328

Rafa Kosiski, Marcin Pawlak

RrLLlNGER
R. (1988): Humiliores-Honestiores. Zu einer sozialen Dichotomie im StraJrecht der r6mischen Kaiserzeit, Munchen.
SALLER
R.P. (1984): "Roman Dowry and the Devolution of Property in the Principate",
Classical Quarterly 34: 195-205.
SALLER
R.P. (987): "Men's Age at Marriage and its Consequences in the Roman Family",
Classical Pbilology 82: 21-34.
SALZMAN
M.R. (2002): Tbe making oj a Christian Aristocracy. Social and Religious
Change in the Western Roman Empire, Cambridge, London.
SHANZER
D. (2002): "Avulsa a Latere Meo: Augustine's Spare Rib: Confessiones 6. 15. 25",
[ournal oj Roman Studies 92: 157-176.
SHAWB.S. (984): "Latin Funerary Epigraphy and the FamilyLife in the Later Roman
Empire", Historia 33: 457-497.
SHAWB.S. (1987): "The Family in Late Antiquity: The Experience of Augustine", Past
and Present 115: 3-51.
SUDERW. (2003): Census Populi. Demografia staroytnego Rzymu, Wrocaw.
TREGGIARI
S. (1991): Roman Marriage. Iusti Coniuges Jrom the Time oj Cicero to the
Time oj Ulpian, Oxford.
VANDAMR. (1985): Leadership and Community in Late Antique Gaul, Berkeley-Los
Angeles-London.
VEYNEP. (1998): "Cesarstwo rzymskie", [w.] Historia ycia prywatnego, t. 1: Od cesarstwa Rzymskiego do roku tysicznego, red. P. VEYNE,Wrocaw-Warszawa-Krak6w, 17-222.
VEYNEP. (2000): La societa romana, Roma-Bari.
W ARD-PERKINS
B. (2000): "Land, labour and settlement", lw.l CAH, t. 14: Late Antiquity.
Empire and Successors, AD. 42~600, wyd. Av. CAMERON,B. WARD-PERKINS,
M. WHITBY,Cambridge, 315-345.
WHIITAKERR., GARNSEY
P. (1998): "RuraIlife in the Roman empire", lw.) CAH, t. 13: Tbe
Late Empire, AD. 337-425, wyd. Av. CAMERON,
P. GARNSEY,Cambridge, 277-311.
WICKHAMCh. (2002): Framing the Early Middle Ages. Europe and the Mediterranean
400-800, Oxford.
WIPSZYCKA
E. (1994): Koci w wiecie pnego antyku, Warszawa.
WOLFRAM
H. (1990): Das Reich und die Germanen. Zwischen Antike und Mittelalter.
Berlin.
'

Krzysztof Boroda
/

III. GOSPODARKA
CESARSTWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

1.UWAGI WSTPNE
SOLID KONSTANTYNA I STABILIZACJA GOSPODARCZA W

IV WIEKU

Zamieszaniu politycznemu w III wieku, spowodowanemu przez uzurpacje i wojny w strefie naddunajskiej, towarzyszy kryzys gospodarczy wywoany zniszczeniami wojennymi, zaamaniem demograficznym i inflacj. To
ostatnie zjawisko dotyczyo monety srebrnej, bdcej podstawowym pienidzem obiegowym obok monet miedzianych i brzowych. Konieczno dokonywania duych wypat na rzecz armii wymuszaa zwikszanie iloci monet
wypuszczanych do obiegu, co wizao si z drastycznym obnianiem na
przestrzeni III wieku zawartoci srebra w monecie. Poniewa zwikszonej
emisji monet o obnione] zawartoci srebra towarzyszyo podniesienie podatkw, w efekcie nastpia inflacja. Reakcj na inflacj by czasowy odwrt
od pobierania podatkw w pienidzu i powrt do danin w naturze, co
gwarantowao wadzy utrzymanie ich realnej wartoci. Inflacja nie dotkna
jednak monety zotej, ktra cay czas utrzymywaa sta warto. Antyczna
metalurgia nie bya bowiem w stanie tworzy stopw zota z innymi metalami. W przypadku monet zotych nie mo zna wic byo manipulowa ich
prb, a jedynie wag.
Rozchwianie gospodarcze zostao powstrzymane po wprowadzeniu w po'tztkach IV wieku przez Konstantyna Wielkiego zotego solida jako podstawowego elementu systemu monetarnego. Zapocztkowany w IV wieku
wysoki poziom cyrkulacji solidw (tak co do ich iloci, jak i tempa), a co za

Krzysztof Boroda

330

III. GOSPODARKA CESARS1WA R/bH.\KIEGO W V WIEKU

tym idzie take wymiany towarowej utrzyma si do VII wieku. Przejcie do

monety zotej dodatkowo mogo by stymulowane powolnym spadkiem
wartoci srebra w relacji do zota: z 1:12 okoo roku 300 do 1:18 w VI wieku.
W V wieku solid sta si podstawow monet rozliczeniow w duych operacjach gospodarczych, w tym take w transakcjach terminowych. W yciu
codziennym, w drobnym handlu detalicznym, podstawowym rodkiem patniczym byy monety miedziane lub brzowe, bdce frakcjami solida o czyumownej wartoci.

MONETARYZACJA

Wprowadzenie nowego systemu monetarnego sprzyjao ponownemu

zastpowaniu patnoci naturalnych na zobowizania regulowane w monecie. Monetaryzacja wywoana zostaa w duym stopniu presj fiskaln pastwa, ktre stopniowo odchodzio od podatkw naturalnych na rzecz podatkw pieninych, oraz wysokim udziaem budetu pastwowego w oglnej produkcji gospodarczej caego Imperium (BANA]I
2001).
Autorzy antyczni z IV wieku zarzucali Konstantynowi Wielkiemu rozregulowanie gospodarki przez wprowadzenie solida jako miary wartoci. Presja na pacenie podatkw w pienidzu sza jednak nie ze strony skarbu
cesarskiego, ale od wacicieli ziemskich i urzdnikw, dla ktrych przeliczanie wynagrodze z naturaliw na pienidz stanowio uatwienie funkcjonowania gospodarczego. Proces ponownej zamiany danin w naturze na
podatki pienine by pod koniec IV wieku ju powanie zaawansowany,
znajdujc odzwierciedlenie w regulacjach zebranych w Kodeksie Teodozjusza. W przepisach starano si broni skarb cesarski: z jednej strony przed
przeliczaniem danin na pienidze po zbyt niskim kursie, a z drugiej przed
przeliczaniem pac urzdnikw na pienidze po kursie zbyt wysokim. Zalecano przeliczanie nalenoci po cenach z lat przecitnych. W tekstach prawniczych z V wieku mamy ju do czynienia z powszechnoci zamiany patnoci naturalnych na gotwk nawet wrd niszych urzdnikw.
Przejcie na pacenie podatkw, w pienidzu wymuszao wprowadzenie
zmian w sposobie gospodarowania. Producenci ywnoci musieli zwikszy sprzeda swoich produktw, by pozyska gotwk dla zaspokojenia
roszcze podatkowych pastwa. Prowadzio to do zwikszenie intensywnoci upraw i oparcia produkcji -- zarwno w rolnictwie jak i w rzemiole
-- na najemnej sile roboczej. Konieczne te okazay si due emisje monet.
Efektem monetaryzacji gospodarki byo pojawienie si wyspecjalizowanej
grupy osb zajmujcych si operacjami finansowymi: wymian pienidzy
i ich poyczaniem. Na Wschodzie okrelano ich mianem trapezitai, na Zachodzie -- argentarii.

331

I~~------------------------------~

Dowodem powszechnos i uycia pienidza s te bunty wybuchajce

w przypadku prb zmiany r lacji monet miedzianych i brzowych do zotych solidw. Sugeruje to istnienie sztywnych, fikcyjnych relacji midzy pienidzem zdawkowym (miedzianym i brzowym) a solidem, a wic umowny
charakter pienidza zdawkowego. By moe narzekania autorw z IV wieku na wypieranie monet miedzianych i brzowych z rynku przez monet
zot mogo by myln interpretacj niedoboru zdawkowych monet w obliczu zmonetaryzowania caej gospodarki.
Znaczcy wpyw na gospodark wywierao istnienie zawodowej armii,
ktra wymagaa olbrzymich patnoci pieninych. W 518 roku armia Imperium Wschodniego liczca 300 tysicy onierzy kosztowaa rocznie w gotwce prawdopodobnie
okoo 5,5 mln solidw (Economy and Exchange
2001), co stanowio okoo 66% budetu pastwa. Poza pienidzmi garnizony stacjonujce w rnych czciach Imperium wymagay take dostaw yw_
noci. W kocu V wieku (za panowania Anastazjusza) prby zamiany nalenoci podatkowych uiszczanych z tytuu annona militaris (ostatniej daniny
wybieranej w naturze) na patnoci w pienidzu postrzegane byy jako cios '
wymierzony w sprawne zaopatrywanie armii w ywno. W efekcie dochodzio do swoistego zderzenia dwch tendencji: monetaryzacyjnej, wynikajcej z koniecznoci pozyskania pienidzy na od z tendencj do pobierania
czci podatkw w naturze i dostarczania ich do garnizonw. System taki
by mniej efektywny, ale o wiele taszy ni dokonywanie zakupw w miejscu stacjonowania oddziaw.
Zapisy Kodeksu Teodozjusza sugeruj, e sektor prywatny u schyku
IV wieku by cakowicie zmonetaryzowany, podczas gdy sektor publiczny
opiera si wci w duej mierze na "naturaliach". Co prawda, podatnicy
woleli rozlicza si w pienidzu, ale groby inflacji i waha cen skaniay
cesarzy do zbierania czci danin nadal w naturze.

ROZKWIT

GOSPODARCZY

IV

WIEKU

W literaturze przedmiotu przez dugi czas dominowa pogld o zaamaniu ekonomicznym pnego Imperium i powrocie do gospodarki naturalnej. Miao to mie zwizek z zaamaniem demograficznym w III wieku.
Wedle twrcy tej klasycznej wizji, Edwarda Gibbona, zaamaniu produkcji
bdcego efektem kryzysu demograficznego towarzyszy miao zniknicie
willi z krajobrazu wiejskiego i opuszczenie przez arystokracj miast. Wefekcie, po znikniciu gwnej grupy konsumentw, miasta miay podupa
gospodarczo. Konsekwencj tego procesu miaa by redukcja liczby niewolnikw i zastpowanie ich pracownikami najemnymi. Ci ostatni mieli
by drosi, co w rezultacie miao doprowadzi do wzrostu kosztw produk-

332

Krzysztof Boroda

cji i zwyki cen produktw. Tymczasem w nowszych badaniach spadek

liczby niewolnikw w latach kryzysu traktuje si nie jako dowd na zaamanie gospodarki rynkowej i powrt do gospodarki naturalnej, ale jako zjawisko modernizacyjne w obrbie gospodarki rynkowej. Zastpowanie niewolnikw robotnikami najemnymi skutkowao ograniczeniem sztywnych wy_
datkw po stronie kosztw i przejciem na bardziej elastyczn form
pozyskiwania siy roboczej. Ostatecznie mielibymy wic do czynienia z pogbieniem mechanizmw rynkowych w gospodarce, a nie powrotem do
gospodarki naturalnej.
Badania archeologiczne przeprowadzone w latach dzlewidzfesitych
XX wieku zweryfikoway dotychczasowe wyobraenie o drastycznym zaamaniu osadnictwa w III-IV wieku. Tereny wiejskie Imperium, po rzeczywicie widocznym kryzysie koca II i III wieku, w IV stuleciu przeyway
w wikszoci odrodzenie gospodarcze. Najlepszym wskanikiem powodzenia gospodarczego i funkcjonowania danego regionu w obiegu gospodarczym Morza rdziemnego byo istnienie willi, nastawionych na rynkow
produkcj ywnoci. W pnocnej Italii, w okolicach Emilii i Werony, gdzie
w III wieku miao miejsce opuszczanie willi i farm, w IV wieku (gdy Mediolan sta si miastem stoecznym) doszo do odbudowy rolnictwa. Wok
Brescii i Werony powstay kompleksy nowych willi i farm, a cz starych
willi poddanych zostao monumentalnym przebudowom. Na pnocy, w pobliu Trentino, przeznaczano pod upraw nowe ziemie w regionach podgrskich. Z kolei w Toskanii villae co prawda przetrway tylko nad morzem
wok Pizy (znikajc jednoczenie w gbi ldu), jednake temu zjawisku
nie towarzyszyo jakiekolwiek wyludnienie. Osadnictwo ulego bowiem restrukturyzacji i miejs~e zanikajcych willi zaja sie farm. Take w Lacjum
osadnictwo wiejskie ulego odbudowie; odyy villae, cho zwykle byy one
mniejsze ni ich poprzedniczki.
Wszystko to wyrainie wskazuje na to, e - poza regionem wok Mediolanu - mamy do czynienia z prowincjonalizacj Italii. Villae prosperoway przede wszystkim na wybrzeach, podczas gdy w gbi ldu byy wypierane przez farmy, co wskazuje na marginalizacj gospodarcz Pwyspu
Apeniskiego w obrbie Imperium. Nie powinno to zbytnio dziwi, gdy
ciar funkcjonowania Imperium za czasw Konstantyna Wielkiego wyrainie przesun si na Wschd. Porednim przejawem tego zjawiska jest dominacja w materiale archeologicznym z portu w Ostii okoo 400 roku produktw pochodzcych ze strefy Morza Egejskiego i Afryki, a nie z Galii
i Hiszpanii. Procesowi prowincjonalizacji Italii w IV wieku, ktry nie by
bynajmniej rwnoznaczny z zapaci gospodarcz, towarzyszya widoczna
ekspansja modelu gospodarczego opartego na willi w wielu regionach
Imperium. Przykadem moe by Brytania w IV wieku, Panonia w latach
300-370, czy te Pwysep Iberyjski w IV i V wieku.

m. GOSPODARKA

CESARSTWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

333

Badania archeologiczne przecz te teorii o gospodarczym zaamaniu

miast wywoanym opuszczeniem ich przez arystokracj. W wikszoci regionw Imperium miasta przeyway bowiem rozkwit. Brak te ladw zaamania demograficznego z III wieku, a stosunkowo niskie pace robotnikw najemnych w IV wieku w Egipcie, sugeruj raczej du poda siy
roboczej ni jej niedobr. W 314 roku tamtejszy robotnik dniwkowy otrzymywa od 400 do 650 drachm za dzie pracy, podczas gdy 1 artaba (okoo
39 litrw) pszenicy kosztowaa 8000 drachm, co odpowiadao co najmniej
16 dniwkom. Roczne zapotrzebowanie ywnociowe dorosego czowieka
wynosio okoo 14 artab, co byo rwnoznaczne z koniecznoci przepracowania 224 dniwek. Tak niska paca oznacza istnienie olbrzymiej poday
siy roboczej. W przypadku terenw Syrii, dla ktrej brakuje danych o wynagrodzeniach, wzrost demograficzny objawi si zwikszeniem liczby pomieszcze w domach.
Podsumowujc, IV wiek wypada uzna za okres odbudowy demograficznej i gospodarczej Imperium, towarzyszcej temu monetaryzacji gospodarki
i jednoczesnego przesunicia rodka cikoci na Wschd, czego przejawem bya gospodarcza marginalizacja Italii.

