You are on page 1of 34

Uchobik ri loqabal kux xuquje ri kutbal

ubantajik winaq pa ri nunojibal xuquje pa


nuchabal Kiche
Entendiendo el amor y la sexualidad
desde mi cultura y en mi idioma Kiche

DE F
G

LM

BC

Nabe Qat:
Mdulo I:

I
GH J

Q
P

D EF
C
B

R
Q
S
P

M
L

P
O
QR

IJ
OXLAJUJ AJPOP

Le loqabal kux pa le kaslemal mayab


El amor en la cultura maya

KLM
N

kl

mn

pqrsabcdef

Primera edicin, 20 de agosto de 2012 / 11 Noj

Coleccin:
Uchobik ri loqabal kux xuquje ri kutbal ubantajik winaq pa ri nunojibal
xuquje pa nuchabal Kiche
Entendiendo el amor y la sexualidad desde mi cultura y en mi idioma Kiche

ghi
jkl

mn

Ri wokoj chakunel / El equipo de trabajo:

opq

Juana Mara Tax Saquimux


Ajtzib/Sistematizadora

rsa

Sebastiana Meja Panjoj


Kamalbe re Kyaqbal/Coordinadora del Proyecto

bcd

Jos Antonio Gmez Gmez


Banal ilbal Kulmatajem/Encargado de produccin de video

efgh

Leopoldo Pablo Yax vsquez


Tzalqamil tzij/Traductor

ijklm

Agradecemos a Felipe Gmez Gmez - Oxlajuj Ajpop - y Susanne Kummer - Proyecto


MIRIAM - por sus aportes en este primer esfuerzo educativo para la juventud.

Kaqmaltioxij chike ri Felipe Gmez Gmez - Oxlajuj Ajpop- xuquje Susanne Kummer Proyecto MIRIAM - ri tobanik che utzibaxik we laj wuj chike ri abomab xuquje alitomab.

nopqrsa

Diseo y diagramacin
CHOLSAMAJ
Berta Lucila Roquel
Diseo de Portada

Balam Oscar Meja


Diseo de interiores

nmlk

de
f

h
ji g

bc

qponmlkjihg
fed
asr
b
cba
srq
dc
e
po
f
nml
kji
hgf
edcbasrqpo

Tzibatal pa Iximulew / Impreso en Guatemala

ij

NDICE

Uchobik ri loqabal kux xuquje ri


kutbal ubantajik winaq pa ri nunojibal
xuquje pa nuchabal kiche - - - - - - - - - Le loqabal kux pa le
nojibal mayab - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

4
6

1.Jeqbal tzij - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2.Le loqaban kux - - - - - - - - - - - - - - - -

2.1Loqan ib pa kulajal - - - - - - - - - - - - -

10

2.2 Kiloqaxik ri alkwalixelab - - - - - - - -

10

3.Ri bochinem - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

14

3.1Utas le bochinem. - - - - - - - - - - - - - -

14

3.2Ri tanik- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

18

4.Ri loqalaj kulanem - - - - - - - - - - - - - -

qP

20

5.Maj ukaxkolil le loqanik - - - - - - - - - -

q w

22

6.Pixab: ri nawem taq pixab


kech ri atit mam - - - - - - - - - - - - - - - - - Bibliografa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

qy
q p

26
30

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

Entendiendo el amor y la sexualidad


desde mi cultura y en
mi idioma Kiche - - - - - - - - - - - - - - - - -

El amor en la cultura maya - - - - - - - - - -

1.Introduccin - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2.El amor - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

2.1Amor en la pareja - - - - - - - - - - - - - -

11

2.2 Amor hacia los hijos- - - - - - - - - - - -

11

3.El noviazgo - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

15

3.1Etapas del noviazgo - - - - - - - - - - - -

15

3.2La pedida - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

19

4.El sagrado matrimonio - - - - - - - - - - - 1 q

21

5.Amar sin lastimar - - - - - - - - - - - - - - - 1 e

23

6.Pixab: los sabios consejos de


las abuelas y abuelos - - - - - - - - - - - - - - 1 u

27

Bibliografa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 p

30

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

UCHOBIK RI LOQABAL KUX XUQUJE


RI KUTBAL UBANTAJIK WINAQ PA RI
NUNOJIBAL XUQUJE PA NUCHABAL
KICHE
Le Wokoj Kyaqbal MIRIAM bil retamabal le ixoq xuquje le Kitzijobal pa Siwan Tinimit rech
le Wokoj Mayab Aqijab OXLAJUJ AJPOP xqachomaj ubanik we nikaj taq wuj chakubal
ri, rumal che ri man ki taj ri wuj ri kuya ubixik ri ubantajik ri loqabal kux xuquje ri kutbal
ubantajik winaq pa ri ukux uchomanik Mayab Winaq. Rumal ku wa xqachomaj utzukuxik ri
noj kuk ri e Qatal taq tzij kech ri qatit qamam, are wa ru ukux qakachubal kutbal.
Ri riqoj taq ib re tzukubal noj xban kuk Ajqijab pa taq ki uwach kolibal rech le uqaqb
tinimit Kiche, Tzoloj Ya xuquje kuk iyom rech le uqab tinimit Chwimiqina. Ri chakunem
kuk ri iyom xuquje ajqijab xban che chi konojel xkitzijoj ruk taq tzijobelil, kutbalil, xukulem
mayab, usolixik tabal tzij, jaw xkitzijoj wi ri ketamabal, kinojibal, ri pixab ri xkikam kuk ri
kitat kinan, are taq e akal taq winaq na, xane xkito chi rajawaxik utzibaxik xuquje uqaxaxik
chi kech ri alabom xuquje ri alitom kamik. Xuquje xban kotoj chiaj chi kech e winaq ri ko
ketamabal chech we tzijonem ri xuquje xtzukux noj pa taq tzibawuj, xsolix ronojel uwach
tzibawuj xuquje pa kolibal tzibachomanik. Rikotoj chiaj xyak pa yakbal wach, are wa ri
xokisax che ubanik ri ilbal kulmatajem Ri loqabal kux, ri kutbal ubantajik winaq xuquje ri
uwinaqil u pa ja pa ri uchomanik Mayab Winaq.
Ri e wuj chakubal are taq wa: Ri loqabal kux pa ri Nojibal Mayab, Retamaxik ri
Nubaqil xuquje ri Nukutbalil Winaq, Ri wechabal kutbalil winaq xuquje alkwalibal.
Wetam ri uyaik uxol alkwalinik xuquje Ri Ukojik ri Nojibal Mayab Winaq pa le utikitajik
winaq, pa le alaxibal xuquje pa le jalbal alaxibal. Le karaj chi jujunal che taq we wuj chakubal
ri are kuya noj xuquje ukojik chi jumul ri ukux unojibal mayab winaq. Xqaqaxaj wa we
wuj vhakubal ri chi kech ri Ajqijab rech xkiban ubanik xuquje xkiya be che ukojik.
Sibalaj utz ubixik chi we ukutik wa we wuj chakubal ri are jun nabe chuqabalil. Xane
man xujkowin ta wa che ronojel ri chomanik, pa utzalixik uwach jujun taq kotoj chiaj, xane
xuya be chech nikal taq kotoj chiaj chik ri sibalaj nim uchobik rij ri ko re che we tzijonem ri.

ENTENDIENDO EL AMOR Y LA
SEXUALIDAD DESDE MI CULTURA
Y EN MI IDIOMA KICHE
Asociacin Proyecto MIRIAM para la promocin intelectual de mujer y la Conferencia Nacional
de Ministros de la Espiritualidad Maya - Oxlajuj Ajpop - decidimos elaborar estos materiales,
porque existen pocos documentos que desarrollen los temas de amor y sexualidad desde la
cosmovisin maya. Por esta razn, implementamos una investigacin con las autoridades
ancestrales, la cual es la base de nuestro material didctico.
Los talleres de investigacin se realizaron con Ajqijab (guas espirituales mayas) de las
diferentes comunidades del departamento del Quich, Solol y con iyomab (comadronas) del
departamento de Totonicapn. Las actividades con las iyomab y ajqijab se implementaron
de forma participativa, utilizando cuentos, dramatizaciones, ceremonias mayas, visitas a
lugares sagrados, en donde fueron contando sus experiencias, conocimientos, orientaciones
y consejos que recibieron por parte de sus padres y madres cuando ellos eran jvenes, las
cules piden que sean escritas y transmitidas a los jvenes y las jvenes de hoy. Adems, se
hicieron entrevistas a personas profesionales conocedoras y conocedores del tema y se realiz
una investigacin documental, consultando tesis, libro, revistas y sitios web. Las entrevistas
fueron filmadas y sirvieron de insumo para el video El amor, la sexualidad y la familia desde
la cosmovisin maya.
Los materiales elaborados son: El amor en la cultura maya, Descubriendo mi cuerpo y mi
sexualidad, Mis derechos sexuales y reproductivos, Conozco los mtodos de la planificacin
familiar y Las prcticas culturales mayas en gestacin, parto y posparto. El enfoque de cada
uno de estos materiales es de orientacin y de recuperacin de los valores y principios desde
la cosmovisin maya. En un proceso de retroalimentacin, socializamos los materiales con los
ajqijab e iyomab para su revisin y aprobacin.
Es importante resaltar que la presentacin de estos materiales es un primer esfuerzo.
Seguramente, no agotamos todas las inquietudes y lejos de responder a muchas preguntas
surgen otras ms profundas relacionadas a la temtica.

