Professional Documents
Culture Documents
PIOTR UKOWSKI
REDAKCJA NAUKOWA
POZNA 2015
projekt okadki
Iwona Fokt
Na okadce i stronie tytuowej wykorzystano
fragment okadki partytury Prometeusza Aleksandra Skriabina
autorstwa Jeana Delvillea
redakcja
Magorzata Pawowska
copyright by
Akademia Muzyczna im. I. J. Paderewskiego
Pozna 2015
wydawnictwo@amuz.edu.pl
przygotowanie wydawnicze
ISBN 978-83-88392-87-0
SPIS TRECI
WSTP
rozdzia i
LOT KU GWIEDZIE
1. Poemat Fis-dur op. 32 nr 1
2. Etiuda cis-moll op. 42 nr 5
3. V Sonata op. 53
9
13
13
16
21
23
27
27
42
44
45
60
67
87
112
129
136
142
149
166
166
182
187
rozdzia iv
MISTERIUM 200
1. IX Sonata op. 68
200
2. Vers la flamme op. 72
208
ZAKOCZENIE 214
Bibliografia
216
Aleksander Skriabin1
1
Wstp
emat: Ewolucja jzyka muzycznego w fortepianowej twrczoci Aleksandra Skriabina zobligowa mnie do dokonania odpowiedniej selekcji
utworw tak, aby dokonany wybr uwypukli omawiany problem badawczy.
Ponisze utwory stanowi bd podstaw analizy zaprezentowanej wniniejszej publikacji:
Etiuda cis-moll op. 2 nr 1
Preludium H-dur op. 2 nr 2
Impromptu H-dur op. 14 nr 1
Impromptu fis-moll op. 14 nr 2
II Sonata-Fantazja gis-moll op. 19
Poemat Fis-dur op. 32 nr 1
Etiuda cis-moll op. 42 nr 5
V Sonata op. 53
IX Sonata op. 68
Poemat Vers la flamme op. 72.
Szeroki izoony charakter obranego tematu zmusi mnie do obserwacji i analizy rwnie innych utworw Skriabina (a nawet innych kompozytorw). Niezwykle zoony problem ewolucji jzyka muzycznego danego
kompozytora, aju wszczeglnoci Aleksandra Skriabina, cile czy si
zjego biografi. Jzyk muzyczny nie jest przecie tylko zapisem nutowym.
Podobnie jak litery wsowach skadaj si wwyrazy bdce wsubie myli iidei, tak samo nuty zaprzgane s wsub wyraania emocji. Jzyk,
a jzyk muzyczny w szczeglnoci, dostarcza nam informacji o czowieku
zarwno wuniwersalistycznym wymiarze, jak iwindywidualnym danego
twrcy. Dzieo artysty jest wypowiedzi zarwno jednego czowieka, jak icaej kultury. Wymiar ycia czowieka jest wdziele muzycznym perspektyw,
wktrej odbija si osobiste dowiadczenie twrcy; owa komunia, porozumienie indywidualnoci zogem, ley upodstaw jzyka muzycznego. Moemy
powiedzie: zagraj mi swoj kompozycj apowiemy Ci kim jeste. Czy zrozumie jzyk iopisa go jest tosamym ze zrozumieniem muzyki kompozytora?
Myl, e nie jak mwi Wagner: muzyka zaczyna si tam, gdzie koczy si
wadza sw. Pamitajmy, by rzeczowo analizy iteoria nie przysoniy nam
zasadnoci sztuki obcowania zni na poziomie uczu iintuicji.
Okolicznoci ycia itwrczoci, pogldy oraz synestezja (nawet jeli wtpliwa) Skriabina cz si wsposb nierozerwalny zewolucj jego jzyka
muzycznego. Dlatego wpublikacji nie bd ich rozdziela iprzedstawi je
jako nierozerwaln cz ewolucji jzyka muzycznego kompozytora. Jak
pisa przyjaciel i biograf Skriabina Leonid Sabaniejew: Dzieo Skriabina
9
10
ten, znany bardziej pod nazw akord prometejski lub akord mistyczny, nazywany by przez samego Skriabina akordem pleromy. Nazwa wywodzi si
od greckiego sowa pleroma () oznaczajcego peni, ktre wgnostyckiej
filozofii (oraz wteozofii) odnosio si do peni boskich mocy. Wedug kompozytora
akord ten by tak skonstruowany, aby uzyska natychmiastowy efekt zrozumienia, to znaczy aby objawi to, co ley poza umysem czowieka ijego zdolnociami
konceptualizmu.
11
Rozdzia I
Skriabin
idea transcendencji sztuki
1. Znaczenie muzyki Skriabina
Pozwalam rozkwita kademu uczuciu, kademu poszukiwaniu, kademu pragnieniu. Powouj was legiony uczu, czysta aktywnoci, moje dzieci. Powouj was, moje skomplikowane, zjednoczone uczucia, iobejmuj was
wszystkie wjednoci mojej aktywnoci, mojej jednej ekstazy, rozkoszy, moim
ostatnim momencie.
Jestem Bogiem.
Powouj was ijestem wskrzeszony icauj was irani was. Jestem ju
zmczony ibez si iwtedy zwracam si ku wam. Wtym boskim akcie wiem,
e jestecie jednym ze mn. I daj wam, aby pozna rwnie i t rozkosz.
Bdziecie wskrzeszeni we mnie im bardziej bd niezrozumiay dla was. Rozpal wasz wyobrani rozkosz mojej obietnicy. Ozdobi was wspaniaoci
moich marze. Rozwietl niebo waszych pragnie iskrzcymi gwiazdami
moj twrczoci.
Nie przynosz prawdy, lecz wolno.
Aleksander Skriabin
e sowa1, znalezione wjednym zosobistych, sekretnych notatnikw kompozytora, zawieraj wsobie wszystko to, co charakterystyczne dla muzyki
Aleksandra Skriabina. S to sowa czowieka, ktrego idee, jak chyba adnego
innego twrcy whistorii, budz wiar wsi sprawcz sztuki. S k r i a b i n
ile wzniosych idei, romantycznych skojarze iporyww wyobrani budzi
wnas to nazwisko! Co wicej adna inna twrczo, wmoim przekonaniu,
nie podja prby tak caociowego opisania wiata; wiata ludzkich emocji,
kultury, idei ipostaw, oraz lecego poza nimi mistycznego wiata kosmicznych si i praw. Wszystkie te koncepty nie zaistniayby na scenach koncertowych wiata, gdyby nie spajao ich to co najwaniejsze, zachwycajce
nas odbiorcw jego sztuki n a t c h n i e n i e twrcy. Natchnienie to, wynikajce po czci zkonfrontacji wyjtkowej wraliwoci kompozytora zrzeczywistoci jego ycia, zarwno emocjonalnego jak ifilozoficznego, uczynio
wiarygodnym iuderzajco czytelnym owo nieustanne poszukiwanie iodkrywanie nowych rodkw wyrazu jzyka muzycznego. W pewnym momencie
ycia kompozytora celem jzyka muzyki musiao, prdzej czy pniej, sta
1F. Bowers, The New Scriabin Enigma and Answers, David & Charles (Holdings)
Ltd, Newton Abott London 1974, ss. 115-116.
13
14
15
2. Oewolucji
16
17
9Borys Fiodorowicz Schlzer (1881-1969), muzykolog, pisarz itumacz, brat Tatiany, drugiej ony Skriabina, autor dwch biografii kompozytora (1923, 1975).
10B. de Schlzer, Scriabin: Artist and Mystic, Berkeley & Los Angeles, University
of California 1987, s. 24.
11F. Bowers, The New Scriabin Enigma and Answers, op. cit., s. 108.
20
3. Oezoteryce wmuzyce
krtki rys historyczny
Co ciekawe, whistorii wspczesnej nieczsto zdarzao si, aby artyci zadawali sobie wprost powysze pytania. Owszem, niektrzy kompozytorzy
(np.: Charles Ives, Karlheinz Stockhausen, John William Coltrane) interesowali si np. ezoteryk, szukajc gbszej przyczyny swojej pracy; zwizkw
muzyki z mistycznymi siami kosmosu. A przecie od pradziejw muzyka
suya ludzkoci do rytualnych obrzdw, reprezentowaa to co boskie imetafizyczne we wszechwiecie. Do dzi cz repertuaru muzyki klasycznej
zdaje si spenia t rol, nierzadko budzc wsuchaczach transcendentne
wraenia. Jest wczowieku, jake czsto, potrzeba skomunikowania si zjak transcendencj, osigana poprzez dowiadczenia religijne, narkotyczne lub wanie poprzez sztuk. Czy naley si temu dziwi, e nie zaspokaja
naszego godu strawa dostarczana przez umys racjonalny? Czy atwo jest
zaakceptowa jego dialektyk? Dialektyk, ktra sprowadza si do banau,
e ycie jest bezcelowe, poniewa itak skazani jestemy na bycie zlepkiem
materii, prdzej czy pniej obracajcym si wproch. Zaakceptowanie takiego trywialnego poziomu naszej egzystencji wydaje si by niemoliwe dla
ludzkiej wiadomoci pragncej w a r t o c i, pragncej zawsze czego w i c e j: Skriabinowskiego lotu ku gwiedzie12; jakiego gbszego znaczenia
ycia, wuproszczeniu ycia wiecznego.
Poszukiwaniem kontaktu zabsolutem ipodejmowaniem prb odkrycia
jego praw wmuzyce zajmowa si np. Pitagoras, ktry wnastpstwie odkry
matematyczne prawa harmonii muzycznej; stworzy systematyzacj skali
muzycznej (tetrachord). Co wicej, zdaje si, e wczasach Pitagorasa zrozumienie owej transcendencji leao upodstaw nauki. Pitagoras wdrowa stu12Ku Tobie cudowna gwiazdo, kieruj lot! pisa Skriabin wpoemacie doczonym do IV Sonaty op. 30 (A. N. Skriabin, Ponoje sobranije soczinienij pod obszczej
riedakcyjej profesora K. N. Igumnowa, Moskwa-Leningrad 1948, t. II, s. 318, cytowane w: I. Beza, Skriabin, PWM, Krakw 2004, s. 117.
21
22
23
24
25
22Platon,
List sidmy, cyt. za: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, PWN, Warszawa 2001, t. I, s. 98.
23B. de Schlzer, Scriabin: Artist and Mystic, op. cit., ss. 108-109.
Rozdzia II
pord wielu czynnikw mogcych mie wpyw na jzyk muzyczny kadego kompozytora, za jeden z najbardziej znaczcych musimy uzna
rodowisko muzyczne, zktrego kompozytor si wywodzi. Muzyka, zktr
czowiek ma kontakt po raz pierwszy, staje si kamieniem wgielnym jego
pniejszych poszukiwa muzycznych. Tak dziaa ludzki umys; nasze preferencje, to co instynktownie lubimy robi, pochodzi z okresu ycia, gdy
tworzy si nasz wiatopogld, gdy mzg budowa wyobraenie o wiecie
ikonstytuowa wzorzec naszego wnim zachowania. Dobrze wiemy, e im
wczeniej rozpoczniemy edukacj dziecka wdanym przedmiocie, tym atwiej
ono przyswoi iopanuje podane umiejtnoci.
Najlepszym przykadem jest jzyk ludzkiej mowy. Swobodne opanowanie jzyka jest moliwe przede wszystkim wtedy, gdy dziecko ma z nim
styczno od urodzenia. Nie przypadkiem te mamy przysowie: czym skorupka za modu nasiknie, tym na staro trci (albo angielskie przysowie: child is father of the man chopiec jest ojcem mczyzny). Pierwszym
naszym nauczycielem, ktremu zawdziczamy najwczeniejsz edukacj,
jest nasz such1.
Przyjrzyjmy si mechanizmowi pracy umysu: jak ju pisaem we wstpie,
ewolucja obdarzya nas umysem, ktry dziaa na zasadzie przewidywania,
tzn. analizuje iporwnuje zaobserwowane dane dotyczce zdarze, aby prognozowa ich konsekwencje imc si na nie przygotowa. Aby tego dokona,
mzg musi odnajdywa pewien wzorzec, odkrywa pewn matematyczn
systematyk. Dziki temu, dysponujc nawet tylko szcztkow informacj,
mzg moe dopasowa jej brakujce elementy. Innymi sowy, majc informacje oprzyczynie, moe przewidzie jej skutek. Przewidywanie skutku to
jest wanie inteligencja. By omoment do przodu wzgldem czasu, wyprzedza zdarzenia jest to moliwe, gdy do danej chwili czasu teraniejszego
1Ciekaw paralel do tego twierdzenia mona znale wNauce tajemnej (inne
polskie tumaczenie tytuu to Doktryna tajemna) Heleny Bawackiej, ktra wschemacie ewolucji wszechwiata stawia dwik jako pierwszy powstay element, asuch
jako pierwszy powstay zmys (H. P. Bawatska, The Secret Doctrine, Theosophical
University Press, 1888, Online Edition, t. I, s. 537).
27
dopasujemy okrelone wedug matematycznej proporcji dane czasu przyszego. Zwrmy teraz uwag, i zdarzenia akustyczne s bezcenn informacj
o tym, co si wanie wydarzyo. Such, w odrnieniu od wzroku, zbiera
informacje orzeczywistoci wpenym zakresie otaczajcej nas przestrzeni.
Awic jest to najwaniejsze rdo danych oczasie teraniejszym. Idlatego
ludzki umys na zdarzeniach akustycznych skupia swj potencja obliczeniowy. Wmuzyce przejawem tego zjawiska jest na przykad powtarzajcy si
rytm. Rwnomierny beat utworu muzycznego pozwala nam si spodziewa
jego powtrzenia wtym samym rytmie itempie. Wprostym schemacie moemy to okreli nastpujco jeli x = aiy = ato mzg zakada, i kolejne
dane bd te rwnay si a, czyli, e z= a. Przewidywalno zwiksza nasze
bezpieczestwo itym samym d a j e nam poczucie bezpieczestwa. Dlatego
na przykad do blu rwny beat wmuzyce (najczciej wanie rozrywkowej) sprawia ludzkoci od wiekw tyle przyjemnoci. Mzg wie co nastpi
za chwil idostaje tego cige potwierdzenie. Zdarzenie zostaje przewidziane iodczuwamy satysfakcj. Awic mzg gromadzi dane po to, aby na ich
podstawie mc przewidywa przyszo. To zadanie spenia si cakowicie
uczowieka, gdy sucha muzyki. Ito dlatego, moim zdaniem, muzyka jest
najpopularniejsz form sztuki. Synnymi stay si doniesienia obadaniach
naukowych dowodzcych, i suchanie muzyki klasycznej poprawia inteligencj izdolnoci matematyczne2. Prawdopodobnie analiza bodcw suchowych jest nam szczeglnie bliska rwnie dlatego, i czowiek odbiera bodce
suchowe wpierwszej kolejnoci ju od pitego miesica ycia podowego3.
Badania nad wpywem muzyki na dzieci w okresie prenatalnym dopiero
zyskuj na rozmachu. Wiemy ju, e dzieci wonie matki reaguj na muzyk np. kurczc irozkurczajc puca do rytmu, jak podczas oddychania4.
USkriabina pierwsze doznania suchowe wi si zbardzo intensywnym
kontaktem zmuzyk. Jakie to ma znaczenie dla jego pniejszego ycia moemy oczywicie tylko domniemywa.
Skriabina otacza nieustanny potok dwikw igwnym bodcem, pyncym ze wiata zewntrznego do maego Saszki, byy dwiki fortepianu. Jego
matka Lubow Pietrowna Szczetinina (1849-1873) bya doskona pianistk,
uczennic Teodora Leszetyckiego (1830-1915). Otym, jaki to by pedagog
niech zawiadczy komentarz innego jego ucznia Ignacego Jana Paderewskiego: Nie znaem ido dzi dnia nie znam nikogo, kto by mu dorwna. Nikt
absolutnie nie moe si znim porwnywa. Jako pedagog olbrzym, wobec
ktrego wszyscy inni s tylko karami5. Wklasie Leszetyckiego w1869 roku
2X. Leng, G. L. Shaw, Toward a neural theory of higher brain function using
music as awindow, Concepts in Neuroscience 1991 nr 2 (2), ss. 229-258.
3E. Moeckel, N. Mitha, Textbook of Pediatric Ostepathy, Elsevier 2008, s. 31.
4F. Rene Van de Carr, M. Lehrer, While You Are ExpectingYour Own Prenatal
Classroom, Humanics, Atlanta 1998, s. 53.
5I. J. Paderewski, Pamitniki, Warszawa 1985, s. 115.
28
(biograf Skriabina Faubion Bowers podaje rok 18676) matka Skriabina ukoczya petersburskie Konserwatorium7. Pobieraa rwnie lekcje u Antona
Rubinsteina (1829-1994) ijego brata Nikoaja. Jej talent wysoko cenili Aleksander Borodin (1833-1887) oraz Piotr Czajkowski (1840-1893)8. Ten ostatni,
wedug wspomnie Nikoaja Dmitrijewicza Kaszkina (1839-1920), pianisty,
teoretyka i historyka muzyki, profesora Moskiewskiego Konserwatorium,
(prywatnie przyjaciela Czajkowskiego), mia wrozmowie zkrytykiem, Hermanem Laroche powiedzie: ta dziewczyna, Szczetinina, jest prawdziwym
wirtuozem, ale niestety jej saba fizyczna konstytucja przekrela szanse na
wielk karier9.
Jak pisze Igor Beza: Wkrtce po ukoczeniu konserwatorium i pierwszych wystpach wPetersburgu, moda pianistka zacza odnosi sukcesy
take winnych miastach, ju pod nazwiskiem ma. Wjej repertuarze zzasady przewaali romantycy Chopin, Schumann, Liszt. Czasami grywaa
take utwory Rubinsteina, Leszetyckiego iswoje wasne, ktre si niestety
nie zachoway10. Na fortepianie grywa rwnie ojciec Skriabina11 Nikoaj Aleksandrowicz Skriabin (1849-1914). Graa istryjenka, Lubow Aleksandrowna Skriabina (1852-1941), ktra po przedwczesnej mierci Lubow
Pietrowny (zmarej na grulic wwieku zaledwie 23 lat) zaja si wychowaniem rocznego wwczas Skriabina. Druga ona Nikoaja Aleksandrowicza rwnie graa na fortepianie12. Siedmiu stryjw kompozytora grao na
rnych instrumentach. Wedug relacji Jurija Engela (1868-1927), krytyka,
kompozytora, nauczyciela kompozycji Borysa Pasternaka: [] by moe poziom domowej muzyki nie by bardzo wysoki arepertuar ograniczony, ale
Skriabinowie spdzali cae dnie na radosnym muzykowaniu. Rozkosznie
grali, piewali itaczyli razem. Domowa atmosfera bya taka jak wszyscy
domownicy wesoa iprzyjacielska13.
Mona wic powiedzie, i nie mogo by potem bardziej naturalnego rodowiska dla Skriabina ni muzyka. Lubow Pietrowna przez cay okres ciy
wiczya ikoncertowaa, dajc wSaratowie recital jeszcze na pi dni przed
urodzeniem Aleksandra. 25 grudnia 1871 roku (wedug kalendarza juliaskiego, wtzw. starym stylu lub starym porzdku, ktry Rosja zmienia
na kalendarz gregoriaski, czyli obowizujcy wobecnych czasach, dopiero
6F.
29
30
s. 114.
s. 113.
19A. Skriabin, Cay jestem pragnieniem nieskoczonym! Listy, wybr iprzekad
J. Ilnicka, PWM 1976, s. 36.
20http://en.wikipedia.org/wiki/Kumis; [data dostpu: 10 V 2013].
21D. Brown, Mikhail Glinka: aBiographical and Critical Study, Oxford University Press, London 1974, s. 27.
22A. Poznansky, Tchaikovsky: The Quest for the Inner Man, Schirmer Books, New
York 1991, s. 22.
23F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. I, s. 7.
18Ibidem,
31
32
Gdy tylko kto z odwiedzajcych rodzin Skriabinw odpowiednio wyrazicie podziwia te kunsztowne zabawki, dostawa od niego jedn znich
wprezencie32. Zaiste, przeznaczenie zdawao si nie mie wtpliwoci co do
losu tego chopca. Zzapaem kopiowa usyszane melodie na fortepianie oraz
improwizowa. Wyranie wzbrania si przed graniem znut imozolnym wi30Ibidem,
s. 110.
z: I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 14.
32F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. I, s. 111.
31Rycina
33
czeniem zadanych przez stryjenk utworw. Ordownicy popularnych ostatnio sposobw ksztacenia muzycznego, tzw. metody Suzuki, oraz metody
E. E. Gordona, znaleliby wnim zpewnoci wielk ikon popierajc ich
koncepcje. Skriabin po latach, bdc ju uznanym pianist, mia si zwierzy
swojemu pierwszemu nauczycielowi, i nie potrafi przeczyta avista nawet
prostej sonatiny Kuhlaua33. Potwierdza to wspomnienie Aleksandra Ossowskiego (1871-1957), ktry tak mwi oSkriabinie wroku 1907: obca muzyka
zupenie dla niego nie istniaa, by bardzo saby wczytaniu nut []34.
Ale kreatywno Skriabina nie ograniczaa si tylko do fortepianu. Ju od
najwczeniejszego dziecistwa pisze sztuki zgodnie zwczesn mod tragedie wierszem, klasycznie w5-ciu aktach. Sam je wystawia: robi wasne lalki, scenografi, wymyla efekty specjalne, wciela si wrole, piewa piosenki
irealizuje podkad muzyczny. Jego rozwj przebiega wsposb spontaniczny
inieskrpowany. Wizyta uAntona Rubinsteina wSankt Petersburgu, majca na celu okrelenie jego dalszej edukacji, owocuje enigmatycznym (ale by
moe jake decydujcym wskutkach!) werdyktem mistrza: nie naciskajcie
na niego, pozwlcie mu si rozwija wswobodny sposb, bo wszystko zpewnoci przyjdzie mu samo []35.
Wedug relacji stryjenki Lubow, wwieku 8 lat Skriabin pisze pierwsze
powane dzieo: co wrodzaju operetki, pod tytuem Liza, na cze jego
rwienicy wybranki serca, otym samym co wtytule imieniu. Fragmenty
tego utworu zachowaa Lubow i rzekomo maj one (szczeglnie uwertura
oraz druga cz onazwie Burza) cechy muzyki Rossiniego zWilhelma Tella;
tego typu muzyka bya wowym czasie bardzo popularna wRosji36.
Wroku 1882 Skriabin zdaje egzaminy wstpne idostaje si zpierwsz
lokat do II Moskiewskiego Korpusu Kadetw37. Wybr szkoy wydaje si by
oczywisty zuwagi na tradycje rodzinne Skriabinw wystarczy wymieni,
i dziadek ijego bracia oraz wszyscy stryjowie Skriabina podyli ciek
kariery militarnej. Najmodszy stryj Dimitri (1865-1928), zktrym Skriabin dzieli przez cae dziecistwo pokj wdomu rodzinnym, uczy si rwnie
wszkole kadetw. Najstarszy stryj Wadimir (1847-1915) by wtej szkole
wychowawc38. Tylko ojciec Skriabina, Nikoaj (1849-1914), jako jedyny wybra karier cywiln (studiowa prawo wMoskwie ijzyki arabski oraz turecki wSt. Petersburskim Instytucie Jzykw Wschodnich39). w chcia podobnej kariery dla syna ilistownie poleca, by Sasza wstpi do Lyce Franais.
