VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

2
Nhêåt Tên
Taåp chñ xuêët baãn haâng thaáng
Giêëy pheáp hoaåt àöång baáo chñ söë 397/GP-BVHTT

Toaâ soaån - Trõ sûå:

30/79A Lyá Nam Àïë - Haâ Nöåi
ÀT: 04.7471896; FAX: 04.7337686
Email: vanhienvietnam@hn.vnn.vn

Vùn phoâng àaåi diïån taåi TP.HCM:

288B, An Dûúng Vûúng,Quêån 5, TP.HCM
ÀT: 08.8353878 14. Dêëu êën möåt thúâi múã coäi
16. Baão Àaåi ài höåi Thùèm Bua
Chuã nhiïåm
Hoaâng Chûúng
20. Vïì vúái Cöí Loa thaânh
36. Thû phaáp Viïåt Nam
Phoá Töíng Biïn têåp Thûúâng trûåc 38. Ca dao trong xûá Trêìm Hûúng
Nguyïîn Thïë Khoa
40. Nhúá Niculin
Phoá Töíng Biïn têåp 44. Böng hoa Taåp chñ Vùn hiïën
Nguyïîn Thïë Kyã
Nguyïîn Minh San trong rûâng hoa baáo chñ
46. Baão töìn vaâ Phaát huy truyïìn
Giaám àöëc àiïìu haânh
Voä Thaânh Tên
thöëng úã Nhaâ haát Muáa röëi Trung ûúng
49. Nùm nay seä vïì nhaâ ùn tïët
Thû kyá toâa soaån 52. Phaåm Thõ Thaânh:"Phaãi xûáng
Tûâ My Sún - Nguyïîn Hûäu Phaái
àaáng laâ ngûúâi àaåi biïíu cuãa nhên dên"
Höåi àöìng Biïn têåp 54. Nguyïîn Sinh Kung, hoåa syä cuãa
Nguyïîn Nam Khaánh - Trêìn Baãng - Mõch
Quang Trêìn Vùn Khï - Hoaâng Trinh - Vuä Maäo möåt vuâng quï àùçm thùæm
- Thaái Kim Lan - Phaåm Thõ Thaânh - Phaåm 32. Nhêån àõnh múái vïì Caãi lûúng
Viïåt Long Àùång Nhêåt Minh - Àoaân Thõ Tònh -
Trûúâng Lûu - Thanh Hûúng - Nguyïîn Thuyïët
2. Lõch sûã, sûã thêåt vaâ sûã hoåc 60. Giêëc mú lúán vïì dên töåc
Phong 8. Cêu àöëi Tïët Vuä Khiïu, Viïåt úã Bònh Dûúng
möåt neát àeåp vùn hiïën 62. Khu kinh tïë Nhún Höåi-tûâ "chòa
Trònh baây
Tûâ My Sún - Àùång Ngoåc Quang 10. Höåi laâng Àöìng Kyå khai khoaá" àïën "kïët nöëi"
höåi xuên xûá Bùæc 64. Lïî höåi Dano - di saãn vùn hoaá
Bòa 1
Nghïå sô treã Àoaân Quan hoå Bùæc Ninh 12. Höåi àêìu phaáo Kyâ Lûâa thïë giúái
AÃnh: Nhêåt AÁnh

Taâi trúå phaát haânh VÚÁI CAÁC TAÁC GIAÃ:

Doanh nghiïåp saách Thaânh Nghôa Haâ Vùn Têën, Thanh Thaão, Buâi Vùn, Phan Àùng Nhêåt, Hoaâi Bùæc, Hoaâng Minh
TP. Höì Chñ Minh Nhên, Àùång Trûúâng Lûu, Thaái Kim Lan, Hoaâng Chûúng, Nguyïîn Thïë Kyã, Quaách
Tuâng Phong, Nguyïîn Têën Löåc, Nguyïîn Vùn Tiïën, Lï Baá Liïîu, Lï Hoaâi Nam, Nguyïîn
In taåi
Xûúãng in Tin hoåc, Haâ Nöåi
Khùæc Phuåc,Thû Phûúng, Àöî Àûác, Nguyïîn Bñch Hoâa, Vûúng Thûâa Viïåt, Xuên Höìng,
Bñch Khï, Tuêën Giang, Trêìn Àùng, Phûúng Anh, Nguyïîn Thïë Khoa, Höì Sô Võnh,
Giaá: 16.000à Thiïn An...
 Diïîn àaân VÙN HIÏËN

Lõch sûã
sûå thêåt vaâ sûã hoåc
Àûác Thaánh Trêìn.

"Ai ai àïìu àaä bùng cêu hïët

Nûúác chùèng coân coá Sûã Ngû!"
Àoá laâ hai cêu thú cuöëi cuâng
trong baâi thú cuöëi cuâng cuãa
mûúâi böën baâi "Maån thuêåt"
maâ Nguyïîn Traäi àaä àïí laåi
cho chuáng ta. Thêåt laâ cay
àùæng, khi maâ moåi ngûúâi bõ
uöën cong nhû lûúäi cêu, vaâ
chùèng coân ai noái lïn sûå thêåt
nûäa, chùèng coân ai nhû Sûã
Ngû nûäa. Sûã Ngû laâ ngûúâi
cheáp sûã nûúác Vïå àúâi Xuên
Thu, nöíi tiïëng vïì thùèng thùæn
vaâ trung thûåc. Khöíng Tûã
tûâng khen: "Trûåc tai Sûã
Ngû!" (Sûã Ngû thùèng thay!).
Baâi thú
Nam quöëc
sún haâ.
HAÂ VÙN TÊËN
ho àïën höm nay, àoåc thú
C Nguyïîn Traäi, chuáng ta vêîn
nhû tï taái vúái nöîi àau cuãa
öng. Laâm sao coá thïí söëng trong
möåt xaä höåi maâ moåi sûå thêåt àïìu bõ
che àêåy hay xuyïn taåc. Trong thúâi
kyâ nhû vêåy, ngûúâi cheáp sûã, nhaâ sûã
hoåc, nhûäng ngûúâi coá nhiïåm vuå noái
lïn sûå thêåt, khöng biïët bõ dùçn vùåt
àïën mûác naâo?
Ngaây nay, chuáng ta àang söëng
trong möåt giai àoaån maâ nhòn thùèng
vaâo sûå thêåt, noái roä sûå thêåt laâ yïu
cêìu cuãa nhên dên, cuãa àêët nûúác. Àaä
àïën luác nhûäng ngûúâi cheáp sûã,
nhûäng nhaâ sûã hoåc phaãi tûå hoãi rùçng
:"Sûã buát" cuãa mònh àaä thêåt nghiïm
chûa, àaä viïët àuáng sûå thêåt lõch sûã
hay chûa?
Lõch sûã laâ khaách quan. Sûå kiïån
lõch sûã laâ nhûäng sûå thêåt àûúåc töìn taåi
àöåc lêåp ngoaâi yá thûác cuãa chuáng ta.
Nhûng sûå nhêån thûác lõch sûã laåi laâ
chuã quan. Vaâ ngûúâi ta cheáp sûã vò