2. GEOGRAFIA GOSPODARCZA
IMPERIUM RZYMSKIEGO PRZEOMU IV I V WIEKU

Na terenie Cesarstwa Rzymskiego na przeomie IV i V wieku mona wyodrbni trzy due strefy ponadregionalnej wymiany gospodarczej, napdzanej w duej mierze przepywem pobieranej przez pastwo w naturze
daniny - annonae. Pierwsza ze wspomnianych stref zwizana bya ze
wschodnim basenem Morza rdziemnego. Punktem wzowym wymiany
towarowej by Konstantynopol, stanowicy miejsce konsumpcji annona ciotlis
spywajcej z Egiptu, Syrii czy Morza Egejskiego i punkt przepywu annona
militaria, przeznaczonej dla strefy dolnego biegu Dunaju. W obrbie tej
strefy poszczeglne regiony wydaway si specjalizowa w produkcji okrelonych podw rolnych, ale specjalizacja ta nie polegaa na monokulturowej uprawie jednej roliny. Niemal wszdzie mamy do czynienia z klasyczn
polikultur rdziemnomorsk, cho z wyranie widocznym regionalnym
naciskiem na produkcj eksportow jednego produktu. Statkiwiozy w stron
Bosforu - po czci pochodzce z annony - zboe z Egiptu, oliw z Cylicji, Syrii, i regionu Egejskiego, wino z Palestyny, Cylicji, Syrii i wybrzey

334

Krzysztof Boroda

335

III. GOSPODARKA CESARSTWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

Morza Egejskiego. Waciciele statkw dowocych annon Criauicularii)

korzystali ze zwolnienia podatkowego i po dostarczeniu annony ich jednostki w drodze powrotnej do portu macierzystego zawijay do kolejnych
portw, handlujc rnymi towarami bez uiszczania podatkw porednich.
egluga powrotna po dostawie annony moga trwa maksymalnie rok.
W przypadku drugiej strefy, obejmujcej zachodni cz basenu Morza
rdziemnego, szlak przepywu towarw zwizanych z transportem annony prowadzi z Afryki Prokonsularnej, Byzaceny i Sycylii, poprzez Itali,
poudniow Gali i Hiszpani, ponownie do Afryki. Zboe z Sycylii i Afryki,
wieprzowina z poudniowej Italii, oliwa z Afryki, wino z Kalabrii, sos rybny
(gamm) z Hiszpanii stanowiy, jak si zdaje, gwne produkty w adowniach statkw. W strefie zachodniej transport annony mia chyba wikszy
wpyw na obieg towarw ni na Wschodzie. Nie znaczy to jednak, e transportom annony nie towarzyszy wolny handel. Zboe kryo co prawda
chyba tylko jako podatek, ale oliwa i wino - poza dostawami annony byy przedmiotem handlu. Produktom rolniczym towarzyszya produkowana w Afryce ceramika stoowa typu ARS(African Red Slip), ktrej obecno
na stanowiskach archeologicznych w dawnej Galii, Italii czy Hiszpanii jest
dowodem wymiany handlowej z Afryk. Pojawiajce si w wielu regionach
Morza rdziemnego lokalne naladownictwa ARSsugeruj wielk si oddziaywania afrykaskiego wzornictwa.
Midzy obydwiema strefami wymiany rdziemnomorskiej istnia uchwytny
archeologicznie przepyw towarw. Pod koniec IVwieku w Kartaginie (Afryka
Prokonsularna), w Marsylii (Galia) i w Tarraco (Hiszpania) pojawia si
zaczy na du skal amfory ze Wschodu, a na Wschodzie, w Bejrucie,
pojawiy si amfory hiszpariskle.
Trzeci stref, nie zwizan z krgiem cyrkulacji towarw rdziemnomorskich, stanowi obszar Brytanii i pnocnej Galii. Gwn arteri komunikacyjn tego regionu stanowio Morze Pnocne i dolina Renu. Take w tym
przypadku zwornikiem wymiany towarowej bya chyba annona (zapewne
zboe) transportowana ze rodkowej Brytanii drog morsk na pnoc do
garnizonw rozlokowanych na zapleczu Wau Hadriana, lub na poudnie
przez Kana La Manche, a pniej w/gr Renu do stacjonujcych tam jednostek wojskowych.
rda historyczne i archeologiczne wskazuj na specjalizacj poszczeglnych prowincji w pewnych rodzajach produkcji rolniczej czy te - duo
trudniejszej do uchwycenia - produkcji rzemielniczej. Specjalizacja ta jednak nie oznaczaa opierania rolnictwa regionu na monokulturze jednej uprawy, gdy nie pozwalay na to realia transportowe, ktre uniemoliwiay
przewz na due odlegoci na zasadach rynkowych kluczowego dla diety
zboa. Wszdzie panowaa wic polikultura rdziemnomorska, w ramach

3
c

eo.

.0-

N
U

-~
e.~~
.-E>

CI)

.\:l

.g ~

-'"

Q.

::E'"

.:
o
o
-e-

o
"O
..><
o

8
o g,
Q.0Il
(\.l

"*~e
"
~
o

'f.i

to

.~:.Q ;Q" .~
"

!
~!

(.)

CI)

Ol

.(3'

8.6
CI)

;::l

.s$.-~

So
(\.l

~
"o.E

"
u
Ol

O/)

336

Krzysztof Boroda

ktrej w poszczeglnych prowincjach - w zwizku ze specyficznymi warunkami - szczeglny nacisk kadziono na jedn upraw. W przypadku
Zachodu rol swoistego centrum gospodarczego peniy prowincje Afryka
Prokonsularna i Byzacena, podczas gdy na Wschodzie kluczowe znaczenie
mia Egipt.
Jednoczenie trzeba pamita, ze strefy gospodarcze nie pokryway si
cile z granicami politycznymi. Na przykad limes na Renie czy Dunaju nie
by cigiem fortyfikacji oddzielajcych cywilizowane, obwarowane Imperium od barbarzyskich, dzikich ludw yjcych za nim w stanie chaosu.
Bya to raczej strefa wzajemnego przenikania si wpyww kulturowych '
i oddziaywania gospodarczego, w ktrej rzeki Ren i Dunaj wraz ze swymi
dopywami stanowiy naturalne arterie komunikacyjne dla ludzi mieszkajcych na obu brzegach. Zarwno nad Renem, jak i nad Dunajem ludy spoza
limesu miay dostp do targw na terenie Imperium, co najwyej nie wolno
im byo jedzi w gb Cesarstwa. Umocnienia, takie jak Wa Hadriana, nie
tyle uniemoliwiay przemieszczanie si ludnoci, ale pozwalay to przemieszczanie poddawa kontroli. Na istnienie ywe] wymiany towarowej
wskazuje wystpowanie budownictwa typu willowego daleko poza limesem dunajskim na terenach plemiennych Swebw, inskrypcje onierzy oddziaw posikowych znajdowane 30 kilometrw na pnoc od Wau Hadriana, czy tez skarby rzymskich monet odkrywane w gbi Barbaricum.
Obok wymienionych wyz ej trzech zasadniczych stref handlowych istniay jeszcze dwa regiony funkcjonujce w duej mierze na uboczu wielkich
nu.rtw wymiany towarowej: centralne i pnocne obszary Pwyspu Iberyjskiego oraz wntrze Azji Mniejszej. Ich odrbno wynikaa z trudnoci komunikacyjno-trapsportowych. Handel towarami spoywczymi, ktre stanowiy gwny towar masowy, by bowiem moliwy jedynie w przypadku
atwego dostpu do spawnych rzek i morza. Tymczasem uwarunkowania
geograficzne dwch regionw Imperium pozbawiay je atwego kontaktu ze
wiatem rdziemnomorskim. Co prawda, w gbi Pwyspu Iberyjskiego
~a swe rda kilka rzek, ktrych ujcia znajduj si na wybrzeu atlantyckim, ale do Morza rdziemnego wpada tylko jedna dua rzeka - Ebro.
W ef~kcie wntrze pwyspu ;pozostawao na uboczu rdziemnomorskiej
wymiany towarowej. Centralne rwniny dzisiejsze] Hiszpanii zdominowane
byy przez pasterstwo, zapewne nastawione na eksport, podczas gdy produkcja rolinna przeznaczana bya na zaspokajanie wasnych potrzeb. W wiat
rdziemnomorski wczone byo jedynie ujcie rzeki Ebro i wybrzee morskie. Niestety, gwatownie schodzce do morza gry pozostawiay na wy_
brzeach stosunkowo mao ziem uprawnych, wobec czego olbrzymie znac~enie miao eksploatowanie zasobw morza i Hiszpania syna z produkCJI sosu rybnego (garum). Grzyste i pozbawione spawnych rzek wntrze
AZji Mniejszej charakteryzowao si zbyt zimnym klimatem, by hodowa

III. GOSPODARKA CESARSTWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

337

tam oliwki. W efekcie, podobnie jak w przypadku hiszpaskiego interioru,

w tym regionie dominowaa dua wasno ziemska nastawiona na hodowl zwierzt.

3. REGIONY GOSPODARCZE

/
AFRYKA

Afryka (prowincje Afryka Prokonsularna, Byzacena i Trypolitania) od II

do VI wieku n.e. bya kluczowym zagbiem produkcji oliwy i zboa na
potrzeby zachodniej czci Imperium, jak te gwnym rdem wpyww
podatkowych Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Od czasw panowania Sewerw amfory afrykaskie, zapewne suce w duej mierze do transportw annony, dominuj zdecydowanie na mietniskach rzymskich i w Ostii,
Badania archeologiczne wskazuj, ze szczyt prosperity gospodarczej Afryki,
widocznej zarwno w miastach jak i na wsi, przypad na wiek IV i pierwsz
poow wieku V. Widom oznak by wzrost populacji miast, ich rozbudowa terytorialna oraz inwestycje nastawione na utrzymanie infrastruktury
miejskiej. Z kolei w przypadku terenw wiejskich zachowane do dzi liczne
mozaiki z IV i V wieku wskazuj na istnienie w tych stuleciach zapotrzebowania na luksusow konsumpcj i zarazem na dostpno rodkw finansowych niezbdnych do jej zaspokojenia.
Obok ywnoci (oliwy i zboa) gwnym towarem eksportowym Afryki
bya wszechobecna w strefie rdziemnej ceramika ARS (Ajrican Red Slip),
ktrej rozprzestrzenienie pokazuje zasig powiza gospodarczych Afryki.
Zmniejszanie znaczenia Afryki zaczo si z chwil osiedlenie si w niej
Wandalw w 439 roku. Nie oznacza to jednak, ze w roku tym nastpio
jakiekolwiek widoczne zaamanie gospodarcze. By to raczej pocztek stopniowego redukowania oddziaywania Afryki na gospodark innych regionw. Widoczne symptomy kryzysu pojawiaj si okoo 450 roku, gdy spada
udzia amfor afrykaskich znajdowanych w portach Italii czy Galii w oglnej masie ceramiki, a importowana dotd masowo z Afryki ceramika ARS
bya zastpowana w Italii jej bardziej lub mniej udanymi imitacjami. Zapewne miao to zwizek z wydarzeniami politycznymi - najazdem Wandalw
w 455 roku na Rzym i zaprzestaniem pacenia Rzymowi podatkw w 456
roku. W efekcie w pocztkach VI wieku w poudniowej czci dzisiejszej
Tunez]! zaprzestano produkcji ARS.

