zijn
bladeren aan de kok. Dat is Emile van der Staak,
chef-kok van restaurant De Nieuwe Winkel in
Nijmegen. Ik wil mijn gasten zo veel mogelijk
de streek en het seizoen laten proeven, zegt hij.
Ik kom hier elke week wel een keer, om de week
te beginnen. Hier in de natuur krijg ik de beste
ideen.
De man naast de kok heet Wouter van Eck. Hij
is de eigenaar van het bos. Na jaren campagnes
te hebben gevoerd voor een duurzame wereld,
bij Milieudefensie, vond hij de tijd rijp om zich
te gaan inzetten voor een concreet alternatief,
waarin natuur en landbouw net recht tegenover
elkaar zouden staan. Toen ben ik begonnen met
een voedselbos. Een bos, met bomen, struiken en
planten uit de hele wereld maar dan eetbaar.
De derde man ten slotte heeft een lange
inventarisatielijst in zijn hand met daarop een
paar honderd namen van planten en bomen. Dit
is Xavier San Giorgi, de architect in het gezelschap. Maar wel een bijzondere architect. Toen
hij afstudeerde, in Delft, dacht hij: het laatste

wat ons land nodig heeft, is ng een gebouw. San
Giorgi ontwerpt nu bossen. Voedselbossen.
Een kok, een milieubeschermer en een architect: ze komen uit drie verschillende werelden,
maar hebben elkaar helemaal gevonden in het
concept van het eetbare bos.
De grond waar we ons op bevinden, heet
Ketelbroek, een terrein net buiten Groesbeek,
achter Nijmegen. Dit is de plek waar Van Eck zes
jaar geleden een stuk grond van bijna tween
halve hectare kon kopen voor zijn droom, een
eetbaar bos, samen met Pieter Jansen, die werkzaam is bij ontwikkelingsorganisatie Both Ends.
Toen op een dag San Giorgi kwam aanwandelen,
die over dezelfde dingen droomde, besloten ze
te gaan samenwerken om voorlichting, cursussen en ontwerpadvies te geven. Food Forestry
Netherlands noemen ze zich, en Ketelbroek is
voor hen letterlijk een proefterrein.
Het klinkt misschien wat kneuterig, een
voedselbos, maar er zit een heldere economische
gedachte achter. Landbouw zoals wij die kennen is grotendeels gebaseerd op eenjarige teelt.
Aan het eind ploeg je alles om en begin je van
Xavier San Giorgi
Kaart van het voedselbos
voren af aan. Een bos is anders. In een bos groeit

alles door, ieder jaar verder, en het totaal aantal
bladeren, bloemen, wortels en vruchten neemt
alleen maar toe. Als je er nu voor zorgt dat je die
allemaal kunt eten, dan heb je een landbouwsysteem waarvan de opbrengst elk jaar groter
wordt. En het mooie is: je hoeft er niks voor te
doen. Niks schoffelen, harken, spuiten of ploegen. Alles groeit vanzelf door.
Het probleem in Nederland is dat de scheiding tussen natuur en landbouw heel strikt is
geworden, legt Van Eck uit: Natuurgebieden
zijn er voor dieren en planten, landbouwgebieden zijn er voor voedsel. Maar dat hoeft niet zo
te zijn. In onder meer Engeland is het concept
agroforestry ontwikkeld. Dat is een landbouwsysteem dat is gebaseerd op een natuurlijk bos.
Door het diverse ecosysteem krijg je bijvoorbeeld
geen plagen. Het is heel onderhoudsarm.
De westerse landbouw is een soort Mondriaan-landbouw geworden, vindt Van Eck: En
platte laag met n kleur en n gewas, hectares
groot. Monoculturen. Maar in de tropen ontdekte ik dat landbouw ook polycultuur kan zijn.
In Kenia zag ik boeren die grote kruinbomen
telen, zoals avocado en mango. Daaronder zetten
ze banaan en papaya, die halfschaduw willen, en
op de grond groeien struiken, zoals koffie.
Er is geen reden waarom dat in ons Nederlandse klimaat niet ook zou kunnen. Je moet het
alleen wel heel goed ontwerpen. Je moet allereerst goed nadenken over verschillende biotopen. Ophogen, verlagen, zon, schaduw, dat is de
Voedselbos Ketelbroek bij Groesbeek
basis, want iedere boom heeft weer iets anders

nodig, droog of nat, zuur of basisch, voedingsrijk
of juist schraal.
De volgende stap is het creren van lagen in
deze biotopen. Elke laag wordt benvloed door
de andere. De laag van de wortels en knollen,
de laag van de bodembedekkers zoals aardbei en
postelein, dan de laag van de kruiden en vervolgens de laag van de kleine struiken. Daarboven
zitten de grote struiken en de halfstambomen,
en daar weer boven steken de grote kruinbomen
uit, zoals de kersen en de noten. Dwars daardoorheen verbinden klimplanten alle lagen met
elkaar. En dat alles zo slim mogelijk afgestemd
op het zonlicht, dat bepaalde planten juist wel en
andere planten niet echt nodig hebben.
Ketelbroek is ruwweg in te delen in drie
zones. In de buitenste rand, ongeveer een derde
deel, heeft de natuur voorrang. Het is een nat
gebied, waar kikkers en salamanders wonen en
waar ooievaars broeden. Het gebied vooraan is
rationeel bos, zoals Van Eck het noemt. Dat is
aangelegd in nette rijen, zoals een rij van 120
meter van appelbessen, waar het meer om de
productie gaat en waar zelfs de trekker bij kan.
Het laatste derde deel is het romantische bos,
ook wel het plukparadijs genoemd, waar de
soorten weelderig door elkaar groeien.
Van Eck is verbaasd hoe ver ze in vijf jaar
zijn gekomen, en hoe snel de interactie met de
natuur op gang kwam. We begonnen met een
overbemeste, kapotgereden akker, waar al snel
een rupsenplaag uitbrak. Maar omdat we niet
spoten, trok dat juist een heleboel zangvogels

aan. En de muizen trokken weer de torenvalk,
de buizerd en zelfs een nest wezels aan, waardoor het uiteindelijk geen plaag werd zoals in
de akkerlandbouw. Agro-ecologie, noemt Van
Eck dat. De voedselproductie ademt mee met de
natuur, het landschap en de bodem.
Van Eck is volop bezig met het planten en
uitproberen van nieuwe soorten. Honderden
heeft hij al staan. Om precies te zijn: 320 houtige
soorten maar dat is wel heel strikt gerekend,
want de 45 appelvariteiten tellen daarbij als n
en daarnaast nog evenzoveel kruidachtigen.
We hebben wijken vol

appels en peren die gn
vrucht dragen. Ze zouden
maar op je auto vallen
De planten komen uit de hele wereld. Trots wijst
Van Eck me op een struik waar in eerste instantie niets bijzonders aan te zien is. Dat is de kaya,
oftewel de Japanse nootmuskaattaxus. Geeft pas
over honderdtwintig jaar vrucht. Daarbij vergeleken kunnen we sneller genieten van de Koreaanse pijnboom, zegt hij grappend. Die levert al
na veertig jaar.
Gelukkig zijn er ook bomen die je nu al kunt
eten. De slaboom bijvoorbeeld, zoals ze hem
hier noemen. Dat is de gewone lindeboom, die
overal in Nederland in parken staat. Het jonge
blad smaakt heel romig. Het is een prima basis
voor een salade. En het mooie is: als je ervan
plukt, krijg je er een nieuwe twijg voor terug.
Een voedselbos is meer dan een verzameling eetbare planten en bomen. Het geheim is
denken in complementariteit. De hele ruimte
gebruiken inclusief de grond. Neem de appel.
Gras bij appelbomen is niet efficint, want beide
wortelen in de bovenste twintig centimeter en
concurreren dus met elkaar. Mierikswortel haalt
voedingsstoffen naar boven en sterft vervolgens
af. Zo maak je veel beter gebruik van de diepte.
Kortom, er komen nieuwe kringlopen, die je niet
hebt met de eenjarige landbouw.
Zwammen en bomen leven ook in zon symbiose. De schimmels kunnen via hun lange tentakels nutrinten uit de grond halen, zoals fosfaat,
kobalt of magnesium, in ruil voor koolhydraten
van de boom. Zo zit er in de Nederlandse bodem
heel veel gebonden ijzerfosfaat. Planten kunnen
er niets mee, maar schimmels wel. Die halen het
naar boven via een meterslang netwerk.
Dat vergt een andere manier van denken
over functies, zegt Van Eck: We zijn gewend om
alles te scheiden. We hebben wijken vol appels
en peren die speciaal zijn ontwikkeld om gn
vrucht te dragen. Ze zouden maar op je auto vallen. Hier is dat andersom: alles heeft een paar
functies. De haag is zo aangelegd dat hij niet
alleen de winterse wind tegenhoudt, maar ook
Ad Groene weekend Verlichting 2.qxp_Opmaak 1 17-09-15 14:38 Pagina 1
HET WEEKEND
VAN DE VERLICHTING
IN FELIX MERITIS
Genootschap Felix Meritis en partners presenteren,
mede in het kader van het Geelvinck Fortepiano Festival:
14.30
vrijdag 23 oktober
15.00
16.30
Forumdebat met Alex Brenninkmeijer en Andras Pap,

Academy of Science Budapest. In het kader van
Amsterdam Conversations, i.s.m. A Soul for Europe.
CU L TU UR, ERFG O ED
EN BURG ERS CHA P
Mini congres, key-note speech: Paul Spies, directeur

Amsterdam Museum: Hoezo, Burgerschap? m.m.v. Bert
Mulder, Rene Steenbergen, Cees de Graaff (t.b.c.),
Marc Wingens en Jo Houben.
17.00
20.15
Inleiding bij de nieuwe compositie van Jens Vraa (dk) in

New Frontiers door de componist.
20.15
NEW FR ON T IERS
Ten premires for square piano (including the

'Geelvinck Suite' on square piano and nai-flute) from
The Netherlands, Iraq, Mexico, Denmark, Japan, Israel,
Russia and Australia. Performed by Carolien Devilee,
Kaoru Iwamura, Megumi Tanno, Michael Tsalka,
Frederic Voorn and Sattar Alsaadi.
22.30
TWO YOUTHFUL WORKS

OF SCHUMANN & BRAHMS
Shuann Chai & Michael Tsalka on two historic

fortepianos.
14.30
D A NCING IN T HE MO ONLIGHT
Frederic Voorn op twee historische fortepianos. Werken

van John Field, Johannes Brahms, Maurice Ravel en
Claude Debussy.
NAC HTCO NCE RT SC HU BER T & SH AF F Y

Daniel Vecht, bariton en Jeroen Sarphati aan de
enorme Challen-vleugel van Ramses Shaffy en op
historische pianoforte.
zondag 25 oktober
14.00
B EET HOV EN E N CLE ME N TI
Ursula Dtschler (ch/nl) speelt werken van Beethoven

en Clementi op twee verschillende fortepiano's.
15.30
ON FRIENDSHIP (COLLATERAL DAMAGE)

Joseph Semah, Shulamit Bruchstein (d), Michael Huijser,
Ton Nijhuis, Arie Hartog (d), Matthea Westerduin
i.s.m. Metropool Internationale Kunstprojecten.
zaterdag 24 oktober
12.00
MU LTI-KE YB OA RD RE CI TAL
Joyce Lindorff (usa), James Tibbles (nz), Megumi Tanno

(japan), Michael Tsalka (es/isr) op drie historische
vleugels en twee tafelpianos met werken van Bach,
Mozart, Schubert en Jens Vraa.
F O RT EPI A NO A ND
W OM A NS EM ANC IPA TIO N
JEN S VR A A
NO CTU RNE, HU MO RES QUE
B ACH | GOLD BE RG VARI ATI ES

Willem Brons op historische fortepiano.
Lecture-recital by Dr. Joyce Lindorff, Esther Boyer College

of Music Philadelphia.
19.30
E URO PEES BU RGER SCH AP TU SSEN

HA ATS PRAA K E N INS TIT UTI O N EL E
WI LLEKE U R
19.30
DE VE RLICHT ING O P ZO N D AG
i.s.m. De Groene Amsterdammer.
20.15
J. S. BACH THE SIX TRIO SONATAS bwv 525-230

Performed on two forte- and two square pianos by
Michael Tsalka (es/isr) & Norbert Broggini (it/arg).
Info en tickets:
vriendenvanfelixmeritis.nl (onder agenda)
en aan de zaal Keizersgracht 324 Amsterdam
Museum
Geelvinck
Hinlopen Huis
het stikstof in de bodem bindt, zodat de Japanse

walnoot, die nog moet groeien, daar later op kan
teren.
De bosbouwer kan gepassioneerd vertellen
over alle soorten die hij intussen bij elkaar heeft
geharkt. Terwijl wij onze zakken volstoppen met
allerhande exotische blaadjes en vruchtjes, om
vanavond in de salade te stoppen, is San Giorgi
rustig en systematisch het gebied aan het afwerken met zijn lijsten in zijn hand. Hij is architect
in ecology, zoals hij zelf zegt, en een architect wil
overzicht.
Wouter heeft alles in zijn hoofd zitten, vertelt
San Giorgi. Maar als we het concept goed willen onderbouwen, moeten we een grote database
samenstellen. En we moeten feiten en cijfers
kunnen bieden als we het willen vertalen naar
landbouw en voedselproductie.
Het is voor veel mensen al lastig om de moestuinbakjes van Albert Heijn in leven te houden.
Kun je nagaan hoe moeilijk het is om een goed
bos aan te leggen. Bij eenjarige systemen, zoals
een groentetuin, kun je snel leren. Dat is hier
anders. Je ziet soms pas na jaren de gevolgen
van je keuzes. Dat is precies waar het vak van
ontwerper om de hoek komt kijken. Je moet
van tevoren goed vaststellen welke waarden je
belangrijk vindt.
Voor de landbouw is productie een belangrijke waarde. Daar ontwerp je vooral op oogstbaarheid. Maar in de stad staat een heel ander
vraagstuk centraal. Dat is, volgens mij, dat de
natuur in de stad is gereduceerd tot decor. Het
heeft geen functie, geen betekenis meer. Ik vind
het niet gek dat mensen de binding ermee verliezen, en er niet meer voor zorgen. Ik denk dat
het zou helpen als mensen er weer van zouden
kunnen eten. Waarom planten we hier niet juist
die soorten die commercieel niet interessant zijn,
maar wel heel lekker? En waarom zou je geen
lindenhaag om je tuin zetten? Het is een mooie
afscheiding, die je kunt snoeien, maar waar je
wel lekker sla van kunt plukken. Mensen weten
er niet van. De gele framboos: de meeste mensen herkennen hem niet eens. De noten van de
slangenden, de apebroodboom uit Chili: die liggen gewoon in het park. Het is zonde. De omgeving zou veel meer waarde voor mensen krijgen
als ze ervan konden eten.
Als San Giorgi eenmaal op dreef is, houdt hij
niet meer op. Hij switcht naadloos van theorie
naar praktijk, en van plan naar plant. Zijn theorie
over duurzame bouw gaat over in een uitleg over
het telen van kiwis (wat hij zelf doet achter zijn
huis, midden in Utrecht) en van de kiwi komt hij
weer uit bij de plantsoenendienst. Plantsoenendienst zou zo mooi kunnen zijn. Het kan zo veel
meer betekenen dan alleen maar de zaak aanschoffelen! Waarom zetten we in de stad niet een
zilverbes naast een walnoot? Waarop San Giorgi
uiteenzet hoe de zilverbes niet alleen heerlijk
ruikt, in november, en in april al de eerste vruchten oplevert, maar ook nog stikstof bindt, waardoor de walnoot een betere vruchtzetting krijgt,
enzovoort. Kortom: Het is helemaal niet moei-
lijk om dit anders te doen. We moeten het alleen

leren zien. San Giorgi is betrokken bij verschillende projecten. Samen met Van Eck heeft hij in
Houten een productief en educatief voedselbos
ontworpen voor architectuurpark Makeblijde.
Voor de Floriade in Almere ontwerpen ze samen
met de organisatie Urban Greeners een waar
voedselboseiland. Dat moet over zeven jaar al
staan. Kom, ik kan je wel een paar tekeningen
laten zien...
Terwijl een sperwer tussen de puttertjes
duikt om wat lokaal biovlees in te slaan, is ook
chef-kok Emile van der Staak aan het hamsteren. Ik kom hier altijd op maandagochtend,
vertelt hij. Een moment van rust en inspiratie.
En ik zoek ook concreet naar ingredinten die ik
kan gebruiken. Pas had ik een dessert dat helemaal uit dit bos kwam. Het was pudding van
duindoornbes, met een compote van rozebottel
en een garnering van watermunt.
De filosofie van De Nieuwe Winkel zou je kunnen omschrijven als botanische gastronomie,
zegt Van der Staak. De streek en het seizoen, dat
is wat de gasten moeten proeven als ze komen
eten. Ik ben daarvoor genspireerd door de koks
van de Nordic cuisine, die er een manifest over
hebben geschreven. Ik wil dat mensen bij het
eten weer het besef van tijd en plaats krijgen.
Bij ons dus geen citroen of olijfolie. Alles moet
binnen een straal van honderdvijftig kilometer
te vinden zijn. Dat lukt intussen bijna helemaal.
Het bijzondere is dat hij vlees en vis vooral als
garnituur gebruikt. De nadruk ligt op groente.
Dat is wel een uitdaging. Met een ribeye in de
pan is het eten al snel goed. Met groente moet
je veel beter nadenken, want mensen komen
nog steeds omdat ze verrast willen worden, een
avond lang. Ik heb het dus nodig om de natuur
in te gaan, om zelf ook de seizoenen te kunnen
voelen en de smaken te proeven.
Niet dat Van der Staak alles uit het bos haalt.
Nee, dan zouden de maaltijden een stuk eenvoudiger worden. Ik weet niet of onze gasten daar
klaar voor zijn. In de Nederlandse context zijn
wij al tamelijk radicaal. Ik ken maar n collega
die net zo ver gaat als wij. Maar wie weet wat er
gaat komen. Noma in Kopenhagen het beste
restaurant ter wereld gaat het doen. Ze gaan
volgend jaar verhuizen naar een stadstuin. Ze
gaan daar cht alles uit het seizoen eten. Het is
dus mogelijk.
Het is natuurlijk ontzettend mooi als Nijmeegse fijnproevers weer in contact komen met
de duindoornbes en als Utrechters weer kiwis
kunnen plukken in hun eigen tuin. Maar een
groeiende wereldbevolking van genoeg voedsel
voorzien is andere koek. Met andere woorden,
leggen de mooie verhalen over het voedselbos
het niet af tegen de harde cijfers van de industrile landbouw?
Nee, zegt San Giorgi beslist: Industrile
landbouw voedt de helft van de bevolking, ruwweg. Maar je kunt het ook omdraaien: de helft
van de wereldbevolking wordt gevoed door
kleinschalige landbouw. Daar is de opbrengst

geen acht ton per hectare, maar twee. Het is
vl makkelijker om hen te helpen om die twee
naar drie te brengen, op een ecologisch verantwoorde manier, zonder natuurschade, waarbij
het voedsel ook nog op de juiste plek is, dan dat
wij van acht naar negen ton zouden komen. Die
uitdaging, dat is preces waar de voedselbossen
in passen.
Immers, wat is efficint? Het ligt er maar aan
hoe je vergelijkt. We kunnen tonnen mas produceren, maar dan heb je n bulkgoed dat alleen
maar uit lege koolhydraten bestaat, zonder vitamines en mineralen. De opbrengst van een voed-
Voor elke calorie die

je in het bos stopt, krijg
je er meer terug, en dat neemt
ieder jaar nog toe ook
selbos kan hier prima mee concurreren, maar
belangrijker: het is veel diverser. Het biedt veel
meer voedingswaarde. Wat hier in dit bos aan
voedingswaarde groeit dat is in de supermarkt
niet te betalen. En misoogsten komen niet voor.
Sterker nog, als het gaat om energiebalans,
aldus de architect in ecology, wint het voedselbos het al helemaal van het huidige landbouwsysteem. De output is er hoog, maar het energierendement niet. Er is heel veel energie nodig,
misschien wel tien calorie, vooral in de vorm
van kunstmest, gif en brandstof, om n calorie
voedsel op je bord te krijgen. In een voedselbos
is het anders: voor elke calorie die je erin stopt,
krijg je er meer terug, en dat neemt ieder jaar
nog toe ook.
Van Eck is het met hem eens. De natuurman
kan helemaal vrolijk worden van het blad van de
Canadese oelmeriastruik dat naar komkommer
smaakt. Maar hij is wel degelijk genteresseerd
in economie. Is er een business case voor zijn
bos? Jazeker. Vanaf dit jaar worden de oogsten
serieus. Eerst zijn dat vooral nog de bessen, later
de appels en de peren. Eerst de snelle appels
en peren op laagstam, vervolgens de langzamere
halfstambomen. Die gaan echt duizenden kilos
opleveren.
Maar de echte productie, die komt na twintig
jaar op stoom, als de grote jongens gaan leveren,
de grote kruinbomen zoals walnoot, tamme kastanje en pecannoot. Die gaan daar vervolgens
nog minimaal een eeuw mee door. Hier durf ik
mijn hand voor in het vuur te steken: qua kilos
wordt het meer dan wat
Wageningen en Monzie groene.nl
santo samen kunnen vervoor Dossier
zinnen. Dus, nog los van
Klimaatverandering
alle andere voordelen, op
het gebied van natuur,
bemesting, gif, uitstoot en water het is gewoon
een heel commercieel project. Nee, over mijn
pensioen hoef ik me geen zorgen te maken.
Paul van Riel / HH
De universiteit na het Maagdenhuis
Competente
rebellen
Zes weken was het bezette Maagdenhuis een

borrelende ketel van ideen. Casper Thomas dook
onder in de universitaire revolte en kwam tot het
inzicht dat het universiteitsoproer belangrijke lessen
voor de academische gemeenschap bevat.
door Casper Thomas
Onder Engelse universiteitsbestuurders doet

een opmerkelijke anekdote de ronde. Vraag
de eerste tien mensen die je op de universiteit
tegenkomt hoe het moreel is onder professoren.
Iedereen zal klagen. Over vervlakking van de
academie, over te weinig geld voor onderzoek,
over te veel bureaucratische rompslomp. Vraag
ze daarna waar ze mee bezig zijn. De antwoorden die je krijgt zullen steevast geanimeerd en
optimistisch zijn. Deze universitaire variant op
met mij gaat het goed, met ons gaat het slecht is
opgetekend door David Watson in The Question
of Morale: Managing Happiness and Unhappiness in University Life.
Watson, een ideenhistoricus die een lange
carrire in het universitair bestuur van onder
andere Oxford achter de rug had toen hij afgelopen zomer overleed, plaatst de eeuwige klacht
van studenten en hoogleraren dat de academie
teloorgaat in perspectief. Er heerst op de universiteiten een permanente verheerlijking van een
glorieus verleden, constateert Watson, waarin
de studenten leergierig waren en de hoogleraar
over oneindige middelen beschikte om zijn
nieuwsgierigheid te volgen. Volgens Watson is
diepe ontevredenheid een onuitwisbaar facet
van het universitaire leven. Ontevredenheid
tonen is volgens hem een retorisch instrument
waarmee de sector onderlinge solidariteit versterkt en het management onder druk zet.
Op de Universiteit van Amsterdam werd dat
retorisch instrument afgelopen winter ten volle
ingezet. Op 25 februari 2015 nam een groep
boze studenten bezit van het Maagdenhuis, de
bestuurszetel van de UvA.
Vele docenten sloten zich bij
Bezettingen van
de bezetting aan. Ze werden
de Universiteit van
gedreven door ongenoegen
Amsterdam.
Kleurenfotos:
over
rendementsdenken
Bungehuis, Spui
dat de universiteit volgens
straat, faculteit
hen in de greep hield. Achder geestes
ter die klacht ging een lange
wetenschappen,
17 februari 2015.
lijst grieven schuil. Over de
Zwart-witfoto:
mate van invloed die stuMaagdenhuis,
denten hadden op de koers
mei 1969
van de universiteit. Over de
onderzoekers die van het
ene tijdelijke contract naar
het andere rollen, omdat een vast dienstverband
te risicovol is in een klimaat waarin faculteiten
in onzekerheid leven over hoeveel geld ze volgend jaar te besteden hebben. Over plannen om
opleidingen te schrappen die weinig studenten
trekken. Het openbreken van de zware houten
deur van het Maagdenhuis die winteravond was
het begin van een zes weken durend evenement
dat de fundamentele vraag op scherp zette: van
wie is de universiteit eigenlijk? En voor wie is
die universiteit er?
De langste studentenbezetting in de geschiedenis van Nederland is voorbij, maar het debat
gaat onverminderd door. Actiegroepen discussiren onderling verder over de nieuwe universiteit, speciale onderzoekscommissies houden
de bedrijfsvoering en interne democratie op
de UvA tegen het licht. Tijdens bijeenkomsten
waar wordt gesproken over de toekomst van de

universiteit is de Amsterdamse academische
revolte afzetpunt van discussie. Uit die gesprekken, minder zichtbaar dan de bezetting, waarvan uitgebreid verslag werd gedaan door de
media, komen langzaam de contouren van een
nieuwe universiteit naar voren.
De Maagdenhuisprotesten stonden niet op
zichzelf. Het broeide al langer op de Nederlandse
universiteiten. Op wetenschappelijke conferenties waren academisch kapitalisme en de neoliberale universiteit populaire onderwerpen. Je
kunt een boekenkast vullen met recente titels
die kritiek leveren op het idee dat de universiteit zich aan ondernemingen moet spiegelen
en vooral dient als instrument om nationale
concurrentiekracht een boost te geven. Science
in Transition, een collectief van kritische wetenschappers, ijvert sinds 2013 voor een andere
academische cultuur, meer op inhoudelijke kwaliteit gericht in plaats van op aantallen publica-
protest werd gevormd door een lappendeken

van verschillende protestgroepen, ieder met
een eigen agenda. Dat maakt het onmogelijk
om de demonstranten over n kam te scheren.
Maar uit de beweging in en rondom het bezette
Maagdenhuis zijn lessen te trekken zowel
over de Nederlandse universiteiten als over de
samenleving als geheel.
Om met dat laatste te beginnen: de bezetting
was een oefening in nieuwe politiek. In tegenstelling tot eerdere bezettingen op de UvA, zoals
die van het Bungehuis, waar de geesteswetenschappen zitten, of het Science Park, was het
Maagdenhuis een publiek forum. De deur stond
in principe open en iedereen kon aanhaken bij
de bezetting. De richting en aard van het protest lagen dan ook niet van tevoren vast, maar
werden gevormd door een ad-hoc-coalitie die
wisselde van samenstelling, maar werd verenigd
door een gedeelde afkeer van rendementsdenken. Dat bood ruimte voor activisten van
buiten de universiteit, maar ook voor denkers
De klacht van de bezetters: het menselijk individu

verdwijnt uit beeld als de financile logica overheerst
ties en studenten. Ook in het onderwijs moeten
dingen anders, volgens hen. Universiteiten leveren steeds meer afgestudeerden af. Maar die zijn
nogal eens van discutabele kwaliteit en hebben
beperkte kansen op de arbeidsmarkt. Het ideaal
van hoger onderwijs voor velen zonder adequate
financiering heeft de kwaliteit van het onderwijs
verslechterd, stond er in hun openingsmanifest.
Wetenschappers bedienen zich meestal van
courante middelen: discussiefora, manifesten,
opiniestukken in de media. Een subgroep van
studenten en docenten van de Universiteit van
Amsterdam voegde de bezetting aan het actierepertoire toe. Als wetenschappers en studenten
overgaan tot zoiets radicaals als een bezetting
kun je twee dingen doen. Je kunt ze wegwuiven
als lawaaiig tuig dat een gummiknuppel in de
nek verdient, zoals mopperende reaguurders
deden op webfora en sociale media. Je kunt zeggen dat de demonstranten met hun klachten
maar naar Den Haag moeten gaan en aan de
poorten van de politiek in plaats van die van het
universiteitsbestuur moeten rammelen, zoals
het UvA-bestuur aanvankelijk deed. Of je kunt
een poging doen om de kluwen van gemopper op de universiteit, de afwijzing van het
rendementsdenken en beschimping van regentesk bestuur enigszins te ontwarren.
Dat laatste probeer ik te doen in mijn boek
Competente rebellen (zie kader). Mijn stellige overtuiging is dat de spectaculaire, uitdagende en bij tijden ongenuanceerde protesten
aanknopingspunten bieden om na te denken
over hoe de universiteit van de toekomst eruit
moet zien. Soms waren die aanknopings
punten te vinden in wat de demonstranten
eisten, soms bij de parade van denkers die
sprak in het Maagdenhuis. Het Maagdenhuis
van wereldfaam, mondige studenten en onderzoekers uit alle hoeken van academia. Zo werd
het Maagdenhuis een openbaar discussieforum
waar in principe iedereen kon meepraten over
de vraag waartoe de universiteit op aarde is.
In de eerste weken van de bezetting kwam
antropoloog David Graeber spreken in het
Maagdenhuis. Graeber is het boegbeeld van
Occupy Wall Street en criticaster van precies die dingen waar de bezetters zich aan
stoorden: bureaucratie, neoliberaal denken,
bestuursmacht. De bezetters konden zich geen
beter icoon wensen. Graeber staat voor het soort
politiek dat sinds Occupy een internationaal
fenomeen is geworden: een spontaan gevormde
coalitie, die plaatsneemt in de openbare ruimte
en met haar aanwezigheid daar het punt wil
maken dat ze de bestaande orde niet accepteert.
Pleinburgers noemt politiek wetenschapper
Herman van Gunsteren het in een kort boek dat
hij onlangs schreef. Tegen pleinburgers zeggen
dat ze zich maar verkiesbaar moeten stellen of
in een medezeggenschapsraad moeten plaatsnemen als ze wat willen veranderen, is praten
tegen doven. Ze betwisten juist de legitimiteit
van indirect democratisch genomen beslissingen. Voor de UvA waren de pleinburgers een
last. Het Maagdenhuis werd de universiteit uit
handen genomen en omgetoverd tot een platform waar niet de universiteit, maar de wereld
als geheel werd aangeklaagd. Het is een rol die
de Amsterdamse universiteit in de historie vaker
heeft gespeeld: als een plek waar een draaiende
maatschappelijke wind ten volle te voelen is.
Die veranderende wind betreft onze collectieve voorkeur voor marktcompetitie als
instrument om het algemeen belang te dienen
en het welzijn van iedereen te vergroten. De
beroemde Maagdenhuisbezetting van 1969 is

symbool komen te staan voor een mondiger
samenleving die niet meer klakkeloos luistert
naar een kleine elite (daar zit een hoop mythevorming bij, maar zo werkt de geschiedenis).
De recente Maagdenhuisbezetting viel samen
met een opvallende heropleving van linkse politiek. Kijk naar Syriza, Jeremy Corbyn en Bernie
Sanders. Wat vooral opvalt is de populariteit van
oud links bij een nieuwe generatie.
Natuurlijk zijn jongeren niet massaal links
geworden, dat waren ze in de jaren zestig ook
niet. Wat wel nieuw is, is dat kritiek op het
marktdenken breed gedragen wordt. Veel burgers, ook in het politieke midden en op de verre
rechtervleugel, hebben het idee dat publieke
instellingen, of dat nu woningbouwcorporaties,
zorginstellingen of universiteiten zijn, onvoldoende dienend zijn aan het publiek waarvoor
ze ooit in het leven zijn geroepen. De opstand
tegen het marktdenken is een beweging die traditionele politieke scheidslijnen overstijgt.
Het marktdenken toont zich vooral in een heilig geloof in onderlinge concurrentie als ultieme
aanjager van kwaliteit. In de afgelopen decennia
heeft het idee postgevat dat universiteiten zich
moeten gedragen als aanbieder van het product
studie dat wordt afgenomen door studenten
die zich als consumenten gedragen: kiezen voor
de beste aanbieder. Bij het beslissen welke dat
is, beschikt een aankomend student over twee
informatiebronnen: rapportcijfers van academische inspectiediensten en ranglijstjes aan de ene
kant, en de reclamecampagnes van universiteiten aan de andere kant. De financiering van universiteiten is hierop aangepast. De vergoeding
per inschrijving en per uitgereikt diploma is de
kurk waar universiteiten op drijven. Een opleiding die niet voldoende aansluit bij de vraag
van, overwegend, achttienjarige schoolverlaters
moet zich aanpassen of anders worden opgeheven als niet rendabel.
Ook voor onderzoeksgelden is een model
van marktcompetitie in het leven geroepen. Als
onderzoekers onderling moeten strijden om
een beurs, dan komen de beste ideen vanzelf
bovendrijven, is de gedachte. En dus wordt een
groot deel van het Nederlandse onderzoeksgeld
verdeeld via de Nederlandse Organisatie voor
Wetenschappelijk Onderzoek (nwo). Wat vast
staat is dat de competitie moordend is. Minder
dan een vijfde van de onderzoeksvragen die de
nwo binnenkrijgt wordt gehonoreerd. Uit een
onderzoek van de Volkskrant bleek dat tien procent van de onderzoekers meer dan zestig procent van alle nwo-gelden binnenhaalt. Het is
Thomas Piketty in wetenschapsland: een kleine
bovenlaag die het leeuwendeel van het kapitaal
in handen heeft.
Waar in theorie de tucht van de markt de
kwaliteit van de wetenschap moet opstuwen,
gaat het in de praktijk vooral om marktje spelen. Want die academische markt wordt aan alle
kanten bijgestuurd. De budgetten die de nwo
vergeeft voor vrij onderzoek komen op iets meer
dan een derde van het totaal. De rest van het

landelijke onderzoeksbudget is geoormerkt voor
door de politiek oplegde prioriteiten, zoals het
topsectorenbeleid. We doen alsof studenten zich
voornamelijk door de kwaliteit van een opleiding laten leiden, terwijl in de praktijk van alles
medebepalend is voor de studiekeuze, van de
reisafstand van het ouderlijk nest tot en met wat
een stad aan kroegen te bieden heeft. Nu zou het
goed zijn als ze zich vooral lieten motiveren door
de kwaliteit van een opleiding, maar waar het
hier om gaat is dat de marktfictie ons naar de
verkeerde conclusies leidt. Dat een studie waar
weinig vraag naar is geen bestaansrecht heeft.
Dat een wetenschapper die achter het net vist in
de beurzencompetitie niet excelleert.
Als het marktspel gespeeld moet worden,
krijg je een universiteit die zichzelf beziet met
een telraam in de hand. Een universiteit waar
het gaat om hoeveelheden diplomas die worden
uitgedeeld, het aantal papers dat een onder
zoeker schrijft, de hoeveelheid onderzoeksbeurzen die worden binnengehaald. Dit is het
rendementsenken dat dankzij de Maagdenhuisbezetting zon veelgebruikte term is geworden:
de aanname dat de universiteit zichzelf moet
rechtvaardigen, tegenover het brede publiek,
de politiek en zichzelf, door resultaten te tonen
die zich makkelijk laten begrijpen en onderling
laten vergelijken. En dan kom je al snel uit bij
kwantitatieve maatstaven, zoals studenten
aantallen, de plek op een ranglijst, het aantal
keren dat een onderzoeker wordt geciteerd. De
bonte stoet van Maagdenhuisbezetters werd
verenigd door hun afkeer van dit systeem.
Niet voor niets ontkiemden de Amsterdamse
universiteitsprotesten aan de faculteit geesteswetenschappen, die flink moest bezuinigen. In
het huidige financieringsklimaat zijn de geesteswetenschappers het kind van de rekening. Nu
werden de bezuinigingen vooral ingegeven door
teruglopende studentenaantallen, maar ook dat
probleem wordt verergerd door de utilitaire kijk
op kennis die dominant is in de Nederlandse
politiek. Het impliciete oordeel dat geestes
wetenschappen geen onderdeel zijn van wat
top is in Nederland is geen aanmoediging om
een studie filosofie te beginnen. Zo wordt het
marktsucces van de geesteswetenschappen een
self fulfilling prophecy.
Maar het grootste probleem van de universiteiten en onderzoekers als onderlinge
concurrentiepartners is dat dat haaks staat op
wat de universiteit zou moeten zijn: een academische gemeenschap. Momenteel is de academische gemeenschap opgedeeld in winnaars
en verliezers, in haves en have-nots. Toch is de
behoefte aan een verzameling van docenten en
studenten die zonder intellectuele begrenzingen kennis kan delen, verwerven en conserveren onverminderd groot. Onlangs was ik op een
bijeenkomst waar een keur van vooraanstaande
wetenschappers samenkwam om na te denken over de universiteit van de toekomst. Het
belangrijkste thema die middag: hoe een acade26 De Groene Amsterdammer 22.10.2015
Competente rebellen
Wat was de Maagdenhuisbezetting 2015?