2 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

nhûäng muåc àñch khaác nhau.
Tûâ thúâi cöí àaåi, ngûúâi ta àaä àùåt
yïu cêìu cho viïåc cheáp sûã laâ nïu
gûúng cho nhên dên vaâ àem laåi baâi
hoåc cho nhûäng nhaâ cêìm quyïìn.
Polibius, nhaâ sûã hoåc Hy Laåp vaâo thïë
kyã 2 trûúác Cöng nguyïn, àaä nhêån
thêëy rùçng sûã hoåc coá tñnh pagmatikos,
tûác thûåc duång. Trong caác vuå thêìn
Muses Hy Laåp, thò nûä thêìn Clio laâ
thêìn sûã hoåc. Nhûng tïn Clio laâ bùæt
nguöìn tûâ tiïëng Hy Laåp laâ Kleio,
nghôa laâ ca tuång, biïíu dûúng.
ÚÃ phûúng Àöng, Khöíng Tûã viïët
Kinh Xuên Thu, böå sûã lúán cuãa Trung
Quöëc cöí àaåi, laâ cöët àïí "bao biïëm",
tûác laâ khen vaâ chï caác haânh vi cuãa
caác nhên vêåt lõch sûã. Caái mêîu mûåc
sûã hoåc thûåc duång coân töìn taåi rêët lêu
daâi vïì sau, nhêët laâ úã phûúng Àöng.
Ta haäy coân àoåc nhûäng doâng cuãa
Phaåm Cöng Trûá trong baâi tûåa saách
Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn: "Vò sao phaãi
viïët quöëc sûã? Vò chuã yïëu ghi cheáp
cöng viïåc. Coá chñnh trõ cuãa möåt àúâi
têët phaãi coá sûã cuãa möåt àúâi. Maâ sûå
ghi cheáp cuãa sûã giûä nghõ luêån rêët
nghiïm, tuå àiïím viïåc trñ trõ thò saáng
toã ngang mùåt trúâi mùåt trùng, rùn àe
keã loaån tùåc thò raáo riïët nhû sûúng
thu laånh buöët, ngûúâi thiïån biïët thò coá
thïí bùæt chûúác, ngûúâi aác biïët thò coá
thïí tûå rùn, quan hïå vúái chñnh trõ
khöng phaãi laâ ñt. Cho nïn múái laâm ra
quöëc sûã".
Möåt muåc àñch thûåc duång nhû vêåy
àùåt ra cho sûã hoåc têët nhiïn àaä ngùn
caãn khöng ñt viïåc noái lïn sûå thêåt lõch
sûã. Thûúâng thò ngûúâi ta chó choån
cheáp nhûäng sûå kiïån naâo coá lúåi cho
àûúâng löëi chñnh trõ hoùåc laâ laâm thay
àöíi sûå kiïån cho phuâ húåp vúái yá muöën
cuãa nhaâ cêìm quyïìn.
Nhûng ngay trong haâng nguä caác
nhaâ sûã hoåc thúâi cöí, cuäng àaä coá ngûúâi
cho rùçng cêìn phaãi laâm thïë naâo àïí
phuåc vuå àúâi söëng vaâ chñnh trõ khöng
laâm haåi àïën thiïn chûác noái sûå thêåt
cuãa nhaâ sûã hoåc. Chùèng nhûäng thïë, hoå
coân cho rùçng sûã coá cheáp àuáng sûå thêåt
múái phuåc vuå töët cho àúâi söëng vaâ
chñnh trõ. Ciceron úã La Maä àaä gùæn
historia magistra vitae (lõch sûã chñnh
yïëu cuãa cuöåc söëng) vúái yïu cêìu àaåt
túái lux veritatis (aánh saáng cuãa sûå
thêåt). Trong Deoratore, öng àaä viïët:
Vùn Miïëu - Quöëc Tûã Giaám.
"Luêåt thûá nhêët cuãa cheáp sûã laâ khöng
daám noái caái giaã maåo, luêåt thûá hai laâ
daám noái têët caã nhûäng gò laâ sûå thêåt".
Coân Lï Quyá Àön cuãa chuáng ta, úã
àêìu têåp Àaåi Viïåt thöng sûã, àaä dêîn
möåt loaåt cêu noái cuãa caác nhaâ sûã hoåc
àúâi trûúác àïí coi viïåc cheáp àuáng sûå
thêåt nhû möåt tön chó cuãa viïåc soaån
sûã. Vaâ àïí giûä àûúåc tön chó àoá, cuöëi
cuâng, öng àaä cheáp laåi cêu cuãa Yïët
Hïì Tû àúâi Nguyïn: "Viïåc soaån sûã
phaãi lêëy viïåc duâng ngûúâi laâm göëc.
Ngûúâi coá vùn hoåc maâ khöng biïët
caách cheáp sûã thò khöng thïí cho dûå
vaâo sûã quan. Ngûúâi coá vùn hoåc, laåi
kiïm biïët caách soaån sûã, nhûng buång
daå bêët chñnh, cuäng khöng àûúåc dûå".
Tûâ thïë kyã 17, sûã hoåc thïë giúái àaåt
àïën mêîu mûåc phï phaán, àùåt yïu cêìu
àem laåi sûå thêåt cuãa quaá khûá. Vaâ tûâ
cuöëi thïë kyã 19, khi sûã hoåc àaåt túái caác
mêîu mûåc cêëu truác vaâ biïån chûáng,
caác hònh aãnh cuãa quaá khûá maâ sûã hoåc
khöi phuåc àûúåc coân phaãi àûúåc àùåt
trong caái toaân thïí vaâ sûå vêån àöång.
Tûâ khi chuã nghôa duy vêåt biïån
chûáng vaâ lõch sûã maác - xñt ra àúâi,
khaám phaá ra cú chïë cuãa sûå phaát triïín
xaä höåi, caác nhaâ sûã hoåc àûúåc cung
cêëp möåt mö hònh giaãi thñch lõch sûã coá
tñnh nhêët thïí - nùng àöång, kïët húåp caã
hai mùåt cêëu truác vaâ biïën àöíi. Sûã hoåc
vûún túái phaát hiïån quy luêåt vaâ nhúâ
àoá, sûã hoåc khöng nhûäng nhêån thûác
àûúåc quaá khûá maâ coân chuêín bõ cho
nhûäng khaã nùng dûå baáo. Nhûng sûã
hoåc muöën thûåc hiïån àûúåc nhûäng
chûác nùng àoá, khaão saát con àûúâng àaä
qua vaâ goáp phêìn nhêån thûác con
àûúâng sùæp túái, möåt àiïìu kiïån cú baãn
laâ phaãi biïët sûå thêåt vaâ noái lïn sûå thêåt.
Nhûng biïët sûå thêåt khöng dïî, vaâ
daám noái lïn sûå thêåt nhiïìu khi caâng
khoá hún. Vúái yá cuãa Yïët Hïì Tû maâ
Lï Quyá Àön àaä dêîn nhûng noái theo
ngön ngûä hiïån àaåi thò nhû thïë naây:
“Muöën viïët sûã, phaãi biïët phûúng
phaáp sûã hoåc, vaâ trûúác hïët, phaãi laâ
ngûúâi trung thûåc chûá khöng phaãi laâ
tïn cú höåi”.
Viïët sûã laâ möåt nghïì, noái nhû
ngûúâi Phaáp laâ meátier d'historien.
Ngûúâi viïët sûã phaãi àûúåc reân luyïån
tay nghïì. Caác saách daåy nghïì, tûác caác
saách viïët vïì phûúng phaáp sûã hoåc,
thûúâng noái àïën hai bûúác cú baãn
trong cöng taác sûã hoåc: bûúác thûá nhêët
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
3
 Diïîn àaân VÙN HIÏËN
laâ tûâ sûã liïåu, khöi phuåc sûå kiïån; bûúác
thûá hai laâ giaãi thñch vaâ àaánh giaá sûå
kiïån.
Ngay tûâ bûúác thûá nhêët àaä coá
nhûäng khaã nùng dêîn nhaâ sûã hoåc xa
rúâi sûå thêåt. Àoá laâ vò sûã liïåu thiïëu, vaâ
phöí biïën hún, vò sûã liïåu khöng àûúåc
phï phaán nghiïm tuác. Ngûúâi ta chia
sûã liïåu ra laâm hai loaåi sûã: Sûã liïåu
trûåc tiïëp vaâ sûã liïåu giaán tiïëp.
Sûã liïåu trûåc tiïëp xuêët hiïån cuâng
thúâi vúái sûå kiïån. Chùèng haån tröëng
àöìng Ngoåc Luä, khêíu phaáo Àiïån
Biïn, hay vùn baãn Hiïåp àõnh Paris...
laâ sûã liïåu trûåc tiïëp.
Coân sûã liïåu giaán tiïëp laâ sûã liïåu
noái àïën sûå kiïån naây qua möåt söë
ngûúâi thöng tin giaán tiïëp, tûác taác giaã
sûã liïåu. Loaåi sûã liïåu naây cêìn àûúåc
giaám àõnh cêín thêån, vò thöng tin
nhêån àaä qua trung gian ngûúâi thöng
tin. Chùèng haån höìi kyá laâ sûã liïåu giaán
tiïëp. ÚÃ àêy, caác sûå kiïån xaãy ra khöng
àöìng thúâi vúái sûã liïåu, tûác laâ trûúác luác
höìi kyá àûúåc viïët. Nhaâ sûã hoåc Liïn
Xö M.N. Tchernomorski àaä viïët caã
möåt quyïín saách daây, coá àêìu àïì "Höìi
kyá vúái tû caách laâ sûã liïåu lõch sûã", àïí
trònh baây caác phûúng phaáp nghiïn
cûáu nguöìn sûã liïåu giaán tiïëp naây.
Hiïån nay, nhiïìu cöng trònh sûã
hoåc cuãa chuáng ta àaä sûã duång nhûäng
nguöìn sûã liïåu giaán tiïëp möåt caách
thiïëu thêån troång. Sûã liïåu giaán tiïëp
bao göìm caã nhûäng lúâi kïí vïì sau cuãa
nhûäng ngûúâi àaä chûáng kiïën sûå kiïån.
Caác nhaâ nghiïn cûáu lõch sûã àõa
phûúng hay lõch sûã hiïån àaåi, lõch sûã
Àaãng thûúâng sûã duång nguöìn taâi liïåu
naây. Nhûäng lúâi kïí nhû vêåy cêìn àûúåc
phên tñch so saánh vúái caác sûã liïåu
khaác, nïëu khöng, dïî dêîn àïën tònh
traång laâ cuâng möåt sûå kiïån, coá thïí
àûúåc trònh baây rêët khaác nhau. Tònh
hònh thûúâng xaãy ra laâ nïëu ngûúâi
thöng tin laâ ngûúâi hiïån coá uy lûåc chi
phöëi úã àõa phûúng thò lõch sûã seä àûúåc
viïët theo caách nhòn nhêån cuãa ngûúâi
àoá.
Àöëi vúái caác thúâi kyâ xa xûa, sûå sai
lêìm dïî xaãy ra, vò sûã liïåu caâng hiïëm
hún, khoá kiïím tra hún. trong nhiïìu
trûúâng húåp àïí khöi phuåc sûå kiïån,
nhaâ sûã hoåc phaãi vêån duång àïën sûå suy
àoaán lö - gñch vaâ thêåm chñ, caã sûå
tûúãng tûúång. Nhûng trong trûúâng
húåp sûå kiïån àûúåc trònh baây múái chó
4 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
laâ giaã thuyïët, thò àiïìu àoá phaãi àûúåc
noái roä, àûâng àïí ngûúâi khaác tin rùçng
àoá laâ sûå thêåt àñch xaác. Trong nhiïìu
cöng trònh sûã hoåc hiïån nay, caái múái
chó laâ giaã thuyïët vúái caái àaä laâ sûå thêåt,
thûúâng bõ laâm lêîn löån.
Chùèng haån khöng möåt nhaâ sûã
hoåc naâo coá thïí chûáng minh àûúåc
rùçng baâi thú "Nam quöëc sún haâ Nam
àïë cû" laâ cuãa Lyá Thûúâng Kiïåt.
Khöng coá möåt sûã liïåu naâo cho biïët
àiïìu àoá caã. Sûã cuä chó cheáp rùçng
trong trêån chöëng Töëng úã vuâng söng
Nhû Nguyïåt, möåt àïm quên sô nghe
tiïëng ngêm baâi thú àoá trong àïìn thúâ
Trûúng Höëng, Trûúng Haát. Coá thïí
àoaán rùçng Lyá Thûúâng Kiïåt àaä cho
ngûúâi ngêm thú. Ài xa hún, coá thïí
àoaán rùçng Lyá Thûúâng Kiïåt laâ taác giaã
baâi thú. Nhûng àoá chó laâ àoaán thöi,
laâm sao noái chùæc àûúåc baâi thú àoá laâ
cuãa Lyá Thûúâng Kiïåt. Thïë nhûng,
cho àïën nay, moåi ngûúâi àïìu tin rùçng
àoá laâ sûå thêåt, hay àuáng hún, khöng ai
daám nghi ngúâ àoá khöng phaãi laâ sûå
thêåt.
Ta coân coá thïí dêîn ra nhiïìu vñ duå
khaác vïì nhûäng sûå kiïån chùæc laâ khöng
thêåt, thêåm chñ khöng thêåt maâ nay
nghiïîm nhiïn laâ "sûå thêåt", ngay caã
trong caác giai àoaån lõch sûã gêìn àêy.
Caác nhaâ sûã hoåc thûúâng dûåa chuã
yïëu vaâo nguöìn sûã liïåu viïët. Maâ nûúác
ta, caác vùn baãn sûã liïåu thûúâng bõ
Di tñch lõch sûã Àiïån Biïn Phuã.
biïën chuyïín ghï gúám. Àoá laâ chûa kïí
sûå xuêët hiïån nhûäng taâi liïåu giaã. Nïëu
trònh baây sûå kiïån maâ dûåa vaâo sûã liïåu
àaä bõ chuyïín àöíi hay sûã liïåu giaã thò
hiïín nhiïn khöng traánh khoãi sai lêìm.
Chùèng haån, quyïín Binh thû yïëu
lûúåc hiïån coá, àûúåc coi laâ cuãa Trêìn
Hûng Àaåo, laâ möåt quyïín saách giaã tûâ
àêìu chñ cuöëi. Caác nhaâ nghiïn cûáu úã
Viïån Haán Nöm vûâa laâm möåt viïåc coá
yá nghôa laâ chûáng minh àûúåc quyïín
saách giaã maåo àoá àaä hònh thaânh nhû
thïë naâo. Thïë nhûng khi viïët vïì cuöåc
khaáng chiïën chöëng Nguyïn hay
Trêìn Hûng Àaåo, möåt söë ngûúâi vêîn
duâng quyïín saách giaã naây. Thêåm chñ
coá laänh tuå coá trñch dêîn saách naây
trong diïîn vùn cuãa mònh. Àoá cuäng laâ
löîi cuãa caác nhaâ sûã hoåc, hoå àaä khöng
thuyïët minh àêìy àuã khi cho in baãn
dõch taác phêím giaã maåo naây.
Coân caác vùn baãn bõ biïën àöíi, sûãa
chûäa qua caác àúâi thò coân nhiïìu.
Thêåm chñ caã caác vùn baãn hiïån àaåi.
Ngay bûác thû cuãa Chuã tõch Höì Chñ
Minh gûãi caác em hoåc sinh maâ hiïån
nay trong caác trûúâng phöí thöng vêîn
hoåc, vêîn trñch, cuäng àaä sai, khaác quaá
nhiïìu vúái vùn baãn àêìu tiïn coân àûúåc
cêët giûä úã Cuåc Lûu trûä trung ûúng.
Caác vùn kiïån khaác cuäng vêåy. Vïì
àiïím naây, cêìn hoåc têåp thaái àöå cuãa
Maác vaâ Ùng - ghen khi cho xuêët baãn
Tuyïn ngön Àaãng cöång saãn nùm
1872, hai öng viïët rùçng: "Tuyïn ngön laâ möåt
taâi liïåu lõch sûã maâ chuáng töi khöng coá quyïìn
sûãa laåi". Caác nhaâ sûã hoåc àoâi hoãi phaãi coá thaái
