Professional Documents
Culture Documents
DE F
G
LM
BC
Nabe Qat:
Mdulo I:
I
GH J
Q
P
D EF
C
B
R
Q
S
P
M
L
P
O
QR
IJ
OXLAJUJ AJPOP
KLM
N
kl
mn
pqrsabcdef
Coleccin:
Uchobik ri loqabal kux xuquje ri kutbal ubantajik winaq pa ri nunojibal
xuquje pa nuchabal Kiche
Entendiendo el amor y la sexualidad desde mi cultura y en mi idioma Kiche
ghi
jkl
mn
opq
rsa
bcd
efgh
ijklm
Kaqmaltioxij chike ri Felipe Gmez Gmez - Oxlajuj Ajpop- xuquje Susanne Kummer Proyecto MIRIAM - ri tobanik che utzibaxik we laj wuj chike ri abomab xuquje alitomab.
nopqrsa
Diseo y diagramacin
CHOLSAMAJ
Berta Lucila Roquel
Diseo de Portada
nmlk
de
f
h
ji g
bc
qponmlkjihg
fed
asr
b
cba
srq
dc
e
po
f
nml
kji
hgf
edcbasrqpo
ij
NDICE
4
6
1.Jeqbal tzij - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2.1Loqan ib pa kulajal - - - - - - - - - - - - -
10
10
3.Ri bochinem - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
14
3.1Utas le bochinem. - - - - - - - - - - - - - -
14
3.2Ri tanik- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
18
qP
20
q w
22
qy
q p
26
30
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
1.Introduccin - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2.El amor - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
2.1Amor en la pareja - - - - - - - - - - - - - -
11
11
3.El noviazgo - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
15
15
3.2La pedida - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
19
21
23
27
Bibliografa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1 p
30
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
ENTENDIENDO EL AMOR Y LA
SEXUALIDAD DESDE MI CULTURA
Y EN MI IDIOMA KICHE
Asociacin Proyecto MIRIAM para la promocin intelectual de mujer y la Conferencia Nacional
de Ministros de la Espiritualidad Maya - Oxlajuj Ajpop - decidimos elaborar estos materiales,
porque existen pocos documentos que desarrollen los temas de amor y sexualidad desde la
cosmovisin maya. Por esta razn, implementamos una investigacin con las autoridades
ancestrales, la cual es la base de nuestro material didctico.
Los talleres de investigacin se realizaron con Ajqijab (guas espirituales mayas) de las
diferentes comunidades del departamento del Quich, Solol y con iyomab (comadronas) del
departamento de Totonicapn. Las actividades con las iyomab y ajqijab se implementaron
de forma participativa, utilizando cuentos, dramatizaciones, ceremonias mayas, visitas a
lugares sagrados, en donde fueron contando sus experiencias, conocimientos, orientaciones
y consejos que recibieron por parte de sus padres y madres cuando ellos eran jvenes, las
cules piden que sean escritas y transmitidas a los jvenes y las jvenes de hoy. Adems, se
hicieron entrevistas a personas profesionales conocedoras y conocedores del tema y se realiz
una investigacin documental, consultando tesis, libro, revistas y sitios web. Las entrevistas
fueron filmadas y sirvieron de insumo para el video El amor, la sexualidad y la familia desde
la cosmovisin maya.
Los materiales elaborados son: El amor en la cultura maya, Descubriendo mi cuerpo y mi
sexualidad, Mis derechos sexuales y reproductivos, Conozco los mtodos de la planificacin
familiar y Las prcticas culturales mayas en gestacin, parto y posparto. El enfoque de cada
uno de estos materiales es de orientacin y de recuperacin de los valores y principios desde
la cosmovisin maya. En un proceso de retroalimentacin, socializamos los materiales con los
ajqijab e iyomab para su revisin y aprobacin.
Es importante resaltar que la presentacin de estos materiales es un primer esfuerzo.
Seguramente, no agotamos todas las inquietudes y lejos de responder a muchas preguntas
surgen otras ms profundas relacionadas a la temtica.
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
LE LOQABAL KUX PA LE
NOJIBAL MAYAB
1.
JEQBAL TZIJ
Pa ronojel binem re taq ri qakaslemal, ri uj winaq rajawaxik chi kujusutij ri loqabal kux
xuquje ri utzilal xane are wa ri ukux ri kamoj ib kuk taq ri nikaj chik. Rech qas kaqariq ri
jun nimalaj utzil rech ri qawinaqil, rajawaxik kujloqanik xuquje kujloqaxik pa ronojel ri uqat
qakaslemal chi pa qatikitajik. (we kajawax ri kiyik)
Are taq xmaj we qulewal, xban kax chech ri loqabal kux, xane pa ri Nojibal Mayab
ri loqanik ko ukux unojixik. Kamik tajin katzaq wa we nojibal ri, jas ta ne le tzijonem, le
mekekem, le kubisan kux on kamoj ib pa uwinaqil upaja, rumal le nimalaj kexbal noj.
Pa ri nojibal mayab, ko ki uwach xuquje jas ukutik ri loqanik, xane kya taq mul ri man
kilitaj taj, xane man kaqalajin taj, man katataj taj, xane junalik ukolem, xuquje are wa ri kuban
ri kuxalo xuquje ri uwinaqil upaja. Kachobotaj jutaq biq ruk ri usalabem, unoj, uchawem
xuquje ubanoj ri winaq, jun kutbal are le kitijoxik le alkwalixelab ruk le kolem pa junam
xuquje le pixab, le uyaik rutzil wach, le nimanik chi kixol winaq xuquje le kiloqanik le tat nan
chi kech le alkwalixelab xuquje pa kulajil. Ruk wa we wuj chakubal ri kaqaj kaqaya kan chi
kech ri alabom xuquje alitom rech e kowinel che uchaik xuquje nim kakil wi jalajoj taq uwach
kaqaban che ri loqan ib.