In de anderhalve maand dat het hart van de
Universiteit van Amsterdam fungeerde als
open forum werden verschillende antwoorden
gegeven. Voor sommigen was het een broodnodig
weerwoord tegen een academische cultuur
waar niet de verbeelding, maar het geld telde.
Anderen zagen vooral een rel, op poten gezet
door professionele actievoerders. Hoe dan ook,
het bezette Maagdenhuis was een spektakel
dat de academische gemeenschap in zijn greep
hield. In Competente rebellen: Hoe de universiteit
in opstand kwam tegen het marktdenken duidt
Casper Thomas de grootste universitaire
opstand uit de Nederlandse geschiedenis. Het
boek is gebaseerd op veelvuldige bezoeken
aan het bezette Maagdenhuis, gesprekken
met hoofdrolspelers en eerder journalistiek
onderzoek naar het functioneren van de
universiteiten. Competente rebellen laat zien hoe
het Maagdenhuis symbool staat voor de grote
veranderingen van deze tijd.
mische gemeenschap te vormen? Ook hier was

het Maagdenhuis een van de aanleidingen om
dit onderwerp aan te snijden. Wat zijn de voorwaarden waaronder een academische gemeenschap kan functioneren? Wie hoort er allemaal
bij die gemeenschap?
De betekenis van de Maagdenhuisbezetting
voor het ideaal van een academische gemeenschap is tweeledig. Aan de ene kant rekte
het bezette Maagdenhuis de grenzen van die
gemeenschap op. Het was een open bezetting
met als inzet de vraag: hoe de universiteit vorm
te geven? Zo bezien is de Maagdenhuisbezetting
het symbool van een tijdperk waarin de ivoren
toren haar deuren open heeft gezet, en aller-
bleek uit onderzoek van de knaw. Natuurlijk

wekt publiekswetenschap onbelangrijke vragen
op (waarom gaat het scherm van een gsm zo
snel stuk?), maar net als een studentenprotest
moet een nationale wetenschapsagenda niet
op de buitensporigheden worden afgerekend,
maar op de optelsom van het geheel. Zoals de
Wetenschapsagenda vele relevante vragen bevat,
trok de Maagdenhuisbezetting vele betrokken
studenten en onderzoekers, oprecht genteresseerd in de toekomst van de universiteit.
Tegelijkertijd is het Maagdenhuis symbool
voor wat de gevolgen kunnen zijn van een gebrek
aan academische gemeenschapszin. De demonstrerende studenten en docenten vonden elkaar
in de afwijzing van datgene dat ze samenbracht:
de cultuur op de Universiteit van Amsterdam.
Het idee dat klachten op de werkvloer nauwelijks doordrongen in de universitaire bestuurskamers was een belangrijke drijfveer voor de
protesten. Veel docenten waren gefrustreerd
over een organisatie die in zoveel lagen was
opgedeeld dat roepen om verandering een soort
fluisterspelletje werd. Tegen de tijd dat de boodschap een paar keer was doorgegeven, klonk die
ineens heel anders. Studenten ergerden zich
aan het beknotten van studentendemocratie tot
adviesrecht over echt belangrijke onderwerpen,
zoals de wijze waarop het geld wordt verdeeld en
het bestuur wordt benoemd. Hoe dan ook herkenden bezetters (en hun vele sympathisanten
die zich niet fysiek richting Maagdenhuis begaven) zichzelf zo weinig in de UvA dat ze zich
aansloten bij het protest.
Ook hier geldt dat de bezetting staat voor een
overtuiging die aan terrein wint. Noem het economisme, rendementsdenken, neoliberalisme
of wat dan ook, de onderlinge klacht is dezelfde:
het menselijk individu verdwijnt uit beeld als de
financile logica overheerst. Dan worden onder-
Strijden om een onderzoeksbeurs via een Idols-achtige

competitie past niet bij een academische gemeenschap
lei belangen de universiteit in en uit gaan. Die
van het bedrijfsleven, dat graag de onderzoeks
agenda mee bepaalt, maar ook die van betrokken burgers die zich zorgen maken om de
samenleving en de universiteit zien als een plek
waar over die zorgen gesproken kan worden.
Dat de universiteit steeds meer een plek
wordt van brede maatschappelijke betrokkenheid wordt ook bewezen door de Nationale
Wetenschapsagenda, de lijst met vragen aan
de wetenschap die via crowdsourcing tot stand
komt en het brede publiek met onderzoekers
in gesprek brengt. Daar wordt wel eens flauw
over gedaan. Waarom zou je het brede publiek
moeten vragen wat de universiteit moet doen?
Wetenschappers zijn experts, die zelf prima
weten welke vragen ze moeten stellen. Maar
veertig procent van de Nederlanders wil graag
dat burgers meebeslissen over wetenschap,
zoekers ftes, waarvan een faculteit er te veel of

te weinig heeft. Studenten worden gevangen
in een systeem gebaseerd op ects, de internationale munteenheid waarin onderwijs verrekend wordt, dat op zijn beurt weer de basis
vormt voor de financiering van de universiteit.
Maar een gemeenschap bestaat uit mensen, die
erkend worden voor de rol die ze graag spelen.
Niet uit eenheden, per stuk te verrekenen. Dat
geluid was veelvuldig te horen in het bezette
Maagdenhuis.
In 2013 deed een parlementaire enqute
commissie onderzoek naar hoe de privatisering
van overheidsdiensten heeft uitgepakt in Nederland. De commissie kwam tot de slotsom dat
de wetgever de burger in een te beperkt beeld
had opgesloten. Op universiteiten is iets vergelijkbaars aan de hand. In een enqute van het
Paul van Riel / HH
Rathenau Instituut noemt slechts vijf procent

van de wetenschappers kennisbenutting en
valorisatie als drijfveer. Goed onderwijs geven
is vele malen belangrijker onder hoogleraren,
zo blijkt uit de enqute, net als de ruimte om
goed onderzoek te doen. Toch wordt onderwijs
nauwelijks gewogen in de beoordelingen of een
wetenschapper een beurs of vaste aanstelling
verdient. Verhogen van de concurrentiekracht
staat helemaal onder aan de lijst van redenen
om als wetenschapper je bed uit te komen.
Ondertussen hamert de Wetenschapvisie 2025,
waarmee het huidige kabinet zijn kijk op de universiteiten ontvouwde, erop dat de wetenschap
bijdraagt aan de concurrentiepositie van ons
land. Wetenschap is een investering in ons economisch groeipotentieel. Blijkbaar gaapt er een
gat tussen de politieke opdracht aan de universiteit en wat wetenschappers zelf willen.
De opsteller van die Wetenschapsvisie, minister van Onderwijs Jet Bussemaker, oordeelde
na afloop van de bezetting dat de protesten in
een groot deel van het land helemaal geen weerklank hadden. Ze zag er dan ook geen enkele
aanleiding in om haar beleid te wijzigen. Ook
hier is sprake van blikvernauwing. Amsterdam
is een wereldstad en net als iedere universiteit
onderdeel van een gemondialiseerd academisch
bestel. Wie een internationale blik loslaat op
de protesten ziet al snel dat ze passen in een
wereldwijde trend. Toen ik na afloop van de
Maagdenhuisbezetting sprak met Dymph van
den Boom, rector magnificus van de UvA, vertelde ze me dat ze de bezetting als een internationaal verschijnsel zag dat was neergestreken
in Amsterdam. Dat zit dicht op de waarheid.
Maagdenhuis-achtige gebeurtenissen doen zich
voor in Canada, het Verenigd Koninkrijk, Zuid-
Afrika en vele andere landen. Het patroon is hetzelfde: de protesten beginnen klein en groeien
uit tot een breed verzet tegen marktdenken op
universiteiten, en in de samenleving als geheel.
De grote vraag is natuurlijk wat het alternatief is voor de marktuniversiteit die overal aan
de schandpaal wordt genageld. Een antwoord
begint met het aanpassen van de mechanismen die wetenschappers en universiteiten
tegen elkaar uitspelen, in plaats van aaneen te
smeden tot die gewenste academische gemeenschap. Strijden om een onderzoeksbeurs via een
Idols-achtige competitie met veel afvalrondes en
waar er maar n de winnaar kan zijn, past daar
niet bij. Er is politiek geen enkel obstakel om
het geld gewoon aan de universiteiten te geven.
Twaalf universiteiten die in een land van zeventien miljoen inwoners onderling touwtrekken
om de jaarlijkse studenteninstroom past evenmin. Er staat universiteiten niets in de weg om
een vastgesteld aantal studenten per opleiding
te accepteren, en daarmee vanzelf de jonge
geesten gelijkmatiger over de verschillende
wetenschapsgebieden te verdelen.
Naar analogie van het ideaal van een ontspannen samenleving zou er een ontspannen
universiteit moeten ontstaan ter vervanging
van een academie die alleen kan voortbestaan
door te strijden tegen elkaar, om de gunsten
van anderen. Of dat nu studenten, subsidieverstrekkers of bedrijven zijn. Een universiteit
waar wetenschappers bepalen wat er gebeurt.
Dat betekent dat de politiek inhoudelijk afstand
moet nemen. Die heeft namelijk een instrument in handen om de universiteit naar haar
pijpen te laten dansen: de financiering. Doordat
onderzoeksfinanciering wordt gekoppeld aan
politieke wensen wordt de universiteit mee
gesleurd in het kortetermijnperspectief van de
parlementaire politiek. Terwijl de academie een
taak heeft om kennisinfrastructuur te onderhouden, door de eeuwen heen.
Maar hoe de universiteit ook zal veranderen,
de vrees dat de academie in de uitverkoop wordt
gedaan zal niet zo snel verdwijnen, zoals David
Watson laat zien in The Question of Morale. Dat
is niet erg. Klagen dat de academie ten onder
gaat is een universitair ritueel waarbij iedereen
zijn rol speelt, bezetter en bestuurder. Het is, legt
Watson uit, de manier waarop de hyperkritische
gemeenschap over zichzelf nadenkt en experimenteert met de eigen rol in de samenleving.
Als de Maagdenhuis
bezetting daaraan heeft
bijgedragen was het,
zie groene.nl voor
Dossier Universiteiten
die opengebroken deur
ten spijt, een moment
waarop de academie haar
belangrijkste rol vervult: als instituut dat al klagend en mopperend de samenleving en zichzelf
kritisch tegen het licht houdt.
Competente rebellen: Hoe de universiteit in
opstand kwam tegen het marktdenken (Amsterdam University Press, 17,95) ligt vanaf deze
week in de boekwinkel
Koerden grijpen hun kans
De thuiskomst
Na de Iraakse Koerden beleefden recent
ook Syrische en Turkse Koerden hun moment.
Zal het voortduren? De strijd tegen IS
is voor de verdeelde Koerdische natie van
existentieel belang.
Toen Leyla Imret tot burgemeester van Cizre

werd gekozen, wist ze dat ze niet alleen maar
linten zou gaan knippen. De stad bevindt zich in
het meest zuidoostelijke puntje van Turkije en
telt ruim honderdduizend inwoners. Ze ligt pal
op de Syrische grens en hemelsbreed zon twintig
kilometer van Irak. Industrie is er niet, de werkloosheid is hoog en de in hoofdzaak Koerdische
bevolking botst regelmatig met de politie, niet
zelden met doden tot gevolg. Daarbij ondergaat
Cizre de gevolgen van de strijd tegen Islamitische Staat. Vorig jaar, toen de terreurgroep de
yezidi-bevolking rondom de berg Sinjar aanviel,
dienden zich duizenden vluchtelingen aan. Een
onbekend, maar aanzienlijk aantal jongeren uit
de stad vecht in de gelederen van de Koerdische
verzetsbeweging pkk tegen IS.
De moeilijke situatie in Cizre sterkte Imret
juist in haar missie. Dit was waarvoor ze het veilige en ordelijke Duitsland achter zich gelaten
had. Ze is 28 jaar, heeft blond haar, bruine ogen
en een kaarsrechte neus. Ze wisselt mantel
pakjes af met traditioneel Koerdische kledij.
Haar flegma geeft haar een mysterieuze glans.
Op een ochtend dit voorjaar vergezel ik haar
tijdens een autorit richting Al Djoedie, de berg
waar volgens de islamitische overlevering de
Ark van Noach strandde. Er is een begrafenis
van drie Koerdische strijders en Imret maakt
met haar dienstauto deel uit van het cortge.
Het is voordat haar partij, de Democratische
Partij van de Volkeren (hdp), de kiesdrempel
haalt bij de Turkse parlementsverkiezingen,
voordat president Recep Tayyip Erdogan een
grootscheeps offensief tegen de pkk begint en
voordat de inwoners van Cizre lakens in de straten ophangen om zich te beschermen tegen de
speurende blik van scherpschutters op de daken.
Maar in de entourage van Imret overheerst dan
al een ernst, een gravitas, die een escalatie lijkt
te anticiperen. Cizre zelf heeft tenslotte al iets
weg van een conflictgebied. Avonden zijn er

spookachtig en gespannen. De politie vertoont
zich er slechts in pantservoertuigen en een paar
maanden voor mijn bezoek hebben hele wijken
zich letterlijk ingegraven.
Vroeg in de ochtend op een parkeerplaats
aan de oever van de Tigris. Aan de overzijde
van de rivier baadt de eeuwenoude stadswal
van Cizre in de opkomende voorjaarszon. Op de
achterbank van een zwarte Toyota Landcruiser
beantwoordt Imret routineus mailtjes op haar
iPhone. Haar bodyguard en de chauffeur kijken
zwijgend naar het konvooi dat over de honderden meters lange brug komt aanrollen. Voorop
gaan drie ambulances met zwaaiende lichten
en loeiende sirenes, gevolgd door een dertigtal
autos. Elke ambulance vervoert het lichaam
van een omgekomen strijder, twee mannen en
een vrouw. Daags hiervoor zijn ze gedood in
de omgeving van Kobani, de stad in Syri waar
Koerden een jaar geleden onder het oog van de
wereld op leven en dood vochten tegen IS.
Als de ambulances de brug gepasseerd zijn
start de chauffeur de auto en draait behendig in.
In de vallei staan mensen langs de weg te juichen. De kleuren geel, groen en rood domineren.
Hier en daar duikt een vlag op met een afbeelding van de gevangen pkk-leider Abdullah calan. Boerenvrouwen leggen het werk neer en
komen vanuit de velden naar de weg gesneld als
ze de stoet voorbij zien trekken. Imret draait de
getinte ramen naar beneden en maant haar bijrijders hetzelfde te doen. Omstanders reageren
enthousiast wanneer ze haar herkennen.
De weg draait hoger de heuvels in en zo nu en
dan passeren we een basis van het Turkse leger.
Na anderhalf uur slingeren op bergweggetjes
houden we halt voor een dorpsschooltje aan
een onverharde weg. In de auto ruilt Imret haar
hoge hakken om voor witte sportschoenen. De
drie baren worden uit de ambulances getild en
Selahattin Sevi / ZAMAN / SIPA / HH
door Marijn Kruk
vervolgens gaat het in optocht verder. Er is de

geur van vers gemaaid gras. Insecten zoemen.
Rondom een ondiepe kuil leunt een groepje
bezwete mannen zwijgend op hun scheppen.
Vrouwen in wit kanten klederdracht zitten in
groepjes bijeen. In een korte toespraak wijst
Imret erop hoe bijzonder het is dat Koerden uit
een bergdorpje in Turkije hun leven wagen voor
een Koerdisch stadje in de vlakte, vele honderden kilometers verderop in Syri. Vervolgens
worden er grote platte stenen op de lichamen
gelegd en spreiden de mannen met de scheppen
er verse aarde over uit.
Op de terugweg vraag ik Imret of ze zich
naast Koerdisch ook Turks voelt. Ze schudt het
Ongeregeldheden tussen aanhangers van de Koerdische PKK en de Turkse veiligheidsdienst in Cizre, Zuidoost-Turkije, 12 september
streven daarnaar bestaat

hoofd. Kan dat wel, met
al sinds het nationaeen burgemeester van
Toen de grenzen na de Eerste Wereldoorlog opnieuw
lisme begin negentiende
een middelgrote Turkse
werden getrokken vielen de Koerden buiten de boot
eeuw vanuit Europa naar
stad? Maar Cizre is geen
de regio overwaaide en
Turkse stad, kaatst ze
resulteerde in een reeks
terug, Cizre is Koerdisch!
opstanden van Koerdische prinsen tegen de
held Kara Ben Nemsi nog ongehinderd door het
Natuurlijk respecteer ik de Turkse staat, maar
Ottomaanse sultan.
Woeste Koerdistan laten reizen. Afgezien van
hier... dit is Koerdistan.
Maar toen de grenzen in het Midden-Oosten
aanzienlijke minderheden (Armenen, Assyrirs,
na de Eerste Wereldoorlog opnieuw werden
Arabieren, Turken, Perzen) herbergt het gebied
Wat Koerden zelf Koerdistan noemen strekt
getrokken vielen de Koerden buiten de boot. In
in totaal zon dertig miljoen Koerden met de
zich tegenwoordig uit van het zuidoosten van
het Verdrag van Svres (1920) was nog sprake
grootste concentraties in het huidige Turkije en
Turkije tot het noordoosten van Irak, van het
van een autonoom Koerdisch gebied, in het
Iran. Buiten Koerdistan zelf wonen nog eens een
noordoosten van Syri tot het noordwesten van
Verdrag van Lausanne (1923) werd van Koerpaar miljoen Koerden en dat maakt hen tot het
Iran. Eind negentiende eeuw lag dat heel anders.
distan niet langer melding gemaakt. De prijs
grootste volk ter wereld zonder eigen staat. Het
Toen kon de avonturenschrijver Karl May zijn
Maar zoveel als er is dat hen bindt, zoveel is er

Koerdische naties zich: strijders van de comdie de Koerden daarvoor zouden betalen was
ook dat hen van elkaar doet verschillen.
munistische en emancipatorisch ingestelde
uitzonderlijk hoog. Hun taal en cultuur werden
Op de markt in Cizre maak ik mee dat koper
pkk vochten zij aan zij met de pesjmerga, l oyaal
onderdrukt, hun geschiedenis werd genegeerd.
en koopman hun toevlucht nemen tot het Turks
aan Massoud Barzani, de president van de
Ze werden geturkificeerd, gearabiseerd, en
omdat zij elkaars Koerdische dialect niet kunAutonome Koerdische Regio, waar traditie en
verperst en als het echt tegen zat werden hun
nen verstaan. Vier dialecten zijn er in totaal.
markteconomie belangrijk zijn. Daarmee werd
dorpen met de grond gelijk gemaakt of zelfs verOok in religieus opzicht lopen Koerden nogal
de Koerdische strijd tegen IS een federatief en
gast. Ibrahim Grburz, voorzitter van het Ismail
uiteen. De meesten zijn weliswaar soennitische
constituerend moment in het streven naar een
Bezikci-instituut, een Koerdisch documentamoslims, maar dat varieert van uiterst seculier
autonoom, ja zelfs onafhankelijk Groot Koerditiecentrum in Istanbul, spreekt zonder omhaal
tot diep conservatief. Er zijn alevitische Koerstan. Massale steun vanuit de Europese diaspora
van genocide, wanneer ik de Turkse assimilatie
den; yezidis noemen zich Koerdisch wanneer
onderstreepte dat. In een Midden-Oosten waar
politiek opbreng.
het ze uitkomt. En of ze het nu leuk vinden of
de oude landsgrenzen vervagen, tonen Koerden
Maar waar Koerdistan ligt of wat een Koerd
niet, Koerden zijn gevormd door de nationale
zich nu vastberadener dan ooit.
is, blijkt uiteindelijk toch vooral een kwestie
kaders waarin ze zich bevinden. Het maakt dat
In dat opzicht is de strijd tegen Islamitivan perspectief. Koerden zelf laten de referenhun gedeelde historische ervaring beperkt is, en
sche Staat voor hen van meer dan existentieel
tie aan de landen waarin ze zich bevinden liefst
ook dat belangen uiteenlopen.
belang. Koerden zijn bezig facts on the ground
helemaal achterwege. Zo spreken ze in Irak
Eind jaren negentig vocht de partij van prete creren: nieuwe werkelijkheden, waar gevesover Bashur (zuidelijk Koerdistan) wanneer
sident Barzani al eens een oorlog uit met de pkk
tigde machten niet zomaar omheen kunnen.
ze het over hun regio hebben. In een flatje aan
en de spanningen tussen de twee zijn ook nu te
Of ik nu spreek met het pkk-leiderschap in
de rand van Diyarbakir, de onofficile hoofdsnijden. En laten we niet vergeten dat in Turhet Qandil-gebergte, zakenlieden in Erbil,
stad van Turks Koerdistan, spreek ik Mustafa
kije veel Koerden gewoon op de conservatieve
pesjmerga-commandanten in de frontlinies
zgelik, oprichter van een nieuwe Koerdische
AK-partij van Erdogan stemmen. Die moeten
met Islamitische Staat of academici en schrijpartij die openlijk onafhankelijkheid nastreeft.
niets weten van de progressieve hdp. Abdallah
vers in Istanbul en Diyarbakir, steeds presenHij spreekt consequent over Bakr (noordelijk
Abdallah, een kunstenaar met wie ik in Koerteren Koerden zich als het enige alternatief. Ze
Koerdistan). Een bezoek aan Rojhelat (oostedisch Syri veel tijd doorbreng, wist deze tragiek
framen Koerdistan als eiland van beschaving:
lijk Koerdistan) in Iran is voor een journalist
fraai te vangen. Van klei vervaardigde hij een
seculier, democratisch, vrouwvriendelijk en proeen hachelijke onderneming en ik besluit het
huis, waarvan het dak gedragen wordt door vier
westers in een gebied dat lijkt gebrandmerkt
er uiteindelijk niet op te wagen. Wel reis ik naar
menselijke gestalten. Ze kijken echter niet naar
door religieus conflict, patriarchaat en autoritahet noordoosten van Syri, waar Koerden recent
binnen, het huis in, maar naar buiten, ieder in
risme. Dat is omdat Koerden weten dat ze steun
een autonome regio genaamd Rojava (westelijk
een andere windrichting.
Koerdistan) uitriepen.
De onderlinge verLange tijd getuigde het
schillen en uiteenlopende
gepraat over Koerdistan
belangen
maken
de
Het aloude clich dat de Koerden geen andere vrienden
vooral van wishful thinKoerden
kwetsbaar
en
king van de kant van de
hebben dan de bergen waar ze wonen is actueler dan ooit
een speelbal van grotere
Koerden zelf. Maar daar
(internationale)
machis in de afgelopen jaren
ten, het Westen incluis. Nu Turkije aansluiting
uit het Westen nodig hebben, maar het is ook
verandering in gekomen. Steeds vaker wordt
zoekt bij zijn Ottomaanse wortels, Iran begerig
overtuiging.
gesproken van een Koerdisch moment. Dat
kijkt naar de restanten van Irak en het WesDe sympathie is wederzijds, zo blijkt uit de
begon een krappe 25 jaar geleden toen Iraakse
ten in Syri de strijd tegen Islamitische Staat
westerse bewondering voor de Koerdische vrouKoerden, eerst dankzij een geallieerde no fly
opvoert, blijkt wel hoe weinig er in dat opzicht
wen die het met kalasjnikovs opnemen tegen
zone en vervolgens dankzij overvloedige olieis veranderd. Van een Koerdisch moment is
de woeste baardmannen van IS. In een safeinkomsten, een quasi-autonome regio wisten
zeker sprake. Tegelijk is het aloude clich dat de
house ergens in het noorden van Irak loop ik
op te tuigen. Erbil, de hoofdstad van wat nu de
Koerden geen andere vrienden hebben dan de
een hoogblonde jongen uit Nijmegen tegen het
Koerdische Autonome Regio heet, heeft tegenbergen waar ze wonen actueler dan ooit. Hoe
lijf. Hij heeft er zojuist drie maanden vechten
woordig de allure van een Golfstaat. Dat is niet
realistisch is het verlangen naar een onafhanketegen IS in Syri op zitten aan de zijde van een
per se wat Koerden elders in de regio nastreven,
lijk Groot Koerdistan? En hoe dwingend is het
pkk-gelieerde militie, de Volksbeschermings
maar de mate van onafhankelijkheid die Iraakse
huidige Koerdische moment?
eenheden (ypg). Dat deed hij voor de kick, maar
Koerden genieten spreekt bij alle Koerden tot de
k omdat hij meende dat deze Koerden waarverbeelding.
Imret bracht het grootste deel van haar jeugd
den vertegenwoordigden die in het MiddenZe strekt ook tot voorbeeld, zoals in Syri,
door bij haar tante in Osterholz-Scharmbeck,
Oosten nauwelijks tot geen ruimte kregen.
waar Koerden, gebruik makend van de chaos
een gemeente even ten noorden van Bremen.
Idem voor het groepje Amerikanen dat ik
en verwarring van de huidige burgeroorlog,
Ze doorliep een Duitse middelbare school, maar
ontmoet nabij het front in Daquq, zon tweehun eigen territoir veiligstelden. Ze maakten
was tegelijk lid van een Koerdische vereniging
honderd kilometer ten noorden van Bagdad.
het tevens tot speeltuin van een politiek expeen leerde thuis Koerdisch spreken. Turks leerde
Ook hier vechten pkk en pesjmerga zij aan zij
riment dat zowel de huidige kapitalistische orde
ze ook, via de televisie. Ze twijfelde of ze kintegen IS. De Amerikanen deden mee uit ideaals de natiestaat uitdaagt: de Rojava Revolutie.
derjuf wilde worden of toch naar de universiteit
lisme. Maar zij hadden geleidelijk het gevoel
In de grote media, gepreoccupeerd als die zijn
zou gaan. Het lot besliste anders. Vlak na haar
gekregen dat het bij de Koerden tegelijk k
met de strijd tegen Islamitische Staat, bleef
achttiende verjaardag viel er een brief op de mat
om heel aardse zaken ging en dat de belangen
die onderbelicht. Maar linkse intellectuelen als
van de gemeente. Ze kon niet langer aanspraak
uiteenliepen. Niet alleen bleek het wantrouwen
David Graeber wisten hun weg naar het gebied
maken op een verblijfsvergunning en diende
tussen pkk-strijders en pesjmerga aan de frontte vinden. Na een rondreis van tien dagen sprak
Duitsland te verlaten indien ze er niet in slaagde
linies groot, ook de pesjmerga onderling rivalide inspirator van de Occupy-beweging over een
een vast arbeidscontract te bemachtigen.
seerden een erfenis van de broederstrijd die
incredible exciting experiment.
Ik raakte in paniek, vertelt Imret op haar
de twee belangrijkste families, de Barzani en de
Van grote betekenis voor het Koerdische
werkkamer op het gemeentehuis van Cizre. Ik
Talabani, halverwege de jaren negentig uitvochmoment was het gevecht om Kobani. In het
wilde onder geen voorwaarde terug naar dat
ten. Het is iets wat Koerden zelf liever niet zien.
heetst van de strijd tegen IS verenigden twee
Marijn Kruk
over haar jonge leeftijd en haar gebrek aan ervahaast metafysische ervaring. Plotseling besefte
land dat ik niet kende. Mijn leven, mijn vrienring snel wist weg te nemen. Ze maakt lange
ik dat ik hier hoorde, dat dit mijn thuis was, zegt
den, ik wist niet beter dan dat ik in Duitsland
dagen, slaapt vier uur per nacht, haar toewijding
ze. Tegelijk was ze ontdaan door de armoede en
hoorde. Twee jaar had ze losse baantjes: eerst bij
is totaal. Daarbij lijkt ze over natuurlijke autoride aftakeling in haar geboortestad. Ik was een
een bank, vervolgens bij een apotheek. Ten slotte
teit te beschikken. Ze is goed op de hoogte van
Duitse stad gewend, het was echt een schok.
bood een kennis uit de buurt haar een vaste baan
de spanningen die Cizre, net als veel Koerdische
Ze wilde iets betekenen, maar wat? Ik dacht:
aan in zijn kapsalon. Dat gaf haar recht op een
steden in het zuidoosten, kenmerken. Toen ik
waarom zou deze stad niet net zo mooi kunnen
vaste verblijfsvergunning. In dezelfde periode
de verkiezing had gewonnen stelde ik mezelf
zijn als een stad in Europa? Met de gemeentebezocht ze tijdens een vakantie Turkije. Ze was
n opdracht. Ik wilde tegen iedere prijs een
lijke verkiezingen van 2014 in zicht besloot ze
21 en voor het eerst na dertien jaar zag ze haar
terugkeer naar de verschrikkingen van de jaren
mee te doen aan de voorrondes van de Koerdimoeder terug. Dat voelde heel vertrouwd. Toch
negentig voorkomen, zegt ze.
sche partij die spoedig zou opgaan in de huidige
verlangde ze na drie weken ook weer hevig terug
hdp. Er waren zes andere kandidaten. Ik voelde
naar Duitsland.
Vanaf Cizre is de Tigris het hele
Vijf jaar later maakte ze de reis
jaar door bevaarbaar en daaraan
opnieuw, en nu ging ze ook naar
dankt de stad zijn vroegere rol als
Cizre, haar geboorteplaats. Haar
handelscentrum. Er wordt gezegd
vader zat hier destijds bij de pkk.
dat Alexander de Grote vanaf hier
De Koerdische Arbeiderspartij
Mesopotami in trok en tot het
was in 1978 opgericht en had in
midden van de negentiende eeuw
1984 de wapens tegen de Turkse
was Cizre de zetel van een invloedstaat opgenomen. Gedurende de
rijk Koerdisch prinsdom, Botanvuile oorlog in de jaren negentig
Cizre. Het is ook de plaats waar
kwamen naar schatting 35.000
het liefdesdrama tussen Mem en
mensen om. Zowel het Turkse
Zin is gesitueerd. Hun tragische
leger als de pkk-strijders begingen
geschiedenis werd van generatie
wandaden, talloze gewone burgers
op generatie doorverteld en in
lieten het leven. Maar de pkk heeft
1692 opgetekend door de Koeraltijd een grote aantrekkingsdische dichter Ahmet Kani. Het
kracht op Koerdische jongeren in
is een klassiek verhaal over twee
Turkije behouden.
geliefden die elkaar door externe
Hamit Borzaslan, als historicus
tegenwerking niet kunnen krijverbonden aan de cole des haugen. Hier is dat een rivaal, Bakr,
tes tudes en sciences sociales in
die een complot smeedt waarbij
Parijs en auteur van een compacte
Mem omkomt. Wanneer Zin het
geschiedenis van het Koerdische
nieuws hoort sterft ze van verdriet.
conflict, verklaart dat uit het feit
Maar daarmee is het verhaal
dat de pkk de Koerdische identiteit
niet uit, want Bakr krijgt de bewovolledig transformeerde. Voorners van Cizre achter zich aan. Hij
heen zagen Turkse Koerden zichverschuilt zich in de graftombe
zelf in termen van onderdanigheid
waar Mem en Zin naast elkaar
en slachtofferschap, zegt hij in zijn
begraven liggen en wordt daar
kantoor nabij de Seine. De pkk
ontdekt en gedood. Hij wordt
verschafte het beeld van een strijdbegraven aan hun voeteneinde,
bare en onverschrokken Koerd en
maar uit zijn graf groeit een
dat spreekt jongeren aan.
doornstruik, waarvan de wortels
Zo ook Hasm Zana, Leylas
zich tussen de graven van de twee
vader. Net als veel van zijn leefgeliefden wringen en ze zo zelfs
tijdgenoten in Cizre trok hij op een
in de dood van elkaar scheiden.
goede dag de bergen in, zoals men
In hoeverre Kani de tekst als een
het in Koerdische steden in TurKoerdische stichtingsmythe heeft
kije eufemistisch zegt. Hij sloot
bedoeld is tot op de dag van vanzich aan bij de pkk. Zo nu en dan
daag onderwerp van wetenschapdaalde hij af naar Cizre om te zien
pelijk debat. Maar het beeld was
hoe het zijn jonge gezin verging
te mooi om niet te gebruiken, en
en op een zon dag in 1991 sloeg
Burgemeester Leyla Imret tijdens een begrafenis van drie Koerdische strijders in Al Djoedie,
Zuidoost-Turkije, 2015
zo groeiden Mem en Zin uit tot
het Turkse leger toe. Hasm, op
symbolen voor respectievelijk het
dat moment 26 jaar, zat met drie
Koerdische volk en het Koerdische
vrienden en zijn schoonzusje thee
land. Ook zij lijken voor elkaar bestemd, maar
een soort moed in mezelf , zegt ze. Er gloeide
te drinken toen soldaten binnenstormden en
kunnen elkaar niet krijgen.
iets, een rustige overtuiging, een stille kracht.
het vuur openden. Ze maakten geen schijn van
Van het glorieuze verleden getuigen nu alleen
Uiteindelijk won ze met 83 procent van de
kans. Als door een wonder waren Leyla en haar
nog de imposante stadswal en de uit rode bakstemmen. Nu vormt ze de vrouwelijke helft
zwangere moeder er die dag niet.
steen opgetrokken koranschool in het centrum.
van een burgemeestersduo, zoals ook de hdp
Kort na dit familiedrama ruilde haar moeder
In Cizre vind je de moderne appartementen
zelf door een duo wordt geleid. Mensen die ik
Cizre in voor het veiliger Mersin. Van daaruit
gebouwen waarmee Turkije het afgelopen
in Cizre spreek benadrukken dat het feit dat
zou Leyla een paar jaar later naar Duitsland verdecennium werd volgebouwd en er is een winImrets vader een pkk-martelaar was zeker had
trekken. Terug in Cizre bezocht ze het graf van
kel van een grote Franse supermarktketen. Het
meegeholpen. Maar ook dat ze initile twijfels
haar vader, voor het eerst. Het bleek een wel22.10.2015 De Groene Amsterdammer 31
Marijn Kruk
maal opgehelderd is de zaak nooit. De families