Krxysztof Boroda

338

HISZPANIA I GALIA POUDNIOWA

. Cech charakterystyczn tego obszaru bya mocno regionalizacja cera~Il1cz~a. Doskonale ob~azuje to odizolowanie gospodarcze hiszpaskiego
mtertoru od strefy rdziemnomorskiej. Na wybrzeach rdziemnomorskich
dominuje wyso~iej jakoci ceramika stoowa ARS (African Red Slip) importowa~a z.Afryk!. Tymczasem w gbi ldu jej brak, masowo natomiast wystpuje meobecna na wybrzeu miejscowa ceramika stoowa TSHT (Terra
Sigillata Hispanica Tardia). Odrbno tych dwch regionw utrzymaa si
take po osiedleniu Wizygotw w 411 roku, przy czym ceramika TSHi
produkowana na skal przemysow i zestandaryzowana, zacza w V wie~
ku z~iejSZa swj udzia i ostatecznie znikna okoo 500 roku. Pniejsza
ceramika, cho zachowywaa formy rzymskie i nadal robiona bya na kole
stracia na jakoci.
'
Produkcja rolnicza wewntrz pwyspu bya zapewne nastawiona na zaspok~jenie potrz~b wasnych, natomiast prowadzona na du skal hodowla zwierzt w majtkach wielkiej wasnoci bya prawdopodobnie ukierun~owa.na na zbyt w strefie rdziemnomorskiej. Niestety, tego rodzaju handel
J~st meuch~ny
archeologicznie. U ujcia rzeki Ebro i na wybrzeach rdziemnomorskich produkowano oliw i garum. Podobne warunki gospodarcze p~noway na terenie Galii Poudniowej, gdzie do koca VII wieku (najduz~J dla caego obszaru dawnego Imperium Zachodniorzymskiego) istniay wIll~, a arystokracja utrzymaa styl ycia zbliony do tego z czasw
rzymskich.

GALIA PNOCNA

w~atrdzien:nomorski, z charakterystycznymi dla niego uprawami, koczy~ SI na Lyonie, k~ry by jego najdalej na pnoc wysunit forpoczt.
Galia Pnocna nalezaa do strefy handlu zwizanego z Brytani i dorzeczem Re~u, a jej ko~takty handlowe ze wiatem rdziemnomorskim osaby
po tym, Jak w III WIeku zaprzestano wysyania hiszpaskiej oliwy dla armii
stacjonujcej nad Renem. By to ppewne efekt przejcia na tuszcz zwierzcy w kuchniach legionowych. Brak annony powodowa, e nie docieraa
tam wspom~na~a wyej ceramika ARS, a jej miejsce jako ekskluzywnej zastawy stoowej zajmowaa ceramika stoowa typu sigillata z rejonu Argonne
(na zachd od Verdun). Wystpuje ona na stanowiskach archeologicznych
odlegych do 400 km od doliny Renu oraz w Brytanii. Obok niej na przemy~~~ s~~l produkow~no take ceramik typu "Mayen" niedaleko Trewiru.
a sig Jej ~stpowama
w IV wieku zbliony by do ceramiki .Argonne" ,
p~~dukCJa przetrwaa przez cay V wiek w gb czasw merwiriskich.
Mnie] znaczce centra produkcji ceramiki istniay w Poitou i w Burgundii.

III. GOSPODARKA CESARSTWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

339

W IV i V wieku cech charakterystyczn rolnictwa Galii Pnocnej bya

_ jak si wydaje _ symbioza gospodarcza czca ten region z ziemiami na
prawym brzegu Renu, [u poza limesem. Na przykad we Fryzji, poza Imperium, rolnictwo nastawione byo na hodowl byda, podczas gdy na terenie
Cesarstwa w Pikardii uprawiano gwnie zboe. Prawdopodobnie oba te
regiony rolniczo si uzupeniay i Rzymianie nie hodowali byda, bo mogli
je w miar tanio kupi na drugim brzegu Renu. By moe podobna symbioza gospodarcza bya powodem przerwania w IV wieku produkcji elaza
w Belgii, ktre prawdopodobnie zastpione zostao taszym, wytapianym
przez Germanw. Mimo niestabilnoci politycznej V wieku brak ladw
powanego zaamania demograficznego Galii. Przetrwaa te prawdopodobnie elita wacicieli ziemskich, a pod koniec V wieku - za czasw Chlodwiga - nastpia stabilizacja gospodarcza.

BRYTANIA

W IV wieku Brytania przeywaa okres gospodarczego rozwoju, o czym

wiadcz funkcjonujce w oparciu o rzymski model municypalny miasta ./
i dua ilo willi. Z gospodarczego punktu widzenia Brytania skadaa si
z dwch, zapewne uzupeniajcych si, stref gospodarczych. Rwninne poudnie zdominowane byo przez uillae i miasta, podczas gdy pozbawiona
willi cz pnocna bya bardziej plemienna i sabiej zintegrowana z gospodark miejsk. Zaamanie struktur gospodarczych nastpio w pierwszej poowie V wieku. i objawio si zanikniciem miast, opuszczeniem willi oraz
zastpieniem produkowanej na kole rzymskiej ceramiki robion rcznie ceramik anglosask.

ITALIA

Sytuacja Italii na mapie gospodarczej pnego antyku bya szczeglna.

W zwizku z istnieniem grupy duych miast, takich jak Rzym, Mediolan czy
Akwilea bya ona gigantycznym konsumentem produktw rolniczych. O ile
bowiem na terenie caego Imperium u schyku IV wieku w poszczeglnych
prowincjach w miastach mieszkao zwykle okoo 5% populacji, to w Italii
odsetek ten wynosi prawdopodobnie
okoo 20%. Byy to jednak miasta
odgrywajce przede wszystkim rol centrw administracyjnych o olbrzymiej
skali inwestycji publicznych, a nie orodkw przemysowych. Ich istnienie
byo moliwe dziki transferowi rodkw uzyskiwanych z podatkw zbieranych w prowincjach.
Ze wzgldu na duy popyt na ywno (dostawy annony zaspokajay
jedynie cz zapotrzebowania) istniaa na terenie Italii regionalna specjali-

340

Krzysztof Boroda

zacja produkcji rolniczej. Wyspy, takie jak Sycylia i Sardynia, dostarczay

zboe, Kalabria specjalizowaa si w produkcji wina, a Kampania w hodowli wi. Mimo postpujcej marginalizacji gospodarczej objawiajcej si zanikaniem w gbi pwyspu willi, Italia bya do 450 roku gwnym obszarem wymiany handlowej w zachodniej czci Morza rdziemnego.
Obok handlu midzyregionalnego, objawiajcego si napywem z Afryki
ceramiki ARS(Ajrican Red Slip), funkcjonoway take lokalne rynki obsugiwane przez miejscowe wytwrnie ceramiki. Zaamanie importu ceramiki nastpio okoo 450 roku. W tym te czasie ograniczeniu ulega liczba mieszkacw miasta Rzym z okoo 350-400 tysicy na pocztku V wieku, do 60 tysicy w kocu stulecia i innych orodkw miejskich (Economy and Exchange
2001). Pocigno to za sob spadek zapotrzebowania na ceramik i yw_
no oraz stopniowe uboenie pwyspu, cho waciwe zaamanie gospodarcze wypada wiza dopiero ze zniszczeniami wojen gockich VI wieku.

EGIPT

W gospodarce wschodniej czci Imperium kluczow rol peni Egipt,

cho pozornie nie dominowa tak, jak Afryka na Zachodzie, gdy w zakresie
produkcji rolniczej koncentrowano si tutaj przede wszystkim na zbou. Co
prawda obraz ten moe by wypaczony nieuchwytnoci archeologiczn
ladw po prawdopodobnie duej produkcji tekstylnej, ktra bya specjalnoci Egiptu. Specyficzne warunki naturalne powodoway, e w Egipcie
nie produkowano oliwy, a pod wpywem Rzymian w miejsce piwa do jadospisu weszo wino. Pocigno to za sob powany import rwnowacy
potny eksport zboa. Co prawda w IV wieku pojawio si wino miejscowej produkcji, ktre transportowano w amforach typu LRA (Late Roman
Amphora) 5/6 i LRA 7, ale uznawane byo za gorsze od pochodzcego
z innych regionw Imperium. Sdzc po znaleziskach amfor typu LRA3, 4
i 5, popularne w Egipcie byo wino importowane ze strefy Morza Egejskiego
i Gazy. Oliwa z kolei pochodzia ze strefy Morza Egejskiego (amfory LRA2)
bd te Cylicji, Cypru lub Syrii (amfory LRA 1). Import uzupeniany by
wasn produkcj oleju z lnu i rzepy.
Najwaniejszym produktem eksportowym Egiptu byo zboe, a to za spraw wysokich plonw osiganych w dolinie Nilu, ktre (przy zastosowaniu
wysokiego nakadu pracy ludzkiej) dochodziy do poziomu 15-20 zbieranych ziaren z jednego wysianego. Poczwszy od IV wieku w miejsce wczeniej powszechnie obecnej ceramiki ARS(Ajrican Red Slip) wesza ceramika
CRS (Cypriot Red Slip), a w dolinie rzeki ERS (EgypUan Red Slip), co wskaZuje na osabienie istniejcych wczeniej cisych kontaktw handlowych
z prowincjami afrykaskimi.

III. GOSPODARKA CE5ARSTWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

341

SYRIA I PALESTYNA

Od II wieku Syria i Palestyna stay si obszarami dugotrwaego rozkw~tu

gospodarczego trwajcego do pocztkw wieku VII, z apogeum przypa ajcym na V i VI wiek. Najlepszym miernikie~ sukcesu. gospo~a~czego tych
regionw jest skala obecnoci importowanej z .Afryk~.~erarrukl typu ARS.
Znajdowana jest ona niemal wszdzie na terenie Syrii l Pales~ny, w tym
t ke daleko od wybrzea morskiego i spawnych rzek, co WIadczyo za~onoci regionu. Zamono Syrii zbudowana zostaa na produkcji i ek~porcie oliwy, a w przypadku Palestyny na produkcji wina cieszcego SI
doskona opini w caym basenie Morza rdziemnego.
W starszych badaniach dominowa pogld o wyksztacen.iu si w S~rii
wrcz monokultury oliwnej, ale wspczesne analizy wskazuj n~ funkcjonowanie tradycyjnej polikultury rdziemnomorskiej. jednoczenie m.aks~~
malnie wykorzystana bya moliwo uprawy oliwek; teren wok AntlOC~l1
doskonale nadawa si do tego celu. Opady deszczu wystpoway na POZlOmie nie wymagajcym irygacji (400-600 mm rocznie), a ~i~dz!. drzewa~~
mona byo sia zboe lub wypasa zwierzta. KomerCJ~I~zaCJI
produkcji /'
sprzyjao istnienie sieci rzymskich drg wojsk~wych uatwiajcych transport
produktw rolniczych do Antiochii czy Chacis nad Eufratem.
O rozmiarach produkcji, ukierunkowanej zarwno na zrealizowanie .nalenoci podatkowych jak i na zaspokojenie potrzeb wolnego rynku WIadczy ilo pras oliwnych zachowanych do dzisiaj v.:regionie. B~o ich zwykle
od kilku do kilkunastu w kadej wsi, a ich wydajno wynosia (sdzc po
pojemnoci zbiornikw) 2500-5000 litrw oliwy rocznie z prasy: R~czne
zapotrzebowanie ywnociowe osoby dorosej to 2.0.litrw, a Wl~ Jedn~
prasa produkowaa teoretycznie ilo oliwy zaspokajajc potrzeby zywno
ciowe caej wsi (125-250 osb). Oliwa wytoczona w pozostaych prasach
bya zapewne skupowana przez wdrownych kupcw i drog ldow lub
Orontesem transportowana do Antiochii, a dalej morzem w amforach LRA
(Late Roman Amphora) 1 produkowanych w pnocnej Syrii, na Cyprze
i w Cylicji.Po 450 roku w miejsceceramiki ARS(ktra znika z warstw archeologicznych) pojawia si produkowana w okolicach Smyrny Pho~ean Red
Slip oraz Cypriot Red Slip. W gbi ldu produkcja rolnicza uzupeniana bya
by moe produkcj tekstyliw.

CYPR

Powodzenie gospodarcze wyspy jest widoczne dla V i VI wieku, kiedy

wybudowano wiele kociow. Sama wyspa bya przystankiem dla statk.v.:
pyncych z annon w stron Konstantynopola lub powracajcy~h po Jej
dostarczeniu do macierzystych portw. Laodycea i Apamea w V WIeku byy

342

Krzysztof Boroda

centrami produkcji wina i oliwy, o czym wiadcz zachowane prasy. Dziki

lasom wyspa bya jednym z centrw produkcji amfor LRA (Late Roman
Amphora) 1 oraz ceramiki CRS (Cypriot Red Slip), ale jej najsynniejszym
towarem eksportowym w staroytnoci bya miedz. Eksportowymi produktami rolniczymi Cypru byy wino, cebula, czosnek i daktyle. Zboe produkowane byo raczej na wasne potrzeby, cho niewielkie iloci okazyjnie
eksportowano do Rzymu.

REGION MORZA EGEJSKIEGO

Po Egipcie, gdzie rzeka Nil penia funkcj gwnego szlaku, bya to strefa o najdogodniejszej sieci komunikacyjnej, dziki lecym w niewielkiej
odlegoci od siebie wyspom. Ceramika African Red Slip pojawia si tam
powszechnie w IV i pocztkach V wieku na szlakach zwizanych z transportem annony. Wystpujca obok niej ceramika Phocean Red Slip produkowana w Azji Mniejszej na pnoc od Smyrny odzwierciedla gsty splot
lokalnych sieci handlowych, ktre funkcjonoway niezalenie od wielkich
arterii komunikacyjnych. Region zdominowany by rolniczo przez polikultu~ rdziemnomorsk - wytwarzano tutaj znaczne nadwyki oliwy i wina,
ktore (CZciowo zapewne jako annona) trafiay na limes naddunajski i do
Konstantynopola.