Kaqaj xuquje uqalajilaxik le chomanik chi junam le loqabal kux ruk le loqalkwalinem,
xane le kaqaj are wa, uqaxaxik le ukux le loqabal kux pa ronojel uwach, jas le kamawan ib
winaqil, pa nabal kux, pa ronojel tinimit xuquje pa chomanik, rech le kamoj ib chi kixol le e
winaq sibalaj ruk utzilal, kikotemal xuquje tzaqat.
Ruqinonem: Uchobik pa uwi le rajawaxik ubanik le utzil pa taq kamoj ib ruk le ukux
uchomanik mayab winaq, ri nim karil wi le nimanik pa junamal, utzakamoj ib xuquje le maj
ujech pa le kaslemal.
LE LOQABAL KUX PA LE
KASLEMAL MAYIB
El amor en la cultura maya
1.
INTRODUCCIN
En todo el trayecto de nuestras vidas, los seres humanos debemos estar rodeados de amor,
cario y afecto, ya que son elementos fundamentales que nos permiten estar relacionados con
los dems. Para lograr un pleno desarrollo de nuestras personalidades necesitamos transmitir
y recibir amor durante todas las etapas de la vida desde el momento en que fuimos concebidos.
Desde que el pas fue invadido, fue golpeado el amor, ya que en la cultura maya el amor se
cultiva bajos ciertos principios y valores. Actualmente, se estn perdiendo estos valores como
la comunicacin, el respeto, confianza o la convivencia en la familia, por un fuerte proceso de
aculturacin.
En la cultura maya, existen diferentes formas y actitudes propias de cmo mostrar el amor,
que muchas veces no se perciben de una vez como tales, porque no son expresiones abiertas,
son silenciosas, pero son permanentes, y son parte de la cotidianidad de la pareja y familia.
Se pueden percibir en ciertos detalles, gestos, actitudes, expresiones y prcticas, como por
ejemplo la educacin de los hijos por medio de la convivencia y orientacin, las formas de
saludo, el respeto entre las generaciones o las caricias entre padres e hijos y entre la pareja.
Con este material queremos transmitir a los jvenes y las jvenes la capacidad de discernir y
de apreciar nuestras formas de expresar el amor.
Adems, queremos esclarecer la idea errnea de que el amor es igual al acto sexual y
lo que pretendemos es, transmitir el valor del amor en todas sus dimensiones, tanto fsica,
emocional, social y espiritual, para que la relacin interpersonal afectiva sea armnica y plena.
Objetivo: reflexionar sobre la importancia de cultivar relaciones afectivas bajo los principios y
valores mayas que garanticen el respeto mutuo, la armona y el equilibrio en la vida.
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
2.
LE LOQABAN KUX
Are wa ri kakiy pa ri kuxaj, are wa ri qas kuna ri winaq pa ukux ri man karayej ta ukaxel, ri kukubisaj
kuxaj, ri kuqaxaj kikotemal che jun winaq, are wa ri loqanik ri kel pa ukux jun winaq ri xa utzil kutzukuj
xuquje man kuban ta kax, xane we loqanik ri are kutzukuj xuquje kuybal mak.1
Ri e qatit qamam
kakibij: chi ri loqanik
uchapom ronojel, xane ko re
che ri winaq, che ri ubaqil,
che ri uchomanik, ri ukamik
wachil ri qabaqil chi ixoq
chi achi, xane ukamik rib
ri winaq ruk ri uwach
ulew, ruk le qij xuquje
ruk le chaqabil xane kuya
uchuqab ri qabaqil.
Le loqan ib are wa
ri qakamik qib kuk nikaj
chik, ruk ri qatunanik xuquje
ri qamujal, kaqakam qib pa nimanik man pa kaxkolil taj, kamajtaj ruk ri qakamik qib pa nimanik che ri
qabantajik xuquje ri qakamik qib ruk pa jun nimalaj utzil ruk ri uwach ulew.
Chobonen:
j Le kaxlan nojibal resam jun jelik xuquje loqalaj kolibal, jas ta ne le banbal wa. Kamik ko chi
loqom tzakbal wa, maj chi ri qaq pa unikajil le ja ri kunuk le uwinaqil upaja. Are chi le talwach ri
keumulij.
j Ri loqan ib rajawaxik uchobik chi man ko ta xaq pa ukux ri winaq, xane pa ronojel ukaslemal.
j Konojel winaq kajawataj ajawanik xuquje loqan ib chech pa ukiyem xuquje pa ukaslem pa jun
jelalaj utzilal.
j Ri loqan ib are wa jun utzilal ri ko pa ukux ri winaq xuquje pa kikux e winaq.
Ri loqan ib man xaq ta jelal, xane chuqabil riqbal kax,
xuquje tijbal qij che uriqik
Pop Noj, Qonojel uj Ajmaq
2.
EL AMOR
Es el que nace del corazn, es el sentimiento puro e incondicional, de confiar, de transmitir alegra hacia una
persona, es la accin libre y voluntaria de amar donde se pretende buscar el bien y no hacer el mal, tambin el amor
busca y sabe perdonar.1
Los abuelos dicen:
que el amor es integral tiene
que ver con uno mismo, en lo
fsico, psicolgico, la forma de
cmo aceptar nuestro cuerpo
tanto mujer como hombre,
tambin la relacin del ser
humano con el universo, con
el da y la noche, ya que nos
brinda energa y sustento
para nuestro cuerpo.
Amor es aceptarnos
los unos a los otros, con
nuestra luz y sombra,
relacionndonos sin agresin y respetndonos, que empieza con la aceptacin y respeto de nuestro mismo ser y nuestra
relacin armoniosa con la naturaleza.2
Reflexiones:
j La cultura occidental ha quitado un espacio lindo y amoroso, como es la cocina, ahora hay estufa y ya
no est el fuego en el centro de la casa que junta a la familia. El televisor es lo que rene.
j El amor se debe de entender como algo que no est centralizado en la persona, si no integrado a toda la
vida.
j Todo ser humano necesita afecto y amor para crecer y vivir en un ambiente bueno y sano.
j El amor es un sentimiento que se da a nivel personal y colectivo.3
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
A.
Uwinaqil upaja.
Ja tijobal.
Kulajil/bochinem.