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

LE LOQABAL KUX PA LE
NOJIBAL MAYAB

1.

JEQBAL TZIJ

Pa ronojel binem re taq ri qakaslemal, ri uj winaq rajawaxik chi kujusutij ri loqabal kux
xuquje ri utzilal xane are wa ri ukux ri kamoj ib kuk taq ri nikaj chik. Rech qas kaqariq ri
jun nimalaj utzil rech ri qawinaqil, rajawaxik kujloqanik xuquje kujloqaxik pa ronojel ri uqat
qakaslemal chi pa qatikitajik. (we kajawax ri kiyik)
Are taq xmaj we qulewal, xban kax chech ri loqabal kux, xane pa ri Nojibal Mayab
ri loqanik ko ukux unojixik. Kamik tajin katzaq wa we nojibal ri, jas ta ne le tzijonem, le
mekekem, le kubisan kux on kamoj ib pa uwinaqil upaja, rumal le nimalaj kexbal noj.
Pa ri nojibal mayab, ko ki uwach xuquje jas ukutik ri loqanik, xane kya taq mul ri man
kilitaj taj, xane man kaqalajin taj, man katataj taj, xane junalik ukolem, xuquje are wa ri kuban
ri kuxalo xuquje ri uwinaqil upaja. Kachobotaj jutaq biq ruk ri usalabem, unoj, uchawem
xuquje ubanoj ri winaq, jun kutbal are le kitijoxik le alkwalixelab ruk le kolem pa junam
xuquje le pixab, le uyaik rutzil wach, le nimanik chi kixol winaq xuquje le kiloqanik le tat nan
chi kech le alkwalixelab xuquje pa kulajil. Ruk wa we wuj chakubal ri kaqaj kaqaya kan chi
kech ri alabom xuquje alitom rech e kowinel che uchaik xuquje nim kakil wi jalajoj taq uwach
kaqaban che ri loqan ib.
Kaqaj xuquje uqalajilaxik le chomanik chi junam le loqabal kux ruk le loqalkwalinem,
xane le kaqaj are wa, uqaxaxik le ukux le loqabal kux pa ronojel uwach, jas le kamawan ib
winaqil, pa nabal kux, pa ronojel tinimit xuquje pa chomanik, rech le kamoj ib chi kixol le e
winaq sibalaj ruk utzilal, kikotemal xuquje tzaqat.
Ruqinonem: Uchobik pa uwi le rajawaxik ubanik le utzil pa taq kamoj ib ruk le ukux
uchomanik mayab winaq, ri nim karil wi le nimanik pa junamal, utzakamoj ib xuquje le maj
ujech pa le kaslemal.

LE LOQABAL KUX PA LE
KASLEMAL MAYIB
El amor en la cultura maya

1.

INTRODUCCIN

En todo el trayecto de nuestras vidas, los seres humanos debemos estar rodeados de amor,
cario y afecto, ya que son elementos fundamentales que nos permiten estar relacionados con
los dems. Para lograr un pleno desarrollo de nuestras personalidades necesitamos transmitir
y recibir amor durante todas las etapas de la vida desde el momento en que fuimos concebidos.
Desde que el pas fue invadido, fue golpeado el amor, ya que en la cultura maya el amor se
cultiva bajos ciertos principios y valores. Actualmente, se estn perdiendo estos valores como
la comunicacin, el respeto, confianza o la convivencia en la familia, por un fuerte proceso de
aculturacin.
En la cultura maya, existen diferentes formas y actitudes propias de cmo mostrar el amor,
que muchas veces no se perciben de una vez como tales, porque no son expresiones abiertas,
son silenciosas, pero son permanentes, y son parte de la cotidianidad de la pareja y familia.
Se pueden percibir en ciertos detalles, gestos, actitudes, expresiones y prcticas, como por
ejemplo la educacin de los hijos por medio de la convivencia y orientacin, las formas de
saludo, el respeto entre las generaciones o las caricias entre padres e hijos y entre la pareja.
Con este material queremos transmitir a los jvenes y las jvenes la capacidad de discernir y
de apreciar nuestras formas de expresar el amor.
Adems, queremos esclarecer la idea errnea de que el amor es igual al acto sexual y
lo que pretendemos es, transmitir el valor del amor en todas sus dimensiones, tanto fsica,
emocional, social y espiritual, para que la relacin interpersonal afectiva sea armnica y plena.
Objetivo: reflexionar sobre la importancia de cultivar relaciones afectivas bajo los principios y
valores mayas que garanticen el respeto mutuo, la armona y el equilibrio en la vida.

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

2.

LE LOQABAN KUX

Are wa ri kakiy pa ri kuxaj, are wa ri qas kuna ri winaq pa ukux ri man karayej ta ukaxel, ri kukubisaj
kuxaj, ri kuqaxaj kikotemal che jun winaq, are wa ri loqanik ri kel pa ukux jun winaq ri xa utzil kutzukuj
xuquje man kuban ta kax, xane we loqanik ri are kutzukuj xuquje kuybal mak.1
Ri e qatit qamam
kakibij: chi ri loqanik
uchapom ronojel, xane ko re
che ri winaq, che ri ubaqil,
che ri uchomanik, ri ukamik
wachil ri qabaqil chi ixoq
chi achi, xane ukamik rib
ri winaq ruk ri uwach
ulew, ruk le qij xuquje
ruk le chaqabil xane kuya
uchuqab ri qabaqil.
Le loqan ib are wa
ri qakamik qib kuk nikaj
chik, ruk ri qatunanik xuquje
ri qamujal, kaqakam qib pa nimanik man pa kaxkolil taj, kamajtaj ruk ri qakamik qib pa nimanik che ri
qabantajik xuquje ri qakamik qib ruk pa jun nimalaj utzil ruk ri uwach ulew.
Chobonen:
j Le kaxlan nojibal resam jun jelik xuquje loqalaj kolibal, jas ta ne le banbal wa. Kamik ko chi
loqom tzakbal wa, maj chi ri qaq pa unikajil le ja ri kunuk le uwinaqil upaja. Are chi le talwach ri
keumulij.
j Ri loqan ib rajawaxik uchobik chi man ko ta xaq pa ukux ri winaq, xane pa ronojel ukaslemal.
j Konojel winaq kajawataj ajawanik xuquje loqan ib chech pa ukiyem xuquje pa ukaslem pa jun
jelalaj utzilal.
j Ri loqan ib are wa jun utzilal ri ko pa ukux ri winaq xuquje pa kikux e winaq.
Ri loqan ib man xaq ta jelal, xane chuqabil riqbal kax,
xuquje tijbal qij che uriqik
Pop Noj, Qonojel uj Ajmaq

Felipe Gmez Gmez

Ana Mara lvarez Medrano,

Asociacin Pop Noj, Qonojel uj Ajmaq, Guatemala 2009.

2.

EL AMOR

Es el que nace del corazn, es el sentimiento puro e incondicional, de confiar, de transmitir alegra hacia una
persona, es la accin libre y voluntaria de amar donde se pretende buscar el bien y no hacer el mal, tambin el amor
busca y sabe perdonar.1
Los abuelos dicen:
que el amor es integral tiene
que ver con uno mismo, en lo
fsico, psicolgico, la forma de
cmo aceptar nuestro cuerpo
tanto mujer como hombre,
tambin la relacin del ser
humano con el universo, con
el da y la noche, ya que nos
brinda energa y sustento
para nuestro cuerpo.
Amor es aceptarnos
los unos a los otros, con
nuestra luz y sombra,
relacionndonos sin agresin y respetndonos, que empieza con la aceptacin y respeto de nuestro mismo ser y nuestra
relacin armoniosa con la naturaleza.2
Reflexiones:
j La cultura occidental ha quitado un espacio lindo y amoroso, como es la cocina, ahora hay estufa y ya
no est el fuego en el centro de la casa que junta a la familia. El televisor es lo que rene.
j El amor se debe de entender como algo que no est centralizado en la persona, si no integrado a toda la
vida.
j Todo ser humano necesita afecto y amor para crecer y vivir en un ambiente bueno y sano.
j El amor es un sentimiento que se da a nivel personal y colectivo.3

El amor no solo se trata de cario sino tambin requiere de


sacrificio, esfuerzo y decisin para lograrlo.
Pop Noj, Todos y todas somos Ajmaq

Felipe Gmez Gmez

Ana Mara lvarez Medrano,

Asociacin Pop Noj, Todos y todas somos Ajmaq, Guatemala 2009.