àöå nhû vêåy àöëi vúái caác vùn kiïån lõch sûã.
Trïn àêy laâ chuyïån phï phaán sûã liïåu vaâ
miïu taã sûå kiïån. Thûåc ra sûå thêåt dïî bõ che lêëp
hay xuyïn taåc laâ úã bûúác thûá hai, giaãi thñch vaâ
àaánh giaá sûå kiïån. Àoá laâ vò cöng viïåc naây phuåc
thuöåc nhiïìu vaâo mùåt chuã quan cuãa nhaâ sûã hoåc
nhû nhêån thûác, quan àiïím vaâ nhên caách.
Caác nhaâ sûã hoåc chuáng ta thûúâng tûå coi laâ
ngûúâi maác - xñt nhûng bïånh thiïn lïåch laåi hay
dïî mùæc. Maâ thiïn lïåch cûúâng àiïåu möåt caách
phiïën diïån, möåt mùåt naâo àoá laåi laâ àùåc trûng
cuãa chuã nghôa duy têm. Cuäng chñnh vò vêåy
nhiïìu sûå thêåt lõch sûã àoá bõ boã qua.
Trong möåt thúâi gian daâi, do möåt àöång cú
töët laâ phaãi têåp trung tinh lûåc cho cuöåc khaáng
chiïën chöëng Myä, cûáu nûúác, caác nhaâ viïët sûã
chó chuá yá àïën caác trang sûã chöëng ngoaåi xêm
trong lõch sûã dên töåc. Khöng chó trong caác
cöng trònh chuyïn luêån, maâ caã trong caác böå
thöng sûã, cuäng chó têåp trung khai thaác truyïìn
thöëng àaánh giùåc, giûä nûúác. möåt nhaâ sûã hoåc
Liïn Xö, khi bònh luêån möåt quyïín sûã Viïåt
Nam do uãy ban Khoa hoåc Xaä höåi xuêët baãn, àaä
coá möåt nhêån xeát thuá võ laâ caác baãn àöì trong
saách, trûâ möåt baãn àöì hònh thïë chung, àïìu laâ
baãn àöì caác trêån àaánh. Trong thúâi gian qua,
haâng loaåt caác vêën àïì vïì kinh tïë - xaä höåi cuãa
lõch sûã Viïåt Nam àaä khöng àûúåc chuá yá àêìy
àuã.
Cuäng laâ àïì cao truyïìn thöëng, chuáng ta
thûúâng chó àaánh giaá möåt chiïìu, chó nhêån thêëy
caái hay caái töët, dûúâng nhû ngûúâi ta khöng
chêëp nhêån truyïìn thöëng xêëu. Àïën nay, trong
cöng cuöåc xêy dûång àêët nûúác, chuáng ta àang
cêìn àaánh giaá àuáng àùæn vïì con ngûúâi Viïåt
Nam maâ phêìn lúán laâ tñnh caách, khaã nùng àaä
àûúåc quy àõnh qua lõch sûã. Phaãi phên tñch
trung thûåc vaâ khoa hoåc caác ûu àiïím vaâ nhûúåc
àiïím cuãa con ngûúâi Viïåt Nam, chûá khöng
phaãi caái gò cuäng khen.
Chuáng ta àaä àûúåc àoåc caã quyïín saách daây
àïì cao truyïìn thöëng khoa hoåc - kyä thuêåt Viïåt
Nam. Töi nghô rùçng trong lõch sûã, nhên dên
Viïåt Nam cuäng àaä àaåt àûúåc möåt söë thaânh tûåu
vïì kyä thuêåt. Nhûng àïì cao quaá àaáng truyïìn
thöëng khoa hoåc kyä thuêåt cuãa ngûúâi Viïåt Nam
xûa thò laâ möåt sûå tö höìng khöng thêåt. Vaã laåi,
àïì cao öng ngheâ Vuä Hûäu cuöëi thïë kyã 15, àêìu
thïë kyã 16 àaä tñnh àuã söë gaåch xêy tûúâng khöng
thûâa thiïëu möåt viïn, khi trïn thïë giúái, khöng
phaãi chó úã chêu Êu (thúâi Copernic) maâ caã úã AÃ
- Rêåp (thúâi Al Kashi) àaä coá nhûäng cöng trònh
tñnh toaán hoåc cao, thò chó laâ laâm möåt viïåc löë
bõch.
Röìi ngûúâi ta laåi àïì cao caã nhûäng truyïìn
thöëng cuãa laâng xaä cöí truyïìn, nhêën maånh tñnh
dên chuã cuãa noá. Khöng hiïíu vò sao caác nhaâ sûã
hoåc tûå coi mònh laâ maác - xñt laåi coá thaái àöå "dên
tuyá" àïën nhû thïë. Ngaây nay, khi caái cung
caách, caái têm lyá "viïåc laâng" àang khoaác aáo xaä
höiå chuã nghôa ài giûäa chuáng ta, caác nhaâ sûã hoåc
phaãi xem xeát laåi thaái àöå cuãa mònh trong viïåc
àaánh giaá cao laâng xaä cöí truyïìn.
Lõch sûã Viïåt Nam anh huâng thêåt, vinh
quang thêåt, nhûng trònh baây noá luác naâo, chöî
naâo cuäng töët àeåp caã, rûåc saáng caã thò quaã laâ
khöng thêåt. Nhaâ sûã hoåc khöng thïí chó ngêm
ngúåi nhûäng thiïn anh huâng ca maâ khöng biïët
àïën nhûäng khuác bi ca trong lõch sûã.
Cuäng thûúâng thiïn lïåch, khi chuáng ta àaánh
giaá caác nhên vêåt lõch sûã. Con ngûúâi laâ caã möåt
hïå thöëng nhûäng möëi liïn hïå phûác taåp, bõ quy
àõnh búãi caác àiïìu kiïån xaä höåi, tûå nhiïn vaâ lõch
sûã. Thiïëu möåt sûå àaánh giaá xuêët phaát tûâ chuã
nghôa lõch sûã dûúâng nhû laâ cùn bïånh chung
cuãa chuáng ta. Möåt söë ngûúâi àaä chó trñch caác
nhên vêåt lõch sûã vò hoå khöng giöëng ta. Möåt söë
laåi quaá yïu caác nhên vêåt àoá, àïën chöî miïu taã
tû duy vaâ haânh àöång cuãa hoå cûá y nhû laâ hoå àaä
àûúåc hoåc têåp chuã nghôa Maác - Lïnin.
Àaä laâ con ngûúâi, khöng phaãi laâ öng thaánh,
thò coá luác àuáng, luác sai. Àoá laâ chuyïån thûúâng
tònh. Nhûng thêåt laâ khöng cöng bùçng khi chó
vò khuyïët àiïím cuãa thúâi kyâ naây, ta söí toeåt hïët
caã cöng lao cuãa nhên vêåt àoá, khi úã thúâi kyâ
khaác, àoáng goáp cuãa ngûúâi àoá laâ roä raâng,
khöng thïí chöëi caäi. Nhaâ sûã hoåc maác - xñt
khöng thïí chêëp nhêån möåt thaái àöå nhû vêåy. Taåi
sao chuáng ta khöng noi gûúng Lïnin trong
viïåc àaánh giaá nhên vêåt nhû Plï - kha - nöëp?
Chuáng ta haäy nhúá lúâi Maác: "Khoa hoåc
caâng vö tû vaâ khöng thiïn võ thò caâng phuâ húåp
vúái quyïìn lúåi vaâ nguyïån voång cuãa ngûúâi cöng
nhên". Möåt nïìn sûã hoåc muöën tûå biïíu hiïån laâ
maác - xñt chên chñnh, chùèng nhûäng phaãi àùåt
cho mònh nhiïåm vuå khaám phaá chên lyá cuãa lõch
sûã, maâ coân phaãi toã roä khaã nùng àaåt àûúåc sûå
thêåt khaách quan.
Cho àïën nay, nhiïìu hoåc giaã tû saãn vêîn
nghi ngúâ tñnh khaách quan cuãa sûã hoåc. Ngay
ngûúâi baån cuãa chuáng ta laâ Bertrand Russell
cuäng noái rùçng: "Sûã hoåc chó laâ dêîn ra nhûäng
ngu xuêín ngaây höm qua àïí giuáp con ngûúâi
chõu àûång àûúåc nhûäng ngu xuêín ngaây höm
nay".
Chuáng ta phaãi baác boã nhûäng luêån àiïím àoá
bùçng caách chûáng minh rùçng nïìn sûã hoåc cuãa
chuáng ta coá khaã nùng àaåt àûúåc sûå thêåt khaách
quan, chûá àûâng tiïëp tuåc giuáp thïm nhûäng
chûáng cûá cho nhûäng luêån àiïím àoá.q
VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
5
 Diïîn àaân VÙN HIÏËN
NHÊÅT TÊN
muâa xuên khöng àaâo
Vûúân àaâo Nhêåt Tên khöng coân.
ÀÖÎ ÀÛÁC
à Haâ Nöåi àaä lêu nhûng töi
Ú chûa tûâng àûúåc biïët àïën
Nhêåt Tên bùçng mùæt maâ chó
thêëy Nhêåt Tên bùçng tai. Cuäng nhû
Ngoåc Haâ gùæn vúái hoa, Quaãng Baá gùæn
vúái quêët, Têy Höì gùæn vúái sen, thò
6 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
AÃNH: TTXVN
Nhêåt Tên gùæn vúái àaâo. Luác êëy nhaâ úã
Cêìu Giêëy nhûng nghe àïën Nhêåt Tên
töi thêëy xa lùæc xa lú búãi vúái khoaãng
caách baãy taám cêy söë xe àaåp ài vaâo
tiïët àöng thò quaäng àûúâng giaá reát êëy
thêåt àaáng kïí. Vaã laåi àoá laâ nhûäng nùm
khoá khùn, ngaây Tïët kiïëm caânh àaâo
nhoã qua ngoä àaä laâ xa xó, àêu daám
nghô àïën sùæm möåt göëc àaâo Nhêåt Tên
AÃNH: ÀÖÎ ÀÛÁC
Ngûúâi
Nhêåt Tên buöìn
Buöìn vò trúâi nùæng chaáy
Hoa àaâo núã bung nhû hoa giêëy
Buöìn vò trúâi reát cùm
Tïët khöng coá àaâo chúi xuên
Buöìn vò khöng buöìn nûäa!
VÛÚNG THÛÂA VIÏÅT
giaá haâng trùm àöìng. Àïën khi khêëm
khaá, coá chiïëc Babeátta töi múái daám
lêìn moâ lïn Nhêåt Tên xem àaâo Tïët.
Laâ ngûúäng möå thöi, cuäng chûa daám
nghô àïën chuyïån kiïëm caânh àaâo cuãa
vûúân Nhêåt Tên. Àïën múái thêëy thêåt
danh bêët hû truyïìn! Nhúá caái àêån
cuöëi nùm 90 thïë kyã trûúác, möåt lêìn
theo nhaâ nhiïëp aãnh Phaåm Tuïå töi àaä
laåc vaâo rûâng àaâo Nhêåt Tên, Phuá
Thûúång. Luác êëy cûá nghô mònh àaä laâ
Tûâ Thûác, thêåt maâ nhû mú, àeåp àïën
huyïìn aão sùæc àaâo phai e êëp sau àaâo
bñch. Caânh naâo, cêy naâo cuäng àeåp.
Roä laâ cuöåc ài vaän caãnh hoa chûá
khöng phaãi chó mua àaâo! Nùm naâo
cuäng vêåy, 20 Tïët maâ Nhêåt Tên àaä
nhû caái chúå giûäa trúâi, àêët, ngûúâi vaâ
hoa. Keã baán ngûúâi mua, ai cuäng vui.
Sau naây múái biïët, chuyïån lïn Nhêåt
Tên mua àaâo coân êín sau möåt tònh
caãm lúán lao hún: ngùæm àaâo, viïåc êëy
khöng chó úã caánh nhiïëp aãnh, maâ úã têët
caã nhûäng lúáp ngûúâi yïu hoa. Töi
Àaâo Nhêåt Tên nhûäng nùm trûúác.
quan saát thêëy caã nhûäng keã thö löî
bùåm trúån àûáng bïn göëc àaâo cuäng trúã
nïn nhu thuêån, töët buång. Caái chúå trúâi
hoa chó coá löìng löång möåt niïìm vui
chúâ Tïët àoán xuên, trong têët caã nhûäng
ai àaä àïën. Möåt phiïn chúå chó trïn
chuåc ngaây raãi tûâ vûúân àaâo, keáo daâi
trïn truåc löå mûúi cêy söë cuãa àûúâng
Laåc Long Quên tûâ Bûúãi lïn vaâ
àûúâng Êu Cú raãi tûâ Nghi Taâm,
Quaãng Baá ài lïn. Chúå hoa àaâo Haâng
Lûúåc chó laâ möåt tuå àiïím khiïm töën
nùçm loåt giûäa khu ba saáu phöë phûúâng
nhoã nhoi
Thêåt àaåi phuác khi Thùng Long thaânh
AÃNH: PHAÅM CÖNG THÙÆNG.
AÃNH: TL
diïîm phuác coá àûúåc vûúân àaâo Nhêåt
Tên, àïí khi Tïët vïì coá sùæc hoa àaâo
nhû maâu son thùæm höìng trïn maá
thiïëu nûä múâi goåi xuên sang. Töi
chùæc trong têm khaãm nhiïìu ngûúâi
cuäng chung caãm xuác nhû vêåy möîi
khi xuên vïì loâng nhúá àïën caânh àaâo
Tïët Nhêåt Tên.
Nhûng...
Tïët naây, Tïët Bñnh Tuêët (2006) thò
vûúân àaâo àaä àûúåc san thaânh bònh
àõa. Nhaâ chûa xêy lïn, nhûng nhûäng
lö àêët àûúåc chia cùæt bùçng caác àûúâng
truåc àûúåc raãi nhûåa àaä hònh thaânh lïn
tûúng lai cuãa phöë múái. Töi ài trïn
maãnh àêët àaâo, àaä thaânh àaâo xûa
thêëy töåi nghiïåp cho nghïì laâm àaâo
mai möåt. Thûúng nhûäng göëc àaâo
bõ bûáng tröëc nhû thêëy möåt nghôa
àõa hoa àaâo àang daân trûúác mùåt, ai
oaán. Laåi nhúá nùm trûúác, cuäng têìm
naây, nhûäng àoaân xe chúã caát,
nhûäng maáy uãi rò rêìm suöët àïm
caâo, ngoaåm nhû keã cûúáp, vöì nuöët
nhanh tûâng vaåt àêët àaâo, àïí röìi khi
"vaán àaä àoáng thuyïìn", ngûúâi ta
ngöìi chúâ xêy dûång àïí thu ngên.
Nùm nay àaâo daåt ra baäi söng. Öng
laäo Mêìm, möåt nghïå nhên tröìng
àaâo ngûúâi thön Têy buöìn baä
khöng muöën töi gúåi laåi chuyïån
nghïì laâm àaâo. Öng baão nhùæc laåi
àau loâng lùæm. Coân anh Tuêën, möåt
ngûúâi chuyïn buön àaâo Tïët, nghe
töi hoãi chuyïån cuäng lùæc àêìu: Nùm
nay khöng coá àaâo àïí maâ buön
nûäa. Söë àaâo coân chuát ñt, ngûúâi ta
khöng daám chùm nom vò thêëp
thoãm lo súå quy hoaåch nöët nïn
cuäng keám. Coân àaâo baäi söng chó
àûúåc caái àêët töët, cêy to, caái cêìn
nhêët laâ hoa thò caánh moãng teâo,
thoaáng nhòn àaä thêëy chaán.
Töi laåi möåt lêìn nûäa bêng khuêng
àûa mùæt bao quaát caánh àöìng àaâo
Nhêåt Tên phùèng nhû sên bay, chúåt
nghô, khöng phaãi sûå phaát triïín, maâ
chñnh àöìng tiïìn àaä laâm cho ngûúâi
ta taân nhêîn, quïn caã nhûäng giaá trõ
taåo nïn baãn sùæc Thùng Long.
Tïët àïën maâ caãm thêëy muâa xuên
khöng vïì trïn àêët Nhêåt Tên khöng
àaâo. ÚÃ àêy khung caãnh xaám ngoeát
möåt maâu àöìng xu ró.q
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
7
 Diïîn àaân VÙN HIÏËN