Chak kolibal.
Pa le tzibawuj Pop Noj, Qonojel uj Ajmaq kubij E ko kya taq uwach ri uyaik xuquje ukamik
ri loqan ib, kuk ri tat nan, kuk ri alaxik, ruk ri bochim, ruk ri achil. Ri nabal kux xuquje ri chomanik
are wa ri kebinik jas uwach ri winaq pa ukaslemal, xane katzijox na wa jas taq uwach ri loqan ib
kayaik.
2.1
Loqan ib pa kulajal
Le loqan ib pa kulajal, xane rajawaxik utzilal, le kikotemal. Le utz utaik le tzij, le utz ubixik le
tzij, xuquje man kape royowal ri winaq, kuchob ri rutzil xuquje ru retzalal ri jun winaq chik.
Rajawaxik kinimaxik le e kachalal chi kijujunal le kulaj.
Are taq ri jun ixoq xuquje ri achi kaketamaj kib, junam kakiwok ri kiloqanik, wa we e keb
winaq ri kakichomaj ujunamaxik ri kikaslemal, ri kichomanik xuquje junam kakil ri kirajawaxik,
xa rumal chi ko ri loqan ib chi kixol, rumal kula kekulik, are taq kaketamaj ri e kachalal we
keb winaq ri chi kakikam kib pa kikaslemal, kekikotik.
j Rajawaxik kakojik ukux loqan ib pa ri kulajal winaq
Kuban Kux: We man ko wa we ukux loqan ib ri katukin ri uwinaqil u pa ja, xane rajawajaxik
kakitzijoj ri jastaq chi ubil taq kib we utz we man utz chi kijujunal. Ri e qatit qamam sibalaj
kakinataj ubixik wa we ri, pa taq ri kipixab pa ri qij re ri kulanem.
Ri nimanik: Ri e qatit qamam are qas kakikoj wa we jun tzij ri kachajij awib, kakibij rech man
kaqaj ta jun pa jun sachikal ri kuban kax chech jun.
Tzijonem: Sibalaj rajawaxik chi ri jukulaj winaq ko ri tzijonem chi kixol pwi taq le jastaq kakaj
kakibano xuquje junam kakiban le kichomanik le kakaj rech man karojob ta ri loqan ib chi
kixol ri eare.
Chobonem
Rech ko loqan ib rajawaxik ukutik xuqujeqas utz unojixik kabanik. Ri kamow ib
rajawaxik ukutik ruk ronojel kuxaj xuqujesibalaj rajawaxik le tzijonem ruk nimanik che
le ukulaj, utz uchabexik kabanik
(Qonojel uj Ajmaq)
2.2
Kiloqaxik ri alkwalixelab
10
A.
La familia.
En los centros educativos.
En la pareja/noviazgo.
Lugar de Trabajo.
En el libro de Pop Noj, Todos y todas somos Ajmaq dice: Existen distintas formas de dar y recibir
amor, con los padres, con los hermanos, con el novio/a, con el amigo/a... Los sentimientos y pensamientos
van marcando al ser humano en la vida, por lo que a continuacin se describirn las formas ms
importantes de dar amor.
2.1
Amor en la pareja
El amor en pareja, tiene que ver con la paciencia, con la tranquilidad, con saber escuchar,
saber responder adecuadamente sin enojo, aceptar a la otra persona con sus debilidades y
con sus potencialidades. Es importante respetar a la familia de ambos.
Cuando una mujer y un hombre se conocen, juntos van construyendo su amor, estas dos
personas toman la decisin de unir sus vidas, sus visiones e intereses son compartidas, es
porque entre ellos prevalece el amor mutuo y su amor se concreta en el matrimonio, cuando
la familia de ambos se enteran que estas dos personas se aman, el hogar se llena de alegra.
j Valores que deben de permanecer cuando hay amor en pareja
Confianza: cuando no existe este valor se destruye el hogar, se deben contar las cosas que les
pasan, ya sean estas positivas o negativas. Los abuelos y las abuelas lo recalcan mucho el da
del matrimonio cuando se hace el Pixab (consejo).
El respeto: los abuelos y abuelas regularmente utilizan la palabra, kachajij awib, (te cuidas o te
respetas a ti mismo), lo dicen para que no se cometa algn error del cual despus se puedan
arrepentir.
Comunicacin: es importante que en la pareja exista comunicacin sobre lo que desean hacer
y que compartan sus objetivos e ideales para que se fortalezca el amor entre ellos.
Reflexin
Para que haya amor es importante mostrarlo y actuar de forma cordial. Ese cario hay que
demostrarlo con honestidad, tolerancia, cordialidad y mucha comunicacin respetando a la
pareja y tratndola de buena forma
(Todos y todas somos Ajmaq)
2.2
El amor hacia los hijos e hijas inicia cuando la pareja, de forma conjunta, planifica el nmero
de hijos e hijas que desean procrear. Luego piden la bendicin de tener hijos e hijas al ajaw
11
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
xuquje alabom chi kech ri e kalkwal, junam kut kakiban kichuqab che uyaik ri kajawataj
chi kech ri e kijal. Ri nan Ana Mara lvarezkutzijoj chi qech: Ubanik le wa are jun chak re loqan
ib xuquje re tobanik are taq kujtuyik cho le kajchakalibal, kaqana ri kokotik, ri kiataq wa, junam kujtzijon
chi rij le qaq. Ri loqan ib kayataj pa taq ronojel pixab xuquje ri chajinik kakiban ri e qatat
qanan. Sibalaj utz ubixik chi pa taq uwinaqil u pa ja mayab winaq, jas ta ne ri alibatz kuxik jun
alkwalixel re ri uwinaqil u pa ja, xuquje nim kil wi junam kuk konojel.