ANATOLIA

Podobnie jak w przypadku Hiszpanii, odizolowanie gospodarcze regionu Anatolii od 'strefy rdziemnomorskiej objawia si brakiem importowanej ceramiki i zdominowaniem rynku przez wasn ceramik - Sagalassos
Red Slip.
.

III. GOSPODARKA CESARS1iVA RZYMSKIEGO W V WIEKU

343

dopiero w pocztkach IV wieku. Obecno pokanych magazynw zboowych w zabudowaniach odrodzonych willi sugeruje nastawienie si ich
wacicieli na produkcj zboow.
Druga poowa IV stulecia przyniosa na terenie Mezji zaamanie osadnictwa typu villa, zanik miast i zaamanie produkcji lokalnej ceramiki wysokiej
jakoci. Prawdopodobnie zwizane to byo z dwoma czynnikami. Najpierw
w pierwszej poowie IV wieku Konstantyn Wielki przeprowadzi reform
dzielc armi na limitanei i polow, co mogo spowodowa (poprzez wycofanie czci wojsk z obszarw nadgranicznych) zanik czci rynku zbytu
na towary produkowane przez bezporednie zaplecze miast. Jednoczenie
w drugiej poowie IV wieku na terenie tym osadzono Gotw w charakterze
joederati. W miejsce willi powstawa zaczy forty penice rol magazynw ywnociowych annony dla garnizonw joederati stacjonujcych w pobliu. W efekcie, w drugiej poowie IV wieku i w pierwszej poowie V stulecia nastpi odwrt od romanizacji prowincji i zanik miast, a luksusow
ceramik zaczy reprezentowa tylko wyroby znad Morza Egejskiego.
W poowie V stulecia nastpio gwatowne zaamanie osadnictwa na skutek najazdw Hunw. Dopiero pod koniec V wieku Imperium Wschodniorzymskie odzyskao kontrol nad tym terenem, ale odbudowane zostay
tylko miasta bdce centrami administracji, natomiast oywienie gospodarcze widoczne jest jedynie w orodkach lecych na wybrzeu Morza Czarnego. W grnym biegu Dunaju kryzys zacz si duo pniej ni w dolnym. W Norikum zaamanie miast i gospodarki nastpio dopiero bezporednio po roku 400. Przejawem tego byo najpierw wycofanie si osadnictwa
na wzgrza, a potem jego zanik. W Panonii i w pnocnej czci Illyrikum
podobne procesy rozpoczy si okoo 425 roku.

CYRENAJKA

4. REGIONY G9SPODARCZEJ ZAPACI:

DOLNY BIEG DUNAJU I CYRENAJKA

DOLNY DUNAJ

.W trakc~e inwaZji.plemion gockich w III wieku region nizin nadduna]skich przezy powazny kryzys, a villae znajdujce si na tych obszarach
Zostay czasowo opuszczone. Ponowne zasiedlenie tego terenu nastpio

Podobnie jak wikszo obszarw Imperium, Cyrenajka w III wieku przeya kryzys gospodarczy i demograficzny. W miastach cz budynkw mieszkalnych zostaa opuszczona bd wtrnie wykorzystana jako magazyny lub
pracownie rzemielnicze. W przypadku miast zmniejszeniu uleg teren otaczany murami, co z jednej strony zdaje si wskazywa na spadek liczby
ludnoci, a z drugiej na wzrost zagroenia napadami. W przeciwiestwie do
innych czci Cesarstwa IV wiek nie jest tu okresem odbudowy. Prawdopodobnie zapa pogbia si, gdy na przeomie IV i V stulecia przestay
funkcjonowa akwedukty. Co prawda Cyrenajka wydaje si nadal by w tym
czasie jednym z centrw produkcji wina, co sugeruje istnienie duej liczby
zbiornikw fermentacyjnych. Charakterystyczne natomiast byo przenoszenie produkcji rolniczej do miast, opuszczanie przestrzeni publicznej i zacieranie si rnic midzy miastem a wsi.

344

Krzysztof Boroda

5. VILLA I WIE - KONKURENCJA CZY

KOEGZYSTENCJA?

DWA MODELE PRODUKCJI

ROLNICZEJ

Przez cay okres istnienia Imperium Rzymskiego na jego terenie istniay

dwa modele osadnictwa wiejskiego. Jednym bya uilla, ktrej sercem by
k?~pleks budynkw penicych z jednej strony funkcj rezydencji, a z dru~lej orod.ka produ~Cji gospodarczej. Drugim modelem bya wie istniejca
Jako SkUPISkodomow chopskich lub tez jako zesp rozproszonych w przestrze.ni.farm, tworzcych pewn wsplnot terytorialn. Villa przybieraa _
z~lez~le od warunkw lokalnych - zrnicowane formy, poczwszy od
wielkich kompleksw rezydencjonalnych z monumentalnymi kolumnadami
i aniami, a skoczywszy na czysto gospodarczych, maych kompleksach
zabudo~a bez. ce~h rezydencjonalnych. Kryzys demograficzny i gospodarcz.y wl~ku Obj~Wlsi okresowym opuszczeniem bd zaniedbaniem czci
":1111v: Wlel~ r~gl~nach Imperium. Ale mimo ograniczonego wykorzystywama ntewolntk?w jako rda siy roboczej uillae nie zaniky, przezywajc
wrcz w IV WIeku renesans.

:11

W ~kali caeg~ Imperium mamy do czynienia z wyranym podziaem

terytonum na regl~ny ~.dominowane bd przez oillae, bd przez wsie jako
~wa mo~ele or~anl~aCJ1terenw wiejskich. Zachodnia cz Imperium, czyli Brytanta, Galia, HIszpania, Italia z Sycyli, oraz Afryka Pnocna to obsza~, gd~ie sie willi bya w pnym Cesarstwie elementem dominujcym w krajobrazie terenw wiejskich. Poza organizacj ycia gospodarczego villae
z,:~aszcza te posiadajce kompleksy rezydencjonalne, byy manifestacj cy~
wlltzowanego stylu ycla i sposobem kultywowania wartoci obywatelskich.
Dominujca pozycja willi i ma(tkw arystokratycznych na Zachodzie nie
~kluczaa. oczywicie istnienia innych form osadnictwa. Villae uzupeniaa
SIatka ~arm 1struktur osadniczych w rodzaju oici; ktre w strefach podgrskich
czy tez z dala od miast dominoway w krajobrazie gospodarczym nad willami:

ZACHD

Okres V wieku to pocztek koca dominacji willi na Zachodzie chocia

powody i chronologia ich porzucania byy bardzo zrnicowane reglonal-

I/I. GOSPODARKA CESARSTWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

345

nie. W Galii Pnocne] proces opuszczania willi zacz si okoo 350 roku,
a zakoczy okoo 450 roku i wypada go wiza z niepokojami militarnymi
z jednej strony, a znikniciem odbiorcy ich produkcji - armii rzymskiej z drugiej. W niektrych regionach, zwaszcza w pobliu duych orodkw
miejskich jak Trewir czy Akwizgran, villae funkcjonoway jednak i po roku
450. W Brytanii opuszczanie willi zaczo si u schyku IV wieku i miao
zapewne zwizek z wycofaniem rzymskiej armii. Okoo 450 roku waciwie
wszystkie villae w Brytanii byy opuszczone. Na terenie Italii, Galii Poudniowej, Hiszpanii czy Afry)<:-rprocesporzucania willi zacz si w pocztkach
V wieku, ale pocztkowo polega przede wszystkim na traceniu przez nie
charakteru monumentalnych rezydencji i ich przemiany w centra administracyjno-gospodarcze,
co objawiao si niszczeniem mozaik i przerabianiem pomieszcze reprezentacyjnych na gospodarcze.
Stopniowy upadek modelu gospodarowania typu villa, ktremu towarzyszy zanik ceramiki ARS importowanej z Afryki, nie by spowodowany
procesami demograficznymi, gdy poza willami sie osadnicza nie ulega
zmianie. Mimo ujawniajcych si tendencji kryzysowych w V wieku, dla
wikszoci obszaru Cesarstwa Zachodniorzymskiego by to nadal czas dominowania willi w pejzau gospodarczym i kulturalnym. Ich cige istnienie
sugeruje siln kontrol nad ziemi ze strony arystokracji poprzez koncentracj wasnoci, cho sama struktura osadnictwa nie odz-wierciedla w peni
relacji ekonomicznych.
Waciwa dezintegracja sieci willi na Zachodzie nastpia jednak dopiero
w VI wieku. W Italii zniknicie willi to efekt zniszcze z czasw wojen
gockich i pniejszej inwazji Longobardw. W Afryce za to skutek duszego procesu zapocztkowanego opanowaniem tych ziem przez Wandalw,
nastpnie zniszczeniem przez Bizantyjczykw ich pastwa, a zakoczonego
ostatecznie podbojem arabskim. W regionach takich jak Hiszpania czy Galia
Poudniowa rozpad modelu typu villa by rezultatem powolnego zamierania wiata antycznego, trwajcego zalenie od uwarunkowa lokalnych do
koca VI czy VII wieku
Mimo ujawniajcych si tendencji kryzysowych w V wieku, dla wikszoci obszaru Cesarstwa Zachodniorzymskiego
by to nadal czas dominowania willi w pejzau gospodarczym i kulturalnym. Ich cige istnienie
sugeruje siln kontrol nad ziemi ze strony arystokracji poprzez koncentracj wasnoci, cho sama struktura osadnictwa nie odbija w peni relacji
ekonomicznych.
W kadym regionie, zalenie od lokalnych uwarunkowa, villae wyglday inaczej. Model zagospodarowania majtku wiejskiego w Afryce rdziemnomorskiej to castellum otoczone przez ziemie uprawne, bdce wasnoci jednej osoby. Przy castellum znajdoway si wie ze magazynowe

347
346

Krzysztof Boroda

przeznaczone do gromadzenia ywnoci. Obronno to efekt ycia pod presj moliwych najazdw koczownikw, z ktrymi jednoczenie villa ya
w symbiozie, gdy stanowili oni rezerwuar najemnych, sezonowych pracownikw, bez ktrych niemoliwa byaby uprawa oliwek.
W Galii, Hiszpanii, czy w Italii villae nie posiaday charakteru obronnego.
Nie naley ich jednak postrzega poprzez pryzmat wielkich willi cesarskich
jako zaoe o charakterze czysto rezydencjonalnym, czy te obrazu willi
wyaniajcego si z literatury IV wieku, gdzie brak jakichkolwiek informacji
o zajciach rolniczych na terenie tego typu majtkw. Villa to przede wszystkim gospodarstwo rolne, ktrego organizacja wynika z rodzaju upraw. Uprawa
zb wymagaa staej, wysokiej liczby pracownikw. Do uprawy oliwek czy
winoroli konieczna bya dua liczba pracownikw tylko w okresie zbiorw. Do prowadzenia hodowli zwierzt (owiec, koni czy byda) wystarczaa
niewielka liczba staych pracownikw. To zrnicowane zapotrzebowanie
na prac prowadzio do symbiozy rnorodnych modeli gospodarczych,
midzy ktrymi nastpoway przepywy siy roboczej. Kryzys demograficzny III wieku wyeliminowa z tego systemu wielkie villae oparte wycznie
na pracy niewolniczej, ktre w warunkach kryzysu gospodarczego okazay
si by zbyt kosztowne.
Villae istniay w symbiozie z miastami, stanowicymi rynek zbytu dla ich
produkcji. W wielu przypadkach wacicielami tych majtkw byli przedstawiciele elit miejskich. W przypadku willi w hiszpaskim interiorze dominowaa uprawa zb na wasne potrzeby i hodowla zwierzt na zbyt. Ta druga
gai dziaalnoci rolniczej musiaa przynosi powane zyski dla wacicieli
latyfundiw, gdy od III do poowy V wieku zauwaalne s monumentalne
przebudowy czci willi, wymagajce olbrzymich rodkw finansowych.
Mozaiki w willach w dolinach Ebro i Duero oraz na terenie Akwitanii
wskazuj na utrzymywanie przez cz tych zaoe rezydencjonalnego
charakteru przez cay V wiek. Od przeomu III i IV wieku dla wybrzey
rdziemnomorskich,
a od V wieku dla gbi Pwyspu Iberyjskiego widoczna jest rwnie tendencja do przemiany willi z rezydencji w zaoenia
o charakterze czysto przemysowym, zwaszcza jeli byy pooone z dala
od orodkw miejskich. Dotychczasowe pomieszczenia mieszkalne byy zamieniane na magazynowe, instalowano w nich piece do wypalania ceramiki, niszczono mozaiki, dzielono wiksze pomieszczenia na kilka mniejszych,
organizowano cmentarze w budynkach, czy te przerabiano cz pomieszcze na kocioy. Powana fala przebudw zwizanych z adaptacj pomieszcze, bdi caych kompleksw budynkw, w celu stworzenia budowli kultowych widoczna jest wyranie od poowy IV wieku. Przeksztacanie
rezydencji typu villa na orodki produkcyjne miao miejsce gwnie na wybrzeu Morza rdziemnego. W profilu gospodarczym wikszoci willi zlo-

III. GOSPODARKA CESARSTWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

kalizowanych na wybrzeach rdziemnomorskich Hiszpanii i Galii dorni.