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

Mdulo I: El amor en la cultura maya

A.

Ri loqan ib rajawaxik katzijox pa:


j
j
j
j

Uwinaqil upaja.
Ja tijobal.
Kulajil/bochinem.
Chak kolibal.

Pa le tzibawuj Pop Noj, Qonojel uj Ajmaq kubij E ko kya taq uwach ri uyaik xuquje ukamik
ri loqan ib, kuk ri tat nan, kuk ri alaxik, ruk ri bochim, ruk ri achil. Ri nabal kux xuquje ri chomanik
are wa ri kebinik jas uwach ri winaq pa ukaslemal, xane katzijox na wa jas taq uwach ri loqan ib
kayaik.

2.1

Loqan ib pa kulajal

Le loqan ib pa kulajal, xane rajawaxik utzilal, le kikotemal. Le utz utaik le tzij, le utz ubixik le
tzij, xuquje man kape royowal ri winaq, kuchob ri rutzil xuquje ru retzalal ri jun winaq chik.
Rajawaxik kinimaxik le e kachalal chi kijujunal le kulaj.
Are taq ri jun ixoq xuquje ri achi kaketamaj kib, junam kakiwok ri kiloqanik, wa we e keb
winaq ri kakichomaj ujunamaxik ri kikaslemal, ri kichomanik xuquje junam kakil ri kirajawaxik,
xa rumal chi ko ri loqan ib chi kixol, rumal kula kekulik, are taq kaketamaj ri e kachalal we
keb winaq ri chi kakikam kib pa kikaslemal, kekikotik.
j Rajawaxik kakojik ukux loqan ib pa ri kulajal winaq
Kuban Kux: We man ko wa we ukux loqan ib ri katukin ri uwinaqil u pa ja, xane rajawajaxik
kakitzijoj ri jastaq chi ubil taq kib we utz we man utz chi kijujunal. Ri e qatit qamam sibalaj
kakinataj ubixik wa we ri, pa taq ri kipixab pa ri qij re ri kulanem.
Ri nimanik: Ri e qatit qamam are qas kakikoj wa we jun tzij ri kachajij awib, kakibij rech man
kaqaj ta jun pa jun sachikal ri kuban kax chech jun.
Tzijonem: Sibalaj rajawaxik chi ri jukulaj winaq ko ri tzijonem chi kixol pwi taq le jastaq kakaj
kakibano xuquje junam kakiban le kichomanik le kakaj rech man karojob ta ri loqan ib chi
kixol ri eare.
Chobonem
Rech ko loqan ib rajawaxik ukutik xuqujeqas utz unojixik kabanik. Ri kamow ib
rajawaxik ukutik ruk ronojel kuxaj xuqujesibalaj rajawaxik le tzijonem ruk nimanik che
le ukulaj, utz uchabexik kabanik
(Qonojel uj Ajmaq)

2.2

Kiloqaxik ri alkwalixelab

Ri kiloqaxik ri alkwalixelab kamajtaj ruk ri jukulaj winaq junam kakichomaj e janipa ri e


kalkwal kekowin che kikisaxik. Kate kuri kakita ri tewechibal che ri Ajaw chi kekojik alitom
0

10

Nabe Qat: Le loqabal kux pa le kaslemal mayab

A.

El amor debe de hablarse en:


j
j
j
j

La familia.
En los centros educativos.
En la pareja/noviazgo.
Lugar de Trabajo.

En el libro de Pop Noj, Todos y todas somos Ajmaq dice: Existen distintas formas de dar y recibir
amor, con los padres, con los hermanos, con el novio/a, con el amigo/a... Los sentimientos y pensamientos
van marcando al ser humano en la vida, por lo que a continuacin se describirn las formas ms
importantes de dar amor.

2.1

Amor en la pareja

El amor en pareja, tiene que ver con la paciencia, con la tranquilidad, con saber escuchar,
saber responder adecuadamente sin enojo, aceptar a la otra persona con sus debilidades y
con sus potencialidades. Es importante respetar a la familia de ambos.
Cuando una mujer y un hombre se conocen, juntos van construyendo su amor, estas dos
personas toman la decisin de unir sus vidas, sus visiones e intereses son compartidas, es
porque entre ellos prevalece el amor mutuo y su amor se concreta en el matrimonio, cuando
la familia de ambos se enteran que estas dos personas se aman, el hogar se llena de alegra.
j Valores que deben de permanecer cuando hay amor en pareja
Confianza: cuando no existe este valor se destruye el hogar, se deben contar las cosas que les
pasan, ya sean estas positivas o negativas. Los abuelos y las abuelas lo recalcan mucho el da
del matrimonio cuando se hace el Pixab (consejo).
El respeto: los abuelos y abuelas regularmente utilizan la palabra, kachajij awib, (te cuidas o te
respetas a ti mismo), lo dicen para que no se cometa algn error del cual despus se puedan
arrepentir.
Comunicacin: es importante que en la pareja exista comunicacin sobre lo que desean hacer
y que compartan sus objetivos e ideales para que se fortalezca el amor entre ellos.
Reflexin
Para que haya amor es importante mostrarlo y actuar de forma cordial. Ese cario hay que
demostrarlo con honestidad, tolerancia, cordialidad y mucha comunicacin respetando a la
pareja y tratndola de buena forma
(Todos y todas somos Ajmaq)

2.2

Amor hacia los hijos

El amor hacia los hijos e hijas inicia cuando la pareja, de forma conjunta, planifica el nmero
de hijos e hijas que desean procrear. Luego piden la bendicin de tener hijos e hijas al ajaw
11

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

Mdulo I: El amor en la cultura maya

xuquje alabom chi kech ri e kalkwal, junam kut kakiban kichuqab che uyaik ri kajawataj
chi kech ri e kijal. Ri nan Ana Mara lvarezkutzijoj chi qech: Ubanik le wa are jun chak re loqan
ib xuquje re tobanik are taq kujtuyik cho le kajchakalibal, kaqana ri kokotik, ri kiataq wa, junam kujtzijon
chi rij le qaq. Ri loqan ib kayataj pa taq ronojel pixab xuquje ri chajinik kakiban ri e qatat
qanan. Sibalaj utz ubixik chi pa taq uwinaqil u pa ja mayab winaq, jas ta ne ri alibatz kuxik jun
alkwalixel re ri uwinaqil u pa ja, xuquje nim kil wi junam kuk konojel.
Pa le juqat chomanik chik kaqatzijoj rij jujun taq nojibal rech ri tat nan kekowin che
kiloqaxik ri e kalkwal.
j Are taq ri nan keratinisaj ri e ral, ko jun kamoj ib ruk ri baqilaj are taq ri uqab ri nan
kuqib chi kech ri ral, xane jun kamow ib xuquje jun yabal utzil wa.
j Are taq ri nan kuban ri wa, sibalaj pa nimalaj utzil kubano, kuchomaj jas uwach ri wa,
ri rikil kubano rumal che ri alkwalixelab jalajoj ri kakaj kakitijo.
j Pa ri qanojibal uj ri alkwalixelab kewar junam kuk ri e kitat kinan xa pa jun chat,
kate kekiqat are taq ko oxib on kajib ab kikaslemal, xane pa le jun nojibal chik pa
taq le nabe taq ik kitukel chik kewar pa le alaj taq kichat.
j Are taq ri nan keuqaluj ri e ral kuya kitu, keuloqaj ruk utzilal, xane ri alaj akal kuna
ri utanowem ri ukux ri unan are taq katunik.
j Are taq e laj na ri akalab ri achyab e kiloq ri e kalkwal, are taq kekiqaluj kekituyuba
cho kichek, kekikejeba chi rij kichek, kekiyuxya ruk le kichek .
j Ri nan kumal le upalaj le ral are taq ka nitz na ri akal, xane rajawaxik wa chi kaban wi
che ri winaq pa ronojel qat re ri ukaslemal ri winaq.
j Ka pa ri ujuyubal ri alaj akal, kamajix uloqaxik kumal ri tat ri nan, kumal ri ratit umam,
kumal ri e kachalal xuquje ri uqab taq alaxik. Keopanoq ketzijonik kakibij chech: Jas
kubij ri alaj loch?, xane man xaqxu taj kechoman che ri rutzil uwach ri nan.
j Are taq ri tat nan kakiya unoj ri alkwalixel chi ala chi ali chi kuban jas jun uwach uchak.