33Ibidem,
s. 114.
s. 186.
35Ibidem, s. 114.
36F. Bowers, The New Scriabin Enigma and Answers, David & Charles (Holdings) Ltd, Newton Abott London 1974, s. 25.
37I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 15.
38Ibidem.
39F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. I, s. 108.
34Ibidem,
34
Skriabin zojcem,
Nikoajem Aleksandrowiczem Skriabinem (1849-1914)40.
Aleksander jednak niczego innego bardziej nie pragn, jak wstpi do szkoy kadetw. Jak twierdzi p artem, p serio Faubion Bowers zdu doz
prawdopodobiestwa by jedynym kadetem wrosyjskiej armii, ktry przez 5
lat szkoy nie mia broni wrku. Regulamin wKorpusie Kadetw nakazywa
chopcom trzyma swoj bro przynajmniej dwoma palcami, przez wiksz
cz dnia. Waya ona ponad 5 kilogramw idla Saszki zrobiono wyjtek
pozwalajc mu odstpi od tego wymogu zuwagi na trosk ojego pianistyczne
40Rycina
35
s. 119.
Beza, Skriabin, op. cit., s. 4.
43F. Bowers, Scriabin: ABiography, op, cit., t. I, s. 126.
44Na przykad pie Ici-bas op. 54 nr 5 Cesara Cui (1835-1915), ktra skomponowana kilka lat pniej jest niemal dosownym cytatem Etiudy cis-moll Skriabina.
45Ibidem, s. 127.
42I.
36
Zaskakujce wiato na drog rozwoju muzycznego Skriabina rzuca komentarz Lubow Pietrowny oefektach tych lekcji: Bardzo mnie ucieszyo, e
Sasza nauczy si wkocu czyta nuty46.
Ciekawe stwierdzenie (by moe chodzi osztuk grania avista, ktrej jak
pisaem wczeniej Skriabin nigdy nie opanowa?) zwaywszy, i wedug jej
relacji Skriabin napisa duo utworw jeszcze zanim skoczy dziewi lat.
By moe nigdy ich nie z a p i s a ?
Przez kolejne miesice Sasza regularnie uczszcza na lekcje do Koniusa.
Ten wspomina: Ju nie pamitam nad czym pracowalimy przez ten czas.
Prawdopodobnie jakie atwe etiudy Cramera, mae Pieni bez sw Mendelssohna, krtkie utwory Chopina, uczyem go jak czyta nuty, ale przede
wszystkim zadawaem mu do wiczenia rne skale iarpeggia we wszystkich tonacjach. Mniej wicej wiosn 1884 roku straciem znim kontakt na
jaki czas []47.
Ztego czasu, zroku 1883 pochodzi najwczeniejszy wcaoci zachowany
utwr Skriabina Kanon d-moll (Igor Beza podaje jeszcze istnienie fugi
zroku 188248, jednak nie udao mi si potwierdzi tej informacji winnych
rdach). Ta liczna miniatura, gdy si jej bliej przypatrze, ma wiele cech
charakterystycznych dla Skriabina, takich jak: polirytmia, przejrzysto formalna, narracja muzyczna czca wrwnym stopniu mylenie harmoniczne
imelodyczne przy jednoczesnym penym poezji liryzmie. Ten hiperliryzm
wskondensowanej formie, ktry skupiony wertykalnie wjednej zmianie
harmonii potrafi poruszy do gbi ludzkie emocje, pozostanie ju na zawsze
znakiem rozpoznawczym muzyki Skriabina. Symetria przeprowadzenia motyww midzy parti prawej ilewej rki pokazuje instynktowne, niezwyke
wyczucie wielowymiarowej geometrii utworu czcej perfekcj brzmienia
istruktury. Matematyczna precyzja formy przy jednoczesnej, niespodziewanej wyjtkowoci treci to wartoci przywiecajce Skriabinowi od samego
pocztku. Polirytmia tutaj iwzasadzie zawsze uSkriabina, wmojej opinii,
nie ma charakteru rytmicznego. Jej wykonanie zawsze winno opiera si na
intuicyjnym podaniu za charakterem motywu, frazy iutworu. Oczywicie
uatwia to wykonawcy interpretacj, gdy metronomicznie dokadne odtworzenie tak zoonych rytmw, jakie Skriabin bdzie zapisywa w pniejszych utworach, graniczyoby zabsurdem. Wzasadzie poza mazurkami rytm
nigdy nie ma uSkriabina tanecznego, metrycznego charakteru. Faktycznie
kompozytor, mimo swego szerokiego zainteresowania wszystkimi gaziami
sztuki, tacem jako odrbn dziedzin zaj si stosunkowo pno. Wyjtkiem s tutaj: walce, mazurki ipolonez zwczesnego okresu twrczoci, bdce hodem zoonym Chopinowi. Taniec zwrci uwag kompozytora dopiero
wczasie przygotowywania jego Misterium, ktre miao poczy wszystkie
46Ibidem.
47Ibidem.
48I.
37
38
Praca nad kanonem, bdca doskonaym wiczeniem kontrapunktu, odbija si echem wcaej twrczoci kompozytora, ktry mimo instynktownego
poszukiwania scalenia melodii zharmoni jednoczenie przywizuje wag
do pieczoowitego prowadzenia gosw kontrapunktu.
Kontrapunkt do drugiego tematu pojawiajcy si wtakcie 35., przypomina wymian triolek midzy gosami wKanonie d-moll.
Wpocztkowym fragmencie Preludium e-moll op. 11 nr 4 (1888)
podobnie jak w Kanonie d-moll wystpuje kroczcy akompaniament
dwudwikw. Akord zwikszony (T+III) wnosi napicie, ktre jest przyczynkiem rozwinicia frazy. Melodia prowadzona przez lew rk koczy
50http://imslp.org/wiki/Canon_in_D_minor_(Scriabin,_Aleksandr); [data dostpu:
12 V 2015].
51Bowers iSchibli podaj jako dat powstania lata 1900-1901. Beza podaje rok
1900 (F. Bowers, Scriabin: A Biography, Second Revised Edition, Dover Publications, Inc. Mineola, New York 1996, t. II, s. 284, I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 238,
S. Schibli, Alexander Skrjabin und seine Musik: Grenzberschreitungen eines prometheischen Geistes, BoD Books on Demand 2005, s. 414).
52A. N. Skriabin, Polnoje sobranie soczinenii dlia fortepiano, ed. K. Igumnow,
J. Milstein, t. II, Moskwa: Muzgiz, 1948, Plate M. 18995 , wzn.: Muzyka 1973,
Plate M. 7641.
39
si rytmem punktowanym tak charakterystycznym dla Skriabina, przywodzcym na myl co dramatycznego, jakie woanie, pragnienie czego
nieuchwytnego:
Ijeszcze fragment Preludium E-dur op. 11 nr 9 (t. 23-28). Wpartii lewej rki charakterystycznie dla Skriabina motywy melodyczne wznosz si
woajco wrytmie punktowanym (podobny efekt do duolo-triolowych zalenoci melodii iakompaniamentu wkanonie), aharmonia, znowu poprzez
zastosowanie akordu zwikszonego, tworzy napicie, szukajce w dalszej
czci utworu rozwizania:
40
41
42
43
Czasem podobne opinie, za wszelk cen prbujce szufladkowa iprzyrwnywa nowe do starego, zdumiewaj subiektywnoci. Wasilij Jastriebcew, jeden znajbliszych przyjaci Rimskiego-Korsakowa iautor cennych
wspomnie o nim, zanotowa 12 listopada 1894 roku swoje wraenia po
wysuchaniu Skriabina: [] ten mody i, widocznie, bardzo nerwowy czowiek, wrzeczywistoci okaza si znakomitym, rokujcym ogromne nadzieje
kompozytorem sowem, prawdziwy wielki talent twrczy. Zagrane przeze
Sonata f-moll, Allegro es-moll, szereg mazurkw iimpromptu, dobitnie
ju przemawiay za swoim autorem piknem, ywioowoci, si, energi
i powag faktury, przypominajcej ni to Chopina, ni to Beethovena [sic!],
jednak zdomieszk czego wasnego62.
3. Pierwsze ekstazy
Skriabin do roku 1887 pozostawa wKorpusie Kadetw. Rwienicy nazywali go przypadkowym kadetem inamiewali si zjego delikatnoci, jednak
wkrtce zdoa sobie zaskarbi ich szacunek. Przyj mu zpomoc miaa oczywicie muzyka (czyby pniejsza wiara Skriabina wpotg muzyki tutaj znalaza swoj niepozorn przyczyn?). Pene rygoru iobowizkw ycie kadetw
od czasu do czasu przeplatane byo rnorakimi uroczystociami, witami,
imprezami, na ktrych Sasza wystpujc zwielkim sukcesem (grajc na fortepianie oczywicie) stawa si boyszczem wszystkich; przez cae ycie przywiecaa mu ta szczliwa gwiazda sukcesu. By te wybijajcym si uczniem
szkoy wygrywajc kadego roku konkurs na najlepszego studenta. Wczasie
jego pobytu wKorpusie utworzono (zwasnej inicjatywy uczniw) orkiestr
62W.
44
dt, ktrej prowadzenia Skriabin odmwi64, ale wydaje si mocno prawdopodobne, i jako jedyny do kompetentny wtej dziedzinie, pomaga czasem
winstrumentowaniu czy rozpisywaniu utworw imelodii na ten zesp. Podwaliny jego stylu orkiestracji iskonnoci ku silnej obsadzie instrumentw
dtych blaszanych wjego pniejszych dzieach, mogy ksztatowa si wanie wtedy. Wkadym razie Skriabin wolny czas spdza na komponowaniu.
Zczasw Moskiewskiego Korpusu pochodzi wspomnienie Leonida Limontowa
(ktry pniej wyrs na cenionego aktora), duo ju mwice o zaangaowaniu Skriabina wproces twrczy: Sasza by wapartamencie wujka sam.
Wpokoju byo ciemno itylko stojca na stoliku lampka, zreszt zacieniona
przez klosz zfrdzlami, ledwo owietlaa papier nutowy, znad ktrego wyzieraa blada twarz Skriabina. Wszedem jak zawsze bez pukania, co sprawio,
i Sasza a podskoczy ze strachu. Wanie komponowa; jego oczy byszczay.
Twarz mia blad jak kreda. Kreli jakie krzyyki ibemole, izdawa si by
wjakim dziwnym amoku jakby wparoksyzmie twrczym. Ten stan przenika
jego ca osob. Kontynuowa wten sposb jeszcze przez dugi czas, itylko na
moment opiera si ooparcie krzesa izamyka oczy, aby po chwili poderwa
si od stolika, przy ktrym pisa, ipobiec do pianina. Podoba Ci si? zapyta. Tak, co to jest? moja Sonata wanie j skomponowaem65.
Ojego gorcym, penym pasji charakterze oraz jednoczenie zdecydowaniu i powadze (troch moe nas dzisiaj mieszcej) wiadczy te historia
zroku 1887, kiedy Sasza, wwczas szesnastoletni, zakocha si iowiadczy
Oldze Monighetti (1869-1952). Ta jednak rozumnie (zdaje si) mu odmwia66. Ztych czasw wyania nam si obraz osobowoci Skriabina, ktra ju nie
ulegnie wielkim zmianom wpniejszym yciu: by to czowiek peen uczu,
pasji, niezwykle twrczy, owybitnej inteligencji, bardzo ambitny, jednoczenie bardzo delikatny, wrcz kobiecy w zachowaniu, podatny na wahania
nastrojw, onienagannych manierach. Wydaje si to by gotowy przepis
na wielkiego artyst. Ale jest jeszcze jeden element jego talentu zaprztajcy
uwag badaczy, ktry mg wzasadniczy sposb wpyn na rozwj idrog
twrcz kompozytora. Wymieniajc cechy charakterystyczne Skriabina trzeba powiedzie osynestezji.
4. Osynestezji Skriabina
45
46
47
Rwnie czas, kiedy Skriabin dowiadczy pierwszy raz widzenia kolorw, rzuca na ten temat dodatkowe wiato. Ot wedug Myersa, Skriabin
mia dowiadczy po raz pierwszy widzenia kolorw dopiero jako dorosy
czowiek, gdy bdc wParyu, poszed wsplnie zRimskim-Korsakowem
na koncert. Zwrci wwczas uwag, i utwr, ktrego suchali, wydawa
si by w kolorze tym. Zaraz podzieli si tym spostrzeeniem z Rimskim-Korsakowem. Ten odpar, i wedug niego utwr by raczej wkolorze
zotym (zgodnie z wasnym synestetycznym postrzeganiem tonacji D-dur
w kolorze zotym)75. Przytoczyem t relacj jako ciekawostk, natomiast
to co jest istotn informacj owyjtkowoci synestezji Skriabina to fakt,
i dowiadczy jej dopiero bdc ju dorosym czowiekiem. Wedug bada
przeprowadzonych przez R. Cytowica, spord 42 przypadkw synestezji,
ktre osobicie analizowa, wszyscy dowiadczali jej od urodzenia76. Jak wiemy, wyjtek potwierdza regu, cho ta jeszcze nie moe wystarczy nam
do wydania werdyktu. Na wyksztacenie si synestezji wdojrzaym wieku
moga mie wpyw uSkriabina jego wyjtkowa wraliwo, rwnie wraliwo na kolory. Przeczytajmy fragment listu pisanego do Natalii Walerianowny Siekieriny (1877-1962), wktrej Skriabin by zakochany wlatach
1891-1895. (Mio ta zostaa przez ni ostatecznie odrzucona, lecz dziki
zachowanej korespondencji, mamy peny wgld w osobowo Skriabina.
Listy owe pisane na przestrzeni piciu lat, intensywnoci rwnajce si
zjego muzyk, stanowi najpeniejszy obraz kompozytora zjego lat modzieczych). Oto co pisa Skriabin 15 czerwca (27 czerwca wedug nowego
kalendarza) 1892 roku: [] Dzisiaj przez 10-15 minut cay wodospad zalany
by rnymi ogniami. Oboki, zabarwione promieniami zachodzcego soca,
odbijay si wmalekich kropelkach deszczu iwodospadach, iprzekazyway
im sw barw. [] Ale cem ja winien, e mnie cignie tam, do rozkosznej
przyrody, gdzie fale ciepe i pon ogniami, gdzie wysmuke palmy, gdzie
duo przepiknych kwiatw. Cem ja winien, e tak kocham kwiaty! []77.
Z kolei w licie z 14 (26) lipca 1892 roku czytamy: [] w powietrzu
bya taka cisza, e dym wychodzcy zkomina wznosi si jak ciemny sup
prosto wgr. Lustrzana powierzchnia wody odbijaa wsobie niebieskie
sklepienie, ana jednej poowie horyzontu nie mona byo dostrzec, gdzie
si to sklepienie koczy, a gdzie zaczyna jego odbicie. Wydawao si, e
znajdujemy si w centrum ogromnego niebieskiego globu, i ta spokojna
bladobkitna dal przyjmowaa wswe objcia myl unoszc si wnieskoczono na promieniach rzuconego spojrzenia. Dugo spojrzenie to nic nie
napotykao na swej drodze itylko obok, ktry si pojawi na horyzoncie,
naruszy cudown jednostajno. Pyn, arowy promie wschodzcego
75Ch.
48
soca pieci go. Ale pdzony wiatrem, ktry nagle si zerwa, rozpyn
si wnieobjtym niebie. Tak czasem rodzi si marzenie, arowy promie
nadziei pieci je, ale powstaje zo irozwiewa je wnieobjtym morzu ycia.
Prosz darowa, e wpadem wte ponure rozmylania, lecz wystarczy tylko spojrze wprzeciwn stron izapomni Pani onich. Tam soce wcaej
swej przepiknej wspaniaoci ju si pokazao na horyzoncie ipocztkowo
jasnopurpurowym, potem rowym iwreszcie srebrzystym blaskiem zalao
powierzchni morza. Tymczasem wiatr rozpdzi fale i oywi morze, co
stao si jeszcze bardziej powabne. Zielona barwa morskiej wody mieszaa
si zbkitem odbijajcego si wmorzu nieba, asoce rozsypao zote promienie po grzebieniach wznoszcych si fal. Bya to gra barw icieni, obraz
tryumfu wiata, tryumfu prawdy: lnio morze, promieniowao powietrze,
wiat napeni si czarem dnia []78.
Ijeszcze fragment listu z20 czerwca (2 lipca) 1894 roku: [] Ile to ju
tysicleci my, ludzie, kontemplujemy pikno przyrody, ilu poetw opiewao
urok ksiycowych nocy, a mimo to wci tej wiecznej naszej towarzyszce
wyraamy sta wdziczno. Jak fantastyczn liczb wyrazi ilo ofiarowanej nam przez ni rozkoszy? To ona wysya na ziemi jasne, szarpice
ipobudzajce nerwy wiato, to ona opromienia wiat agodnym, tajemniczym, pieszczotliwym blaskiem, wktrym zanurzone przedmioty wydaj si
wiksze, waniejsze, to ona wreszcie ukae si delikatna izmczona na tle
popielatego wiata []79.
Poetyckie opisy ikrajobrazy zdaj si trafia wgust kompozytora, wjego
natur. Jeszcze wroku 1887, pisze krtki poemat80:
Okraino wizji!
Jake inna od tego ycia,
Wktrym nie mam swojego miejsca
Atam, sysz gosy,
wiat piknych dusz,
Widz.
Po skomponowaniu (ipo pierwszym wydaniu) IV Sonaty Fis-dur op. 30,
Skriabin napisa poemat proz jako literacki program Sonaty. Obsesja wiatem zdaje si kreowa osobowo itwrczo kompozytora: We mgle lekkiej
iprzejrzystej, zagubiona w oddali, ale jasna gwiazda migocze delikatnym
wiatem. O, jaka pikna! Usypia mnie, pieci, mami promieni uroczych tajemnica bkitna []. Przybliy si do ciebie, gwiazdo daleka! Wdrcych
promieniach uton blasku dziwny! To pragnienie ostre, pene szalestwa
itak sodkie, e zawsze, wiecznie chciabym pragn bez celu adnego, jako
samo pragnienie []. Ale nie! Wradosnym locie wprzestworza kieruj []
78Ibidem,
s. 17.
s. 53.
80F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit,, t. I, s. 137.
79Ibidem,
49
50
z: http://chr.wikipedia.org/wiki/File:Color_circle_(hue-sat).png; [data
dostpu: 10 V 2013].
85http://chr.wikipedia.org/wiki/File:Color_circle_(hue-sat).png; [data dostpu: 10 V
2013].
51
52
53
ty soneczny
niebieskawy
stalowy metalowy
ciemnoniebieskozielonkawy /
/ jasnoniebieski
karmazynowy czerwony
gboko niebieski
przechodzcy prawie we fiolet
czerwonoty
ognisty pomaraczowy
czerwonawy fiolet
trawiasta ziele
metaliczny oowianoszary
ciemnoniebieski z bkitnym /
/ lekko niebieskim
ty
metaliczny ciemny
stalowoniebieski
bkitny
czerwony
niebieski nasycony
pomaraczowy
nieokrelony purpurowy
fioletowy metalik
zielony
metaliczny ciemnoszary
niebieski
bladoniebieski
Es
Fis
As
niebieskofioletowy
tozielony
czerwono-pomaraczowy
fioletowy
na granicy czerwonego
zielononiebieski
pomaraczowo-ty
czerwony
skriabin
wg myersa
ciemnoniebieski stalowy
ciemnoszary niebieski
rowawy
metaliczny szarofioletowy
nieokrelony zielonobrzowy
nieokrelony szarofioletowy
zielony
niebieski zpoyskiem
ciemnoszaroniebieski metal
ty
ciemnobrzowy metalik
biay
rimski-korsakow
M. Baker, Prometheus and the Quest for Color-Music: The World Premiere of Scriabins Poem of Fire with Lights, New York, 20
March 1915, [w:] Modern Art and the Condition of Music, ed. by J. Leggio, Routledge, New York 2002, ss. 61-95.
fioletowy
ciemnobrzowy
fioletowy metaliczny
Des
88J.
czerwony
czerwony
skriabin
notatnik 3/16/13
skriabin
wg sabaniejewa
bin uwaa, i nie widzi kolorw tych tonacji, poniewa s one poza spektrum widzialnym inajprawdopodobniej s podczerwieni, ultrafioletem iich
pochodnymi89. Stwierdzenie to budzi zpocztku pewne wtpliwoci izwraca
nasz uwag na wyrachowanie, czy moe raczej koncepcyjno argumentacji,
ale nie dajc si zwie pozorom musimy pamita, i Skriabin wiadomie
poszukiwa wanie owej koncepcyjnoci, w celu zuniwersalizowania i potwierdzenia swoich zaoe.
Innym argumentem zdajcym si zpozoru przemawia za brakiem zdolnoci synestezji uSkriabina jest fakt, i w nie posiada absolutnego suchu.
Skriabin skrztnie to ukrywa, nie chcc zalicza si do zwykych miertelnikw, nieobdarzonych przez natur tym wyjtkowym iprzecie bardzo
przydatnym dla muzyka elementem geniuszu. Brak tego talentu, jednak
powszechnego midzy kompozytorami, zpewnoci nie pasowa do mesjaskiego wizerunku pboga, jaki Skriabin roztacza wok siebie. Borys
Pasternak (1890-1960) w swojej autobiografii przytacza zdarzenie, ktre
ujawnio ten brak. Skriabin by przyjacielem domu Pasternakw, aszczeglnie Leonida Pasternaka (1862-1945), wwczas by moe najbardziej
popularnego malarza wRosji. Mody Borys, marzcy wwczas okarierze
kompozytora, by absolutnie zakochany wSkriabinie. Jak pisze wswoich
wspomnieniach: Ze wszystkiego na wiecie najbardziej kochaem muzyk,
azmuzykw Skriabina90. Nie mg jednak przebole usiebie braku cechy,
ktra jest najwikszym bogosawiestwem muzyka absolutnego suchu.
Matka Borysa, Ra (z domu Koffman [1867-1949]), posiadaa absolutny
such a do czasu wyjcia za m bya koncertujc pianistk. Borys dostrzega wic jeszcze bardziej, ku swojemu rozgoryczeniu, brak tej zdolnoci
usiebie, od samego pocztku. Jakie wic byo zdumienie, ale jednoczenie
wrcz rado, gdy odkry, i jego boyszcze, sam wielki Skriabin, nie posiada tej cechy! Oto jak doszo do tego odkrycia: wlecie roku 1903 Skriabin
przebywa wposiadoci niedaleko Obolenskoje, wktrej mieszkali te Pasternakowie. Borys w swoich wspomnieniach przytacza zdarzenie, ktre
miao miejsce, gdy pojecha do kompozytora pokaza mu swoje utwory; w
poprosi aby Borys je mu zagra. Nastpnie, po krtkiej rozmowie, Skriabin
usiad do fortepianu igra ze suchu fragmenty tych, dopiero co zasyszanych
utworw, ale gra je winnej tonacji! Jak pisze Pasternak: Harmonia [tego
fragmentu utworu P..]bya skomplikowana, inie oczekiwaem od niego,
e powtrzy j dokadnie, ale zdarzyo si co innego, zupenie przeze mnie
nieoczekiwanego. Zagra ten fragment winnej tonacji, iwwczas sromotna
wada, przez ktr cierpiaem tyle lat, objawia si pod jego palcami jako jego
wasna! Jednak preferujc pewno faktu nad niepewno domniemywania
89Ibidem,
s.114.