. liz
ay si w pr odtrkcji
nowaa polikultura, ale niektre wyra i me specja 1 ow
.
.
wina, oliwy czy te w rybowstwie. Dopiero w drugiej poowi~ V wiek~
nastpi proces opuszczania monumentalnych ",:"illi,~trych posi~~acza~i
w duej czci byli czonkowie dworu cesarskiego 1 przedstawiciele eht
senatorskich. Wtedy te zaczyna si dezintegracja dotychczasowych form
osadnictwa i przejcie do bardziej prostych, ktre w badaniach archeologicznych widoczne staj si poprzez pojawienie si ziemianek czy te otwartych palenisk.
We wschodniej i poudniowej czci Brytanii na pocztku IV wieku krajobraz zdominowany by przez miasta i villae, a wsie r~ych .rozmi~rw
stanowiy jego uzupenienie. W willach istniay centra rzemielnicze zajmujce si produkcj ceramiki, szka, czy te wydobyciem ~etali. ~~no~na
i zachodnia cz Brytanii byy natomiast niemal pozbawione willi, miast
i centrw produkcyjnych, z wyjtkiem pewnej iloci kopal, a osadni~two
tego regionu w swej formie przypominao realia z okresu przedrzymskiego.
Z perspektywy bada archeologicznych IV stulecie wydaje si b~~ okresem niespotykanego wczeniej powodzenia gospodarczego Brytam~, ktre
pod koniec IV wieku i w pierwszych dekadach w~eku V dr~matyczme z~~mao si. W wielu willach pomieszczenia rezydenCjonalne dZielo~o na mniejsze pomieszczenia, a na mozaikach pojawiaj si otwarte paleniska.
Dominacja willi w krajobrazie gospodarczym zachodniej. czci Imperium nie jest oczywicie rwnoznaczna z nieistnieniem ",:"Sl.Osady teg~
typu okrelane zwykle terminem oici, naleay zwykle do Jednego waciciela' i byy skupione wok konkretnego orodka administracyjnego.

WSCHD

Na Wschodzie - poczwszy od Illyrikum w Europie i zatoki Wielka

Syrta w Afryce _ dominujc pozycj w krajobraZi~ ~ajmow~~ wsie, cho
nie byo to rwnoznaczne z cakowitym brakiem willi, W. ~yru ~zy Palestynie villae istniay, ale zlokalizowane byy wycznie w pobhzu du~ych oro~kw miejskich, jak na przykad Antiochia. W Egipcie villae znajdoway s~
tylko na wschd i zachd od Aleksandrii w delcie Nil~, podczas gd~ w gorze rzeki ich nie byo. Waciciele ziemscy rezydowah zwykle w miastach,
wic manifestacja pozycji spoecznej w ich wykonaniu obywa~ Si.be~ .budowy monumentalnych wiejskich rezydencji. Na dodatek, odmiennte ruz na
Zachodzie, na Wschodzie w V wieku niemal nie ma przypadk':, by cao~
gruntw wsi naleaa do jednego waciciela. Struktura wasnoci przYP?~lnaa zwykle mozaik, w ktrej jako waciciele w:stp~wa~
obok siebte
rne instytucje, elity miejskie, urzdnicy cesarscy, Jak tez pOjedynczy cho-

348
Krzysztof Boroda

pi. C~y~~ik~em p.oz,:alajcym na koegzystowanie obok siebie bogatych

wacI~leh ~lemsklch l zamonych chopw prawdopodobnie by niezwykle
WY.SOkl.pozlOmutowarowienia gospodarki. W czci wschodniej Imperium
;sle ostgay cza~em due rozmiary, a w przypadku niektrych liczba mieszacw dochodta nawet do 10-15 tysicy (BANAjI2001).

6. HANDEL
Okres.IV i pocztkw V wieku w basenie Morza rdZiemnego wy ada
w zak~esle handlu uzna~ za czas korzystnej koniunktury kupieckiej, !pdzane] ~osnc produkcj roln i rzemielnicz w poszczeglnych regio~ach. Nleste.ty, analiza obrotu handlowego moltwa jest jedynie porednio
l ty!ko ~la lllektrych towarw, a nasza wiedza dotyczy zwykle tylko te o
~o ~ gd~le przew~zono, pod~zas gdy rozmiary handlu poszczeglnymi p;o~
~ ta~ pozostaj~ zwykle llleznane. Oparcie si jedynie na rdach admillls~racyjnych moze prowadzi do przekonania o istnieniu nielicznych wysepe dob~ob~
zatopionych w morzu marazmu gospodarczego
wszechobecnoci panstwa w obrocie towarowym i podporzdkowania cae~o handlu
transp~rto~ annony. Ale badania archeologiczne pokazujce zasi
st _
powanta rnych rodzajw ceramiki - odzwierCiedlajcej zasig !~~~
gospodarcz.ych - pozwalaj zweryfikowa ten pesymistyczny obraz. Nieste~, margines bdu w analizach opartych na tych badaniach moe b
~uzy, przede wszystkim na skutek przypadkowoci samych bada wyk y _
hsk~WYch. Z kolei duy udzia procentowy na stanowiskach archeolo;i~:nyc resztek amfor je~nego typu moe by mylcy, gdy s one cz ci
st~s.unkowo m~eg~ Z~l~~ powstaego w efekcie pojawienia si w da~ ~
mIejscu do ruewtelkte] tloci towarw. Zarazem nawet niski udzia ~oc;~owy resztek amfor stanowicych cz olbrzymiego zbioru moe ~Y
e e tern duych iloci dostarczanego towaru. Nie zawsze tez m
no co w .
mf
amy pew '
ozono w a orach, ani jak bardzo rozpowszechnione
byo ich
: rn: wykorzystanie. Niektre/ towary, czsto zajmujce du cz aS~~kw, s dla badaczy nieuchwytne archeologicznie. Mied na przyi
po .. awana bya. przetopieniu, a tkaniny czy papirus w warunkach
.:y~? ruz pustynne.llle za~howuj si. Wypada takie pamita, ze wane
~aki lekTlko bdada~l~.s~ah konsumpcji w poszczeglnych miejscach, ale
e s a l pro ukCJIl jej regionalnego zrznicowania.
W .
.
obr y~ana towarowa midzy regionami czy prowincjami to tylko cz
~tu . andlowego. Tymczasem rzecz trudn do okrelenia - jeslt ._
ma lZe nlemozliw
. t k l b
me
- jes s a a o rotu handlowego wewntrz poszczegl

k~:m

m. GOSPODARKA CES"ARSIWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

349

nych prowincji. Na pewno by on o wiele wikszy ni ten midzy prowincjami. Poniewa jednak handel lokalny nie manifestuje si w badaniach
pojawieniem si obcej ceramiki czy te innych wyrobw zamiejscowych,
jest wic dla nas sabo zauwaalny. W przypadku zachodniej czci Imperium, Afryka Pnocna (przede wszystkim tereny prowincji Afryka Prokonsularna i Byzacena, ale take rejon miasta Leptis Magna) stanowia gwne
rdo napywu towarw importowanych. Amfory z Pnocnej Afryki (ARS)
stanowi zwykle od 50 do 75% wszystkich resztek ceramicznych na mietniskach duych miast portowych zachodniej Italii, poudniowej Galii i Hiszpanii. Do tego dochodzi ceramika ARS i inne, nieuchwytne archeologicznie
towary bdce "dopychaczami" w adowniach statkw wiozcych zboe
oraz oliw (jako annon lub jako towar rynkowy) z Afryki do Italii czy Galii.
W obrocie handlowym byy oczywicie takie towary z innych prowincji, jak
choby sos rybny z Hiszpanii, ktry w amforach typu Keay 13 trafia z Betyki do poudniowej Galii, a w amforach Keay 19 i 23 do Rzymu, czy tez wino
z Kalabrii transportowane w amforach typu Keay 52 do Rzymu. Do okoo
450 roku, kiedy doszo do zaamania kontaktw handlowych, aden obszar
zachodniej czci Imperium nie bya w stanie konkurowa skal swego
eksportu do Rzymu z dwiema kluczowymi prowincjami afrykaskimi.
Na Wschodzie adna prowincja nie osigna takiego znaczenia w handlu jak Afryka na Zachodzie. Przez cay V wiek Egipt by spichrzem Konstantynopola dostarczajc zboa jako annony i jako towaru handlowego,
a jednoczenie dajc 35% (2,5 miliona solidw rocznie) caoci wpyww
podatkowych Imperium Wschodniorzymskiego (BANAjI
2001). Poza zboem
spord towarw rolniczych by moe eksportowano takie mae iloci wina.
Amfory po nim pojawiaj si jednak rzadko na szlakach handlowych wiodcych do Konstantynopola, a tylko ladowo w Italii, Galii czy w Afryce. Takze egipska ceramika stoowa ERS (Egyptian Red Slip) jedynie sporadycznie
pojawia si poza Egiptem, a wic towarami dodatkowymi w adowniach
statkw pyncych ze zboem z Egiptu do Konstantynopola byy zapewne
papirus i tekstylia lniane. Do Egiptu na pokadach statkw powracajcych
po dostawie annony, czy tez w ramach wolnego handlu, napywao wino
z Gazy i Palestyny; amfory w ktrych je transportowano stanowi 76% resztek ceramicznych na mietniskach w Aleksandrii. W oazie Fajurn z kolei 80%
stanowi amfory z Cypru, a 15% amfory z Cylicji po oliwie, ktra bya drugim
po winie towarem importowanym przez Egipt. Obok Egiptu z jego produkcj zboow olbrzymie znaczenie w gospodarce wschodniej czci Imperium miaa Syria, bdca jednym z gwnych dostarczycieli oliwy i - sdzc
po amforach - wina w regionie, oraz Gaza gdzie produkowano wino.
Wyobrazenie o skali transportu towarw w obrbie Morza rdziemnego
daje uwiadomienie sobie rozmiarw konsumpcji ywnociowej Konstantynopola, ktr naleao zaspokoi. Ludno Konstantynopola okoo 450 roku

350

Krzysztof Boroda

szacuje si na 350 tysicy mieszkacw, z czego okoo 80 tysicy prawdopodobnie objtych byo darmowym rozdawnictwem chleba i oliwy (Economy and Exchange 2001). W skali roku rozdawnictwo samego chleba wy_
magao wic dostarczenia okoo 31200 ton pszenicy, co odpowiadaoby 624
statkom o adownoci 50 ton kady. Ale rozdawnictwo zaspokajao podstawowe potrzeby ywnociowe tylko 20-25% mieszkacw. Oznacza to, e
wikszo mieszkacw miasta musiaa zaopatrywa si w podstawowe
produkty ywnociowe na drodze' normalnych zakupw, co czynio z Konstantynopola olbrzymi rynek zbytu towarw ywnociowych, kilkakrotnie
wikszy ni ilo dostarczanej anonny. Uwiadomienie sobie rozmiarw
konsumpcji ywnociowej Konstantynopola pozwala zrozumie, jak wielkim magnesem dla handlu byo to miasto. Podobnym w skali rynkiem zbytu
(jeli szacunkowe dane na temat liczby ludnoci uznamy za wiarygodne)
by na pocztku V wieku zapewne Rzym, a swe wasne - cho skromniejsze - rynki tworzyy mniejsze miasta, jak Efez, Antiochia czy Aleksandria,
oraz miasta garnizonowe, generujc zapotrzebowanie na produkty ywnociowe i towary rzemielnicze.
Wystpowanie rozpoznawalnych skorup pochodzcych z rnego typu
amfor, dajcych moliwo precyzyjnego zlokalizowania miejsca produkcji
pozwala odtwarza zasig transportw annony i zwizanego z ni handlu,
a take zasig ponadregionalnego handlu towarami transportowanymi w amforach. W ten sposb mona odtworzy szlaki eksportu wina produkowanego w rejonie Gazy i przewoonego w amforach typu LRA(Late Roman
Amphora) 4 i 5. Systematyczny eksport wina z Gazy zacz si pod koniec
IV wieku i trwa przez cay V wiek, a wino to dominowao w bezporedniej
bliskoci miejsca produkcji i miao spory udzia w imporcie prowadzonym
przez regiony pooone dalej. Amfory, w ktrych je przewoono, znajdowane s we wrakach spoczywajcych na dnie morskim u wybrzey poudniowej Turcji i Grecji a po wysp Korfu. Wiksze iloci fragmentw tych amfor
pojawiaj si take w duych orodkach miejskich Imperium lecych na
terenach dzisiejszych pastw: Libii, Egiptu, Jordanii, Cypru, Woch, Hiszpanii i poudniowej Francji. Amfory LRA4 docieray nawet do Brytanii, Trewiru w dolinie Renu i poudniowej/Arabii. Na Synaju amfory po winie z Gazy
stanowi 69% wszystkich amfor, w Aleksandrii - 73%, w Argos - 20%,
w Neapolu - 16%, w Rzymie - 11%, Hiszpanii - 13%, w Marsylii - 20%.
Do ciekawych wnioskw prowadzi prba przeliczenia tego procentowego
udzia amfor z Gazy na szacunkowe iloci przywoonego wina. W przypadku Kartaginy, liczcej w pierwszej poowie V wieku okoo 100 tysicy mieszk~cw, 10,7% resztek amfor stanowi modele LRA4 i LRA5. Przy zaoeruu rocznego zapotrzebowania caej ludnoci miasta na 7 3 miliona litrw
skal importu wina z Gazy mona skalkulowa na 782 tysice litrw rocznie, a to oznacza 34 tysice amfor, czyli 31 statkw po 1100 amfor kady.