Chobonik.
Le e winaq xuquje le kaxlan nojibal kakikisaj nikaj taq nojibal, jas ta ne le
kamabal noj: Jachin ri jelik xuquje jachin ri man jel taj, ri alitomab kamik are
kakaj sibalaj jelalaj baqilaj ko kuk, ri chomal man utz ta kilik.

"

12

Nabe Qat: Le loqabal kux pa le kaslemal mayab

y ambos luchan para brindarle todo lo necesario a su descendencia. Ana Mara lvarez nos
comenta: Hacer la comida es un acto de amor y de compartir, cuando nos sentamos en la mesa, compartimos
olores, sabores, se platica alrededor del fuego todos reunidos. El amor se expresa tambin en todos los
consejos y cuidados que nos dan nuestros padres y madres. Es importante mencionar que en
la familia maya, por ejemplo, la nuera no solo forma parte de la familia, pero es vista como una
hija y es tratada como tal.
En el siguiente prrafo describimos algunas formas en que los padres y madres de familia
transmiten amor a sus hijos e hijas.
j Cuando la madre baa a los hijos e hijas, existe un contacto fsico y al mismo tiempo
las manos de la madre frotan sus cuerpos, lo que representa una caricia y un masaje.
j Cuando la mam prepara los alimentos, lo hace con mucho amor, pensando en la forma
de preparacin, ya que los hijos e hijas son diferentes en sus gustos para los alimentos.
j En nuestra cultura, los hijos e hijas duermen en la misma cama con su madre y padre
hasta cuando tenga 3 o 4 aos, mientras segn la cultura occidental desde los primeros
meses ya duermen solos en sus cunas.
j Cuando la mam abraza a los hijos para amamantarlos, ella les da amor y ternura,
porque un hijo/a siente los latidos del corazn de la madre.
j Al principio de la niez, los hombres brindan ternura hacia los hijos, cuando los abrazan
o lo sientan en la rodilla y les hacen caballitos o los bailan con las rodillas.
j La madre, regularmente frota su mano en el rostro de su hijo cuando todava es pequeo,
pero se recomienda que lo deben hacer en todas las etapas de la vida del ser humano.
j Desde el vientre, la criatura recibe afectividad de los padres, de los abuelos, de los
hermanos y los primos. Llegan, le platican y dicen: y qu dice el beb?, no solo llegan
pensando en la salud de la madre.
j Cuando los padres orientan a la hija o hijo a la elaboracin de algn trabajo.

Reflexionar
La sociedad y la cultura dominante van creando ciertos estereotipos, como por ejemplo:
Quin es bonito y quin es feo, las seoritas ahora desean tener un cuerpo esbelto, lo
gordo es mal visto.

13

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

3.

RI BOCHINEM

Ri uchaik xuquje ukamik ib pa


le kulajal, nabe ojer eare ri tat
nan ketzukun u kulaj jun, xane
kamik eare chik ri alkwalixelab
kakitzukuj kib, kakicha kib, xane
kakiban pa juqat re le ukaslemal
jun le kabix bochinem chech.
Ri bochinem are kuwa ri
kabanowik chi junam kakikowisaj
ri utzilal xuquje ri kaxkolil ruk ri
kikulaj, chi ri kuwa keketamaj
wi ri kinoj chi ubil taq kib, wa we
ri kakulamataj wa are kebe pa
wakatem junam.

3.1

Utas le Bochinem.

j Retamaxik uwach jun winaq


kakulmataj pa ronojel taq
kolibal jaw kachilan wi ri
winaq pa taq le wokoj, pa
taq le ja tijobal, pa taq le
be, pa taq le chak xuquje
pa taq le chich arel winaq.
j Nabe kanoq are ri achi
ri kamajin ri nabe taq
chawem, le kamik tajin
kakexetajik xuquje ri ixoq
yatal chech kumaj wa
we nabe taq tzijonem.
Kya taq mul kamajitaj ruk
junachilanem, ruk jun uqxan tzij ruk jun winaq chik (achil on xa pa chawibal) on pa
taq utaqik wuj pa qaxal tzij.
j Kate kuri ubixik che le winaq, jas le loqanik ko pa ukux.
j We kakam wa we uloqanik we winaq ri rumal le jun chik, xmajitaj ri bochinem.
Ri tzjijonem ri kaban pa taq wa we bochinem ri are taq ri chakunem, achilanem,
nojibal, uwinaqil upaja, xane le rajawaxik chi nim kkil wi kib.

14

3.

EL NOVIAZGO

La seleccin y conformacin
de parejas, anteriormente la
asuman los padres y madres de
familia, pero en la actualidad son
las adolecentes y los adolescentes
quienes eligen a su pareja y lo
hacen precisamente en una
etapa de noviazgo. El noviazgo
representa una oportunidad de
compartir las penas y las alegras
con la otra persona, para pasar
momentos agradables en donde
el tiempo va permitiendo conocer
a la pareja, y este proceso de
conocimiento,
regularmente
se hace cuando ambos salen a
pasear.

3.1

Etapas del Noviazgo

j Conocer a la otra persona


sucede en cualquier medio
en la cual el ser humano
convive, amigos, grupo
social, centro educativo,
calle, en el trabajo o en el
bus.
j Anteriormente, el hombre
estableca los primeros
acercamientos, pero en
la actualidad esto est
cambiando y tambin permite a las mujeres dar el primer paso. Muchas veces, se inicia
con una amistad, por mensajes a travs de un intermediario (amigo/a, o por mensajes
virtuales) o por intercambio de papeles o cartas.
j Luego se hace la confesin de los sentimientos o declaracin de amor.
j Si el sentimiento es correspondido, se inicia el noviazgo. Entre los temas que se abordan
durante todo este tiempo destacan el trabajo, amigos, costumbres, familiares, sobre
todo el compromiso de respetarse y serse fiel.

15

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

Mdulo I: El amor en la cultura maya

j We kkaj kib ri e keb xuquje qas kakiloqaj kib, ri chabenik kakulmataj wa are taq ri ala
kopan cho rachoch ri utat unan ri ali rech kuta toqob chi kaya be chech kubochij ri
ali, are wa le kabix Eqelen Tzij chech.
j Ri utat unan ri ali, mojoq kkiya be chech ri utzonoj ri ala, kakikot kichi ri e kulaj
winaq, rech kaketamaj we qastzij kakaj kib rech kakiya be chech ri bochinem, ri ala
kopan cho ri ja kuchabej ri ali ka pa juwinaq kajbal on le kakibij le tat nan chi kech ri
kulaj.
j Chech ri kulaj kaya jun uqijol ri bochinem chi kech rech kaketamaj kib, we pa wa we
bchinem ri, maj kaxkolil xkulmataj chi kixol, are ku ri tat nan kech we kulaj kakimaj
uchomaxik ri kulanem. We ne nimalaj keb ab kaya chech ri kulaj che ri bochinem;
pa wa we qij taq ri ri kulaj kuchomaj rij ri qij jampa kamaj ri nabe tanik re ri tzonoj.

Ri majbal re ri alkwalinem winaq, sibalaj jelik ri loqan ib, ruk sibalaj nimanik. Ri
nabal kux are wa ri ukuxal, ubanik kax che ri unabal kux jun winaq xane ubanik
kax che ri ronojel ri ukasmlemal, man kuya taj kaban tzij, man utz taj kaban kax che le
jun chik, man kuya taj ketzabex uwach le jun chik, rumal la kabix che jun, we man kawaj
le ala, chaya ba kanoq. Le ja le man katij taj, chaya be che kabinik.

Sachikalil kariqitaj pa bochinem


j Ri maj kubisan kux chi kixol ri tat nan kuk ri e kalkwal are wa kabanowik chi man
kakibij taj, jas ri keriqitaj pa ri kibochinem xquje kya taq mul ri xaq kakawaj kib pa ri
kibochinem.
j Ri uqijol ri bochinem, are wa ri retamaxik ri unabal kux ri jun winaq chik, xane man
are ta wa ri banbal re alkwalinem.
j Ri bochinem kakis ruk ri kulanem on xaq kakiriq kib xa rumal che ri ko jun kalkwal
chik, man qas ta kakaj kib.
j Ubanik kax che ri unabal kux ri winaq. (ri retzabexik uwach winaq).
j Man kakita ta ri man kakichob taj rumal kakixij kib, kekixik on maj kubisan kux kuk,
are kuwa kuban kax che ri kikaslemal.

Chakunem:
Pa jotaq puq winaq ucholik xuquje ubixik ri kariqitaj ri bochinem
kamik. Ri rutzil xuquje ri man rutzil taj.

