6|revista!

| mil primaveras máis | REPORTAXE diariodepontevedra|Domingo, 25 de mayo de 2008

REPORTAXE |”Presumía de faquir, no sólo porque apenas comía, sino porque fumaba has-chis”, dixo del Ramón Gómez de la Serna. No
seu enterro tremeu o chan pola treboada, fíxose noite de súpeto e os centos de obreiros que acompañaban o seu corpo quedaron nos bares.
Chegaron poucos ao cemiterio de Boisaca, e con eles un grupo da Falanxe que matou alí un can, leváronno sobre uns paus en procesión
para enterralo xunto a el. Case a hostias polo crucifixo do cadaleito, ao final houbo quen se tirou sobre a caixa do difunto xa na tumba. Xenio
e figura, din, ata na sepultura, os derradeiros días de Valle-Inclán foron en Santiago, e non se coñece visita á súa vella Pontevedra.

O derradeiro acto de Valle-Inclán nTraballa en Santiago, onde mo-

Un mozo levaba tempo indo a
unha das tertulias que Valle-In-
clán tiña en Madrid. Pasaron
dous anos antes de que puidese
ler un poema seu, e unha tarde
Valle autorizouno. O rapaz colleu
aire, mirou ao tendido e lanzouse:
non lle deu tempo a moito, porque
no terceiro verso escoitou, morto
de vergoña, un tremendo orneo.
“¿Quién..., quién fue?”, pregun-
tou. “Habrá sido el eco”, respos-
tou, cun sorriso malvado, Valle.
¿Certo ou non? De Valle, advirte
o seu neto Javier del Valle-Inclán
Alsina, cóntanse historias popula-
res como se contaban de Quevedo:
lendas que circulan nun círculo
ademáis tan sensible a elas, como
o literario. Da súa estadía en San-
tiago de Compostela, a derradei-
ra estación da vida do escritor de
Vilanova, publica estes días Javier
del Valle-Inclán, Carlos G. Reigosa
e José Monleón ‘La muerte de Va-
lle-Inclán. El último esperpento’,
editado por Ézaro.
Chegou Valle a Santiago en mar-
zo de 1935 e ingresou no sanatorio
Villar Iglesias, onde acabou mo-
rrendo de cancro o 5 de xaneiro de
Arriba, Valle no Faro de Vigo, nunha imaxe publicada
en 1935 polo xornal, e reproducida (como o resto)
no libro ‘Valle-Inclán en Compostela’. Abaixo en
Ferrol (El Pueblo Gallego) e á dereita no sanatorio
co xornalista Artemio e o doutor Villar. Imaxe do
Arquivo Valle Inclán e feita por El Pueblo Gallego.
[repOrtaxe] Foi primeiro autor e personaxe, sobre
todo fábrica de lendas que non morreron con el.
Foi enterrado en Boisaca, un cemiterio fóra de foco.
[escribe Manuel Jabois]
1936, negándose a recibir o auxi-
lio relixioso. Por este “príncipe de
las letras castellanas”, que dixo
o alcalde de Santiago nun bando
(“Valle-Inclán reposa para siem-
pre entre nosotros, fundido en la
historia de la ciudad como un au-
reo blasón, como un diamantino
broche”), sucedéronse artigos e
reaccións por toda España, tamén
na súa Galicia. En A Nosa Terra,
dixo o Partido Galeguista: “Tense
discutido moito a prol de si a obra
de Valle Inclán era ou non obra ga-
lega. Nós coidamos que si. Galega
pol-a forma e galega polo esprito
que a animou. (...) Valle-Inclán
veu morrer á súa terra. No Sant-
Iago das súas primeiras novelas
repousa xa para sempre o seu
corpo”. Castelao, dise no libro ‘La
muerte de Valle-Inclán’, foi máis
breve, pero tamén contundente:
“Jamás he visto un cadáver que me
infundiera más respeto. (...) Toda
Galicia está en su cuerpo”. Valle-
Inclán Alsina xa documentara os
derradeiros días en Santiago cun
traballo editado polo Concello.
Nel se di que a última homenaxe
a Valle antes da Guerra Civil foi en
Pontevedra, onde se levantou un
busto dos alumnos do Instituto
de Tui, entre eles Álvaro Álvarez
Blázquez. O acto foi o domingo 21
de xuño, e alí estaban entre outros
Osorio-Tafall, Iglesias Vilarelle
ou Manuel Cabanillas. Tamén un
mozo que, cita Valle-Inclán Alsi-
na, “anos despois acadaría sona