Cêu àöëi Tïët Vuä Khiïu

möåt neát àeåp vùn hiïën
NGUYÏÎN BÑCH HOÂA
ûâ bao lêu nay, möîi lêìn tïët

T àïën, ngûúâi ta laåi nghô túái baâi

thú cuãa Vuä Àònh Liïn vïì öng
àöì giaâ viïët cêu àöëi vúái nhûäng cêu
ngêåm nguâi nhúá tiïëc:
Öng àöì vêîn ngöìi àêëy,
Qua àûúâng khöng ai hay
Laá vaâng rúi trïn giêëy
Ngoaâi trúâi mûa buåi bay
Nùm nay àaâo laåi núã
Khöng thêëy öng àöì xûa
Nhûäng ngûúâi muön nùm cuä
Höìn úã àêu bêy giúâ?
Baâi thú viïët vaâo nhûäng nùm ba
mûúi cuãa thïë kyã 20. Thúâi êëy, trong
khöng khñ cuãa phong traâo caách
maång vaâ xu thïë àöíi múái vïì vùn hoaá,
ngûúâi ta nghô rùçng truyïìn thöëng treo
cêu àöëi trong gia àònh Viïåt Nam seä
mêët dêìn ài vaâ nhûäng öng giaâ viïët cêu
àöëi cuäng seä dêìn dêìn khöng coân nûäa.
Àiïìu naây àaä khöng hoaân toaân
diïîn ra nhû ngûúâi ta dûå àoaán. Nhiïìu
öng giaâ khaác laåi xuêët hiïån àïí dêìn
dêìn phuåc höìi laåi viïåc viïët cêu àöëi
Tïët. Cêu àöëi Tïët laåi trúã thaânh möåt
nhu cêìu trong nïëp söëng vùn hoaá cuãa
gia àònh trong ngaây Tïët. Ngûúâi ta laåi
thöng qua cêu àöëi Tïët khùèng àõnh
truyïìn thöëng àaåo àûác, nïu lïn khaát
voång vaâ niïìm tin cuãa moåi ngûúâi àöëi AÃNH: NHÊÅT AÁNH
Giaáo sû Vuä Khiïu bïn àöi cêu àöëi taåi nhaâ riïng.
vúái sûå phöìn vinh cuãa àêët nûúác, haånh
phuác cuãa gia àònh, tònh caãm thên viïët khöng nhûäng rêët chùåt cheä vïì Toaân cêìu höåi nhêåp, caánh tem
thûúng giûäa cha meå, vúå chöìng vaâ niïm luêåt vaâ àöëi xûáng maâ coân thïí bay böíng böën phûúng trúâi
con caái. hiïån nhûäng yá tûúãng múái, phuâ húåp Cêu àöëi mûâng taåp chñ Cúâ ra söë 1:
Trong nhûäng nùm gêìn àêy, hêìu vúái nhiïåm vuå vaâ muåc tiïu cuãa möîi túâ Cuöåc àua taâi coá tiïën coá lui, tiïën
nhû têët caã caác baáo vaâ taåp chñ xuêët baáo hay taåp chñ. cuäng cêìn lui, lui àïí tiïën
baãn trong ngaây Tïët àïìu coá cêu àöëi. Töi xin nïu lïn úã àêy möåt söë thñ Troâ giaãi trñ vûâa chúi vûâa hoåc,
Àùåc biïåt laâ rêët nhiïìu baáo vaâ taåp chñ duå: chúi maâ hoaá hoåc, hoåc nhû chúi
àaä àïën xin Giaáo sû Vuä Khiïu tùång Cêu àöëi tùång taåp chñ Tem: Cêu àöëi tùång taåp chñ Xêy dûång
cho cú quan ngön luêån cuãa mònh àöi Kinh tïë thõ trûúâng, soáng àiïån Àaãng:
cêu àöëi Tïët. Ngûúâi ta ûa thñch cêu truâm lïn muön dùåm àêët Ra sûác dûång xêy, nûúác maånh dên
àöëi cuãa Vuä Khiïu vò nhûäng cêu öng giaâu do Àaãng daåy

8 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

 Daây cöng reân luyïån, chuyïn sêu
höìng thùæm àûúåc dên tin.
Cêu àöëi tùång baáo Àúâi söëng vaâ Phaáp luêåt:
Nêng cao phaáp luêåt trong àúâi söëng
Múã röång cöng bùçng khùæp chuáng dên
Cêu àöëi tùång baáo Cöng nghiïåp Viïåt Nam VÛÚNG THÛÂA VIÏÅT
Cöng nghiïåp vûún cao, àem laåi phöìn vinh cho Töí quöëc
Viïåt Nam àöíi múái, múã ra giaâu maånh trûúác tûúng lai
Cêu àöëi tùång Baáo An ninh thuã àö:
Saáu chuåc nùm àöåc lêåp tûå do, àêët nûúác tûng bûâng trong
thùæng lúåi Cha úi
Gêìn ngaân tuöíi Thùng Long vùn hiïën, thuã àö rûåc rúä giûäa Con tûâng àöåi noán mï chùn boâ trïn nuái
an ninh Nuái giúâ àêy thaânh chöî cha nùçm
Cêu àöëi tùång baáo Ngûúâi àoåc saách: Con quaá con boâ khöng coá ngûúâi chùn!
Chùæt loåc tinh hoa tûâ àoåc saách
Toám thêu àaåo lyá àïí laâm ngûúâi
Cêu àöëi tùång baáo Xûa vaâ nay:
Xûa töí tiïn duäng lûúåc anh huâng, àem biïín baåc rûâng vaâng cho