&

16

Nabe Qat: Le loqabal kux pa le kaslemal mayab

j Si ambos se quieren y se tienen un verdadero amor, la relacin se concreta y el jven


inicia a conocer a la familia de su novia y a pedir un permiso a los padres para la
formalizacin del noviazgo, lo que se conoce como Compromiso.
j Previo a la autorizacin de los padres de la seorita, se realiza un interrogatorio a la
pareja, para saber si su amor es verdadero, y as autorizar el permiso para formalizar
la relacin, el novio puede visitar a la prometida en su casa y permanecer ah hasta las
veinte horas, o como lo establezcan los padres de la pareja.
j A la pareja se le da cierto tiempo para que se conozcan ms, si durante este tiempo no
tuvieron ningn problema, entonces ya se preparan los padres de ambos para planificar
la boda y dan consejos para el matrimonio. Este perodo dura ms o menos dos aos;
los novios aprovecharn para acordar detalles sobre la boda y tratar la fecha para la
primera pedida de mano.

Al inicio de la vida sexual o la pubertad, es muy lindo el amor, con mucho respeto. Los
sentimientos son el elemento principal, golpear los sentimientos es golpear un proyecto de vida,
no se vale mentir, no se vale destruir al otro, no se vale engaar al otro, por eso le dicen a una,
si no quieres al muchacho entonces: djalo. Agua que no has de beber djala correr.
Errores que se cometen en el noviazgo
j La falta de confianza entre padres e hijos provoca que las y los adolescentes no hablen
de su noviazgo con sus padres y muchas veces mantienen su relacin a escondidas.
j La etapa del noviazgo es para conocer los sentimientos de la otra persona y no para
tener relaciones sexo-genitales.
j El noviazgo termina en el matrimonio o unin de hecho por la fuerza, porque hay un
hijo de por medio.
j Herir los sentimientos de la otra persona. (La traicin).
j No consultar sus dudas por miedo, vergenza o falta de confianza, lo que puede afectar
su vida en el futuro.

Ejercicio:
En grupos de cinco personas describir y exponer la situacin del
noviazgo en la actualidad. Sus ventajas y desventajas.

17

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

Mdulo I: El amor en la cultura maya

3.2

Ri tanik

Are taq kopan ri uqijol ri tanik, sibalaj nim ubanik ri qij chi kiwach ri keb uwinaqil upaja; ri
ala achilatal kumal ri uqab taq alaxik junam kuk ri uwinaqil upaja tanel. Pa ri nojibal Kiche
ko jun kamalbe pa ri uwinaqil ri upaja ri kukam ube ri tzijonem xuquje ri kamajow tzij pa ri
keb uwinaqil upaja xuquje kabix Samajel, qaxal Tzij, Chinimtal chech. Are wa ri kuta sachibal
kimak ri utat unan ala chi kiwach ri utat unan ali, kukot kichi ri e kulaj xuquje are wa ri ilol
tal re ri kulanem. Ri uchak ri samajel, are kabaow jun Ajqij on jun mam rech ri ala, ri ko nim
retamam pa ri ukaslemal. Ri tanik jalajoj wi kaban chech, rumal che pa ronojel kolibal man
junam taj, ko kolibal xa keb ri tanik kabanik, ko jujun chik oxib kabanik.
j Jas kaban pa ri nabe tanik.
Pa le nabe tanik: Ri uwinaqil ri keb upaja ketuyik kakikayej kib, ri chakach taq kaxlan wa xuquje ri
loqom ja kaya pa nikaj, ri jukulaj keya jun kikolibal pa ri ja. Ri ali kok ubik kuya rutzil kiwach konojel
uwinaqil u pa ja re ri ala xuquje kisbal kuya rutzil kiwach ri uwinaqil u pa ja rech ri are. Are taq katotaj ri
ali, katuyik chi kixol ri uwinaqil ri u pa ja rech ri ala, xuquje je xuquje kuban ri ala, are taq katotaj chech
uyaik rutzil kiwach konjel, ri are ketuyul pa uxukut ri ali.
Kate kuri ri samajel kuta ri tewechibal chech Tzaqol Bitol pa kiwi ri e kulaj.
j Ri Pixab
Kate kuri kamajitaj ri pixab chi kech ri e kulaj, are kuwa kakitatabej ri e kulaj ronojel ri
pixab ri kakiban ri tat nan, atit mam, e ikan e chutinan xuquje nikaj taq alaxik chik ri e
kulanik. E ko jujun taq xkijechaba ubanik we pixab ri xane are kkikoj chi le kubij le uchuch
kiwuj ri e kojonelab re chaqaja, jaw kubij wi chi le ixoq rajawaxik kubano xuquje kukocho
ronojel le kubij xuquje kuban le achi.
j Ukab tanik.
Pa ri nabe tanik xkoj kan ri uqijol ri ukab tanik, keb on oxib ik wa che ri nabe. Pa wa we
ukab tanik kaqat chi kan ri uqijol ri kulanem pa kojbal xuquje jaw kaban wi ri kulanem pa
qatbal tzij, kakam ubik kaxlan wa xuquje loqom ja xuquje jun suter on jun saqaqubal
kajach che ri ali, are wa retal chi kakulik aninaq.
j Rajilal
Ronojel ri rajil ri kasach che ri tanik eare kebanow ri kitat kinan ri e kulaj, ri nim kusacho are
ri aj ala, rumal che ri are katojow ronojel ri kasach che ri nimaqij re ri kulanem. We ri ala
kachakun ruk ri utat, are kuwa ri kabanow ronojel ri pwaq, ri man kakowin ta chech kuban ri
utat. Ri ala we karaj keuto ri utat unan ri ali, kuloq are ri ratzyaq ri ali ri kukoj pa ri kulanem.

IDEM

18

Nabe Qat: Le loqabal kux pa le kaslemal mayab

3.2

La pedida

Cuando llega la fecha de la pedida es un da muy importante para ambas familias; el novio es
acompaado de sus familiares ms cercanos, aparte de la familia va el pedidor. En la cultura
kiche se le dice samajel, qaxbal tzij, chinimtal, la funcin principal es de dirigir e iniciar la
conversacin entre ambas familias, abogar por los paps del novio ante los paps de la novia,
interrogar a los novios y ser testigo del matrimonio. El papel del samajel lo hace, regularmente,
un ajqij o el abuelo del muchacho por la experiencia y conocimientos adquiridos a lo largo de
su vida. En cuanto al nmero de las pedidas, es importante resaltar que en algunos lugares se
realizan nicamente dos, mientras que en otros lugares se hacen dos o tres pedidas, esto vara
segn las tradiciones del lugar.
j Qu se hace en la primera pedida
En la pedida: ambas familias se sientan frente a frente, las canastas de pan y las cajas de agua se colocan en el
centro de la actividad, a los novios se les deja un lugar en medio de la familia del novio. La novia ingresa primero
saludando a toda la familia del novio y posteriormente, saluda a sus familiares. Cuando termina de saludar a
todos, se sienta en el centro de los familiares del novio, y de la misma manera lo hace el novio, cuando termina de
saludar a todos, l se va a sentar al lado de su novia.
Luego el samajel hace una invocacin al Creador y Formador del universo por los futuros
esposos.
j El Pixab
Luego se inicia con el pixab, hacia los novios. Este consiste en que los novios deben de escuchar
los consejos de los padres, abuelos, tos y familiares unidos en matrimonio. A veces algunos
de los consejos estn tergiversados porque los lideres, al momento de dar el pixab, se basan
en la biblia, donde la mujer debe de obedecer y aguantar todo lo que dice y hace el hombre.
Sin embargo, en la cultura maya esto no es as, porque hombres y mujeres tienen los mismos
derechos y las decisiones se toman en consenso.
j Segunda pedida
En la primera pedida se fija la fecha para la segunda pedida, que ser dos o tres meses despus.
En esta segunda pedida se fija la fecha de la boda, dnde se celebrar la ceremonia religiosa y
el lugar del matrimonio civil, de igual manera se llevar pan, aguas y un suter o toalla blanca
que se le entregar a la novia, como seal que pronto contraer matrimonio.
j Gastos
Todos los gastos que conlleva la pedida lo asume cada familia por su cuenta, pero quien gasta
ms es el novio, ya que le corresponde pagar los gastos de la boda. Si el novio trabaja con el
padre, este deber cubrir los pagos; pero si labora por su cuenta deber saldar casi todos los
gastos y lo que le falte lo solventar su progenitor. Cuando hay voluntad de parte del novio,
ayudar a los padres de la novia a comprar la ropa que utilizar la novia en la boda.
4

IDEM

19

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

4.