Pa le juqat chomanik chik kaqatzijoj rij jujun taq nojibal rech ri tat nan kekowin che
kiloqaxik ri e kalkwal.
j Are taq ri nan keratinisaj ri e ral, ko jun kamoj ib ruk ri baqilaj are taq ri uqab ri nan
kuqib chi kech ri ral, xane jun kamow ib xuquje jun yabal utzil wa.
j Are taq ri nan kuban ri wa, sibalaj pa nimalaj utzil kubano, kuchomaj jas uwach ri wa,
ri rikil kubano rumal che ri alkwalixelab jalajoj ri kakaj kakitijo.
j Pa ri qanojibal uj ri alkwalixelab kewar junam kuk ri e kitat kinan xa pa jun chat,
kate kekiqat are taq ko oxib on kajib ab kikaslemal, xane pa le jun nojibal chik pa
taq le nabe taq ik kitukel chik kewar pa le alaj taq kichat.
j Are taq ri nan keuqaluj ri e ral kuya kitu, keuloqaj ruk utzilal, xane ri alaj akal kuna
ri utanowem ri ukux ri unan are taq katunik.
j Are taq e laj na ri akalab ri achyab e kiloq ri e kalkwal, are taq kekiqaluj kekituyuba
cho kichek, kekikejeba chi rij kichek, kekiyuxya ruk le kichek .
j Ri nan kumal le upalaj le ral are taq ka nitz na ri akal, xane rajawaxik wa chi kaban wi
che ri winaq pa ronojel qat re ri ukaslemal ri winaq.
j Ka pa ri ujuyubal ri alaj akal, kamajix uloqaxik kumal ri tat ri nan, kumal ri ratit umam,
kumal ri e kachalal xuquje ri uqab taq alaxik. Keopanoq ketzijonik kakibij chech: Jas
kubij ri alaj loch?, xane man xaqxu taj kechoman che ri rutzil uwach ri nan.
j Are taq ri tat nan kakiya unoj ri alkwalixel chi ala chi ali chi kuban jas jun uwach uchak.
Chobonik.
Le e winaq xuquje le kaxlan nojibal kakikisaj nikaj taq nojibal, jas ta ne le
kamabal noj: Jachin ri jelik xuquje jachin ri man jel taj, ri alitomab kamik are
kakaj sibalaj jelalaj baqilaj ko kuk, ri chomal man utz ta kilik.
"
12
y ambos luchan para brindarle todo lo necesario a su descendencia. Ana Mara lvarez nos
comenta: Hacer la comida es un acto de amor y de compartir, cuando nos sentamos en la mesa, compartimos
olores, sabores, se platica alrededor del fuego todos reunidos. El amor se expresa tambin en todos los
consejos y cuidados que nos dan nuestros padres y madres. Es importante mencionar que en
la familia maya, por ejemplo, la nuera no solo forma parte de la familia, pero es vista como una
hija y es tratada como tal.
En el siguiente prrafo describimos algunas formas en que los padres y madres de familia
transmiten amor a sus hijos e hijas.
j Cuando la madre baa a los hijos e hijas, existe un contacto fsico y al mismo tiempo
las manos de la madre frotan sus cuerpos, lo que representa una caricia y un masaje.
j Cuando la mam prepara los alimentos, lo hace con mucho amor, pensando en la forma
de preparacin, ya que los hijos e hijas son diferentes en sus gustos para los alimentos.
j En nuestra cultura, los hijos e hijas duermen en la misma cama con su madre y padre
hasta cuando tenga 3 o 4 aos, mientras segn la cultura occidental desde los primeros
meses ya duermen solos en sus cunas.
j Cuando la mam abraza a los hijos para amamantarlos, ella les da amor y ternura,
porque un hijo/a siente los latidos del corazn de la madre.
j Al principio de la niez, los hombres brindan ternura hacia los hijos, cuando los abrazan
o lo sientan en la rodilla y les hacen caballitos o los bailan con las rodillas.
j La madre, regularmente frota su mano en el rostro de su hijo cuando todava es pequeo,
pero se recomienda que lo deben hacer en todas las etapas de la vida del ser humano.
j Desde el vientre, la criatura recibe afectividad de los padres, de los abuelos, de los
hermanos y los primos. Llegan, le platican y dicen: y qu dice el beb?, no solo llegan
pensando en la salud de la madre.
j Cuando los padres orientan a la hija o hijo a la elaboracin de algn trabajo.
Reflexionar
La sociedad y la cultura dominante van creando ciertos estereotipos, como por ejemplo:
Quin es bonito y quin es feo, las seoritas ahora desean tener un cuerpo esbelto, lo
gordo es mal visto.
13
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
3.
RI BOCHINEM
3.1
Utas le Bochinem.
14
3.
EL NOVIAZGO
La seleccin y conformacin
de parejas, anteriormente la
asuman los padres y madres de
familia, pero en la actualidad son
las adolecentes y los adolescentes
quienes eligen a su pareja y lo
hacen precisamente en una
etapa de noviazgo. El noviazgo
representa una oportunidad de
compartir las penas y las alegras
con la otra persona, para pasar
momentos agradables en donde
el tiempo va permitiendo conocer
a la pareja, y este proceso de
conocimiento,
regularmente
se hace cuando ambos salen a
pasear.
3.1
15
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
j We kkaj kib ri e keb xuquje qas kakiloqaj kib, ri chabenik kakulmataj wa are taq ri ala
kopan cho rachoch ri utat unan ri ali rech kuta toqob chi kaya be chech kubochij ri
ali, are wa le kabix Eqelen Tzij chech.
j Ri utat unan ri ali, mojoq kkiya be chech ri utzonoj ri ala, kakikot kichi ri e kulaj
winaq, rech kaketamaj we qastzij kakaj kib rech kakiya be chech ri bochinem, ri ala
kopan cho ri ja kuchabej ri ali ka pa juwinaq kajbal on le kakibij le tat nan chi kech ri
kulaj.
j Chech ri kulaj kaya jun uqijol ri bochinem chi kech rech kaketamaj kib, we pa wa we
bchinem ri, maj kaxkolil xkulmataj chi kixol, are ku ri tat nan kech we kulaj kakimaj
uchomaxik ri kulanem. We ne nimalaj keb ab kaya chech ri kulaj che ri bochinem;
pa wa we qij taq ri ri kulaj kuchomaj rij ri qij jampa kamaj ri nabe tanik re ri tzonoj.