den en de Turkse oproerpolitie. Meer dan veermerendeel van de huizen is opgetrokken uit
hebben daar enorm geleden, zegt de politie
tig mensen verloren het leven en ook in Cizre
baksteen en betonnen platen. De wegen verkapitein. Dan, bezwerend: Ik zei daar in Uluverhardden de verhoudingen.
tonen gaten en de elektriciteit valt regelmatig
dere tegen mezelf: ik ga hier pas weg als iederLeden van de Koerdische jeugdbeweging
uit. s Nachts zitten hele wijken in het donker
een hier zo blij en optimistisch is als ik.
ydg-h groeven diepe geulen in de grond om
en kaatst het geluid van pistoolschoten door
de politie te verhinderen bepaalde wijken te
de vallei. Politieautos rijden rond met op het
Enkele jaren voordat Leyla Imret haar Koerdibetreden. Toen een veertienjarige jongen, mit
dak een soort periscoop waar een camera in is
sche geboortegrond verliet, was Sarwar Pedawi
Kurt, in zijn rug werd geschoten toen hij door
gemonteerd. Een verzinnebeelding van hoe de
ernaar teruggekeerd. In zijn geval bevond deze
het donker naar huis liep, braken rellen uit. Half
verhoudingen hier liggen tussen de Koerden en
zich in het noorden van Irak. In 1975, toen Sadjanuari riep calan vanuit zijn cel op tot kalmte
de Turkse overheid.
dam Hoessein de opmars van de Iraakse Koerin de stad. Enkele uren later werd Nihat KazanToch leek het gedurende een aantal jaren
den stuitte, was Pedawi met zijn familie richting
han, een twaalfjarige jongen die met zijn vriendbeter te gaan. Vanaf 2006 verleende de Turkse
Iran gevlucht. Vijf jaar later reisden ze door naar
jes buiten speelde, fataal getroffen door een
staat zendmachtigingen aan Koerdische tv- en
Nederland. Hij leerde Nederlands, doorliep een
projectiel. Het leidde tot nieuwe rellen, en tot
radiozenders en op school konden kinderen
ingenieursschool en vulde die later aan met een
een officile ontkenning van Ahmet Davutoglu,
facultatief Koerdische les volgen. Tegelijkertijd
mba. Vanuit het veilige Amsterdam zag hij hoe
de Turkse premier: de politie trof geen blaam.
kwam een dialoog tussen de pkk en Ankara op
Saddam zijn offensief tegen de Koerden in de
Kort daarop dook er een filmpje op waarop niet
gang. Op 21 maart 2013 (Koerdisch Nieuwjaar)
jaren tachtig uitbreidde. Vanaf 1986 werden duialleen te zien was dat een politieagent het fatale
zorgde calan voor een sensatie door in
zenden Koerdische dorpen van de aardbodem
schot loste, maar ook dat zijn collega vervolgens
Diyarbakir een verklaring voor te laten lezen
gevaagd, culminerend in een gifgasaanval op de
trachtte de sporen uit te wissen.
waarin hij met zoveel woorden het einde van
stad Halabja. Tijdens de Anfal-campagne, verZe werden aangeklaagd. In de rechtszaal
de gewapende strijd afkondigde. De Koerdische
noemd naar de achtste soera van de koran, kwavan Cizre ben ik aanwezig bij de opening van
identiteit was veiliggesteld, zei hij. Nu was het de
men naar schatting 190.000 mensen om.
het proces. Voorin zitten de ouders van Nihat,
beurt aan de politiek, aan de het jaar daarvoor
Toen brak de Eerste Golfoorlog uit en zouden
ze ogen verslagen. Ook Leyla Imret zit in de
opgerichte hdp. Deze partij hergroepeerde
de kansen voor Iraakse Koerden spectaculair
zaal. De publieke tribune wordt vrijwel geheel
een zwik Koerdische partijtjes, maar wilde zelf
keren. Pedawi solliciteerde bij het Nederlandse
door advocaten in beslag genomen, zon veertig.
niet alleen maar Koerdisch zijn. Ze profileerde
leger en in het voorjaar van 1991 maakte hij als
Allemaal zijn ze Koerdisch en gekomen om een
zich als een linkse antikapitalistische partij
kapitein der genie deel uit van Operatie Provide
statement te maken. Sinds de jaren negentig
la het Griekse Syriza of het Spaanse Podemos
Comfort, een humanitaire missie bedoeld om
is veel politiegeweld onbestraft gebleven, vermet veel aandacht voor minderheden en
naar Turkije gevluchte
vrouwenrechten.
Koerden bij te staan. Het
Er was in Turkije dus
was bizar, zegt hij in zijn
onmiskenbaar sprake van
Koerdistan kan niet zonder buitenlandse hulp,
kantoor op de bovenste
vooruitgang in het Koerverdieping van de wolken
dische dossier. Tegelijk
maar kan daar tegelijk nimmer op rekenen
krabber die hij recent
kwamen de grenzen van
liet bouwen aan de rand
wat mogelijk was in zicht.
van Erbil, de hoofdstad van Iraaks Koerdistan.
telt Tahir Eli, een jurist uit Diyarbakir, buiten
Onderwijs in het Koerdisch op middelbare
Iedereen vluchtte weg, terwijl ik naar binnen
tijdens een rookpauze. Nu er eindelijk eens
scholen? Uitgesloten. Aardrijkskunde? Alle
ging. Het jaar daarop keerde Pedawi definitief
iemand terechtstaat wil ik daarvan getuige zijn.
Koerdische plaatsnamen zijn in het Turks. Ook
naar Iraaks Koerdistan terug. Er was inmiddels
Tussen twee zittingen door steek ik de afgede onderhandelingen tussen Ankara en de pkk
een no fly zone ingesteld en de twee belangrijkzette straat over waar zich het politiebureau
stokten en met de recent opgelaaide strijd lijkt
ste families, de Barzani en de Talabani, hadbevindt. Ik word hartelijk verwelkomd. Dat
een akkoord verder weg dan ooit. Riza Altun
den een quasi-autonome Koerdische autoriteit
die agenten geprobeerd hebben de zaak te veris een compagnon de route van calan en
gevestigd. Er waren een parlement, een volksdoezelen is natuurlijk niet fraai, zegt de Turkse
medeoprichter van de pkk. Als ik hem ontmoet,
lied en een vlag. In opdracht van de Koerdische
politiekapitein die me te woord staat, een derhoog in het Qandil-gebergte, overheerst scepsis.
deelregering bracht Pedawi de eerste computiger met sluik zwart haar en een te ruim zitWe maakten allerlei gebaren richting Ankara,
ters het land binnen. Na enkele jaren pionieren
tend geruit overhemd waar een schouderholster
maar steeds bleek het eenrichtingsverkeer, zegt
startte hij zijn eigen bedrijf in e lektronica. Hard
overheen gespannen is. Toch betrof het in zijn
hij. Volgens Altun was de pkk op voorwaarde
werken, niet zeuren, eerlijk geld verdienen, dat
ogen niet meer dan incidenten. Terwijl zijn colvan een vrije aftocht en een amnestieregeling
was wat hij wilde. De economische sancties
lega door mijn paspoort bladert, probeert de
zelfs bereid de wapens in te leveren, maar
waaronder Irak gebukt ging en de economische
kapitein duidelijk te maken dat het allemaal niet
wuifde Ankara dat weg. Ze zeiden: Eerst
blokkade die Saddam de Koerden oplegde drukgemakkelijk is, politieagent zijn in Cizre: Kinwapens inleveren, dan zien we verder. Altun
ten zwaar, maar boden ook kansen.
deren gooien stenen naar ons, waarom is dat?
schudt zijn grijze hoofd. Zeg me, is dat serieus
Eind jaren negentig maakte Pedawi zijn eerPersoonlijk wil ik niets liever dan mij dienstbaar
onderhandelen?
ste klapper toen hij met geleend geld vijfduizend
maken aan deze stad.
Net als andere Turkije-specialisten ziet Hugh
mobiele licenties kocht. Telefoonkabels lagen er
Voordat de kapitein naar Cizre kwam, was hij
Pope, verbonden aan de International Crisis
niet, zegt hij. Je kon in die dagen nog geen telegestationeerd in het verderop gelegen district
Group, de gebeurtenissen rond Kobani als een
foontje plegen vanuit Erbil naar de regeringsUludere. Op 28 december 2011 kwamen daar
keerpunt. Enerzijds versterkten die het Koerzetel in Salahedin. Hij verkocht drieduizend
tientallen smokkelaars om tijdens een nachtedische bewustzijn, tegelijkertijd deed Erdogan
mobiele lijnen aan particulieren en de rest aan
lijk bombardement van de Turkse luchtmacht.
alsof hij verheugd was dat de Koerden in het
de regionale overheid.
Ze zouden zijn aangezien voor pkk-strijders.
nauw gedreven werden en bleef hij passief , zegt
Nadat de Amerikanen in 2003 het regime
Iemand in Cizre vertelt me dat de lichamen
hij in Amsterdam. Het was alsof de maskers af
van Saddam omver hadden geworpen, begon de
veel van hen tieners uit dorpjes in de omgeving
gingen. Volgens Pope heeft Erdogans houding
economische boom. Terwijl in Bagdad sjiieten en
door de verzengende hitte dusdanig verkleefd
veel kwaad bloed gezet bij Koerden in Turkije:
soennieten elkaar op leven en dood bestreden,
waren geraakt met hun gedode lastdieren dat ze
Ze waren razend, echt razend. In verschillende
bleef Iraaks Koerdistan een baken van rust. Het
niet goed van elkaar te scheiden waren. Helegrote steden kwam het tot rellen tussen Koer-
heten, Jalal Talabani de eerste president van

het nieuwe Irak. Massouds (in 2013 verlopen)
termijn werd in augustus opnieuw twee jaar
verlengd. Zijn zoons en neven bezetten sleutel
posities in de regering, het leger en het bedrijfsleven, en Hiwa Osman, een prominente commentator en mediaconsultant in Erbil, spreekt
zonder omhaal van de koninklijke familie, wanneer ik de alomtegenwoordigheid van de Barzanis ter sprake breng.
Massoud is de zoon van mullah Mustafa Barzani, volgens diens aanhangers de personificatie
van het Koerdische onafhankelijkheidsstreven
gedurende de twintigste eeuw. Mustafa was
minister van Defensie van de kortstondige republiek van Mahabad (1946), de enige Koerdische
Wie nabij Cizre de grens met Irak oversteekt
staat die tot dusver het licht zag. Na een exil in de
en de Koerdische Autonome Regio binnenrijdt,
Sovjet-Unie stelde hij zich aan het
hoofd van de pesjmerga en begon
vanuit de bergen een partizanenstrijd. Nu eens steun zoekend bij
de Russen, dan weer bij de Amerikanen, wist hij begin jaren zeventig autonomie te bedingen bij Bagdad. De omslag kwam in 1975 toen
de Perzische sjah een geheime deal
met Saddam sloot en zijn steun
aan de Koerden introk. De Isralirs en de Amerikanen volgden
het Iraanse voorbeeld, Saddam zo
de vrije hand biedend. Het veroorzaakte een diep gevoeld trauma in
de Koerdische psyche, dat tot op
de dag van vandaag voortduurt:
het besef dat zij het niet kunnen
stellen zonder buitenlandse hulp,
maar daar tegelijk nimmer op
kunnen rekenen.
Het Koerdische onafhankelijkheidsstreven trok de afgelopen jaren een zware wissel op de
verhoudingen tussen de regionale
autoriteit in Erbil en de Iraakse
federale regering. Er is onenigheid over het bedrag dat Bagdad
jaarlijks overmaakt (officieel hebben de Koerden recht op zeventien procent van de Iraakse oliePesjmerga tussen Erbil en Mosul in Iraaks Koerdistan, aan de frontlinie met IS, 2015
inkomsten), en toen de Koerden
in 2013 een oliepijplijn met Turkije openden bevroor Bagdad het budget. Maar
stapt in een andere wereld. Niet alleen oogt het
de verzekeringsindustrie, de bouw... Het heeft
zo efficint is de Koerdische olie-industrie nog
veel welvarender, ook in ideologisch opzicht is
circa vijfduizend mensen in dienst en draait
niet en toen de olieprijs inzakte ontstond een
het ver verwijderd van het antikapitalistische
een jaaromzet van negenhonderd miljoen dolfinancile crisis. Nog steeds worden ambtenagedachtegoed dat de hdp aanhangt. Hier wordt
lar. Zakenanalisten rekenen Ster groep tot de
rensalarissen onregelmatig betaald en stagneert
vooral zaken gedaan en gewinkeld. De emantop-vijf van grootste bedrijven in de Koerdische
de import van consumptiegoederen. Een deal
cipatie van vrouwen, waar de hdp zich zo hard
Autonome Regio. Daarbij is Pedawi onbezolmet de federale regering wordt bemoeilijkt door
voor maakt, heeft hier geen prioriteit. Gebruidigd adviseur van president Massoud Barzani.
de inname van het olierijke Kirkuk en doordat
ken zijn traditioneel, tribaal nog zelfs.
Als ik hem spreek is hij juist terug van een reis
Massoud Barzani voortdurend de mogelijkheid
De strijd tussen de Barzani-familie en de
naar Washington, waar Barzani tot in het Witte
van een referendum over onafhankelijkheid
Talabani-familie leidde in de jaren negentig tot
Huis lobbyde voor steun in de strijd tegen Islaboven de markt laat hangen.
een compromis, waarbij de Barzani de regio
mitische Staat. Pedawi beschikt over een combiNet als vrijwel iedere Koerd in de Koerdirond Erbil als invloedssfeer behielden en de
natie van zelfverzekerdheid, eenvoud en eigensche Autonome Regio droomt Pedawi van een
Talabani het gebied rond de zuidelijk gelegen
zinnigheid die je in het bedrijfsleven alleen bij
onafhankelijke Koerdische staat. Hij vertelde
stad Suleymania domineerden.
selfmade zakenlui aantreft.
me dat zijn favoriete moment van de dag het
Massoud Barzani werd president van wat de
Iets daarvan blijkt wanneer hij me naar het
weerbericht op televisie is: Dan worden op een
Koerdische Autonome Regio (krg) zou gaan
belendende vertrek leidt waar een gedekte tafel
was pro-westers, seculier en stabiel. Investeerders stroomden toe, de olie-industrie floreerde.
Veel westerse landen openden er een consulaat.
Rondom de duizenden jaren oude citadel van
Erbil verrezen in hoog tempo hotels, zakenwijken, winkelcentra en gated communities.
Dreamcity heet het laatste speeltje voor Erbils
superrijken. Het ligt net buiten het zicht van
Pedawis kantoor: een ommuurde vesting met
villas, restaurants en loungebars. Alleen de wat
oudere Koerdische mannen met hun traditio
nele bruine pofbroeken die tussen de geparkeerde suvs opduiken herinneren eraan dat
hier twintig jaar geleden nog schapen graasden.
Ster groep, Pedawis bedrijf, is op dit moment
actief in de elektronica- en olietoeleveringsindustrie, maar ook in de reisbranche, de luchtvaart,
wacht. Zijn vrouw stond erop dat hij meenam

wat overschoot van de maaltijd van de vorige
avond. En dus zijn er in wijnblad gerolde rijsthapjes, zorgvuldig bereide kip, platte broden en
schuimige ayran, de traditionele gezouten yoghurtdrank. Laat ik dit vooropstellen, we hebben
heel veel bereikt in dit deel van Koerdistan, zegt
hij later bij de thee. Maar het had zoveel meer
kunnen zijn. Onze wegen hadden snelwegen
kunnen zijn, of treinsporen. Nu hebben we n
vliegveld in plaats van vier. Een verzorgingsstaat, zoals in Nederland, kennen we hier niet,
de overheid hangt van allerlei gemproviseerde
stukjes aan elkaar.
gegraven bedoeld om kamikazevoertuigen tegen

te houden. s Nachts verlichten bouwlampen op
houten staken de directe omgeving. Bij de allerlaatste positie reikt de positiecommandant een
verrekijker aan en gebaart in de richting van een
dorpje in de vlakte, zon anderhalve kilometer
verderop. Aan de zendmast die oprijst uit de
trillende hitte wappert de zwarte vlag van het
kalifaat zachtjes in de woestijnwind.
Of er in die Arabische dorpjes nog steeds
mensen wonen, wil ik van Askre weten wanneer
we weer in de auto zitten. O ja, zeker! zegt hij,
opgewekt. Via de achteruitkijkspiegel wisselt hij
een blik met zijn adjudant op de achterbank.
Daar zitten mijn informanten, zegt hij en laat
Voor zowel Iraakse als Syrische Koerden zou
een korte stilte vallen, alsof hij op het punt staat
de opkomst van IS het moment van de waarheid
me deelgenoot te maken van een geheim. Spoeblijken. Op 7 juni 2014 namen strijders van IS
dig wordt duidelijk met wie hij bijna onophoude stad Mosul in. Het was een donderslag bij
delijk aan de telefoon is. Het zijn verklikkers in
heldere hemel. Kort erna volgde Tikrit, destijds
de dorpjes aan de overzijde van de rivier. Askre
het bastion van Saddam Hoessein. Het Iraakse
betaalt ze in eenheden beltegoed van Korek, het
regeringsleger stortte als een kaartenhuis in
telecombedrijf van Sirwan Barzani, zijn baas.
elkaar. Voor de Koerden leek het aanvankelijk
Hij biedt vijf dollar voor een simpele tip, oploeen geweldige kans. Terwijl het Iraakse leger op
pend tot vijftig dollar voor serieuze informatie,
de vlucht sloeg, namen pesjmerga Kirkuk in. Ze
zoals eerder die ochtend, toen een van zijn conzitten er nog steeds en lijken niet van plan de
tacten gewag maakte van een colonne van vier
stad ooit nog aan Bagdad terug te geven. Maar
pick-uptrucks met IS-strijders, verderop in de
op 3 augustus kwam het bericht dat strijders van
vallei.
IS de Koerdische posities ten oosten van Mosul
Vervolgens check ik
hadden aangevallen.
dat met andere bronnen,
Sirwan Barzani weet
en probeer ik de inforhet nog als de dag van
Waarom die poppenkast van Irak overeind houden?
matie zo hard mogelijk
gisteren. Hij onderhanIrak bestaat niet meer, geen soldaat die ervoor wil vechten te krijgen, zegt hij. De tip
delde die dag in Parijs als
was afkomstig van een
bestuursvoorzitter van de
van zijn sterverklikkers.
grootste telecomaanbieDie heeft inmiddels goudgeld verdiend, wie
hij. Alleen ik weet hoeveel daar nog in zit en ik
der van de Koerdische Autonome Regio met de
weet maken we hem chef van politie in zijn dorp,
wil ze niet demotiveren.
top van de Franse telecomgigant Orange over
wanneer we dat eenmaal hebben veroverd. Mijn
Tussen Erbil en Mosul stabiliseerde de fronteen samenwerkingsverband. Sirwan, een neef
vraag of IS op haar beurt Koerdische verklikkers
linie zich langs de rivier de Zaab, een zijarm van
van Massoud, nam het eerste vliegtuig terug
heeft antwoordt hij bevestigend. Er zijn zelfs
de Tigris. De posities van de pesjmerga liggen op
naar Erbil, hees zich in een generaalsuniform en
Koerden die zich bij IS hebben aangesloten en
de oostelijke heuveltoppen, die van Islamitische
spoedde zich naar het front. Wat hij daar aantrof
nu tegen ons vechten.
Staat in de onderliggende vlakte en in de Arabiwas ontluisterend. Overal sloegen pesjmerga op
sche dorpjes aan de overzijde van de rivier. Veel
de vlucht. Nabij de berg Sinjar hadden pkkZo nu en dan pleegt IS aanslagen in Erbil. Het
te zien is er op het oog niet. Als ik het front in
strijders moeten bijspringen, nadat de yezidiparlement was doelwit en nabij het Amerikaanse
mei bezoek, is het al weer een week of wat gelebevolking aan haar lot was overgelaten. De eerconsulaat in de christelijke wijk ontplofte dit
den dat er sprake was van een directe confronste weken waren zwaar, erkent Barzani in een
voorjaar een autobom die een populair koffietatie. Volgens inlichtingenofficier Hassan Askre,
vijfsterrenhotel even buiten Erbil. We waren
huis verwoestte. Het leidde tot wantrouwen tuseen goedmoedige man die er tien jaar ouder uitsimpelweg verleerd te vechten.
sen de Koerden en de grote groep Arabieren die
ziet dan de 43 jaar die hij zegt te zijn, gaat de
Barzani, een robuuste man met dikke zwarte
naar het relatief veilige noorden vluchtten. In de
belangrijkste dreiging nu uit van zelfgemaakte
wenkbrauwen en zorgvuldig gecoiffeerd haar,
afgelopen maanden stabiliseerde de toestand
explosieven (ieds). Hij neemt me mee naar een
trekt zijn geparfumeerde rood-wit geblokte
enigszins: het aantal buitenlandse consulaten
veldje waar dikke metalen cilinders liggen uithalsdoek recht. Die avond is hij teruggekeerd
neemt weer toe en zelfs de Assyrische patriarch
gestald, een metalen hengsel erop vast gelast,
uit de beruchte zesde sector, waar vijftig prokeerde terug. Maar op economisch vlak blijft
zodat een volwassen man er twee kan dragen.
cent van alle aanvallen van Islamitische Staat
het aanmodderen. De olieprijs is nog steeds
Volgens Askre steken iedere nacht strijders van
plaatsvindt. Zes bodyguards turen gespannen
laag, investeerders blijven weg, de werkloosheid
IS in kleine bootjes de rivier over en verstopde uitgestorven lobby in. Dat de terreurgroep
steeg. Ook Pedawi merkt de gevolgen. Hij toont
pen de explosieven in de weg. Met behulp van
overwegend soennitisch-Arabische steden als
me een maquette van een bouwproject waarin
sensoren op het wegdek worden ze tot ontplofMosul en Tikrit zou willen veroveren lag voor de
hij participeert, een gecombineerde zaken- en
fing gebracht. Opsporingsapparatuur hebben
hand. Maar dat ze ook de Koerden zou aanvalwoonwijk. Geraamde productiekosten: twee
we niet, dus lopen we iedere ochtend vroeg van
len begrijpt Barzani niet. Waarom nog een extra
miljard dollar. Allemaal tot nader order opgepositie naar positie met onze ogen op de weg
front openen, wat is het strategisch belang? Het
schort. De ochtend van mijn bezoek aan Pedawi
gericht.
was volkomen irrationeel.
is er zelfs een demonstratie voor het parlement.
Met twee autos gaan we vervolgens de verHij vertelt hoe hij aanvankelijk veteranen
In het rijke Erbil was dat nog nooit vertoond.
schillende posities langs. Steeds opnieuw worzij aan zij met jonge pesjmerga het veld in
In Suleymania wel. Daar vond in 2011 op
den handen geschud en wordt thee gedronken.
stuurde, de oudste soms wel tachtig jaar. Die
kleine schaal een Koerdische variant van de
Rondom ieder heuvelfort zijn brede sleuven
lieten zich het hoofd niet zo gemakkelijk op hol
brengen door gruwelijke propagandafilmpjes.

Ook was het belangrijk niet te veel ineens te
willen. Barzani richtte zich daarom op de herovering van n enkel dorpje tegelijk. Zo probeerde hij de moraal erin te houden. IS noemt
hij een formidabele tegenstander. Dankzij Saddam Hoessein waren we het nodige
gewend, maar deze gasten hebben geen enkele
angst voor de dood.
Barzani zegt dat hij de volgende dag zal
doorvliegen naar Tsjechi. Hij hint op wapen
aankopen. De bewapening van de Koerden blijft
een uiterst gevoelige kwestie. Iraakse Koerden
hebben luchtsteun van geallieerden, waaronder
Nederland, maar klagen over een schrijnend
tekort aan zware wapens. Directe wapenleveringen zouden het Westen in conflict brengen met
Bagdad. Het doel is de Iraakse eenheidsstaat zo
goed en zo kwaad als het gaat intact te houden.
Barzani kan er weinig begrip voor opbrengen.
Waarom die poppenkast overeind houden?
zegt hij, honend. Irak bestaat niet meer, geen
soldaat die ervoor wil vechten.
Duitsland streek met de hand over het hart
en stuurde een Milan-antitanksysteem. Barzani
was er dolblij mee, maar nu is hij zo goed als
door zijn voorraad raketten heen. Ik ontzegde
mijn officieren de toegang tot het arsenaal, zegt
Matilde Gattoni/HH/Corbis
virtuele landkaart de weersvoorspellingen voor

heel Koerdistan uiteengezet, dus zonder inacht
neming van de bestaande landsgrenzen. Dat
ontroert me echt, dan bestt Koerdistan, al is
het maar voor even. Maar ook Pedawi weet dat
de realiteit weerbarstig is. De Amerikanen willen het niet, en ook de Turken zouden het niet
pikken, zegt hij. Het is belangrijk dat we nooit
de huidige werkelijkheid uit het oog verliezen.
Die is dat we twee miljoen vluchtelingen onderdak verlenen, dat er nauwelijks werk is en dat
we een frontlinie van duizend kilometer hebben
met de gevaarlijkste terreurgroep ter wereld.
Arabische lente plaats. Twee maanden lang

demonstreerden jongeren en studenten bij
de ingang van de bazaar tegen het gebrek aan
transparantie in de regering en de corruptie.
Bij gewelddadige rellen kwamen zowel demonstranten als politieagenten om. Begin oktober
van dit jaar waren er opnieuw rellen, nu tegen
het aanblijven van Barzani als president. Op de
eerste verdieping van Cultural Caf, een populaire loungebar in het centrum van Suleymania,
spreek ik Hoshyar Ali, een van de drijvende
krachten van de in 2009 opgerichte partij Gorran (Verandering). De partij was d grote verrassing van de parlementsverkiezingen van dat
jaar en stootte de partij van Talabani van de
tweede positie. Inmiddels maakt Gorran deel
uit van de regioregering van nationale eenheid.
De politiek, het bedrijfsleven, de media: alles
groeide uit tot het symbool van hoe de Koerden

in de gehele regio gedurende de twintigste eeuw
waren vervolgd. Aan de rand van de stad verrees
een monument en ieder jaar in maart vindt er
een herdenking plaats. Koerdische gezagsdragers komen dan uit Suleymania en Erbil, vaak
in gezelschap van internationale gasten. Maar in
2006 vonden ze een woedende menigte tegenover zich. Het waren bewoners van Halabja. In
Halabja zagen ze nooit iets terug van de welvaart
die de rest van de regio ten deel gevallen was.
Er werd beterschap beloofd, maar Naseh
Abdulrahim Rashid, een lokale burgerrechten
activist, kan daar alleen maar hartelijk om
lachen. De Koerdische Autonome Regio is
alleen in naam een rechtsstaat, zegt hij in een
sober ingericht huis aan de rand van Halabja.
De werkelijkheid is die van autoritair geleide
alles om vertrouwen, en dat ontbreekt, waardoor we de laatste stap, die naar een werkelijk beschaafd land, niet kunnen zetten. In dat
licht lijkt een eventuele onafhankelijkheid voor
Iraaks Koerdistan eerder een vlucht vooruit,
zegt Osman, cynisch: Er zou vooral sprake zijn
van een bananenrepubliek.
Vriendjespolitiek, corruptie, intimidatie: het

is waar Koerden over de grens met Syri eens
en voor altijd mee hopen af te rekenen, net als
met het patriarchaat. Ze proberen te realiseren wat hun leidsman, Abdullah calan, het
democratisch confederalisme noemt eerst
in het noordoosten van Syri en wie weet wel
in de gehele regio. Ze zijn antikapitalistisch,
milieubewust en moeten niets hebben van de
natiestaat. De Rojava Revolutie heet dit politiek experiment en het is tevens het
verhaal van een ideologische comeback, van een beweging die tot de
mestvaalt van de geschiedenis leek
te zijn veroordeeld, zichzelf heruitvond en zich tot inspiratiebron van
een bepaald deel van de westerse
intelligentsia wist te transformeren.
Leyla Imret is in Iraaks Koerdistan noch in Syrisch Koerdistan
geweest. Ze zou graag willen, maar
de tijd ontbreekt. Maar kan ze me
op weg helpen in Syrisch Koerdistan? De Turks-Syrische grens zit
potdicht. Wie het toch waagt riskeert uitzetting of erger. Ze aarzelt,
zegt dat ze erover moet nadenken.
Te veronderstellen dat Imret de
nodige contacten heeft, is niet zo
vreemd. De Partij van Democratische Eenheid (pyd), de drijvende
kracht achter de Rojava Revolutie,
is gelieerd aan de pkk en behoort
tot dezelfde ideologische familie
als Imrets hdp. Tegelijk kan de hdp
zich niet al te nadrukkelijk met de
pkk associren. Het maakt haar
kwetsbaar voor beschuldigingen te
heulen met terrorisme. Het dagblad Takvim meende zelfs een verEen meisje wast haar vaders auto in The English Village, Erbil, Iraaks Koerdistan
borgen boodschap in het hdp-logo
te herkennen. Wanneer je het nt
iets anders schikte had je de letters
pkk, stelde de pro-Erdogan-krant. Erdogan zelf
eenmanspartijen met een tribaal karakter.
wordt beheerst door twee families, zegt Ali, een
ging nog verder en riep op tot de vervolging van
Het is de donkere kant van het paradijs. Want
goed geklede dertiger met een zwarte designbril.
de in juni gekozen hdp-parlementarirs wegens
ondanks beloften van democratie en transpaDat frustreert. Volgens Ali is ruim zestig probanden met een terroristische organisatie. Dat
rantie zijn het volgens critici vriendjespolitiek,
cent van de Gorran-kiezers jongeren die willen
er sympathie is tussen de hdp en de pkk staat
corruptie en intimidatie die de toon zetten.
dat Koerdistan de stap zet naar een volwaardige
wel vast. Op een avond, als ik Imret naar een
Het officile verhaal is dat alles goed ging
democratie. Nu zijn we een Golfstaat vermomd
verkiezingsbijeenkomst in een buitenwijk van
totdat Bagdad het budget bevroor en IS haar
als democratie, zegt hij. Het is volkomen onduiCizre vergezel, worden er traditionele Koerdiopmars inzette, zegt een zakenman uit Erbil
delijk wat er met alle oliegelden gebeurt.
sche dansen uitgevoerd. Ondertussen worden
die anoniem wil blijven. Maar dat is de helft
De oorspronkelijke haard van het protest ligt
op een blinde muur ook propagandafilms van
van het verhaal, want het zijn incompeteneen uur rijden verderop, in Halabja. Dit stadje,
de pkk vertoond: begeleid door lofliederen op
tie en vriendjespolitiek die ons parten spelen.
op de grens met Iran, werd in 1988 getroffen
de Grote Leider calan zijn opgewekte jongens
Er is geen systeem, geen staat. Soms komt dat
door een gifgasaanval. De aanval werd op touw
en meisjes te zien die paraderen in de bergen en
door onkunde, maar even zo vaak door kwade
gezet door Ali Hassan al-Majid, alias Ali Chemischietoefeningen doen.
wil, om corruptie te verhullen. Het tribalisme,
cali en een van de getrouwen van Saddam. Meer
Hoe liggen de verhoudingen? De pkk heeft
de clans, dat remt af. In de zakenwereld draait
dan vijfduizend mensen kwamen om. Halabja
brainwash
festival
Damiaan Denys
David Vann
Nia Weijers
Patricia Churchland
Joris Luyendijk
Anita Allen
Tim Fransen
Stine Jensen
Marli Huijer
Haroon Sheikh
Nina Polak
John Gray
Wim Brands
Connie Palmen
Achille Mbembe
Kader Abdolah
Marlene Dumas
Jan Jaap van der Wal
Michael Sandel
en vl meer ...
24 oktober amsterdam
20 locaties
brainwashfestival.nl
B
investement strategies
2015 The School of Life
130 programmas
vlaams cultuurhuis
de brakke grond
federalisme uit, een model dat volgens haar in