RI LOQALAJ KULANEM

Kamik ki taq uwach chik kaban che ri kulanem, are kabanow ri uwach ri kikojbal xuquje ri
kichomanik ri kulaj winaq kekulik. E ki e kulaj kekulik xaqxu pa qatbal tzij xuquje e ko
jujun kakitzaqatisaj ruk ri kulanem pa kikojbal. Pa ri qanojibal uj kamaninaq chi ri kulanem
kaban ruk ri kojbal mayab. Are wa jun kojbal, nukbal kech ri kulaj pa ri kulanem, ruk ri
chabal xuquje ri pixab. Ri jun kulanem, nojimal xuquje sibalaj nim ucholaj kaban chech
kuqi lo keb kajbal qij la, pa ri xukulem kaya unim ri qanan ulew. Ri tabal tzij rajawaxik
kukutwachij ri kajib uxukut uwach ulew ruk jalajoj taq uwach kotzij, ruk wa we ri kaya
arros, kinaq, ixim, chokolat, kotzij xuqujeuwach che xane ri e kulaj kakijach chi ubil taq kib
ruk taq kitzij, ri ala kujach che ri ali le ixim (kukexwachij le ujeqik ubik jun kaslemal xuquje ri
ukux ri uwinaqil upaja) xuquje ri ija rech kakao (kukexwachij ri qinomal xuquje ri uchajixik
ri loqan ib xuquje ri kamoj ib), are ku ri ali kuya lej xuquje ukaj kakao.
Mojoq kaban ri kulanem, ri ala kujach juwok ratzyaq ri ali, e keb on oxib ixoqib e rachalal
ri ala kakijal ri ratzyaq ri ali. Kate kuri kakikam ubik cho rachoch ri ala chila kakitij kiwa rech
benaq qij, kate kuri ri e rachalal ri ali kakijach kan ri ali pa ri ja rech ri rachajil, kate kuri
kebek cho kachoch. Chi kech ri utat unan ri ali kajach kan jun sipanik chi kech jacha ta ne le
kaxlan wa, chokolat, rikil re ak sibalaj wiqom rij, are wa ri kabix kisabal chech.

1
=

20

4.

EL SAGRADO MATRIMONIO

En la actualidad existen diferentes formas como contraer el matrimonio, dependiendo de las


confesiones religiosas y las convicciones personales de las parejas. Muchas parejas se casan
en un acto civil y algunas lo complementan con una ceremonia religiosa. En nuestra cultura se
acostumbra realizar la boda a travs de una ceremonia maya. Es un acto de carcter espiritual,
para unir en matrimonio a la pareja, a travs de un intercambio de votos y ritos. Una boda nica,
profunda y sagrada, tiene una duracin de 2 horas aproximadamente, durante la ceremonia
se honra a la Madre Tierra. El altar debe representar los cuatro rincones del universo, con
flores de colores, aunado a esto se ofrendar arroz, frijol, maz, chocolate, flores y fruta que
posteriormente los novios se intercambiarn como votos, el novio entregar a la mujer el
maz (que simboliza el comienzo de la vida y el sustento de la familia) y las semillas de cacao
(significando la riqueza y el cuidado que se pondr en el amor y unin), mientras la novia dar
tortillas y polvo de cacao.
Antes de ir al acto de la boda, el novio debe entregar un traje completo a la novia, y dos
o tres familiares femeninas del muchacho se encargarn de vestir a la novia. Despus la
acompaan a la casa del novio donde ambas familias comparten una cena, posteriormente
los familiares de la novia se despiden y la dejan en la casa de su ahora esposo. A la familia
se le entrega un regalo, como pan, chocolate, pollo bien adornado, lo que regularmente se
denomina el repuesto.
21

1
1

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

5.

MAJ UKAXKOLIL LE LOQANIK

Pa ri ukaslemal ri winaq kopan jun qijal chi rajawaxik kunuk ri ukaslemal ruk jun chik ri sibalaj
karaj, xane kayexik chi pa wa we riqoj ib ri ko nimanik, loqan ib xuquje kamoj ib, xane ko
kya taq mul man je ta wa kakulmatajik, xane
kamajitaj jun kamoj ib ruk xibinik, ubanik
tzij, lajab xuquje ruk chayanik. Rajawaxik chi
ri achi ri qas tzij karaj ri ukulaj man kuban ta
kax chech ruk chayik xuquje pa chomanik.
We ko kaxkolil pa jun kamoj ib rajawaxik
uchobik chi are utz wa ukisik chila, rech
man kanimataj ta le kaxkolil. We ko kaxkolil,
rajawaxik ubixik chi kech ri tat nan on chi kech
e qatal taq tzij, rech kaketamaj wa we jujun
taq nojibal ri, jas ta ne we:
j
j
j
j
j

Ri Tol re ri Waralik Ixoq (La Defensora de la Mujer Indgena)


Qatal tzij pa kiwi konojel (Ministerio Publico,)
E Chajil tinimit (Polica Nacional Civil)
E Qatal taq Tzij re Jamaril, (Juzgado de Paz, e ko jujun pa taq ukab uqab tinimit).
E Kamal taq Ube le Qatal taq tzij pa komon on e kamal taq ube ri COCODES.

Jas uqatexik le kaxkolil pa ja.


j Ukutik chi kiwach ri alkwalixelab chi rajawaxik nim kakil wi kib eare xuquje e nikaj
chik.
j Xuquje rajawaxik nim keil wi ri alkwalixelab, maj jun sibalaj loq.
j Uyaik uchuqab ri loqan ib, ri nimanik, kamoj ib, kubisan kuxaj, junamal xuquje
sibalaj tzijonem pa le uwinaqil upaja.
j Man kaban kax chech jun uwinaqil upaja.
j We ko chanik xuquje kuna jun chi ko kaxkolil kunao, are utz man kachaw ta jun,
chi ukexa ri tzijonem xuquje are taq ko ri jun pa utzilal utz kutzijobej pa utzil ri jastaq
ruk ri jun chik.
j Rajawaxik kpachux uwach le kaxkolil pa utzil, man rajawaxik taj kuraq uchi jun che
ubixik le jastaq.
j We ko choj pa ri ja, xane utz retamaxik pune sibalaj kax ubantajik, rajawaxik
upachuxik, ruk utzukuxik tobanik.
Wene kariq kax, utz we kakoj we nikaj taq jastaq ri:
j Chabij wa we kaxkolil ri aninaqil che le chajinel tinimit, utz we ko jun awinaq re upaja
katrachilaj.
j Are taq tajin katchayik chi araqa achi rech le akul ja katkitoo.
j Chakutu chi kiwach ri alkwalixel jas kaban utaik tobanik.
1
2

22

5.

AMAR SIN LASTIMAR

En la vida del ser humano llega un momento en que se quiere compartir la vida con una
persona amada, y se espera que en esa relacin exista respeto, amor y cario, pero muchas
veces no es as, y se inicia una relacin con
amenazas, mentiras, engaos y, lo peor, con
violencia fsica. Es importante tener presente
que el hombre que verdaderamente ama a
su pareja no debe agredirla, ni fsicamente, ni
psicolgicamente.
Cuando existe violencia en una relacin
hay que reflexionar que es mejor terminarla,
para evitar graves daos. En caso de que
exista violencia, es importante dar a conocer
a los padres de familia o a las autoridades
competentes, para que tengan conocimiento
de dichas actitudes, tales como:
j
j
j
j
j

La Defensora de la Mujer Indgena,


Ministerio Pblico,
Polica Nacional Civil,
Juzgados de Paz, (hay uno siempre funcionando en cada municipio).
Alcaldes comunales o presidentes de COCODES.

Cmo prevenir la violencia Intrafamiliar.


j Ensear a los hijos e hijas a respetarse a s mismos y a los dems.
j Tratar a los hijos e hijas de la misma manera, sin hacer diferencias.
j Fortalecer en la familia, el amor, respeto, cario, confianza, igualdad y mucha
comunicacin.
j No agredir o maltratar a un miembro de la familia.
j Cuando haya momentos de discusin y se sienta irritable, hay que quedarse callado,
cambie de ambiente y cuando est ms tranquilo o tranquila inicie la comunicacin.
j Hay que resolver los problemas de manera pacfica, sin necesidad de gritar.
j Si en su familia hay violencia intrafamiliar, es importante reconocerlo por ms difcil y
dolorosa que sea, por lo que hay que resolverlo, buscando ayuda.
Si en dado caso sufre de violencia es importante tomar en cuenta lo siguiente:
j Realice la denuncia a la Polica de forma inmediata, si es posible en compaa de un
familiar.
j Cuando sea el momento de la agresin haga todo el ruido posible para que los vecinos
le brinden ayuda.
23

1
3

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

Mdulo I: El amor en la cultura maya

j Chayaka ronojel ri kutbal ri kaxkolil, jastaq qajinaq, chayabal, atzyaq ri richininaq


on xaqolitajinaq.
Utz we pa jun kolibal kaya we jastaq ri:
j
j
j
j

Kiwuj kutbal kib ri akalab.