Nay con chaáu kiïn cûúâng khñ phaách, àûa dên giaâu nûúác maånh
töí quöëc
Coã may
àïën tûúng lai Ra thùm möå meå
Cêu àöëi tùång baáo Sûác khoeã vaâ Àúâi söëng: Dñnh àêìy coã may
Xuên àem sûác khoeã cho àúâi söëng Vïì nhaâ con gúä buöët tay àïën giúâ…
Tïët roát tònh thûúng xuöëng àaåo ngûúâi
Cêu àöëi tùång baáo Gia àònh vaâ Treã em:
Xaä höåi thanh bònh xuên baáo hyã
Gia àònh haånh phuác treã em ngoan
Chó nhòn qua nhûäng cêu àöëi noái trïn, chuáng ta àaä thêëy àûúåc
ngoaâi nhûäng nöåi dung phong phuá vaâ mang nghôa tûúng àöëi àêìy
Töí êëm
àuã cuãa tûâng cêu thò trònh àöå nghïå thuêåt cao trong cêëu truác cuãa möåt Nhû con chim moãi caánh quï ngûúâi
cêu àöëi khiïën cho àoåc lïn ngûúâi ta thêëy nhûäng nhõp àiïåu haâi hoaâ Con muöën bay vïì gheá mònh vaâo töí
vúái nhûäng êm thanh hoaân haão, sûå àöëi xûáng chùåt cheä vaâ niïm luêåt Töí êëm ngaây xûa giúâ laâ phêìn möå
nghiïm khùæc trong tûâng cêu. Thùæp neán hûúng thêìm goåi meå cha úi!
Cêu àöëi Vuä Khiïu thûúâng thïí hiïån theo thïí tûá luåc cuãa àúâi
Àûúâng. Möîi cêu àïìu coá möåt khuác trïn chûâng 4, 5 chûä vaâ khuác
dûúái chûâng 7, 8 chûä trúã lïn. Khi chûä cuöëi cuãa khuác trïn laâ vêìn trùæc
thò chûä cuöëi cuãa khuác dûúái laâ vêìn bùçng. Ngûúåc laåi, nïëu khuác trïn
laâ bùçng thò khuác dûúái phaãi laâ trùæc. Thñ duå cêu àöëi treo úã àïìn Huâng:
Nûúác böën ngaân nùm (bùçng), chùèng theån (trùæc), têëm loâng cha
Àïm trong thú
(bùçng).
Vuä Khiïu caâng nghiïm khùæc hún nûäa trong sûå àöëi xûáng giûäa Tùång T.V.À
hai cêu caã tûâng vïë, tûâng chûä. Thñ duå trong baâi vùn Giöî töí Huâng Nghe em thúã biïët laâ em nguã say
Vûúng: Quïn ài bao khoá nhoåc cuãa ban ngaây
Thuyïìn xö soáng vöî, söng ba doâng tûúái maát muön phûúng Anh nhû àûáa treã nùçm bïn meå
Höí lûúån röìng bay, nuái trùm ngoån chêìu vïì möåt phña. Thiïm thiïëp dûúái trúâi caánh vaåc bay.
Chuáng ta thêëy hiïån tûúång cuãa cêu trïn àöëi vúái hai hiïån tûúång
úã cêu dûúái :thuyïìn xö soáng vöî àöëi vúái höí lûúån röìng bay, söng àöëi
vúái nuái, con söë àöëi vúái con söë, söng ba doâng àöëi vúái nuái trùm
ngoån, chêìu vïì möåt phña àöëi vúái tûúi maát muön phûúng. Trònh àöå
nghïå thuêåt cêu àöëi cuãa Vuä Khiïu coân úã chöî sûå cöng phu vaâ chùåt
cheä àûúåc trònh baây rêët giaãn dõ vaâ trong saáng nhûng vêîn chûáa àûång
àûúåc möåt nöåi dung sêu sùæc, khiïën cho àöåc giaã khöng caãm thêëy sûå
cêìu kyâ hay goâ boá.
Töi nghô rùçng, nhûäng cêu àöëi vûâa mang tñnh tû tûúãng vûâa
mang tñnh nghïå thuêåt àang coá nhûäng àoáng goáp nhêët àõnh cêìn phaãi
àûúåc khöi phuåc vaâ phaát huy möåt truyïìn thöëng vùn hiïën cuãa dên
töåc laâ tuåc treo cêu àöëi tïët.q

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

9
 Höåi xuên ÀÊËT NÛÚÁC

Höåi laâng Àöìng Ky å

khai höåi xuên xûá Bùæc
Höåi laâng Àöìng Kyå laâ höåi xuên khai múã súám nhêët
trong muâa xuên xûá Bùæc, vaâo ngaây möìng 4 Tïët haâng
nùm. Àöìng Kyå thuöåc xaä Àöìng Quang huyïån Tûâ Sún
laâ möåt trong nhûäng laâng giaâu coá nhêët cuãa xûá Kinh
Bùæc xûa vaâ Bùæc Ninh ngaây nay, hïët sûác nöíi tiïëng vúái
nghïì möåc vaâ nghïì laâm phaáo. Höåi laângÀöìng Kyå múã
àêìu bùçng lïî rûúác phaáo, thi phaáo vaâ àöët phaáo cêìu
cho mûa thuêån gioá hoâa, muâa maâng böåi thu...

AÃNH: MINH QUÖËC Lïî rûúác phaáo Höåi laâng Àöìng Kyå.

PHÛÚNG ANH Vûúng thûá 6, coá öng Cûúng Cöng, chia quên laâ 4 àaåo vaâ choån 4 tûúáng
con trai Kinh Bùæc quêån vûúng vúái àûáng àêìu. Trong buöíi xuêët quên,
cöng deåp giùæc Xñch Quyã àûúåc vua moåi ngûúâi töí chûác àöët phaáo, taåo nïn
heo thêìn tñch vaâ truyïìn thuyïët

T taåi Àöìng Kyå, nguöìn göëc cuãa

höåi phaáo bùæt àêìu tûâ thúâi Huâng
Vûúng. Chuyïån kïí rùçng thúâi Huâng
phong laâ Thiïn Cûúng. Thiïn Cûúng
àaä vïì Àöìng Kyå tuyïín quên choån
tûúáng vaâ vaâo ngaây 4 thaáng Giïng,
öng ra quên àaánh giùåc. Thiïn Cûúng
möåt khöng khñ hïët sûác haâo huâng,
phêën khñch. Khi ca khuác khaãi hoaân,
Thiïn Cûúng cuäng trúã vïì vúái Àöìng
Kyå cuäng dên laâng múã höåi phaáo

10 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

mûâng cöng. Àïí tûúãng nhúá cöng lao
diïåt giùåc giuáp nûúác cuãa öng Thiïn
Cûúng, ngûúâi Àöìng Kyå tön öng laâm
thaânh hoaâng laâng vaâ haâng nùm múã
höåi phaáo, taái hiïån ngaây Thiïn Cûúng
xuêët quên nùm xûa.
Höåi phaáo Àöìng Kyå coân laâ biïíu
hiïån cuãa tñn ngûúäng nöng nghiïåp cöí
truyïìn, thúâ 4 võ thêìn mûa, gioá, sêëm,
seát, böën võ thêìn coá thïí laâm nïn mûa
thuêån gioá hoaâ. Ngoaâi nhûäng viïåc thi
laâm phaáo, àöët phaáo, höåi laâng coân coá
lïî rûúác hònh sinh thûåc khñ tûâ àïìn vïì
àònh. Hai lïî vêåt tûúång hònh sinh thûåc
khñ cuãa àaân öng vaâ àaân baâ àûúåc laâm
bùçng göî (goåi laâ noän) vaâ mo cau (goåi
laâ nûúâng), tûúång trûng cho êm
dûúng giao hoaâ, vaån vêåt sinh söi
phaát triïín.
Àïí chuêín bõ vaâo höåi, tûâ trûúác Tïët
haâng thaáng trúâi, caã laâng thi nhau laâm
phaáo. Phaáo àïí thúâ thêìn vaâ àöët trong
ngaây höåi àûúåc laâm rêët cêín thêån vúái
nguyïn liïåu laâ tre nûáa, rúm coát, giêëy.
Caác loaåi nguyïn liïåu vaâ àõa àiïím
cuöën phaáo àïìu àûúåc têíy uïë bùçng
nûúác gûâng. Àùåc biïåt, ngûoâi laâm
thûúác phaáo phaãi laâ trai tõnh.
Phaáo Àöìng Kyå, ngoâi thûúâng àùåt
giûäa thên phaáo, vúái caác loaåi to nhoã
khaác nhau cuâng nhiïìu caách taåo hònh
vaâ trang trñ rêët phong phuá tûâ long ly
quy phûúång túái caác loaâi gia cêìm vaâ
hoa laá...
Àïí töí chûác höåi phaáo, möåt ban
khaánh tiïët do laâng lêåp ra göìm 16
ngûúâi úã 4 giaáp, coá 4 quan àaám nhêët,
4 quan àaám nhò, 4 quan àaám ngoaåi
vaâ 4 öng khaão lo viïåc tïë lïî, rûúác
xaách. Ngay tûâ töëi 30 Tïët, quan àaám
sùæm xöi voâ, cheâ àûúâng, baánh raán àïí
caác phuâ giaá trong doâng hoå rûúác ra
laâm lïî nhêån chûác. Böën öng quan
àaám mùåc quêìn aáo àoã, tûúång trûng
cho 4 tûúáng tiïn phong cuãa öng
Thiïn Cûúng. Moåi ngûúâi vûâa chaåy
vûâa reo hoâ dûúái aánh àuöët saáng rûåc
cuãa dên laâng. Caác quan àaám àua
nhau "öm cöåt thaái baåch", öng naâo
öm àûúåc cöåt seä àûúåc nhêån baát hûúng
thúâ cuãa laâng vaâ coá quyïìn quyïët àõnh
caác cöng viïåc cuãa laâng trong nùm
múái.
Höåi bùæt àêìu tûâ töëi möìng 2 tïët vúái
lïî rûúác thêìn sùæc tûâ àïìn vïì àònh àïí
thúâ phuång. Ngaây 12 thaáng giïng laâ
ngaây khai höåi phaáo. Nhûäng nhaâ coá
phaáo to thûúng múâi phûúâng keân,
phûúâng tröëng àïën rûúác. Khi rûúác cûá
ài vaâi bûúác laåi àöët möåt traâng phaáo
nhoã. Khi haå phaáo xuöëng sên àònh,
traâng phaáo cuöëi cuâng àûúåc àöët vaâ gia
àònh chuã phaáo mang trêìu cau múâi baâ
con àïën xem höåi phaáo. Möîi gia àònh
coá phaáo dûå thi àïìu coá phêìn thûúãng
vaâ giaãi nhêët daânh cho nhaâ naâo coá
phaáo to nhêët, nöí gioân giaä nhêët
thûúâng chó laâ möåt chiïëc baánh daây,
möåt quaã cam, möåt têëm mña hay möåt
miïëng trêìu nhûng ai cuäng coi àoá laâ
möåt niïìm vinh dûå lúán lao.
Cuöåc thi àöët phaáo kïët thuác, têët caã
trai àinh trong laâng àoáng khöë vaâ
kiïåu tung hö quan àaám úã trûúác cûãa
àònh trong tiïëng hoâ reo chuác mûâng
cuãa toaân dên.
Nhûng nùm gêìn àêy, höåi laâng
Àöìng Kyå khöng coân keáo daâi nhû xûa
maâ chó têåp trung vaâo ngaây möìng 4
thaáng giïng, ngaây xuêët quên cuãa öng
Thiïn Cûúng nhû truyïìn thuyïët.
Hún 10 nùm nay, do khöng àûúåc àöët
phaáo nïn dên laâng Àöìng Kyå chó thûåc
hiïån lïî rûúác phaáo ra àònh theo nghi
thûác cöí: choån 4 ngûúâi àaân öng àuáng
51 tuöíi àïí laâm phaáo vaâ muáa phaáo goåi
laâ caác quan àaám. Àuáng 10 giúâ saáng
hai àoaân rûúác göìm haâng chuåc thanh
niïn trai traáng rûúác hai quaã phaáo thúâ,
möîi quaã daâi 3m, àûúâng kñnh 60 cm
tûâ nhaâ caác quan àaám ra àònh laâng.
Tuy khöng coân höåi thi àöët phaáo
nhûng höåi laâng Àöìng Kyå vêîn rêët
àöng vui nhöån nhõp khi Àöìng Kyå
ngaây nay àang trúã thaânh möåt laâng
quï giaâu coá bêåc nhêët àöìng bùçng Bùæc
Böå vúái sûå phaát triïín maånh meä cuãa
nghïì möåc vaâ nghïì buön truyïìn
thöëng. Bïn caånh caác àaåi löå, caác khu
nhaâ cao têìng vúái sûå xuêët hiïån caác
giaám àöëc, caác doanh nhên rêët thaânh
àaåt. Àöìng Kyå vêîn giûä àûúåc möåt
khöng gian laâng quï cöí kñnh Kinh
Bùæc vúái quêìn thïí àïìn, àònh chuâa,
chuâa traáng lïå xûa vaâ höåi rûúác phaáo
khai xuên cêìu may cêìu phuác coá tûâ
thúâi caác Vua Huâng dûång nûúác.q
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
11
 Höåi xuên ÀÊËT NÛÚÁC

Höåi àêìu phaáo Kyâ Lûâa

Höåi àêìu phaáo Kyâ Lûâa úã thõ xaä Laång Sún coá tûâ
thïë kyã 17, gùæn vúái möåt truyïìn thuyïët lõch sûã
thïí hiïån loâng nghôa hiïåp cuãa viïn tûúáng thúâi
Hêåu Lï laâ Thêìn Cöng Taâi.