In Irak was het de Eerste Golfoorlog die de
het laatste woord, altijd, zegt Mesut Yegen
heel Syri een kans zou moeten krijgen. Maar
opmaat vormde voor het eerste belangrijke
beslist. Volgens de aan de Sehir-universiteit in
het kloppende hart van de Rojava Revolutie, zo
Koerdische moment; in Syri was het de burIstanbul verbonden politicoloog is dat ook wat
benadrukt ze, blijft vrouwenemancipatie. Het
geroorlog die uitbrak in het verlengde van wat
de Koerdische situatie doet verschillen van de
kapitalisme en de natiestaat zijn niets anders
destijds nog hoopvol de Arabische lente werd
Ierse of de Baskische, waar de politieke arm de
dan voortbrengselen van eeuwenlange mangenoemd. In de zomer van 2012 hadden Koerdigewapende domineerde. Van het hdp-leidernelijke dominantie. Ieder alternatief begint
sche milities een groot deel van het noordoosten
schap vraagt dat een bijna niet vol te houden
daarom bij de strikte gelijkwaardigheid tussen
van Syri onder controle. Veel strijd werd er niet
balanceeract zeker nu de handschoenen uit zijn
mannen en vrouwen. Van daaruit kunnen we
geleverd. Het Assad-regime koos ervoor troeen de pkk en de Turkse staat elkaar weer volop
bouwen aan een samenleving waarin de mens
pen rond Aleppo in te zetten en trok zich uit de
bevechten, zegt hij. Imret ziet het anders. Het
waarlijk vrij is. Het vloeit eruit alsof er een revooverwegend Koerdische steden terug. Alleen in
is de pkk die de hdp mogelijk heeft gemaakt,
lutionair tekstboek wordt opgedreund.
Qamishlo en Hassak zijn op sommige plekken
zegt ze. Ze benadrukt dat er geen tegenstellinEn feitelijk gebeurt dat ook, want de leerstelnog regeringstroepen en dat leidt tot een ongegen bestaan, de twee liggen in elkaars verlengde:
lingen die Asia Abdulla zo routineus opsomt zijn
makkelijke co-existentie.
Mijn vader vocht met wapens, ik met woorden,
stuk voor stuk afkomstig uit de revolutionaire
Half november 2013 was de bestuurlijke
en wat mij betreft is dat de oplossing voor het
catechismus van Abdullah calan. Na de val van
autonomie van Koerdisch Syri een feit. Vanaf
Koerdische conflict.
de Berlijnse Muur groeide bij de pkk-leiding het
nu waren er drie kantons: Jazira, Kobani en
Introducties in Syri blijven evenwel uit.
besef dat het bestaande ideologische fundament
Afrin, met elk een eigen bestuur. Velen zagen
Geen man overboord. Eenmaal aan wal in
niet langer voldeed. De marxistische notie van
hier een verkapte coup dtat van de pyd
Koerdisch Syri worden journalisten binnen
klassen correspondeerde niet met de werkelijkin. Sommige Koerdische partijen maakten
enkele uren naar het mediacentrum in Amude
heid, het bleek geen zinvolle schematisering,
bezwaar, maar beseften tegelijk dat ze weinig
geshuttled, een adembenemende rit. Eerst voert
zegt Altun. In 1999 werd calan in Nairobi
konden uitrichten. In laatste instantie kan de
de weg door een hallucinerend heuvellandschap
door Turkse geheim agenten in de val gelokt en
pyd beschikken over de vuurkracht van de door
bezaaid met honderden jaknikkers. Allemaal
overgebracht naar een gevangenis op een eiland
de pkk getrainde Volksbeschermingseenheden
zijn ze bevroren in een andere houding alsof
in de Zee van Marmara. Hier kwam hij in con(ypg/ypj). Deze militie claimt over zestigduiiemand ergens een schakelaar heeft omgezet.
tact met het werk van Murray Bookchin (1921zend strijders te beschikken, waarvan veertig
Dan opent zich het landschap met graanvelden
2006) een Amerikaanse sociaal-libertaristische
procent vrouwen. Tijdens ons gesprek verhult
tot zo ver het oog reikt met hier en daar gigantidenker. Hoe dat precies gebeurde, is niet duiAsia niet dat er zeer nauwe banden tussen de
sche silos. En vervolgens, parallel aan de Syrischdelijk. Bezoek van buiten mocht calan de
twee bestaan.
Turkse grens, een lint van stadjes en steden.
eerste jaren niet ontvanAlles oogt even armoedig:
gen. Was het de Turkse
huizen zijn opgetrokken
staat zelf? Het is allemaal
uit kaal beton, wegen zijn
uiterst schimmig, zegt
Nieuwe rekruten gaan niet naar het front voor ze zich
onverhard, winkels verkopen alleen elementaire
de beginselen van de leer van calan eigen hebben gemaakt Martin van Bruinessen,
emeritus hoogleraar aan
levensbehoeften, plastic
de Universiteit Utrecht,
zakjes stuiven rond. Op
die het Koerdische vraagstuk al decennia op de
Net als de Koerden in Irak kregen ook Syrische
steun vanuit Damascus hoefde het gebied in de
voet volgt.
Koerden te maken met IS. Het front is nog
afgelopen decennia niet te rekenen. De Assads
steeds volop in beweging. Tijdens mijn verblijf
knepen de Koerden liever af, veel van hen
calan heeft steeds gezegd dat hij niets liein Rojava veroveren de Koerden het overwegend
beschikken niet eens over identiteitspapieren.
ver wil dan Bookchins denken op het MiddenArabische stadje Tell Abyad, zodat ze twee kanOosten toepassen. Het beoogt democratisch
tons met elkaar kunnen verbinden. De euforie
Ten tijde van de oprichting van de pyd had
zelfbestuur van onderop, vergelijkbaar met de
ging echter snel over in paniek toen IS vervolAsia Abdulla niet kunnen vermoeden dat er tien
Zwitserse kantons. Veel aandacht is er ook voor
gens een verrassingsaanval op Kobani uitvoerde
jaar later een quasi-autonoom Koerdisch Syri
vrouwenemancipatie, tolerantie ten opzichte
waarbij honderden doden en gewonden vielen.
zou zijn, laat staan dat haar partij daarin de toon
van minderheden en ecologie. DemocraEn nadat ook Hassak was aangevallen kwam
zou zetten. Ze is de vrouwelijke helft van het duo
tisch confederalisme, noemde calan de varier een vluchtelingenstroom op gang die lange
dat leiding geeft aan de pyd en we zitten in de
ant waarmee hij zelf op de proppen kwam. In
files veroorzaakte op de doorgaande weg langs
ontvangstruimte van het partijkantoor, een
Turkije mondde het uit in de stichting van de
de Turkse grens.
onopvallend gebouw in een straat in Qamishlo,
pro-Koerdische regenboogpartij hdp. Maar in
Toch is het elan na anderhalf jaar vechten
de grootste stad van Rojava. Betonnen rioolbuihet noordoosten van Syri kwam het dus tot
nog altijd groot. De frontlijnpositie die ik bezoek
zen doen dienst als road blocks. Asia, een kleine
een heuse alternatieve staatsinrichting. Er zijn
beschikt slechts over een DShK-machine
gedreven vrouw van begin veertig, stroopt haar
volksraden op buurtniveau, rechtbanken met
geweer. Botan Cizir, de 28-jarige commandant,
mouwen op. Haar ogen glimmen. Begin dit jaar
juryrechtspraak, en Qamishlo kent sinds kort
erkent dat hij graag de beschikking over meer
werd ze door de Franse president Hollande ontzelfs een volksuniversiteit, de Mesopotami
zware wapens had gehad, maar brengt tegelijk
vangen op het Elyse. Er werd gesproken over
Academie, die crash courses in het denken van
het onfortuinlijke lot van het Iraakse regeringsde wederopbouw van Kobani en de mogelijkAbdullah calan verzorgt.
leger in herinnering. Het is het moreel dat telt,
heid van Franse luchtsteun. Ze vocht persoonJanet Biehl, een Amerikaanse activiste die
zegt hij. En dat wordt gevoed door het hogere
lijk mee in de strijd tegen Islamitische Staat.
het gebied eind 2014 samen met David Graeber
doel dat de pyd nastreeft. Nieuwe rekruten gaan
Nu vertelt ze honderduit over de transformatie
bezocht, beziet de Rojava Revolutie met een welniet naar het front voor ze zich de beginselen
die het gebied in de afgelopen twee jaar heeft
willend oog. Biehl was jarenlang de partner van
van de leer van calan eigen hebben gemaakt,
ondergaan. Zo kwam er een sociaal contract, dat
Bookchin en is de bezorger van zijn ongepublieen cursus van een week of zes.
de rechten van minderheden garandeert en ook
ceerde werk. Problemen zullen er ongetwijfeld
In het kantoor van de pyd heeft Abdulla
in het kantonbestuur hebben naast Koerden
zijn, schreef ze in een reisverslag. Maar naar wat
steeds aan een half woord genoeg, op vragen
ook Arabieren en Assyrirs zitting. Trots wijst
ik ervan meekreeg staat Rojava voor tolerantie
volgen gestructureerde betogen, colleges bijna.
Abdulla erop dat vrouwen en mannen nu gelijke
en pluralisme in een deel van de wereld dat zijn
Geduldig legt ze de notie van democratisch conrechten hebben en dat polygamie is afgeschaft.
*Actie geldig t/m zaterdag 14 november a.s. Prijswijzigingen, druk en zetfouten voorbehouden.
35%
KORTING
E-bikes tijdelijk tot
Actie geldig
t/m zaterdag
14 nov
E-BIKES
Gratis proefrit op
ikes?
n van onze e-b
AL VANAF
999
(bij u in de straat
Vrijblijvende
demonstratie
& service
aan huis
Ja, ik wil graag de gratis brochure

Dhr.
Mevr.
Naam
Adres
Telefoon
Postcode/Plaats
E-mail
Stuur de coupon zonder postzegel naar Stella Fietsen, antwoordnummer 725, 8070 WB Nunspeet
Vul de coupon in,

ga naar Stellafietsen.nl
of bel naar:
0341 - 25 22 66
a.s.
1510-Groene Amsterdammer
euwe showroom
Of bezoek onze ni
in Nunspeet
Oosteinderweg 90
9:00 - 17:00
Za
:30
Ma-Vr 8:30 - 17
Maar een aanzienlijk deel is trouw gebleven aan

portie fanatisme en onderdrukking wel heeft
zie ik haar in een spijkerbroek. Het is eind juni
Assad en heeft zich verschanst in eigen wijken
gehad.
en de parlementsverkiezingen zijn achter de
in Qamishlo, waar christelijke milities patrouilCritici menen dat de pyd, hoe goed haar
rug. Ze oogt ontspannen. In Cizre behaalde de
leren. Soennitische Arabieren zitten tussen alles
bedoelingen ook mogen zijn, bezig is het noordhdp 93 procent van de stemmen. Imret zegt blij
in. In een Arabisch dorpje dat enkele dagen
oosten van Syri in een eenpartijstaat te verante zijn dat de campagne afgelopen is, nu kan ze
daarvoor op Islamitische Staat heroverd is,
deren. Zon criticus is Saad, een 36-jarige Koerd
eindelijk aan de slag, brgermeisteren, zoals ze
vraag ik een oudere man waar zijn loyaliteit ligt.
die tot 2012 als leraar Engels op een particulier
zegt. Glimlachend wijst ze door het raam op de
Zijn antwoord is veelzeggend: bij wie de baas is.
taalinstituut werkte. Van hem was me verteld
betonnen middenberm die ze groen heeft laten
Zoals in het hele Midden-Oosten.
dat hij me de andere kant van Rojava kon laten
schilderen.
Osama Ahmed, oprichter van het Mandela
zien. We spreken af in een loungebar op de rand
Het zal allemaal heel anders lopen. Eind
House, een ngo die workshops en trainingen
van de christelijke wijk van Qamishlo. Elders
juli grijpt Erdogan de moord op twee Turkse
good governance verzorgt, benadrukt dat de
in de stad domineren afbeeldingen van calan
politieagenten aan voor een groots offensief
pyd echt iets anders is dan het Assad-regime
en ypg-martelaren. Maar hier staren twee martegen de pkk. De aanslag op de agenten was
of Islamitische Staat. Hij houdt kantoor op de
meren beelden van vader en zoon Assad elkaar
een vergeldingsactie voor de bomaanslag op
derde etage van een half afgebouwd flatgebouw
van weerszijden van een kruispunt aan. Binnen
een Koerdisch cultureel centrum, waarbij 34
in het centrum van Qamishlo. Op tafel slingeren
draait een dj acid jazz van St. Germain, op zijn
jonge activisten omkwamen. Ze werd opgekoffiebekertjes, in een hoek staat een flip-over.
onderarmen zijn grote Assyrische kruizen getaist door IS, maar sinds Kobani beschuldigen
Laten we niet vergeten dat de pyd een hoop
toeerd. Saad en ik zijn de enige gasten. Hij
Koerden de Turkse staat ervan de terreurgroep
goede dingen doet. Ze hebben ervoor gezorgd
haast zich te onderstrepen dat hij van Assad
te steunen. Wat volgt is een luchtoffensief tegen
dat er elektriciteit en water is, dat het vuilnis
niets moet hebben. Met zijn wijsvinger strijkt hij
pkk-kampen in Qandil. Rellen breken uit, Koerwordt opgehaald. Er is ruimte voor een vrije
langs zijn keel. Voor wat resteert van het regime
dische steden verklaren zich autonoom, pkkpers en ze laten de priv-sfeer intact.
zegt hij niet bang te zijn, wl voor wat de pyd
strijders zetten checkpoints op, gevolgd door
Ahmed steekt een Gitanes-sigaret op. De
of de ypg zou kunnen doen. Ik heb veel respect
acties van het Turkse leger. Geleidelijk verandert
donkere kant is dat de pyd zich publieke midvoor de manier waarop ze strijd leveren tegen
het zuidoosten van Turkije in een oorlogsgebied.
delen toe-eigent en dat pluralisme van ze schiet
Islamitische Staat, zegt hij. Maar voor de rest?
Al snel spitst het conflict zich toe op Cizre.
serieus te kort. Er zijn hier te veel partijen die
Saad is een aanhanger van de partij van
Opnieuw worden er geulen gegraven, jongeren
de doelstellingen van de Rojava Revolutie
Massoud Barzani. Onder de Koerden waren er
nemen de wapens op en het leger omsingelt de
nastreven. Tegenspraak is er nauwelijks nog.
aanvankelijk twee rivaliserende kampen: een
stad. Er komen berichten over burgerdoden en
Ahmed tikt zijn sigaret af, zijn blik dwaalt door
coalitie van linkse partijen waarbinnen de pyd
voedseltekorten. Ondertussen maakt de Turkse
dominant was versus
minister van Binneneen coalitie van partijen
landse Zaken bekend dat
loyaal aan Barzani. AanImret per direct wegens
De dag loopt op zijn einde, de zon kleurt goud. Te midden
vankelijk werd er in Erbil
opruiing uit haar ambt
nog geprobeerd tot een van roze en gele stokrozen vinden we het graf van Hasm Zana is gezet. Aanleiding is een
akkoord te komen. Maar
reportage van het Ametoen de pyd eenzijdig de
rikaanse Vice, waarin ze
de vensterloze ramen naar buiten. De pyd wil
autonomie verklaarde, was het volkomen duivaststelt dat er sprake is van een burgeroorlog
de macht aan het volk geven, maar in de prakdelijk wie er in Noordoost-Syri de baas was. In
in Turkije. Zelf neemt ze er pas later kennis van.
tijk geeft ze die aan de mensen in haar directe
een bittere verklaring beschuldigde Barzani de
Op het moment van de aankondiging zit ze afgenabijheid. Daar is een woord voor. Hij kijkt veel
pyd ervan gemene zaak met het Assad-regime te
sloten van de buitenwereld in een huis in Cizre
betekenend.
maken. Wat beoogt die revolutie van ze? Tegen
waar ze waakt over een groep vrouwen met
Toch ligt de zwakke plek van de Rojava Revowie is zij gericht? Ze hebben het gebied van het
jonge kinderen.
lutie elders. Zo is daar Erdogan die heeft laten
regime cadeau gekregen.
doorschemeren nooit een Koerdische staat aan
In een achterafstraat van Amude spreek ik
maar die zaterdag in juni is alles licht en hoopde Turkse zuidoostgrens te zullen tolereren.
Mohammed, een herenboer die net als Saad
vol. De toekomst lijkt open. Na het gesprek in de
Maar bovenal is er de snelle leegloop van het
anoniem wil blijven. Hij vertelt hoe strijders
hotellobby rijdt Imrets jongere broer ons naar
gebied. Elisabeth Kauria, de Assyrische vicevan de ypg op 27 juni 2013 het vuur openden
de begraafplaats van de stad, een ommuurd
presidente van Jazira, vertelt me dat er in minop een betoging van Barzani-aanhangers. Er
terrein nabij de Tigris. De dag loopt op zijn
der dan een jaar tijd alleen al uit haar kanton
kwamen drie mensen om, waaronder zijn zeseinde, de zon kleurt goud, grafstenen werpen
meer dan 240 artsen zijn vertrokken, zodat er
tienjarige buurjongen. Het zijn terroristen!
lange schaduwen. Te midden van roze en gele
nu een tekort is. En niet alleen hoogopgeleide
gromt hij. In de eetkamer zitten de overige
stokrozen vinden we het graf van Hasm Zana,
mensen, iedereen die de kans krijgt vlucht weg.
familieleden bijeen. Mohammeds verhaal wordt
Leylas vader een grote
Je ziet het bij de veerpont, hij gaat vol heen,
ondersteund door een rapport (Under Kurdish
marmeren tombe. Zo nu
zie groene.nl
maar komt leeg terug. In Qamishlo zijn weinig
voor Dossier Kruitvat
Rule) van mensenrechtenorganisatie Human
en dan bezoekt ze het
Midden-Oosten
mensen in de straten, rolluiken zijn neergelaten,
Rights Watch, dat gewag maakt van intimidagraf. Op de achterkant
ramen dichtgespijkerd. Saad schat dat van zijn
tie en arrestaties van politieke tegenstanders
zijn in rood en geel twee
familie inmiddels meer dan zeventig procent
beschuldigingen die door de leiding van de
sterren ingelegd, het beeldmerk van de pkk. Dat
vertrokken is. Hijzelf wil wel, maar vooralsnog
pyd in een verklaring werden tegengesproken.
is recent gedaan, vertelt Imret, en eigenlijk is het
ontbreekt het hem aan middelen. Daarmee
Bij de pyd zeggen ze dat ze voor alle Koerden
verboden. De politie kan het verwijderen, zegt
dreigt de Rojava Revolutie een revolutie zonder
werken, maar ze werken slechts voor zichzelf ,
ze zacht. Het lijkt haar niet te verontrusten.
volk te worden. Abdulla erkent het probleem.
vervolgt Mohammed, die zich geleidelijk steeds
Daarom mogen we niet versagen, zegt ze. We
meer opwindt. Ze zijn als Lenin, Stalin!
Dit artikel is tot stand gekomen met steun van
moeten doorgaan, laten zien dat Rojava econohet Fonds Bijzondere Journalistieke Projecmisch levensvatbaar is.
Niet alleen de Koerden zijn verdeeld, ook de
ten ( fondsbjp.nl). Een uitgebreide versie van
Terug in Cizre spreek ik Leyla Imret in de
christelijke minderheid is dat. Er zijn er die zich
dit verhaal verschijnt als e-book bij uitgeverij
lobby van het Mm u Zin Hotel. Voor het eerst
hebben aangesloten bij de Rojava Revolutie.
Fosfor ( fosfor.nl).
Briefwisseling over ironie
De mens en zijn
overbodigheid
In zijn essaybundel Vechtmemoires
bestempelt Joost de Vries ironie
als iets voor oudere generaties.
De nieuwe generatie wil ernstig
genomen worden. Onmogelijk,
volgens P.F. Thomse. We zijn ertoe
veroordeeld een rol te spelen.
door P.F. Thomse & Joost de Vries
beeld Gabril Kousbroek
Beste Joost,
We moeten het er toch even over hebben. In je Vechtmemoires zet je
de ironie weg als een overleefde stijlvorm, iets voor oudere generaties.
Zou het waar zijn, zou ik niet hebben opgelet? Al sinds Socrates werkt
de ironie als middel om onze relatie tot de wereld te onderzoeken. En
nu, ergens onderweg tussen jou en mij, zou dat middel ineens uitgeput
zijn? Je betoog is toepasselijk getiteld Waar we het over hebben als we
het over ironie hebben. Inderdaad krijg ik sterk de indruk dat jouw ironie niet de mijne is. Jij maakt je in je essay in de eerste plaats druk over
allerlei lifestyle-probleempjes van jonge mensen. Vervolgens definieer
je ironie als een flauw trucje om niet te hoeven zeggen wat je meent.
Of niet te hoeven menen wat je zegt. Het zou wel eens de ziekte van
deze tijd kunnen zijn, stel je misprijzend. Inderdaad leven we in het tijdperk van de self advertisement. Het is niet anders, de media zijn social
geworden. De babbelaars hebben het voor het vertellen.
Dat is zon gnante aangelegenheid
dat het voor hen kennelijk noodzakelijk wordt een dubbele
bodem in te bouwen. Een
bodem waar iedereen
vervolgens
dubbel
en dwars doorheen
zakt.
Jij zegt dat het anders moet. Houd op met die dubbele bodems, zeg je,
wees oprecht. Sta in voor wat je zegt en wat je doet. Wees eerlijk.
Je had ook kunnen zeggen: houd op met het gebabbel, met je nonstop self advertisement, stap uit je enge ikje en laat je meevoeren door
de machtige stromen van het denken dat onpersoonlijk is. Want mijns
inziens is niet de gemakzuchtige ironie de kern van de zaak, maar het
continue zelfcommentaar waartoe de permanente online-mens zich
heeft verplicht. Iedereen ondertitelt tegenwoordig zijn eigen leven, illustreert het met fotos en verspreidt dit zelfbeeld onder zijn honderden of
duizenden volgers.
Ik kijk daar niet van op. Online de aandacht trekken is slechts een
nieuwe fase in de eindeloze worsteling van de moderne mens met zijn
overbodigheid.
Jij komt in opstand tegen die overbodigheid. Uit jouw hele stuk
spreekt een verlangen jezelf serieus te nemen en serieus genomen te
worden. Je vindt het belangrijk om ergens van overtuigd te zijn en je
vindt het idioot dat ik daar bang voor zou zijn. Kijk, Joost, eh, hoe zal
ik het zeggen. Natuurlijk zijn geloof en overtuiging nodig om je eigen
kleine bergjes te kunnen verzetten, ook ik ben daarin niet anders. Toch
zijn we, ook als we volledig overtuigd zijn van wat we doen c.q. moeten
doen, ertoe veroordeeld een rol te spelen. Die hoeven we niet eens zelf
te verzinnen, ze wordt ons toegekend door de toevallige betrokkenen
die ons gadeslaan. Die rol ligt niet vast, die kan in elke nieuwe situatie
opnieuw gestalte krijgen. In de ogen van de ander zijn we of tragisch
of komisch. Je kunt je daar druk over maken of niet druk over maken,
over die blik van anderen. Zelfbewuste mensen maken zich er wl druk
over en proberen die objectivering door anderen te manipuleren. Hier
komen we op het terrein van de lifestyle, waar jij zo mee worstelt.
Lifestyle is de esthetische uitdrukking van een ethisch ideaal: het
perfecte leven. Niet: zo ben ik. Maar: zo wil ik zijn. In die zin is het
lifestyleplaatje een parodie op het volmaakte leven, een kitschachtige
samenvatting van iets wat niet bestaat. Ironie pur sang.
Die esthetisering van de ethiek zie ik in jouw kringen steeds optreden. Het gaat over die overmatig zelfbewuste jongvolwassenen uit de
middenklasse met hun voortdurende obsessie met hoe kom ik over?.
In mijn ogen kan zoiets zoals altijd bij ijdelheid slechts leiden tot
lulligheid en belachelijkheid. Men zegt: ik wil de wereld ernstig
nemen. Men bedoelt: ik wil door de wereld ernstig genomen worden. Dat is ipse facto ridicuul, aangezien de
wereld zich van onze beweegredenen niets aantrekt. Op het moment dat een vulkaan uitbarst
wordt het vanzelf ernstig. Daar heeft de wereld
Joost de Vries niet voor nodig.
Dit ernstig genomen willen worden is inderdaad een generationeel probleem, het is zelfs een
generationeel perpetuum mobile. Alle jonge mensen willen meetellen in een wereld die alvast zonder
hen is begonnen te draaien.
De moderne mens en zijn overbodigheid. De
moderne mens en zijn stuntelige pogingen die overbodigheid te overwinnen. Het verschil maken, zoals het in
lifestyle-taal heet. New Sincerity wordt de stroming van
(Amerikaanse) schrijvers genoemd, die weer oprecht durven
zijn, om in het jargon te blijven. Bij zulke zelfverklaarde oprechtelingen
is het masker aan het gezicht vastgegroeid, wat altijd lastig is als je een
rol aan het spelen bent. Jij zegt dat dit goed is, zon met het gezicht
vergroeid masker. Als iemand niet anders kan, moet het wel waar zijn
wat hij doet. Ik draag geen masker, want ik zie het niet. (Vergelijk de
slapstickscne van de man die zijn bril niet kan vinden omdat hij die op
zijn voorhoofd heeft.)
Waar ben je bang voor? Dat zal ik je zeggen. Ik ben bang voor mensen die geloven dat de rol die ze spelen echt is. Die ophouden met nadenken. Die op een gegeven moment een streep zetten en zeggen: dit is het.
Hier gaan we het mee doen.
Richard Rorty wie kent hem nog? spreekt in dit verband van een
final vocabulary. Eindtaal. Het is een wijze van spreken die geen twijfel
toelaat en ook geen tegenspraak. Er worden

waarheden mee uitgedrukt die je op hun
woord moet geloven. Een final vocabulary
is anti-intellectueel, anti-democratisch en,
voor wat het jou waard is, anti-literair. Het
zijn woorden waar buiten niets bestaat. Totalitaire taal. Definitief tot de dood erop volgt.
Voor Rorty ik volg hem in zijn Contingency, Irony and Solidarity is ironie
essentieel voor een democratische rechtsstaat waar mensen zich op intelligente wijze
met elkaar verstaan. Irony is redescription.
Ironisch denken betekent herformuleren.
Nieuwe woorden vinden. Ironie is derhalve
sowieso conditio sine qua non voor het
schrijven. Maar het is tevens de belangrijkste bouwsteen voor de open samenleving.
Zonder ironie raken we verstrikt in de dogmas en propaganda van
final vocabularies. Jij noemt dat wantrouwen tegen totalitair denken
een generationeel probleem. Ik zou daar niet zo zeker van zijn. Het
zijn jouw leeftijdsgenoten die tegenwoordig met hun final vocabulary
en hun onthoofdingsmessen heel humorloos de genocide verheerlijken. Het zijn jouw leeftijdsgenoten die tegen dit terrorisme harde
veiligheidsmaatregelen eisen. De totalitairen hebben langzamerhand
weer het hoogste woord.
Dan heb ik het nog niet over de totale ironieloosheid van het inter
nationale beleidsjargon, dat een angstaanjagende verspreiding heeft.
Het is een jargon waarin kritiek per definitie negatief is. Waarin de
ontkenning als ondermijning van de waarheid bij voorbaat deel
uitmaakt van het kwaad en derhalve geen bestaansrecht heeft. Onder
mijnende geesten horen niet thuis in het positieve verhaal dat de anonieme beleidsmaker verkondigt. Beleid is bouwen, kritiek is breken.
En ten slotte is ook de daadkracht der jonge generatie die je in je
eigen anti-ironie-essay met zoveel jeugdig elan proclameert, de uit
drukking van een eindtaal. Oudere schrijvers als ik zouden [uitkijken]
over een landschap dat inmiddels allang geruimd is. Let op de terminologie van het begrafeniswezen. Nee, dan de jongere generatie schrijvers, () zij kijkt uit over een landschap dat wijd open ligt en dat nu
bebouwd kan gaan worden. Als je iets wilt bouwen, kan ironie nooit je
materie zijn. Waarom zou je iets willen opschrijven wat alleen tussen
aanhalingstekens kan staan? Dergelijke taal maakt zichzelf waar door
te stellen dat zij waar is. Het zijn laatste zinnen, zinnen waaraan niets
meer toe te voegen is.
Terwijl er heel wat over te zeggen valt. Zo had je best mogen uitleggen
wat jonge schrijvers in hemelsnaam bouwen in dat wijd open landschap. Sorry dat ik het toch nog even tussen aanhalingstekens plaats,
maar anders is het mij wat te pompeus. Het klinkt me zo Rutte-achtig,
dat bouwen. Herschrijven dat woord, zou ik zeggen. Dat kan beter.
Met een beetje ironisch vernuft vind je vast iets beters, want iets maken
kan ook met humor hoor, en met relativering. Dat deed collega Shakespeare ons al zo onnavolgbaar voor. Neem je zelf iets minder serieus en
je instrumentarium als schrijver juist iets meer, dan zul je begrijpen hoe
onmisbaar de ironie is en hoe onleefbaar de wereld zal worden als jullie
dat hele wijd open landschap gaan dichtbouwen zonder nog maar een
moment aan haar te denken.
Pas op voor het drijfzand van de managersretoriek, Joost. Blijf nadenken, blijf ontkenningen zoeken. Een laatste woord is ook altijd weer een
eerste woord van iets geheel anders. Vandaar dat tegenspraak en ontkenning zo vruchtbaar zijn. Verlies dat niet. Schaf de ironie niet af. Wantrouw de bouwers. Voor je het weet benemen ze je het zicht. Houd het
verlangen in stand. Je bent een schrijver, je speelveld is de oneindigheid.
Net als dat van God, ja. Baken het alsjeblieft niet al te zeer af.
Ironie is de
belangrijkste
bouwsteen
voor de open
samenleving.
Zonder ironie
raken we
verstrikt in
dogmas en
propaganda
Een oprechte groet,

Frans
Beste Frans,
Ik heb zojuist de verfilming van jouw J. Kessels gezien wat moet dat
een feestje voor je zijn geweest. Wat een heerlijk vette ongein. En: als je
haargrens dat al niet was in de Nederlandse Letteren, dan heeft Fedja
van Hut hem nu voorgoed legendarisch gemaakt.
Op de perspresentatie van de film vertelde een medewerker van
jouw uitgeverij dat ze vlug jouw grootste romans in chique edities
gaan heruitgeven. Fijn moet dat zijn. Toen hij het zei dacht ik: is dit
niet een aangewezen aangelegenheid om eens het grote, definitieve
essay over het oeuvre van P.F. Thomse te schrijven? De beschouwing
die alle andere beschouwingen over P.F. Thomse overbodig maakt,
het laatste woord?
En toen dacht ik aan wat je me schreef. Over eindtaal, over een final
vocabulary. Kijk, ik weet heel goed dat wat ik ook over je zou kunnen
schrijven, ik er niemand van zou overtuigen dat dat het laatste oordeel
ooit zou zijn. Gelukkig, want intelligente literatuur is altijd op meer dan
n manier uitlegbaar. Maar wat nu als ik het stuk schreef met alleen
dat in mijn achterhoofd, dat wat ik op papier zet ook maar een mening
is, een van de oneindig vele? Dat is een gedachte die elke ambitie zou
ondermijnen. Committeer ik mezelf niet veel diepgaander als ik denk:
dit is de enige mening die telt en hier komt de essentile twist ook al
weet ik dat dat niet zo is?
Ironie als herformuleren klinkt mooi en literair, irony is rediscription. Daar kan ik het niet mee oneens zijn. Jij zegt: jullie ironie heeft
met lifestyle te maken, met de esthetische uitdrukking van een ethisch
ideaal () Niet: zo ben ik. Maar: zo wil ik zijn. Jij zegt: kies voor relativering. Ik zeg: maar beste Frans, die relativering zit in ons dna, die
relativering vergeten we echt geen seconde hoor. We weten zo goed wie
we zijn dat we bijna niet meer durven te bedenken wie we zouden willen
zijn. Dat is de ondermijning, hoe omzeil je die? Want wie wil er nu zijn
zoals hij is, wie wil er niet beter zijn?
Ik weet trouwens niet wie we zijn, ik heb niet het idee namens
iemand te spreken alleen al zo op schrift klinkt het al veel meer absoluut en minder ambigue dan ik het voel. Maar Philip Huff zei laatst iets
interessants bij Buitenhof, dat het de uitdaging is van deze generatie om
zich te verhouden tot het Grote Niets dat Mark Rutte heet.
Misschien ben ik te onbekend met final vocabulary, met eindtaal.
Rortys Contingency, Irony and Solidarity is van 1989 ik beloof het
bij deze op mijn leeslijstje te zetten. Tijdens mijn studie was een boek
over de wereld van na 1989 in zwang, namelijk Francis Fukuyamas
The End of History and the Last Man, waarin hij betoogde dat nu het
IJzeren Gordijn was opengeschoven, de wereld zich kon gaan opmaken voor een eensgezinde liberale vrijemarktdemocratie. Dat boek was
een boksbal, want ik studeerde geschiedenis en internationale betrekkingen toen de war on terror net op zijn hoogtepunt was. Fukuyama
gold als een wild anachronisme, iemand die door Mohammed Atta
en Osama bin Laden belachelijk was gemaakt; het Bush-tijdperk
behoorde niet aan Fukuyama toe, maar aan mensen als Samuel P.
Huntington met hun botsende beschavingen. En toch lijkt Fuku
yama inmiddels sluipenderwijs gewonnen te hebben; de beschavingen
botsen volop, maar nog steeds heerst in het Westen het idee dat de
geschiedenis af is, dat politiek een kwestie van modderen is, regeltjes
maken, dat Groot Geld bepaalt.
Hier aan de redactietafel, in het souterrain van De Groene, voerden
we laatst een interessante discussie. Een redacteur wilde schrijven over
zijn teleurstelling in de Partij van de Arbeid. Volgens hem had de partij
haar sociaal-democratische idealen in dit kabinet met de vvd voorgoed
te grabbel gegooid. Ik wist niet zo goed waar hij het over had. Mijn collega had nog Den Uyl in zijn hoofd, ik ken daarentegen de pvda niet
beter dan als de partij van Wim Kok, die zijn ideologische veren ostentatief had afgeworpen, als de partij die meedenkt met marktwerking en
privatisering, de Derde Weg. En bovendien, nog los van de pvda, in de
kabinetten zoals ik ze heb meegemaakt kan iedereen met iedereen regeren, en heeft iedereen met iedereen geregeerd, zonder op onoverkomelijke ideologische gewetensbezwaren te stuiten. Ze zijn centrum-links
geweest, dan weer centrum-rechts Mark Rutte gaat er prat op dat hij
niet iemand van grote vergezichten is. Geen eindtaal bij hem. Spreekt
Geert Wilders eindtaal? Hij lijkt misschien verliefd op het geweld van
zijn eigen woorden, maar hij doet geen seconde een poging ze serieus
om te zetten in beleid. Veel woorden, geen daden dat is pas ironie, dat
is pas jezelf niet committeren.
Wat denk jij: leven we nu in het Grote Niets, of zie jij echt overal
eindtaal opduiken?
De wereld trekt zich niets aan van onze beweegredenen, daar heb
je gelijk in. Op een dag barst de vulkaan. Op een dag smelten de pool
kappen en staat Nederland tot aan het drielandenpunt onder water. Op
een dag verandert de zon in een Rode Reus en verschroeit hij alle mensen, dieren, planten, gebouwen en boeken (zelfs de onze!) op deze aarde.
De vraag is, Frans, gaan we daar als couch potatoes op zitten wachten, of
gaan we in de tussentijd proberen iets van betekenis te verzinnen?
Beste groeten, J.
Beste Joost,
Je voert de ironie op als een keurslijf waar je uit los wilt breken. Het is
voor jou en je generatie een vloek. De ironische conditie, die alles klein
maakt wat jullie in het groot dromen. Het is het kleine, venijnige stemmetje in je achterhoofd dat je het liefst het zwijgen op wilt leggen.
Over dit stemmetje hebben we het kennelijk, als het aan jou ligt. Het
is precies dat stemmetje dat David Foster Wallace het zwijgen op wilde
leggen in zijn fameuze essay E Unibus Pluram. Television And U.S. Fiction (in: A Supposedly Fun Thing Ill Never Do Again, 1997). Als excessief televisiekijker constateerde Wallace dat het hele openbare gedrag
in talkshows, in series, in reclamefilmpjes gekenmerkt wordt door
zelfironisering, waardoor elke uiting en uitspraak dubbelzinnig wordt.
Nu zou je dit interessant kunnen vinden, ware het niet dat er geen verdubbeling ontstaat, maar juist een vereenvoudiging: niets neemt zichzelf serieus, alles wordt vrijblijvend. Niets heeft nog betekenis, het heeft
geen zin om nog ergens in te geloven.
De aanklacht van Wallace, die epidemisch is geworden onder jongere
schrijvers en intellectuelen, richt zich niet zozeer tegen de ironie als literaire stijlfiguur of filosofische houding, als wel tegen het cynisme, het
nihilisme en de vrijblijvendheid van de massacultuur waardoor wij allen
gelijk Jona door de walvis zijn opgeslokt. Gevangen in die megamaag
die, onverzadigbaar, ons vooralsnog niet wenst uit te kotsen.
En dan te bedenken dat Wallace zijn essay al publiceerde voordat
wij in het wereldwijde web verstrikt waren geraakt. Al die ber-zelfbewuste lege poppetjes die ons en zichzelf! willen doen geloven
dat ze echte mensen zijn, die zichzelf zo goed kunnen nadoen dat ze
echter dan echt lijken. Het is de echtheid
van studiolicht, van de visagie, de lifestyle,
eigen Facebookpagina, de make believe.
Relativering zit de
Waar iedereen zichzelf zo vaak herhaalt dat
in ons DNA. We hij ten slotte wel waar met zijn.
De oproep die Wallace doet, is: verzet je
weten zo goed
tegen de gekunsteldheid van al deze dingen,
wie we zijn dat
tegen de massale uitholling van betekeniswe bijna niet
sen, wees oprecht, koester je naviteit. Imimeer durven
teer het leven niet, geloof in het wonder. Het
is de uitdrukking van een verlangen naar
te bedenken
waarachtigheid, de affirmatie van de aloude
die we zouden
christelijke trits geloof, hoop en liefde. En
willen zijn
als zovele verlangens en bevestigingen komt
het mij in de eerste plaats voor als een aan
sporing van Wallace aan zichzelf. Iedereen
die arbeidt in de kunsten zal dit wensdenken
herkennen. Iets maken wat echt is.
Dit echtheidsverlangen gaat al net zo lang mee als de topos van Pygmalion. De beeldhouwer Pygmalion heeft uit het marmer zon schitterend
vrouwenbeeld gehakt dat hij er verliefd op wordt en niet kan verkroppen
dat het niet echt is. Liefdesgodin Aphrodite verhoort zijn smeekbede
en brengt het beeld tot leven. Volgens de overlevering blijft het niet bij
kussen en strelen, maar verwekt de gelukzalige kunstenaar ook nog een
zoon bij zijn zelfgemaakte geliefde.
Is het deze naviteit waar Wallace naar verlangt, het onvoorwaardelijk willen geloven in je eigen maakwerk, zo sterk dat je vergeet dat je
het zelf hebt gemaakt? Het problematische van het begrip echtheid is
dat je er ook zijn tegendeel bij krijgt. Wat is onechtheid voor criterium?
In het geval van Pygmalion moeten we het reserveren voor kunstenaars
die niet verliefd worden op eigen werk, die, zelfs wanneer het gedrukt
is, blijven twijfelen aan de juistheid van dit woord of dat beeld. Ik ken
veel schrijvers die verliefd worden op hun eigen uitwerpselen en ik ken
er veel die nooit tevreden zijn over wat zij hebben gedaan. Het zegt niets
over de kwaliteit van hun werk.
Of zoekt Wallace de echtheid de oprechtheid, de naviteit, het
geloof in de intentie van de schrijver? Ongetwijfeld. Ik lees zijn zoekende betoog als een poging te ontkomen aan een cynische literatuuropvatting, waarbij de ingewijde (=de auteur) de tricks of the trade inzet
om de argeloze buitenstaander (=de lezer) een rad voor ogen te draaien.
Naviteit moet ons redden, is zijn conclusie. De onschuld van het Lam
Gods, denk ik er dan achteraan, want op deze wijze raken we verstrikt
in de christelijke paradox van de verloren onschuld die hervonden moet
worden. Wr onschuldig worden, de zonden van het cynisme van
ons afwassen. Ik druk me ironisch uit omdat ik niet anders kan, want
onschuld waar je weet van hebt, is onmogelijk. Of je bent onschuldig, of
je hebt weet van de vormen waarin de dingen zich voordoen, een tussen
oplossing bestaat niet.
Het onschuldverlangen dat Wallace uitdrukt, is een verlangen naar
een onmogelijkheid. Zelf verworven onschuld: het is een paradox die
automatisch leidt tot een ironische conditie. Maar als het onmogelijk is
de onschuld te bewerkstelligen, is het nog niet onmogelijk om ernaar te
streven. Sterker, streven naar het onmogelijke lijkt me een uitstekende
definitie van het schrijverschap. Iedere schrijver (die die naam waardig
is) ziet zich gesteld voor iets onvoorstelbaars, iets wat pas zal bestaan als
het gemaakt is. Tijdens het maken tast de maker in het duister, onwetend van wat het worden gaat, ploetert hij in alle onschuld voort. Deze
naviteit lijkt me een voorwaarde om je aan het schrijven te wagen. Ironie en cynisme lijken me het geloof in een goede afloop alleen maar in de
weg te staan. Deze werkhouding zou je eerlijk, oprecht, geloofwaardig
et cetera kunnen noemen, maar wat zegt dat over de waarde en betekenis van het betreffende werk?
In de hedendaagse kritiek is de echtheidsverwarring zo langzamerhand het discours gaan beheersen. Regelmatig zie ik de begrippen echt,
eerlijk, oprecht, authentiek en waarachtig
opduiken ter bekrachtiging van het betoog.
Het is echter in de meeste gevallen niet duiEen schrijver
delijk waar ze naar verwijzen: naar de bedoeoprecht
lingen van de auteur, naar de tekst zelf of
noemen of een naar de inwerking op de lezer. Maar hoe kan
verhaal echt is een criticus weten of een auteur oprecht is
geweest tijdens het schrijven? En hoe zit het
onzinnig. Het
met een auteur die oprecht en authentiek is
interessante
in zijn intenties, maar onbeholpen en clichmatig in de uitdrukking ervan?
van een
Waarde en betekenis krijgt een boek pas
kunstwerk is
in de buitenwereld. Als er ergens cynisme
nu eenmaal dat heerst, is het daar. Daar ligt dan ook het
het gemaakt is probleem voor ons schrijvers. Wij schrijven onze boeken van binnenuit en de lezers
benaderen ze van buitenaf. En nooit zullen
onze blikken elkaar ontmoeten. Natuurlijk
T A R D U S T
H E A T R E
B . V .
P R E S E N T E E R T
B E TOV E R E N D E K E R S T S E R I E
WANENMEER
Z TER WERELD
HET GROOTSTE
MET
M E E R Z WA N E N DA N U K U N T T E L L E N !
HET
SHANGHAI
BALLET
RAI THEATER VAN 23 T/M 30 DECEMBER WWW.RAITHEATER.NL 0900-33 11 333 ( 0,45 P.M.)
CHASS THEATER BREDA 17 T/M 20 DECEMBER WWW.CHASSE.NL 076-530 31 32
VERDER: MARTINIPLAZA GRONINGEN 1 T/M 3 JANUARI WWW.MARTINIPLAZA.NL 050-522 27 97
WILMINK THEATER ENSCHEDE 5 EN 6 JANUARI WWW.WILMINKTHEATER.NL 053-48 58 500
NIEUWE LUXOR THEATER ROTTERDAM 8 T/M 10 JANUARI WWW.LUXORTHEATER.NL 010-484 33 33
THEATER HEERLEN 12 EN 13 JANUARI WWW.PARKSTADLIMBURGTHEATERS.NL 045-571 66 07
THEATER ORPHEUS APELDOORN 14 EN 15 JANUARI WWW.ORPHEUS.NL 055-527 03 00
WORLD FORUM THEATER DEN HAAG 16 EN 17 JANUARI WWW.WORLDFORUM.NL 0900-33 11 333 ( 0,45 P.M.)
ZIE VOOR MEER INFORMATIE W W W . S T A R D U S T T H E A T R E . C O M
kun je proberen je lezers te imiteren, hun eisen en verwachtingen overnemen en iets fabriceren wat zij zich van een boek voorstellen. Spannende plot, herkenbare karakters, simpele stijl om het bij de lezerstop-drie te houden. Maar een goed boek is juist een boek dat door de
lezer onvoorstelbaar werd geacht.
Wat een lezer doet, als hij zon onvoorstelbaar boek leest, is het omzetten van het onvoorstelbare naar het bekende, zodat hij het onvoorstelbare boek kan navertellen als een boek dat je allang dacht te kennen.
De terminologie van de lezer is namelijk niet toereikend. Anders had
hij het boek zelf wel geschreven. Een lezer gebruikt daarom typische
lezerswoorden zoals echtheid, oprechtheid, eerlijkheid, authenticiteit.
Een lezer gebruikt deze woorden om aan te geven dat hij niet bedrogen
wenst te worden. Hij wil zich overgeven aan het boek, erin opgenomen
worden, het eigen maken, en dat gaat niet als de schrijver een bedrieger
is die hem verderop vanachter de bosjes om zijn onnozelheid staat uit
te lachen. De lezer wil de schrijver kunnen vertrouwen. Dat is zijn voorwaarde. Daar is-ie weer: The willing suspension of disbelief, het bekende
fictie-postulaat van Samuel Taylor Coleridge uit zijn Biographia Literaria (1817). We weten dat het verhaal verzonnen is, maar we wensen het
te beleven alsof het allemaal echt gebeurt. Coleridge noemt dit poetic
faith. Wij willen k met het beeld van Pygmalion naar bed, of het nou
kan of niet. Deze dubbelzinnigheid is kenmerkend voor het lezen: we
doen alsof, maar we doen alsof we niet alsof doen. Een verhaal is dan
misschien niet echt gebeurd, maar als het goed is hebben we het mooi
wel echt meegemaakt.
De echtheid die wij lezers zoeken, geldt dus de echtheid van de ervaring. Een schrijver oprecht noemen of een verhaal echt is onzinnig. Een
beeld is en blijft van steen. Het interessante van een kunstwerk is nu
eenmaal dat het gemaakt is. Het is de gekunsteldheid, het vormbewuste,
waardoor we ontroerd raken. Ontroering is overgave, het betekent dat je
je wantrouwen opgeeft. Je gelft wat er staat. Wie ontroerd raakt, zet
zichzelf in, voegt zichzelf toe aan het verhaal. In ons, argelozen, komt het
kunstwerk tot leven. De woorden gaan onbekende verbindingen aan in
het gemoed van de lezer, verbindingen waar de schrijver geen weet van
had. De ontroerde lezer herschrijft het verhaal met zijn eigen gevoelens,
hij schrijft het verhaal van de schrijver naar zichzelf toe. Op dit punt
wordt de positie van de auteur ingewikkeld. Wat is nog van hem? Wat is
van de lezer? Wij schrijvers baren reageerbuisbabys, het is aan de lezers
om te bepalen of zij levensvatbaar zullen zijn.
Als schrijver kun je hier op twee manieren naar kijken. Als Pygmalion
die gelooft dat zijn beeld werkelijk is gaan leven, of als de ironicus die
zich verbaast over zoveel naviteit. Ik verlies mij liever in het oneindige
spel van de betekenissen, in de reflecties van de losse scherven werkelijkheid als het licht van de genade erop valt. Dat is mij echt genoeg.
Met welgemeende groet,