Pasternak, Apellesowa Czerta, Powiesti, Sankt-Petersburg 2005, s. 116; cyt.
za: R. Przybylski, Wdziczny go Boga, [w:] Historia iteraniejszo, t. V, Libella,
Pary 1980, s. 73.
90B.
54
55
56
57
59
5. Pierwsi nauczyciele
Oprcz Grigorija Koniusa (nazwisko rwnie wystpujce wswojej oryginalnej francuskiej pisowni Conus ktrego rosyjsk genealogi mona
przeledzi od czasw wojen napoleoskich, gdy rodzina francuskich muzykw o tym wanie nazwisku, pozostaa na stae w Rosji)106 Skriabin
pobiera lekcje (mniej wicej wlatach 1884-1888)107 uSiergieja Iwanowicza Taniejewa (1856-1915). w wroku 1884 mia ju ugruntowan pozycj wmoskiewskim wiatku muzycznym. Majc niespena 28 lat piastowa
funkcj szefa Katedry Fortepianu Konserwatorium Moskiewskiego, aju
rok pniej zosta jego rektorem. Ale pedagogiem Konserwatorium by od
roku 1878, kiedy to obj posad profesora harmonii (awpniejszych latach kontrapunktu, kompozycji irwnie fortepianu) po ustpujcym Piotrze Czajkowskim (1840-1893). Taniejew by nauczycielem zpowoania,
wierzy wobowizek wspierania talentw isam posiada ogromny talent.
By genialnym pianist, ale rwnie bardzo uzdolnionym kompozytorem.
105Rycina z: http://cultureru.com/category/music/page/7/; [data dostpu: 12 IV
2013].
106F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. I, s. 126.
107I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 18.
60
61
zdnia 13 czerwca 1907 roku tak pisze oswoim komponowaniu: Duo czytam,
komponuj, to znaczy raczej wyliczam []113.
Ciekaw histori dotyczc Taniejewa przytacza wswoich pamitnikach
Aleksander Goldenweiser (1875-1961): Skriabin po wielokro powtarza, e
wszystko wjego pniejszych kompozycjach jest cile zgodne zpewnym prawem. Powiedzia, e moe to udowodni. Jednake wszystko zdawao si by
wzmowie przeciw jego demonstracji. Pewnego dnia zaprosi mnie iTaniejewa do swojego mieszkania w celu wyjanienia tej swojej teorii kompozycji. Przyjechalimy, mino duo czasu, aon cay czas odwleka swj pokaz.
Wkocu powiedzia, e boli go gowa iwyjani nam swj sekret winny dzie.
Ten inny dzie oczywicie nigdy nie nadszed. Skriabin po prostu ba si
krytyki ze strony Taniejewa 114.
Taniejew, co trzeba pamita, by ulubionym uczniem Piotra Czajkowskiego (by rwnie prawykonawc wszystkich koncertw fortepianowych P.
Czajkowskiego; apartytur III Koncertu fortepianowego oraz Andante iFina na fortepian iorkiestr, dokoczy po mierci kompozytora)115. By take
jedynym czowiekiem, mimo (amoe wanie dlatego) swojej bezwzgldnej
i miadcej szczeroci krytyki, ktrego Czajkowski sucha i radzi si
wsprawach wasnych kompozycji. Jego uczniami byli m.in.: Skriabin, Gazunow, Rachmaninow, Julian Konius (Conus, brat Grigorija), Nikoaj Medtner,
Leonid Sabaniejew. Otym jak bardzo by ceniony niech zawiadczy artyku
Rachmaninowa, opublikowany wkilka dni po mierci Taniejewa: [] Dla
nas wszystkich, comy go znali ido niego koatali, by to najwyszy sdzia,
ktry jako taki posiada mdro, sprawiedliwo, przystpno iprostot.
Wzr pod kadym wzgldem, w kadym swoim czynie, bo cokolwiek robi,
robi to dobrze. Swoim osobistym przykadem uczy nas, jak y, jak myle,
jak pracowa, nawet jak mwi, bo imwi szczeglnie, po taniejewowsku:
zwile, celnie, jasno. Z jego ust wychodziy tylko sowa konieczne. Niepotrzebnych sw ten czowiek nigdy nie wypowiada [] Tote patrzylimy
wszyscy na niego jako zdou wgr! [] Cenilimy jego rady iwskazwki.
Cenilimy dlatego, e wierzylimy mu. Awierzylimy dlatego, e wierny sobie,
dawa tylko dobre rady. Wydawa mi si on zawsze prawd na ziemi, ktr
kiedy odrzuca Puszkinowski Salieri []116.
Sam Piotr Czajkowski wyrazi si onim w1887 roku: Bez przesady mona
powiedzie, e wsensie moralnym jest to osobowo bezwzgldnie doskonaa117.
113A.
62
Siedem lat wczeniej ten sam, wielki Czajkowski pisa do swojego ulubionego ucznia: [] wgbi duszy nigdy ani przez chwil nie wtpiem, e Pan
na pewno tak czy inaczej stanie si wybitn postaci wmuzyce rosyjskiej118.
Taniejew zasyn rwnie jako nauczyciel kontrapunktu i autor podrcznika do tego przedmiotu. By moe wnim naleaoby szuka przyczyny
zamiowania Skriabina do wydobywania dodatkowych gosw wutworach
bynajmniej nie majcych charakteru polifonicznego. Jednak to pewne zagszczenie konstrukcyjne linii melodycznych (ktre przecie niemal nigdy
uSkriabina nie jest pozbawione kontrapunktu) stanowi wanie typowy dla
Skriabina dialog wewntrzny; owo skomplikowanie emocjonalne. Skomplikowanie utrzymane wryzach niezwykle przejrzystej budowy utworu
zawsze perfekcyjnej pod wzgldem formy i techniki kompozytorskiej. By
moe to wanie dziki lekcjom uTaniejewa, Skriabin na zawsze pozosta
obsesyjnie perfekcyjny wmatematycznej strukturze swoich kompozycji. Sam
Taniejew tak mwi otych lekcjach: Uczyem go troch prywatnie [], zapoznaem go z podstawami formy, umiejscowieniem i dystrybucj gosw,
frazowaniem itym podobne. Przynis mi kilka swoich uroczych utworw.
To by prawdziwy talent119.
Matematyczna konsekwencja bya konikiem Taniejewa. Mottem do
wydanego w1896 roku Podrcznika kontrapunktu byo zdanie Leonarda
da Vinci: Nissuna humana investigatione si po dimandare vera scienta,
sessa non passa per le mattematiche dimonstrationi (adne ludzkie
poszukiwanie nie moe zwa si prawdziw nauk, jeli nie przejdzie
testu matematyki) 120.
Kompozycje ztego okresu (1886), jak walce: Des-dur igis-moll czy Nokturn
As-dur, pozostaj cakowicie ibezprecedensowo homofoniczne inie zdradzaj
jakiegokolwiek wpywu Taniejewa. Skriabin, po zdaniu egzaminw do Konserwatorium, mia jeszcze sposobno uczszcza na zajcia Taniejewa zkontrapunktu do roku 1890121. Artur Eaglefield Hull (1876-1928), biograf Skriabina122 zauwaa, i instrumentacja wutworach Taniejewa jest punktem wyjcia
do instrumentacji uSkriabina. Dopatrzy si rwnie kilku elementw zIV
Symfonii Taniejewa, ktre pojawiaj si wnapisanych niedugo potem II iIII
Symfonii Skriabina. Wspomnienia Rachmaninowa sugeruj jednak, i wpyw
Taniejewa na nich, modych gniewnych znowego pokolenia kompozytorw,
by raczej ograniczony: zarwno Skriabin jak iRachmaninow znudzeni jego
lekcjami wagarowali kiedy tylko nadarzaa si okazja (najczciej pod pretekstem waniejszych przecie lekcji fortepianu!)123.
118Ibidem.
119F.
63
64
65
nie dogra fragmentu dzwonu zwiey zegarowej pod koniec utworu. miaam si wduchu zniego ipamitam jak pochyliam si do mojej koleanki,
by szepn: co kiepsko idzie mojemu Szurince na co ona odpowiedziaa:
gdyby nie gra nic innego, jak tylko same ze nuty, to tak czy siak byoby
oczywiste, i syszymy niezwyky talent133.
Mimo ambicji Zwieriewa, ktry kad nacisk jedynie na rozwj pianistyczny modego kompozytora, geniusz twrczy Skriabina wybucha wsposb nie
do powstrzymania. Do roku 1886, awic do czasu gdy koczy 14 lat, Skriabin
napisa ju pokany zbiorek utworw; poniej wykaz najbardziej znanych
kompozycji zlat modzieczych:
Kanon d-moll (1883), (Beza podaje, jako pierwszy uznany, napisany
przez Skriabina utwr fug zroku 1882)135,
133Ibidem,
134Rycina
s. 135.
z: A. Skriabin, Cay jestem pragnieniem nieskoczonym! Listy op. cit,
wkadka.
135Informacj t podaje tylko Beza, [w:] I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 239; niemal
na pewno jest to bd wszystkie rda za dat powstania fugi Skriabina podaj rok
1892. Stopie skomplikowania Fugi e-moll zroku 1892 nie pozostawia wtpliwoci,
66
Forma tego utworu, niewiele ma wsplnego zpowszechnym rozumieniem etiudy jako trudnego wiczenia palcowego, sucego szkoleniu techniki pianistycznej. Skriabin napisa wprzecigu caego swojego ycia 26 etiud, zktrych
kilka (szczeglnie etiudy: As-dur op. 8 nr 8, b-moll op. 8 nr 11, Fis-dur op. 42 nr 4
iwanie cis-moll op. 2 nr 1) ma charakter stricte kantylenowy inie wymaga
duych umiejtnoci technicznych. Cho iwtym utworze momentami akordy
mog stanowi wyzwanie dla rki nie obejmujcej zasigiem decymy, to jai nie moga by ona skomponowana wroku 1882. Beza nie podaje informacji oinnej
fudze, co byoby zbyt nieprawdopodobnym przeoczeniem, wic najpewniej wdacie
1882 tkwi chochlik drukarski.
136Rwnie jedyne rdo to Beza: I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 239.
137Ibidem.
138F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. II, s. 288.
139S. Schibli, Alexander Skrjabin und seine Musik, op. cit., s. 412.
140F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. I, s. 156.
141I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 239.
142S. Schibli, Alexander Skrjabin und seine Musik, op. cit., s. 412.
143Oktrych gwne rda biograficzne oSkriabinie milcz, jednak informacje
otych mazurkach podaje Wikipedia oraz http://www.oocities.org/vienna/1077/works.
html, take autorzy Marina iVictor Ledin wksieczce doczonej do pyty: SCRIABIN: Mazurkas (Complete), Beatrice Long piano, NAXOS.
144I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 239 iF. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit.,
t. I, s. 135.
145Ibidem.
146F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. I, s. 136; wedug Bezy Etiuda
powstaa wroku 1887: I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 27; Schibli podaje rwnie rok
1887: S. Schibli, Alexander Skrjabin und seine Musik, op. cit., s. 412.
67
snym jest, i utwr ten nie nazywa si etiud zuwagi na problemy techniczne. Jeli doszukiwa si ju dosownego potraktowania jego tytuu, stanowi
on faktycznie wielkie wyzwanie interpretacyjne. Wielkie wyzwanie nawet dla
dojrzaego artysty, gdy czy wsobie gbok wraliwo, tak charakterystyczn dla modoci, zartyzmem, humanizmem iwizj wybitnego czowieka.
Poczenie smutnej rezygnacji imelancholii, tragizmu idramatyzmu (wdrugiej czci utworu) zcichym, szlachetnym woaniem iuniesieniem, wymaga
od wykonawcy wybitnej osobowoci. Jak daleko musi zaj kompozytor, ktry
zaczyna ztakiego puapu? Dzi ju znamy odpowied na to pytanie.
Co sprawia, i ten drobny utwr skomponowany przez czternasto- lub najwyej pitnastolatka, znalaz si welaznym koncertowym repertuarze wikszoci wybitnych pianistw (by wymieni tylko takich wykonawcw jak: Sergiusz Rachmaninow, Wadimir Horowitz, Wadimir Sofronicki, wiatosaw
Richter, Shura Cherkassky, Emil Gilels, Jewgienij Kissin)? Sam kompozytor
lubi Etiud cis-moll iwykonywa j przez cae swoje ycie, nawet wpniejszych latach, gdy nie mia ju najlepszego mniemania oswoim wczesnym
etapie twrczoci. Trudno si nie zachwyca tak pen uczu i pasji, porywajc swoim liryzmem muzyk. Dzieo to mona wic uzna za pierwszy
naprawd powany utwr w dorobku kompozytora. Przynioso mu szybko
saw w moskiewskich krgach muzycznych147 i stao si niewtpliwie kamieniem milowym na drodze ku wielkiej karierze. Zapomnijmy na chwil,
i jak mawia poeta czucie i wiara silniej mwi do mnie ni mdrca
szkieko ioko iprzyjrzyjmy si tej Etiudzie wnikliwiej, szczeglnie patrzc na
ni pod ktem jzyka muzycznego. Cho, jak wikszo wczesnych utworw
Skriabina, jest wtakcie 34 (podobnie jak wszystkie trzy utwory zopusu 2), to
pod kadym innym wzgldem kompozycja ta jest zupenie wyjtkowa. Wystpuj wniej nowe elementy do tej pory nie zastosowane przez Skriabina.
Kroczcy akompaniament akordw by moe przypomina nam czasy Kanonu
d-moll, jednak wtej etiudzie akompaniament nie ma samoistnego charakteru, nie mona go oddzieli od melodii. Skriabinowi udao si uzyska jedno
harmonii imelodii. Zabieg ten, podobnie jak wprzypadku Etiudy Es-dur op.
10 nr 11 Chopina lub np. czci rodkowej Nokturnu c-moll op. 48 Chopina,
czsto stosowany wchralnej muzyce cerkiewnej, nie ma tu charakteru choraowego, cho podobnie jak wchralnych piewach cerkiewnych intensywne
nasycenie emocjonalne wywoane jest wanie nierozerwalnym spleceniem
harmonii zmelodi. Ju sam wsobie integralny zwizek tych dwu elementw
wywouje, oprcz melancholijnie snujcej si melodii, wraenie silnego nasycenia emocjonalnego. Wodrnieniu od Kanonu d-moll, wktrym charakter
wolnoci melodia uzyskuje przez wyodrbnienie triol od duolowego akompaniamentu, wEtiudzie Skriabin dy do uwolnienia wtroch inny sposb
szuka ucieczki od miarowoci metrum za pomoc wiernut wystpujcych na
drug iczwart semk wtakcie itym samym akcentujcych poow miary.
147I.
68
wiernuty te, wyodrbnione zbloku akordowego akompaniamentu (wzalenoci od taktw: albo jedynie wpartii prawej rki, albo wpartiach obu rk),
nie maj charakteru melodycznego ispeniaj jedynie zadanie wybijania
z rytmu metrycznego. Dziki temu fraza ma bardziej swobodny charakter
inie ulega metronomicznej monotonii. To uwalnianie si wynika ztraktowania przez kompozytora miarowego pulsu jako banalnego istanie si bardzo
charakterystyczn cech ju we wczesnym etapie jego twrczoci.
Wprzykadzie tym ukazany jest zabieg niwelujcy prost miarowo metrum, polegajcy na podkreleniu (zaakcentowaniu) powek miary wiernutami (zaznaczone wklamrach).
Ten sam zabieg uyty jest w taktach 13. i 16. (co odpowiada taktowi
pierwszemu iostatniemu wzamieszczonym fragmencie). Wtakcie 16. efekt
uzyskany zosta poprzez wydzielenie za pomoc uku motywicznego grupy
trzech semek. Identyczne rozwizanie Skriabin zastosuje jeszcze w taktach: 26., 28., 30., 33., 42.
148New
149Ibidem.
69
Takt 12
.8 . W zasadzie wkadym takcie zastosowano wybieg omijajcy miarowo metrum: najpierw (takt siedemnasty iosiemnasty) przeduenie drugiej miary powoduje brak zaznaczenia dwikowego miary trzeciej. Nastpnie
wtakcie dziewitnastym idwudziestym fraza rozpoczyna si akcentem od trzeciej semki ipuls miarowy zostaje zastpiony akcentami (akcent wlewej rce
oraz akord wprawej) co trzeci semk (awic osemk przed pulsem miarowym). Wpartii prawej rki duole semkowe komplikuj orientacj metryczn.
Takt 21. wprowadza frazowanie motyww przez lew rk wbrew metrum
najpierw przez kresk taktow, potem czc motywy zdwch semek.
150A.
70
Tym razem uwolnienie od metrum (wtakcie 34) daje kwartola wiernutowa wpartii lewej rki, dodatkowo wyswobadzajc je przez uk frazowy rozpoczynajcy kwartol pod koniec kadego taktu. Jakby tego byo mao wpartii prawej rki oktole iseptymole nadaj przebiegowi swobodny charakter.
Takt 34. Motywy triolowe wpartii lewej rki, grupowane uczkami ipodkrelone akcentami, wybiegaj o jedn triol semkow przed metrum,
co pozostawia poczucie rozpierajcej wolnoci, ktra rozszerza ciasne
klamry metrum.
152Pierwsza
153First
71
Wystpuje ciekawe urozmaicenie miarowoci metrum. Wszystko odrywa si od ziemi wakompaniamencie lewej rki zmetrum nieustannie wyprzedzajcym ojedn semk. Dodatkowo wpartii prawej rki wtakcie 50.
i52. duola na triole wzmacnia efekt wyzwolenia iwolnoci.
72
158Ibidem.
73
74
Czas muzyczny wypenia si nasycon, bogat harmoni tonaln, wktr Skriabin wplata kontrapunktycznie linie melodyczne wpartii lewej rki.
Polifonia jest tu ostatecznym spoiwem czasu, ktry nieprzerwanie prowadzi
wykonawc isuchacza wnapiciu od pierwszej do ostatniej nuty. Jednak jak
zwykle uSkriabina stela schematycznej budowy formy jest bardzo wyrany.
Utwr jest zbudowany zsegmentw czterotaktowych, zjednym dodatkowym
dwudziestym pitym taktem, bdcym dosownym powtrzeniem dwudziestego trzeciego idwudziestego czwartego (dajcym efekt wzmacniajcy napicie
przed kulminacj). Efekt natychmiastowej powtrki materiau muzycznego,
pokazany winnym zabarwieniu, bdzie wdalszej twrczoci swoistym konikiem kompozytora. Bdzie gwnym sposobem na komponowanie, czasem
wykorzystywanym jakby automatycznie, czasem jednak odkrywajcym metafizyczne, zdumiewajce kolorystycznie efekty, ktre niewtpliwie pochodziy
zczystego natchnienia Skriabina. Mylenie raczej blokami harmonicznymi
162Pierwsza
75
Languide (fr.) poemat bez ycia, ospay, apatyczny, wyblaky, omdlewajcy, bez ducha, bezsilny, spowolniony irwnie wpewnych znaczeniach melancholijny. Tumaczenia rosyjskie, awic najpewniej wierne Skriabinowskiej intencji,
kad nacisk raczej na znaczenie emocjonalne tego sowa: Poemat tsknoty.
164F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. II, s. 72.
165Ibidem, ss. 280-281.
76
s. 118.
77
t. I, s. 163.
Sabaniejew, Wospominanija oSkriabinie, op. cit., s. 14.
170L. Sabaniejew, Erinnerungen an Alexander Skrjabin, Berlin 2005, s. 238, [w:]
B. Rottermund, Koncertowa dziaalno Aleksandra Skriabina, Krytyka Muzyczna
VII, 2012, s. 7.
169L.
78
79
80
Cytowana ocay ton niej fraza wpewnym momencie przestaje by cytatem dosownym, jednak wpunkcie zczenia fraz mamy do czynienia zopisywanym wczeniej efektem.
173Schibli
81
82
Wtym przypadku mamy do czynienia ztranspozycj materiau muzycznego op tonu wd. Podaj taki przykad po to, aby zwrci uwag, e efekt
kolorystyczno-wyrazowy jest zupenie inny ni w przypadku transpozycji
ocay ton.
178N.
83
84
bem na tak charakterystyczne dla siebie wydobycie zakordu koloru emocjonalnego. Kolor brzmienia takich akordw, czsto zawierajcych sekund
ma lub nawet dwie sekundy obok siebie, staje si moc stwrcz dziea,
popychajc swoim adunkiem emocjonalnym budowanie narracji. Akordy
nonowe iseptymowe bd przybiera uSkriabina zczasem mniejsz rol
funkcyjn, aich charakterystyka czca wsobie trjdwik podstawowy
dwch tonacji zainteresuje Skriabina wanie pod ktem nakadania si
lub koegzystencji wbrzmieniu dwch tonacji jednoczenie. Zjednej strony
takie brzmienie daje Skriabinowi efekt sumowania si dwch barw, ale
rwnie sprawia, i kada ztonacji wystpujcych wtakim akordzie jest
mniej konkretna, na czym wwielu aspektach swojej twrczoci Skriabinowi bardzo zaley.
Jednoczenie, tak jak bardzo charakterystycznym elementem jzyka
muzycznego uSkriabina jest wanie to magiczne zabarwienie akordw,
tak by moe rwnie charakterystyczn cech jzyka muzycznego Skriabina jest polifonia. Nie da si przeceni roli, jak odgrywa linearna praca
kontrapunktyczna polifonizujcych gosw (szczeglnie wpartii lewej rki).
Pieczoowito z jak Skriabin wyprowadza gosy z ukadw akompaniujcych, pozornie pozbawionych wolnoci melodycznej, zadowoli wszystkich
teoretykw zwolennikw linearnej teorii Westergaarda182. Jasnym jest, i
kompozytor przykada wielk wag do struktury organizacyjnej materiau muzycznego wswoich utworach, ajego praca kontrapunktyczna nie ma
sobie rwnych wtwrczoci rosyjskich kompozytorw, moe za wyjtkiem
Siergieja Taniejewa. Szczeglnie wanie ta kontrapunktyczna sie oplatajca utwory Skriabina nadaje im w dodatkowy wymiar, ktry sprawia, i
jego muzyka nigdy nie brzmi banalnie. Wyraziste przykady takiej pracy
kontrapunktycznej spotykamy ju od opusu drugiego. Oto kilka znaczcych
przykadw pracy kontrapunktycznej:
182P.
1975.