Ri majbal re ri alkwalinem winaq, sibalaj jelik ri loqan ib, ruk sibalaj nimanik. Ri
nabal kux are wa ri ukuxal, ubanik kax che ri unabal kux jun winaq xane ubanik
kax che ri ronojel ri ukasmlemal, man kuya taj kaban tzij, man utz taj kaban kax che le
jun chik, man kuya taj ketzabex uwach le jun chik, rumal la kabix che jun, we man kawaj
le ala, chaya ba kanoq. Le ja le man katij taj, chaya be che kabinik.
Chakunem:
Pa jotaq puq winaq ucholik xuquje ubixik ri kariqitaj ri bochinem
kamik. Ri rutzil xuquje ri man rutzil taj.
&
16
Al inicio de la vida sexual o la pubertad, es muy lindo el amor, con mucho respeto. Los
sentimientos son el elemento principal, golpear los sentimientos es golpear un proyecto de vida,
no se vale mentir, no se vale destruir al otro, no se vale engaar al otro, por eso le dicen a una,
si no quieres al muchacho entonces: djalo. Agua que no has de beber djala correr.
Errores que se cometen en el noviazgo
j La falta de confianza entre padres e hijos provoca que las y los adolescentes no hablen
de su noviazgo con sus padres y muchas veces mantienen su relacin a escondidas.
j La etapa del noviazgo es para conocer los sentimientos de la otra persona y no para
tener relaciones sexo-genitales.
j El noviazgo termina en el matrimonio o unin de hecho por la fuerza, porque hay un
hijo de por medio.
j Herir los sentimientos de la otra persona. (La traicin).
j No consultar sus dudas por miedo, vergenza o falta de confianza, lo que puede afectar
su vida en el futuro.
Ejercicio:
En grupos de cinco personas describir y exponer la situacin del
noviazgo en la actualidad. Sus ventajas y desventajas.
17
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
3.2
Ri tanik
Are taq kopan ri uqijol ri tanik, sibalaj nim ubanik ri qij chi kiwach ri keb uwinaqil upaja; ri
ala achilatal kumal ri uqab taq alaxik junam kuk ri uwinaqil upaja tanel. Pa ri nojibal Kiche
ko jun kamalbe pa ri uwinaqil ri upaja ri kukam ube ri tzijonem xuquje ri kamajow tzij pa ri
keb uwinaqil upaja xuquje kabix Samajel, qaxal Tzij, Chinimtal chech. Are wa ri kuta sachibal
kimak ri utat unan ala chi kiwach ri utat unan ali, kukot kichi ri e kulaj xuquje are wa ri ilol
tal re ri kulanem. Ri uchak ri samajel, are kabaow jun Ajqij on jun mam rech ri ala, ri ko nim
retamam pa ri ukaslemal. Ri tanik jalajoj wi kaban chech, rumal che pa ronojel kolibal man
junam taj, ko kolibal xa keb ri tanik kabanik, ko jujun chik oxib kabanik.
j Jas kaban pa ri nabe tanik.
Pa le nabe tanik: Ri uwinaqil ri keb upaja ketuyik kakikayej kib, ri chakach taq kaxlan wa xuquje ri
loqom ja kaya pa nikaj, ri jukulaj keya jun kikolibal pa ri ja. Ri ali kok ubik kuya rutzil kiwach konojel
uwinaqil u pa ja re ri ala xuquje kisbal kuya rutzil kiwach ri uwinaqil u pa ja rech ri are. Are taq katotaj ri
ali, katuyik chi kixol ri uwinaqil ri u pa ja rech ri ala, xuquje je xuquje kuban ri ala, are taq katotaj chech
uyaik rutzil kiwach konjel, ri are ketuyul pa uxukut ri ali.
Kate kuri ri samajel kuta ri tewechibal chech Tzaqol Bitol pa kiwi ri e kulaj.
j Ri Pixab
Kate kuri kamajitaj ri pixab chi kech ri e kulaj, are kuwa kakitatabej ri e kulaj ronojel ri
pixab ri kakiban ri tat nan, atit mam, e ikan e chutinan xuquje nikaj taq alaxik chik ri e
kulanik. E ko jujun taq xkijechaba ubanik we pixab ri xane are kkikoj chi le kubij le uchuch
kiwuj ri e kojonelab re chaqaja, jaw kubij wi chi le ixoq rajawaxik kubano xuquje kukocho
ronojel le kubij xuquje kuban le achi.
j Ukab tanik.
Pa ri nabe tanik xkoj kan ri uqijol ri ukab tanik, keb on oxib ik wa che ri nabe. Pa wa we
ukab tanik kaqat chi kan ri uqijol ri kulanem pa kojbal xuquje jaw kaban wi ri kulanem pa
qatbal tzij, kakam ubik kaxlan wa xuquje loqom ja xuquje jun suter on jun saqaqubal
kajach che ri ali, are wa retal chi kakulik aninaq.
j Rajilal
Ronojel ri rajil ri kasach che ri tanik eare kebanow ri kitat kinan ri e kulaj, ri nim kusacho are
ri aj ala, rumal che ri are katojow ronojel ri kasach che ri nimaqij re ri kulanem. We ri ala
kachakun ruk ri utat, are kuwa ri kabanow ronojel ri pwaq, ri man kakowin ta chech kuban ri
utat. Ri ala we karaj keuto ri utat unan ri ali, kuloq are ri ratzyaq ri ali ri kukoj pa ri kulanem.