Frans
Dag Frans,
Bij wat je schrijft over Coleridges Willing suspension of disbelief moet
ik meteen denken aan Atonement van Ian McEwan. Het is in deze categorie de beste mindfuck die ik ken. Een jong meisje, aan de vooravond
van de Tweede Wereldoorlog, saboteert jaloers de liefde tussen haar zus
en de buurjongen, door hem valselijk te beschuldigen van aanranding.
De jongen moet verplicht in dienst, de oorlog slaat hen uit elkaar, maar
ondanks alles, ondanks de oprukkende Duitsers, ondanks de dramatische terugtrekking vanuit Duinkerken, weet hij ternauwernood te overleven en zijn liefde weer terug te vinden eind goed, bijna al goed, want
de geliefden willen nooit meer iets te maken hebben met het jongere
zusje.
En dan, als het verhaal is afgelopen, volgt een korte epiloog. Je hebt
dan al 350 bladzijdes gelezen; de epiloog is nog geen twintig bladzijdes
lang. In de ik-persoon richt het zusje, inmiddels een gelauwerd schrijfster, zich tot de
lezer: u heeft gelezen dat mijn zus en haar
geliefde elkaar weer vonden. Dat was gelogen. Ik heb het verzonnen. Zij kwam om
tijdens de Blitz, hij stierf op het strand van
Duinkerken. Omdat ik me schaamde heb ik
hun happy end verzonnen, in werkelijkheid
hebben ze het niet gehaald.
Ik interviewde Ian McEwan ooit en hij
vertelde dat lezers nog steeds woedend op
hem waren. Hoe durfde hij zo met ze te spotten? Ze hadden honderden bladzijdes genvesteerd in een verhaal, en vervolgens vertelde hij in de epiloog eventjes dat het nep
was. Wat een gotspe!
De grap is hier natuurlijk dat alles aan
het verhaal nep is, die eerste 350 bladzijdes, maar ook die epiloog. Het
is allemaal fictie. Het is alsof de lezers zich beroepen op een onschuld
waarvan ze vergeten zijn dat ze die helemaal niet hebben. Dat zijn pas
levensvatbare reageerbuisbabys!
Is het ondertussen heel zalvend als ik onze verschillen naar elkaar
toeschrijf? Is het mogelijk om naar je eigen leven te kijken met een
soort willing suspension of disbelief? Misschien levert dat de symbiose
waarin ironie met oprechtheid wordt verbonden; dat je oprecht bent in
wat je wilt en hoopt, terwijl je desondanks geen moment vergeet dat je
een maskert draagt, of een rol speelt (zoals jij dat noemt)?
Het doet me denken aan Larme des ombres, van de cineast JeanPierre Melville, mijn ideale Zomergasten-film. Het gaat over het Franse
verzet in de oorlog, waarbij de verzetslui meer met elkaar vechten dan
met de nazis. Wie te vertrouwen, wie niet. Melville toont verzet meer
als een existentile houding dan als een militaire strategie. Naar goed
Frans cinematografisch gebruik regent het de hele film. Er komt geen
personage in beeld die niet de kraag van zijn regenjas omhoog heeft
geslagen.
Mijn lievelingsscne is de volgende: de hoofdpersoon, gespeeld
door Lino Ventura, duikt tijdelijk onder op het landgoed van een wat
oudere baron. Je ziet de twee mannen een wandelingetje maken door
de tuinen: Voor de oorlog was ik een gezworen vijand van de republiek, zegt de baron. Mijn pachters, knechten, pikeurs en ik vormen
een peloton gewapend met jachtgeweren en revolvers. Ik wilde te
paard de prefectuur aanvallen als de royalisten in opstand zouden
komen.
Dit is meesterlijke storytelling. Dit is de enige scne waarin je de
baron ziet en toch weet je alles van hem. Hij draagt een geruit jasje met
een hoedje, met een snor die zo strikt onderhouden is dat de man wel
een militair verleden moet hebben. En hij is een gezworen vijand van
de Franse republiek, met andere woorden, hij is zo conservatief dat hij
terugverlangt naar het royalisme van de negentiende eeuw.
Het is de enige scne waarin personages lachen. En ze lachen hierom:
omdat ze allebei weten dat de fantasie van de baron heel duidelijk een
fantasie is, ze zien er allebei het onmogelijke van in, daarom lachen ze.
De manier waarop de baron te paard zegt met een olijk vingertje
omhoog geeft al aan dat hij zijn eigen nostalgie erkent.
En toch, en dit is de wezenlijke ironische paradox, en toch meent hij
het. Hij ziet de onzin van zijn idee, en toch wil hij het. Het is cynisme en
toch is het oprecht. Voil; hij gelooft en gelooft niet tegelijkertijd, hij is
ironisch en oprecht.
Ik hoop, beste Frans, dat je het veelzeggend vindt dat ik het beste
voorbeeld van die symbiose dat ik zo snel kan bedenken, in fictie vind.
Fictie als een spiegel, in wiens reflecties je soms zomaar iets kunt aantreffen wat het fictionele overstijgt, en wat ook buiten het boek of de film
van betekenis kan zijn. Daar teken ik voor.
Ian McEwan
vertelde dat
lezers nog
steeds woedend
op hem waren.
Hoe durfde hij
zo met ze te
spotten? Wat
een gotspe!
Beste groeten, J.
Beeldende kunst Hoe Christus Rome veroverde
De baard van Jezus

Keizer Constantijn de
Grote gaf de christenen
een plek in de zon en
het christendom hulde
zich daarop in heidense
vormen. In de Nieuwe
Kerk is te zien hoe dat
proces zich voltrok.
door Koen Kleijn
Rheinisches Landesmuseum Trier, foto Th. Zhmer / Rome, Musei Capitolini, Palazzo dei Conservatori, Cortile
Het komt geregeld voor dat een gelovige

katholiek ergens in de wereld onverwacht het
gelaat van Christus ontwaart. Zijn trekken zijn
waargenomen op een tortilla te Lake Arthur,
New Mexico, op de console van een tweedehands
Nintendo Entertainment System te Maryland,
op een drie-kazenpizza in Brisbane en een hostie in Vilakkannoor (India), in de schaduw van
een kamerplant in een kapel te Edmonton, op
de betonnen vloer van de garage van een familie
te Forest, Virginia en dit jaar nog in een modderige vlakte te Putumayo, Colombia, ontstaan
na een aardverschuiving. Het wonderlijke
ervan is niet zozeer dat de Verlosser er kennelijk aardigheid in heeft om kiekeboe te
spelen met de mensheid, maar wel dat hij
er daarbij altijd uitziet zoals Rafael hem
schilderde: een rijzige blanke figuur met
een dromerige, melancholieke gezichtsuitdrukking, lang haar, snor en baard. Je zou
denken dat een joodse activist uit Palestina
van rond het jaar nul er anders zal hebben uitgezien niet bijzonder blank, om te
beginnen maar dat Renaissance-imago is
deel van een stokoud archetype, dat ook de
reputaties van John Lennon, Bob Marley
en Che Guevara onmiskenbaar heeft benvloed. Zij leken erop.
De tentoonstelling Rome: De droom
van Constantijn in de Nieuwe Kerk
Amsterdam laat zien waar dat imago voor
het allereerst vorm kreeg. De boodschap
van de tentoonstelling is dat onder keizer Constantijn (272-337) het christendom uitgroeide van een marginale en wat
gewantrouwde sekte tot een herkenbare
en invloedrijke beweging in het Romeinse
Rijk. Dat proces besloeg op zn minst een
eeuw, in casu de vierde, waarin christelijke riten, ideen en waarden geleidelijk
in het weefsel van de Romeinse politiek en
samenleving integreerden. Het christendom nam daarbij heel veel uiterlijke ken-
merken van de Romeinse cultuur over, een proces dat de tentoonstelling laat zien in een serie
verbluffend rijke, en zeer goed gekozen objecten.
Constantijn was de zoon van Constantius de
Bleke, een van de vier keizers die aan het eind
van de derde eeuw samen het rijk bestierden.
Vanaf 305, toen keizer Diocletianus zich uit het
ambt terugtrok, ontbrandde de strijd tussen
zijn opvolgers. Constantius overleed in 306.
Zijn zoon werd tot keizer uitgeroepen (in York,
of all places) en begon toen aan een campagne
die al met al zon twintig jaar zou duren en hem
uiteindelijk tot alleenheerser van het rijk zou
maken. Constantijns belangrijkste biograaf,
Eusebius, beschreef die campagne later als een
missie, opgedragen door de christelijke God,
om de wereld te verenigen onder n regering
en in n geloof. Het kantelpunt in die campagne en het uur U in Eusebius legende is
de slag bij de Milvische brug over de Tiber op
28 oktober 312. Constantijn was Itali binnengevallen, had de steden in het noorden belegerd en ingenomen, en stond nu voor Rome.
Zijn tegenstander, mede-keizer Maxentius,
had zich voorbereid op een lang beleg, maar
hij besloot op het allerlaatste moment toch de
vijand in het open veld tegemoet te treden, op
de oever van de Tiber, met de brug in zijn rug.

Dat liep slecht af.
De dag voor die slag zou Constantijn een
visioen hebben gehad. Volgens Eusebius zag hij
midden op de dag aan de hemel een trofee in de
vorm van een kruis, met de boodschap
, in dit, overwin, later verlatijnst tot In Hoc
Signo Vinces. De nacht daarop bezocht Christus de keizer in een droom, en adviseerde hem
een standaard (labarum) te maken met daarop
het chi-rho-teken, het anagram van de naam
van Christus. De troepen kalkten de volgende
ochtend allen dat teken op hun schild en hakten
vervolgens Maxentius legers in de pan. Maxentius zelf verdronk smadelijk in de Tiber.
Dit is natuurlijk als een unieke interventie
van bovenaf te beschouwen, maar het proclameren van voorspellende visioenen was standaard
praktijk. Voor elke veldslag verzekerde elke
generaal zijn troepen dat de voorspellingen
gunstig waren en God aan hun kant stond.
Maxentius deed dat ook: op de dag van de slag
had hij de Sibillijnse Boeken laten raadplegen
en de interpreten meldden hem dat op die dag
de vijand van de Romeinen zou sterven. Duidelijke taal, toch? Wij weten maar weinig van
Maxentius overwegingen, overigens, omdat
Constantijn na de overwinning zijn tegenstander veroordeelde tot een damnatio memoriae,
de verwijdering van elke openlijke herinnering
uit het publieke domein. Monumenten werden
ontmanteld, inscripties verwijderd, gebouwen
hernoemd. Het is zelfs mogelijk dat Constantijns indrukwekkende stenen hoofd, dat in het
Capitolijnse museum bewaard wordt en nu in
kopie in Amsterdam te zien is, in feite
een bijgehakte en daarmee iets verkleinde kop van Maxentius is.
Kopie van de kop van Constantijn, Rome, 312-15 (origineel), 2005

(kopie). Marmer, hoogte 297 cm
De droom van Constantijn en zijn overwinning waren niet een waterscheiding,

al willen latere christelijke auteurs ons
dat graag doen geloven. De emancipatie van het christendom in de Romeinse
maatschappij vertoonde al decennia een
opgaande lijn, een bittere episode als de
vervolgingen onder Diocletianus daargelaten; die werden overigens bepaald
niet in het hele rijk doorgevoerd, en ze
duurden al met al maar achttien maanden. Zo zwart was het allemaal niet,
en een van de kwaliteiten van de tentoonstelling is dat ze laat zien hoezeer
de visie op het heidense Rome door de
verchristelijking is gekleurd. Zo was dat
heidendom allesbehalve banaal, sterker
nog, het was op zn minst net zo divers,
verfijnd, complex, intelligent en spiritueel als het geloof van de christenen. De
tolerantie onder de heidense keizers was
aanzienlijk. De keuze voor een cultus
werd niet van boven opgelegd. Zolang
de rol van de keizer maar werd erkend
en de burger bereid was af en toe in het
openbaar daarvan te getuigen werd de
verdere geloofspraktijk grotendeels aan
Het is onmiskenbaar dat Constantijn na zijn

overwinning grote veranderingen doorvoerde.
Hij beindigde de achterstelling van christenen
Constantijns campagne
bestond uit een handig
bespelen van de media en een
gehaaide coalitiepolitiek
in het openbare leven. Hij begon een flink kerkbouwprogramma, waar de Sint Pieter en de Sint
Jan van Lateranen nog altijd van getuigen. De
kalender werd aangepast, nieuwe feestdagen
werden gentroduceerd, er werden minder misdadigers voor de leeuwen gegooid, en de nare
gladiatorenstrijd in het Circus werd gaandeweg
vervangen door paardenraces.
De vormentaal en de architectuur die bij
die verbeterde status hoorden werden echter
niet zomaar uit het niets geconstrueerd. Er
ws in feite nauwelijks een authentieke christelijke culturele traditie. Er waren eigen verhalen, Jonas in de wallevis, de Ark van Noach,
Jezus opstanding uit het graf, en die waren
eenvoudig in de catacomben in beeld weer te
geven, maar voor het overige werden er vooral
bestaande typen overgenomen, iets wat de tentoonstelling met een paar echte topstukken
laat zien. De zorgzame herder was zon beeld
dat de Romeinen al eeuwen kenden, net als De
jonge Dionysos of De jonge Mithras, allemaal
mannen die zonder veel aanpassingen werden
gebruikt om Jezus uit te beelden. Het beeld van
de jonge baardeloze docent, voorlezend uit een
boekrol, verandert langzamerhand in het meer
respectabele type van de filosoof, zittend, in
toga, met baard de Christus, zoals wij hem
kennen.
Rome, Museo Nazionale Romano, Palazzo Massimo
het individu overgelaten. Veel daarvan speelde

zich af in de huiselijke kring. Er was bovendien
in de verste verte geen enkele en eenduidige
christelijke doctrine, laat staan een enkele kerk
met hoofdletter K. Het zou nog eeuwen duren
voordat de christenen hun theologie en hun
organisatie een beetje op orde hadden, en voor
het zo ver was zouden tientallen christendommen zich van de hoofdmoot afscheiden.
Er bestond overigens ook bij de christenen
zelf weerstand tegen hun inburgering. Zij moesten de betrekkelijke zuiverheid van een bestaan
in de marge opgeven en marchanderen met
maatschappij en macht. Zo boog de kerk zich
al in de derde eeuw over de vraag of heidense
Romeinen die posities hadden bekleed die
samengingen met religieuze functies wel konden worden gedoopt. Tegelijkertijd stelden ze
vast dat iemand die uit christelijke motieven een
heidens heiligdom had aangetast, en daarvoor
was terechtgesteld, niet als martelaar kon worden aangemerkt een duidelijke maatregel om
sektarisch geweld te voorkomen.
Mozaek met de kop van Dionysos, Rome, 250-300. Marmeren en glazen blokjes, 59 x 60 cm
Of Constantijn overigens ook zelf christen werd

is twijfelachtig. Toen hij kort na Diocletianus
pensionering aan zijn campagne begon, waren
christenen nog een probleem in het rijk, onderdeel van het grote complex van etnische en religieuze facties waar een verstandige bestuurder
mee te kampen had. Op weg naar de macht
moest daartussen zorgvuldig worden gemanoeuvreerd. Een pretendent moest de macht
niet zelf zoeken, maar als mogelijke keizer
worden herkend, liefst aangemerkt door de
goden zelf. Als hij tegen zijn vijanden optrok,
dan moest daar een legitieme grond voor zijn
woordbreuk, verraad, corruptie anders was
de trouw van de legioenen en de magistratuur
niet zomaar verzekerd. Constantijns campagne
bestond dus net als die van huidige Amerikaanse presidentskandidaten uit een handig
bespelen van de media en een gehaaide coalitiepolitiek.
Zo liet Constantijn overal weten dat hij voor
de campagne begon in een Apollo-heiligdom in
Noord-Frankrijk zelf met de god gesproken had,
zoals echte keizers dat konden. Hij liet zijn munten voorzien van het embleem van Sol Invictus,
de onoverwinnelijke zon. Hij liet vaststellen dat
hij afstamde van de vergoddelijkte keizer Claudius. En net als Maxentius haalde hij de banden
met de christenen aan. Hij correspondeerde
vriendelijk met de bisschop van Cordoba, die

zich met de bisschoppen van Autun, Arles en
Keulen in Constantijns entourage bevond toen
de slag bij de brug plaats had. Misschien zag
de keizer in de christelijke openbaring een aan
wijzing dat zich boven het godengewoel n
absolute, overkoepelende macht bevond, een
ultieme Mens Divina, een onoverwinnelijke zon.
Daar zat een nieuw element in, maar of dat de
god van Bergoglio en Ratzinger was, waag ik te
betwijfelen.
Kijkend naar Constantijns kolossale kop lijkt
mij het meest waarschijnlijk dat na de Slag bij
de Milvische Brug het christendom werd geassocieerd met het essentile principe dat het rijk
tot n geheel maakte, dat wat de historicus Paul
Veyne noemde: limperialisme de sa verit: de
ideologie van de boven alles uit triomferende
keizer. Dat drukt dat kolossale beeld vooral uit,
torenend boven de gewone mensen met hun
besognes en hun geloofjes, de blik gericht op iets
wat nog hoger boven ons zweeft, de blik van een
mens die met de goden spreekt. Of met God, al
naar gelang.
Rome: De droom van keizer Constantijn.
Nieuwe Kerk, Amsterdam, t/m 7 februari 2016;
nieuwekerk.nl
Fotografie Sally Mann
Blijf staan,
houd vol
Een foto met de titel The
Perfect Tomato was ooit
het middelpunt van een
kolkende, morele hysterie.
Zelfs die titel was volgens
sommigen allesbehalve
onschuldig. Over de
fotografie van Sally Mann,
die een autobiografie
schreef aan de hand van
fotos.
Was de foto honderd jaar eerder genomen,

dan waren er ongetwijfeld onschuldige zielen
geweest die in het beeld een onweerlegbaar
bewijs voor het bestaan van engelen hadden
gevonden, maar aangezien Sally Manns The Perfect Tomato werd gemaakt in het Amerika van
de vroege jaren negentig van de vorige eeuw in
het zog van affaires rond fotografen als Robert
Mapplethorpe en Jock Sturges is het haast niet
meer dan vanzelfsprekend dat het beeld en de
serie waarvan het deel uitmaakt het middelpunt
werden van een kolkende, morele hysterie. Gek
genoeg is het nu, bijna een kwart eeuw later al
weer, zeker niet een subversieve of provocerende
lading die in het oog springt. De eerste gedachte
is eerder hoe vreemd het eigenlijk is dat zon
sereen en volmaakt geheel kan zijn opgebouwd
uit zo duidelijk onvolmaakte delen. Hoe iets
waaraan welbeschouwd van alles schort toch zo
duidelijk perfect kan zijn.
Het beeld lijkt amper een geheel te vormen,
bijna op het punt te staan voor je ogen in twee
stukken uiteen te vallen. De linkerhelft is sterk
onderbelicht, je ziet nog net iemand met een
kind op schoot op een stoel zitten en wat achteroverleunen, terwijl de rechterhelft van het
negatief juist net iets te lang aan de weerkaatsende werkelijkheid is blootgesteld. Ook was
de sluitertijd te lang om het naakte kind dat op
de tafel staat volledig te bevriezen. Het meisje
neemt een balletpositie in of ze staat, halverwege een tendu, op het punt dat te doen en
haar gestrekte linkerarm is een beetje bewogen.
Soms is het net te gemakkelijk om als toeschouwer een beeld met betekenis te vullen,
Kim Rushing
door Jan Postma
bijvoorbeeld omdat de kunstenaar zich niet

kon inhouden of zijn publiek niet voldoende
vertrouwde en de symboliek er, als gestold wantrouwen, te dik bovenop ligt. Maar in een onttoverde wereld kan zoiets een bevrijdende ervaring zijn en in het geval van The Perfect Tomato
kost het weinig moeite jezelf de neiging te vergeven. Haar bewogen ledemaat lijkt halverwege
een ovidiaanse transformatie te zijn gevangen:
het is arm noch vleugel of van beide een beetje.
Haar voeten suggereren een zachte landing na
een lange vlucht en het licht dat ze meebrengt
lijkt terwijl je naar het beeld kijkt de duisternis
terug te dringen. Eigenlijk is vrijwel niets in het
beeld helemaal scherp.
De engelachtige ballerina heet Jessie en ze is
de oudste dochter van Sally Mann (1951), een
van Amerikas meest gevierde kunstfotografen.
Samen met haar broertje Emmett en haar zusje
Virginia vormt Jessie het kloppend hart van de
fotoserie Immediate Family, waarin Mann haar
kinderen vereeuwigde terwijl ze hun dagelijkse,
dikwijls (maar lang niet altijd) naakte, gang gingen op de door driehonderd hectare eigen land
omgeven familieboerderij. De fotoserie betekende Manns grote doorbraak, maar behalve lof
oogstte ze vooral heel veel onbegrip, regelrechte
haat en zelfs een hardnekkige stalker. Die terugslag zal ook de reden zijn dat de beelden alleen
nog via boeken en tentoonstellingen worden
verspreid en hier niet mogen worden afgedrukt.
Voor wie ze toch direct wil zien: Google helpt.
In 2008 benaderde Harvard University Mann
met de vraag of ze de prestigieuze Massey Lectures zou willen verzorgen. De reeks lezingen, uitgesproken in 2011, vormde de basis voor Manns
nu verschenen memoires Hold Still, waarin ze
onder meer uitgebreid stilstaat bij de hectiek
rond de publicatie van Immediate Family.
De eerste recensies waren soms ronduit vijandig. De Amerikaanse journaliste Janet Malcolm vatte de kritiek bondig samen: Reviewers
of Immediate Family and of the exhibitions that
preceded its publication harshly rebuked Mann
for her un-motherliness and pitied the helpless,
art-abused children. Maar pas toen The New
York Times Magazine in september 1992 een
Sally Mann,
Mississippi,
eind 1990
venijnig coverartikel aan Mann wijdde, stak er

een storm op die eigenlijk pas na jaren weer
een beetje ging liggen. De mildste kritiek kwam
erop neer dat Mann haar kinderen zou hebben
uitgebuit, maar het echt woedende deel van de
goegemeente stelde dat Mann haar eigen kinderen, en daarmee eigenlijk alle Amerikaanse
kinderen, praktisch op een dienblaadje had aangeboden bij s lands anonieme massa pedofielen.
The Perfect Tomato is ook wat dat betreft
een mooi voorbeeld. Schrijfster Mary Gordon
beweerde in 1996, vier jaar later dus, over juist
dit beeld: The application of the word tomato
sexual slang for a desireable (sic) woman to
her daughter insists that we at least consider the
child as a potential sexual partner.
Voorzover er iets bestond dat we vandaag
nog zouden herkennen als het internet, het was
nog niet de nu alom gevreesde knokploeg van de
moraal. Wie boos was had bij gebrek aan Twitter
slechts twee opties: je kropte het op of je schreef
een brief, en dat laatste deed men massaal.
Het is niet gek om zulke waanzin vooral te
zien als een uitloper van de moral hysteria rond
(vermeend) kindermisbruik eind jaren tachtig, maar wat terugkijkend opvalt is hoe sommige reacties, zoals die van Mary Gordon, ook
vreemd modern aandoen. Gordons interpretatie vergt een morele spagaat waarbij de criticus
zich moedwillig in allerlei bochten wringt om
tot de meest vernietigende uitleg van iemands
werk te komen, hoe vergezocht ook, om diegene
de maat te kunnen nemen. De paradox die op
zon moment ontstaat is dat men blind is voor
de eigen kwade wil om andermans bedoelingen
in twijfel te kunnen trekken. Het is onmogelijk hard te maken, maar je kunt je niet aan de
indruk onttrekken dat het juist alle ophef was
die ertoe leidde dat het gezin Mann daadwerkelijk een stalker achter zich aan kreeg.
Hold Still is in meerdere opzichten een opvallend mooi boek. De omslagfoto is adembenemend een piepjonge Sally zweeft boven een
onzichtbare trampoline, de achtergrond een
bijna Hollandse wolkenlucht en ook binnenin
is sprake van een welkome overdaad van beeldmateriaal, vaak subtiel met het verhaal verweven. Maar belangrijker: Mann schrijft gewoon
goed. Het Amerikaanse Zuiden is in het werk
van de in Lexington, Virginia, geboren Mann o
zo belangrijk, en het lijkt alsof het Zuiden, met
zn rijke verteltraditie, haar hier terugbetaalt.
Hoewel in Immediate Family zowel het werk
als de controverse uitgebreid aan bod komt, en
Mann daarbij een morele ernst tentoonspreidt
die als weerwoord eigenlijk al volstaat, is de
plaats die het gebeuren inneemt in het geheel
toch ook bescheiden. Ze weigert die ene perfect
storm haar kunstenaarschap te laten definiren. Misschien is dat een groot relativerings
vermogen, misschien koppigheid, maar hoe dan
ook: Hold Still biedt een verrassend rijk leven en
een heldere reflectie op die rijkdom.
Van haar eigen jeugd, in een vroeg stadium
getekend door een weigering kleren te dragen,
iets later door een liefde voor paarden, meandert het boek (Mann heeft een gezond lak aan
chronologie) via haar vriendschap met beeldend
kunstenaar Cy Twombly en een reeks goed gedocumenteerde familiegeschiedenissen (moord,
overspel, slavernij) naar het overlijden van haar
vader, thuis dominant, maar als country doctor
even bescheiden als hard werkend.
Het Amerikaanse Zuiden iets ongrijpbaars tussen landschap, schoonheid, pijn en
sentimentaliteit in is in dit boek overal. Mann
citeert ergens de Britse historicus John Keegan,
die tijdens een reis door Amerika schreef hoe hij
zich als Europeaan op een vreemde manier thuis
voelde in Dixie. Dat had iets te maken met wat
hij the lingering aftermath of defeat noemde:
Pain is the dimension of old civilizations. The
South has it. The rest of the United States does
not. Pijn kent vele vormen en het Zuiden kent ze
allemaal: van gekrenkte trots van de confederates tot de stilte die in de auto hangt nadat Mann
als adolescent vol goede bedoelingen een zwarte
jongen bijkans heeft gedwongen met haar mee
te liften, blind voor wat voor gevolgen zoiets
kan hebben. Dat haar eigen zoon Emmett heet,