85
Przykad 27. III Sonata fis-moll tats dme (Stany duszy) op. 23
(1897-1898), cz. I: Drammatico, t. 35-38184.
86
7. Geniusz pianistyczny
87
88
89
90
91
92
wspomnie A. B. Goldenweisera GCMMK Pastwowy Magazyn Centralny Miedunarodnoj Knigi, stenogram, cyt. za A. Aleksiejew, Russkije pianisty,
Moskwa 1948, s. 291, [w:] B. Rottermund, Koncertowa dziaalno Aleksandra Skriabina, op. cit., s. 4.
214Ibidem, s. 24.
215F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. I, s. 197.
93
brzmi up. Skriabina niezwykle potnie. Jego lewa rka jest zdumiewajca
inajtrudniejsze miejsca gra zrzadko spotykan lekkoci216.
Czy ijaki wpyw moga mie kontuzja rki na psychik ikomponowanie?
Odpowiedzi na to pytanie udziela nam sam kompozytor, zapisujc wswoim notatniku w roku 1892 roku czsto cytowane przez biografw sowa:
Najpowaniejsze wydarzenie wmoim yciu [] problem zrk. Przeszkoda
w osigniciu moich najwyszych celw CHWAY, SAWY. Nie do pokonania wedug lekarzy. To pierwsza powana poraka wyciu. Pierwsze
powane rozmylanie: pocztek analizy. Nadzieja wyzdrowienia, ale jednak bardzo ponury nastrj. Pierwsze zastanowienie si nad wartoci ycia,
religii, Boga. Cigle silna wiara wNiego (wJahwe raczej ni Chrystusa).
Modliem si caym sercem, gorco, chodziem do kocioa []. Krzyczaem
przeciw igraszkom losu, przeciw Bogu. Skomponowaem ISonat zmarszem aobnym217.
Potrzeba pianistycznej sawy by moe zaszczepiona przez Zwieriewa;
sawa, ktr wtamtych czasach trzeba by zapewne porwna do popularnoci dzisiejszych muzykw rozrywkowych, bya rwnie naturaln konsekwencj wybitnego talentu wykonawczego Skriabina. Nalea on do wykonawcw, jak ju czytalimy powyej, onietuzinkowej charyzmie iwyrazie
artystycznym. Trzeba powiedzie, e jako pianista Skriabin bardzo szybko
zyska niezwyk reputacj. By stale obecny na deskach scen koncertowych
przez niemal cae swoje ycie (za wyjtkiem okresu 3 lat midzy wiosn
1902 roku akwietniem 1905). Jego sawy jako wykonawcy nie zmniejszy
fakt, i po zagraniu recitalu dyplomowego wKonserwatorium Moskiewskim
Skriabin przez reszt ycia wicej nie wystpi publicznie zrepertuarem
innym, ni wasne kompozycje. By uzmysowi sobie jak znakomicie musia
gra zwrmy uwag, e potrafi wybi si na tle takich legendarnych dzi
pianistw (niektrzy byli rwnie kompozytorami), jak: Sergiusz Rachmaninow, Aleksander Iljicz Ziloti, Konstanty Nikoajewicz Igumnow, Aleksander
Borysewicz Goldenweiser, Matwiej Leontijewicz Presman, Emil Rozenow,
Leonid Aleksandrowicz Maksimow, Fiodor Fiodorowicz Keneman, Semeon Samuelson, Josif Aleksandrowicz Lewin (Josef Lhvinne), Jzef Kazimierz Hofmann (1876-1957), Wsiewood Iwanowicz Bujukli218 (1873-1920).
216A. Skriabin, Pisma, wybr iredakcja A. W. Kaszpierow, Moskwa 1965, s. 129,
[w:] I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 61.
217Ibidem, s. 168.
218Bujukli nie tylko by wyjtkowym pianist, oczym wiadczy choby jego niebywaa popularno wWarszawie na pocztku XX wieku, na ktrego koncerty podobno
przychodzio wicej publicznoci ni na samego Rachmaninowa. Skriabin powiedzia
onim: Bujukli jest jednym znajwybitniejszych pianistw wiata. Po premierze
III Sonaty wMoskwie w1900 roku, wrecenzjach mona byo przeczyta: Bujukli
gra Skriabina lepiej ni Skriabin. By moe midzy dwoma artystami wywizaa si swoista rywalizacja w1902 r. Bujukli poprosi Skriabina, by ten pozwoli
mu wystpi na wielkim koncercie wMoskwie, na ktrym kompozytor mia wyko-
94
95
96
Cho tak wybitnych interpretatorw pragnby chyba kady kompozytor, to zgodnie zwieloma relacjami, znich wszystkich Skriabin gra wnajbardziej wyjtkowy sposb, mia wsobie c o w i c e j ni tylko zdolnoci
wirtuozowskie imuzyczne. By wdosownym znaczeniu JEDYNYM wykonawc swoich dzie penych wysublimowanego natchnienia, oktrym mona
powiedzie, e to, co zafiksowane wzapisie nutowym stanowi zaledwie jedn
dziesit treci tych utworw istanowi ich integraln cz, ktr jedynie
sam autor zdolny jest odda. Inne wykonania poczynajc od moskiewskich
pianistw a koczc na Hofmannie daway zawsze to samo wraenie, e
zanika istota utworu a pozostaje jedynie zewntrzny szkielet, zewntrzny
obok. Od wszystkich innych pianistw Skriabin odrnia si wyjtkowo
rozwinit technik nerww, ktrej jest tak mao wkrgu pianistycznego
wiata. Dlatego tak trudno skopiowa t gr nie mwic ju o jej naladowaniu. Wszelka mechanizacja obca jest tej grze, uduchowienie zawarte
wnajmniejszych nawet detalach. Nigdy nie zwraca si do rozumu, lecz do
prawdziwego przeywania muzyki przez suchaczy223.
By fenomenem artystycznym, poruszajcym ipobudzajcym ludzkie natchnienie. By takim wykonawc, jakim by kompozytorem bezkompromisowym Prometeuszem sztuki, czynicym zwystpu metafizyczny akt stwrczy; Misterium, ktrym wjego przekonaniu sztuka powinna by. Jak mwi
ojego grze Leonid Sabaniejew: by to sekretny, liturgiczny akt. w wspomina,
e suchajc Skriabina nawet pasywni, obojtni suchacze czuli elektryczne
prdy dotykajce ich psychiki. To nie byo po prostu przeycie artystyczne. To
byo raczej co zupenie irracjonalnego, co co naprawd przekraczao granic
sztuki, takiej jak pojmujemy224. Jzyk muzyczny, tak kompletny, ywy wsamych kompozycjach iwich zapisie nutowym, mg osign swoj absolutn
peni dopiero wpostaci aktu zmaterializowania si wformie doskonaej,
podczas takiego wykonania jakie t w o r z y Skriabin. Jak pisa Grigorii
Prokofiew po jego moskiewskim koncercie w1915 roku: [] wielki sukces
iwraenie, ktre pozostao jest zachwycajce. To co czyni muzyk Skriabina zachwycajc to po prostu jego magiczna gra225. Awykonujc wasne
utwory faktycznie, sowo tworzy, wydaje si by najbardziej adekwatne.
Suchajc go znutami wrku uczniowie lub inni muzycy zauwaali, e gra
nie to co jest zapisane wnutach, e gra winnych tempach, zinn dynamik,
inn ekspresj irytmem, ale nawet zmas wariantw nutowych innych od
tych zapisanych iwydanych drukiem. Ale jak zgodnie podkrelaj wiadkowie, wwczas, podczas wykonania, te zmiany stosowane przez Skriabina, tak
223Wg
wspomnie A. B. Goldenweisera GCMMK Pastwowy Magazyn Centralny Miedunarodnoj Knigi, Stenogram, 8 Muzika 1912 nr 65, cyt. za A. Aleksiejew,
Russkije pianisty, Moskwa 1948, s. 291, [w:] B. Rottermund, Koncertowa dziaalno
Aleksandra Skriabina, op. cit., s. 5.
224F. Bowers, The New Scriabin Enigma and Answers, op. cit., s. 198.
225Ibidem, s. 197.
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
wykonywao jego nowe utwory, jednak on sam by ich najlepszym wykonawc. Dlatego, na cae szczcie, kontuzja rki nie cakiem przekrelia
funkcjonowanie Skriabina jako pianisty. Ukoczy Konserwatorium ztak
zwanym zotym medalem zfortepianu. Nie minie sze lat gdy zostanie,
wwieku 26 lat (wroku 1898) zaproszony do objcia profesury wKonserwatorium, wanie w klasie fortepianu, tym samym stajc si najmodszym
profesorem fortepianu w historii tej uczelni242. Jego umiejtnoci pianistyczne pomagay mu wpopularyzacji wasnych utworw fortepianowych,
ale rwnie iorkiestrowych. Bardzo czsto przed ich wykonaniem Skriabin
przedstawia je zarwno dyrygentom jak iorkiestrze, co oczywiste, na fortepianie. Wsplna analiza tych dzie musiaa by kluczowa dla zrozumienia
tak skomplikowanych i trudnych, szczeglnie jak na owe czasy przecie,
utworw. Wedug wspomnie jednego zuczniw Taniejewa, gdy Skriabin
gra swoje symfonie na fortepianie wraenie byo niezapomniane, ibrzmiay
duo lepiej ni grane przez orkiestr243. Mimo i utwory te byy tak absolutnie nowe, Skriabin jako wykonawca potrafi skutecznie je publicznoci
przedstawi, oczym wiadcz rwnie recenzje zkoncertw. Eugne George
wrecenzji koncertu Skriabina dla La Libre Critique pisa: jest fenomenem
icay jest energi iwitym pomieniem244.
Konstantin Balmont (1867-1942), znany poeta, tak wspomina Skriabina
po koncercie wSankt Petersburgu w1913 roku: Skriabin przy fortepianie.
Malutki idelikatny, ten dzwonicy elf [] to byo wpewnym sensie jaskrawo
przeraajce. Gdy zacz gra, to byo jakby emitowa wiato, jakby by otoczony czarodziejsk aur245.
Tatiana Szaborkina (1906-1986), wieloletni dyrektor Muzeum Skriabina
wMoskwie napisaa w1940 roku artyku pod tytuem Skriabin jako wykonawca. Zebraa wnim najczciej powtarzajce si sowa wrecenzjach zjego
koncertw: arytmiczny, nerwowy, magiczny, czarodziejskie kolory, pedalizacja, wiata dwikw, pauzy ichwile ciszy pene zamylenia246.
Otym jak gra iczego wymaga od grajcych, wspominaj zlekcji jakich
udziela wKonserwatorium jego uczniowie. Maria Soomonowna Niemienowa-unc przywouje wpamici lekcj, podczas ktrej Skriabin zagra Etiud As-dur Liszta: Potrafi wydoby p r a w d z i w y kwiat ztego utworu. Od
pierwszego akordu tej Etiudy, ktr Skriabin nazywa Pome dAmour.
Myl, e niewielu ludzi syszao takiego Liszta. [] Mawia: Musicie pieci
klawiatur. Nie uderza jakbycie jej nienawidzili. Do zwykych, schema242F.
109
s. 293.
Aleksiejew, Russkije pianisty, Moskwa 1948, s. 294, [w:] B. Rottermund,
Koncertowa dziaalno Aleksandra Skriabina, op. cit., s. 5.
249Ibidem, s. 290.
250Margarita Kiriowna Morozowa zdomu Mamontowa, uczennica iprzyjacika
kompozytora, po mu odziedziczya wielk fortun, co umoliwio jej dziaalno na
rzecz rosyjskich artystw. W1903 r. przyznaa Skriabinowi stypendium wwysokoci
248A.
110
Ztych wszystkich relacji wyania si nam obraz czowieka, ktry by cakowicie spjny ze swoj ide, ktry konsekwentnie, zarwno na polu kompozycji jak i wykonawstwa, potrafi przeamywa granice pragmatyzmu
iwznosi si ku wyynom artystycznego dowiadczenia. Pojmowa sztuk
jako form najwyszego owiecenia i tylko taka miaa dla niego warto.
Rwnie jako pianista dy do tego samego: by wystp by aktem inicjacji,
200 rubli miesicznie, ktre wypacaa nieprzerwanie do 1908 r. Niejednokrotnie
braa te na siebie koszty organizacji podry ikoncertw kompozytora.
251Ibidem, s. 289.
252L. Ross, The Talk of the Town, The Return, The New Yorker, nr z29 maja
1965, s. 19.
253Rycina z: A. Skriabin, Cay jestem pragnieniem nieskoczonym! Listy op. cit.,
wkadka.
111
duchowym rytem przeistoczenia, moliwie najwikszym zblieniem do pierwotnej ekstazy kreacji. Wanie to metafizyczne przejcie jest kluczem do
zrozumienia muzyki Skriabina. Cige przeamywanie tego co jest, wto co
moe by. Trik polegajcy na obrceniu wasnych emocji icierpie, cierpie
przecie tak powszechnych itosamych zludzkim yciem, na wewntrzn
si pochodzc zpragnienia iwiary wich zwycienie. Obcujc zfenomenem Skriabina-pianisty-wykonawcy, wyraniej jeszcze pojmujemy ewolucj
jego jzyka muzycznego, budowanego na fundamencie takich wanie dowiadcze, jakimi byy jego koncerty.
Jedynie w peni spjna i bezkompromisowa o s o b o w o moga pokona tak dalek drog ze swoj sztuk. To wanie dlatego cakowicie nowy
ioparty wznacznej mierze na dysonansach pny jzyk Skriabina jest tak
charyzmatyczny, oczywisty, brzmi tak jednoznacznie spjnie i wiarygodnie. Intuicyjnie sta si on naturalnym przedueniem procesu, ktry dry osobowo iintelekt kompozytora. Cho Skriabin metodycznie stara si
zintelektualizowa (awic zuniwersalizowa) swj jzyk kompozytorski, to
jedynie dziki potdze intuicji mg by on cakowicie spleciony ztosamoci iosobowoci kompozytora. To wanie ta jedno, ta komplementarno, mimo pozornej syntetycznoci jzyka muzycznego, oddziauje tak silnie
wsferze emocji iintuicji suchacza. Skriabin pianista, Skriabin kompozytor,
Skriabin czowiek to obraz jednej i tej samej idei idei ewolucji. Pogoni
za czym czego nie ma, lecz co moemy stworzy. Pozornie irracjonalnego
u n i e s i e n i a. Skriabin spersonifikowana ekspedycja ku rdom kreacji.
Takiemu wyzwaniu nie mg sprosta kto, kto nie by ju do tego gotowy
we wczesnej modoci. Ogrom przedsiwzicia, ktre Skriabin narzuci sobie
w tej bezkompromisowej misji, musia by tosamy z jego osobowoci tak
rdzennie, by tworzy nierozerwaln, spjn genetycznie cao. Po jego najwczeniejszych utworach, nawet ju wKanonie d-moll wyranie widzimy, i
mamy do czynienia zwybitnie wraliwym ina j a k i m wyszym poziomie artystycznym uksztatowanym czowiekiem. Etiuda cis-moll op. 2 nr 1 pokazuje
nam tego samego czowieka, jako ju wpeni uksztatowanego kompozytora.
Jednak dopiero Preludium H-dur op. 2 nr 2 potwierdza, i j z y k m u z y c z n y Skriabina jest now, jego wasn, niepowtarzaln i ewoluujc
drog. Preludium to zastosowanie irozwinicie elementw, ktre krystalizoway si we wczesnych kompozycjach; te elementy stan si cechami charakterystycznymi twrczoci Skriabina:
1. Denie do maksymalizacji efektu w ramach minimalnych rodkw
(wtym wietle jego przysze plany ogromnego Misterium mog wydawa si
zaskakujce, lecz zwaywszy na cel ktremu przywiecay, rodki nie wydaj
si by zbyt due).
112
113
Skrcenie na zasadzie odnalezienia odpowiedniej proporcji. Nie jest wana ilo, lecz jako. Jako powinna by przecie nadrzdnym celem. Ilo
nie ma wsobie wartociujcej charakterystyki. Dlatego Skriabin uwielbia
pisa miniatury. Wiadomo im krtszy utwr, tym atwiej dostrzec proporcje, mona by sparafrazowa Taniejewa. Tym atwiej zadba o jako.
Majc esencj trzeba tylko znale najprostsz dla niej form. By moe nie
majc esencji to wanie wielkoci formy przykrywa si ten brak? Jak
to powiedzia Thomas Jefferson: Najwikszym talentem jest nie uywanie
dwch sw, jeli mona uy jednego. Mniej znaczy wicej. Mikrokosmos jest
odbiciem makrokosmosu. Skriabinowi atwo jest pisa miniatury; nie cierpi
na kryzys twrczy. Preludium op. 2 jest wanie tak zaklt doskonaoci.
Zaledwie 17 taktw wystarcza by pozostawi wraenie spenienia.
114
116
pasji inatchnienia, czyniy Skriabina mczennikiem pracy iofiar na otarzu swego powoania264. Stryjenka Lubow wspomina proces tworzenia jaki
pochania modego Sasz: Gdy Szurinka by natchniony przypominao to
prawdziwe cierpienie. Stawa si cakowicie kim innym, nie odzywa si
do nikogo inie sysza gdy si do niego mwio. Wte dni nie odstpowaam
go na krok. Nie mona byo zostawia go samego. Wrodku nocy mia halucynacje, robi si lodowato zimny, siadywaam wwczas obok by trzyma
mocno jego gow wrkach. Dugo trwao zanim si uspokaja. Epizody te
zawsze koczy gorzkim paczem. Po tym zapada wsen ispa dugo, czasem
przez cay dzie, budzc si nie wczeniej ni oczwartej po poudniu. Po
obudzeniu natychmiast podejmowa dalsz prac, lecz czuo si spowijajcy
jego osob wielki spokj. Te ataki nerww zawsze pojawiay si gdy komponowa nowy utwr. Doktorzy byli zdania, i jego organizm nie jest wstanie
nady i wytrzyma tej kolosalnej mentalnej aktywnoci. Lecz w miar
upywu czasu, gdy dors ijego fizyczne siy, iwytrzymao si znacznie
zwikszyy, ataki te nkay go coraz rzadziej265.
Wkad Skriabina wrepertuar pianistyczny nie polega jedynie na samym
piknie jego utworw. Suchajc tak wielu pianistw (inie tylko pianistw)
grajcych zwyranym ograniczeniem czy wrcz blokad artystyczn, zrozumiaem, i pozorna egzaltacja Skriabina wydaje si by tak jedynie
na pocztku, by moe z uwagi na obowizujc norm czego w rodzaju
artystycznej poprawnoci. Myl, e generalnie wykonawstwo estradowe
muzyki potrzebuje zyska na intensywnoci artystycznego wyrazu. Skriabin
wymaga umiejtnoci wyzwolenia zsiebie maksymalnej intensywnoci emocjonalnej, ba! nieustannego jej przekraczania, co przywraca artycie-wykonawcy rzeczywiste sedno tego zawodu kreacj artystyczn. Jego muzyka,
bdca wezwaniem i wyzwaniem, wprawia w stan natchnienia i utrwala
tak potrzeb uartysty wodniesieniu do wykonawstwa rwnie kadej innej
muzyki. Osobicie czyni to isam Skriabin we wasnej osobie, jako profesor
fortepianu Konserwatorium Moskiewskiego.
264Jak piknie napisa otym powiceniu Wiaczesaw Iwanowicz Iwanow (1866-1949) wr.1917, bronic kompozytora przed fal oskare, jakoby skriabinowskie
Misterium miao by inspirowane megalomani: Nie wyobraa sobie, e zjednoczy
ludzko przez siebie, ale zdecydowanie pomimo siebie, poza sob, przez automatyczny imistyczny ruch wsplnoty ducha tych, ktrzy si zbior by uczestniczy wjego
Misterium bdcym jedynie materiaem do aktu sakramentu. Dla niego stworzenie
Misterium jawio si jako niemoliwe a do nadejcia chwili, wktrej jego ja si
rozpyno izostao zniszczone iktrego teurgiczna rka staa si jedynie narzdziem
Boskiej Woli akceptujcej powicenie jego osoby na ten cel (W. Iwanow, Pismo chlena sowieta Moskowskogo Skriabinskogo Obszczestwa predsedateliu Petrogradskogo
Skriabnskogo Obszczestwa po powodu knigi L. L. Sabaniejewa Skriabin, ss. 19-20,
[w:] R. Bird, The Russian Prospero: The Creative Universe of Viacheslav Ivanov,
University of Wisconsin Press 2007, s. 113).
265F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. I, s. 149.
117
118
119
s. 152.
Schibli, Alexander Skrjabin und seine Musik, op. cit., s. 37.
120
121
274Ibidem.
275S. Schibli podaje lata 1891-1892 (S. Schibli, Alexander Skrjabin und seine
Musik, op. cit., s. 412).
122
Skriabin otrzyma dyplom z wyrnieniem w zakresie studiw pianistycznych, lecz po uniemoliwieniu mu przez Areskiego moliwoci wczeniejszego ukoczenia przedmiotu kompozycji, unis si dum inie podj
pitego roku (tym samym otrzymujc tzw. May Zoty Medal za ukoczenie
jedynie fortepianu zwyrnieniem). Georg Sand napisaa wDziejach mojego
ycia oChopinie, i by dumny278. Zca pewnoci wtym rwnie Skriabin
by mu podobny. Koczc przygod zKonserwatorium w1892 roku, Skriabin nie wkracza zpustymi rkami wbyt wolnego strzelca na niwie sztuki.
Ugruntowana pozycja jako pianisty oraz renoma jego kompozycji, ktre tworz ju cakiem spory zbir, pozwalaj mu wystpowa czynnie zrecitalami
wypenionymi jedynie wasn muzyk (jak pisaem wczeniej, dyplom by
ostatnim koncertem, na ktrym Skriabin zagra utwory innych kompozytorw). Wtym samym roku Borys Piotrowicz Jurgenson (1868-1935) syszy
Skriabina na jednym ztakich koncertw idecyduje si wyda jego pierwsze
utwory drukiem w wydawnictwie swojego ojca i zaoyciela firmy, Piotra
Iwanowicza Jurgensona (1836-1904). Skriabin koczy Allegro appassionato
es-moll op. 4 (1887-1893)279 iISonat f-moll op. 6 (1892)280. Utwory te zawieraj
276S. Schibli za dat powstania op. 3 podaje rok 1889; F. Bowers iI. Beza zgodnie
podaj 1888-1890 (I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 237, F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. II, s. 284, S. Schibli, Alexander Skrjabin und seine Musik, op.
cit., s. 412).
277Ausgewhlte Klavierwerke (1967-1972), t. IV, Lipsk: Edition Peters, 1969, ed.
Gnter Philipp (ur. 1927), Plate E. P. 12482.
278M. Tomaszewski, Chopin. Czowiek, dzieo, rezonans, op. cit., s. 16.
279S. Schibli podaje lata 1887-1892.
280Kompozytor wykona j tylko raz wSt. Petersburgu 11 lutego 1894 roku. Czas
powstania Beza okrela na lata 1892-1893, Bowers 1892-1893, Schibli 1891-1892
(I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 237, F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. I,
s. 169, t. II, s. 284, S. Schibli, Alexander Skrjabin und seine Musik, op. cit., s. 412).