IDEM
18
3.2
La pedida
Cuando llega la fecha de la pedida es un da muy importante para ambas familias; el novio es
acompaado de sus familiares ms cercanos, aparte de la familia va el pedidor. En la cultura
kiche se le dice samajel, qaxbal tzij, chinimtal, la funcin principal es de dirigir e iniciar la
conversacin entre ambas familias, abogar por los paps del novio ante los paps de la novia,
interrogar a los novios y ser testigo del matrimonio. El papel del samajel lo hace, regularmente,
un ajqij o el abuelo del muchacho por la experiencia y conocimientos adquiridos a lo largo de
su vida. En cuanto al nmero de las pedidas, es importante resaltar que en algunos lugares se
realizan nicamente dos, mientras que en otros lugares se hacen dos o tres pedidas, esto vara
segn las tradiciones del lugar.
j Qu se hace en la primera pedida
En la pedida: ambas familias se sientan frente a frente, las canastas de pan y las cajas de agua se colocan en el
centro de la actividad, a los novios se les deja un lugar en medio de la familia del novio. La novia ingresa primero
saludando a toda la familia del novio y posteriormente, saluda a sus familiares. Cuando termina de saludar a
todos, se sienta en el centro de los familiares del novio, y de la misma manera lo hace el novio, cuando termina de
saludar a todos, l se va a sentar al lado de su novia.
Luego el samajel hace una invocacin al Creador y Formador del universo por los futuros
esposos.
j El Pixab
Luego se inicia con el pixab, hacia los novios. Este consiste en que los novios deben de escuchar
los consejos de los padres, abuelos, tos y familiares unidos en matrimonio. A veces algunos
de los consejos estn tergiversados porque los lideres, al momento de dar el pixab, se basan
en la biblia, donde la mujer debe de obedecer y aguantar todo lo que dice y hace el hombre.
Sin embargo, en la cultura maya esto no es as, porque hombres y mujeres tienen los mismos
derechos y las decisiones se toman en consenso.
j Segunda pedida
En la primera pedida se fija la fecha para la segunda pedida, que ser dos o tres meses despus.
En esta segunda pedida se fija la fecha de la boda, dnde se celebrar la ceremonia religiosa y
el lugar del matrimonio civil, de igual manera se llevar pan, aguas y un suter o toalla blanca
que se le entregar a la novia, como seal que pronto contraer matrimonio.
j Gastos
Todos los gastos que conlleva la pedida lo asume cada familia por su cuenta, pero quien gasta
ms es el novio, ya que le corresponde pagar los gastos de la boda. Si el novio trabaja con el
padre, este deber cubrir los pagos; pero si labora por su cuenta deber saldar casi todos los
gastos y lo que le falte lo solventar su progenitor. Cuando hay voluntad de parte del novio,
ayudar a los padres de la novia a comprar la ropa que utilizar la novia en la boda.
4
IDEM
19
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
4.
RI LOQALAJ KULANEM
Kamik ki taq uwach chik kaban che ri kulanem, are kabanow ri uwach ri kikojbal xuquje ri
kichomanik ri kulaj winaq kekulik. E ki e kulaj kekulik xaqxu pa qatbal tzij xuquje e ko
jujun kakitzaqatisaj ruk ri kulanem pa kikojbal. Pa ri qanojibal uj kamaninaq chi ri kulanem
kaban ruk ri kojbal mayab. Are wa jun kojbal, nukbal kech ri kulaj pa ri kulanem, ruk ri
chabal xuquje ri pixab. Ri jun kulanem, nojimal xuquje sibalaj nim ucholaj kaban chech
kuqi lo keb kajbal qij la, pa ri xukulem kaya unim ri qanan ulew. Ri tabal tzij rajawaxik
kukutwachij ri kajib uxukut uwach ulew ruk jalajoj taq uwach kotzij, ruk wa we ri kaya
arros, kinaq, ixim, chokolat, kotzij xuqujeuwach che xane ri e kulaj kakijach chi ubil taq kib
ruk taq kitzij, ri ala kujach che ri ali le ixim (kukexwachij le ujeqik ubik jun kaslemal xuquje ri
ukux ri uwinaqil upaja) xuquje ri ija rech kakao (kukexwachij ri qinomal xuquje ri uchajixik
ri loqan ib xuquje ri kamoj ib), are ku ri ali kuya lej xuquje ukaj kakao.
Mojoq kaban ri kulanem, ri ala kujach juwok ratzyaq ri ali, e keb on oxib ixoqib e rachalal
ri ala kakijal ri ratzyaq ri ali. Kate kuri kakikam ubik cho rachoch ri ala chila kakitij kiwa rech
benaq qij, kate kuri ri e rachalal ri ali kakijach kan ri ali pa ri ja rech ri rachajil, kate kuri
kebek cho kachoch. Chi kech ri utat unan ri ali kajach kan jun sipanik chi kech jacha ta ne le
kaxlan wa, chokolat, rikil re ak sibalaj wiqom rij, are wa ri kabix kisabal chech.
1
=
20
4.
EL SAGRADO MATRIMONIO
1
1
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
5.
Pa ri ukaslemal ri winaq kopan jun qijal chi rajawaxik kunuk ri ukaslemal ruk jun chik ri sibalaj
karaj, xane kayexik chi pa wa we riqoj ib ri ko nimanik, loqan ib xuquje kamoj ib, xane ko
kya taq mul man je ta wa kakulmatajik, xane
kamajitaj jun kamoj ib ruk xibinik, ubanik
tzij, lajab xuquje ruk chayanik. Rajawaxik chi
ri achi ri qas tzij karaj ri ukulaj man kuban ta
kax chech ruk chayik xuquje pa chomanik.
We ko kaxkolil pa jun kamoj ib rajawaxik
uchobik chi are utz wa ukisik chila, rech
man kanimataj ta le kaxkolil. We ko kaxkolil,
rajawaxik ubixik chi kech ri tat nan on chi kech
e qatal taq tzij, rech kaketamaj wa we jujun
taq nojibal ri, jas ta ne we:
j
j
j
j
j
22
5.
En la vida del ser humano llega un momento en que se quiere compartir la vida con una
persona amada, y se espera que en esa relacin exista respeto, amor y cario, pero muchas
veces no es as, y se inicia una relacin con
amenazas, mentiras, engaos y, lo peor, con
violencia fsica. Es importante tener presente
que el hombre que verdaderamente ama a
su pareja no debe agredirla, ni fsicamente, ni
psicolgicamente.
