Autonomia Galicji, a sytuacja Polakw w pozostaych zaborach w II

poowie XIX i na pocztku XX wieku.

W drugiej poowie XIX wieku istniay powane rnice w sytuacji Polakw

pod rnymi zaborami. Byo to spowodowane rn polityk zaborcw, wobec
spoeczestwa polskiego. W najciszej sytuacji znajdowaa si ludno
zamieszkujca tereny zaboru rosyjskiego i pruskiego. Natomiast stosunkowo due
swobody panoway w Galicji, pod zaborem austriackim. W poniszej pracy uka
gwne rnice w trzech zaborach, oraz ograniczenia i represje jakie stosoway wadze
wobec Polakw (gwnie po powstaniu listopadowym).
Na terenach znajdujcych si pod zaborem rosyjskim stumienie powstania
narodowego 1863/64 r., zapocztkowao represje narodowociowe. Skonfiskowano
dobra narodowe, poduchowne i prywatne, rozdajc je osobom zasuonym w
tumieniu powstania. Krlestwo zaczto nazywa Priwislianskim Krajem. Carska
polityka zmierzaa do penej likwidacji odrbnoci ziem polskich. W tym celu w
Petersburgu powsta specjalny komitet, ktrego zadaniem bya likwidacja wszelkich
instytucji autonomicznych Krlestwa. W 1865 roku wprowadzono jzyk rosyjski do
administracji. Zlikwidowano Rad Stanu, a w zwizku z tym osobny budet. Podjto
rwnie likwidacj autonomicznych Komisji Rzdzcych, Komisji Spraw
Wewntrznych (1865), Wyzna i Owiecenia (1867) i Skarbu (1869). W ich miejsce
tworzono instytucje majce swoje odpowiedniki w innych prowincjach. Wprowadzono
urzd genera-gubernatora. W ten sposb wadz cywiln i wojskow skupiono w
jednym rku. Praktycznie przez cay okres, od powstania styczniowego, a do
wybuchu I wojny wiatowej, na terenie zaboru rosyjskiego panoway prawa
wyjtkowe, dajce m.in. gubernatorowi prawo oddawania cywilw pod sd wojenny,
oraz deportowania ich do odlegych prowincji Rosji. Administracja gubernialna
otrzymaa rwnie uprawnienia w stosunku do Kocioa katolickiego. Ju od 1864
roku zaczto likwidowa kocioy, klasztory.
Rwnie na terenie zaboru pruskiego istniay powane ograniczenia w autonomii.
Polakom zabroniono zajmowa jakiekolwiek stanowiska urzdowe. Zamknito wany
orodek polskoci gimnazjum polskie w Trzemesznie. W styczniu 1867 roku
Poznaskie wcielono do Zwizku Pnocnoniemieckiego, likwidujc w ten sposb