123
124
125
sze oznaki rodzcego si buntu. Przytocz jeszcze raz jego synn notatk
zdziennika: Najpowaniejsze wydarzenie wmoim yciu [] problem zrk.
Przeszkoda wosigniciu moich najwyszych celw CHWAY, SAWY.
Nie do pokonania wedug lekarzy. To pierwsza powana poraka w yciu. Pierwsze powane rozmylanie: pocztek analizy. Nadzieja wyzdrowienia, ale jednak bardzo ponury nastrj. Pierwsze zastanowienie si nad
wartoci ycia, religii, Boga. Cigle silna wiara wNiego (wJahwe raczej
ni Chrystusa). Modliem si caym sercem, gorco, chodziem do kocioa
[]. Krzyczaem przeciw igraszkom losu, przeciw Bogu. Skomponowaem
ISonat zmarszem aobnym289.
Wtym samym mniej wicej czasie opisuje swoj koncepcj rozwoju duchowego czowieka:
IDobro. Ideay. Prawda. Cel istniejcy poza mn (Wiara wBoga, ktry
umieci denie we mnie. Ktry da mi moliwo zdobywania, osigania.
Przez Niego iJego si).
II Rozczarowanie niemoc osignicia siebie. Tyrada przeciw Bogu.
III Poszukiwanie ideaw wsobie. Protest. Wolno.
IV Naukowe podstawy Wolnoci (Wiedza).
V Religia290.
Dwa lata pniej, w1894 roku Skriabin, mona powiedzie, osiga poziom
III wtajemniczenia z powyszej listy. Zapisuje wwczas swoje credo, ktre bdzie obowizywa (cho pniej, wramach ezoterycznych poszukiwa,
Skriabin osignie rwnie poziom IV) wzasadzie do koca jego ycia:
Aby sta si optymist w realnym tego sowa znaczeniu, czowiek musi
cierpie, zwtpi, anastpnie to pokona.
Nie zwasnej woli przyszedem na ten wiat. C robi?
Wsodkiej modoci, peny iluzji pragnie inadziei, upajaem si blaskiem
chway.
Czekaem objawienia zNieba. Jednak nie przyszo. C, co robi?
Szukaem wiecznej prawdy, pytaem si ludzi. Niestety, nie wiedzieli wicej ode mnie. C, co robi?
Szukaem wiecznego pikna, lecz nie znalazem. Tak jak pk kwiatu, ktry
nigdy nie rozkwita, moje uczucia zamary. Nocny deszcz przykry wiato dnia.
Szukaem ukojenia w nowym rdle, nowych kwiatach, ale nigdzie nie
znalazem. Dyem nie do zmiany tego co byo, lecz do powrotu do tego co
ju zostao wyczerpane, wzywaem to czego ju dowiadczyem.
Wyciu kadego czowieka wiosna przychodzi tylko raz. Ale spjrzmy, jak
ludzie goni za tymi boskimi snami, za tymi czarujcymi zudzeniami!
Wkocu znalazem spokj we wspomnieniach. Jednak gdy si przyzwyczaiem do nich, znikny. C, co czyni?
289Cyt.
290Ibidem,
126
ss. 187-188.
na ou mierci, wiedzc e umiera, Skriabin mia powiedzie Sabaniejewowi, e czuje si dobrze inie boi si: zawsze mwiem, e cierpienie jest
niezbdne [] mwiem prawd. Pokonaem cierpienie. Wiesz, czuj si naprawd dobrze teraz, mimo blu [] (F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit.,
t. II, s. 277).
293http://en.wikipedia.org/wiki/Exaltation_(Mormonism; [data dostpu: 11 V 2013].
294Odsyam przy okazji do opus magnum Gourdijewa: Opowieci Belzebuba dla
wnuka, ktre niedawno ukazao si wpierwszym polskim wydaniu, nakadem wydawnictwa Czarna owca (2009).
292Nawet
127
128
najlepszy zmoliwych, g e n i a l n i e naznacza jego dzieo. Opusy ztego okresu (mniej wicej od szstego do dwudziestego smego) nale do najbardziej
poruszajcych utworw wliteraturze fortepianowej. Wypeniaj je: motyw
walki, rozpierajcej nadziei, uniesienia nad wielkoci czowieczej woli, woli
bdcej zarazem ekstaz ycia.
Do utworw najpeniej obrazujcych stany emocjonalne ktrym ulega
kompozytor, ijednoczenie do najbardziej poruszajcych emocje suchacza,
zaliczy trzeba Dwa Impromptus op. 14 (1895).
Impromptu H-dur naley do najbardziej lirycznych utworw wdorobku kompozytora. H i p e r l i r y c z n a fraza otwierajca utwr jest powtarzana jako
temat przewodni cztery razy wtoku utworu. Temat ten oparty jest na charakterystycznie dramatycznym dla Skriabina rytmie dwie semki trioli
plus pauza szesnastkowa iszesnastka trioli. Ta grupa rytmiczna sprawia
wraenie wyrywania si do odlotu. Za czwartym przeprowadzeniem tematu uniesienie to jest jeszcze przeduone w tak charakterystyczny dla
Skriabina sposb fermat:
Pene natchnienia, czaru ex tempore, kolorytu Belle poque, Impromptu H-dur w peni podsumowuje dotychczasowy dorobek artysty. Zachwyt
nad chwil, ktra we wraliwoci twrcy trwa wiecznie ijako taka moe
zosta uwieczniona wjego dziele, jest cech charakterystyczn dla Skriabina, szczeglnie z wczesnego okresu twrczoci. Jak powiedzia Heine:
tylko prawdziwy poeta potrafi rozpozna pikno swoich czasw. Pikno to,
ktre nie jest jeszcze tak zdefiniowane jak czasw minionych, jest tosame
zksztatujcym si na jego gruncie geniuszem artysty, aartysta jako pierwszy je charakteryzuje. Skriabin wswoich notatnikach z1905 roku pisze300:
y zwykym yciem, anie mog. [] tu przyczyna tkwi we mnie samym []
(A. Skriabin, Cay jestem pragnieniem nieskoczonym!, Listy, op. cit., ss. 84, 90-91).
299Pierwsza edycja, Lipsk: M. P. Belaieff, 1897, Plate 1392, przedruk: Moskwa,
Gosizdat Muzsektor, n.d. (1926).
300F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. II, s. 63.
129
130
131
Fermaty dajce czas na uniesienie wnajwyszych punktach frazy (zgodnie zuwagami kompozytora nie naley tych fermat wykonywa zt sam
dugoci)309.
Uycie fermaty wtrakcie przebiegu frazy ma jeszcze czciej uSkriabina zadanie podkrelenia szczeglnie wzniosego ipompatycznego nastroju
poprzez wyduenie i, tym samym, zwikszenie dramatyzmu rytmu punktowanego, ktry tak czsto jest zapisywany nie poprzez kropk dodan by
przeduy nut, lecz zamiast niej pauz. Pauza taka, czsto technicznie
niewiele rnica si wwykonywaniu od nuty zkropk, nakrela jednak zupenie inny rys emocjonalny; uniesienie ni powodowane jest znacznie wiksze. Mona nieomal na p artobliwie powiedzie, i powoduje na moment
swego trwania zapowietrzenie, zatkanie od nadmiaru przepeniajcej
emocji. Zapis rytmu punktowanego zuyciem pauzy bardzo czsto jest wykorzystany wMazurkach op. 25, co zdaje si by bardziej oczywiste zuwagi
na skoczny charakter taca polskiego. Jednak wMazurkach op. 3 Skriabin
stosuje ten zapis tylko kilkakrotnie. Wyranie wida jak zczasem koncepcja
odrywania si do lotu, stajc si coraz bardziej uwiadomiona, wpywa na
charakter iform zapisu rytmu punktowanego, ktry, jak pamitamy, ewoluuje ju od wspomnianego modzieczego Kanonu d-moll.
309Ibidem.
310Pierwsza
311Pierwsza
132
Fermata na pauzie stanowi przykad maksymalnego wykorzystania rodkw do wydobycia podniosego, natchnionego wuniesieniu charakteru tego
motywu (icaej frazy). Wpraktyce wykonawczej rni si ona od np. fermaty
wImpromptu fis-moll op. 14 nr 2 zastosowaniem krtszego pedau lub jego
brakiem na nut poprzedzajc fermat.
312Ibidem.
313Pierwsza
133
Jedn z form koczenia poprzez zatrzymanie narracji zamiast pauzy lub fermaty jest zastosowanie dugiej nuty trzymanej przez dwa lub
wicej taktw.
315Pierwsza
316Ibidem.
317A.
134
W przypadku Impromptus fis-moll powolna figuracja, dajca sonorystyczne wypenienie brzmienia, jest jednoczenie rodzajem kontrapunktu. Efekt sonorystyczny w duo bardziej spektakularnej formie
Skriabin uzyskuje traktujc woal figuracji ju wybitnie kolorystycznie
wznacznie rozbudowanej formie. Od koca taktu 45. rozpoczyna si zachwycajcy epilog ekspozycji pierwszej czci Andante, ktrego melodia
wynurza si z oplatajcych j figuracji w partii lewej i prawej rki
(przykad 46., s. 137).
Wpnym okresie twrczoci Skriabin wykorzysta ten sam efekt, poddajc drugi temat IX Sonaty sonorystycznemu wzbogaceniu wtaktach 55-58
(przykad 47., s. 137).
318B.
Pasternak, IREMEMBER, sketch for an autobiography, [w:] Du Gard Mistral Pasternak, Noble Prize Library, Alexis Gregory and CRM Publishing, 1971,
ss. 255-256.
319Pierwsza edycja, Lipsk: M. P. Belaieff, 1897, Plate 1392, op. cit.
136
Wtaktach 87-91 odwrcona rola rejestrw (tym razem cay materia figuracji umieszczony zosta pod melodi) tworzy ten sam sonorystyczny efekt.
II Impromptu fis-moll op. 14, napisane wVitznau wSzwajcarii, jest duo
bardziej introspektywne, powstae na gruncie osobistego, wewntrznego
320Ausgewhlte Klavierwerke (1967-1972), t. V, Leipzig: Edition Peters, 1971, ed.
Gnter Philipp, Plate E.P. 12588.
321Ausgewhlte Klavierwerke (1967-1972), t. VI, Lipsk: Edition Peters, 1967, ed.
Gnter Philipp, Plate E.P. 12652.
322Ibidem.
137
procesu emocjonalnej walki kompozytora, ktry doprowadzi go wprzyszoci do zwycistwa nad saboci icierpieniem. Przychodzi tu na myl wers
Tadeusza Rewicza: Dopki nie poczujesz si nieszczliwy, nie narodzi si
wtobie poezja! (Przygotowanie do wieczoru autorskiego)323. Wanie na osi:
cierpienie bunt wyzwolenie coraz czciej w latach 1894-1895 oscyluje
Skriabin; nawouje do zwycistwa wrodkowych czciach quasi choraowych
(czci te zawsze s winnej tonacji wImpromptu), wktrych dramatyczne,
pompatyczne akordy zwiastuj, nieomal proklamuj wol wielkoci, wolnoci
itriumfu. Walka ze sabociami, ktre szarpi nerwy kompozytora, to geneza
jego ewolucji. Jak pisze do M. P. Bielajewa (przed 3 [15] kwietnia 1895 roku):
Raz nazwa mnie Pan wlicie niezaradnym, iwie Pan, e rzeczywicie pod
pewnymi wzgldami jestem dzieckiem najzupeniejszym: kroku jednego pewnego nie mog zrobi. Iwci skrajne nastroje: to nagle okazuje si, e mam
si mnstwo, wszystko przezwycione, wszystko moje, to znw wiadomo
zupenej niemocy, jakie zmczenie iapatia, rwnowagi nie ma nigdy324.
Otym, e kompozytor by wtym czasie wbardzo zym emocjonalnym stanie donosi wlicie do Natalii Sekieriny Konstanty Igumnow, ktry spotka
Skriabina wBerlinie po 15 sierpnia 1895 roku (Igumnow rwnie utrzymywa korespondencj zNatali): Aleksander Nikoajewicz wydaje si emocjonalnie roztrzsiony, ma skoatane nerwy []. Robi wraenie osoby, ktrej
ju nic nie zostao wprzyszoci, ktra ma bardzo mao teraz, adla ktrej
wszystko naley do przeszoci. Mwi e jest najszczliwszym czowiekiem
na ziemi, ale ju na wydechu syszymy e ju przyszed czas aby odej, e
pragnie umrze bardziej ni cokolwiek innego, et cetera325.
Wdrugiej czci Impromptu fis-moll mamy do czynienia zjednym znajwyrazistszych przykadw takiego powstaczego woania. Schemat owych
czci rodkowych zarysowuje si ju w10 Mazurkach op. 3 (1888-1890)326,
szczeglnie w ostatnim z nich, Mazurku es-moll. Swobodna forma budowy Impromptu, jake czsto tradycyjnie (Schubert, Chopin) przybierajca
schemat A-B-A1, wwyrany sposb bliska bya rwnie iSkriabinowi, ktry
na przestrzeni szeciu lat komponuje ich dziewi: Impromptu la Mazur
C-dur op. 2 nr 3 (1889), 2 Impromptu la Mazur gis-moll op. 7 nr 1 iFis-dur
nr 2 (1891)327, 2 Impromptu fis-moll op. 10 nr 1 iA-dur nr 2 (1894), 2 Im323T. Rewicz, Przygotowanie do wieczoru autorskiego, [w:] tego, Utwory zebrane: Pisma, t. III, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 2004, s. 278.
324A. Skriabin, Cay jestem pragnieniem nieskoczonym!, Listy, op. cit., s. 71.
325F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. I, s. 207.
326S. Schibli za dat powstania op. 3 podaje rok 1889, F. Bowers iI. Beza zgodnie
podaj 1888-1890 (I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 237, F. Bowers, Scriabin ABiography, op. cit., t. II, s. 284, S. Schibli, Alexander Skrjabin und seine Musik, op. cit.,
s. 412).
327Bowers iBeza podaj dat 1891, Schibli podaje 1891-1892 (F. Bowers, Scria
bin: ABiography, op. cit., t. II, s. 288, I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 239, S. Schibli,
Alexander Skrjabin und seine Musik, op. cit., s. 412).
138
Cz rodkowa wAs-dur, zaczynajca si wtakcie 48., jest rwnie winnym metrum (zmiana taktu z44 na 128 ).
W owych czciach wskazanych wyej dzie rodzi si Skriabin nowy
Prometeusz sztuki, ktry na naszych oczach przezwycia sabo, lk, poddanie, apati; poprzez heroiczny bunt, romantyczny krzyk iproklamacj woli
zwycistwa bdzie nis sztandar epoki.
328Pierwsza
139
332Ibidem,
140
chciaam aby wiat wiedzia, e Skriabin kiedykolwiek dowiadczy jakiegokolwiek odrzucenia. Ale przecie, czy mogam zrobi inaczej? Ten ukochany
czowiek nie znalazby szczcia, gdybym baa si powiedzie mu nie. Jak
mogabym by on dla niego, geniusza? Moja intuicja podpowiedziaa mi
prawd iwaciw drog, ipodjam waciw decyzj333.
ss. 186-187.
z: I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 37.
141
Koniec jest jednoczenie pocztkiem. Rok 1894 przynis Skriabinowi najwikszy zwrot wkarierze kompozytorskiej; zainteresowa si nim synny protektor imecenas rosyjskich kompozytorw Mitrofan Piotrowicz Bielajew
(1836-1904). Wprzypadku Skriabina mona miao powiedzie, i Bielajew
sta si pod wzgldem zawodowym najwaniejsz dla Aleksandra osob336.
335Plato,
142
Mitrofan Bielajew.
Obraz autorstwa Ilji Jefimowicza Riepina (1844-1930)337.
Skriabinem, potrafi kilkakrotnie uci geniuszowi skrzyda, np. piszc do niego
5 maja 1900 roku: Postanowiem [] powiedzie Ci co raczej nieprzyjemnego []. Nie bd publikowa takiej kompozycji [chodzi o plany II Symfonii].
Wybacz mi moj przyziemno, ale musz rwnie powiedzie, e Twj duet
ifinaowy chr udaj IX symfoni, as tylko pierwsz (F. Bowers, Scriabin:
ABiography, op. cit., t. I, ss. 216, 213, 274).
337Rycina z: http://www.wikiart.org/en/ilya-repin/portrait-of-music-editor-and-patron-mitrofan-petrovich-belyayev-1886; [data dostpu: 5 VI 2014].
143
Temat rosyjskiego mecenatu, znany nam dobrze zbiografii Czajkowskiego, ktremu wieloletnia pomoc Nadiedy von Meck umoliwia swobodn
prac twrcz (mg wwczas m.in. zrezygnowa zpracy wKonserwatorium
Moskiewskim), opiewany by przez wielu artystw drugiej poowy XIX wieku. Wroski zAnny Kareniny Lwa Tostoja myla, e [] jako rosyjski mecenas, winien dopomc artycie bez wzgldu na to, czy obraz jego jest dobry,
czy zy338. Iwan Turgieniew (1818-1883) zauway, i rosyjski mecenat jest
wyjtkowy, bez precedensu whistorii innych krajw. Zwrci uwag, i tylko
wRosji mecenat faktycznie istnieje339. Fiodor Szalapin wswoich wspomnieniach pisa orosyjskim mecenacie: [] protegowa sztuce wpenym tego sowa znaczeniu [], kocha sztuk dusz isercem340.
Podoa takiego pospolitego ruszenia zpomoc dla sztuki wRosji naley
szuka wpewnego rodzaju kompleksie niszoci zrodzonym wobec wzmoonego kontaktu ze sztuk Zachodu. Artyci iarystokracja rosyjska podrujc
po Europie musieli widzie kolosaln przepa dzielc opnion wrozwoju
cywilizacyjnym Rosj od takich krajw, jak Niemcy, Francja czy Wochy.
Oczywicie sytuacja artystw od wiekw bya i jest trudna wszdzie (jak
ju zauway Gajusz Petroniusz wswoim Satyrykonie Nie wiem, jak to si
dziej, e siostr talentu jest bieda341). Ale zacofane rosyjskie prawo ograniczajce moliwo interesujcej kariery artystw rosyjskich, do pierwszej
poowy XIX wieku zatrzymao wrozwoju kultur tego kraju. Rodzio to silne
zorientowanie wyszej klasy spoecznej na Zachd. Fascynacja kultur Zachodniej Europy, obc przecie iniezrozumia dla wikszoci Rosjan, nie
moga by rozwizaniem dla kultury rosyjskiej, kcia si ona rwnie zimperialistyczn dum rozrastajcego si mocarstwa.
Inteligencja rosyjska szybko zdaa sobie spraw, i jedynie kadc nacisk
na oryginalno, wyjtkowo iautentyzm sztuki rosyjskiej jest ona wstanie
podnie si zpowstaego kompleksu irozwin skrzyda. Ico wicej, tylko
jako taka, nowa, oryginalna iciekawa bya wstanie zainteresowa sob
Zachd. Jak pisa Turgieniew wlicie do Wadimira Stasowa342: [] bd si
cieszy zrodzimej sztuki jako pierwszy!343 Rosyjscy pisarze zzapaem podjli si misji uwiadamiania wtym kierunku spoeczestwa itym sposobem
powsta bardzo szybko silny ruch narodowociowy wsztuce rosyjskiej. Jego
efektami, jak dobrze wiemy, jeszcze wXIX wieku zachwyci si cay wiat
izachwycamy si nimi do dzi. Ale zanim sztuka rosyjska wpeni bdzie moga korzysta zdobrodziejstw mecenatu, wielu kompozytorw (choby zPo338L.
144
tnej Gromadki) bdzie zmuszonych dorabia na drug zmian najczciej parajc si zajciami nie majcymi nic wsplnego ze sztuk. Sytuacja
bdzie si poprawia dziki wanie takim nazwiskom jak Bielajew, ktrego
dziaalno jak pisa Rimski-Korsakow miaa wprzyszoci tak ogromne
znaczenie dla rosyjskiej muzyki344.
Bielajew, ktry zdoby fortun na handlu drewnem, sta si synny
wkrgach muzycznych po tym, jak w1885 roku zaoy wLipsku wasne
wydawnictwo nutowe (Wydawnictwo M. P. Bielajewa), majce na celu propagowanie twrczoci rosyjskich kompozytorw izabezpieczenie ich praw
autorskich wEuropie. Rwnie Nagroda Glinkowska, przyznawana corocznie od 1884 roku dla autorw najciekawszych kompozycji muzyki rosyjskiej, bya jego fundacji. Skriabin by jej laureatem niemal kadego roku.
Bielajew od samego pocztku pozna si na wyjtkowoci Skriabina; jak
wspomina Aleksander Wiaczesawowicz Ossowski (1871-1957): Bielajew
od pierwszej chwili wyczu talent Skriabina, ale komitet wydawnictwa
(Rimski-Korsakow, Ladow, Gazunow), ktry zosta powoany przez Bielajewa, by spenia rol najwyszego arbitra wocenie wartoci artystycznej
proponowanych do wydania utworw, nie osign jednomylnoci: Rimski-Korsakow iGazunow przeciwni byli wydawaniu tych wczesnych opusw
Skriabina. Tylko Ladow stanowczo popar Bielajewa, iten ostatni sam podj decyzj wydrukowania utworw nowego kompozytora, ktry spodoba
mu si od razu ina zawsze345.
Na wie otym Skriabin pisze do swojego nowego patrona na pocztku
wrzenia 1894 roku: Wielce Szanowny Mitrofanie Pietrowiczu, Prosz przyj wyrazy szczerej wdzicznoci za dobre yczenia. Ze swej strony postaram
si nie zawie pokadanych we mnie nadziei iodda wszystkie siy rozumu
i woli na sub kochanej sztuce. Bogosawi los, ktry na moj yciow
drog zesa mi Pana, iprosz oprzyjcie zapewnienia ocakowitym oddaniu
iwdzicznoci346.
Bielajew za wydawane utwory paci sowicie, sa Skriabinowi stypendium, podarowa koncertowy fortepian (Becker najlepsza marka wRosji
artystami tej firmy byli Nikoaj Rubinstein iJzef Hofmann) ico wicej, zaj
si promowaniem Skriabina (oprcz wydawania drukiem jego utworw) organizujc mu koncerty, wieczory promujce jego utwory oraz wprowadzajc
go na petersburskie salony (Bielajew mieszka wPetersburgu). Na jednym
ztakich salonowych koncertw wdomu Bielajewa Skriabin zyskuje potnego sprzymierzeca: Wadimir Stasow, najwikszy rosyjski krytyk, przyjaciel
Tostoja iTurgieniewa, zachwyca si jego muzyk. Ale jak to zwykle bywa,
344N. Rimski-Korsakow, Kronika mojego ycia muzycznego, Moskwa 1955, s. 149,
[w:] I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 40.
345A. W. Ossowski, Przedmowa do Pism A. N. Skriabina do A. K. Ladowa. Zbir
Orfej, ks. I, Piotrogrd 1922, s. 155, [w:] I. Beza, Skriabin, op. cit., s. 40.