Uwuj kutbal rib ri xuriq kax.
Tzaqat ubi ri winaq banal kax.
Ukolibal jaw kariqitaj wi banal kax.

Nojibal ri kabanik xane man re loqan ib.


j Chayanik xuquje choj pa chomanik ri kakiban ri rijab chi kech ri akalab on
kakiban ri achijab chi kech ri e ixoqib.
j Ri kamoj ib pa alkwalinem pa lajil (e ko kulaj kekulik kate oxlajuj on
jolajuj ab kikaslemal xuquje man Itzel ta kil kumal ri komon winaq).
j Utaik ri kamoj ib pa alkwalinem retal ri loqan ib
j Ukisaxik jun akwalixel ri man kajawax ta ukiyik.
j Kekulik xa rumal chi ri ali yawab ixoq chik.
j Ritzelaxik uwach ri loch rumal ri utat.

j Kya taq uwach chomanik sachinaq pwi le loqan ib


Are taq kaban tzijonem pwi le loqan ib are kakichomaj aninaqil le kamoj ib pa alkwalinem,
xane man tajin utz ta ukojik le tzij tajin kabanik, xane are taq xban tzijonem kuk ri Ajqijab, ri
eare xkibij chi ri loqan ib pa kulajal rajawaxik chi karukaj ri ukux nojibal.
Ri jun chik ri xkibij ri Ajqijab are chi, ri kamoj ib pa alkwalinem man e kulan taj, maj jun
kamoj ib kibanom choch ri Ajaw, kukaxik e ki achijab on ixoqib, wa man loqan ib taj, xane
jun kutbal re wa chi man karaj ta rib ri winaq rumal che ri kelik chi man qas ta achi, xuquje
chi man qas ta jelalaj ixoq kelik, rumal la kata chi kech ri tat nan chi rajawaxik kipixabaxik ri
alkwalixelab jas ri ri qas loqan ib, rech maj xibin ib chech kuxik yewab ixoq aninaq on man
kajawax taj we yawajik ri.
Chobonem

Ri tinimit mayab xuchob rij chi ri kaslemal rukam rib ruk ri


ko chi uwach ulew, ko pa ri kaj ruk ri ukaslemal are. Ronojel
uriqom rib pa jun loqan ib, kujkitijoj pa le loqan ib, ko sibalaj
loqan ib chi qaxol uj, man kaqakoch ta wa we jun kaxalaj
tinimit we ta ma ta ko loqan ib quk.

1
4

24

Nabe Qat: Le loqabal kux pa le kaslemal mayab

j Ensee a sus hijos e hijas a pedir ayuda.


j Guarde todas las posibles pruebas, objetos rotos, armas, ropa destrozada o manchada.
Es importante tomar en cuenta que en una bolsa o mochila se debe de tener:
j
j
j
j

Documentos personales de los nios.


Documento de identificacin de la vctima.
Nombre completo de la persona agresora.
Direccin correcta de donde puede ser localizado el agresor.

Actitudes que se realizan y que no son por amor.


j Maltrato fsico y psicolgico de los adultos hacia los menores de edad o de
hombres a mujeres.
j Tener relaciones sexo-genitales a temprana edad. (hay parejas que celebran el
acto matrimonial a los 13-15 aos, lo que lamentablemente todava est bien
visto por muchas personas, pero no es correcto).
j Pedir relaciones sexo-genitales como prueba de amor.
j Procrear un hijo o hija sin desearlo o desearla.
j Contraer matrimonio solo porque la seorita ya se encuentra en estado de
gestacin.
j No asumir la responsabilidad de la paternidad.
j Forma equivocada de pensar en el amor
Cuando se habla del amor, las personas inmediatamente piensan en la relacin sexo-genital,
sin embargo, esta solo constituye una dimensin del amor, la cual segn los guas debe estar
enmarcada en una relacin de matrimonio.
Otro aspecto que indicaron los abuelos y las abuelas es que tener varios hombres o mujeres
a la vez, no es amor, es una forma de llamar la atencin, justificando su baja autoestima, por
eso piden que los padres de familia deben educar y orientar a sus hijas e hijos, para que no
corran el riesgo de embarazos prematuros y no deseados o de tener relaciones con personas
casadas.
Reflexin

La sociedad maya comprendi la vida como su entorno natural, su


entorno csmico y su ser. Todo est integrado en el amor, nos educan
dentro del amor, hay mucho amor entre nosotros, no aguantaramos
esta sociedad tan grosera, si no tuviramos amor.

25

1
5

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

6.

PIXAB
RI NAWEM TAQ PIXAB KECH RI ATIT MAM
Ri akalab, ri alabom, alitom xuquje ri kulanem pa ri ukux unojibal Mayab
Pa ri ukaslemal ri mayib, le akalab,
abomab xoqoje le alitomab kikya ki
qij ki chu kit at, kik ya ki qij le nimqtaq
winaq xoqoje ketam ke chukanik. Ekol
na kasukmax ki qij rech utz ka kan che
ki kaslemal. Ri ukux kinojibal qatit
qamam kumaj ri kutunik pa nitzal, kel
kubij chi kakut choch ri akal utaik ri
upixab ri nan tat, kakut ri nimanik chi
kech ri nimaq taq winaq, unimaxik ri
kaslemal xuquje kakut ri chak choch.
Keto ruk ri xukulem mejelem rech kakiy
ri akal pa ri kojbal xuquje pa ri kamoj
ib kuk taq le winaq. Ri tat xuquje ri nan
kakitijoj ri akal are taq kkachilaj ri akal pa
taq ronojel uwach chak ri kkiban ri eare
chi kiwach, pa le nojibal mayab kabix
chech Katterik, Are taq ri akal ali, akal ala kechakun kuk ri tat nan, chiri wa kaban wi le
pixab pa taq ri tzijonem kuk ri alkwalixelab.
Ri alitom, alabom pa ri nojibal mayab are wa ri jun qaxabal kaslemal ri sibalaj nim
ubanik, xa rumal che ri ali ri ala kubopan pa jun qat che ri kikaslemal chi rajawaxik kkitzukuj
ubeyal kikaslemal. Pa wa we uqat kaslemal rajawaxik kkilo utzukuxik, uchaik xuquje
uchobik jachin ruk kunuk wi ri ukaslemal rech kux TZAQAT UKASLEMAL, ri kabix KULAJ
chech. Are taq Kuriq ri ukulaj, kaban ri tanik xuquje kaban ri kulanem, chi kiwach ri e kinan,
e kitat, e katit, e kimam, e kikan, e kichutinan. E kachalal xuquje e kul ja. Ri kulanem sibalaj
nim ubanik, nim kil wi ri ukamik kib ri achi ruk ri ixoq, are taq kkoji kichoj katzukux ri
jelataq pixab rech man kaqatetaj ta ri ukamik kib pa ri kikaslemal chi e tat nan. Nabe ojer ri
alitom, ri alabom nim kekil wi ri e kinan kitat, kkito xuquje kkita kinoj chech ri kakaj kkibano.
Ri alitom, ri alabom kkikam ri utzalaj taq noj ri kuban utzil xuquje xuqjuje rech kenaw che
rukaxik ri kikaslemal. Ri nimanik are wa ri jun chech ri kikaslemal.
Ri ukux ri loqan ib
j Loqabal kux
j Ri loqaba lkux kutzukuj ri kaslemal xoqoje ri utzil
j Ri loqabal kux kuya kubsabal kux
j Ri loqabal kux kuya kikotemal
1
6

26

6.

PIXAB
LOS SABIOS CONSEJOS DE LAS ABUELAS Y ABUELOS
La niez, la juventud y el matrimonio de acuerdo a los principios mayas
Los principios y valores de la cultura
ancestral maya educa desde la niez,
es decir, al nio o la nia se le ensea
a escuchar los consejos de la mam y
del pap, se le ensea a respetar a las
personas mayores, respetar la vida y se le
ensea a trabajar. Por medio de los ritos
sagrados se le ayuda al nio o nia para
que crezca en el campo espiritual y las
relaciones sociales. El padre y la madre,
regularmente, educan o aconsejan a su
hijo o hija cuando va en compaa de
sus padres a las diferentes actividades o
trabajos que ellos realizan, en la cultura
se conoce como Kat terik, cuando el hijo
o la hija realizan los trabajos juntos, el
padre y la madre aprovecha, en platicar y
aconsejar a sus hijo/a.
La juventud en la cultura maya es la etapa muy importante porque se entiende que la
joven o el joven van llegando a la edad para tomar decisiones de su destino, de su futuro. En
esta etapa se da cuenta que es necesario ver, buscar, elegir y decidir con quin compartir su
vida para que sea vida COMPLETA, el Kulaj. Cuando encuentra el Kulaj, se hace la pedida y
se casan formalmente, pblicamente delante de la mam, pap, abuelas, abuelos, tos, tas,
primos, primas, vecinos, vecinas. El matrimonio es sagrado, se respeta la unin entre hombremujer, cuando surgen problemas se buscan los sabios consejos para que las dos personas no
destruyan la misin de ser mam y de ser pap. Antes los jvenes respetaban a sus madres
y a sus padres, escuchaban y pedan consejos de las decisiones que tomaban. Los jvenes
procuraban seguir las instrucciones que ayudaba a vivir sana y sabiamente. La obediencia era
parte cotidiana de la vida.
Las dimensiones del amor
j Loqbal kux, es el amor que nace del corazn, es el sentimiento incondicional hacia una
persona, es la accin libre y voluntaria de amar.
j Ri loqb lkux ku tzukuj ri kaslemal xoqoje ri utzil. El amor da vida, busca el bien.
j Ri loqbal kux kuya kubsbal kux. El amor es confiar.
j Ri loqbal kux kuya kikotemal. El amor da alegra.
27