Cuando existe violencia en una relacin
hay que reflexionar que es mejor terminarla,
para evitar graves daos. En caso de que
exista violencia, es importante dar a conocer
a los padres de familia o a las autoridades
competentes, para que tengan conocimiento
de dichas actitudes, tales como:
j
j
j
j
j
1
3
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
1
4
24
25
1
5
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
6.
PIXAB
RI NAWEM TAQ PIXAB KECH RI ATIT MAM
Ri akalab, ri alabom, alitom xuquje ri kulanem pa ri ukux unojibal Mayab
Pa ri ukaslemal ri mayib, le akalab,
abomab xoqoje le alitomab kikya ki
qij ki chu kit at, kik ya ki qij le nimqtaq
winaq xoqoje ketam ke chukanik. Ekol
na kasukmax ki qij rech utz ka kan che
ki kaslemal. Ri ukux kinojibal qatit
qamam kumaj ri kutunik pa nitzal, kel
kubij chi kakut choch ri akal utaik ri
upixab ri nan tat, kakut ri nimanik chi
kech ri nimaq taq winaq, unimaxik ri
kaslemal xuquje kakut ri chak choch.
Keto ruk ri xukulem mejelem rech kakiy
ri akal pa ri kojbal xuquje pa ri kamoj
ib kuk taq le winaq. Ri tat xuquje ri nan
kakitijoj ri akal are taq kkachilaj ri akal pa
taq ronojel uwach chak ri kkiban ri eare
chi kiwach, pa le nojibal mayab kabix
chech Katterik, Are taq ri akal ali, akal ala kechakun kuk ri tat nan, chiri wa kaban wi le
pixab pa taq ri tzijonem kuk ri alkwalixelab.
Ri alitom, alabom pa ri nojibal mayab are wa ri jun qaxabal kaslemal ri sibalaj nim
ubanik, xa rumal che ri ali ri ala kubopan pa jun qat che ri kikaslemal chi rajawaxik kkitzukuj
ubeyal kikaslemal. Pa wa we uqat kaslemal rajawaxik kkilo utzukuxik, uchaik xuquje
uchobik jachin ruk kunuk wi ri ukaslemal rech kux TZAQAT UKASLEMAL, ri kabix KULAJ
chech. Are taq Kuriq ri ukulaj, kaban ri tanik xuquje kaban ri kulanem, chi kiwach ri e kinan,
e kitat, e katit, e kimam, e kikan, e kichutinan. E kachalal xuquje e kul ja. Ri kulanem sibalaj
nim ubanik, nim kil wi ri ukamik kib ri achi ruk ri ixoq, are taq kkoji kichoj katzukux ri
jelataq pixab rech man kaqatetaj ta ri ukamik kib pa ri kikaslemal chi e tat nan. Nabe ojer ri
alitom, ri alabom nim kekil wi ri e kinan kitat, kkito xuquje kkita kinoj chech ri kakaj kkibano.
Ri alitom, ri alabom kkikam ri utzalaj taq noj ri kuban utzil xuquje xuqjuje rech kenaw che
rukaxik ri kikaslemal. Ri nimanik are wa ri jun chech ri kikaslemal.
Ri ukux ri loqan ib
j Loqabal kux
j Ri loqaba lkux kutzukuj ri kaslemal xoqoje ri utzil
j Ri loqabal kux kuya kubsabal kux
j Ri loqabal kux kuya kikotemal
1
6
26
6.
PIXAB
LOS SABIOS CONSEJOS DE LAS ABUELAS Y ABUELOS
La niez, la juventud y el matrimonio de acuerdo a los principios mayas
Los principios y valores de la cultura
ancestral maya educa desde la niez,
es decir, al nio o la nia se le ensea
a escuchar los consejos de la mam y
del pap, se le ensea a respetar a las
personas mayores, respetar la vida y se le
ensea a trabajar. Por medio de los ritos
sagrados se le ayuda al nio o nia para
que crezca en el campo espiritual y las
relaciones sociales. El padre y la madre,
regularmente, educan o aconsejan a su
hijo o hija cuando va en compaa de
sus padres a las diferentes actividades o
trabajos que ellos realizan, en la cultura
se conoce como Kat terik, cuando el hijo
o la hija realizan los trabajos juntos, el
padre y la madre aprovecha, en platicar y
aconsejar a sus hijo/a.
La juventud en la cultura maya es la etapa muy importante porque se entiende que la
joven o el joven van llegando a la edad para tomar decisiones de su destino, de su futuro. En
esta etapa se da cuenta que es necesario ver, buscar, elegir y decidir con quin compartir su
vida para que sea vida COMPLETA, el Kulaj. Cuando encuentra el Kulaj, se hace la pedida y
se casan formalmente, pblicamente delante de la mam, pap, abuelas, abuelos, tos, tas,
primos, primas, vecinos, vecinas. El matrimonio es sagrado, se respeta la unin entre hombremujer, cuando surgen problemas se buscan los sabios consejos para que las dos personas no
destruyan la misin de ser mam y de ser pap. Antes los jvenes respetaban a sus madres
y a sus padres, escuchaban y pedan consejos de las decisiones que tomaban. Los jvenes
procuraban seguir las instrucciones que ayudaba a vivir sana y sabiamente. La obediencia era
parte cotidiana de la vida.
Las dimensiones del amor
j Loqbal kux, es el amor que nace del corazn, es el sentimiento incondicional hacia una
persona, es la accin libre y voluntaria de amar.
j Ri loqb lkux ku tzukuj ri kaslemal xoqoje ri utzil. El amor da vida, busca el bien.
j Ri loqbal kux kuya kubsbal kux. El amor es confiar.
j Ri loqbal kux kuya kikotemal. El amor da alegra.
27
1
7
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
Abom xoqoje alitom, para ri mayab kaslemal, ri kulnem nim upetik, ri kulnem kya
uqij, ma ka banta kex che, xa rumal are ri loqblkux chapawnaq ri kulnem.
3. Pa ri mayab kaslemal, kapaj rij ri ala xoqoje ri ali, rech kilik la utz ubanom ki kaslemal,
we utz kubana kikaslemal chweq kabij, rajawaxik ketoik.