346A. Skriabin, Cay jestem pragnieniem nieskoczonym!, Listy, op. cit., s. 59.
145
146
sji nie miaa sobie rwnych. Gdy Czajkowski pozna Tostoja, tak pisa
do swojego brata: Jestem teraz bardzo wanym ptaszkiem, [] poznaem
hrabiego Tostoja)349, ktry po wysuchaniu jednego preludium Skriabina
powiedzia do swojego sekretarza Walentego Bugakowa (1886-1966): Jakie to szczere! Aszczero jest najcenniejsza, ponad wszystko. Po tym jednym utworze mona ju powiedzie jak wielkim jest artyst []350. Tostoj
jeszcze raz potem zaprosi Skriabina do swojego majtku wJasnej Polanie.
Obaj artyci mieli bardzo podobne spojrzenie na sztuk: Ipodobnie jak si
odbywa ewolucja wiedzy to znaczy prawdziwa, potrzebniejsza wiedza wypiera izastpuje wiedz bdn iniepotrzebn tak samo odbywa si ewolucja uczu za pomoc sztuki: wyparte zostaj uczucia nisze, mniej dobre,
mniej potrzebne ludziom do szczcia, przez lepsze, bardziej potrzebne do
szczcia. Na tym polega powoanie sztuki. Idlatego pod wzgldem treci
sztuka jest tym lepsza, im bardziej spenia to powoanie, itym gorsza, im
spenia je mniej351.
Obaj byli pod silnym wraeniem dzie Schopenhauera (Tostoj wlicie do
A. A. Feta 30 sierpnia 1869 roku, po przeczytaniu Die Welt als Wille und Vorstellung [wiat jako wola iprzedstawienie] powiedzia osobie: aden student
nie nauczy si tak wiele na jego wykadzie, jak ja tego lata)352.
Podobnie jak Skriabin, Tostoj (przynajmniej wedug relacji Piotra Czajkowskiego) odrzuca Beethovena i w zasadzie cae klasyczne dziedzictwo
europejskie (Czajkowski nie mg przebole jak takie pogldy, wedug sw
Czajkowskiego gupie iobraliwe, mogy przej przez usta najwikszego
pisarza rosyjskiego a nawet europejskiego, za jakiego Czajkowski uwaa
Tostoja)353. Skriabin pniej jednak wcharakterystyczny dla siebie sposb
zbywa wiatopogld Tostoja. Jak wspomina Borys Pasternak: kci si
[Skriabin P..] z moim ojcem na temat ycia, sztuki, Dobra i Za, atakowa Tostoja, wyznawa idee Nadczowieka, amoralno iNietzscheizm354.
Podczas gdy dla Tostoja synonimem powoania sztuki bya chrzecijaska
moralno, u Skriabina ten sam cel, jeli ju szuka kontekstu, mia by
osignity przez dionizyjsk apoteoz kreacji.
Mimo osobistej poraki irozwianych zudze co do maestwa zNatali, Skriabin na polu zawodowym wici triumfy. Wmaju 1895 roku, na fali
349Ibidem,
350Ibidem.
s. 197.
147
do M. P. Bielajewa z4 [16] maja 1895 r.: [] Heidelbergiem jestem zupenie zachwycony. To jedna zprzyczyn, dla ktrych zostan tu kilka dni [].
356A. Skriabin, Cay jestem pragnieniem nieskoczonym!, Listy, op. cit., ss. 85,
91, 114.
357Wlicie do M. P. Bielajewa 6 [18] kwietnia 1895 r. pisze zMoskwy: [] ateraz
pracuj nad pierwsz czci Sonaty gis-moll (zPresto) imoe za miesic skocz.
Wlicie z11 [23] padziernika 1895 r. donosi Bielajewowi zMoskwy: Cay ten tydzie
pracowaem nad Sonat gis-moll, wkrtce, zdaje mi si, bdzie skoczona. Wasilij
Ilicz [Safonow P..] uwaa j za lepsz od f-moll.
Z Moskwy w padzierniku 1895 r. pisze do A. K. Liadowa: [] sonat prawie skoczyem, pozostay jakie drobiazgi i wtpliwoci co do przebiegu [].
List z17 [29] marca 1896 r. zParya do Bielajewa: Myl, e nastpn ukoczon
rzecz bdzie II Sonata.
I jeszcze z Parya, 6 [18] kwietnia 1896 r.: Napisaem ca Sonat gis-moll,
ateraz musz j ca przepisywa oraz z23 maja [4 czerwca] 1896 r. zRzymu: wyl
Panu std Sonat gis-moll, cho Pan itak nie zechce jej wyda.
Wlicie z12 [24] czerwca 1896 r. zRzymu: Sonat wprawdzie skoczyem, ale
z u p e n i e nie jestem zniej zadowolony, pomimo siedmiu przerbek. Co mi si
zdaje, e trzeba oniej na jaki czas zapomnie.
List zParya z2 lipca 1896 roku: Allegro [Allegro koncertowe op. 18] mnie nie zadowala; jest ju napisane, tak jak iSonata, ale oba te utwory ulegn wielkiej przerbce.
List zNiniego Nowogrodu z15 [27] lipca 1897 r.: II Sonata jeszcze nie skoczona.
Z Parya, z 26 padziernika [7 listopada] 1897 r.: piesz poda Ci mj adres,
atake poprosi Ci, aby mnie zawiadomi jak najprdzej czy otrzyma Sonat
wysan zWiednia [].
ZParya, z27 stycznia [8 lutego] 1898 r.: Wysaem Ci korekt Sonaty, trzeba tam
bdzie zamiast dwu taktw, zmieci cztery, to chyba moliwe?
ZParya, z9 lutego [21] 1898 roku: [] wypisuj Ci dwa takty Sonaty, tak jak
powinny by wydrukowane: Spodziewam si, e ta zmiana take si podoba Anatolijowi Konstantinowiczowi [Liadowowi P..].
(A. Skriabin, Cay jestem pragnieniem nieskoczonym! Listy, op. cit., ss. 72, 101,
103, 116, 120, 128, 129, 133, 161, 166, 174, 175).
148
Skriabin wykonuje na kilku koncertach tylko drug cz Sonaty: Presto358. Chce wykona ca Sonat (ktra jeszcze nie jest skoczona na tyle,
by odda j do druku) na wanym koncercie wPetersburgu jesieni 1895
roku, ale nerwy odmawiaj mu posuszestwa. Prosi Igumnowa ozastpstwo. Jest grudzie, rozstaje si z Natali. Jedzie z Safonowem do Petersbuga, spotykaj si zBielajewem iwSylwestra razem wyruszaj na
tourne koncertowe: Pary, Bruksela, Berlin dalej ju bez Bielajewa,
ktry wrci do Rosji Holandia, Belgia, Niemcy iznw Pary. WParyu
Skriabin skomponowa sze preludiw: op. 11 nr 8 i22, op. 17 nr 1 i2,
op. 15 nr 4, op. 17 nr 3359.
Te 47 preludiw napisanych wlatach 1894-1896 wielu melomanw darzy
wyjtkowym uczuciem. Zpowodzeniem mona powiedzie, e kompozytor
wtych maych utworach zawar pene spektrum najpikniejszych, najszlachetniejszych emocji. Rnorodno kolorw, nastrojw, pomysw (cho cz
znich mona grupowa tematycznie rzucajcymi si woczy podobiestwami
wielu elementw jzyka muzycznego), ale nade wszystko, owa Tostojowska
szczero tych utworw sprawiaj, e wraca si do nich stale. Idee, ktre
skdind tak zachwycaj nas uSkriabina, nie pojawiaj si jeszcze wtych
utworach (cho wtym samym czasie ukazane s ju wjego Impromptus).
Skriabin jest wtych szczerych Preludiach sob, jest czowiekiem, ktrego istnienie nawet (amoe dlatego!) jeli bolesne, pene dramatw itargajcych
szlachetnych uczu jest wnaszym wiecie najwyszym piknem.
Wanie na kanwie zachwytu nad piknem wiata wjego fizycznej formie
powstaje II Sonata-Fantazja gis-moll op. 19 (1892-1897). Dugi czas powoywania jej do ycia pozwala nam bliej przyjrze si procesowi komponowania uSkriabina. Po pierwsze Skriabin jest idealist; wic obsesyjnie
wymaga od swojego dziea perfekcji iideau. Pewnie dlatego bywa nerwowy
wystpujc na estradzie, idlatego jest taki niepewny wyciu ([] Kroku
pewnego nie mog zrobi360) dokucza mu podwiadomy strach przed wybraniem tego co gorsze. Proces komponowania duej icisej formy, jak jest
sonata, wymaga zdolnoci precyzyjnej organizacji, ktra nie ley wnaturze
Skriabina iktrej Skriabin si dopiero nauczy. Wlicie zMoskwy do Anatolija Konstantynowicza Liadowa361 (1855-1914) wpadzierniku 1895 roku,
358Po
jednym zpierwszych wykona tej czci (by moe pierwszym) wPetersburgu wlutym 1895 r., Wadimir Stasow komentowa: Potem gra swoj Fantazj
[Presto zSonaty-Fantazji] idobry Boe, to byo wspaniae!!! Wszyscy [Rimski-Korsakow, Liadow, Blumenfeld, awrow, Bielajew iStasow s wczeniej wymienieni
jako obecni na koncercie] krzyczelimy i zmusilimy go do powtrzenia tej czci
(F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. I, s. 196).
359Ibidem, s. 215.
360A. Skriabin, Cay jestem pragnieniem nieskoczonym! Listy, op. cit., s. 71.
361Inna czsto spotykana polska pisownia nazwiska kompozytora to: Ladow. Liadow sta si szybko przyjacielem Skriabina. Nie tylko popar kandydatur Skriabina
wpamitnym gosowaniu witej trjcy, jak bya nazywana rada opiniujca wy-
149
150
151
152
wAllegro appassionato es-moll op. 4 (powstae zprzerobionej wczesnej Sonaty es-moll), wKoncercie fis-moll op. 20 iwpewnym sensie wFantazji op.
28. Pamitamy, e do czasw Skriabina wRosji komponuje si mao sonat,
dzi za wyjtkiem Wielkiej Sonaty G-dur P. Czajkowskiego nie wykonuje si
praktycznie adnej napisanej przed Skriabinem. Tym samym kompozytor
przeciera rodzimy szlak wtym gatunku. Zbir wszystkich sonat Skriabina
jest doskonaym obrazem ewolucji jzyka muzycznego tego kompozytora.
Pisa je na przestrzeni caego swojego ycia izawsze kada kolejna sonata
wnosia zupenie nowe elementy do jzyka muzycznego ido formy sonatowej.
Cay zbir sonat Skriabina pozostaje chyba bez precedensu bo, co warte
podkrelenia, Skriabin na tej drodze nie potyka si ani razu wszystkie
sonaty Skriabina s arcydzieami.
Trudno domniemywa co sprawio, i Skriabina tak zainteresowaa ta
klasyczna forma. By moe powodowaa nim ambicja sprostania wyzwaniu
rygorw tej formy. By moe jego cisy, byskotliwy umys, doskonale iinstynktownie odnajdywa si wlogice allegra sonatowego. Lecz moe forma
ta wpisuje si jakim swoim ukrytym sensem wideologi Skriabina? Mona
by si doszukiwa pewnej analogii wdeniu kompozytora do zjednoczenia
si wekstazie, zjednoczenia zmysw, zjednoczenia tego co ziemskie ztym
co wieczne, do poczenia dwch biegunw, dwch tematw mskiego
ieskiego wekspozycji allegra sonatowego. Do wyruszenia z nimi wpodr, wprzetworzeniu, do lotu ku gwiedzie, do przejcia walternatywn,
now, przetransponowan rzeczywisto repryzy. Do drogi jak musi przej
czowiek, bohater temat, by poddany testom, zawirowaniom iwyzwaniom
przetworzenia, mg je wszystkie przezwyciy iwyj znich zintegrowany
wpenej krasie, niezadranity przez prby losu, zaprezentowany na nowo
wwersji repryzy.
Trudno z jak przyszo Skriabinowi ukoczy swoj pit prb, by
moe naley upatrywa wcharakterze utworu, ktry jak chyba aden inny
wtwrczoci kompozytora, zblia si do impresjonizmu. Inspiracj utworu,
ijednoczenie tematyk, bardzo silnie wyczuwaln, jest morze. Do niektrych recitali, gdy wykonywa Sonat, Skriabin docza not programow374
tumaczc powstanie Sonaty: [] pod wpywem morza, ajej pierwsza cz
reprezentuje cisz poudniowej nocy nad brzegiem; przetworzenie jest wyrazem mrocznego wzburzenia gbokiego morza. Repryza w E-dur ukazuje pieszczot wiata ksiyca, ktra spywa zaraz po zapadniciu pierwszej
ciemnoci nocy. Druga cz, presto, odzwierciedla ogrom oceanu wzburzonego wczasie burzy375.
374Skriabin
153
377Ibidem,
154
155
156
Ekspozycj czci pierwszej zamykaj, zarwno w partii lewej, jak i prawej rki, motywy grupowane ukami frazowymi i motywicznymi w falujcy sposb.
382A.
157
158
Pocztek zowym podniesieniem podstawy akordu zprymy gis na kwint dis, zaiste przywodzi na myl rytualne podniesienie podczas Mszy witej, gdy towarzyszy temu ceremoniaowi uderzenie w gong (lub dzwonki).
Idiom morza uSkriabina przestaje by zwykym fizycznym dowiadczeniem,
Skriabin symbolicznie przeistacza jego byt, ktry wdziele kompozytora do387A.
388Pierwsza
159
Gdyby nie rytm punktowany, to triole wpartii prawej rki byyby udzco
podobne do tych wII Sonacie.
Jak ju pisaem przy okazji dziecicego Kanonu d-moll, uSkriabina moemy odnale powtarzajce si motywy isymbole. Najczciej poszczeglne
389A.
160
Ta rozdrobniona figuracja przemawia do nas dosownie podwjnie zdrobniale, czule ipieszczotliwie, tak jak tylko Sowianie iich jzyk to potrafi.
Jzyk rosyjski Skriabina rwnie obfituje wnajwyszego stopnia zdrobnienia, czego przykadem s choby jego listy. Szczeglnie pomysowy wzdrob392A. Skriabin, Ausgewhlte Klavierwerke (1967-1972), t. V, op. cit., Plate E.P.
12588.
162
Przepikna, liryczna rodkowa cz utworu i owo zdrobnienie melodyczne wyraajce ipodkrelajce specjaln czuo, ktre wtakcie 235. wypowiedziane po raz trzeci zostaje poddane jeszcze wikszemu rozdrobnieniu.
393Ciekawostk dla psychoanalizy moe by zacieranie granicy midzy rodzajem
eskim imskim, gdy czasem zwraca si do ony: Kochany mj, Mj kochany,
egnaj, mj miy.
394A. Skriabin, Cay jestem pragnieniem nieskoczonym! Listy, op. cit., s. 295.
395Schibli podaje lata 1887-1892 (S. Schibli, Alexander Skriabin und seine Musik, op. cit., s. 412).
396Pierwsza edycja, Leipzig: M. P. Belaieff, 1894, Plate 1013. Przedruk: Moskwa:
Muzgiz 1931.
163
Czuo melodyki Skriabina zostaje wyraona wrozdrobnieniu rytmicznym: decymola semkowa pieszczotliwie wypenia dwie ip miary mieszczc dwa razy wicej nut ni zwyka metryczna grupa semkowa, co sprawia
wraenie zdrobnienia.
397Pierwsza
164
Motywy kwintolowe wpartii prawej rki wtakcie na 34 stanowi zdrobnienie szesnastek. Ich dystrybucja rytmiczno-harmoniczna wprowadza, obok
nastroju okrelonego przez Skriabina sowem inaferando400 (co nieuchwytnego), nastrj sodyczy, magicznej subtelnoci iniezwykej czuoci, wzwizku ztym utwr ten jest czasem nazywany Poematem pocaunkw.
399A. Skriabin, 24 Preludes, ed. Gnter Philipp, Ausgewhlte Klavierwerke (1967-1972), t. II, Leipzig: Edition Peters, 1967, Plate E.P. 12359.
400Skriabin omykowo (amoe celowo?) stosuje sowo, ktre nie istnieje wsowniku jzyka woskiego. Kompozytor nie zna pynnie woskiego iby moe zasugerowa
si hiszpaskim, portugalskim bd ladino, wktrych wystpuje czasownik aferrar
chwyta. Po hiszpasku aferrando oznacza wic bdzie imiesw chwytajc.
Dodajc przedrostek in Skriabin najpewniej chcia wyrazi zaprzeczenie sowa
chwytajc co naleaoby tumaczy: nieuchwytnie. Prawidowe brzmienie sowa
wjzyku woskim to: inafferrabile.
Rozdzia III
Lot ku gwiedzie
oemat Fis-dur op. 32 nr 1 (1903), pierwszy zdwch poematw skadajcych si na opus 32, stanowi punkt kulminacyjny ewoluowania
subtelnoci jzyka muzycznego Skriabina. Cho kompozytor napisze jeszcze
wiele utworw penych czaru iciepa, takich jak np.: Walc As-dur op. 38,
Preludium G-dur op. 39 nr 3, Mazurek Des-dur op. 40 nr 1, Mazurek Fis-dur
op. 40 nr 2 czy Etiudy op. 42 nr 4 i8, to aden znich nie moe rwna si
nateniem iskal subtelnoci zPoematem Fis-dur.
Poemat jest, mona powiedzie swego rodzaju przywitaniem si Skriabina ztym zupenie nowym gatunkiem, ktry stanie si jemu od tego czasu
szczeglnie bliski (napisze potem jeszcze 21 poematw, wtym trzy ostatnie
symfonie bdce jednoczenie poematami na orkiestr Symfonia nr 3 Boski poemat op. 43, Poemat ekstazy op. 54 iPrometeusz: Poemat ognia op. 60).
Swobodna forma muzyczna na instrument solo onazwie Poemat nie istniaa
przed Skriabinem (chyba e zakwalifikowa tutaj Poemat Ernesta Chaussona
na skrzypce iorkiestr napisany w1896 roku). Trzeba rwnie zauway,
e forma poematu stworzona przez F. Liszta wmuzyce symfonicznej miaa
bardziej programowe, albo obrazowe odniesienie. Wmuzyce Skriabina poemat oznacza co zupenie innego, co nieuchwytnie piknego, jaki zaklty
wdwikach duchowy czar; co co wymyka si wanie zobrazowaniu. Mona
powiedzie, e do dzi forma ta nie znalaza lepszego od Skriabina kontynuatora. Pojawienie si jej wchwili, gdy Skriabin krystalizuje swoje idee filozoficzne afirmujce kreatywno, wydaje si nie by przypadkowe. Zwrmy
uwag, i sowo poemat wjzyku greckim poima, zktrego si wywodzi,
oznacza co stworzonego, wykreowanego (od starogreckiego [poieo],
oznaczajcego tworzenie, kreowanie, czynienie). Oczywicie idea swobodnego tworzenia oraz poetycka wraliwo Skriabina zwrciy jego uwag na
gatunek poematu.
Poemat jest bardziej odpowiedni nazw dla utworw owikszym stopniu
rozbudowania ni preludium (to jakby tylko szkic), majcych take inny wymiar anieli etiuda (symbolizujca jak trudno), anie tak bardzo obszernych jak na przykad fantazja.Tutaj wic paralela zpierwowzorem formy
poematu wliteraturze jest wyrana. Mona rwnie doszukiwa si take
jakich motyww denia do unifikacji rnych gazi sztuki.
Wprzypadku trzech ostatnich symfonii tytu poemat jest zapewne wybiegiem dajcym kompozytorowi isuchaczom licencj na zaakceptowanie
166
167
168
169
symbol jest bardzo wany. Jakim bdem jest myle e zwierzta s tylko
zwierztami! [] Dlaczego mysz nam si le kojarzy? Gdy ujrzysz mysz we
nie oznacza to zbliajce si nieszczcie. Dlaczego? Bo symbol myszy ijego
znaczenie pochodzi od ich innych egzystencji, wktrych nieszczcie si przytrafio. [] Moja Dziesita Sonata to sonata insektw. Zrodzonych ze soca
[] s pocaunkami soca []. Jak jednolite jest rozumienie wiata jeli popatrzysz na wten sposb. Wnauce wszystko jest rozdzielone, nie jednorodne.
Bo jest analiz, nie syntez. []
Inaczej jak cay wiat miaby by zaproszony do Misterium? Zwierzta, insekty, ptaki, wszystko musi tam by. Jak mogyby by inaczej jeli nie byyby
czci mojego bytu? Jeli s, to mam nad nimi wadz by wysa je dokdkolwiek mi si spodoba. Rozmieszczam je tak, jak rozmieszczam pieszczoty,
jak siej ziarno moimi pocaunkami. Jakie szczcie rozdziera wiat milionem orw, tygrysw, dzioba go pocaunkami, sprawia bl izaraz korzy
pieszczot []8.
Jedna rzecz w Przyrodzie zawsze gboko mnie zastanawia. Roliny,
kwiaty, drzewa. Nie mog si porusza. S jak chr piewajcy sokiem ziemi
ipromieniami soca. Ale zwierzcy wiat to ruch. Wolny iszybki zygzak.
To jest prawdziwy taniec ruchu oddajcy cze unieruchomionemu wiatu
rolin. Czy ten kontrast nie wydaje Ci si uderzajcy? Wnaturze zwierzta reprezentuj aktywno, mczyzn. Rolinno to kobieta, materia, brak woli,
pasywno. Iznowu polaryzacja. Mylisz, e jest moliwy jaki akt midzy
nimi akt polaryzacji? Seks?9
Akt stwrczy, odzwierciedlony przez akt seksualny, jest wpartyturach
Skriabina otwarcie przez niego podkrelany licznymi oznaczeniami nawizujcymi do erotyki: dolce amoroso, amorosissimo (Pome Satanique op. 36),
Carezzando (Pieszczotliwie, Walc As-dur op. 38, Preludium G-dur op. 39 nr
3, Poemat ekstazy op. 54, ktry pocztkowo mia si nawet nazywa Pome
Orgiaque10), Sensuel, passionn, caressant (Zmysowo, namitnie, pieszczotliwie druga cz III Symfonii op. 43), Volupts (Intensywne zmysowe
przyjemnoci tytu drugiej czci III Symfonii op. 43; wprogramie koncertu wNowym Jorku w1907 roku tytu ten uzyska autoryzowane tumaczenie
na angielskie Ecstasies11), avec dlice (zrozkosz Poemat ekstazy op. 54),
avec une volupt de plus en plus extatique (zcoraz bardziej ekstatyczn zmysow rozkosz Poemat ekstazy op. 54), voluptueux (zmysowo, namitnie,
lubienie Poemat ekstazy op. 54, Prometeusz: Poemat ognia op. 60), avec
un intence dsir (zintensywnym podaniem Prometeusz: Poemat ognia
op. 60), extatique (Prometeusz: Poemat ognia op. 60, VII Sonata op. 64), avec
une volupt dormante (zupion zmysow rozkosz Pome-Nocturne op.