ùçng nùm, vaâo dõp àêìu xuên - ngûúâi coá hoåc, coá taâi àûúåc Trõnh Taåc Taã Phuã, nhùçm muåc àñch cêìu mong

H bùæt àêìu tûâ ngaây 22 àïën 27

thaáng giïng (Êm lõch) taåi thõ
xaä Laång Sún laåi diïîn ra lïî höåi Àêìu
phaáo Kyâ Lûâa vúái quy mö, hònh thûác
vaâ nöåi dung phong phuá nhû muáa sû
tûã, chúi cúâ ngûúâi, àùåc biïåt laâ troâ chúi
cûúáp àêìu phaáo vaâ rûúác kiïåu tûâ àïìn
Kyâ Cuâng lïn àïìn Taã Phuã vaâ quay laåi.
Súã dô nöåi dung rûúác kiïåu àûúåc coi laâ
nöåi dung chñnh, quan troång vaâ hêëp
dêîn nhêët, vò theo truyïìn thuyïët sûå
viïåc trïn coá möëi quan hïå mêåt thiïët
vúái nhau giûäa àïìn Kyâ Cuâng vaâ àïìn
Taã Phuã.
Theo lõch sûã ghi laåi àïìn Taã Phuã
àûúåc xêy dûång tûâ nùm Chñnh Hoâa
thûá 4 (1683) àïí thúâ viïn tûúáng thúâi
Hêåu Lï laâ Thên Cöng Taâi - chûác Taã
àö àöëc Haán quêån cöng, vò thïë nhên
dên àõa phûúng ngaây xûa quen goåi laâ
àïìn Taã Phuã. Öng Thên Cöng Taâi laâ
troång duång böí nhiïåm lïn Laång Sún
laâm phoá tûúáng nhêån chûác Àö àöëc
giuáp viïåc cho Vi Àûác Thùæng, trêën
thêìn Giao Long luön phuâ höå cho öng
Thên Cöng Taâi vaâ nhên dên àõa
phûúng luön gùåp nhûäng àiïìu may
giûä núi biïn thuây. Trûúác kia, khu Kyâ mùæn, coá àûúåc cuöåc söëng yïn vui töët
Lûâa khi öng chûa khai phaá
múã chúå thûúâng hay bõ luä
luåt ngêåp uáng, khi dûång
chúå öng cho mua sùæm lïî
àûa xuöëng àïìn Kyâ Cuâng
àïí cuáng thêìn Giao Long
(thêìn söng nûúác). Tûâ àoá,
chúå Kyâ Lûâa khöng bõ ngêåp
uáng nûäa, nhên dên àõa
phûúng yïn têm hoåp chúå
vaâ hoå cho rùçng öng Thên
Cöng Taâi àûúåc thêìn söng
phuâ höå àïí lo viïåc àúâi, nïn
sau khi öng mêët, nhên dên
lêåp miïëu thúâ öng; hùçng
nùm töí chûác lïî höåi, rûúác
thêìn Giao Long lïn àïìn Söng Kyâ Cuâng.