1
7

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

Mdulo I: El amor en la cultura maya

j Ri loqabal kux ma kuban ta kex


j Ri loqabal kux retam kakuyunik
Loqlaj kulnem
1. Ri ala on ri ali karaj kakulik, nabe kiketamaj kib, kikchabej kib, kik chomaj na nojimal
we saqlaj tzij kkj ri kulnem. Tekuri kaban utaik ri ali xoqoje kachomax pajunmil ri qij
kan ri kulnem.
2.

Abom xoqoje alitom, para ri mayab kaslemal, ri kulnem nim upetik, ri kulnem kya
uqij, ma ka banta kex che, xa rumal are ri loqblkux chapawnaq ri kulnem.

3. Pa ri mayab kaslemal, kapaj rij ri ala xoqoje ri ali, rech kilik la utz ubanom ki kaslemal,
we utz kubana kikaslemal chweq kabij, rajawaxik ketoik.
4. Ri kulanem are ri u kamik ib che kaslemal pa kulajil.
5. Ri kulanem are chi jun achi xukuje un ixoq xkichomaj rij kkinuk uwuch le kaslemal.
6. Ri kulanem nim qij rech jun kak ja winaq
7. Are ri loqabal kux kaya uchuqab ri kaslemal chi ke le jun kulaj winaq e kulanik.
8. Chi kiwach qatit qamam le kulanem pa kotzij kabantaj wi.
9. Pa jun nim tabal kawiqik, katzonik xoqoje kaban wi ri kulanem.
0. Le kulanem pa le kaxlan kojbal jalajoj la cho le kulanem pa kotzij.
!. Le abom xoqoje le alitom utz la we kkichomaj ke kuli pa loqalaj kotzij.

1
8

28

Nabe Qat: Le loqabal kux pa le kaslemal mayab

j Ri loqbal kux ma ku ban ta kex. El amor nos busca el mal ni hace mal.
j Ri loqbal kux retam ka kuynik. El amor sabe perdonar
El sagrado matrimonio
1. El joven varn o la seorita que quiere casarse, primero deben conocerse, deben
platicarse y que piensen si realmente quieren casarse. Entonces se hace la pedida y se
pone la fecha para realizar el matrimonio.
2. Jvenes varones y tambin jvenes seoritas, en el pensamiento y vida maya, el
matrimonio es sagrado, el matrimonio debe ser respetado, no se puede daar.
3. En la cultura maya, se consulta con el tzite para ver cmo estn, pueden conformar la
pareja y cmo ayudarlo.
4. El matrimonio es la unin entre el hombre y la mujer.
5. El matrimonio se da cuando el hombre y la mujer pensaron y decidieron unir sus vidas.
6. El matrimonio es la fiesta de conformar una nueva familia.
7. El amor es quien alimenta la vida de las dos personas casadas.
8. En la experiencia de los ancestros, el matrimonio se realiza en la sagrada ceremonia.
9. Es en un lugar sagrado donde se adorna, se presenta, se pide y se celebra el rito
matrimonial.
0. El rito de la celebracin del matrimonio ladino es diferente que la celebracin en la
sagrada ceremonia.
!. Es muy bueno si el joven y la joven deciden casarse en la sagrada ceremonia.

29

1
9

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

BIBLIOGRAFA

Libros
j Asociacin Pop Noj, Todos y Todas somos Ajamq, Guatemala 2009.
j Grupo de Mujeres Mayas Kaqla, La palabra y el sentir de las mujeres mayas Kaqla,
Guatemala, mayo del 2011.
j Los sabios consejos para vivir la niez, juventud y la familia desde la cosmovisin y
prctica maya, Guatemala diciembre del 2011.
j Asociacin Pop Noj, Relaciones afectivas, Guatemala, julio del 2009.
Entrevista a personas conocedoras del tema
j Garca Chirix, Emma, Antroploga Social, Mujer Indgena Maya Kaqchikel.
j Morales, Domingo, Ajqij, kiche, originario de Chichicastenango, Quich.
j lvarez Medrano, Ana Mara, Terapeuta, Mujer Indgena, maya Kiche.
j Zabala, Rosalia, iyom y ajqij Kiche, originaria de Santa Luca Utatlan, Solol.
j Zapeta Miguel, Ajqij Kiche, originario de San Miguel Semetabaj, Quich.
j Xon Riquiac, Mara Jacinta, Antroploga Social, Mujer Indgena Maya, Kiche.
j Sac, Audelino ajqij kiche, originario de Quetzaltenango.
Talleres de consulta
j Autoridades ancestrales ajqijab e iyomab, del departamento de Quich y Solol.
j Comadronas Iyomab, de las diferentes comunidades del municipio de Totonicapn.

1
0

30

Nabe Qat: Le loqabal kux pa le kaslemal mayab

Organizaciones que ayudan a personas vctimas de violencia


No.

Nombre de la organizacin

Direccin

Telfono
4011-8794

Atencin

1.

Defensora de la Mujer
Indgena, Quetzaltenango.

3. Calle 3-20,
Zona 7, Xela.

2.

Oficina de Atencin a la
vctima, Quetzaltenango.

Diagonal 11,
5834-6638
7-22, zona 1.
Quetzaltenango. 5834-6633

3.

Oficina de Atencin a la
Victima, Totonicapn.

7. Calle 13-34,
Zona 3.

7766-4152

4.

Polica Nacional Civil,


Quetzaltenango.

13. Avenida 9.
Calle A. zona 1.

7765-4992

5.

Polica Nacional Civil


Totonicapn.

17. Avenida
final, Zona 3

7766-1131

6.

Procuradura de los Derechos


humanos.

3. Calle y
7766-1081
16. Avenida,
esquina, Zona 2, Emergencia
1555
Totonicapn.

Las 24 horas en
el nmero de
emergencia.

7.

Defensora de la Mujer
Indgena, Totonicapn.

3. Calle
3-20, Zona 1
Totonicapn.

24 horas.

8.

Dufete Popular Universidad


de San Carlos de Guatemala.

7761-2614
Centro de
medicina Cunoc. 7761-2614

8:00 am. a
16:00 pm.

9.

Coordinacin Nacional de
Asistencia Legal Gratuita a la
vctima y a sus familias.

0 avenida,
callejn 0-43,
Zona 7, Xela.

8:00 am. a
15:30 pm.

7767-1309

7766-1519

7765-4993

7766-4374

7736-8997
4522-0533

7766-9302
7736-8947

8:00 am. a
16:00 pm.
8:00 am. a
17:00pm.

24 horas.

24 horas.

24 horas.

31

1
!

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

k
l
m
n

o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j

Mdulo I: El amor en la cultura maya

Antiguo edificio
de tribunales.
Zona 1.

10. Centro de Justicia

7761-1592
7761-1592

Diagonal 10,
Juzgado de familia de primera No. 0-34, Zona 6 7739-6000
11.
instancia.
Centro regional
de Justicia.
7761-9411

12. Asociacin Nuevos Horizontes

3. Calle 6-51,
Zona 2, Xela.

13. CONAPREVI

Antiguo Edificio
de Tribunales,
Zona 1, 2 nivel.

Asociacin Proyecto MIRIAM


10. para la promocin Intelectual
de la Mujer.

Xela: Diagonal
5504-1255
12, 8-69 Zona 1,
Quetzaltenango. 4472-2524

7761-0042

4016-2048

Impreso en los talleres de


Cholsamaj
5a. Calle 2-58, Zona 1, Guatemala, C. A.
Telfonos: (502) 2232 5959 - 2232 5402
E-mail: editorialcholsamaj@yahoo.com
www.cholsamaj.org

32

24 horas.

8:00 am. a
16:00 pm.
8:00 am. a
16:00 pm.
8:00 am. a
15:30 pm.
14:00 pm. a
18:00 pm.

You might also like