8F.
170
171
172
173
ten, znany bardziej pod nazw akord prometejski lub akord mistyczny, nazywany by przez samego Skriabina akordem pleromy. Nazwa wywodzi si od
greckiego sowa pleroma () oznaczajcego peni, ktre wgnostyckiej filozofii
(oraz wteozofii) odnosio si do peni boskich mocy. Wedug kompozytora akord ten
by tak skonstruowany, aby uzyska natychmiastowy efekt zrozumienia, to znaczy
aby objawi to co ley poza umysem czowieka ijego zdolnociami konceptualizmu.
18A. Skriabin, Ausgewhlte Klavierwerke (1967-1972), t. V, op. cit., Plate E.P. 12588.
19A. Skriabin, Ausgewhlte Klavierwerke (1967-1972), t. III, op. cit., Plate E.P.
12422.
174
Powyej przykady motywu podbiegnicia iskali pleromy, na ktrej zbudowana jest partia prawej rki.
Jeli si bacznie przyjrze, mona odkry, i Poemat zawiera wsobie waciwy akord pleromy. Wydaje si, e nie jest on uyty wtym kontekcie,
ktry Skriabin mu nada wpniejszym okresie, ale niewtpliwie zawiera
ten sam materia dwikowy. Zwrmy uwag, i wdrugim takcie przykadu
nr 62 (na s. 173) dwiki cis, dis, eis, g, ais, h, na ktrych zbudowany jest
cay takt, odpowiadaj, mimo rnic enharmonicznych, skali prometejskiej
(pleromy). Na niej wycznie zbudowany potem zosta Prometeusz op. 60
oraz wpewnej mierze wiele utworw ze rodkowego ipnego okresu
twrczoci kompozytora.
20Ibidem.
21Ibidem.
175
Akord prometejski, zwany przez Skriabina akordem pleromy, wpostaci, wjakiej przyjo si go przedstawia (wystpuje wV Sonacie wtakcie 264.),
zoony zwszystkich rodzajw kwarty; zwikszonej, zmniejszonej iczystej.
176
177
23By
178
26Cinq
Prludes pour piano par A. Scribine op. 16, pierwsza edycja, op. cit.,
Plate 1396.
27A. N. Skriabin, Polnoe sobranie soczinenii dlia fortepiano, ed. K. Igumnow,
J. Milstein: Knemann, n.d. (ca. 1990), Plate K 214.
179
Wprzerywanej ramce pojawia si nowe centrum tonalne, ktre rozwizuje si na Des-dur. Akord ten to nic innego tylko akord chopinowski (dominanta septymowa zsekst zamiast kwinty), winnym ni uChopina przewrocie. Uyty wzupenie odmiennych okolicznociach, traktowany nie jako
dominanta irozwizany wtym przypadku nie na B-dur, lecz na Des-dur,
odkrywa przed Skriabinem kolejn, alternatywn ciek moliwoci funkcyjnych. Brzmienie tego akordu fascynuje Skriabina, ktry wykorzystuje go
wrodkowym okresie twrczoci wwielu utworach, m.in. wPreludium Fis-dur op. 33 nr 2, wktrym akord spenia t sam funkcj:
Odkrywanie takich akordw rozszerzajcych moliwoci funkcyjne zpewnoci inspiruje Skriabina. Daje poczucie wadzy nad materi muzyczn.
Mona tak wiele, e w takim razie dlaczego nie mona by jeszcze wicej?
Wyznaczajcym kierunek tych poszukiwa od samego pocztku uSkriabina
jest jego uwielbienie trytonu. Interwa ten dzielcy oktaw wrwny sposb,
otwiera przed Skriabinem perspektyw symetrii, daje swobod wtransponowaniu ibudowaniu wzgldem tej osi. Wsymetrii iharmonii tworzcych
jedno jest jednoczenie fundamentalny rozdwik tworzcy dysonans, ktry emocjonalnie uchwyci Skriabin. Wsymetrii nie ma harmonii ukojenia
lecz polaryzacja dobra ze zem, materii z duchem, w tym ley tragizm
targania ludzkim losem i energia napdzajca wiat. Zwrmy uwag, i
dwie podstawowe tonacje uSkriabina C iFis s oddalone otryton isymboli28A.
180
31Cyt.
181
Cykl 8 Etiud op. 42 (1903). spord ktrych najsynniejsz jest Etiuda cis-moll op. 42 nr 5, to prba przerzucenia mostu midzy dwoma wiatami
realnym, istniejcym, manifestowanym w muzyce systemem dur-moll,
aponadrzeczywistym. Albo inaczej, uywajc synnej formuy Wiaczesawa
Iwanowicza Iwanowa (1866-1949), poety, symbolisty oraz przyjaciela Skriabina arealibus ad realiora to metafizyczne przejcie od rzeczy realnych
32R. Taruskin, Deffining Russia Musically, Princeton University Press, New York
1997, ss. 340-341.
33L. Sabaniejew, Wospominanija oSkriabinie, op. cit., s. 47.
34A. Skriabin, Ausgewhlte Klavierwerke (1967-1972), t. V, op. cit., Plate E.P.
12588.
182
183
si na rwni z Bogiem nie jest wanie tym samym co, wedug teologw,
uczyni Lucyfer? Sabaniejew wspomina, i: Skriabin by podejrzanie zafascynowany nastrojami grzechu, zepsucia iperwersji [] kady artysta jest
jednoczenie czarnoksinikiem iwitym. Skriabin miesza wsobie zarwno
satanizm iwito, czarn ibia magi. By witym czowiekiem izym
czarodziejem. Usprawiedliwia si na gruncie artystycznego kontrastu []37.
Skriabin by zafascynowany, jeli mog tak trywialnie to okreli, yciem
ijego wszelkimi implikacjami. Przy tym mia moliwoci, aby wyrazi potg tych implikacji poprzez geniusz swojej sztuki. Faktycznie pikno jego
muzyki polega na tym, i Skriabin zca charakterystyczn dla siebie pasj
imioci ycia, owietla swoj sztuk wszystkie te rejony ludzkiej egzystencji, ktre dotykaj jej dramatu. Fascynowaa go sia ycia, eksponowa
te rejony, ktre opiewaj zwycistwo ichwa. Wszystkie elementy emocjonalne iwszystkie symbole wmuzyce Skriabina zawsze odnosz si bezporednio do ludzkiej egzystencji. Nie s one zwyczajnym, sfabrykowanym
obrazkiem, ktry moemy w spokoju oglda; jak jest w wikszoci przypadkw wmuzyce programowej. Na przykad szatan uSkriabina, tak samo
jak wszystkie inne jego tematy jest rzeczywistoci. To realny byt, ktry
jest inas dotyczny. Skriabin nie dystansuje si, nie korzysta zlicencji fikcyjnoci dziea sztuki. Wanie jej wypowiada wojn. Jego geniusz polega na
tym, e potrafi nas utosami zuniesieniem swojej muzyki. Przywoujc,
zaklinajc, proklamujc potrafi nas przekona abymy zcakowit powag, zpenym zaangaowaniem tym samym przekonywali samych siebie,
e jego muzyka odzwierciedla jak prawd. Nie jestemy ju tylko widzami
jakiego spektaklu, jego spektaklu, lecz stajemy si jego aktorami. Powiem
wicej, stajemy si spektaklem, tak jak czowiek ijego ycie jest spektaklem
nieznanych nam si na arenie wszechwiata. Tego wanie oczekiwa od ludzi
Skriabin tworzc swoje Misterium. Nie bdzie ani jednego widza tego spektaklu. Wszyscy stan si jego uczestnikami38. Skriabin jest tym poet, oktrym
pisze Wiaczesaw Iwanow: Wiedza jest pamici, jak uczy Platon, ktra jest
sublimowana przez poet tak bardzo, jak bardzo jest on jednoczenie instrumentem samowiadomoci ludzi iich wspomnie. Przez niego ludzko pamita swoj staroytn dusz ibudzi wtym moliwoci przez wieki bdce
upione39. Pogld ten jest identyczny zkoncepcj Skriabina: [] Misterium
to jest wspomnienie. Kady uczestnik pamita wszystko czego dowiadczy od
momentu kreacji wiata. To istnieje wkadym znas trzeba tylko przywoa
37F.
184
41A.
185
jak pamitamy zprzytoczonych wspomnie jego studentw, lubi ipotrafi gra niezwykle szybko. Przykadem tego jest nieprawdopodobnie szybkie nagranie Etiudy dis-moll op. 8 dokonane dla Welte-Mignon w1910 roku. Potwierdzeniem
takich upodoba s sowa kompozytora odrugiej czci (Prestissimo volando) IV Sonaty Fis-dur op. 30, oktrej kompozytor mwi: Chc to jeszcze szybciej, tak szybko jak
to jest tylko moliwe, do limitu moliwoci, aby to by lot, prdko wiata, prosto do
soca, do soca! (F. Bowers, The New Scriabin Enigma and Answers, op. cit., s. 15).
186
3. V Sonata op. 53
W maju 1902 roku Skriabin porzuci posad profesorsk w Konserwatorium img teraz powici si wycznie pracy nad kompozycjami. Oficjalnym powodem rezygnacji by sprzeciw wobec pracy komisji egzaminacyjnej,
ktra nie przyznaa zotego medalu jego najlepszemu (wedug sw samego
kompozytora) studentowi, Aleksandrowi Joachimowiczowi Horowitzowi (to
stryj Vladimira Horowitza). Dwie inne studentki kompozytora Niemienowa i Malinowskaja, ku jego zaskoczeniu, medal otrzymay. Skriabin uzna,
i Horowitz zosta niesusznie skrzywdzony i zarzda powtrnego rozpatrzenia decyzji komisji. Dalsz cz incydentu tak opisuje Skriabn w licie
do pierwszej ony, Wiery Issakowicz, dnia 25 maja 1902 roku: [] Szyszkin
i, wyobra sobie, Konstantin Igumnow upierali si jak osy, powoujc si na
prawo o niemonoci przegosowywania na nowo. Spr omal nie przeszed
wbjk. Rada przecigna si do pierwszej wnocy. Musielimy ustpi [].
Co do rozdziau medali, to zostanie ustalony na przyszo inny sposb, eby
unikn podobnych nieporozumie. Ale to dla mnie adna pociecha, skrzywdzili mojego Horowitza iztego powodu cierpi43. Majc wpamici wszystkie 36
kompozycji roku 1903 mona tylko cieszy si ztakiego obrotu spraw. Wobec
tego wyjtkowego urodzaju twrczego zastanawia posucha roku 1904. Wkalendarzu kompozycji Skriabina pod rokiem 1904 nie figuruje bowiem ani jedna.
Wroku tym, owszem, ukoczy ostatecznie III Symfoni c-moll Boski poemat
op. 43. Ale jak pamitamy kompozycja powstaa ju w1902 roku, aod 1903
trwa proces jej instrumentacji. Wtym czasie Skriabin nie koncertowa; odrzuca propozycje, gdy nerwy odmawiay mu posuszestwa. Rok 1904 spdzi
gwnie w Szwajcarii w Vsenaz nad Jeziorem Genewskim. Wskazwk do
rozwizania zagadki tego artystycznego milczenia kompozytora mog by dwa
listy. Wpierwszym, do Tatiany Schloezer (dla ktrej wkrtce, pod koniec 1904
roku, opuci on idzieci) zdnia 28 marca 1904 roku pisa: [] Na razie nic nie
robi, nawet do Symfonii [chodzi oBoski poemat op. 43 P..] nie mog si
zabra. Achciabym j jak najprdzej skoczy! Korekt nazbierao si bez koca!
[]44. Co byo do przewidzenia, 36 kompozycji wysanych M. P. Bielajewowi45
w1903 roku musiao oznacza, szczeglnie wprzypadku Skriabina, mudny
proces przepisywania poprawek ikorekt. Drugi list do Margarity Morozowej
43A.
187
188
jak Brahma kreator iiwa niszczycielka, poznaje wirujce rytmy iharmonie wszechwiata, tworzy, unicestwia ijest ekstaz aktywnoci. Pochania
go filozofia. Sasza duo czyta z filozofii, psychologii i myli jednoczenie
oswoich przyszych kompozycjach [] pisze Wiera Skriabina do rodziny
Monighettich50. Ado Margarity Morozowej: Nie rozumiem tego wiata filozoficznej omniscjencji, wktrym Aleksander Nikoajewicz teraz si znajduje
[]51. Jest on dla Wiery nieprawdopodobny i przeraajcy. Ona staje po
przeciwnej stronie barykady ni m iszuka sojusznikw wkrgu wsplnych przyjaci. Przewrotnie prosi Morozow, aby przekonaa Skriabina,
by w porozmawia oswojej doktrynie zwykwalifikowanymi osobami [].
To byoby istotne dla samego Saszy, bo jeli eksperci potwierdz, e mwi
oczym nowym iistotnym, to jego dziaanie uzyska potwierdzenie iwsparcie. Jeli jednak eksperci wypowiedz si odwrotnie, wwczas otworz mu
si oczy []52. Potwierdzenie iwsparcie Skriabin znajdzie owszem, jednak
w osobie Tatiany Schloezer; zafascynowanej jego osobowoci i ideami.
Wiera opuszczona przez Skriabina pozostaa jednak na zawsze zafascynowana ioddana jego muzyce, przez cae swoje ycie nieomal wycznie
wykonujc utwory ma53.
Skriabin w1905 roku przyswaja sobie La Clef de la Thosophie Heleny
Bawatskiej (1831-1891). Wlicie zParya dnia 8 maja 1905 roku pisanym
do Tatiany Schloezer donosi: [] La Clef de la Thosophie to wspaniaa
ksika. Bdziesz zdumiona, wjakim stopniu jest mi bliska []54. Faktycznie od tego czasu jego wzniosa filozofia, pozostajca do tej pory jedynie rodzajem inspiracji ikomentarzem do egzystencjalnych obserwacji, przerodzi
si wdoktryn, wnauk, ktrej celem bdzie realny wpyw na materialny
i pozamaterialny wymiar rzeczywistoci. Pytania, ktre z ca pewnoci
rodziy si zdotychczasowych filozoficznych poszukiwa znajduj dla Skriabina wyjanienie wteozofii. Marzenie przybiera realny ksztat wsowach
madame Bawatskiej: Tak samo jak Bg kreuje iczowiek moe kreowa. Przy
odpowiednim nateniu woli wszystkie ksztaty tworzone przez umys staj
si ju subiektywnym dowiadczeniem. Halucynacje, jak s zwane, chocia
dla ich kreatora s rzeczywiste iwidzialne tak samo jak dla wszystkich innych widzialne s prawdziwe obiekty. Przy silniejszej ibardziej inteligentnej koncentracji woli owe formy nabieraj realnej konkretnoci, widzialnoci
iobiektywnoci; oto czowiek poznaje sekret sekretw55.
50F.
51Ibidem.
52Ibidem.
531 sierpnia 1905 r. Wiera przyjmuje posad profesora fortepianu wKonserwatorium Moskiewskim.
54A. Skriabin, Cay jestem pragnieniem nieskoczonym! Listy, op. cit., s. 361.
55H. P. Blavatsky, Isis Unveiled, Theosophical University Press Online Edition,
t. I, s. 62.
189
57Ibidem,
190
Awic sposobem na ich przyswojenie. Jak to piknie powiedzia Albert Einstein uczenie si to dowiadczanie. Wszystko inne to tylko informacja58.
Uczenie si dla Skriabina oznacza tyle samo co dla wikszoci mistykw
jest deniem do owiecenia. Przypomnijmy sobie jego sowa: Muzyka, rzecz
jasna, nabiera swego penego znaczenia gdy jest zwizana zjakim konkretnym planem ujtym wcaociowym spojrzeniu na wiat. Ludzie, ktrzy tylko
pisz muzyk s jak wykonawcy, ktrzy tylko graj na instrumencie. Staj
si dopiero wartociowi gdy nawizuj do jakiej wikszej idei. Znaczeniem
muzyki jest objawienie. Jak potna to droga do wiedzy! 59 Wanie dlatego
na dowiadczanie Skriabin kadzie cay nacisk; jakie inne dowiadczenie
moe by silniejsze ni ekstaza?
Praca nad koncepcj, pisaniem tekstu programowego i komponowaniem
partytury IV Symfonii trwa od 1904 (Vsenaz iPary), przez rok 1905 i1906
nieprzerwanie. Skriabin mieszka wtym czasie wBogliasco (Wochy), wGenewie, a potem, pod koniec 1906 roku, zmuszony sytuacj finansow rusza
wtras koncertow przez Holandi iBelgi do USA. 7 grudnia 1904 roku pisze
zParya do Tatiany Schloezer: Jak przedziwnie pikny monolog napisaem
teraz [wszkicach wierszowanego tekstu Poematu ekstazy niektre fragmenty
napisane s wformie monologu P..]. Znowu jestem uniesiony nieobjt fal
twrczoci, tak wysoko! Trac oddech, upajam si rozkosz, dziwnie tworz60.
WNotatniku Genewskim z1906 roku zapisuje: Bg, jako stan wiadomoci
jest osobowoci jawic si jako nosiciel wyszych zasad, ktre s jednoczenie
niczym imoliwoci wszystkiego. To moc twrcza. Historia wszechwiata to
ewolucja Boga, woanie oEkstaz61. Komponowaniu Poematu ekstazy, ktrego
procesem Skriabin tak bardzo by pochonity wlatach 1904-1907 towarzyszyo
powstanie utworw fortepianowych od opusu 44 do 57 (uwaga uSkriabina
nie ma opusu 50 i55. Kompozytor pozostawi te numery puste). Midzy tymi
utworami pojawiaj si pierwsze bez tonacji, np.: Zagadka (Enigma) op. 52 nr
2 (1906)62. Jednym ztakich odpryskw, owocw pobudzenia iapoteozy twrczej wywoanej Ekstaz jest wanie V Sonata op. 53. Midzy 8 a14 grudnia
Skriabin pisze do M. I. Altschulera: Upadam ze znuenia, cay tydzie przepracowaem nad V Sonat, ktr prawie skoczyem. APoematu ekstazy nie
58www.goodreads.com/2notes/133135-learning-is-ezperience-everything-else-is-just-information; [data dostpu: 26 V 2013].
59F. Bowers, The New Scriabin Enigma and Answers, op. cit., s. 108.
60A. Skriabin, Cay jestem pragnieniem nieskoczonym! Listy, op. cit., s. 316.
61F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. II, s. 104.
62Opusy 51-57 zuwagi na problemy wydawnicze (Skriabin rozsta si zwydawnictwem Bielajewa) byy wydawane duo pniej (rok lub dwa), ni ich faktyczna
data powstania. rda najczciej przytaczaj dat publikacji lub przyblion dat
powstania (np. opus 52 najczciej przypisane jest na lata 1905-1907). Przeszukujc korespondencj Skriabina oraz jego ony Tatiany mona ustali ich faktyczny
czas powstania. A. Skriabin, Cay jestem pragnieniem nieskoczonym! Listy, op. cit.,
ss. 483-484.
191
192
193
wanych politonalnoci (np.: lewa rka wtakcie 47. gra wgis-moll aprawa wH-dur idis-moll) tworzc t magiczn mikko Skriabinowskiego brzmienia. Zdecydowanie tonalne budowanie akordw zwraca jednak
uwag, jako swego rodzaju relikt zprzeszoci kompozytora. Ifaktycznie,
temat Presto con allegrezza znajdziemy w notatnikach Skriabina z roku
1905 i1906, gdy przebywa wChicago68. Wwczas Skriabin komponuje inny
wspaniay utwr, Fragilit69 op. 51 nr 1, oparty na podobnych pochodach
trjdwikowych tworzcych mgiek nakadajcych si na siebie ciepych,
konsonansowych brzmie akordw durowych. Kolejny temat Sonaty, Imperioso (np.: wariant a takty 96-97, wariant b Imperioso quasi trombe
t. 114-116), nastpujcy po pierwszym temacie ekspozycji oraz niektre
pasae ielementy drugiego kontrastujcego tematu ekspozycji (Meno vivo,
t. 120-139) rwnie naszkicowane zostay wnotatnikach zlat 1905-190670.
Przetworzenie rozpoczyna si powtrk caego prologu wtranspozycji osekund wielk w gr, a opiera si na opracowaniu wszystkich tematw
prologu iekspozycji, wymieszanych pozornie chaotycznie, lecz zapewne celowo, by odda atmosfer ekstatycznej swobody kreacji. Ten gotujcy si
ferment, przerwany zostaje wchwili kulminacyjnego wrzenia iekstazy, gdy
wchodzi repryza transponujca materia ekspozycji okwint niej. Wspaniaa koda osiga stopie ekstatycznoci, ktry na fortepianie przed powstaniem V Sonaty chyba nie zosta jeszcze przekroczony. Przemienia ona
wpunkcie kulminacyjnym (estatico, t. 433-440) temat tsknoty prologu
Languido wekstatycznie zwyciski temat lotu. Jest to zabieg odzwierciedlajcy filozoficzny wymiar utworw Skriabina. Jeszcze raz przytocz
sowa kompozytora: Nigdy nie bj si ycia, ani cierpienia, bo nie moe by
wikszego zwycistwa nad przygnbieniem ni przez pokonanie cierpienia.
[] Patrz na kad niewygod jedynie jak na przeszkod, jak na znak, ktry
Ci uwiadamia, e masz moc aby j pokona71. Sabo jest pokonana istaje
si manifestem zwycistwa tego, ktry j pokona. Ten zabieg obserwujemy
ju wformie zarodkowej wII Sonacie-Fantazji gis-moll op. 19, gdy wolny,
trzynutowy motyw pukania losu zpierwszej czci zostaje podniesiony do
rangi kulminacji wdrugiej czci wtaktach 93-94. WIII Sonacie fis-moll op.
23 temat tsknoty wczci trzeciej (Andante) staje si zwyciskim ukoronowaniem caej Sonaty wkodzie czci czwartej (Presto con fuoco). Ten sam
zabieg Skriabin stosuje wIV Sonacie Fis-dur op. 30, gdy wieczc triumfalnie utwr w drugiej czci (Prestissimo volando) wykorzystuje temat
tsknoty zczci pierwszej (Andante). Podobnie wIX Sonacie op. 68 temat
tsknoty (avec une langueur naissante np.: wtaktach 34-46) doznaje de68W.
194
Skriabin, Ausgewhlte Klavierwerke (1967-1972), t. V, Leipzig: Edition Peters, 1971, ed. Gnter Philipp (ur. 1927), Plate E.P. 12588.
73F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. II, s. 107.
195
s. 183.
s. 227.
196
s. 170.
Thompson, Lots wife and the Venus of Milo: conflicting attitudes to the cultural heritage in modern Russia, Cambridge University Press, 1978, s. 43.
79A. Blok, Natura ikultura, 1908, [w:] http://www.artseensoho.com/Life/readings/blok.html.
80Ibidem.
81F. Bowers, Scriabin: ABiography, op. cit., t. II, s. 190.
82Ibidem.
78B.