III. GOSPODARKA CESARSTWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

351

Gdyby podobn operacj wykona dla Rzymu, to w pierwszej poowie

V wieku, gdy typy LRA4 i 5 stanowiy 5,9% amfor, oznaczaoby to rocznie
1,5 miliona litrw (przy zaoeniu liczby mieszkacw na poziomie okoo
350 tysicy i konsumpcji wina na poziomie 25,5 milionw litrw rocznie).
Import z Gazy wynosiby wic 65500 amfor, czyli 59 zaadowanych wycznie winem statkw. Poniewa statki zwykle miay mieszany adunek, wic
ich liczb mona zapewne podwoi, a liczba statkw to informacja O skali
kontaktw handlowych midzy wschodnim a zachodnim basenem Morza
rdziemnego. Towarowy- charakter produkcji wina w Gazie potwierdza
obecno importowanej ceramiki (zarwno amfor jak i wysokiej jakoci ceramiki z Fokei, Cypru i Tunezji) we wsiach, w ktrych zajmowano si produkcj wina. Od poowy IV do poowy V wieku obce amfory obecne s we
wsiach w Gazie, stanowic kilka procent caoci ceramiki. Mieszkacw wsi
w Gazie sta wic byo w owym czasie na nieco luksusu z importu. Towarowa produkcja wina i wynikajcy z niej handel wywoane zostay koniecznoci uiszczania podatkw w pienidzu. Paradoksalnie wic dziki podatkom cz rodzin chopskich ya w stanie relatywnego dobrobytu i zarazem w krgu gospodarki pieninej.
Przykadem korzystnej koniunktury gospodarczej nie zwizanej bezporednio z annon, ale z istnieniem midzyregionalnej wymiany towarowej
jest Cypr. Znajdujce si na nim Laodycea i Apamea w V wieku byy centrami produkcji wina, a wiadectwa o duej liczbie pocze morskich Cypru
z Cylicj sugeruj cisy zwizek gospodarczy obu regionw w V wieku.
W V i VI wieku, obok wina, przedmiotem masowego eksportu z Cypru bya
ceramika CRS(Cypriot Red Slip) znajdowana w caej strefie Morza Egejskiego, Konstantynopolu oraz Cyrenajce, gdzie zastpuje znikajc czciowo
w drugiej poowie V wieku ceramik ARS(Ajrican Red Slip). Dowodem na
dobrobyt gospodarczy, a zarazem na zasig staych kontaktw handlowych,
jest od koca V wieku masowy import na Cypr marmuru, zwykle zn~~
Morza Marmara, ktry wykorzystywany by do wznoszenia nawet mniej
znaczcych kociow czy te do wykadania - zamiast mozaik - podg
w budynkach mieszkalnych w gbi wyspy.
W caym wschodnim basenie Morza rdziemnego wan cezur bya
poowa V wieku, gdy nastpio wspomniane ju, widoczne w materia~e
ceramicznym, zaamanie handlu z Afryk. Na przykad w Argos na tereme
Grecji w drugiej poowie V wieku nastpio gwatowne zahamowanie napywu ceramiki z Afryki Pnocnej, wypartej przez amfory z Syrii, Cypru
i Palestyny.

:rz-----

KrzysztcfBoroda

7. METALURGIA I RZEMIOSO
Prba analizy produkcji metalurgiczno-grniczej i rzemielniczej w pnym Imperium napotyka na powane bariery. Teksty literackie czy prawnicze nie s tu bowiem miarodajne, a wszelkie produkty wykonane z materiaw biologicznie degradujcych si - jak odzie, uprz, przedmioty z drewna
czy papirus - nie pozostawiaj zwykle (poza wyjtkowymi sytuacjami)
czytelnych ladw archeologicznych. Ale kilka dziedzin produkcji pozostawio lady do wyrane. Jedn z nich jest metalurgia i grnictwo.
W Imperium Rzymskim istniao due zapotrzebowanie na rnego rodzaju metale. Wyroby metalowe znajdoway zastosowanie w gospodarstwach
domowych i w rolnictwie. Jednake gwnym i staym odbiorc przedmiotw metalowych bya liczca p miliona onierzy armia zawodowa. Kilkanacie duych wytwrni uzbrojenia, zlokalizowanych w rnych miejscach
Imperium i kontrolowanych przez cesarsk administracj wymagao staych
dostaw metali niezbdnych w procesie produkcji. Z kolei zmonetaryzowana
gospodarka potrzebowaa brzu i metali szlachetnych do produkcji monet.
Efektem duego zapotrzebowania byo powstanie w II wieku n.e. na
terenie Cesarstwa szeregu wielkich orodkw grniczo-metalurgicznych. Po
kryzysie III wieku, w trakcie ktrego cz orodkw grniczych zostaa
okresowo porzucona, w IV wieku na terenie wikszoci z nich nastpuje
powrt do wydobycia metali, cho zwykle na mniejsz skal ni wczeniej.
Natomiast schyek IV i pocztek V wieku w przypadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego to czas zaamania dziaalnoci wielkich centrw grniczo-metalurgicznych, spord ktrych 90% przestaje w ogle dziaa (mapa 2),
chocia zapotrzebowanie wcale nie zmniejszyo si, a pokady rud metali,
ktre mona byo eksploatowa wci byy due. Wydaje si natomiast, e
w niewielkich orodkach sabo uchwytnych archeologicznie produkowano
towary metalowe bez wikszych perturbacji.
Zamieranie produkcji w wielkich centrach wie si tradycyjnie z kryzysem gospodarczo-demograficznym
w III wieku. Zaamanie gospodarcze
miao zmniejszy zapotrzebowanie na metale, a kryzys demograficzny przynis ze sob brak rk do pracy, czego objawem miao by skazywanie
przestpcw na prac w kopalniach (ad metallam). Dodatkowo wysokie
podatki miay powodowa ucieczki specjalistw-metalurgw
do Gotw
w IV wieku.

111. GOSf'UJ.JAKKA

C1!.)AJ(ST~

RZYMSJal!.VV

~.~

354

KrzysztofBoroda

W rzeczywistoci wraeme zmniejszenia zapotrzebowania na metale

w IV wieku wywoane obnitaniem si poziomu produkcji w wielkich centrach metalurgicznych jest iluzj. Oywienie gospodarcze w IV stuleciu pocigno za sob wzrost zapotrzebowania na metale niezbdne do produkcji narzdzi, a monetaryzacja gospodarki generowaa zapotrzebowanie na
mied, brz i zoto. Mniejsz skal przedsiwzi grniczo-metalurgicznych
z IV i V wieku wypada uzna za efekt kalkulacji ekonomicznej, podobnie
jak skazywanie w tym czasie przestpcw na przymusow prac w kopalniach (ad metallam). Konieczno redukcji kosztw zwizanych z wykorzystaniem najemnej siy roboczej przy produkcji metali skaniao zapewne do
poszukiwania taszych sposobw ich pozyskiwania na drodze zakupw
spoza Imperium czy te nakadania specyficznych podatkw. W katdym
bd razie prawa z IV wieku zachowane w pniejszych kodeksach ukazuj
trosk wadzy cesarskie] o utrzymanie lub zwikszenie wydobycia metali.
Powd cakowitego zaamania produkcji w wielkich orodkach w pocztkach V wieku na Zachodzie mg by do banalny. Po prostu mogo
znikn zapotrzebowanie na ich produkcj. Zanik armii zawodowej w Ce~arstwie Zacho.dniorzymskim doprowadzi do zakoczenia organizowanej
1 nadzorowanej przez wadz cesarsk produkcji zbrojeniowej i zredukowa
zapotrzebowanie na metale ze strony wadzy centralnej. Jednoczenie, utrzymujc praktyk bicia nowych monet zotych w standardzie solida, zaprzestano w V wieku nowych emisji monet miedzianych i brzowych. W codziennym utyciu w V wieku dominoway drobne monety wybite w IV wieku. Oczywicie mona to zjawisko wyjani jako skutek niedoboru metali
wywoanego zaamaniem wydobycia. Ale moliwe, te brak nowych emisji
drobnych m~net to efekt spowolnienia z pocztkiem V wieku rytmu gospodarczego Imperium Zachodniego, w efekcie czego dotychczasowe emisje
drobnych monet zaspokajay potrzeby gospodarki. Kryzys wielkich orodkw wydobywczo-metalurgicznych byby wic pochodn nie tyle kryzysu
gospodarczego, co kryzysu wadzy centralnej, zmiany modelu organizacji
armii i spowolnienia - a nie zaamania - gospodarki.
Lokalizowanie. przez Fr~kw i Wizygotw wasnych mennic w pobliu
dawnych rzymsktch kopal sugeruje, te te ostatnie - cho w ograniczonym stopniu - nadal dziaay. Moliwe wic, te katastroficzna wizja zaamania na Zachodzie przemysu wydobywczo-metalurgicznego u schyku
starotytnoci to skutek mylnego przekonania, te w antyku eksploatowano
metale przede wszystkim w dutych kompleksach grniczych. Tymczasem
to mae przedsiwzicia mogy sta si dominujcym modelem organizacji
produkcji metalurgicznej w nowych realiach gospodarczo-politycznych Imperium Zachodniego. Na Wschodzie produkcja w dutych centrach grniczo-metalurgicznych trwaa niezakcona do koca VI wieku.

III. GOSPODARKA CESARSTWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

355

Prba analizy produkcji rzemielniczej wymaga w pierwszym rzdzie

uwiadomienia sobie te miasta antyczne peniy rol orodkw produkcji
rzemielniczej w do ograniczonym stopniu. Przede wszystkim odgryway
rol centrw administracyjnych oraz siedzib wadzy i skupiay wok siebie
sfer zwizanych z tym usug. Tymczasem produkcja rzemielnicza o charakterze masowym zlokalizowana bya przede wszystkim na terenach wiejskich. Wynikao to z koniecznoci posiadania atwego dostpu do dwch
elementw niezbdnych przy organizacji produkcji rzemielniczej: surowcw i siy roboczej. Z pozoru, z perspektywy wspczesnej nam praktyki,
miasta wydaj si naturalnym miejscem lokalizacji produkcji rzemielniczej.
Ale w staroytnoci ich wad bya konieczno dostarczania surowcw niezbdnych do produkcji rzemielniczej i wysze koszta wynajcia siy roboczej nit w przypadku terenw wiejskich. Mieszkacy miasta bowiem w peni utrzymuj si z dochodw pozarolniczych, podczas gdy w przypadku
produkcji rzemielniczej na terenach wiejskich ma si dostp do taszej,
sezonowej pracy chopskich rodzin, ktrych kwalifikacje zawodowe w wielu gaziach gospodarki nie odbiegay od tych rzemielniczych. To wanie
dlatego na terenach wiejskich, zwaszcza w dolinie Nilu czy te w Syrii,
dysponujcych poza okresami wzmoonych prac polowych nadwykami
siy roboczej, organizowano produkcj tekstyln. Dodatkow zalet lokowania produkcji rzemielniczej na wsi by fakt bezporedniego, nie obarczonego kosztami transportu dostpu do surowcw.
Badanie tak zorganizowanej produkcji rzemielniczej - gdy dochody
z niej nie s gwnym rdem utrzymania, a tylko uzupenieniem podstawowego rda jakim bya produkcja rolnicza - polega moe jedynie na
czysto teoretycznych szacunkach zdolnoci produkcyjnych. Tak wic pr~dukcja tekstylna stanowia zapewne powany, cho trudny do oszacowania
dzia rzemiosa.
Olbrzymi rynek rzemielniczy stanowia w staroytnoci produkcja ceramiki. Obok wspomnianej jut ceramiki stoowej wysokiej jakoci typu sigillata
(ARS, CRS, ERS i inne lokalne odmiany), na masow skal produkowana
bya niszej jakoci ceramika codziennego uytku, lampki oliw~e it? O~brzymi skal osigaa produkcja amfor, bdcych podstawowymi pOjem.mkami transportowymi przeznaczonymi do przewozu substancji pynnych ja~
oliwa czy wino. Gdyby uwzgldni tylko transport wina z Gazy do Kartaginy i Rzymu w zachodnim basenie Morza rdziemnego, to daje to dla pierwszej poowy V wieku w Gazie zapotrzebowanie czne na 100 000 amfor.
A to tylko ilo pojemnikw transportowych niezbdnych do zabezpieczenia przewozu wina z tego jednego regionu do dwch (co prawda wielkich)
miast. Zakadajc, te w pierwszej poowie V wieku w Rzymie mieszkao
350 tysicy osb, konsumujcych rocznie 25,5 miliona litrw wina, o~naczaoby to przywoenie rokrocznie okoo 1 100000 amfor z tym trunkiem,