como poeta e editor”: o ponteve-
drés Sabino Torres.
Nun traballo feito por Francisco
J. Pérez Blanco, do departamento
de Medicina da Universidad de
Granada, relátase con precisión as
penurias físicas de Valle. Titulado
‘La hematuria de Valle-Inclán’, o
autor fala do uso de cannabis e
alucinóxenos non para evitar o
dolor, senón como maneira de
evadirse. Deixa escrito ademais
a idea que había por Santiago de
facer unha recolecta para regalar-
lle un pazo, ao que resposta: “¿Un
pazo? Es tarde. Más bien un arre-
glo en la fosa común”
Nas súas memorias Cela di que
Valle morre na cama escribindo
un poema que empeza: “Caballe-
ros, ¡Salud y buena suerte! / Da
sus últimas luces mi candil / Ha
colgado la mano de la muerte /
papeles en la torre de marfil”. La
Voz escribe que dixo esta frase:
“No quiero en mi entierro ni cura
discreto, ni fraile humilde, ni je-
suita sabiondo”. Aos xornalistas
que tanto inventaran sobre el,
déixalles: “Te dejo mi cadáver, re-
portero. El día que me lleven a en-
terrar fumarás a mi costa un buen
veguero, te darás en La Rumba
un buen yantar”. Feo, católico e
sentimental, morreu como dixo
Umbral que vivira: con señorío,
sinceridade e insolencia.n
rreu o seu avó hai 72 anos. Fillo de
Jaime del Valle-Inclán, publicou o
pasado ano o libro ‘Valle-Inclán en
Compostela’, parte agora do libro
editado por Ézaro ‘La muerte de
Valle-Inclán’ do que tamén son
autores Carlos G. Reigosa e José
Monleón. Javier del Valle-Inclán
Alsina di que o seu avó non pensa-
ba na morte, que buscou calor nas
rúas nas que atopou vellos amigos
e un en especial: Villar Iglesias (o
doutor que lle atendeu ata o final)
que o seu pai pouco falaba do per-
soeiro familiar “porque non se tra-
ta de ser como Rocíito ou Paqui-
rrín”, e cando remata a entrevista
invita a un viño e a unha tapa de
queixo nos bares da zona vella.
Deceas de turistas camiñan aquí
e alá polos ruelas: xa é primavera
en Compostela.
Por que volta Valle a Galicia? A
morrer?
­—A morrer exactamente non creo
que viñera. El viña a curarse. E en
Santiago estaba o seu gran amigo
o doutor Villar, que xa o tratara
anos antes dunha doenza seme-
llante, porque sempre Valle tivo
un problema nas vías urinarias.
En aquel entón a escola médica
compostelá era realmente dun
nome internacional, e Villar Igle-
sias tiña unha fama a súa altura.
Fixo varias viaxes, pero non vol-
tou a Pontevedra.
­—El chega a Santiago en marzo en
1935. Non hai constancia dunha
viaxe de Valle a Pontevedra dende
aí ata xaneiro de 1936. Hai cons-
tancia doutras.
Por exemplo?
­—El foi a Ourense, onde estivera
con Ramón Otero Pedrayo, a quen
coñecía das tertulias madrileñas.
Botaron alí todo o día. Comeron,
deron unha volta pola cidade con
Cuevillas, que era amigo seu e
compañeiro de xeración dos anos
universitarios. Foi acompañado
polo seu fillo Carlos e por Barros
Pumariño... Visitaron os lugares
máis emblemáticos, estiveron no
actual Casino e botaron unha tar-
de moi agradable.
Sábese que tamén estivo en
Ferrol.
­—Estivo alí no verán, visitando a
exposición do II Certamen del Tra-
bajo. Tamén visitou Vigo, cidade
na que foi á exposición de Manuel
Colmeiro, que aquel día non es-
taba alí. Despois tiveron ocasión,
unhas semanas máis tarde, de fa-
lar en Compostela. Destas viaxes
hai constancia gráfica na prensa
da época.
Como era a súa vida compostelá.
Seguía a ser o mesmo bohemio
que en Madrid?
­—Non, vida bohemia non, porque
xa non estaba en condicións nin
tiña idade para facela. El tiña aquí
moitos amigos de moitos anos.
Villar Iglesias, si, pero tamén
Andrés Díaz de Rábago, Manuel
Devesa, Carlos Maside (a quen
coñeceu no cárcere na ditadura
de Primo de Rivera). Aparte disto