4. Ri kulanem are ri u kamik ib che kaslemal pa kulajil.
5. Ri kulanem are chi jun achi xukuje un ixoq xkichomaj rij kkinuk uwuch le kaslemal.
6. Ri kulanem nim qij rech jun kak ja winaq
7. Are ri loqabal kux kaya uchuqab ri kaslemal chi ke le jun kulaj winaq e kulanik.
8. Chi kiwach qatit qamam le kulanem pa kotzij kabantaj wi.
9. Pa jun nim tabal kawiqik, katzonik xoqoje kaban wi ri kulanem.
0. Le kulanem pa le kaxlan kojbal jalajoj la cho le kulanem pa kotzij.
!. Le abom xoqoje le alitom utz la we kkichomaj ke kuli pa loqalaj kotzij.
1
8
28
j Ri loqbal kux ma ku ban ta kex. El amor nos busca el mal ni hace mal.
j Ri loqbal kux retam ka kuynik. El amor sabe perdonar
El sagrado matrimonio
1. El joven varn o la seorita que quiere casarse, primero deben conocerse, deben
platicarse y que piensen si realmente quieren casarse. Entonces se hace la pedida y se
pone la fecha para realizar el matrimonio.
2. Jvenes varones y tambin jvenes seoritas, en el pensamiento y vida maya, el
matrimonio es sagrado, el matrimonio debe ser respetado, no se puede daar.
3. En la cultura maya, se consulta con el tzite para ver cmo estn, pueden conformar la
pareja y cmo ayudarlo.
4. El matrimonio es la unin entre el hombre y la mujer.
5. El matrimonio se da cuando el hombre y la mujer pensaron y decidieron unir sus vidas.
6. El matrimonio es la fiesta de conformar una nueva familia.
7. El amor es quien alimenta la vida de las dos personas casadas.
8. En la experiencia de los ancestros, el matrimonio se realiza en la sagrada ceremonia.
9. Es en un lugar sagrado donde se adorna, se presenta, se pide y se celebra el rito
matrimonial.
0. El rito de la celebracin del matrimonio ladino es diferente que la celebracin en la
sagrada ceremonia.
!. Es muy bueno si el joven y la joven deciden casarse en la sagrada ceremonia.
29
1
9
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
BIBLIOGRAFA
Libros
j Asociacin Pop Noj, Todos y Todas somos Ajamq, Guatemala 2009.
j Grupo de Mujeres Mayas Kaqla, La palabra y el sentir de las mujeres mayas Kaqla,
Guatemala, mayo del 2011.
j Los sabios consejos para vivir la niez, juventud y la familia desde la cosmovisin y
prctica maya, Guatemala diciembre del 2011.
j Asociacin Pop Noj, Relaciones afectivas, Guatemala, julio del 2009.
Entrevista a personas conocedoras del tema
j Garca Chirix, Emma, Antroploga Social, Mujer Indgena Maya Kaqchikel.
j Morales, Domingo, Ajqij, kiche, originario de Chichicastenango, Quich.
j lvarez Medrano, Ana Mara, Terapeuta, Mujer Indgena, maya Kiche.
j Zabala, Rosalia, iyom y ajqij Kiche, originaria de Santa Luca Utatlan, Solol.
j Zapeta Miguel, Ajqij Kiche, originario de San Miguel Semetabaj, Quich.
j Xon Riquiac, Mara Jacinta, Antroploga Social, Mujer Indgena Maya, Kiche.
j Sac, Audelino ajqij kiche, originario de Quetzaltenango.
Talleres de consulta
j Autoridades ancestrales ajqijab e iyomab, del departamento de Quich y Solol.
j Comadronas Iyomab, de las diferentes comunidades del municipio de Totonicapn.
1
0
30
Nombre de la organizacin
Direccin
Telfono
4011-8794
Atencin
1.
Defensora de la Mujer
Indgena, Quetzaltenango.
3. Calle 3-20,
Zona 7, Xela.
2.
Oficina de Atencin a la
vctima, Quetzaltenango.
Diagonal 11,
5834-6638
7-22, zona 1.
Quetzaltenango. 5834-6633
3.
Oficina de Atencin a la
Victima, Totonicapn.
7. Calle 13-34,
Zona 3.
7766-4152
4.
13. Avenida 9.
Calle A. zona 1.
7765-4992
5.
17. Avenida
final, Zona 3
7766-1131
6.
3. Calle y
7766-1081
16. Avenida,
esquina, Zona 2, Emergencia
1555
Totonicapn.
Las 24 horas en
el nmero de
emergencia.
7.
Defensora de la Mujer
Indgena, Totonicapn.
3. Calle
3-20, Zona 1
Totonicapn.
24 horas.
8.
7761-2614
Centro de
medicina Cunoc. 7761-2614
8:00 am. a
16:00 pm.
9.
Coordinacin Nacional de
Asistencia Legal Gratuita a la
vctima y a sus familias.
0 avenida,
callejn 0-43,
Zona 7, Xela.
8:00 am. a
15:30 pm.
7767-1309
7766-1519
7765-4993
7766-4374
7736-8997
4522-0533
7766-9302
7736-8947
8:00 am. a
16:00 pm.
8:00 am. a
17:00pm.
24 horas.
24 horas.
24 horas.
31
1
!
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
n
o
p
q
r
s
a
b
c
d
e
f
g
h
i
j
Antiguo edificio
de tribunales.
Zona 1.
7761-1592
7761-1592
Diagonal 10,
Juzgado de familia de primera No. 0-34, Zona 6 7739-6000
11.
instancia.
Centro regional
de Justicia.
7761-9411
3. Calle 6-51,
Zona 2, Xela.
13. CONAPREVI
Antiguo Edificio
de Tribunales,
Zona 1, 2 nivel.
Xela: Diagonal
5504-1255
12, 8-69 Zona 1,
Quetzaltenango. 4472-2524
7761-0042
4016-2048
32
24 horas.
8:00 am. a
16:00 pm.
8:00 am. a
16:00 pm.
8:00 am. a
15:30 pm.
14:00 pm. a
18:00 pm.