KrzysztofBoroda

III. GOSPODARKA CESARSTWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

W przypadku Kartaginy b lob

"
na1etaloby doda transportyy l' y to "tylko 317 000 amfor rocznie. Do tego
. . ki
o lwy czy sosu rybnego'
1d .
rruejs re, by pozna skal
d k ..
.
l uwzg nic inne Orodki
.
pro u CJIceramicznej.
Jak duze znaczenie dla produk ..
.
mia~t bdcych odbiorcami produk~!t r~~r~mI~Znejmiao istnienie wielkich
uwIadamia przeliczenie na amf J
ruczej transportowanej w amforach
Rzy
ory
transportw wt
b
'
d
k
mu po oniec V i na pocztku VI . k
ma przy ywajcych do
spada do okoo 60 tysicy oso'b
kon- u.Jeli zaoymy, te ludno miasta
l'
.
, a onsumpc'
. d
Itr w rocznie, to ilo potrzebnych
f;
Ja wina o okoo 4,5 miliona
co wywoa musiao drastyczne zrni am or zmalaa do okoo 180 000 sztuk
dostarczajcych wino i prOdUkujc~~~Ya:foc;;,~odarceregionw tradycyjni~
Obok . wina
drugt1m pro d u k tern przewoon
.
Produkcja Jednej prasy oliwnej w S .. ( d
ym w amforach bya oliwa.
zaoeniu transportu morskie
dyn.l o 2500 do 5000 litrw rocznie) przy
czenia od 125 do 250 amfor ~o o innych regionw wymagaaby dos tarcy h
.k
. ymczasem wrd mas
'
c syryts ie zagbie produkcji l'
. ki
ywow wzgrz tworzoznacza, e skala zapotrzebowan~al:~e~:f~ch pras byy tysice. To z koleiwy, nawet po uwzgldnieniu k
" ry do transportu syryjskiej olt.
k
onsumpCJl lokalneJ' t
tySlCysztu
rocznie.
' o co najmniej parset
To zapotrzebowanie na amfo t
produkcji rolniczej powstaway ry .ransportowe oznacza, e w pobliu miejsc
lokaliZacja do pewnego stopnia
ceramiczne do produkcji amfor. Ich
padku tekstyliw _ od dost
~ a zapewne uzaleniona - jak w przycjl (gliny i drewna opaoweg~:o
CIs.uyrowbcw
niezbdnych do ich produkwane lady po piecach m"
raz SI ro oczej. Jak na to wskazuj zacho. k '
' leJsca produkcji byy
kI
nie tore regiony _ dZiki d
.
zwy e rozproszone cho
.
ostpnoC1 surowc
'
~entraml ceramicznymi, jak na przyk d C
w - staway si swoistymi
SrdZiemnego.
a ypr we wschodnim basenie Morza

~lete

8. BARBA~ZYCY I MIT DESTRUKCJI

Popularne wyobraenie - podtr m
ne, literatur popularn i wi Iki zy ywane czsto przez podrczniki szkoll e
drwk Wandalw Gotw slewe bprodukcje
,
filmowe - przedstawia w.
',ow
czy Bur
d
num Rzymskiego jako pasmo
gun w przez obszary Impe,
czert materialnych. przemieszcza~::e~o~y wob~c lud.noci cywilnej i zniszwyludniajca olbrzymie poacie C SI arbarzyncw Jawi si jako apokalipsa
ca st k
esarstwa Zachodn'
ki
ru tury gospodarcze oraz tkank
'1'
. 10rzyms lego i niszczCYWllzacYJn

357

Poniewa jednym z kluczowych elementw wpywajcych na funkcjonowanie gospodarki antycznej bya liczba ludnoci, zaamanie demograficzne
- gdyby w owym okresie miao miejsce - musiaoby pocign za sob
kryzys gospodarczy. W antyku bowiem, podobnie jak w kolejnych epokach
a po czasy rewolucji przemysowej, liczba pracujcych przekadaa si
bezporednio na produktywno gospodarki. Czasem w czci maych gospodarstw chopskich prowadzio to nawet do eliminacji zwierzt pocigowych. Takie rozwizanie co prawda zmuszao do duego nakadu pracy
ludzkiej, ale przy ogrodniczym modelu uprawy pozwalao osiga wysokie
plony z maego areau ziemi, podczas gdy utrzymanie zwierzcia pocigowego wymagaoby przeznaczenia czci plonw na wyywienie go. Gwatowne zaamanie demograficzne musiaoby w takiej sytuacji wywoa kryzys gospodarczy.

Istniejce szacunki demograficzne wskazuj na istnienie nierwnoci midzy poszczeglnymi regionami Imperium w V wieku, ale nie potwierdzaj
istnienia kryzysu demograficznego w tym czasie. Zachodnia cz Imperium (Galia, Italia i Hiszpania) przeya zaamanie demograficzne w III wieku. Spadek liczby ludnoci by w niektrych regionach powany i na przykad w Tarragonie na terenie dzisiejszej Hiszpanii wynis 40%. Terenw
pooonych dalej na wschd, w tym Afryki, kryzys tert-zbytnio nie dotkn.
Po tym okresie zaamania IV i V wiek byy czasem stabilizacji i odbudowy
populacji, a we wschodniej czci Imperium (w Grecji, Syrii, Palestynie oraz
Egipcie) nastpia trwajca po VI wiek ekspansja demograficzna. Dopiero
w VI stuleciu, w zwizku z pojawieniem si w 541 roku dumy i jej cyklicznymi nawrotami co kilkanacie lat a po rok 749, doszo do gbokiego kryzysu demograficznego. Przed rokiem 541 moemy najwyej mwi o pewnym
pogorszeniu koniunktury demograficznej wobec pojawienia si w V wieku
w Italii malarii (prawdopodobnie w zwizku ze zmianami klimatycznymi
i wiksz wilgotnoci), czy te pojawieniem si endemicznego trdu.
Opinia o destrukcyjnym wpywie inwazji barbarzyskich na demografi,
wyludnieniach i wielkich migracjach ludnoci ma niewiele wsplnego z rzeczywistoci. Pojawieniu si Ostrogotw w Italii czy te Wandalw w Afryce
nie towarzyszyy adne powane zniszczenia ani straty ludnociowe. Rzeczywisty kryzys demograficzny w Italii nastpi w latach 535-554 w trakcie
wojen gockich i epidemii, a w Afryce po 541 roku wraz z dum.
Wraenie wyludnienia pewnych terenw wywouje widoczne w IV czy
V wieku zmniejszanie powierzchni mieszkalnych willi, dzielenie pomieszcze na kilka mniejszych, zamiany podg mozaikowych na gliniane, pojawienie si ziemianek wewntrz kompleksw willowych, cmentarzy, mietnikw, jak te rozbirki budynkw dla uzyskania materiau budowlanego.
Jednake kryzys formy osadnictwa nie musi by konsekwencj kryzysu de-

Krzysztof Boroda

358

mograficznego, ale na przykad efektem marginalizacji gospodarczej regionu. Same lady obecno ludzi i ich dziaalnoci gospodarczej czy budowlanej wskazuj na toczce si ycie.
Przykadem zmiany formy osadnictwa bez zaamania demograficznego
w V wieku jest obszar dzisiejszej Lombardii, gdzie mamy do czynienia z porzucaniem willi i odejciem od wykorzystania kamienia w budownictwie na
rzecz drewna, podczas gdy liczebno populacji nie zmienia si. Opuszczanie willi to efekt kryzysu gospodarczego, a ich rozkwit to dowd oywienia
gospodarczego. Mierzona rozwojem willi korzystna koniunktura ekonomiczna
miaa miejsce w Lacjum w IV i pocztkach V wieku, na wybrzeach Adriatyku w V i pocztkach VI wieku (zwaszcza w Istrii bdcej w tym czasie
spichlerzem ostrogockiej stolicy Rawenny), jak tez w Apulii i na Sycylii
w pierwszej poowie V wieku, gdy tereny te stay si gwnym zapleczem
ywnociowym miast Italii po zajciu Afryki przez Wandalw. Funkcjonowanie willi to efekt i zarazem dowd na 'ywefunkcjonowanie rdziemnomorskiej wymiany towarowej.
Do koca IV wieku barbarzycy na terenie Imperium byli osadzani jako
joederati przede wszystkim w strefie nadgranicznej, ktra penia rol militarnych buforw Imperium. W pocztkach V wieku, po przemieszczeniach
w gb Cesarstwa, osadzani byli zwykle na ziemiach nalecych do skarbu
cesarskiego i sabo zwizanych z gospodark rdziemnomorsk. Przykadem moe tu by osadnictwo Wizygotw w Akwitanii, Wandalw i Wizygotw na wyynnych terenach w centralnej czci Pwyspu Iberyjskiego, a potem Wandalw w Mauretanii. Wpyw ich obecnoci na gospodark rdziemnomorsk by wic w tym czasie ograniczony.
Obserwacja procesu zanikania willi z jednej strony i spadku napywu
z Afryki ceramiki ARSz drugiej sugeruje, 'edo decydujcych przemian gospodarczych doszo okoo poowy V wieku, przede wszystkim za spraw
pojawienia si Wandalw w Afryce, zajcia przez nich Kartaginy w 439 roku,
a nastpnie konfliktw zbrojnych z Rzymem i Konstantynopolem w latach
pidziesitych V wieku. Nie wydaje si jednak, by wiksz rol odegray
w nim zniszczenia wojenne. Bya to nie rewolucja, lecz trwajca kilkadziesit lat ewolucja. W przypadku Lacjum, pierwsze oznaki osabienia handlu
z Afryk pojawiaj si w pocztkach V wieku i w okresie do 470 roku,
a wic po opisanych ju wypadkach w Afryce, najedzie na Rzym i zaprzestaniu pacenia podatkw w latach pidziesitych V wieku. Napyw ceramiki
ARSdo Lacjum spada o okoo 65% porwnaniu do IV wieku. Zestawienie
przedziau chronologicznego lat 470-550 z IV wiekiem wykazuje spadek
o 90%. Z warstw archeologicznych datowanych na okres po 550 roku ceramika ARSznika cakowicie. Z kolei mapa numer 3 pokazuje, jak drastycznej
redukcji uleg zasig ceramiki ARSw drugiej i trzeciej wierci V wieku w porwnaniu z drug poow wieku IV.

m. GOSPODARKA

CESARS1WA RZYMSKIEGO W V WIEKU

359

360

Krzysztof Boroda

Nie ulega wic Wtpliwoci, e system transportu naturaliw zbieranych

jako podatki tworzy istotn cz sieci handlowej Imperium, a jego zaamanie drastycznie odbio si na poziomie przepywu towarw. Nie mona
jednak zakada, e szlaki komunikacji morskiej w basenie Morza rdziemnego istniay jedynie dziki annonie. Tak:e po jej znikniciu dobra nadal
przewoono szlakami handlowymi i pod koniec V wieku kupcy z oliw
docierali nawet do Norikum. Obok wielkiego handlu zwizanego z transportami annony istnia take handel lokalny. Wytwrnie ceramiki w Italii
dostarczay ceramik stoow (gorsz jakociowo od ARS)na tamtejszy miejscowy rynek.
Oczywicie przemiany te, na zasadzie sprzenia zwrotnego, wpyny
te na kondycj gospodarcz Afryki. Przejcie nad ni kontroli przez Wandalw zmienio w pierwszej chwili zapewne niewiele. Niezmieniona pozostaa specjalizacja rolniczej produkcji Afryki - oliwa w Byzacenie i zboe
w Afryce Prokonsularnej - ale spada zacz eksport. Zamieranie eksportu
ceramiki ARS, ktra bya zapewne gwnym .dopychaczem" na statkach
przewocych zboe z annony, objawia si na terenie Afryki zmniejszeniem
liczby produkowanych jej modeli. Musiao to by odczuwalne gospodarczo
w Afryce, bo cz modeli ceramiki ARS produkowanej w tym rejonie bya
niedostp na na afrykaskim rynku, a wic wytwarzana tylko z myl o odbiorcach zewntrznych. Pocztkowo to zaamanie czciowo rwnoway
zwikszony eksport na Wschd, ale po 450 roku nastpio wyrane zmniejszenie skali wymiany towarowej w basenie Morza rdziemnego zwizanej
z produkcj afrykask.
Spowolnienie i zmniejszenie wymiany handlowej wpywao nie tylko
bezporednio na produkcj rolnicz, ale take na cae otoczenie gospodarcze. Zaamaniu zacza w V wieku ulega koegzystencja w Afryce nomadycznego pasterstwa i hodowli oliwek, gdzie pasterze stanowili rezerwuar
siy roboczej na czas zbiorw. Zmniejszenie skali produkcji oliwy to take
zmniejszenie zapotrzebowania na usugi transportowe (dowz oliwy do
portw), produkcji pojemnikw transportowych (amfory) i mniejszy ruch
w portach. W efekcie u schyku ~ a zwaszcza w VI wieku widoczne staje
si przechodzenie gospodarki Afryki z rolnictwa do ekstensywnej hodowli,
chocia rzeczywiste zaamanie zaczo si dopiero okoo 540 roku, po zniszczeniu Italii w trakcie wojen gockich, gdy zacz zamiera cay handel, a w poudniowej czci Afryki zaprzestano zupenie produkcji ceramiki ARS.