is niet toevallig. Emmett Till, een zwarte jongen die zou hebben geflirt met een witte vrouw,
is waarschijnlijk het beroemdste lynching-
slachtoffer uit de moderne geschiedenis.
De dood is sowieso alom tegenwoordig in
Hold Still en wat opvalt is hoe weinig krampachtig de omgang ermee is. Tegen het einde,
wanneer Mann zorgvuldig naar de dood van
haar vader toe werkt, maakt ze plotseling,
maar toch ook weer niet een uitwijking, naar
een periode in 2001 waarin ze op de Body Farm,
een terrein voor forensisch onderzoek, stoffelijke
overschotten in verschillende stadia van ontbinding fotografeerde. Een groot deel van die fotos
belandde in het boek What Remains, de titel
verwijst naar de vraag wat na de dood nog resteert. Het is een deel van een frase uit Pounds
Cantos, die in het zerk van Manns familiegraf is
gekerfd: What thou lovest well remains.
De Body Farm-beelden die in Hold Still zijn
opgenomen balanceren op het randje tussen
mooi en luguber, zonder echt een van beide te
worden; maar het is het droge, zelfverzekerde
proza waarmee Mann vertelt over de lichamen
en hoe hun conditie per dag verandert dat je
hier en daar de adem ontneemt. Het besef van
de vergankelijkheid wordt zo expliciet gemaakt
dat je het woord vergankelijkheid plots ziet als
het eufemisme dat het is. De beelden zijn een
head on confrontatie met de dood in al zijn
Haar jeugd werd in een vroeg

stadium getekend door een
weigering kleren te dragen,
later door liefde voor paarden
ondoorgrondelijkheid. (Behalve dat je door
Manns camera een lichaam letterlijk grond ziet
worden.) Het zou allemaal ongemakkelijk kunnen worden, sentimenteel of naar, maar Mann
is daarvoor te respectvol, te trefzeker, te integer.
En na het lezen van Hold Still is het die
integriteit, als eigenschap van haar werk alleen
gevenaard door de intensiteit, die beklijft.
What thou lovest well remains: die woorden
zijn op veel manieren uit te leggen en op veel
manieren van toepassing op Manns oeuvre. In
het geval van The Perfect Tomato zou ik zeggen
dat de critici onterecht een leemte ontwaarden
tussen Manns moeder-zijn en haar kunstenaarschap en probeerden daar een wig tussen te
drijven. Dat het beeld een kwart eeuw later niets
aan kracht heeft ingeboet, terwijl de onzuivere
intenties die de controverse destijds voedden
langzaam maar zeker zijn vervaagd, smeekt om
een hoopvolle gedachte: dat dat wat men liefheeft, blijft, terwijl het de haat is die vergaat.
Sally Mann, Hold Still: A Memoir with Photographs (Little, Brown and Company)
Kroniek van kunst&cultuur
het onderwerp luchtig (in Young Moses, bijvoorbeeld), vaker niet. In Henriette, Indiana bezingt
hij een man die zijn baan verliest en aan lager
wal raakt, vanuit wisselende perspectieven,
inclusief volledige dialogen, en dat nog steeds
allemaal binnen de vele grenzen van een nummer van nog geen vier minuten. Het refrein: He
had a devil in his eye, eye/ Like a thorn in the
paw/ Disregard for the law/ Disappointment to
the Lord on high.
LEON VERDONSCHOT
Josh Ritter, Sermon on the Rocks (Pias)
van muziek: Beethoven, Schnittke, Sjostakovitsj, maar ook het beeldschone nummer Somethings Gotten Hold of My Heart, oorspronkelijk
gezongen door Gene Pitney, maar hier samen
met haar man opgevoerd door de directrice
van het hotel (de uitstekende Engelse actrice
Olivia Colman). De scne tekent de sfeer van
absurdisme: tijdens het nummer moeten de
gasten met elkaar dansen, maar dat kan alleen
als de partners iets gemeenschappelijk hebben.
Zo zoeken twee vrienden van David naar vrouwen die respectievelijk lispelen en mank lopen.
Zelf moet David iemand vinden die bijziend is.
Dan klinkt er een sirene, want het is tijd voor de
jacht. Zo reflecteert het nadrukkelijk aanwezige
muziek- en geluidsdecor de gemoedstoestand
van de personages. De muziek brengt datgene
naar voren wat David en de anderen echt denken en voelen, maar wat ze in de repressieve
omgeving vooral niet mogen laten zien.
Uit wanhoop besluit David dat hij zich wil
voegen bij een vrouw die erom bekendstaat dat
ze geen greintje gevoel in zich heeft (bijna zoals
Lotta Lenya als de dodelijke Rosa Klebb in de
James Bond-film From Russia with Love). Maar
net als David denkt dat hij iedereen om de tuin
heeft geleid, slaat de femme fatale toe: ze vermoordt zijn hond (eigenlijk zijn broer), waarna
verdriet zich meester van hem maakt. David,
ontmaskerd, vlucht. In het bos sluit hij zich bij
Wild en wonderlijk
Ideen over menselijke
relaties in een conformistische maatschappij en de
ware aard van de liefde tuimelen over elkaar heen in The Lobster, de eerste
Engelstalige film van de Griekse regisseur Yorgos Lanthimos. Het verhaal, dat de dystopische
satire van George Orwell, Margaret Atwood, J.G.
Ballard en Michel Faber echoot, is gesitueerd
in een wereld waarin het verboden is alleenstaande te zijn. Wie geen partner heeft, wordt
naar een hotel net buiten de stad gestuurd waar
men door indoctrinatie een levensgenoot moet
vinden. Lukt dat niet, dan verandert de ongelukkige onomkeerbaar in een dier van zijn of
haar keuze, een kreeft in het geval van de hoofd
persoon, David (Colin Farrell), een man van
middelbare leeftijd wiens huwelijk is gestrand.
De spelregels in het hotel: je hebt 45 dagen
om een partner te vinden, in de regel iemand
die n specifieke eigenschap met jou gemeen
heeft, en je verblijf kun je verlengen door deel te
nemen aan de jacht op eenlingen die zich in het
bos verschansen.
Lanthimos componeert zijn film aan de hand
film
The Lobster
De Filmfreak
De clip bij Getting Ready

to Get Down, een zeker
Popmuziek
Josh Ritter
voor Josh Ritter-begrippen
vrolijk, up-tempo nummer
dat is gebaseerd op een strak, onveranderlijk,
ronduit swingend ritme, is zeer vermakelijk. Een
man van middelbare leeftijd loopt het beeld van
zo te zien zijn woonkamer in. In het midden van
zijn kamer staat zijn grote televisie, aan de wand
hangen ingelijste fotos, zo te zien van familieleden. De man kondigt aan wat we gaan doen:
line dancing! Hij doet het voor, in
zijn korte broek, witte sokken en zijn
gele shirt, en voor we het weten staat
er elders een zaal vol ouderen, die
zich met een stijf enthousiasme door
het nummer dansen. Een kwestie
van tot 32 tellen na het begin van het
nummer, en beginnen.
En ondertussen blijkt Getting
Ready to Get Down in al die schijnbaar
luchtige
goedmoedigheid
toch weer een mooi verhaal over
een meisje dat opgroeit onder het
juk van een bezorgde moeder, een
bezorgde vader en een bemoeizuchtige pastoor, die gezamenlijk besluiten haar naar een kleine bijbelschool
in Missouri te sturen. Een inschattingsfout: And now you come back
sayin you know a little bit about/
Every little thing they hoped youd
never figure out.
Hier tekent zich de kwaliteit van Ritter
(Idaho, 1976) af: in twee zinnen zegt hij niets
letterlijk, maar suggereert hij een volledig universum vol verboden geneugten.
Ritter, die in interviews gevraagd naar zijn
invloeden niet alleen Cohen en vooral Dylan
noemt, maar ook altijd schrijver Mark Twain
(en zelf een goed ontvangen roman schreef ),
steekt hoorbaar veel werk in zowel zijn secure
teksten, als in de opbouw van sfeer. De opener
van zijn nieuwe album Sermon on the Rocks bijvoorbeeld is niet alleen tekstueel veel dreigender
dan de single, maar ook meteen in voordracht
(hij zingt veel lager, bijna als een crooner, tot hij
in het tweede couplet opeens uithaalt) en dit
Birds on the Meadow heeft ook die licht-jazzy
nachtclubsfeer waar generatiegenoot Joe Henry
zo in uitblinkt. En wat een openingszinnen: I
didnt come to ask you/ How youre doing these
days/ Didnt come to roll no stones away, no/
Ive come to tell you that the end is nigh/ Ive
come to prophesize.
Dat woord prophesize in het openings
nummer is tamelijk cruciaal: vaak komt Ritter
terug op religie, zoals de sermon (preek) in de
titel al leek aan te kondigen. Soms benadert hij
Laura Wilson
Een duivel in het oog
de eenlingen aan. Hij ontmoet de beeldschone

Rachel Weisz. Een vrouw die bijziend is. Worden ze verliefd op elkaar? Is dat mogelijk in deze
emotieloze wereld van regels en surveillance?
Soms is de film defect als het gaat om verhaallogica; waarom David bepaalde beslissingen
neemt klopt niet met wat eraan vooraf is gegaan.
Maar dat hoort weer bij het absurdisme, en als
er geen betekenis mogelijk is, dan is David een
held. De suggestie dat die betekenis er wel kan
zijn vooral in het slot van de film compliceert
alles. The Lobster is een bizarre film. Onvergetelijk, wild en wonderlijk.
GAWIE KEYSER
Te zien vanaf 22 oktober
Links:
Josh Ritter;
rechts: Luc Boyer;
Maurice Boyer
onder: Colin Farrell en

Rachel Weisz in
The Lobster
Wie zal beweren

dat hij enkel ziel is
Hij is de boomlange man
met de ziel in zijn gezicht.
De ongenaakbare Indo,
een en al lijfelijkheid, een
podiumdier ook, die twee jaar terug door de
goden werd geslagen met wat ze een beroerte
noemen. Iedere vezel in zijn lijf verzet zich tegen
de desastreuze gevolgen van die blikseminslag.
Als hij voor het eerst na de klap, halfzijdig verlamd en met een niet te stuiten innerlijke energie, zijn droomwereld hervindt, is hij intens
gelukkig. Hij droomt weer! Over een onder
dompeling in de handlauwe poel achter het
Toneel
Luc Boyer
Indische huis waar hij tussen 1949 en 1953 zijn

puberteit beleeft. Dan weet hij: ik zal hoe dan
ook op en rond een toneel zijn.
Want Luc Boyer (1935) is een veelzijdig
podiumkunstenaar, acteur en mimespeler,
mimograaf en regisseur, performer, docent,
beeldenmaker. In zijn revalidatie, zoals de
lichaamstrainingen en geestesoefeningen na
zon godeninslag heten, verklaart hij de totale
oorlog aan wat hij elegant larmoyance noemt,
zelfbeklag, slachtoffergedoe. Hij maakt in 2014
met fysieke alter egos, zielsgenoten en geest
verwanten, het drieluik Step by step (by
wheels, by wings, by memories). Nu zijn tachtigste verjaardag nadert (en hij 55 jaren in het vak
is) legt hij de laatste hand aan
een mijlpaal in zijn herfst. De
voorstelling Met hart en ziel.
Eenmalig. Met als inspiratie
de pozie van Carlos Drummond de Andrade. Waar
houdt de kamer op, raakt hij
de sterren?/ Welke lust in
onze lendenen voert ons/ naar
dat ver domein, etherisch,
eeuwig?
Als ik hem vraag hoe de
repetities verlopen: Ik rolstoel af en aan. Er is hier een
bijzondere groep mensen
bij elkaar. Zoals mijn alter
ego Gerindo Kartadinata en
Klaske Bruinsma, ooit collega
bij bewth, nu de oer-moeder
van mijn gang. Hoe regisseer
je? Boyer: Ik wacht af. Tot ik
iets zie wat bruikbaar kan zijn.
Dat steel ik als het ware van de
spelers. Een van mijn grootste
verlangens na de beroerte was: een studio met
bewegers, met studenten, een enorme behoefte
om energie te delen. Met hart en ziel zal ook veel
gaan over de herinnering aan handelingen die
je zelf niet meer kunt. Boyer: En die je wel weer
kunt, door ze vorm te geven in de bewegingen
van anderen. Kijken naar bewegende mensen is
voor mij een ultiem geluk. En ik zit in deze voorstelling in alle personages.
Een paar dagen na ons gesprek belt hij op.
Hij heeft gelezen over een film die net uit is, over
een sopraan die vals zingt, dat van zichzelf niet
weet, en niemand wil het haar vertellen. Boyer
citeert de regisseur: Wat heb je aan technische
perfectie als je het over kunst hebt? Dan moet je
spreken over gevoelens, over chaos. Hij vult aan:
over verlangen, verlies en over gemis. Daarom is
Andrade zon goeie inspiratiebron voor Met hart
en ziel. Want: Wie zal beweren dat hij enkel ziel
is?/ Wie voelt niet van ziel zijn lichaam zwellen/
tot het openbarst in louter kreten.
LOEK ZONNEVELD
Met hart en ziel is eenmalig te zien in Theater
Bellevue, op 26 oktober, 20.30 uur; theaterbellevue.nl. Op de dag na de voorstelling vindt u een
stuk over Luc Boyer op de site van De Groene
Liever honderd euro halal
markt is niet het thema van de film maar het

gluurt er doorheen. Als Yahya met een bedrijf
belt, is de eerste drempel al zijn naam, die niemand verstaat of kan spellen. Bij Kees ligt dat
toch anders. En ja, bedrijven zullen ook slechte
ervaringen hebben met diplomalozen met lastige namen. Yahya blijkt een aardige jongen die
wat kan en dolgraag wil maar de kans niet krijgt.
En wat dan?
In Als ik je zie, dan groet ik je vertelt Julia
Roeselers haar eigen verhaal. Ze werd bij haar
werk in een kroeg op IJburg onder bedreiging
met een mes beroofd. Traumatische ervaring.
De twee daders bleken piepjonge buurtgenoten.
Julia wil geen vergelding maar excuses, verzoening en zo de mogelijkheid te vergeven. Om
vrede te krijgen, zich veiliger te voelen en de kids
maatschappelijk een kans te geven. Ze gelooft
niet dat detentie iets zal oplossen, integendeel.
Rechter noch advocaten van de daders gaan in
op de gewenste mediation. Maar ze is volhardend. Ze krijgt contact met de moeder van een
van de jongens, die zich schaamt en zelfs bereid
KRO-NCRV 2Doc
Twee documentaires kort

TELEVISIE
achtereen in de sterke
Yahya / Als ik
traditie van ncrvs Dokuje zie
ment, tegenwoordig kroncrv 2Doc. Over probleemjongeren, zij het in
ver uiteenliggende gradatie. In Yahya en de
222 afwijzingen probeert een twintigjarige
Mocro-Mokummer aan een leerwerkplek te
komen, stevig aan de hand genomen door
Geoffrey van Streetcornerwork. Die zien we
eerst huisbezoeken afleggen bij enkele van
de 35.000 Nederlandse werkloze jongeren
zonder diploma. Als ze al thuis zijn doen ze
vaak niet open. Doen ze dat wel, dan willen
ze geen hulp zodra blijkt dat die niet verplicht
is. Maken ze wel een afspraak, dan komen ze
vaak niet opdagen. Zoals Yahya zelf in eerste
instantie. Geoffrey treft hem nu thuis en de
titel maakt al duidelijk dat dat het begin is
van een heus traject, dat lijdensweg wordt.
Yahya vindt het achteraf ook onverstandig dat
hij kort voor diplomering van school ging omdat
Yahya in Yahya en de 222 afwijzingen. Regie: Julia von Graevenitz
hij flink geld kon verdienen, waarschijnlijk met

een luchtje eraan. Terwijl zijn alleenstaande,
hard werkende, liefhebbende moeder hem had
bezworen door te zetten. Van haar hoeft hij geen
dokter of advocaat te worden als hij maar werkt
voor eerlijk verdiend geld: liever honderd euro
halal dan een kapitaal door duistere praktijken.
Maar hij was jong. In de queeste naar een opleiding met baan zijn er momenten dat je baalt van
Yahya. Als hij zich op een cruciaal moment verslaapt bijvoorbeeld. De bewondering voor Geoffrey wordt er alleen maar sterker door. Die heeft
in Yahya een relatief goedwillende en representatieve klant.
Maar een eindeloze reeks telefonades en
bezoeken aan scholen, instanties en bedrijven
levert niets op. Een nieuw onderwijsproject van
een commercile dame geeft hoop. Het blijkt
door haar gladde praatjes veelbelovend maar
op niets gebaseerd. Racisme op de arbeids52 De Groene Amsterdammer 22.10.2015
is voor de camera te praten. Maar hij wil geen

contact, hij heeft het immers niet gedaan. Laat
mijn moeder met rust. Toch komt er een kleine
doorbraak. Nu nog een grote door meer kansen
voor mediation.
WALTER VAN DER KOOI
Julia von Graevenitz, Yahya en de 222 afwijzingen, 26 oktober, NPO 2; Julia Roeselers, Als ik je
zie, dan groet ik je, 28 oktober, NPO 2
De schilder
De Koninklijke Prijs voor
Vrije Schilderkunst wordt
uitgereikt op voordracht
van een jury, die uit vier
kunstenaars en drie niet-kunstenaars bestaat.
Dat levert een afgewogen doorsnee op. Voorzitter Benno Tempel zei dit jaar: Naast echte
schilders die niet bang zijn voor olieverf werd
Kunst
Koninklijke Prijs
ook het experiment gezocht. Dat zegt de voorzitter elk jaar. Er is altijd wat gedoe met graffiti
en populaire cultuur. Er is altijd iemand die zijn
doek achterstevoren ophangt, of in stukken heeft
gezaagd. Er is gips, tape, bijenwas en veel fotografie. Toch is de Prijs een leuke tentoonstelling
en ook wel een relevante, omdat zicht krijgen op
de doorsnee niet eenvoudig is, en omdat die
echte schilders het in het grotere kunstenveld
niet makkelijk hebben. De meest spraakmakende kunstenaars houden het immers al lang
niet meer bij zon plat ding op de muur: die zijn
de wijde wereld in getrokken van de installatie,
de film, de megasculptuur, enzovoort.
De beste van het stel, en een van de winnaars,
is Joost Krijnen. Die schildert grote conversaties
en tafelstukken in enkele rake lijnen. De oppervlakte blijft goeddeels wit, kleur wordt spaarzaam ingezet en maar zelden in een vlak, het is
meer tekenen dan schilderen. Sommige stukken
zijn later opgeplakte vellen, waardoor het oppervlak iets tijdelijks krijgt, als van een eerste schets
met beetjes van dit en dat, losjes opgeplakt als
post-its op de deur van de ijskast. Het lijkt zelfs
onaf. Dit onaffe is, als u per se een overkoepelend thema wilt, een overkoepelend thema in de
hele presentatie. Het is zelfs een internationale
trend: schilders lijken terug te deinzen voor een
assertieve, sterke boodschap en maken werk dat
mislukt lijkt, onvoltooid is, misschien zelfs door
de schilder zelf gesaboteerd.
Het zoekende, spaarzame bij Krijnen is echter heel elegant en allesbehalve onzeker: het is
zelfs veelzeggend en zwierig. Het terughoudend
gebruik van kleur is even rijk en levendig als dat
van een complete DeKooning. De jury noemt
hem schatplichtig aan Hockney en Emo Verkerk, maar als ze brutaler waren geweest hadden ze ook die DeKooning, Twombly, Matisse
en, waarom niet, Picasso kunnen noemen.
De drie andere winnaars vond ik minder briljant. Jouni Toni (een Fin) is een mooi voorbeeld
van zon aandachtig onderzoekende schilder, die
laag op laag legt en duidelijk laat zien dat het
maar een constructie is van vlakken en coulissen, een podium zonder zanger. Lennart Lahuis
maakt mooie blurry platen, zachte vellen papier
en bijenwas over fotos. De van oorsprong Syrische kunstenaar Rabi Koria leverde n uitstekend werk af, schilderijtjes van (verwoeste)
gebouwen op witte badkamertegels, samen
gevoegd tot een serieel tableau. Het andere werk,
een parafrase van negen calligrafische figuren,
stak daar slap bij af. Misschien dat de manipulatie van de westerse kijker (dixit de jury) aan
mij voorbijging, want ik zag er vooral een teken
in van een (begrijpelijkerwijs) beperkte beeldtraditie en een herhaling van een beeldelement
dat buiten de context van het schrift weinig zeggingskracht heeft. Dat het schilderkunst was
maakte dat niet opeens interessant.
KOEN KLEIJN
Koninklijke Prijs voor Vrije Schilderkunst 2015.
Koninklijk Paleis Amsterdam, t/m 15 november; paleisamsterdam.nl
Stedelijk Museum Amsterdam
Jrg Immendorff,
Malerwald, 1998
Kijken
In het bos
Het bos zit vol

geheimzinnigheden. De
sprookjesachtige fantasie
Malerwald van Jrg
Immendorff herinnert ons,
via Joseph Beuys, aan de
vlam van de verbeelding.
door Rudi Fuchs
Het is mij maar ten dele duidelijk welke vertelling in het donkere schilderij Malerwald van
Jrg Immendorff wordt opgevoerd. Zo te zien
zijn we in een bos. Dat wil zeggen: op de rug
zien we een figuur, gekleed in spijkerbroek en
een zwart hemd, die een bos in gaat. Omdat
ik enigszins bekend ben met de iconografie in
Immendorffs schilderijen zie ik dat deze figuur
geen arbeider is maar een kunstenaar die zichzelf echter ook als werker ziet: het is Immendorff zelf, op weg naar zijn werk. Er bestaat een
wat wazige oude foto van Paul Czanne op weg,
staat er steeds bij, naar het motief. Op weg misschien naar zijn geliefde berg in de Provence.
Hij staat even stil langs de weg en heeft zich
naar de fotograaf gedraaid: op zijn rug draagt
hij zijn ezel, samengepakt met andere schilder
spullen. Ik herinner me die foto nu omdat ik
hem zo ontroerend vond. Figuratieve schilde-
rijen als Malerwald roepen zulke herinneringen

op: je kunt er niet neutraal naar kijken. Zelfs
bij schilderijen die wij abstract noemen kun je
de vrije verbeelding niet onderdrukken. Maar
waarom zou je? In de orthodoxie van de abstractie wordt daar anders over gedacht. Toch is het
niet uitgesloten dat mensen door een strakke,
monochroom witte constructie van bijvoorbeeld
Sol Lewitt ook sentimenteel geroerd worden.
Hoe dan ook is de atmosfeer in Immendorffs
mise-en-scne van een heel andere theatraliteit.
Op een goede dag, in een donker bos hoeveel
sprookjes beginnen niet zo? De taal voert de
lezer in de richting van iets wat hij nog niet weet.
Precies die spanning is het verhaal. Het tafereel
in dit schilderij is niet documentair, eerder lijkt
het op zon typisch donker toneelbeeld zoals we
dat kennen uit het Duitse theater uit de jaren
zeventig. Het donkergroene licht dat zich uitspreidt vanaf de bodem van het bos glijdt tussen
de bruine bomen en wordt dan, verder in het
bos, donkerder. De bomen zijn zonder bladeren;
ze zijn als afkortingen getekend. In alle opzichten, ook in de verder summiere detailleringen,
bevinden we ons hier in een decor op een toneel
in een omlijsting zelfs. In die witte lijst zien we
in porseleinblauw ook nog kleine figuren: vogeltjes die op een penseel zitten en muizen met penselen in de hand speelse decoraties met zeer
wendbare, moeilijk te vangen dieren als motief.
Zo lijkt Malerwald, zoveel is wel duidelijk, een
De bomen zijn zonder

bladeren; ze zijn als
afkortingen getekend
sprookjesachtige fantasie. In het bos fluisteren

geesten, het zit vol geheimzinnigheden en verrassingen. In plaats van een hoofd draagt de
protagonist iets ronds dat op een bijenkorf lijkt.
Rondom zien we kleine figuren druk in de weer:
ijverig als bijen. Maar het kan ook een pot van
aardewerk zijn. Of het een pot of een korf is
het is een vorm waar energie en gedachten en
voorstellingen en dromen in bewaard worden
die rusteloos in de weer zijn. Rond dat silhouet
dat het hoofd van de kunstenaar voorstelt zie je
het zinderen van licht.
Je ziet dat dat sterke licht Immendorff, vlak
voor zijn voeten, ook bijlicht op zijn pad door
het bos waar de weg wonderlijk is en onzeker.
Zulke gevoelens passen precies in het sentiment van zijn kunst. Het pad bijlichten met
zelf meegebracht licht en helderheid verspreiden in het donker. In Malerwald zien we dat
de figuur van de schilder in zijn linkerhand een
brandende kaars vasthoudt waarvan hij met zijn
rechterhand de vlam voorzichtig beschermt.
Natuurlijk doet dat denken aan het tafereel in
het museum van Duisburg waar Joseph Beuys
de Lehmbruckprijs in ontvangst nam. Hij sprak
daar over de kunst en de warmte van menselijk
contact en ook, denk ik, over wat hij de soziale
Plastik noemde en de rol van kunst daarin.
Dat was enkele weken voor zijn dood. Hij was
al ziek. Voor hem op het katheder stond een
brandende kaars die hij, terwijl hij sprak, met
zijn hand beschutte. En zo kwam hij te spreken over de verplichting van de kunstenaar de
vlam levend te houden en door te geven naar de
volgende generatie en de verbeelding te vrijwaren van orthodoxie. Het was een onvergetelijk
beeld. Wij werden gemaand. Dat is wat er in dit
schilderij gaande is. Toch iets meer en ernstiger
dan in een fantasie al wil ik de waarheid van
sprookjes niet onderschatten.
Dichters&Denkers
Onze intieme oorlog

Nobelprijswinnares Svetlana Alexijevitsj is
geen dissident. Toch is ze een staatsgevaarlijke
schrijver, omdat ze pijnlijk precies laat zien welke
consequenties ideen kunnen hebben.
door Marja Pruis
beeld Konstantinos Papamichalopoulos
Afgelopen zomer werd Svetlana Alexijevitsj in

de Russische media nog gebrandmerkt als Rusland-hater, vanwege haar kritiek op de inval in
Oekrane. In reactie vertelde ze op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev om zich heen te kijken
en niet anders te kunnen dan te huilen om de
fotos van de mannen die door sluipschutters om
het leven waren gekomen. Huilen om het lot
van anderen heeft niets met haat te maken, zei
ze. Alexijevitsj werd vanwege haar indringende
werk, dat zich bevindt tussen journalistiek en
literatuur, en dat door Timothy Snyder in The
New York Review of Books op zn Pools werd
gekarakteriseerd als literatura faktu, al langere
tijd genoemd als kandidaat voor de Nobelprijs
voor de literatuur. Ironisch genoeg wordt ze in
haar eigen land, Wit-Rusland, niet uitgegeven
sinds Loekasjenko aan de macht is.
Het eerste boek dat van haar werd gepubliceerd, in 1983, zou in het Nederlands zoiets
heten als Het onvrouwelijke gezicht van de oorlog. Dankzij de perestrojka kon het boek waarin
ze voor het eerst haar luisterende literaire
methode zou beproeven alsnog na twee jaar verschijnen. Hoe ze dit boek inleidt ik baseer me
op de geactualiseerde Duitse editie, Der Krieg
hat kein weibliches Gesicht is tekenend voor
haar aanpak en toon: persoonlijk, urgent, en op
een bepaalde manier simpel. Ik schrijf een boek
over de oorlog. Ik, die niet van oorlogsboeken
houd, ofschoon ze in mijn jeugd bij al mijn leeftijdgenoten tot de lievelingslectuur behoorden.
Dat is niet echt verbazingwekkend. Wij waren
de kinderen van de overwinning. Kinderen
van de overwinnaars. Wat herinner ik me van
de oorlog? Mijn kinderlijke onbehagen jegens
onbekende en angstaanjagende woorden. Over
de oorlog werd onomwonden gesproken: op
school en thuis, bij bruiloften en partijen, op
feestdagen en op het kerkhof. Ook onder kinderen. Een buurjongen vroeg me eens: wat doen
die mensen toch onder de grond? Hoe leven
ze daar? We wilden het geheim van de oorlog
ontraadselen. Toen begon ik over de dood na
te denken. En hield daar niet meer mee op, het
werd het hoofdthema van mijn geheime leven.
Het is een simpelheid die gerechtvaardigd is
als je je tot aan je oren in een woelende, gewelddadige wereld bevindt. Een simpelheid ook die
je je kunt veroorloven als je het over grote dingen hebt. Bovendien is het een effectieve manier
om je lezers mee te nemen op een helse tocht.
Onomwonden, dwingend, en je persoonlijke
geschiedenis verbindend met die van alle Russen. Haar Oekraense grootvader, de vader van
haar moeder, sneuvelde aan het front. Haar WitRussische grootmoeder, de moeder van haar
vader, stierf bij de partizanen aan tyfus. Van de
drie zonen die naar het front werden gestuurd,
keerde er eentje terug: Svetalanas vader. Elf iets
verdere familieleden werden tezamen met hun
kinderen door de Duitsers levend verbrand. Zo

was het in ieder gezin, schrijft ze. Bij iedereen.
In het dorp waar ze opgroeide, oorspronkelijk
Pools, toen Oekraens, erna Sovjet-Russisch, in
de oorlog bezet door de Duitsers en na de oorlog
weer helemaal Sovjet-Unie, werd nog lang Duitsertje gespeeld. Hnde hoch! Zurjuck! Gitler
kaputt!
We kenden geen wereld zonder oorlog,
schrijft ze. De wereld van de oorlog was de enige
wereld. De helft van de boeken in de school
bibliotheek ging over de oorlog. Op school werd
de kinderen geleerd van de oorlog te houden. Ze
schreven opstellen over hoe ze in de oorlog zouden sterven. Ze droomden erover. Alleen kreeg
Alexijevitsj steeds meer oor voor de stemmen op
straat die een ander verhaal vertelden. Zoals ze
er ook oog voor kreeg dat na de oorlog het dorp
van haar jeugd volkomen vrouwelijk was.
Alexijevitsj beschrijft zichzelf in verschillende
documenten als iemand die lange tijd een boekenmens was: evenzeer aangetrokken door als
bang voor de werkelijkheid. En zoekende naar
woorden, en een vorm, om die werkelijkheid
proberen te vatten. Ik zocht naar een genre dat
kon ontsluiten hoe ik de wereld zag, hoe mijn
ogen en oren bezig zijn. Toen ze de roman Khatyn (1971) las, van de Wit-Russische schrijver
Ales Adamovitsj, was dat een schok zoals ze die
eerder alleen nog had ervaren bij het lezen van
Dostojevski. In deze roman zit de verteller in een
bus die hem terugbrengt naar zijn dorp Khatyn.
Hij keert als een blinde man terug uit de oorlog,
en kan zijn oude kameraden alleen nog maar
horen. De roman was volkomen opgebouwd uit
stemmen. Ze wist: ik heb gevonden wat ik zocht.
Het schrijven van haar eerste boek, waarvan
in Rusland minstens twee miljoen exemplaren
werden gedrukt en dat in het Engels verscheen
als Wars Unwomanly Face, werd ingegeven
door het verlangen vrouwen, zowel de soldaten
als de achterblijvers, te vragen naar hun ervaringen in de oorlog. Allereerst omdat ze zich realiseerde dat alles wat van de oorlog bekend was,
afkomstig was van mannenstemmen. Niemand
had ooit iets gevraagd aan haar grootmoeder.
Of aan haar moeder. Maar ook omdat ze ervan
uitging dat het voor vrouwen, als draagsters van
het leven, moeilijker was om te doden. Een veronderstelling die overigens werd gelogenstraft
door de verhalen die ze optekende. Gruwelijke
getuigenissen, door Alexijevitsj zorgvuldig en
zonder enig commentaar vastgelegd, alsof het
allemaal lange innerlijke monologen zijn.
Het feit dat ze zelf vrouw was, en jong, maakte
haar een veilige gesprekspartner. Ze werd aangesproken als meisje, dochtertje, kindje. Als je
er oor voor hebt blijkt oorlog een uiterst intieme
aangelegenheid. Op de eerste plaats draaide
alles weliswaar om vernietiging, verlies, dood,
afgebeuld worden, maar oorlog betekende ook:
zingen, verliefd worden, haren in de krul zetten.