12 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

Àöång Tam Thanh.
laânh.
Àïìn Kyâ Cuâng xêy dûång tûâ bao
giúâ cho àïën nay chûa coá taâi liïåu naâo
xaác àõnh chñnh xaác. Theo höìi ûác cuãa
nhên dên thò àïìn coá tûâ rêët lêu vaâ àaä
qua nhiïìu lêìn sûãa chûäa. Àïìn Kyâ
Cuâng hiïån nay thúâ Tuêìn Tranh.
Tûúng truyïìn, öng Tuêìn Tranh laâ
möåt võ quan dûúái thúâi nhaâ Trêìn,
àûúåc cûã lïn Laång Sún àaánh giùåc,
trêën aãi biïn thuây. Do chuã quan, nïn
binh sô cuãa öng hay bõ öëm àau, luác
lêm trêån vúái giùåc thûúâng hay bõ
thûúng vong, thiïåt haåi. Súå quay vïì
triïìu àònh seä bõ phaåt nùång, bûúác
àûúâng cuâng öng nhaãy xuöëng söng tûå
vêîn vaâ con söng naây àûúåc goåi laâ
söng "Kyâ Cuâng". Khi öng Thên
Cöng Taâi lïn Laång Sún nhêåm chûác,
àûúåc biïët chuyïån öng àaä viïët súá vïì
têu vúái vua àïí minh oan cho öng
Tuêìn Tranh. Trong tiïìm thûác cuãa
mònh, nhên dên àõa phûúng caãm
phuåc loâng nghôa hiïåp cuãa öng Thên
Cöng Taâi nïn àaä múã höåi hùçng nùm
vaâ rûúác öng Tuêìn Tranh (àïìn Kyâ
Cuâng) lïn taå nghôa vúái öng Thên
Cöng Taâi (àïìn Taã Phuã). Vò vêåy múái
coá nöåi dung rûúác kiïåu tûâ àïìn Kyâ
Cuâng lïn àïìn Taã Phuã.
Höåi Àêìu phaáo Kyâ Lûâa bùæt àêìu tûâ
saáng ngaây 22 thaáng giïng (Êm lõch).
Cuâng vúái àoaân ngûúâi trang phuåc
löång lêîy, àuã caác loaåi cúâ, voäng loång,
möåt töëp thanh niïn trai traáng y phuåc
chónh tïì goåi laâ "Àöìng nam" àïí
khiïng kiïåu; möåt töëp thiïëu niïn vêån
àöìng phuåc goåi laâ
"Àöìng tûã" khiïng àónh
àûúåc àöåi sû tûã muáa vêy
quanh, ài qua caác khu
daäy phöë Kyâ Lûâa röìi
thùèng xuöëng àïìn Kyâ
Cuâng àoán rûúác öng
Tuêìn Tranh (hay Thêìn
söng) lïn kiïåu. Àuáng
giúâ ngoå bùæt àêìu laâm lïî.
Lïî xong, àoaân ngûúâi
rûúác kiïåu àïën àïìn Taã
Phuã haå kiïåu laâm lïî taå
ún.
Bûúác sang ngaây 23,
24 thaáng giïng, lïî höåi
Àêìu phaáo bùæt àêìu. Àêìu Naâng Tö Thõ.
phaáo coá gùæn àêìu kim
loaåi, cuöën vaãi cêín thêån, chuêín bõ vïì cêìu may, möîi àêìu phaáo chó àûúåc
xong rûúác ra sau àïìn laâm lïî cuáng thúâ möåt nùm. Àïën muâa höåi sang
thêìn, röìi àêìu phaáo àûúåc àem ra àöët. nùm nhûäng gia àònh coá àêìu phaáo
Khi phaáo nöí, voâng kim loaåi hêët lïn àem ra àïìn laâm lïî taå röìi trao laåi àêìu
khöng trung rúi xuöëng, moåi ngûúâi phaáo cho àïìn.
tranh nhau cûúáp. Nhûäng ai tranh 27 thaáng giïng laâ ngaây kïët thuác
àûúåc àêìu phaáo thò àem àïën trònh vúái höåi. Cuäng vaâo giúâ ngoå, moåi ngûúâi
thêìn àïìn vaâ Ban Töí chûác lïî höåi lêëy têåp trung úã àïìn Taã Phuã laâm lïî taåm
phêìn thûúãng. Phêìn thûúãng thûúâng laâ biïåt öng Tuêìn Tranh. Sau tuêìn lïî,
bûác tranh veä khung caãnh hûäu tònh vaâ kiïåu bùæt àêìu àûúåc rûúác trúã laåi àïìn
coá caác chûä Phuác - Löåc - Thoå (hònh Kyâ Cuâng vúái nghi thûác ban àêìu.
àêìu phaáo). Ngûúâi ta àem vêåt naây vïì Hoâa vúái troâ chúi cûúáp àêìu phaáo,
thúâ taåi gia àònh vaâ tin rùçng trong lïî rûúác kiïåu, úã àêy coân coá nhiïìu
nùm seä laâm ùn may mùæn bònh yïn. hònh thûác vui chúi nhû thi àêëu cúâ
Trong thúâi gian höåi coá caác àêìu phaáo ngûúâi, muáa sû tûã, haát giao duyïn
theo thûá tûå 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10 (haát sli, haát lûúån)... taåo nïn khöng
(khöng coá söë 7 vò kiïng). Cuâng vúái khñ nhöån nhõp vui tûúi cho caã möåt
phêìn thûúãng àûúåc trao, nhûäng ngûúâi vuâng thõ xaä trong nhûäng ngaây
thùæng cuöåc thûúâng mang àêìu phaáo xuên.q
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
13
 Höåi xuên ÀÊËT NÛÚÁC
Rûâng traâm Xeão Quyát.
XUÊN HÖÌNG
i tñch lõch sûã vùn hoáa cêëp
D quöëc gia Goâ Thaáp úã xaä Myä
Traâ, huyïån Thaáp Mûúâi -
Àöìng Thaáp, coá diïån tñch tûå nhiïn lïn
àïën hún 500 heácta. Vaâo nhûäng nùm
àêìu thïë kyã sau cöng nguyïn, con
ngûúâi cöí baãn àõa thuöåc nïìn vùn hoáa
vûúng quöëc Phuâ Nam àaä àïën àêy
chinh phuåc vuâng àêët sònh lêìy naây
xêy dûång cú nghiïåp. Múái àêy viïåc
khai quêåt möåt söë àõa àiïím úã khu vûåc
naây vaâ phaát hiïån àûúåc 4 tûúång göî
cao hún 2m vaâ 2 pho tûúång bùçng àaá
cuâng nhiïìu di tñch möå taáng, di tñch
kiïën truác bùçng göëm, kim loaåi àaá
quyá... chûáng tñch cuãa nïìn vùn hoáa
ÖËc Eo àïí laåi.
Trong nhûäng nùm àêìu thúâi kyâ
14 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
Lïî höåi Goâ Thaáp
Dêëu êën
möåt thúâi
múã coäi
khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp
(cuöëi thïë kyã thûá 18), Goâ Thaáp laâ cùn
cûá àõa caách maång cuãa nghôa quên
yïu nûúác, do hai cuå Thiïn höå Voä
Duy Dûúng vaâ Àöëc binh Nguyïîn
Têën Kiïìu laänh àaåo dûång cúâ khúãi
nghôa. Thiïn höå Voä Duy Dûúng sinh
nùm 1824, taåi huyïån Nghôa Haânh,
tónh Quaãng Ngaäi - núi coá truyïìn
thöëng yïu nûúác nöìng naân vaâ gioãi voä
nghïå. Thuúã nhoã Voä Duy Dûúng àaä
tûâng àûúåc tùång biïåt danh Nguä Linh
Dûúng, nhúâ cûã àûúåc möåt luác nùm
traái linh trong möåt kyâ thi voä.
Nùm 1857 hûúãng ûáng chñnh saách
khai hoang cuãa Nguyïîn Tri Phûúng,
Voä Duy Dûúng cuâng baån beâ vûúåt
biïín tòm àïën àêët Ba Giöìng, Tiïìn
Giang ven Àöìng Thaáp Mûúâi khai
khêín. Taåi àêy öng àaä cuâng Thuã
AÃNH: LÏ CÛÚNG
Khoa Huên chiïu hiïìn tuå nghôa keáo
vïì giaãi vêy cho thaânh Gia Àõnh, khi
bõ Phaáp têën cöng nùm 1859. Tûâ àoá
Ba Giöìng trúã thaânh cùn cûá khaáng
Phaáp bïn caånh àaåi baãn doanh cuãa
Trûúng Àõnh úã Goâ Cöng. Nùm 1862
triïìu àònh nhaâ Nguyïîn kyá hoâa ûúác
nhûúâng ba tónh Biïn Hoâa, Gia Àõnh,
Àõnh Tûúâng cho Phaáp, Voä Duy
Dûúng ruát vïì Àöìng Thaáp Mûúâi lêåp
cùn cûá àõa khaáng chiïën.
Dûúái sûå chó huy cuãa Voä Duy
Dûúng vaâ phoá tûúáng laâ Àöëc binh
Nguyïîn Têën Kiïìu, nghôa quên àaä coá
nhûäng trêån àaánh laâm quên Phaáp kinh
höìn baåt vña. Cùn cûá àõa Àöìng Thaáp
Mûúâi, vúái trung têm laâ Goâ Thaáp, trúã
thaânh nöîi aám aãnh àöëi vúái quên thuâ
trong suöët saáu nùm liïìn tûâ 1860 àïën
1866. Nhûng do sûå phaãn böåi cuãa möåt
 söë keã lïî cuáng coá nghi thûác haânh lïî khöng nùm 1998), tónh Àöìng Thaáp àaä coá kïë
t h a m giöëng nhau nhûng coá neát chung nhêët hoaåch xêy dûång khu di tñch Goâ Thaáp
söëng súå laâ àïìu coá baâi vùn tïë do bö laäo chaánh thaânh möåt khu du lõch sinh thaái
chïët, chó baái vûâa àoåc vûâa diïîn. Keâm theo laâ mang àêåm baãn sùæc vuâng Àöìng Thaáp
àûúâng caác tiïët muåc lïî nghi phuå hoåa nhû:
Mûúâi.
cho giùåc daân nhaåc lïî reáo rùæt, dêng traâ, rûúåu,
cùæt àûát hûúng. Nöåi dung vùn tïë ca ngúåi Ngoaâi viïåc àêìu tû xêy dûång múái
m o å i cöng àûác cuãa caác bêåc tiïìn nhên hay hïå thöëng àûúâng saá tûâ TX Cao Laänh
àûúâng cêìu khêín àêët trúâi, cho "quöëc thaái, vaâo àïën khu di tñch vaâ chónh trang
tiïëp tïë dên an", mûa thuêån gioá hoâa, muâa laåi cú súã haå têìng xung quanh khu di
vaâ vêån maâng böåi thu... Trong phêìn höåi heâ, tñch, xêy dûång möåt àaâi sen cao 79m,
chuyïí n nhûäng tiïët muåc nhû muáa haát, troâ vúái àêìy àuã caác tiïån ñch vaâ dõch vuå
lûúng chúi dên gian, caác hoaåt àöång vùn nhû nhaâ haâng, khu vui chúi giaãi trñ
thûåc tûâ hoáa, nghïå thuêåt rêët phong phuá laâm
àïí du khaách coá thïí quan saát àûúåc
àöìng cho con ngûúâi quïn ài nhûäng vêët vaã
toaân caãnh Àöìng Thaáp Mûúâi. Ngoaâi
bùçng cuãa cuöåc söëng thûúâng nhêåt àïí tòm
vaâo khu àïën vúái nhau trong nöîi àöìng caãm ra, Àöìng Thaáp seä phuåc höìi caác di
cùn cûá, hûúáng vïì caái thiïån. tñch liïn quan àïën hoaåt àöång cuãa Xûá
nïn sau Lïî höåi Goâ Thaáp laâ hoaåt àöång vùn uãy Nam kyâ vaâ UB khaáng chiïën Nam
hún 10 hoáa töíng húåp, àan xen giûäa vêåt chêët böå trong nhûäng nùm khaáng chiïën
ngaây bõ vaâ tinh thêìn, giûäa tñn ngûúäng vaâ vùn chöëng Phaáp.
g i ù å c hoáa, giûäa caái thiïng liïng vaâ caái àúâi Baáo CATP Höì Chñ Minh vaâ DN
Phaáp thûúâng, giûäa cöí xûa vaâ àûúng àaåi... saách Thaânh Nghôa (288A An Dûúng
bao vêy, Ngoaâi hïå thöëng quaán xaá "tûå phaát"
Vûúng, Q5 TPHCM) àaä phöëi húåp
nghôa phuåc vuå, nhaâ ùn cuãa àïìn thúâ Àöëc
q u ê n Binh Kiïìu vaâ Thiïn Höå Dûúng hêìu xêy taåi khu di tñch Goâ Thaáp möåt thaáp
c u ã a nhû nöíi lûãa suöët ngaây àïm; ngûúâi nûúác cuâng vúái hïå thöëng cêëp nûúác
Thiïn khaá giaã thò goáp giaå gaåo, ñt trùm nghòn phuåc vuå du khaách àïën lïî höåi vaâ baâ
höå Voä baåc, ngûúâi ñt hún thò múá rau, boá cuãi; con quanh vuâng trõ giaá 100 triïåu
D u y khöng ngûúâi phên cöng hay àiïìu àöìng, vúái hy voång seä goáp phêìn tön
Dûúng haânh nhûng moåi ngûúâi àïìu tûå giaác. taåo vaâ laâm àeåp möåt khu di tñch coá bïì
àaä bõ Tiïìn cöng àûác cuãa khaách thêåp daây lõch sûã nhû di tñch Goâ Thaáp.q
chuáng phûúng àûúåc quaãn lyá chùåt cheä, sûã
saát haåi. duång vaâo truâng tu vaâ tön taåo caác di
B a ã n tñch hiïån coá. Cuâng vúái kinh phñ Nhaâ
thên öng vaâ Àöëc binh Kiïìu cuäng anh nûúác, nhên dên àaä àoáng goáp nhiïìu
duäng hy sinh. cöng sûác vaâ tiïìn baåc àïí hoaân thaânh
Tûâ àoá, Lïî höåi Goâ Thaáp àûúåc töí caác cöng trònh trong khu di tñch. Con
chûác möîi nùm hai lêìn vaâo thaáng Ba àûúâng tûâ thõ trêën Myä An vaâo khu di
vaâ thaáng Mûúâi Möåt êm lõch, tûâ chiïìu tñch àaä àûúåc traãi nhûåa àïën Myä Hoâa.
14 àïën raång saáng 16 thaáng Ba laâ lïî "Khu du lõch vùn hoáa lõch sûã Goâ
höåi tûúãng niïåm baâ Chuáa Xûá, tûúng Thaáp" vúái vöën àêìu tû khoaãng hai
truyïìn laâ ngûúâi coá cöng lao trong triïåu USD khi triïín khai seä hoaân
viïåc khai phaá, taåo dûång vaâ phaát triïín thiïån cùn baãn cú súã haå têìng vaâ taåo
vuâng naây; tûâ chiïìu 14 àïën raång saáng thïm nhûäng àiïím sinh hoaåt böí ñch,
16 thaáng Mûúâi möåt laâ lïî höåi tûúãng lyá thuá.
niïåm hai võ anh huâng dên töåc Thiïn Lïî höåi Goâ Thaáp mang tñnh chêët
Höå Dûúng (Voä Duy Dûúng) vaâ Àöëc dên gian vaâ in àêåm dêëu êën möåt thúâi
Binh Kiïìu (Nguyïîn Têën Kiïìu. múã coäi, phaãn aánh nhûäng khaát voång
Lïî höåi úã Goâ Thaáp coá hai phêìn roä vaâ ûúác mong tha thiïët cuãa ngûúâi
rïåt: phêìn nghi thûác cuáng lïî vaâ phêìn nöng dên Àöìng Thaáp Mûúâi. Do vêåy,
höåi heâ. Ngoaâi caác lïî cuáng chñnh coá sûác cuöën huát ngaây caâng maånh
trong möîi kyâ höåi nhû cuáng baâ Chuáa meä.
Xûá, cuáng Thiïn Höå Dûúng, Àöëc Nhêån thûác àûúåc giaá trõ vïì mùåt
Binh Kiïìu coân cûã haânh möåt söë lïî truyïìn thöëng vaâ lõch sûã cuãa khu di
phuå khaác nhû: lïî cêìu an, cuáng Thêìn tñch Goâ Thaáp (Böå VHTT cöng nhêån
nöng, lïî thónh sinh... Möîi nöåi dung laâ khu di tñch lõch sûã cêëp quöëc gia tûâ AÃNH: KIM SÚN

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

15
 Höåi xuên ÀÊËT NÛÚÁC

Baão Àaåi ài höåi

Thùèm Bua...
Lïî höåi Thùèm Bua - möåt lïî höåi lúán cuãa àöìng
baâo miïìn nuái khu vûåc têy bùæc Nghïå An coá tûâ
xa xûa .Lïî höåi àûúåc töí chûác haâng nùm vaâo
cuöëi thaáng Giïng taåi Thùèm Bua -Möåt hang àaá
lúán rêët àeåp trong daäy nuái Phaâ EÃn( nay laâ
danh thùæng Quöëc gia Thùèm Bua úã xaä Chêu
Tiïën, huyïån Quyâ Chêu - Nghïå An).Traãi bao
àúâi, qua biïët bao thïë hïå nhûng àïën nay lïî höåi
vêîn giûä nguyïn nhûäng baãn sùæc vùn hoaá àùåc
trûng cuãa ngûúâi dên miïìn nuái vuâng cao vúái
nhûäng ûúác nguyïån têm linh trong àúâi söëng
vùn hoaá tinh thêìn cuãa àöìng baâo caác dên töåc úã
àêy. Àêy cuäng laâ ngaây höåi cuãa tònh yïu trïn
vuâng àêët miïìn têy naây, nhûäng ngaây múã höåi laâ
dõp àïí cho caác cùåp gaái trai trong vuâng tòm àïën
vúái nhau, mùåc sûác toã tònh ngay trong loâng
Thùèm Bua. Àöëi vúái nhûäng ngûúâi àaä coá gia
àònh cuäng laâ dõp àïí hoå tòm gùåp baån tònh ngaây
xûa búãi möåt lyá do naâo àoá hoå khöng lêëy àûúåc
nhau maâ khöng hïì bõ traách cûá... Vaâ coá möåt
lêìn vaâo muâa xuên Àinh Sûãu 1937 trong
chuyïën kinh lyá Nghïå An àuáng vaâo dõp Thùèm
Bua khai höåi, Baão Àaåi - öng vua cuöëi cuâng
cuãa triïìu Nguyïîn cuâng vúái Nam Phûúng
hoaâng hêåu vaâ àoaân tuyâ tuâng àaä ngûå giaá túái
vuâng àêët miïìn têy xa xùm àïí ài höåi Thùèm
Bua...
Lïî höåi Thùèm Bua nùm 2004.