jego odrbno. Rwnie na terenie tego zaboru prowadzono polityk antypolsk. Jej
przejawem by midzy innymi tzw. Kulturkampf. Wyraa si on na ziemiach polskich
powizaniem polityki antykocielnej i zaostrzeniem praktyk germanizacyjnych.
Antypolska polityka Bismarcka godzia gwnie w owiat i ycie kulturalne
spoeczestwa. Germanizacja rodowisk szkolnych, usunicie jzyka polskiego z
sdownictwa i administracji w 1876 r., to gwne posunicia rzdu pruskiego w celu
germanizacji spoeczestwa. Prbowano rwnie wprowadzi jzyk niemiecki jako
obowizkowy na zebraniach i zgromadzeniach publicznych. Innym przejawem
antypolskiej polityki Bismarcka byy tzw. rugi pruskie. Byy to masowe rugi Polakw
nie bdcych poddanymi pruskimi. W ten sposb z Rzeszy wypdzono, tylko w
1885 r., 30 tysicy ludzi. Aby zada polskoci decydujcy cios Bismarck wyda tzw.
ustaw kolonizacyjn. W Reichstagu uzyska na ten cel 100 mln marek. Pienidze te
miay by przeznaczone na wykup ziem z rk polskich.
Najwiksz autonomi z pord trzech zaborw posiadaa Galicja. Jej oblicze
spoeczno-gospodarcze instytucji autonomicznych, ostatecznie uksztatowao si po
roku 1873, po wprowadzeniu bezporednich wyborw do Rady Pastwa. Sejm
Krajowy utraci tym samym wpyw na tok obrad parlamentu centralnego. Decydowa
wic tylko o nielicznych sprawach:
a) kulturze krajowej
b) budowlach publicznych
c) zakadach dobroczynnych, szpitalach
Do sejmu naleao rwnie cae ustawodawstwo gminne, a take czciowo szkolne.
Mia jeszcze pewne uprawnienia w zakresie ustawodawstwa finansowego, mg
nakada dodatkowe podatki. W sejmie galicyjskim zasiadao gwnie ziemiastwo.
Prawa gosowania pozbawiona bya najbiedniejsza ludno miast i wsi, elementy
proletariackie i pproletariackie. Polskie klasy staray si powikszy swoj przewag
w sejmie. W tym celu stosowano przekupstwo, nacisk na chopw a take faszerstwa
wyborcze. Organem wykonawczym sejmu by Wydzia Krajowy. Skada si on tylko
z 6 osb, pod przewodnictwem marszaka krajowego. Niszymi organami
autonomicznymi byy rady powiatowe i gminne. Byy one rwnie obierane na
podstawie ordynacji wyborczej. W pewnym sensie do wadz czciowo
autonomicznych naleaa Rada Szkolno Krajowa. Sprawowaa ona nadzr nad
szkoami podstawowymi, rednimi, a pniej take zawodowymi. Imponujcy by
rozwj szkolnictwa wyszego w Galicji. Uniwersytet krakowski przyciga wielu
studentw i profesorw z innych zaborw. Polscy nauczyciele odegrali pniej
znaczn rol w niepodlegej Polsce, zasilajc szkolnictwo w dwu pozostaych
zaborach.

Niezalenie od organw autonomicznych, na terenie Galicji istniaa druga hierarchia

wadz, mianowana przez rzd wiedeski. Na jej czele sta namiestnik kraju, wraz z
podlegymi sobie naczelnikami urzdw powiatowych-starostami. Rwnie ta
hierarchia opanowana bya przez konserwatywne ziemiastwo polskie. Dotyczyo to
zwaszcza urzdu namiestnika, ktrego nominacja uzgadniana bya przez wadze
wiedeskie z prezydium Koa Polskiego w Wiedniu.
Wydaje mi si, e sytuacja Polakw w zaborze austriackim, w porwnaniu do
pozostaych zaborw, bya bardzo korzystna. Na terenie Galicji nie prowadzono
polityki antypolskiej, ani nie przeladowano ludnoci. Mona powiedzie, e
autonomia galicyjska bya znaczna. Zwaszcza po roku 1867 (po powstaniu monarchii
austro-wgierskiej), Galicja uzyskaa szersz ni dotychczas autonomi. W okresie
tym zrujnowana gospodarka zacza powoli rozkwita. Rozwina si sie kolejowa,
jak rwnie sie drg. Dla rozwoju przemysu, pomylny okres nastpi po roku 1896,
kiedy to powsta Komitet Krajowy do Spraw Przemysu. Zauwaalny by rwnie
rozwj szkolnictwa.
W tym samym czasie na terenach zaboru rosyjskiego i pruskiego, gospodarka bya
rujnowana, a tereny znajdujce si pod tymi zaborami traktowane byy jak kolonie,
ktre naley bezwzgldnie wykorzysta przez nakadanie nowych podatkw.
Uwzgldniajc te wszystkie aspekty naley podkreli, e zabr austriacki by
zaborem najlejszym (zwaszcza po roku 1896). Warunki jakie tam panoway,
umoliwiay w miar swobodny rozkwit przemysu i rozwj szkolnictwa. Wydaje mi
si, e duo si nie pomyl jeli powiem, e Galicja w tym okresie stanowia zaplecze
kulturalne, gospodarcze i przemysowe przyszej, niepodlegej ju Polski.