In de vernieuwde Duitse editie geeft Alexijevitsj
aan welke passages zij heeft moeten schrappen
van de censor vaak verwijzingen naar seksualiteit en menstruatie en welke passages zij zelf
heeft geschrapt gruwelijke, sadistische details.
De censor verweet haar dat zij met haar boek
de vrouw vernederde, de heldin onttroonde en
van haar een gewone vrouw maakte. De sovjetvrouw is geen dier, kreeg zij te verstaan. U
denkt dat de waarheid is dat wat er in het leven
gebeurt. Dat wat op straat ligt. Nee, waarheid is
dat waarvan we dromen. Hoe we willen zijn. We
hoeven uw kleine geschiedenis niet, we willen de
grote geschiedenis.
Natuurlijk is het wel gewoon de grote
geschiedenis die Alexijevitsj met koppige regelmaat verder begon vast te leggen, op een heel
eigen en toch wel subliem te noemen manier.
Het is niet dat haar wijze van geschiedschrijving
het ondraaglijke draaglijk maakt. Evenmin stevent ze af op een historische duiding, wat haar
onderscheidt van bijvoorbeeld Solzjenitsyn.
De enige manier juist waarop ze de heersende
schap en publiceerde ze kort na haar terugkeer

in Wit-Rusland.
Alexijevitsj is geen dissident. Ze voert geen
oppositie. Ze is niet politiek actief. Ze is een
staatsgevaarlijke schrijver. Niet omdat ze erop
uit is om een beweging in gang te zetten, maar
omdat ze pijnlijk precies laat zien welke consequenties ideen kunnen hebben. Hoe in naam
van een collectieve waan mensen tot onnoemelijk lijden worden veroordeeld. In haar inleiding
tot Het einde van de rode mens schrijft ze weer
zo akelig nuchter en to the point zoals ik het
niet eerder heb gelezen: Het communisme had
een krankzinnig plan: het herscheppen van de
oude mens, de oude Adam. Dat lukte ook nog:
de homo sovieticus. De sovjetsukkel. Die mens
ken ik goed. Ik ben er zelf een. Om vervolgens
te beschrijven hoe je deze mens, ook al woont hij
tegenwoordig in verschillende staten, onmiddellijk herkent. Met hun eigen woordenboek,
hun eigen opvattingen over goed en kwaad,
helden en martelaren. Ze hebben een speciale
betrekking tot de dood. Ze zitten vol haat en
vooroordelen.
Het communisme had een krankzinnig plan: het herscheppen

van de oude mens (...). Dat lukte ook nog: de homo sovieticus.
De sovjetsukkel. Die mens ken ik goed. Ik ben er zelf een
kaders en verhalen tegen kan gaan, is door heel
dicht bij de ervaringen en herinneringen van
de betrokkenen zelf te blijven. Het ondraaglijke geeft ze een menselijk gezicht, door in te
zoomen op individuele geschiedenissen, en van
iedere actor zijn of haar unieke stem te laten
klinken. Gestuurd door haar vragen natuurlijk,
en uiteindelijk door haar gecomponeerd, ingedeeld, van hoofdstuktitels voorzien als Kinderkoor, Dat was ik niet, Over de sprakeloosheid
van het leven en de schoonheid van de fantasie.
Ze wil weten hoe mensen de oorlog in gingen.
Wat ze als laatste tegen hun geliefde zeiden.
Hoe afscheid werd genomen. Hoe op ze gewacht
werd, op de jonge mannen. Ik schrijf niet over
de oorlog, maar over de mensen in de oorlog.
Anders dan Kapuscinski, met wie zij wel eens
wordt vergeleken, is ze niet bezig personages te
construeren. Zij heeft geen personages, alleen
stemmen. Tot nog toe schreef ze op deze manier
boeken over de sovjetoorlog in Afghanistan
(Zinky Boys, 1989), over de generatie van haar
ouders, helden van de Tweede Wereldoorlog,
die in de jaren negentig van de vorige eeuw zelfmoord pleegden (In de ban van de dood, 1993),
over de gevolgen van de ramp in Tsjernobyl (Wij
houden van Tsjernobyl, 2005), en over haar
eigen generatie, die het einde van de SovjetUnie meemaakte (Het einde van de rode mens,
2013). Dat laatste boek schreef ze in balling-
En ze kunnen heel goed praten, vul ik daar bij

aan. En hun luisteraars aan het huilen maken.
Wie als toneelmaker op zoek zou zijn naar een
tekst waarin alles zit, zou Aleksijevitsj werk
moeten opslaan. Ik stel me voor hoe het verhaal
van Ljoedmila Ignatenko zou klinken, de vrouw
van de overleden brandweerman Vasili Ignatenko, dat werd opgetekend in haar boek over
Tsjernobyl. De vrouw die verzweeg dat ze zwanger was om maar bij haar radioactief besmette
man in de buurt te kunnen blijven. We waren
net getrouwd, zegt ze. We hadden nog niet
genoeg van elkaar kunnen krijgen. Al die dingen
die ze doet, hoe ze verband om zijn handen wikkelt, de troep die ze uit zijn mond pulkt Die
gedachtepuntjes horen erbij. Net als uitroeptekens. Eigenlijk moet ik dit niet vertellen! Het
moet niet opgeschreven worden! Bij ons zou je
er niet mee moeten aankomen, maar bij Aleksijevitsj doen ze hun hartverscheurende werk.
In het Nederlands is nu alleen Het einde van
de rode mens: Leven op de puinhopen van de
Sovjet-Unie verkrijgbaar (De Bezige Bij, 2014,
vertaling Jan Robert Braat). De eerdere boeken
die in het Nederlands verschenen, In de ban
van de dood en Wij houden van Tsjernobyl, zijn
antiquarisch te koop. Uitgeverij De Bezige Bij is
van plan haar gehele oeuvre in vertaling uit te
gaan brengen
jan rothuizen
----------------------------------------------------------------Vakantiebungalows met veel privacy op

duurzame en kleinschalige plek met kinderboerderij in de bossen van Otterlo vlakbij Park Hoge Veluwe en het Krller Mller
Museum www.deroek.nl
-----------------------------------------------------------------
vakantie (buitenland)
diensten
(aangeboden)
-----------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------Ardche-Drme: boerderij 2-8 pers, rust,

sfeer, comfort. 4 seizoenen, www.rignas.nl
----------------------------------------------------------------Even bijtanken in het zonnige Andalusi!
www.alcandora.nl
----------------------------------------------------------------Breng de winter door in de Franse Pyreneen. Mooi huisje in het bos op een berg,
tien minuten lopen van de weg. Veel kans
op sneeuw. Ideaal voor schrijven of tot rust
komen. Vrij van 20 december tot 10 maart
tegen een vriendelijke prijs. mireille.
cohendy1@gmail.com
----------------------------------------------------------------Liguri Itali boerenhuis aan rivier: rust
ruimte romantiek. 45 min vanaf Nice
nabij zee www.ciantri.com
----------------------------------------------------------------Slapen op een wijnpers! Huur, onze kleine
Kroatische wijnboerderij max 3 4 pers.
Eenvoudig, van alle gemakken voorzien,
met uitzicht op eigen wijngaard. Info: 06
51320677 / www.gornjavoca.eu
-----------------------------------------------------------------
diensten
----------------------------------------------------------------Wie (m 55-65) wil met mij (vr 63) voorjaar

2016 campertocht maken in New Mex/
Arizona? jozet@chello.nl
-----------------------------------------------------------------
Klavers
divers
----------------------------------------------------------------OP de HUID een verrassende en originele duo-column in beeld en woord. Proeven? Ga naar www.fikx.nl
-----------------------------------------------------------------
cursussen
en coaching
----------------------------------------------------------------WWW.YOUCANYOGA.NL
Yoga, Wellness en Pilates
Aalsmeerweg 25 en Stadionweg 283
Amsterdam
-----------------------------------------------------------------
Vakvrouwen! Drie meubelmaaksters en

een timmervrouw bieden vakwerk op
maat. Voor inspiratie en mogelijkheden:
www.vakvrouwen.com
of 020-6827614
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Cilia Prenen Tuinadvies en Ontwerp.
DOMWEG GELUKKIG IN DE ACHTERTUIN. 020-6837762 www.cilia
prenen.nl
----------------------------------------------------------------Een huis dat leeft: rust, ruimte en avontuur. www.Emma-interieuradvies.nl
----------------------------------------------------------------Uw boeken opruimen? Liefhebster haalt
ze, zorgt v.e. zinvolle bestemming en
betaalt evt. een passende vergoeding. Inez
06 3304 4863
----------------------------------------------------------------KWALITEITS schilderwerk, wanden,
plafonds en houtwerk. Amsterdam
en omgeving. Marian: 06-1460 1388
www.marpi-schilders.nl
----------------------------------------------------------------OPRUIM assistentie: thuis, kantoor of
studio graceorganizer.blogspot.nl
-----------------------------------------------------------------
vakantie (binnenland)
----------------------------------------------------------------FRIESLAND. Te huur voor weekend of

vakantie een alleraardigst, geheel vrij gelegen boerderijtje met een groot stuk grond,
in het zuidoosten van Friesland. Rust en
ruimte, eenvoudig maar van alle gemakken voorzien en geschikt voor 1 tot 6 personen. www.boerderij.inthelowlands.info
/ telefoon 020-4204388
----------------------------------------------------------------20 tot 22 november
Het 12de weekend STAMHOTEL in de
Veluwse natuur!
Leo Lucassen spreekt over vluchtelingen,
workshop Literatuur over Familie, cellopiano muziek door Doris Hochscheid en
Frans van Ruth, monoloog Dan snij ik het
vlees wel door Saskia Driessen, wandelen,
dansen, samen eten. Welkom!
www.stamhotel.nl
vakantie buitenland
(gevraagd)
lezersaanbieding
-----------------------------------------------------------------
De spektakelmaatschappij
& Commentaar op de spektakelmaatschappij
Guy Debord
La Socit du spectacle van Guy Debord

(1931-1994) heeft niets aan relevantie
ingeboet, want de geschiedenis doet er
alles aan om Debords analyses te bevestigen. De hedendaagse beeldinvasie
bewijst dat het beeldgeworden kapitaal
in ons bestaan een status van absolute
oppermacht heeft bereikt. Wij zijn gereduceerd tot passieve beeldconsumenten, de permanente
onderdompeling in een schijnwereld is onze echte wereld
geworden.
Middeleeuwers tussen hoop en vrees

Cas van Houtert
Een pageturner, een boek dat leest als een avonturenroman. Middeleeuwers tussen hoop en vrees
vertelt het verhaal van de middeleeuwen in
acht kenmerkende gebeurtenissen waarin hoop
en vrees de toon bepalen.Van Houtert kent de
feiten, verstaat de kunst de gebeurtenissen in
hun context te plaatsen en weet de verhalen
meeslepend te vertellen. Wie wil weten hoe de
middeleeuwers leefden, wat ze zagen of meenden te zien, wat ze
deden, dachten, geloofden, hoopten en vreesden, zal dit boek niet
ongelezen laten.
www.rutgerweemhoff.nl
-----------------------------------------------------------------
huisvesting
(aangeboden)
-----------------------------------------------------------------
Fraai appartement in Adam Oud-Zuid,

geschikt voor een duo, in ruil voor goede
1prsns woonstek in Adam. Meer info:
www.woningruil.nl, adv nr 388026
----------------------------------------------------------------Pied-a-terre voor paar nachten p.w. in
monument Adam centrum 325 p.m.
Info: piedaterreAdam@gmail.com
-----------------------------------------------------------------
huizenruil
----------------------------------------------------------------Gevraagd: Karakteristiek HUIS BUITEN, te huur voor onbepaalde periode.

Aangeboden: AMSTERDAM CONCERTGEBOUWBUURT:
Klassiek dubbel benedenhuis (5k.), met
blijvend lage huur.
Reacties: e-mail: bhuis@xs4all.nl
-----------------------------------------------------------------
Kijk ook naar

onze klavers
online!
U kunt uw Klavers
alleen online
aanmelden
groene.nl/klavers
Symposium:
De urgentie van
klimaatverandering
Zaterdag 31 oktober
Is klimaatverandering het belangrijkste milieuprobleem? Moeten we alles op alles

zetten om dit tegen te gaan? Moet hiervoor de economie op de schop? Wordt er eind
december in Parijs een baanbrekend klimaatakkoord gesloten? Een aantal
inspirerende sprekers gaat op 31 oktober samen met jou op zoek naar antwoorden op
deze prangende vragen.
Wil je ook graag mee discussiren over klimaatverandering? Meld je dan nu aan op
milieudefensie.nl/klimaatsymposium Hier vind je ook het meest actuele
programma en een overzicht van de sprekers. Wees er snel bij, want vol = vol.

Advertentie_groene.indd 1
13/10/15 10:05
Cyrille Offermans
Die Zeeuws-Vlaamse Hedwigepolder moest
maar gauw onder water worden gezet, vond
ik een paar jaar geleden. De milieubeweging
vond dat ook: als compensatie voor de verloren
landbouwgrond zou er in de directe omgeving
immers heel wat nieuwe natuur ontwikkeld
mogen worden, en dat was goed voor de kluut
en de fuut. Twijfels staken de kop op toen ik een
reportage zag van protesterende boeren vlak
over de grens. Zo te zien werd er wel erg gemakkelijk voorbij gegaan aan hun belangen.
Die twijfels werden heviger door de lectuur
van Dit is mijn hof van Chris de Stoop, niet de
eerste de beste als het om hoogwaardige onderzoeksjournalistiek en gengageerde literatuur
gaat. Vooral Zij kwamen uit het Oosten (2003)
was me bijgebleven. Dat boek, geschreven in een
mengvorm van roman en verslag, geeft een genuanceerd beeld van de maffia, de mensenhandel
en vooral de sekswerkers hij concentreert zich
op een Albanese vrouw die in Europa aan de
slag proberen te komen. Toen Wilders zijn haar
nog moest laten blonderen wierp De Stoop al een
verhelderend licht op het vluchtelingenprobleem
en de militante bureaucraten van Fort Europa.
Dat het hem ernst was met zijn engagement
was meteen duidelijk, dat hij kon schrijven
gelukkig evenzeer. Zijn nieuwe boek geeft van
beide een overtuigende bevestiging. De Stoop
keert als auteur terug naar zijn geboortestreek
waar hij zich vijftien jaar terug al daadwerkelijk had gevestigd. Hij schreef er ook toen al een
boek, De bres, over de verloedering van het oude
polderdorp Doel, tegen de Nederlandse grens,
door de uitbreiding van de Antwerpse haven.
Dit is mijn hof is een soort vervolg op De bres.
Het boek is weer van alles tegelijk: kritiek op de
door de EU gemotiveerde agro- en bio-industrie;
aanklacht tegen de ideologen van de nieuwe
natuur, inclusief de milieubeweging die zich volgens hem voor de kar van de havenbaronnen laat
spannen; verdediging van de kleine boeren en
loflied op het oude boerenbestaan; herinneringen van een boerenzoon die koos voor het schrijverschap maar nu, terug in het ouderlijk huis,
het verhaal vertelt van zijn broer die eruit stapte
en van zijn oude, tanige moeder die haar laatste
opstandige dagen slijt in een verzorgingstehuis.
Die verscheidenheid van themas moet De
Stoop voor niet geringe compositorische problemen hebben gesteld. Hoe dat alles zonder
dominante verhaallijn tot een min of meer uitgebalanceerd geheel te maken? Helemaal geslaagd
is hij daarin naar mijn gevoel niet. De fragmentarische opzet brengt hem ertoe vaker dan nodig
van alles te herhalen. Soms zijn dat eenvoudige
feitjes. Zo krijgen we tot drie keer toe te lezen dat
de abdij van Zaligem, die verantwoordelijk was
voor de ontginning van de kleine polder van zijn
jeugd, in 1136 werd gebouwd. Wel zit er telkens
een flink aantal paginas tussen die vermeldingen. De Stoop zal gedacht hebben dat de lezer
dat precieze jaartal inmiddels wel vergeten is.
Storender vind ik de op
den duur erg voorspelbare
kritiek op de verdedigers
van de nieuwe natuur. Dat
die achter de tekentafel is
bedacht en met bulldozers
aangelegd weten we op
een gegeven moment wel,
en ook dat de heren erover
denken in targets, grafieken en win-winsituaties. De
Stoops verontwaardiging
Chris de Stoop
is terecht n overtuigend,
Dit is mijn hof
maar het boek zou nog aan
De Bezige Bij,
kracht gewonnen hebben
286 blz., 19,90
als hij wat minder vaak op
dat aambeeld had geslagen.
Rob Huibers / HH
Ontpolderingsdrama
overgeheveld, dat alle magie eruit moet. En dat

de boer van zijn waardigheid wordt ontdaan.
De Stoop zegt het nergens met zoveel woorden, maar het is duidelijk dat de zelfmoord van
zijn broer daaraan te wijten is. Hoewel zij herhaaldelijk met elkaar in de clinch lagen, zie ik Dit
is mijn hof toch allereerst als een postuum eerbetoon aan die broer. Als ik me niet vergis komt de
titel, met de nadruk op het bezittelijk voornaamwoord, alleen voor in een context die beslissend
moet zijn geweest voor diens heilloze capitulatie.
Het zinnetje is een woedende verdedigingsreflex
als de broer wordt bedreigd door een van die
groene mannen: Dit is mijn hof, en als ge niet
maakt dat ge wegkomt, bel ik de politie. Hij voelt
zich voortdurend bedreigd door nieuwe regels,
controles, boetes en administratieve terreur.
Dramatisch, door de broer niet overleefd dieptepunt: huiszoeking van de hormonenbrigade in
de vorm van een intimiderende razzia.
Hedwigepolder
Hij voelt zich voortdurend

bedreigd door nieuwe
regels, controles, boetes en
administratieve terreur
Maar dat zijn kleine bezwaren, er staat heel
veel tegenover. Om te beginnen betoont De
Stoop zich een begenadigd natuurbeschrijver.
Als jongetje heeft hij goed leren kijken en zich
gedetailleerde kennis van planten en dieren, het
land en de boerderij eigen gemaakt, duidelijk
niet op school, hoezeer hij ook al vroeg een lezer
bleek die niet geschikt was als opvolger van zijn
vader. Die diepgewortelde, met het alledaagse
boerenbestaan verbonden schoonheidservaring
is uiteindelijk zijn belangrijkste argument tegen
de ontpolderaars. Hij betreurt het dat de natuur
van de mythologie naar de wetenschap wordt
Achter in het boek geeft De Stoop een literatuurlijst. Aan sommige titels heeft hij het
nodige ontleend, niet zelden als kop van Jut.
Dat geldt voor Frank Veras evangelie voor
natuurbeschermers Wildernis in Nederland,
waarin een verdere intensivering van de landbouw wordt bepleit zodat meer grond overblijft voor nieuwe natuur, en geschriften van
diens geloofsgenoot Patrick Meire, die meent
dat ontpoldering van de Hedwigepolder ons
fortuinen zal opbrengen. De Stoop raadt hun
De druiven der gramschap van Steinbeck aan,
en impliciet, in de literatuuropgave, John Bergers fenomenale trilogie De vrucht van hun
arbeid en Willem van Toorns Het grote landschapsboek. Ik mis daar n naam: Paul de
Wispelaere, in wiens Tussen tuin en wereld en
Het verkoolde alfabet De Stoop makkelijk een
strijdvaardige en welbespraakte medestander
van het eerste uur zou herkennen.
Er zit geen rem op

door Piet Gerbrandy
De gedichtenbundel zoals
we die sinds de negentiende eeuw kennen, is
failliet. Enkele generaties
lezers en dichters zijn opgegroeid met de gedachte
dat het een goed idee was
losse gedichten op een stapeltje te leggen en er een
Han van der Vegt nietje doorheen te slaan,
Navigatiesystemen: om het geheel als bundel
Zes gedichten voor te presenteren. Natuurlijk,
bij de menselijkheid over de volgorde van de
Wereldbibliotheek, gedichten werd wel nagedacht, in negentig procent
96 blz., 19,99
van de gevallen kwam die
tot stand door associatieve
schakels, maar in essentie
bleef het afzonderlijke gedicht de eenheid. Op
basis van deze visie ontstond tevens het meest
verwerpelijke verschijnsel dat de pozie kent:
de bloemlezing. Een echte pozieliefhebber zal
nooit een bloemlezing kopen.
Gelukkig is dat tijdperk voorbij. Dichters
denken weer in grotere eenheden, schrijven
lange, min of meer verhalende gedichten of bouwen hun bundels (dat woord moeten we dus
afschaffen) op als samenhangende kunstwerken
waaruit men niet straffeloos losse fragmenten
kan plukken. Robert Anker, H.C. ten Berge,
Pieter Boskma, Annemarie Estor, Jacob Groot,
Leonard Nolens, Henk van der Waal: allemaal
construeren ze werken van lange adem waarvoor je een paar uur geconcentreerd moet gaan
zitten. Het gesoleerde gedicht is pass. Wie nog
een kort gedicht zoekt voor zijn uitvaart wende
zich tot de symbolen van het voormalige, om
met Leopold te spreken. Dit wordt een eeuw van
epiek. En er zijn voorbeelden genoeg, van Vergilius en Vondel tot Nijhoffs Awater en de Cantos
van Pound.
Han van der Vegt (1961) heeft zich van meet
af aan toegelegd op het lange gedicht. Dat hij
zich wil scharen in een eeuwenoude traditie
van barden en vertellers blijkt bovendien uit het
feit dat hij zijn gedichten van buiten kent en op
fenomenale wijze weet voor te dragen. Behalve
Tsjbbe Hettinga, die ons helaas is ontvallen, ken
ik geen hedendaags dichter wiens verhalen een
publiek zo in hun ban weten te dwingen als Van
der Vegt. Zijn nieuwe boek, Navigatiesystemen,
gaat gepaard met een cd waarop de dichter een
van de gedichten voorleest, ondersteund door
(overigens niet erg inventieve) minimal music
van Jan Frans van Dijkhuizen. Die voordracht
duurt een uur dit om een indruk te geven van
de schaal waarop Van der Vegt werkt.
Als om te benadrukken dat de traditie ook
een toekomst heeft, schildert hij werelden die
een amalgaam lijken van Dante en science
Ik ken geen hedendaags

dichter wiens verhalen een
publiek zo in hun ban weten te
dwingen als Van der Vegt
fiction, van Jheronimus Bosch en Sin City. Zo

vertelt het eerste gedicht het verhaal van Orfeus
en Eurydice, hier Orf en Ryddic geheten, in de
vorm van een computergame met zes levels, terwijl het laatste gedicht (maar liefst 35 paginas)
in dactylische hexameters een eindtijd oproept
waarin de wereld voor mensen onbewoonbaar
is geworden. Inferno, rampenfilm, dubieuze
fantasy, maar vooral veel afgerukte ledematen,
soppende modder, gistende lichaamssappen en
futuristische techniek, dat is het universum van
Van der Vegt.
De dichter munt uit in exuberante beschrijvingskunst. Hier staat Orf op het punt zich in de
krater van de hel te storten, waarin zich echter
een reusachtige cocon bevindt die de toegang
lijkt te versperren:
op je vlucht naar beneden zie je dat het weefsel
van de cocon met broedkamers is gemazeld madenkopjes wriemelen op uit iedere cel
zoogsters komen hen voeden met een dikke
bloedpap kijk, sommige krijgen scharen, sommige snavels waarvan een hap een zoogster
zo de kop afbijt ze vreten tot hun gulzigheid
en gal hen de vulkaan uit drijven om ergens in
dit rijk hun aandeel in te rijven
Hoewel het boek in zes gedichten uiteenvalt,
waarvan de middelste vier allemaal uit zeven
episoden bestaan, komen allerlei elementen
steeds terug. Eenlingen of groepen ondernemen
een queeste, trekken door onherbergzaam
gebied en proberen met liederen op de been te
blijven, maar in geen van de gevallen is de reis
een succes. Weliswaar slaagt Orf erin Ryddic aan
Wormgoor te ontfutselen, maar beiden zijn niet
meer wie ze waren. Tannhuser verdwaalt op

een reusachtig vrouwenlichaam, waar hij steeds
wegzakt in deinend vlees en zompige lichaamsopeningen. De reeks Afdaling in het zelf biedt
het zoveelste inferno:
Halverwege het woud wacht een hyena je op,
die jouw gezicht draagt op zijn kop en om zijn
anus.
Wat is de weg tot het zelf, vraagt hij je. Inkeer en
ontluistering, zeg je. Daarop spert hij zijn
kaken.
Het behoeft geen betoog dat het zelf overal en
nergens wordt aangetroffen, zonder dat de held
of de lezer er wijzer van wordt: Waar het zelf is,
daar is geen uitsluitsel, lispelt het.
Van der Vegt is een virtuoos verteller, maar
schieten we ook iets op met al die heftige beelden in technicolor, die schier oneindige aaneenschakeling van bizarre metamorfosen? Dat er
geen rem op zit is tot daar aan toe, maar heeft
de felle buitenkant ook substantie? Neem nu het
lange slotgedicht De paladijnen, dat alleen al in
de metrische vorm refereert aan het klassieke
epos. Een monsterlijk voertuig dat het vermogen
heeft zichzelf te repareren, trekt door een onleefbaar landschap van zwavelvalleien, dauwgrijze asgebergten en lavarivieren van plastic
en steenslag, waar hier en daar nog resten van
een menselijke beschaving worden aangetroffen. De reizigers zijn vertrokken uit het paleis
van een machtige koning, op zoek naar de Graal,
en na eindeloze, waarschijnlijk eeuwenlange
omzwervingen komen ze terug bij hun uitgangspunt. Het lichaam van de koning is intussen
gebalsemd en weer in zijn oude glorie hersteld.
Mogelijk begint de queeste hierna opnieuw.
Van der Vegt is er niet voor teruggedeinsd
herhaaldelijk te verwijzen naar Leopolds Cheops,
een van de indrukwekkendste gedichten uit de
Nederlandse literatuur. In vergelijking daarmee getuigt Navigatiesystemen van een pijnlijk
gebrek aan diepte. Is dat misschien waarom het
Van der Vegt te doen is?
uit: De paladijnen
Niets brengt zo nauw tezamen, geen bloed, geen zaad en geen regel
als de omkapping die ons beschut, de wielen die ons naar
n gemeenschappelijk heilsuur horrelen, dat gelijktijdig
in elke voorwaartse schuifduik eerder gedeelde ontbijtpap
ons aan de huig schuimt. Adem stokt ons zuur in de strotklep.
Zij die leven binnen n ritme hoeven geen woorden,
blikken te delen. Zelden gebeurt het dat een van ons misgrijpt,
stuur dan wel pook uit handen laat glippen, haar evenwicht kwijtraakt.
Ja, daar
woonde ik dus
door Kees t Hart
Keke Keukelaar
Aan het woord in deze roman is de

puber en latere jonge man Julius,
ook wel Skip genaamd. Weerzin is
his middle name. Zijn ouders zijn
fout, zijn broer is een patser, zijn
vriendin wil alleen kinderen, verpleegsters zijn trutten, publiek in de
IJsbreker in Amsterdam is snobistisch en truttig, et cetera. Over artsen krijg je dan dit: Die artsen, mijn
god. De mannen in nonchalante
spijkerbroek en overhemd, riemen
met dikke gespen en klokjes waarop
je van een meter afstand nog zonder
moeite en op de seconde nauwkeurig de tijd kunt lezen (...). En over
klasgenootjes lezen we: Alle meisjes in de klas, die hockeytrutjes met
hun polos met opgezette kragen in
alle denkbare pasteltinten, hadden
zon klein ventilatortje. Over een
familiefeest: Ik had nooit zin om te
gaan, het waren altijd dezelfde vervelende, oude mensen met roos op
hun schouders en dezelfde jongeren
die zon feest beschouwden als een
inkijkje in de wereld waar ze later
deel van wilden uitmaken.
Uiteraard probeerde de schrijver
mij hiermee over te halen tijdelijk
net zo naar de wereld te kijken als
zijn beklemde held die nu eenmaal
in de roman veel voor zijn kiezen
krijgt. En dus iedereen gek vindt en alles niks.
Maar logisch is dit niet en Skip werd er bij mij
niet sympathieker op. Zou dat de bedoeling
geweest zijn? Een clichbeeld van een puber
oproepen? Wie weet had Simons moeten proberen die zwartgallige clichblik op een of andere
manier tegen te spreken. Er een stem tegenin te
laten fluisteren, hoe weet ik ook niet, via valse
terzijdes, een scheve blik, een daverende grap.
Of via zinnen die meer te bieden hebben dan die
van hierboven. Misschien zoals J.D. Salinger dat
deed met zijn zwartgallige puber in The Catcher
in the Rye. Hoe dan ook, ik verveelde me regelmatig bij Skips blik op de wereld of ik zette in de
kantlijn ja hoor, toe maar weer.
Toch heeft deze roman meer te bieden dan
dit. De schrijver vertelt het verhaal van een familie die uit elkaar valt: moeder depressief, vader
ongenteresseerd, broer een eikel. Dan verschijnt
het mooie meisje Mimi, ze is een nichtje en komt
tijdelijk bij de familie inwonen. Uiteraard gaat
dit flink mis, daar kun je vergif op innemen. Ze
verdwijnt, Skip zoekt haar, zijn moeder sterft op
Curaao, zijn vader krijgt een hersenbloeding,
Skip verzorgt hem. Oef! Zo verteld krijgt deze
Martijn Simons zette het geheel allemaal inventief in elkaar
Ik verveelde me regelmatig
bij Skips blik op de wereld
of ik zette in de kantlijn
ja hoor, toe maar weer
roman wel een sterk melodramatische bijklank
waar de schrijver zich overigens geen moment
voor schaamt. Wat mij betreft terecht, maar
dan had hij toch meer moeten maken van dat
ongrijpbare meisje Mimi, dat nu niet meer blijft
dan een soort geheimzinnige Fee, de droom van
iedere man, die sinds de negentiende eeuw door
heel wat boeken van mannelijke schrijvers rondspookt. Veel vlees aan de botten krijgt ze niet,
ja, ze is wispelturig, onbetrouwbaar, leuk, slecht,
gemeen, hoerig. En neuken dat ze kan! Je wist
het gewoon nooit met haar, het kon van het ene
op het andere moment afgelopen zijn met dat
zachte gekreun, die dierlijke geluiden die ze
maakte. Ongrijpbaar dus, De Fee en de Hoer,
tja, die vrouwen toch, maar vooral: die mannenblik daarop! Ik zat erbij te grinniken, maar dat
was denk ik toch niet de bedoeling.
Overigens zette Simons het geheel

allemaal inventief in elkaar. Hij
springt moeiteloos van de ene tijd
en plaats naar de andere, laat het
geheel zich binnen een week afspelen, terwijl wat er verteld wordt toch
vele jaren beslaat. Het blijft prima
te volgen. En mijn interesse nam
vooral toe bij de scnes op Curaao. Niet alleen omdat ik daar als
jongetje vijf jaar woonde en er nog
altijd allerlei herinneringen aan
koester, maar ook omdat hier ineens
de zeer bijzondere Curaaose componist Jan Gerard Palm (luister via
YouTube naar zijn fraaie muziek)
opduikt. Skip gaat op zoek naar de
achtergrond van deze figuur, omdat
hij daarmee herinneringen en beelden rondom zijn moeder denkt te
kunnen oproepen.
Het is er allemaal een beetje
met de haren bij gesleept, maar het
gaf Simons wel de kans zijn niet
geringe schrijftalent te etaleren.
Ineens kwam Curaao dichterbij,
zie de beschrijving van een volkswijk in Willemstad: Aan weerszijden van de stoffige weg kleine
huisjes, gammele constructies, hout
en bakstenen, uitgesleten trappetjes van beton, daken van golfplaten die schots en scheef over elkaar
lagen, een enkel huis opgeknapt
en net in de verf gezet. Ja, daar
woonde ik dus. Ook geeft Simons
een pakkende beschrijving van het
wereldberoemde Curaaose bordeel
conglomeraat Campo Alegre, waarover mijn ouders destijds alleen zeer
besmuikt met elkaar spraken. Wat zou ik daar
graag een keer geweest zijn! Maar dat de held
er een soort tweede Mimi denkt terug te vinden,
of is zij het echt zelf, ging er bij mij weer niet in.
Het is ook nooit goed. Waarom zo ingewikkeld? dacht ik vaak. De verhaallijnen buitelen over elkaar, het zijn er te veel, ook al
zijn ze prima aan elkaar
geknoopt: pubers, middelbare school, Curaao, vriendinnetje, Palm,
coming of age, verzet tegen
vader, ziekenhuis, familiegeheimen, moeder, broer.
Van mij hoeft een roman
niet driehonderd paginas
dik te zijn. Waarom niet
alleen ingezoomd op die
geweldige Palm? En zijn
familie. Aan de andere
Martijn Simons
kant zit er te weinig
Ik heet Julius
karaktertekening bij van
De Bezige Bij,
de personages, ze bleven
301 blz., 18,90
ver van me af, ik wond me
er niet genoeg over op.
Tastbare geschiedenis
Neil MacGregor, directeur van het
British Museum in Londen, kijkt
naar Duitsland met de frisse blik
van een buitenstaander en plaatst
de Duitse cultuur in een Europees
perspectief.
door Jerker Spits
Lange tijd was het vooral de cultuur die Duitsland tot een eenheid maakte. De taal die werd
gesmeed door Luther, de literatuur die met
Goethe grote hoogte won en een Bildungs
brgertum dat zich niet op zijn politieke mondigheid, maar op zijn culturele ontwikkeling liet
voorstaan. De politieke eenheid kwam pas laat,
onder Bismarck in 1871. Door die ontwikkeling
onderscheidde Duitsland zich van andere Europese mogendheden, zoals Engeland en Frankrijk. Het was een Sonderweg die werd gekoesterd door schrijvers en burgers. Zij verheugden
zich in het hoge aanzien van de Duitse cultuur en lieten autoriteit onaangevochten. Ook
Thomas Mann keek in zijn Betrachtungen eines
Unpolitischen (1918) met minachting neer op
het compromis, de nuchtere blik, de aanpassing,
het evenwicht, kortom: op de politiek als kunst
van het mogelijke.
Veel Duitse historici zien het Derde Rijk als
het onvermijdelijke eindpunt van deze hoogmoed. In de woorden van Sebastian Haffner:
De catastrofe van deze vorm van politiek denken stond evenzo vast als een dodelijk verkeersongeluk in het leven van een automobilist die
autorijden niet als een kunst van aanpassen
en zich schikken, maar als zelfverwezenlijking
en zelfontplooiing beschouwt, die niet ongedeerd wil aankomen, maar zich koning van weg
en ruimte wil voelen. Het land van de Dichter
und Denker werd een land van Richter und
Henker (rechters en beulen). Pas na 1945 werd
Duitsland een deel van het Westen, en groeide
het langzaam maar zeker uit tot een stabiele en
betrouwbare democratie.
Die ontwikkeling staat centraal in boeken als
de Deutsche Gesellschaftsgeschichte van HansUlrich Wehler en Der lange Weg nach Westen
(2000) van Heinrich August Winkler. Het zijn
diepzinnige en soms wat taaie studies over het
conflict tussen Geist en Macht. Neil MacGregor
schrijft een andere geschiedenis van Duitsland:
beeldend, tastbaar, en zonder vooroordelen over
een onvermijdelijke weg die achteraf gemakkelijk te construeren is. Hij richt zich op objecten
en gebouwen, mensen en plaatsen die bepalend
zijn voor de Duitse nationale identiteit. Hij
beschrijft Duitsland van de Gutenberg-bijbel
uit de vijftiende eeuw tot de Rijksdag in het
herenigde Berlijn van na de Wende. Dat beeld
in fragmenten blijkt krachtig: juist omdat het
Bierdrinkers
in Mnchen,
in traditionele
kleding
recht doet aan een geschiedenis die beschadigd is: Duitse wetenschappers hebben wel
pogingen gedaan de verschillende stukken van
de puzzel aan elkaar te leggen, maar geen van
hen is in staat gebleken om de grote intellectuele
en culturele prestaties van het Duitsland van de
achttiende en negentiende eeuw en de morele
afgrond van de nazis dusdanig met elkaar te
verbinden dat er een begrijpelijk patroon ontstaat. In diepste wezen is dit een geschiedenis
die zo is beschadigd dat herstel niet mogelijk is,
maar waar we wel voortdurend op terug moeten
komen.
Het is een scherp beeld, dat duidelijk maakt
dat MacGregor met precisie naar de Duitse
geschiedenis heeft gekeken. Duitsland: Portret
van een natie is een rijk gellustreerd boek, van
een grote spanwijdte, knap en levendig verteld.
Het is niet loodzwaar,
maar licht, levendig en ook
met humor geschreven.
Neil MacGregor is sinds
2002 directeur van het vermaarde British Museum
in Londen. Hij schreef de
wereldwijde bestseller A
History of the World in
100 Objects, die ontstond
na een radioprogamma op
de bbc. In 2014 organiNeil MacGregor
Duitsland: Biografie seerde hij de tentoonstelling Germany: Memories of
van een natie
Vertaald door Pon a Nation. Die was bescheiden in grootte, maar werd
Ruiter. Hollands
een groot succes. BondsDiep, 597 blz.,
kanselier Angela Merkel
39,99
bezocht de tentoonstelling.
MacGregor sloeg barsten
Het land van de Dichter

und Denker werd
een land van Richter
und Henker
in het bevroren Engelse beeld van Duitsland.
Het was een bijles voor de Britten, een poging
hun beeld van Duitsland bij te stellen. Blitzkrieg en alter Fritz maakten plaats voor Goethe
en Schiller. Veel Engelsen luisterden naar de
radioserie op de bbc waarin de charmante en
sympathieke MacGregor enthousiast over de
Duitse geschiedenis vertelde. Tegenover Duitse
kranten was hij soms direct over de Britse kennis. Van de grote Europese staten is Duitsland
het land dat we het minste kennen en begrijpen,
niet in de laatste plaats omdat ons kennisniveau
op het peil van zeventig jaar terug is blijven steken, zei hij in een gesprek met de Frankfurter
Allgemeine.
Voor Duitsland: Portret van een natie vormt
de collectie van het British Museum de leidraad.
En dat heeft, hoe rijk ze ook is, zijn beperkingen. Filosofie en muziek die belangrijk zijn om
Duitsland te begrijpen blijven buiten beeld.
Daar staan goed gedocumenteerde beschrijvingen van het Bauhaus en prachtige verhalen
over het houtsnijwerk van de Nrnbergse kunstenaar Tilman Riemenschneider (1460-1531)
tegenover. En aan de hand van een klein beeldje
van Bismarck als smid vertelt de Engelsman
levendig over de eerste Duitse eenheidsstaat:
Bismarck the Blacksmith. Het was een beeldje
dat bij Duitsers in de huiskamer stond, als een
Ullstein Bild/akg-images (foto uit besproken boek)
icoon voor de man die stond voor de Duitse