III. 'GOSPODARKA CESARSTWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

361

9. PODSUMOWANIE
Zniknicie paconej w naturze annony nie tylko zmienio zakres handlu
ywnoci i ceramik ARS,ale zmienio take realia obrotu innymi towarami.
Produkty dotd marginalne -.l bdce dodatkiem w adowniach statkw wiozcych annon - stay si towarami podstawowymi, co musiao odbi si
na kalkulacji kosztw ich transportu i w efekcie na cenie. Przykadem moe
by papirus: do poowy V wieku by to towar tani, ktry ze wzgldu na sw
niewielk wag stanowi uzupenienie adowni statkw z cikim adunkiem amfor wypenionych oliw lub winem, gdzie mg peni dodatkowo
rol swoistego amortyzatora dla tych do kruchych adunkw. Po dotarciu
do portw docelowych, na terenie Italii czy poudniowej Galii wyrabiano \
z niego sznurki, knoty do lamp, oraz wykorzystywano na targowiskach jako
papier do pakowania zakupw. W VI i w pierwszej poowie VII wieku do
Marsylii przybywao rocznie wci kilka statkw z papirusem, ale nie by on
ju towarem dodatkowym, towarzyszcym, lecz gwnym i nikomu nie przychodzio do gowy uywa go do pakowania zakupw na targu.
Odejcie od pobierania annony przynis kres dziaalnoci navicularii
zajmujcych si jej dostaw, a take kres handlu uprawianego przez statki
powracajce do Kartaginy po dostarczeniu annony. Pocigno to rwnie
za sob daleko idce zmiany w infrastrukturze i szkutnictwie. Porty w Kartaginie i Ostii mogy dokowa na pocztku V wieku do 500 statkw jednoczenie. Pod koniec stulecia nie byo ju potrzeby istnienia tak wielkich
portw, jak te duych jednostek transportowych o adownoci przekraczajcej 75 ton. Zniknicie annony ciotlis pocigno za sob zakoczenie praktyki rozdawnictwa ywnoci w Rzymie i zmniejszenie liczby jego ludnoci
z okoo 350 tysicy do okoo 60 tysicy pod koniec V wieku. To z kolei
oznaczao zmniejszenie popytu na wszystkie towary (a wic w efekcie mniejszy ruch handlowy w regionie) i przenioso kryzys handlu ponadregionalnego na tworzce drug sie handlow rynki lokalne, ktre w tym momencie stay si zarazem gwn sieci handlow.
Obok zniknicia annony wpyw na przemiany gospodarcze w zachodniej czci Imperium mia take zanik armii zawodowej. W V wieku przestay istnie garnizony nad grnym Dunajem, bdce gwnym odbiorc
ywnoci wyprodukowanej w dolinie Padu. By moe bya to jedna z przyczyn kryzysu osadnictwa willowego na tym terenie. Z kolei kryzys willi
w Brytanii na pocztku V wieku to by moe efekt braku armii stacjonujcej
w pobliu Wau Hadriana i na limesie nadreskim.

362

Krzysztof Boroda

Rozkwit gospodarczy okoo 400 roku by moliwy dziki istnieniu duego, stabilnego rynku tworzonego przez Imperium Rzymskie i sytuacji, gdy
zysk duej iloci osb czerpany z dziaalnoci handlowej by wikszy, ni
straty innej grupy wywoane wysokim opodatkowaniem w obrbie Imperium. Ale gospodarka Imperium bya wielka nie dlatego, e bya bardziej
produktywna bd innowacyjna ni gospodarki ludw ssiadujcych. Jej
wielko bya pochodn rozmiarw samego Imperium. Dezintegracja polityczna Cesarstwa Zachodniorzymskiego i powstanie szeregu pastw sukcesyjnych tworzcych swe wasne centra administracyjno-gospodarcze uniewanio stare szlaki wymiany tworzc zupenie now sie orodkw konsumpcji luksusowej, generujc nowe rynki i likwidujc stare. Powstawaa
nowa, czsto niestabilna siatka komunikacyjna, gdzie w miejsce jednego
dominujcego centrum politycznego powstao kilka mniejszych tworzcych
wasne, zdecentralizowane sieci komunikacyjno-handlowe. W efekcie nastpio przesunicie punktu cikoci wielkiego handlu na obszar Imperium
Wschodniorzymskiego, ktre w cigu V wieku zachowao wszelkie atuty
pozwalajce na funkcjonowanie wielkiego rynku gospodarczego i przeyo
w tym czasie okres konsolidacji rynku i dalsz monetaryzacj gospodarki.
Miasta wschodniego basenu Morza rdziemnego rozrastay si a po
VI wiek, a do Konstantynopola, Antiochii czy Aleksandrii cigle napywali nowi przybysze. Do pocztkw VII wieku nadal istnia wielki handel
zwizany z przewozem annony, ktrego gwn o stanowi szlak Konstantynopol-Egipt. Rocznie przewoono nim z Egiptu do rnych czci Imperium 8 milionw artab zboa z annony, co oznaczao od 1200 do 1800 statkw, z ktrych kady wykonywa przecitnie po dwa kursy rocznie. Koniec
tej eglugi nastpi dopiero po zajciu Egiptu przez Persw w 618 roku.
W Syrii V wiek by okresem ekspansji osadniczej, przeznaczania nowych
obszarw pod upraw i budowy nowych kanaw irygacyjnych. Po czci
ekspansja rolnictwa w Syrii, Palestynie czy Egipcie moga by zwizana ze
sprzyjajcymi warunkami klimatycznymi, gdy w V wieku cay obszar Bliskiego Wschodu (poza Anatoli) charakteryzowa si wilgotniejszym klimatem ni obecnie. Te pomylne warunki gospodarcze skoczyy si dopiero
wraz z zaamaniem demograficznym zwizanym z kolejnymi epidemiami
dumy zapocztkowanymi w 542 roku.
Pod koniec V wieku monetaryzacja gospodarki Imperium Wschodniorzymskiego wzrosa w zwizku z dokonan za panowania Anastazjusza zamian wszystkich dotd uiszczanych wiadcze w naturaliach - poza annon rnilitaris - na wiadczenia w gotwce. Wpyw na gospodark na
Wschodzie miao take istnienie staej armii liczcej okoo 300 tysicy ludzi.
W efekcie V wiek to w przypadku Imperium Wschodniorzymskiego czas
przypieszenia cyrkulacji solidw i dobrej koniunktury trwajcej do poowy

m. GOSPODARKA

CESARSTWA RZYMSKIEGO W V WIEKU

363

VI wieku. Udziau budetu pastwa w cyrkulacji gospodarczej by prawdopodobnie wysoki i za panowania Justyniana szacowany jest na 7,2 milionw solidw rocznie przy globalnej produkcji prowincji na poziomie prawdopodobnie okoo 20 milionw solidw. O kluczowej roli pienidza w gospodarce pnego antyku wiadczy dua ilo odniesie w rdach zarwno
ze Wschodu jak i Zachodu w poowie V wieku do problemu utraty wagi
przez monety zote, przy w zasadzie jednoczesnym braku skarbw monet
z V wieku z terenw dawnego Imperium. Sporo skarbw zawierajcych zote
monety znajdujemy na terenach poza granicami Cesarstwa, przede wszystkim w uku Karpat i Skandynawii. Byy one efektem tezauryzacji, wynikajcej z niestabilnoci politycznej czy te niebezpieczestwa, a nie efektem
obrotu gospodarczego, a sama obecno pienidzy wie si zapewne z patnociami dla barbarzycw. Na terenach Imperium z tego samego czasu
mamy mao skarbw, podczas gdy midzy IV a VI wiekiem nastpi znaczcy wzrost liczby monet (zwaszcza zotych) w obiegu. Brak skarbw wiadczy o wysokim tempie obiegu pienidzy w gospodarce i braku czynnikw
sprzyjajcych tezauryzacji. Poziom monetaryzacji i co za tym idzie utowarowienia gospodarki Imperium Wschodniego musia by olbrzymi, skoro wsie
syryjskie byy zdolne paci podatki rzdu 350--1000solidw.
Urynkowienie rolnictwa potwierdza funkcjonowanie w literaturze pnego Imperium toposu chciwego waciciela ziemskiego, ktry gromadzi
przez cay rok zboe by sprzeda je w okresie zwyki cen. Sugeruje to
istnienie duych sezonowych waha cen wynikajcych z okresowo wysokiej poday, a wic istnienie tendencji do sprzedawania przez producentw nadwyek w tym samym czasie zapewne w zwizku z koniecznoci
zapaty podatkw. Samo opodatkowanie w pienidzu oznacza, e chopi
musieli wytwarza nadwyk produktw rolnych umoliwiajc istnienie
wielkich miast.
Brak w V wieku prywatnych fundacji budynkw publicznych w miastach
_ czasem uznawany za dowd kryzysu gospodarczego - nie musi by
efektem saboci gospodarczej regionu czy te upadku klasy urzdniczej.
Prywatne donacje z przestrzeni miejskiej mogy bowiem ulec przesuniciu
na rzecz Kocioa, a inwestycje publiczne zostay przejte przez wadz imperialn lub urzdnikw cesarskich. Jednostronne odczytywanie zapisw
w Kodeksie Teodozjusza prowadzi czasem do przekonania, e samorzd
miejski w V wieku w Imperium Wschodniorzymskim znajdowa si w kompletnym upadku, a dekurioni byli sproletaryzowani i sterroryzowani przez
wadze imperialne. Tymczasem prawdopodobnie mamy do czynienia nie
ze zjawiskiem sproletaryzowania dekurionw, ale z agresywn ekspansj
w sfer publiczn opacanych pensjami w gotwce urzdnikw, ktrychtak jak to byo w przypadku zarzdcw prowincji - sta byo na urzdzanie
festiwali i igrzysk czy te inwestowanie w budynki uytecznoci publicznej.

364
Krzysztof Boroda

10.BIBLIOGRAFIA
BANA]IJ (2001): Agrartan Change in Late Antiquity.
Dominance, Oxford.

Gold, Labour and Aristocratic

BROWNN. (2001): History and Climat Change. An Eurocentric Perspective, Routledge.

CHRISTIEN. (wyd.) (2004): Landscapes oj Change. Rural Evolutions in Late Antiquity
and the Early Middle Ages, Ashgate.
DURL!AT
J (1990): Les Finances Publiques de Diocletien aux Carolingiens, Sigmaringen.
EDMONDSON
Je. (1989): Mining in the Later Roman Empire and Beyond: Continuity
or Disruption?, .Journal of Roman Studies", 79: 84-102.
ERDKAMP
P. (wyd.) (2002): Tbe Roman Army and the Economy, Amsterdam.
ERDKAMPP. (2005): Tbe Grain Market in the Roman Empire, A social, political and
economic study, Cambridge.
FRANCOVICH
R., HODGESR. (2003): Villa to Village. The Traniformation oJthe Roman
Countryside in Italy, c. 400-1000, Duckworth.
GARNSEYP., HOPKINSK., WHITTAKER
C.R., (wyd.) (1983): Trade in the Ancient Economy,
London.
HALsALLG. (2007): Barbartan Migrations and the Roman West 3 76--568, Cambridge.
HARt K.W. (1996): Coinage in the Roman Economy 300 B.C to AD. 700, Baltimore.
HOPKINSK. (1980): "Taxes and Trade in the Roman Empire (200 B.e.-A.D. 400)",
fournal oj Roman Studies 70: 101-125.
JONGMAN,W.M. (2003): .Rome. The PoliticaI Economy of a World-Empire",
The Medieval History Journal6, 2: 303-326.
KINGC.E., WIGG D.G. (wyd.) (1996): Coin Finds and Coin Use in the Roman World.
Tbe Thirteenth Oxford Symposium on Coinage and Monetary History 25-21. 3.
1993, Berlin.
KINGSLEY
S., DECKERM. (wyd.) (2001): Economy and Exchange in the East Mediterranean during Late Antiquity, Oxford.
MAmNGLYD.]., SALMON
J (wyd.) (2001): Economies Beyond Agriculture in the Classical World, RoutIedge.
MCCORMICK
M. (2001): Origins of tbe European Economy. Communications and Commerce AD 300-900, Cambridge.
PRICEB.B. (wyd.) (1997): Ancient Economic Thought, RoutIedge.
Rrca J (wyd.) (1992): Tbe City in Late Antiquity, Routledge.
WHITTAKER
e.R. (1994): Frontiers of tbe Roman Empire, A Social and Economic Study,
Baltimore.
WICKHAMCh. (1984): .The Other Transition:
Past and Present 103: 3-36.

Rafa Kosinski

IV. RELIGIE CESARSTWA RZYMSKIEGO

WV STULECIU

1.SYTUACJA KOCIOA NA PRZEOMIE IV I V WIEKU

IV wiek by dla Kocioa okresem przeomowym. Rwnouprawnie.nie
. Jego
.
.
ie przez pastwo
musiay
chrzecijastwa, a nastp me
uprzywi '1eJowan.
.
h C _
oznacza przedefiniowanie miejsca i roli, jakie KOCIpeni w.ramac
.~
sarstwa. Dwie najwaniejsze paszczyzny owego pr~ekszt~cema stanowi
reorganizacja struktur kocielnych i okrelenie relacji KOCIoaz pastwem.

Utrwalony w historiografii pogld, e Koci nie by gotowy od~rywa

. t pewnym anachronizrnem.
oficjalnej roli w chrzecijaskim. Cesarstwie. jes
. '

.
k
Gdy chrzecijastwo zostao otoczone ople przez p aristwo , KOClOzacz
.
.
uwaa si za gosiciela zwyciskiej religii, natomi~st na pr~.estrzem IV w~~~
ku upowszechniaa si idea wsplnej misji Rzymu l chrzeC1Jas~a ..
t
ta chrzecijaska musiaa jednak odpowiedzie sobie na pytanie, Ja a jes
no
. k u.ltu oraz hw okrerola chrzecijaskiego cesarza w organizacji i spraw~wan.lU
lad
laniu prawomylnoci. Wizja roli cesarza w KoClele. l wZ~J~mnyc re
wadzy duchownej ze wieck rodzia si wolno, najczciej wraz z OJ
wianiem si sytuacji konfliktowych i napi midzy wadc a wsp not
chrzecijask.

:-s~
f

.1-

From the Ancient World to Feudalism",

WICKHAMCh. (2005): Framing the Early Middle Ages. Europe and Mediterranean
400-800, Oxford.

1.1. KOCI

W WIECIE RZYMSKIM

Paristwo rzymskie posiadao charakter nie tylko polityczny, ale i religij~:~

w obydwu sferach cesarz odgrywa wan rol. Cesarz Konstantyn, uP~ZYWb'_
. tylko korzyci oso l
jowujc chrzecijastwo, oczekiwa o d nowej . re lizi
IgUme