197
198
tak samo Skriabin pragnie owieci ludzko Misterium swojej sztuki. Idea
Misterium nabiera konkretnych ksztatw wumyle kompozytora, wspieranego entuzjazmem artystw zkrgu symbolistw, szczeglnie Wiaczesawa
Iwanowa, pod ktrego okiem szlifuje swj jzyk poetycki. Planuje stworzy
specjalny orodek wLondynie, gdzie trenowaliby tancerze ipiewacy zaangaowani do Misterium. Sam kompozytor tak konkretnie mwi otych planach:
Wtym artystycznym wydarzeniu nie bdzie ani jednego widza. Wszyscy bd
uczestnikami. Nieszczcie Wagnera ley w tym, e nie zdoby funduszy do
budowy teatru, organizacji niewidzialnej orkiestry itd. Dodatkowo akt Misterium wymaga specjalnych ludzi, specjalnych artystw, zupenie innej, nowej
kultury, ktrej nie da si zdoby pienidzmi []. Obsada wykonawcza obejmuje
oczywicie orkiestr, wielki chr mieszany, instrument zefektami wietlnymi,
tancerzy, procesj, kadzida, rytmiczne skandowanie tekstu [], specjalnej katedry, wktrej wszystko by si odbyo, ale nie takiej zmonotonnego rodzaju
kamienia, ale nieustannie zmieniajcego si razem zatmosfer iruchem Misterium. To oczywicie byoby moliwe przy pomocy mgy iwiate, ktre bd
zmienia kontury architektoniczne86. Misterium ma trwa siedem dni inocy.
Kompozytor pragnie zawiesi dzwony na niebie: Ach! Dlaczego nie jest moliwe aby dzwony dzwoniy znieba! Tak, musz dzwoni znieba!87 By odda
sprawiedliwo kompozytorowi jego muzyka potrafi odda brzmienie nawet
tak abstrakcyjne, jak dwik dzwonw znieba88 (choby np.: wVII Sonacie
op. 64). Zaiste ma si wraenie, i autor Promemteusza wykrad bogom swj
nowy jzyk harmoniczny. Brzmienie nie ztego wiata wduej mierze wynika zwaciwoci skali caotonowej (ktr wpodobnym kontekcie stosowali
rwnie inni kompozytorzy, jako pierwsi wanie twrcy rosyjscy, np.: Glinka
woperze Rusan iLudmia, Borodin wKniaziu Igorze, Rimski-Korsakow np.
woperach Sadko czy Niemiertelny Kociej). T waciwo skali caotonowej
odkrywa Skriabin wswoich skalach szeciodwik pleromy to przecie skala
caotonowa zobnionym pitym stopniem. Ale to wanie w obniony dwik
nadaje jzykowi muzycznemu Skriabina tak charakterystyczne brzmienie ito
na nim kompozytor opiera budowanie rnych wariantw skali pleromy, inne
stopnie omijajc lub alterujc. Waciwoci emocjonalne tych skal oddajce
dziwne, mistyczne, zaczarowane nastroje, najpeniej oddaj utwory Skriabina skomponowane wostatnim jego okresie twrczoci.
86A. Goldenweizer, niedatowany wpis do pamitnika (prawdopodobnie rok 1912),
[w:] S. Morrison, Skryabin and the Impossible, Journal of the American Musicological Society 1998 nr 51, s. 292.
87L. Sabaniejew, Wospominanija oSkriabinie, op. cit., s. 292.
88Ale kto wie, moe planowa rzeczywicie umieci dzwony na niebie? W1912
roku mia zamiar napisa obraz symfoniczny pod tytuem Ikar. Jak donosia Rosyjska Muzyczna Gazeta utwr bdzie oddawa lot i upadek tego mitologicznego
bohatera. Aby odtworzy dwik furkotu skrzyde, kompozytor planuje zaangaowa
do orkiestry nowy instrument migowiec (F. Bowers, Scriabin ABiography, op.
cit., t. II, s. 231).
Rozdzia IV
Misterium
1. IX Sonata op. 68
statnie przebyski ludzkiego elementu wtwrczoci kompozytora zanikaj wopusach 58 i59. Skriabin pochonity przez filozofi imistycyzm faktycznie zdematerializowa swoje ego, swoje ja. Zwyky czowiek umiera wosobowoci Skriabina ju na zawsze. Rzeczywisto widziana
zperspektywy mistycyzmu jest owiele bardziej fascynujca. Lot ku gwiedzie
zosta zakoczony, cel osignity. Pragnienie zwykego czowieka znikno
razem zjego wszystkimi emocjami, spalone wstarciu zatmosfer ipomieniami Soca. Skriabin stawia sobie teraz nowy cel wej do krlestwa
bytu absolutnego poza prawa czasu iprzestrzeni, sta poza mierci icierpieniem, awic iyciem, ipragnieniem. Od teraz, cho niechccy brzmi to
kolokwialnie, jedynym zadaniem muzyki dla Skriabina jest rzucanie czarw.
Nie chodzi tutaj bynajmniej oczarowanie wsensie kokietowania, ani zabaw
wvoo-doo (cho moe to drugie ju bardziej). Tak jak Misterium miao by
pewnym aktem sakralnej transformacji wiata, tak wdrug stron aktem
transformacji nadrzeczywistoci wdwiki instrumentu s pne utwory
kompozytora. W muzyce tkwi prawdziwa magia, jak twierdzi kompozytor. Kadym dwikiem stara si utrzyma otwart przez siebie bram do
nadrzeczywistoci. Skriabin oswojej IX Sonacie op. 68 (1911-1913) mwi,
e jest to czarnoksistwo, za magia. Przez pierwszych suchaczy zostaa
nazwana Czarn msz iten tytu znalaz aprobat ukompozytora. Skriabin
rozpocz prac nad ni jesieni 1911 roku, jednoczenie pracujc nad VI iVII
Sonat (VII, ktr nazywa Bia msz, ukoczy jako pierwsz), lecz odda
do druku dopiero w1913 roku wraz zVIII iX Sonat. IX Sonata jest jednym
znajmroczniejszych, najbardziej zowrogich utworw wdorobku kompozytora. Sam Skriabin mia oniej tak powiedzie: WIX Sonacie wszedem wkontakt zsatanicznoci gbiej ni kiedykolwiek []; tam [wPoemacie satanicznym op. 36] Szatan jest gociem, tutaj jest wdomu1. Skriabin od opusu 60
tworzy nowy gatunek muzyki nie jest to pikno powstae zludzkich uczu.
Czowiek jest w pnej muzyce Skriabina jedynie obserwatorem odbicia
podstawowych idei w kosmicznym oceanie bytu. Ten dystans obserwatora
wida rwnie w sowach kompozytora o demonicznych siach, konkretnie
1L. Sabaniejew, Wospominanija o Skriabinie, Muzsektor Gosizdata, Moskwa
1925, s. 140, [w:] W. Rubcowa, Sowo wstpne do wydania nutowego IX Sonaty,
Henle Verlag Urtext Edition 2011, s. V.
200
201
202
9Ibidem.
203
204
205
Sonata ma budow wzit niczym zfilmu Hitchcocka poczucie narastajcego napicia trwa od pierwszej do ostatniej nuty. Kompozytor jest wstanie
uzyska to poprzez stopniowe, konsekwentne zwikszanie tempa utworu. Zaczynajc od Moderato quasi andante, utwr gstnieje fakturalnie, pojawiaj
si momenty molto accelerando (takt 58.), po ktrych nastpuj fragmenty
mocno oywione, ktre Skriabin wyhamowuje zpowrotem do tempa pierwotnego (Tempo Iwtakcie 69.). Nawet gdy utwr zdaje si wycofywa Molto
meno vivo (takt 87.) to zagszczenie faktury iwszechobecne przeczucie
zbliania si czego nieuniknionego, wiszce przez cay utwr zowrogie fatum, daje wrezultacie nieustann progresj napicia. Przeczucie zaczyna si
sprawdza, gdy emocje, faktura itempo (Allegro wtakcie 119., Pi vivo wtakcie 137.) nie pozostawiaj ju wtpliwoci co do zbliajcego si pandmonium. Bardzo ciekawa repryza zaczynajca si wtakcie 155. od Allegro molto
jest jednoczenie kulminacj napicia, apogeum dugiego okresu narastania
rozpocztego jeszcze wtakie 97. Moment wejcia repryzy, to prawdziwy Armagedon pierwszego tematu, ktry zoskotem rozsypuje si wdrobny mak
szesnastek, niczym roztrzaskane lustro zsuwajce si po schodach tematycznych tercji isekst. Moe to tylko przynie nieszczcie itak te si dzieje;
tempo zamiast si uspokoi po minionym uderzeniu zwiksza si jeszcze (accelerando poco apoco wtakcie 168.), by wyhamowa wchwili dotarcia do stp
najwikszego demona tej Sonaty, przeobraonego drugiego tematu tematu
tsknoty wformie upiornego marsza (takt 179.: Alla marcia, pesante), krlewskiego pochodu zego ducha. Sam kompozytor tak okreli ten fragment:
To marsz zych si, zy sen, koszmar, diabelskie wizje, zdesakralizowana wito12. Wtaktach 196. i199-200 bij faszywe dzwony, pene tpego dysonansu. Motyw dzwonw to kolejny charakterystyczny element pnego jzyka
muzycznego Skriabina13. Wirujc wspektakularnym danse macabre diabe
przez ten moment pokazuje rogi wpenej krasie, osiga ekstaz, cykl si wypenia izamyka; szalejce zo znika bez ladu za zowrog, nieprzeniknion,
mistyczn zason tematu legendaire. Ostatnia nuta F1 podsumowuje utwr
co najmniej tak trafnie, jak ostatnia nuta Sonaty h-moll F. Liszta. Rozlega si
jeszcze teraz iju wwiecznoci, jako swego rodzaju mistyczna piecz paktu
odwiecznej osi za, ibrzmi jak ostrzeenie, ktre nas dotyczy.
Pracujc nad swoim ostatecznym dzieem Misterium Skriabin bierze
na swoje barki zadanie ponad siy. Studiuje wnikliwie wszystkie gazie sztuki. Misterium zdaje si naturalnym, konsekwentnym zwieczeniem ewolucji
jzyka muzycznego, ktrej uleg ztak si iktra musiaa ostatecznie wybiec poza ramy jednej dziedziny. Jednoczenie Misterium wswojej koncepcji
przewrotu metafizycznego wszechwiata jest konsekwencj ewolucji myli
filozoficznej. Najprawdopodobniej psychologicznie uwarunkowana ideastezja
Skriabina powodujca pobudzenie sensoryczne i emocjonalne, by dalej roz12Ibidem,
s. 140.
wykorzystanym wVII Sonacie op. 64.
13Szczeglnie
206
wija swoje skrzyda, potrzebuje takiego dziea jak Misterium. Nie ma wic
odwrotu ztej jednokierunkowej drogi. Jednak rozmiar przedsiwzicia przerasta nawet Skriabina. Za sugesti Wiaczesawa Iwanowa postanawia skomponowa tak zwany Akt wstpny (Acte pralable op. 75) majcy przygotowa
ludzko do przeycia ostatecznej ekstazy izespolenia si wjednoci zBogiem.
Akt wstpny ma by iskr zapalajc, ktra naznaczy wszechwiat pitnem
jednoci, wywoa trwa zmian wjego esencji energetycznej. Mistyczne harmonie maj otworzy wrota do astralnego wymiaru wypenionego wibrujc
energi podobn do dwiku, ale posiadajc wielosensoryczne waciwoci
(czyli synestezj!), opisan przez madame Bawatsk hinduskim terminem
Aksa. Wedug Nauki tajemnej odpowiednie pobudzanie drenia tej energii
moe si przekada na trway, wyrany efekt wprawdziwym wiecie. Trudno dokadnie opisa sowami, jak zauway Skriabin mwic omistycyzmie,
spodziewany efekt Misterium. Zjednoczenie si wszystkich ludzi i Boga we
wsplnej ekstazie mogo jednoczenie spowodowa koniec tego wszechwiata,
koniec odbywajcy si wekstatycznej otchani sonecznego wiata [] tego,
ktrym Ojciec owietla nasz wiadomo. Wszyscy dowiadcz dobrowolnego
synostwa, boskiej esencji, ofiarnej lub mczeskiej natury. Ale Ojciec jeszcze nie
przyjdzie, bo cigle bd ludzie, wolni, wiadomi ioddzielni14.
Od Aktu wstpnego bdzie ju tylko odmierzany czas do ostatecznego rytuau ekstazy Misterium. Mona jednak powiedzie, i kady kolejny utwr od
pocztku twrczoci kompozytora, by wanie tak iskr zapalajc, powodujc reakcj acuchow. Caa jego twrczo bya Aktem wstpnym, bya
ognistym protestem przeciw temu co skoczone, zwyke, wymierne, gnune
imartwe. Cay jestem pragnieniem nieskoczonym15 napisa wjednym zlistw
osobie Skriabin, izaiste jego pragnienie skoczy mogo tylko Misterium.
Zca pewnoci bdziemy wraca zawsze do tych pierwszych utworw kompozytora, do jego ciskajcych za serce Impromptus, do wspaniaych, magicznych Etiud iPoematw, jako do utworw majcych bezwzgldn warto poza
kontekstem Misterium. Lecz wanie tylko takie utwory, wybiegajce zawsze
poza horyzont tego co skoczone ibezpieczne, znajdujce si wposelstwie
mechanizmu ewolucji, mogy sta si przedmow do takiego wyzwania, jakim
miao by Misterium. Kady zutworw kompozytora by czstk tej wikszej caoci. Znakiem przestankowym wnieustannie ewoluujcej twrczoci,
odzwierciedlajcej wiecznie walczc, wiecznie pragnc, wiecznie wruchu,
kreatywn iotwart na rozwj, filozofujc ianalityczn osobowo Skriabina. Pod tym ktem mona nawet rozpatrywa jzyk harmoniczny kompozytora, ktry od pierwszego znanego nam Kanonu d-moll odzwierciedla wyej
wymienione cechy; przez tendencj do opniania rozwiza funkcyjnych,
14F.
207
Koniec wiata jako wizja trawicych w wiat pomieni staa si przyczynkiem do napisania Poematu, ktry pocztkowo mia by kolejn symfoni17,
apotem sonat. Jak wspomina Sabaniejew: Wiosn 1913 roku Skriabin gra
mi fragmenty swojej X Sonaty oraz VIII, ktra wwczas nie bya jeszcze ukoczona. Wtym czasie powstay rwnie szkice Vers la flamme, ktre miay
rwnie stworzy Sonat18. Sabaniejew zapamita, e Skriabin szczeglnie
16Pokazujc
208
s. 255.
Skriabin, Ausgewhlte Klavierwerke (1967-1972), t. II, Lipsk: Edition Peters,
1967, ed. Gnter Philipp (ur. 1927), Plate E.P. 12359.
20A.
209
emocjonalne tematu pierwszego. Temat ten oparty jest na podstawie harmonicznej akordu h-moll wzbogaconego tym razem septym wielk (h7<).
Niezwykle mroczny charakter tego tematu rwnie wpisuje si wgenez IX
Sonaty. Jego melodia oparta na trzykrotnym powtrzeniu opadajcej sekundy maej, po ktrym fraza wznosi si melodycznie iemocjonalnie wgr, by
ostatecznie spuentowa temat zpowrotem do punktu wyjcia. Przypomina
to do zudzenia schemat drugiego tematu IX Sonaty.
22A. Skriabin, Ausgewhlte Klavierwerke (1967-1972), t. VI, Lipsk: Edition Peters, 1967, ed. Gnter Philipp (ur. 1927), Plate E.P. 12652.
210
Zuwagi na bardzo przejrzyst struktur fakturaln iharmoniczn, wPoemacie moemy zatwoci przeledzi szereg charakterystycznych dla Skriabina elementw jego jzyka muzycznego. Tryton jako podstawa harmoniki
Skriabinowskiej jest tutaj czytelnym czynnikiem formotwrczym. Mona powiedzie za sowami kompozytora, e wPoemacie wszystko stopniowo rozkwita ztego interwau. To wanie tryton jest nonikiem nieustannie rosncego
napicia irodzcej si emocji (avec une motion naissante). Od taktu 41. tryton wgosie rodkowym bierze na siebie rol semkowego pulsu wutworze:
Puls ten, coraz bardziej oywiony (de plus en plus anim, takt 61.) przeradza si zpocztkowo skrywanej radoci (avec une joie voile, takt 45.)
wcoraz bardziej nagromadzon igon rado (avec une joie de plus en
plus tumultueuse, takt 66.), ktra prowadzi do eksplozji wiata inowej
czci utworu. Tryl odzwierciedlajcy wiato pomieni jest tu zanotowany
wformie rozpisanego na wartoci rytmiczne trylu dwch sekund wielkich,
ktre potem przechodz wtercj wielk ikwart czyst. Wtakcie 81., wmomencie kulminacyjnego, zwyciskiego powrotu drugiego tematu clatant,
lumineux (lnicy, wietlisty), trudno si oprze wraeniu, i konsonansowa
mikko, wrcz sodycz (ma dolce), ma gbokie korzenie wtonalnoci. Ten
fragment rzuca, nomen omen, mocniejsze wiato na zrozumienie harmonii
Skriabina, jako nie pozbawionej tonalnego rdzenia.
211
Takt 81. zbudowany jest na dwikach b, c, d, g, as, awic na skali pleromy bez dwiku e. Lecz kompozytor nieprzypadkowo przecie omija ten
dwik. Bez dwiku e skala otwiera zupenie inne moliwoci. Wdomyle
ucho syszy zamiast e, ktre brzmiaoby zdecydowanie mniej konsonansowo, dwiki es iby moe rwnie f, co wefekcie daje mio dla ucha brzmic
skal miksolidyjsk kocieln. Takt 81. osadzony na nonowym akordzie B
bez kwinty, swoim cieniem dominantowym sugeruje wanie brakujce
es, anie prometejskie e. Gdy wic de facto syszymy b, c, d, es, g, as s to
dwiki naoonych na siebie akordw g-moll iAs-dur, co daje dominantow
mediant i subdominant w Es-dur. Harmonia Skriabina w duej mierze
opiera si na nierozwizanych ibrakujcych nutach, ktre jednak syszymy
wewntrznie, aby moe, co wymagaoby wnikliwych bada akustycznych,
otym naszym wewntrznym syszeniu decyduje konfiguracja skadowych
harmonicznych wszystkich brzmicych wdanej chwili dwikw. Skriabin
wswoich notatkach do Aktu wstpnego pozostawi przykady akordw, do
ktrych szuka skompresowanych odpowiednikw:
Skriabin utrzymywa przecie, e potrafi te skadowe sysze. Przypomnijmy sowa dr Myersa: Pojedyncza nuta u Skriabina n i e m a koloru
sama wsobie, ale ma kolor swojej tonalnoci. Iwrzeczy samej, jak sugeruje
Skriabin, dwik wystpujcy wutworze lub poza nim, nie jest samoistny.
Wystpuje zawsze w akompaniamencie alikwotw, ktre w wielu przypadkach, aszczeglnie wprzypadku dwikw pyncych znatury, pochodz zarwno zszeregu harmonicznego, jak itych, ktre nie s zwizane zszeregiem
harmonicznym. Itak, gdy sprbujemy na przykad imitowa dwik dzwonu,
dodajc do siebie odpowiednie serie sabszych alikwotw do goniejszego
podstawowego tonu na fortepianie, wwczas odkryjemy wanalizie powstaego dwiku kombinacje dwch lub wicej tonacji iwkonsekwencji wewntrzn gr lub fuzj korespondujcych ze sob kolorw. A wic dla Skriabina
kada jednoczenie wystpujca kombinacja alikwotw daje wefekcie prosty
24S. Morrison, Skryabin and the Impossible, Journal of the American Musicological Society 1998 nr 51, s. 326.
212
25Ch.
Zakoczenie
214
3S.
Bibliografia
Diels H., Die Fragmente der Vorsokratiker, Weidmann, wyd. VI , Berlin 1951.
Edelstein L., Platos Seventh Letter, E. J. Brill, Leiden 1966.
Engel J., Muzykalnyj sowriemiennik, Moskwa 1916 nr 4.
Galejew B., Waneczkina I. L., Was Scriabin aSynesthete?, [w:] Leonardo,
2001 nr 4 (34).
Godwin J., Harmonies of Heaven and Earth: The Spiritual Dimensions of
Music from Antiquity to the Avant-Garde, Thames and Hudson, London 1987.
Goldenweiser A., Wospomnianija, Deka-VS, Moskwa 2009.
Griffiths P., Gyrgy Ligeti, Robson Books, London 1983.
Harrison J., Synaesthesia: the Strangest Thing, Oxford University Press,
New York 2001.
Harrison M., Rachmaninoff: Life, Works, Recordings, Continuum International Publishing Group, London 2005.
Holliday K. A., Reproducing pianos, E. Mellen Press, New York 1989.
Hull A. E., AGreat Russian Tone-Poet Scriabin, Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., London 1916.
Iwanow W., Dostojewski. Tragedia mit mistyka, [w:] W. I. Iwanow: Sobranie soczinenii, t. IV, Bruksela 1987.
Iwanow W., Pismo czlena sowieta Moskowskowo Skriabinskowo Obszcziestwa
predsedatieliu Piotrogradskowo Skriabinskowo Obszcziestwa po powodu knigi
L. L. Sabaniejewa Skriabin, [w:] R. Bird, The Russian Prospero: The Creative
Universe of Viacheslav Ivanov, University of Wisconsin Press 2007.
Iwanow W., Poet iCzier, [w:] Wiesy 1904, nr 3.
Jasiski R., Zmierzch Starego wiata: wspomnienia 1900-1945, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2006.
Jastriebcew W. W., Nikoaj Andriejewicz Rimski-Korsakow. Wospominanija,
Leningrad 1959.
Kaszkin N. D., Iz wospominanij ob A. N. Skriabinie, [w:] Muzykalnyj sowriemiennik, urna muzykalnogo iskusstwa 1916 nr 4-5.
Kogan G., Izbrannyje statii, cz. III, Moskwa 1985.
Landon H. C. R., Mozart: The Golden Years: 1781-1791, Thames and Hudson,
Londyn 1989.
Leikin A., The Performing Style of Alexander Scriabin, Ashgate Publishing,
2011.
Leng X., Shaw G. L., Toward aneural theory of higher brain function using
music as awindow, [w:] Concepts in Neuroscience 1991 nr 2 (2).
Lobanow P., Alexander Scriabin Poema op. 32 nr. 1, Gosmuzizdat, Moskwa
1960.
Martin S., Alchemy and Alchemists, Pocket Essentials, London 2001.
Monier M., Williams V., ASanskrit-English Dictionary, Motilal Banarsidas,
New Delhi 2002.
Myers Ch. S., Two cases of Synaesthesia, The British Journal of Psychology
1914 (7).
Neuhaus H., Sztuka pianistyczna, PWM, Krakw 1970.
217
CD
Ku pomieniowi
utwory fortepianowe Aleksandra Skriabina
1
3.30
1.06
3.28
4.50
cz. I Andante
9.46
cz. II Presto
4.10
3.30
3.14
V Sonata op. 53
15.00
10
IX Sonata op. 68
10.02
11
8.41
66.17