eenheid.
Hoewel het te prijzen is dat MacGregor zich
niet verliest in ideologische loopgraven gaat hij
soms wat kort door de bocht. Zo noemt de Schot
de historicus Michael Strmer een eminent
politiek commentator. Maar Strmer is een
historicus die nauw gelieerd is aan de cdu en
in de befaamde Historikerstreit een uitgesproken, conservatieve positie innam. Zijn duiding
van het verleden staat niet los van zijn politieke
opvattingen over Duitslands heden en toekomst. En of Christa Wolf, die schrijfster uit de
ddr die zelf ook korte tijd voor de Stasi werkte,
altijd schreef met een helderheid en integriteit
die je niet vaak tegenkomt en er geen reden (is)
om aan haar oprechtheid te twijfelen daarover
zijn de meningen in Duitsland verdeeld. Voor
de Duitse lezer of de lezer die vertrouwd is met
het Duitse cultuurpolitieke debat is MacGregors
beeld soms wat te rooskleurig.
Dat laat onverlet dat Duitsland een prachtig
boek is dat zich onderscheidt van andere boeken
over de Duitse cultuurgeschiedenis door zijn
levendigheid, toegankelijkheid en reikwijdte. De
Engelsman kijkt naar Duitsland met de frisse
blik van een buitenstaander. Zijn blik is ook
eigentijdser dan die van de hierboven genoemde
historische studies. Natuurlijk is er veel aandacht
voor Hitler-Duitsland, maar het is niet meer de
periode waar alle lijnen naartoe lopen, of waarvan alle lijnen uitgaan. MacGregor plaatst de
Duitse cultuur in een Europees perspectief.
Zo staat hij stil bij drie Europese monumenten die herinneren aan een militaire overwinning: de Arc de Triomphe in Parijs, de Wellington Arch in het Londense Hyde Park en het
Siegestor in Mnchen. Het zijn triomfbogen
die trotse leeuwen en ruiters tonen. Ze zijn rijk
gedecoreerd met relifs en bronzen figuren in
strijdwagens, vaak in de richting van de verslagen vijand. Maar de achterkant van het monument in Mnchen is anders. Het werd beschadigd in de Tweede Wereldoorlog en de stad
besloot die wond niet te helen. Boven de boog
is er een leeg fresco, met simpele, zwarte letters:
Aan de overwinning opgedragen, door oorlog
vernietigd, manend tot vrede.
Aan het eind van dit jaar neemt MacGregor
afscheid van het British Museum. Hij zal met
aanbevelingen komen voor het Humboldt
forum, het nieuwe Museum voor Wereld
culturen in Berlijn. Het forum moet, net als de
broers Wilhelm en Alexander von Humboldt,
staan voor het goede Duitsland: het land van
Bildung en nieuwsgierigheid naar andere culturen. Het zou, in andere woorden, een variant
moeten worden op het succesvolle wereldkampioenschap voetbal dat Duitsland in 2006
organiseerde, en waarvan het motto luidde: De
wereld te gast bij vrienden. Of de Engelsman
ook directeur van het Humboldtforum wordt?
Wie zijn oor in cultuurpolitiek Berlijn te luisteren legt, hoort dat hij de Lieblingskandidat is
van Frau Merkel.
Christiaan Weijts
Napels aan de Schelde
In een Brussels restaurant liet ik eens achteloos
vallen dat ik Belgi meer op Itali vond lijken
dan op Frankrijk of Nederland. Daarop veerde
een Vlaming naast mij overeind. Hij keek me
fonkelend, gelukzalig aan, zeker zes seconden
lang. Dat hij me nog net niet ging tongzoenen
kwam alleen doordat we onze monden vol
garnalenkroket hadden. Belgi lijkt meer op
Itali dan op zijn buurlanden! Dat was exact
wat hij altijd had gevonden en hij had er zelfs
een boek over geschreven, en wel het boek Mijn
Itali van Luc Devoldere.
Telkens als ik in Belgi ergens een zuil,
fonteinrijk plein of een met krulvoluten
getooide gevel zie, denk ik weer even aan
dat moment. Laatst had ik het zelfs bij een
boek, van een Italiaan. Daar zit een kronkelige
voorgeschiedenis aan vast die ook bij een
Vlaming begint, Tom Lanoye.
Tom Lanoye hield onlangs in de schouwburg
van mijn geboortestad een vurig pleidooi om
meer theaterteksten te lzen: Shakespeare,
Vondel, maar ook hun hedendaagse collegas als
Quentin Tarantino.
Zonder het te weten had ik dit advies van
Lanoye in Leiden al opgevolgd. Ik wilde de film
Youth van Paolo Sorrentino gaan zien, maar die
draaide nog niet in Nederland. Wel al in Belgi
trouwens, daar had je het al. Wij Hollanders
moesten ons maar behelpen met de wel reeds
beschikbare verboeking, die feitelijk neerkomt
op een integrale uitgave van het script, in de
typografie van lopend proza gegoten. Met Jeugd
las ik dus voor het eerst een script voordat ik
de bijbehorende film heb kunnen zien. Ik denk
dat Lanoye gelijk heeft. Geschreven dialogen
dringen beter tot je door. Sommige heb ik al
meer dan vijftien keer gelezen, ook om erachter
te komen wat nu precies hun kracht is.
Neem deze. Werkt u voor de koningin? Daar
komt het wel op neer. Mooi. Ik heb altijd een
beetje te doen met monarchien. Er hoeft maar
n persoon weg te vallen, en opeens verandert
de wereld. Net als in huwelijken.
Of deze, tussen de twee hoofdpersonen,
de componist en de filmmaker, tijdens een
wandeling door de Alpen: Ik las op Wikipedia
dat je als jongen een tijdje bent omgegaan
met Strawinsky. Klopt. Wat voor type was
Strawinsky? Een heel kalme man. Hij zei een
keer: Intellectuelen hebben geen smaak.
Vanaf die dag heb ik er alles aan gedaan om
geen intellectueel te worden.
Het is mild absurdisme, gemixt met ernst,
exact in de juiste verhoudingen. Die talige
kant van Sorrentino zou op het doek best eens
overvleugeld kunnen raken door alle visuele
strelingen Youth schijnt namelijk voort te
gaan op de weg die Sorrentino met La grande
bellezza insloeg.
Dit is de razernij van

Cline met het coloriet
van Veronesi
Maar het belangrijkste gebeurde na het lezen

van dit script. Toen pas ben ik Sorrentinos
roman gaan lezen, Iedereen heeft gelijk, uit
2010. Dit is een krankzinnig goed boek. Dit is de
razernij van Cline met het coloriet van Veronesi.
Dit is een feest, waanzin, leven. Ik laat een flard
proeven, in de vertaling door Etta Maris, die ook
weergaloos werk leverde door zulke muzikale zin
nen naar ons moerastaaltje over te brengen:
Het is de ischias, die tweederangs sloerie.
En dan komen, gewapend met onbetaalde
facturen, legers gespierde osteopaten en
fysiotherapeuten blakend van vitaliteit als
doedelzakspelers de bergen af lopen. De nieuwe
tovenaars. Ze vertellen een heleboel dingen en
niemand, zelfs niet de Eeuwige Vader, weet of ze
eerlijk zijn. Maar je kunt niet anders dan geloven,
om te blijven hopen. Want je moet verder,
omringd door een tonijnennet van kwaaltjes.
Het ritme, de rijkdom, de exuberantie die
toch in bedwang wordt gehouden door de
meesterhand Ik wilde Sorrentino tongzoenen.
En tegelijkertijd ben ik hem gaan haten, echt
intens gaan haten. Want dat doe ik met
schrijvers wanneer ze echt overrompelend goed
zijn. Dat is geen jaloezie. Het gaat veel dieper
dan jaloezie. Dit boek komt zo dicht bij mijn
ideale ooit te schrijven Gedroomde Boek in de
buurt dat het me moedeloos kan maken en
verlammen. Dat ik bij al die geweldige passages
ook de aandrang moet onderdrukken het
tegen de muur te slingeren, het daar tot op de
bindtouwtjes te versnipperen, te verscheuren,
eroverheen te pissen.
Afijn.
Waarom ik erbij aan Luc Devoldere
moest denken, is omdat de vertelstem in dit
verschrikkelijke boek voor mij absoluut Vlaams
is. Ik hoor een mengeling van Lanoye, Mortier,
Verhulst, Brusselmans en eenmaal op dat
spoor zie ik tal van overeenkomsten tussen
Italiaanse en Vlaamse auteurs. Mogelijk delen
ze dat katholieke gevoel voor rijke theatraliteit,
vermengd met het carnavaleske, met ook altijd
nog een zweemsel mystiek.
Eind deze maand zal ik dan eindelijk Youth
zien, al sluit ik niet uit dat ik niet kan wachten en
er al eerder voor afreis naar het Florence aan de
Leie of het Napels aan de Schelde.
07
06
23 56
24
2196
01
23
236 4
80
11 / 10
2015
10 / 01
2016
10 81
VAN OS
2226
13 16
043 1
234
KOMT
41
13 48
13
13
13
35
20
04
HENK
00
THUIS
04
0295
0 2 70
226
61
30
22
31
60
1358
Henk Jongebloed
0537
03
23 31
12
03
23
20
014
39
03
10
01
1975
High time for a European

Defence Union?
Dinsdag
20.00 - 21.30
Iconic images of refugees

and war: powerful tools
or clichd reality?
22-
28-
23-
29-
Donderdag
20.00 - 21.30
Moslims in Nederland:
hoe het Islamdebat onze
blik vernauwt
Vrijdag
16.00 - 17.00
Proost op de wetenschap:
Zorg dat je erbij hoort een kritische reflectie op
het Nederlandse inburgeringsbeleid
Woensdag
20.00 - 21.30
FNWI Collegetour:
Is licht te vangen?
Donderdag
17.15 - 18.15
Bijzondere lezing door

prof. dr. Beppie van den
Bogaerde
69
Donderdag
17.00 - 18.30
23
SPUI25
2227Oktober
spui25.nl
90
04
13 0
04
Oplossing cryptogram 3292

Horizontaal - 6 terecht-stellen, 9 brug-ligger, 10 Elle,
11 verzamel-uitgave, 13 deel (de kaarten), 14 lam-enteren, 16 stop-order,
18 item, 20 ma-je-m, 21 peenhaar, 22 premire, 23 hef-tig (keer).
Verticaal - 1 sterrenensemble, 2 vrij-gezel, 3 schimmel-vorming,
4 S.T.E.R., 5 n-gemeen, 7 Tegel (berlijn), 8 leer-gierigheid,
12 inner-veren, 15 modepop, 17 object, 19 morgen (maat).
04 27
Verticaal
1. Het is druk op de weg dus leveren terrassen het nodige op (15)
2. Slippen voor je plezier is tamelijk plat (15)
3. Eerst nog onervaren, zit je hierna op de blaren (8)
5. In de loop gedraaid en verder gegaan (9)
6. Ondanks dit alternatief ingenomen met de prestatie (5)
7. Een ruiker voor de piloot die over grenzen ging (14)
8. Buiten westen en de ziekte in door die afstraffing (8)
13. Doet afstand van de troon hoewel hij nog niet onder de pannen is (8)
17. Een tijdje zonder geld is mooi schering en inslag! (6)
18. Ik haal het beeld naar me toe en leg het om (4)
20. Tussen ruiten en rund (4)
0309
Horizontaal
4. Uiteraard is men daar niet voor, dat zou abnormaal zijn (14)
9. Het velletje om de haring (6)
10. t Is krom dat zoiets wordt aangedaan (7)
11. Problematisch drankje dat van alles oplost (14)
12. Vorm van delegeren aan steuntrekkers (9)
14. Staat mogelijk vol met Fransen (5)
15. Ik spoor die dwarsligger aan erheen te lopen (4)
16. Daar zit de gemeente haar geld op (8)
19. Hielden prikacties voor een betere cao (6)
21. Val(t) snel aan!! (8)
22. Quickscan van je kennis en je mag meteen door
naar het programma (9)
23. Er komt een tijdstip waarna u m moet lozen (5)
12 6
Cryptogram 3293
NV Weekblad De Groene Amsterdammer

Onafhankelijk weekblad sinds 1877
Postbus 353, 1000 AJ Amsterdam
Singel 464, 1017 AW Amsterdam
groene.nl / groene@groene.nl
Redactie 020.524 55 24
Administratie 020.524 55 55
Directeur/uitgever Pieter Elshout

Administratie Fatima Leeuwenberg,
Heleen de Waard, Eva Weller, Kim
Weller, Leon Smits, Esmee Meertens
(abonnementen), Jacqueline Wolf, Anil
Goksun (financin)
Marketing en acquisitie
Tiers Bakker, Igor Bijlsma, Hans Boot,
Pieter Wolter, 020.524 55 11/12
advertenties@groene.nl
Abonnementenwerving
Hans Boot, Ivo Jansen op de Haar
Abonnementenadministratie
020.524 55 55
abonnementen@groene.nl
Abonnementsprijzen
Nederland:
per jaar 183,-, per half jaar 96,-,
per kwartaal 51,-, studenten
abonnement per 4 weken 10,-.
Overige landen prijzen op aanvraag.
Digitaal abonnement per jaar 150,-.
Losse nummers 4,95.
Rekeningnummer abonnementen
NL65TRIO0198496176
Druk Senefelder Misset, Doetinchem
Gesproken en digitale versie
Loket Aangepast Lezen 070.338 15 00
Wilt u een gift overmaken of een
legaat nalaten, dan kan dat t.b.v.
Stichting 1 8 7 7, rekeningnummer
NL66TRIO0254382320
(BIC TRIONL2U)
De stichting heeft een ANBI-status
Russen op
de Herengracht
jan rothuizen
Redactie
Xandra Schutte (hoofdredacteur),
Evert de Vos (redactiechef ), Hassan
Bahara, Margreet Fogteloo, Koen
Haegens, Rutger van der Hoeven,
Thijs Kleinpaste, Irene van der Linde,
Roos van der Lint (kunst), Marja
Pruis (Dichters & Denkers), Aukje van
Roessel, Casper Thomas, Jaap Tielbeke,
Joost de Vries (Dichters & Denkers),
Trinette Koomen (secretariaat),
Liesbeth Beneder (secretariaat)
Eindredactie Rob van Erkelens,
Hugo Jetten, Jorie Horsthuis
Vormgeving Christine Rothuizen, Sanne
van de Goor
Beeldredactie Simone Berghuys, Rachel
Corner, Mels van der Mede
Webredactie Katrien Otten, Jan Postma,
Fabienne Meijer (stagiaire), Robin
Goudsmit (stagiaire)
Reagerend op het mooie maar

verontrustende onderzoeksverslag
over het opkopen van panden in
de binnenstad door investeerders
(De Groene, 1 oktober) stel ik voor
dat dit verboden wordt aan eigenaren die voor de verbouw van hun
huis subsidie van rijk, provincie
of stad gekregen hebben van, in
totaal, meer dan honderdduizend
euro, eventueel uit te breiden tot
eigenaren die over de laatste tien
jaren meer dan honderdduizend
euro aan belastingaftrek voor het
onderhoud van hun huis genoten
hebben.
Vroeger kreeg je, als je op een
aantrekkelijke plek in de stad
woonde, briefjes van Amsterdamse
makelaars in de bus met de vraag
of je je huis niet wilde verkopen.
Nu krijg je per post op naam
gestelde deftige brieven van grote
Ondertussen
op Groene.nl
Marjoleine de Vos
over de rol van
de maaltijd in de
literatuur, Rob van
Erkelens over de
ideologische strijd
tussen Brabanders
en corpsballen en
de nieuwe avonturen
van onze columnist
Sadettin
vastgoedondernemingen die vragen of ze langs mogen komen voor

een vrijblijvend gesprek waarin ze
vertellen hoeveel zij denken dat
je huis nu waard is. Mijn vrouw
stond erop dat ik zon brief meteen
weggooide, waarschijnlijk omdat
zij bang was dat ik zou kunnen
zwichten voor de miljoenen die ons
in het vooruitzicht zouden kunnen
worden gesteld. Maar als daar de
sancties op hadden gestaan zoals
ik hierboven voorstel, had ik haar
zowel kunnen geruststellen als ook
op die uitnodiging kunnen ingaan.
Dolph Kohnstamm,
Prinsengracht, Amsterdam
De Oekraense
avant-garde
Uitstekend essay over Oekrane
(in De Groene van 1 oktober). Hoe
kwamen de EU en de VS op het
onzinnige idee de oostgrens van
Europa te verschuiven naar het
oosten van dat gebied? Zijn al die
mislukte VS-oorlogen nog niet
genoeg? Rusland is het grootste
land ter wereld en ligt overwegend
in Azi. Laat die grootmacht nu
eens wat regelen en laten de VS
in Amerika blijven. Hofland heeft
gelijk!
E. RUTGERS-HESSELO,
Haarlem
De banaliteit
van het goede
Bij De Groene straalt de feelgoodfactor je bepaald niet tegemoet; ik
moet me vaak, zij het minder vaak
dan een paar jaar terug, worstelen
door nogal wat paginas vol doorwrochte verwijten en vermaningen
aan mijn adres: je zult maar een

blanke mannelijke babyboomer
met een comfortabel pensioen zijn.
Maar je blijft nieuwsgierig en dus
ook abonnee tot nader order.
Recente artikelen van onder
anderen Henri Beunders helpen
mij wat dat betreft lankmoedig
te zijn. Zijn De banaliteit van het
goede (De Groene, 24 september)
bood een mooie kanttekening aan
het belendende artikel Wir schaffen das van Saskia Jonker en Joris
Kooiman. Deze week weer een
boeiend en rijkgeschakeerd verhaal
over Beieren en de vluchtelingencrisis van Beunders hand. Ook
al is de feitelijke inhoud van deze
bijdragen zorgwekkend genoeg, ik
voel niettemin iets van opluchting
dat dit geluid nu eindelijk ook in
uw blad, dat u raadt het al niet
mijn natuurlijke bondgenoot is,
mag klinken. Mijn dank daarvoor,
al klinkt dat wat serviel.
Ten slotte nog een paar pedante
opmerkingen bij Beunders artikel
Vllig aus der Fugen: bedoeld is
Vllig aus den Fugen; verderop
wordt een rijtje voormalige ddrplaatsen genoemd, waaronder
Solingen dat in Noordrijn-Westfalen ligt, en is dertig niet dreizig
maar dreiig. Flauw en onhebbelijk van mij, beken ik; tegelijk
blijf ik erbij dat de heer Beunders
journalistiek naar mijn hart en
hoofd bedrijft.
BEN VAN DEN ENDEN,
Rotterdam
U kunt uw ingezonden brief
van maximaal 400 woorden
sturen naar groene@groene.nl
Marja Pruis
Als een kamer door de nacht
beeld Femke van Heerikhuizen
Straks zorgen we langer voor onze ouders dan
voor onze kinderen. Waarom ik straks schrijf
weet ik niet. Straks ben ik er zelf niet meer, en ik
zit er nu midden in. Nu het weer vroeger donker
wordt, en iedereen in de loop van de middag de
lichten opsteekt, zie ik vlak voor ik de sleutel
in de eigen voordeur steek mijn geschiedenis
weerspiegeld in de kamer van mijn buren. Dan
zie ik plots, als waar t een droom, in t glas ijl en
doorzichtig hoe vastgeklonken onze werelden
zijn. Mijn buurjongetjes zitten aan tafel, de jong
ste ingeklemd in een triptrapstoel, zijn vader
snijdt voor hem de maaltijd in hapklare brokjes,
eet hij zelf niet dan wordt hij gevoerd. Ons kind is
de tachtig gepasseerd, ze zit tussen ons in, haar
zoon snijdt haar eten, brengt het geduldig naar
haar mond.
Een boek waar ik vaak aan terugdenk is De
reis naar het kind van Vonne van der Meer, dat
in 1989 verscheen. Julia verlangt zo naar een
kind dat ze naar Peru afreist om er een te kopen.
Aldaar wordt ze het slachtoffer van een vuige
mensenhandel. In plaats van een baby krijgt ze
een tandeloze oude man in haar schoot gewor
pen, alleen in zijn hulpeloosheid lijkend op een
baby. Julia accepteert de consequentie van haar
eigen verlangen, en neemt tot afgrijzen van
haar omgeving die bejaarde voor lief.
Omdat ik een boekhouder ben, kan ik mijn
verse leeservaring terugvinden. Het was het
eerste boek van Vonne van der Meer dat ik las,
en ik schrijf dat ik het impulsief had gekocht
nadat ik een interview met de schrijfster had
gelezen. Dat ik sowieso al eens wat van haar had
willen lezen omdat Rudy Kousbroek over haar
gezicht had gezegd dat hij dt nou een mooi, lief
en intelligent gezicht vond. Er was een tijd dat
alles wat Kousbroek zei of schreef heilig was.
Wat ik net opschrijf, maar wat ik weer weet
als ik deze aantekeningen lees waarmee
maar weer eens bewezen is dat elke vorm van
dagboek de schrijver herinnert aan wat hij heeft

verzwegen of verdraaid, en voor ieder ander een
onbetrouwbare informatiebron is is dat ik op
grond van dat interview had gedacht dat dit
boek mij zou kunnen helpen. Ik was 29 en wist
niet of ik aan kinderen zou durven beginnen.
Vind jij een vrouw zonder kinderen tragisch?
vraagt deze week een vriendin aan me. Toevallig
of niet, maar zij is 29. De wereld raast door,
maar in het lichaam van de vrouw huist een
prehistorisch beest dat zich in het zicht van het
dertigste levensjaar begint te roeren. Zo ook in
dat van haar, maar vooralsnog is ze van plan het
beest de kop in te drukken. We zitten in De Jaren
in Amsterdam, wijn te drinken, ossenworst en
olijven te eten. Ik vind het een moeilijke vraag,
stop nog maar eens een olijf in mijn mond.
Ook genoteerd: de ruzie die ik kreeg met mijn
toen-beste vriendin. Eenmaal zwanger ik, zij
niet ervoer zij het als kwetsend dat ik zei het
moederschap niet te zien als levensvervulling.
Ik probeerde de zwangerschap denk ik kleiner
te maken, voor haar, maar ook voor mezelf. We
kwamen er niet uit. Het is makkelijk relative
ren als je eenmaal iets hebt, en de ander niet.
Categorie: eindelijk aangespoeld de lof van
de woeste wateren bezingen. Ik beging ook
nog eens de fout om haar De reis naar het kind
cadeau te doen. Mij had het inderdaad geholpen,
Vind jij een vrouw zonder

kinderen tragisch? vraagt
een vriendin aan me
maar zij voelde zich voor gek gezet. Ik heb het
boek nooit meer durven inkijken, bang dat ik
opeens vernietigende regels zou zien. Nu pak
ik het uit de kast, en vind al gauw de bladzijden
die ik toen relativerend vond. Nu jagen ze me
angst aan, zo indringend als de fysieke schrik
van Julia wordt beschreven als ze beseft wat
daar knikkebollend op haar zit te wachten, en de
nieuwe betekenis van tandeloosheid tot haar
doordringt, de donzigheid van een schedel. In de
stoel zat geen baby, geen kleuter, geen jongen.
De man naar wie zij zich voorover boog en die
zij nu recht in het gelaat keek, was ouder dan
haar vader toen hij stierf, veel ouder. Er is zoveel
weerzin die ze moet zien te overwinnen.
Mooie trui heeft ze aan, de 29-jarige vriendin.
Wit staat haar goed. Straks stapt ze op de fiets,
een vriend is jarig. Morgen reist ze een liefde
achterna. Of niet. Ze weet niet wat regeert,
hoofd of hart. Daar zie ik ook mezelf. Wat kan
ik haar anders zeggen dan dat ik een vrouw mt
kinderen ook niet per se net-tragisch vind?
Actie!
Imago / Kolvenbach / HH
Het einde
2010, Dsseldorf
Hilla Becher
2 september 1934
10 oktober 2015
Samen met haar man
Bernd fotografeerde
ze de rauwheid van de
naoorlogse industrie: een
spektakel van vuur en
stoom, met monsterlijke
machines. De drijfveer
voor het vastleggen van
industrile architectuur
was uiteindelijk
sentiment.
door Jan Postma
om een eigen behandeling. Ze werken met een

Luik-Bastenaken-Luik is het onderwerp van
technische camera met grote negatieven. Op
een gedicht van Herman Brusselmans, maar de
bewolkte dagen of vroeg in de morgen is het het
naam van de wielerkoers zelf is wat mij betreft
gemakkelijkst om harde schaduwen te vermijhet kortste gedicht uit de sportwereld. Wie op
den. Soms schieten ze vanaf speciaal gebouwde
zoek naar een equivalent graaft in de geschiedesteigers. Al snel beginnen de wezens die ze vastnis van de fotografie kan niet anders dan uitleggen in soorten uiteen te vallen. Maar parakomen bij Bernd und Hilla Becher, het huwedoxaal genoeg is het juist hun gelijksoortigheid
lijk dat de naoorlogse Duitse fotografie heeft
die de onderlinge verschillen zichtbaar maakt.
gedomineerd. Uit die zes lettergrepen doemt
Hoe verschillend twee watertorens kunnen zijn,
een complete visuele potica op. Bernd stierf in
zie je pas als je er tien naast elkaar zet.
2007, aan complicaties tijdens een hartoperatie.
In retrospectief is het bijna overdreven hoe
Vorige week maakte haar galerie bekend dat op
naadloos hun werk past in iets wat je bijna een
10 oktober als gevolg van een beroerte ook Hilla
Duitse traditie zou kunnen noemen: die van de
was overleden.
typologische fotografie. Eerder gingen bijvoorHilla Becher (n Wobeser) wordt in 1934
beeld August Sander en Karl Blossfeldt op vergeboren in Potsdam. Ze krijgt al op jonge leefgelijkbare wijze te werk bij het vastleggen van,
tijd een plaatcamera van haar fotograferende
respectievelijk, mensen en planten.
moeder. Wanneer een oom naar het Westen
De Bechers werken in de jaren zestig zo
vertrekt, laat hij haar zijn donkere kamer na.
veel als ze zich kunnen veroorloven. Er moet
Hilla gaat in de leer bij de wat ouderwetse Waltenslotte soms ook nog geld verdiend worden.
ter Eichgrun, wiens werkwijze door fotograaf
Richten ze zich aanvankelijk nog op Bernds
Michael Collins in The Guardian werd gekarakthuisregio Siegerland, op den duur moeten ook
teriseerd als a distinctly 19th-century approach
het Ruhrgebied, de Benelux en Frankrijk eraan
to photography. De vaardigheden die Hilla bij
geloven. In 1966 toeren ze samen met hun tweehem opdoet zullen uiteindelijk de beeldtaal van
jarige zoon Max zes maanden in een Volkswade Bechers bepalen.
genbusje, met een als doka ingerichte caravan
Met haar moeder verhuist ze naar Hamburg,
aan de trekhaak, door Groot-Brittanni om de
waar ze als freelance fotograaf aan de slag gaat
architectuur van de mijnvoor een bedrijf dat is
gespecialiseerd in lucht- Hilla krijgt op jonge leeftijd industrie vast te leggen.
Na het succes van hun
fotografie,
vervolgens
een plaatcamera van haar Anonieme sculpturen,
belandt ze, op 23-jarige
fotograferende moeder
een grote solotentoonleeftijd, in Dsseldorf. Op
stelling in 1969, breken
het kantoor van Troost,
de twee ook internationaal door. Als enige niet
het reclamebureau waar ze werkt, loopt ook een
Amerikanen worden de Bechers uitgenodigd
student van de kunstacademie rond: Bernd. Hij
om werk te leveren voor de inmiddels legenprobeert in zijn vakanties wat bij te verdienen
darische New Topographics-tentoonstelling in
als fotograaf. De twee zijn tot op zekere hoogte
Rochester, New York, in 1975.
elkaars concurrenten. Bernd heeft voordat hij in
De niet te onderschatten invloed van die
Dsseldorf terechtkwam al in Stuttgart gestutentoonstelling op de landschapsfotografie valt
deerd. Buiten het reclamebureau gebruikt hij
in het niet bij de veel directere invloed die de
de fotografie vooral om zaken vast te leggen
Bechers hebben als leermeesters van een hele
die dreigen te verdwijnen voordat hij zijn werk
generatie Duitse fotografen. Het is Bernd die
als schilder heeft kunnen doen. Daar komt pas
in 1976 gaat doceren in Dsseldorf, Hilla komt
verandering in wanneer een jaar later ook Hilla
als vrouw niet in aanmerking voor eenzelfde
zich inschrijft op de academie. De twee beginpositie. Zo waren de tijden, zei ze onlangs
nen al snel samen te werken en trouwen in 1961.
schouderophalend tegen het British Journal
In het dankwoord dat Hilla uitsprak bij het in
of Photography. Maar het was niet voor niets
ontvangst nemen van de Erasmus-prijs, in 2002,
dat de Erasmus-prijs aan hen beiden werd uit
benadrukte ze dat de twee geen groots plan hadgereikt. Andreas Gursky, Thomas Ruff, Candida
den toen ze begonnen met het vastleggen van
Hfer en Thomas Struth komen allen vanonder
allerlei soorten industrile architectuur. De
hun vleugels. In een profiel van die laatste in The
drijfveer was uiteindelijk sentiment. Bernd, die
New Yorker beschreef journaliste Janet Malcolm
opgroeide tussen mijnen en hoogovens, wilde
hoe de lessen vaak bij de Bechers thuis werden
de beelden van zijn jeugd op papier zetten. Hij
gegeven. Struth zei ook dat hij dacht dat de twee
schetste en schilderde ze, tot hij besloot dat fotouiteindelijk vooral als leraren zullen worden
graferen een preciezere weergave zou opleveren.
herinnerd. De oud-leerling bedoelde het minder
Voor Hilla zelf is het eerder een daad van jeugarrogant dan het klonk.
dig verzet, zo zegt ze. Na haar jeugd in Potsdam,
Anders dan Struth kan ik me goed voorstelmet al zijn lieflijke paleizen en parken, voelt ze
len hoe de typologien, die eindeloze reeksen
zich aangetrokken tot de rauwheid van de haven
voor de vergetelheid behoede bouwwerken, nog
en de industrie. Ze beschrijft het Ruhrgebied in
door vele generaties zullen worden herontdekt
die jaren als een plek die kookt van energie: een
en hoe de vreemde wezens die ooit onze welspektakel van vuur en stoom, een land bevolkt
vaart produceerden almaar meer ongeloof en
door een veelheid van monsterlijke machines.
fascinatie zullen wekken.
Ieder vreemd wezen dat ze aantreffen vraagt
De Douro vallei,
een vallei van extremen!
Niet voor niets worden de wijngaarden van de Douro vermeld op
de Unesco werelderfgoed lijst. De streek is adembenemend.
Extreem steile hellingen, extreem hete zomers, een extreem harde
bodem, maar vooral: extreem goede wijnen!
van
10,50
voor
7,49
De wijngaarden van de familie Brites Aguiar liggen niet ver verwijderd

van de wijngaarden van grote porthuizen. Op het perceel van deze
Bafarela heeft elk van de vier inheemse druivenrassen op het ruige
klimaat een microklimaat aangewezen gekregen, waar de druiven
zich optimaal kunnen ontwikkelen. De wijn rijpt, na nauwkeurig
geselecteerd te zijn, gedurende 12 maanden in grote gebruikte Franse
eiken vaten. Bovenstaande resulteert in een rijke, geconcentreerde
wijn vol rood fruit met verweven houttonen en een aangename,
warme afdronk.
Drink deze veelzijdige wijn bij vleesgerechten, verschillende kazen
of gewoon op zichzelf, maar vergeet hem niet wat lucht te geven,
alvorens u hem inschenkt.
Let op: deze aanbieding is alleen per 6 essen te bestellen,
de verzending is gratis.
Bestel nu op
www.drinkzz.nl/DeGroene
Vaste rente
uit windenergie
5%
CLIMATEBONDS VANAF 500,-
MET EEN GEGARANDEERD DUURZAAM RENDEMENT
Beleggen met hoofd en hart
Jaarlks duurzaam rendement van 5%

Instappen vanaf 500,Voor 7.000,- is uw huishouding volledig
CO2 neutraal
+5%
350,- PER JAAR

BVOORBEELD
350,-
INLEG
350,-
7.000
350,350,-
14 BONDS
WindShareFund investeert in rendabele,

kwalitatief hoogwaardige windmolenparken
op land in Duitsland. Stabiele, duidelijke
energiewetgeving garandeert een veilige,
betrouwbare investering. WindShareFund
ClimateBonds zijn beschikbaar voor 500,per stuk met een jaarlijks vast, duurzaam
rendement van 5% met uitkeringen
per kwartaal. Neem deel en deel mee!
Voor uitgebreide informatie, ga nu naar
www.WindShareFund.com
of bel +31 (0)26 - 44 55 66 5
Stabiele Duitse energiewetgeving (EEG)
PARTNERS WINDSHAREFUND
5212 WindShareFund adv 230x295mm new beeld zonder onderregel NEW.indd 1
WINDSHAREFUND FOUNDATION MEMBERS
16-09-15 14:09

De Groene Amsterdammer 43-2015

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

De Groene Amsterdammer 43-2015

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Onafhankelijk weekblad

Wat nou authenticiteit?

De feiten doen er niet toe

Door de strijd tegen IS leeft

opening november 2015

12 de boze burger en de vluchteling

40 Essay ironie moet

50 Popmuziek Josh Ritter

Dichters & Denkers

54 bij svetlana alexijevitsj,

marijn van kreij

Erdogan lacht in zijn vuistje

kunnen krijgen. En daarmee nog meer macht

aukje van roessel beeld milo

22.10.2015 De Groene Amsterdammer 5

Isralische leiders roepen

Toen rebellen van Seleka Bozoum in 2013

Bouterse belooft alwr

2020 zal duren, moet in het teken staan van

ronduit verbazingwekkende is nu dat

in de verdediging reageren; hoe

Michael Kountouris / Gagle

De vluchtelingencrisis heeft het

22.10.2015 De Groene Amsterdammer 7

afdeling drilling bij Staatsolie afgeserveerd.

een zijn de bezittingen van de ander.

Inmiddels mag Luxemburg zich de

mate dankzij Nederland, waar maar

noemde buurland Oeganda, waar het minimum

De bezorgde boze burger wordt serieus genomen

Neem ze lekker zelf in huis

bedreigd. Wat er allemaal voor schokkends

Zaal: Joehoeoe! (geklap)

Waarom komen ze naar

REMKO DE WAAL / ANP

Almere, de komst van uitgehuwelijkte meisjes.

kwamen, en hun komst lang niet als zon groot

Martin Luther King, 1963,

Nederlandse economie en voor de veiligheid, 44

EEN RECONSTRUCTIE VAN HET

gen een hondenbot. Politie, justitie en het leger

Tegen migranten zijn is

Nederlanders met een migrantenachtergrond

Bericht uit Syri

Bashar, wij geven ons bloed

Het is 30 september, twee uur s middags, als

weigeren samen te werken met tirannen als

Mikhail Voskresenskiy / RIA Novosti / HH

snelweg al onder het viaduct te

honderden, zo niet duizenden het land worden

Wat er nu door me heen gaat?

omtrek van het Bassel Al-Assad-vliegveld, waar

het is hn manier van denken. De gevangenen

Nederland: zestien miljoen mensen. 41.000

Drie dingen in het leven zijn

de trekker. Klaar om te schieten op alles wat

ze stuk voor stuk over de kling. Waarom het ons

Ik sta op het dak van mijn logement in de oude

nen en vrouwen. Meld je aan om je

Het ministerie van Buitenlandse

Damascus, George aan het front, geweer gericht op de

wijk bombarderen en een wijk heroveren. Ook

Laat Rusland en Iran helpen,

En nu? De laatste veldslag? De