16 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

Baâi vaâ aãnh: LÏ BAÁ LIÏÎU
ïí chuêín bõ cho sûå kiïån troång àaåi naây, ngay sau tïët
À nguyïn àaán Àinh Sûãu 1937, tri phuã Sêìm Vùn
Viïn àaä sûác cho têët caã caác mûúâng baãn trong
vuâng Phuã Quyâ tuyïín choån gaái àeåp haát hay, xoeâ gioãi vaâ
lêëy 130 nam thanh niïn dên töåc Thaái trong vuâng coá hoåc
thûác vaâ ngoaåi hònh cao raáo àïí lêåp möåt àöåi danh dûå. Möåt
trong nhûäng thanh niïn àöåi danh dûå luác àoá nay àaä vaâo
tuöíi 85 nhûng vêîn rêët minh mêîn vaâ khoeã maånh, àoá laâ giaâ
laâng Vi Vùn Nghôa úã baãn Xùng xaä Chêu Bñnh-núi gêìn võ
trñ töí chûác lïî höåi. Vöën laâ möåt thanh niïn xuêët thên trong
möåt gia àònh khaá giaã mûúâng Chiïìng Ngam (mûúâng àeåp),
thöng minh saáng daå nïn chaâng trai Vi Vùn Nghôa luác àoá
àûúåc gia àònh cho ùn hoåc tûã tïë taåi trûúâng baão höå daânh cho
con em caác quan laåi vaâ caác gia àònh giaâu coá úã Phuã Quyâ.
Cuå baâ Sêìm Thõ Lan, möåt trong nhûäng diïîn viïn trong àöåi xoeâ phuåc vuå
lïî höåi Thùèm Bua 1937.
Khöng chó giaâ Nghôa, cuå baâ Sêìm Thõ Lan nùm nay 88 tuöíi
úã baãn Keã Bêån xaä Chêu Thùæng (Quyâ Chêu) möîi lêìn vui
chuyïån vêîn kïí laåi chuyïån baâ laâ möåt thiïëu nûä Thaái àûúåc
choån vaâo àöåi xoeâ trong lïî höåi nùm àoá. Sên lïî hai bïn cûãa
Thùèm Bua àûúåc dûång lïn 11 nhaâ laán röång raäi bùçng tre nûáa
lúåp laá coå, nïìn àêët nïån chùåt( möîi töíng möåt laán) Cûá möîi
töíng coá möåt àöåi xoeâ vaâ àùåt möåt chum rûúåu cêìn lúán. Cuâng
vúái 11 nhaâ laán cuãa 11 töíng, khu vûåc trung têm laâ núi baây
àùåt nhûäng saãn vêåt cuãa ngûúâi vaâ àêët miïìn Têy nhû ngaâ voi,
da höí, haâng mêy tre àan, thöí cêím rûåc rúä cuâng nhûäng giaân
cöìng chiïng trang trñ hoa vùn rêët àeåp. Khöng thïí khöng
noái àïën nhûäng chum rûúåu cêìn, nhûäng xêu thõt rûâng,
nhûäng keåp caá söng caá suöëi nûúáng (Paá Pònh) - àùåc saãn vùn
hoaá êím thûåc miïìn nuái. Ra giïng trúâi lêët phêët mûa phuân
nïn àïí khöng bõ dñnh buâng àêët cho àoaân khaách àùåc biïåt
naây, tri phuã vaâ caác phòa taåo àaä huy àöång lûåc lûúång trai
traáng trong vuâng ngaây àïm khêín trûúng vaâo rûâng
chùåt nûáa àûa vïì àan thaânh nhûäng têëm phïn röång traãi
suöët löëi ài...
Ngaây 28 thaáng Giïng nùm Àinh Sûãu 1937, ngay
tûâ saáng tinh mú, khùæp sên höåi àaä nö nûác röån raä ngûúâi
trêíy höåi. Tiïëng tröëng höåi, tiïëng cöìng chiïng hoaâ nhõp
nhûäng cêu nhuön, cêu xuöëi vúái giai àiïåu mûúåt maâ
cuãa dên ca Thaái. Khoaãng 10 giúâ saáng , àoaân xe cuãa
Baão Àaåi lïn àïën núi sau khi vûúåt chùång àûúâng trïn
60 km tûâ lyå súã Nghôa Àaân lïn. Baão Àaåi vaâ Nam
Phûúng hoaâng hêåu ài chiïëc xe àñt võt maâu àen. Cuâng
ài, ngoaâi àoaân tuyâ tuâng coân coá caã quan cöng sûá Nghïå
An, möåt ngûúâi Phaáp cao to. Dûâng xe trûúác löëi vaâo
caách sên lïî àöå 100 meát, Baão Àaåi vaâ àoaân tuyâ tuâng
cuâng quan khaách xuöëng xe ài böå vaâo sên höåi trïn löëi
ài traãi phïn nûáa saåch seä, hai bïn laâ àöåi danh dûå mùåc
àöìng phuåc theo kiïíu hûúáng àaåo sinh. Dên chuáng àïìu
cöë tòm moåi caách àïí nhòn roä mùåt öng, àùåc biïåt hêìu nhû
ai cuäng trêìm tröì xuyát xoa trûúác veã àeåp àaâi caác cuãa
Nam Phûúng hoaâng hêåu. Daáng cao lúán, phûúng phi
bïå vïå , mùåc hoaâng baâo, Baão Àaåi bûúác tûâng bûúác
chêåm raäi, vûâa ài vûâa giú tay vêîy chaâo dên chuáng.
Tri phuã Sêìm Vùn Viïn dêîn àêìu nhûäng àaåi biïíu laâ
nhûäng chûác sùæc trong vuâng àïën chaâo vaâ hûúáng dêîn
Baão Àaåi cuâng caác võ khaách tham quan danh thùæng vaâ
lïî höåi Thùèm Bua. Sau khi cuâng àoaân tuyâ tuâng höå giaá
ài vaâo loâng hang àaá Thùèm Bua àïí chiïm ngûúäng
nhûäng kyâ quan thaåch nhuä muön hònh muön veã löång
lêîy trúã ra, Baão Àaåi coá veã vui vaâ cúãi múã lùæm. Theo têåp
quaán thïí hiïån loâng hiïëu khaách cuãa ngûúâi miïìn Têy,
vua vaâ àoaân tuyâ tuâng quêy quêìn bïn chum rûúåu cêìn
lêu nùm chó daânh àaäi khaách thêåt quyá. Caác thiïëu nûä
Thaái xinh àeåp rûåc rúä nhû nhûäng böng hoa rûâng trong
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
17
 Höåi xuên ÀÊËT NÛÚÁC
vaáy aáo truyïìn thöëng, khùn piïu trïn
àêìu maá ûãng höìng duyïn daáng àong
tûâng phong rûúåu cêìn tiïëp khaách. Rêët
thaânh thaåo vúái caách sûã duång rûúåu
cêìn, Baão Àaåi toã ra rêët thñch thûúãng
thûác loaåi àùåc saãn chó coá úã ngûúâi
miïìn nuái naây. Sau khi duâng xong
phong rûúåu daânh cho mònh theo luêåt
tuåc, Baão Àaåi chuyïìn cêìn truác cho
Nam Phûúng hoaâng hêåu. Vöën xuêët
thên tûâ möåt gia àònh quyïìn quyá, laåi
laâ ngûúâi Têy hoåc, baâ hoaâng toã ra
khöng mêëy nhiïåt tònh vaâ e ngaåi thûá
rûúåu hoang daä naây. Baão Àaåi chûâng
nhû àoaán àûúåc suy nghô cuãa baâ nïn
noái nhoã vúái baâ bùçng tiïëng Phaáp àaåi
thïí: Hoaâng hêåu cûá duâng ài, àêy laâ
möåt thûá rûúåu àaäi khaách cuãa dên
miïìn nuái, xem thïë chûá saåch seä vïå
sinh lùæm. (Cêu noái cuãa Baão Àaåi bùçng
tiïëng Phaáp, luác àoá giaâ Vi Vùn Nghôa
trong àöåi danh dûå vúái vöën tiïëng
Phaáp khaá chuêín cuãa mònh, àûáng gêìn
saát vúái Baão Àaåi vaâ Nam Phûúng
hoaâng hêåu nïn nghe rêët roä àïën nay
vêîn coân nhúá roä nöåi dung).
Nam Phûúng hoaâng hêåu cêìm cêìn
rûúåu vaâ ban àêìu coân ngaåi, sau laåi toã
ra khaá thñch thuá caái thûá nûúác uöëng
giaãi nhiïåt dên daä naây. Dûát möåt
phong, dên chuáng öì lïn vaâ khöng
ngúát lúâi trêìm tröì trûúác caách thïí hiïån
hïët mònh cuãa bêåc mêîu nghi thiïn ha.å
Baão Àaåi cuâng hoaâng hêåu vaâ tuyâ tuâng
tiïëp tuåc xem nhûäng saãn vêåt miïìn nuái
dêng lïn. Caã möåt cùåp ngaâ voi lúán,
nhûäng têëm da höí àeåp nhû nhung,
nhûäng cùåp tay gêëu cuâng nhûäng tuái
mêåt gêëu, nhûäng öëng mêåt ong rûâng
thúm lûång... Trûúác nhûäng têëm khùn
piïu, nhûäng têëm thöí cêím sùåc súä vúái
nhûäng hoa vùn hoaå tiïët chim thuá cêy
coã do baân tay nhûäng ngûúâi phuå nûä
Thaái miïìn Têy Nghïå An cêìn cuâ dïåt
tûâ súåi böng, súåi lanh. Nam Phûúng
hoaâng hêåu toã ra rêët thñch thuá. Theo
lïånh cuãa tri phuã, têët caã nhûäng gò maâ
Baão Àaåi vaâ Hoaâng hêåu toã ra thñch
lêåp tûác àûúåc àaám gia nhên quan laåi
àõa phûúng cêín thêån xïëp goån vaâ
dêng cho möåt quan tuyâ tuâng. Thêëy
vêåy, Baão Àaåi quay sang noái vúái möåt
cêån thêìn: -Khanh lêëy tiïìn traã cho
18 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
Taác giaã (bïn traái) àang hoãi chuyïån giaâ laâng Vi Vùn Nghôa vïì lïî höåi Thùèm Bua 1937.
chuáng ài, nhúá laâ baåc trùæng nheá!
Nghe vêåy, tri phuã vöåi bêím: -Muön
têu, àêy laâ chuát quaâ moån cuãa con dên
dêng lïn àïí Ngaâi ngûå, xin khöng
phaãi tiïìn baåc gò caã. Baão Àaåi gaåt ài: ÖÌ
khöng, ta laâ vua, ta khöng muöën lêëy
khöng bêët cûá caái gò cuãa ai, nïëu bêy
khöng lêëy tiïìn, ta traã laåi hïët! Traã laåi
hïët!...Trûúác thõnh tònh cuãa àaám
quan laåi vaâ dên chuáng àöëi vúái mònh,
Baão Àaåi chó nhêån möåt têëm khùn piïu
vaâ möåt chiïëc vaáy Thaái àûúåc dêng tûâ
töíng Thöng Thuå (Quïë Phong ngaây
nay). Trao cho hoaâng hêåu têëm khùn
piïu vaâ chiïëc vaáy Thaái àûúåc dïåt tûâ
súåi lanh àen nhaánh vúái nhûäng hoa
vùn tuyïåt àeåp, Baão Àaåi noái: Hoaâng
hêåu giûä lêëy laâm kyã niïåm, àêy laâ saãn
vêåt miïìn rûâng quyá lùæm àoá! Moåi
ngûúâi tûâ vua quan cho àïën dên àïìu
vui veã caã.
Vúái möåt Thùèm Bua biïët bao
huyïìn thoaåi vaâ truyïìn thuyïët, nöíi bêåt
laâ chuyïån tònh Naâng Ni, ngûúâi con
gaái àeåp cuãa möåt Phòa baãn àêìy thïë lûåc
trong vuâng, vúái chaâng trai ngheâo
trïn àónh nuái - núi àïën bêy giúâ vêîn
coân nguyïn phiïën àaá lúán tûúng
truyïìn laâ chiïëc giûúâng àaá (Choong
Nang - Giûúâng naâng, tiïëng Thaái) coá
phaãi àaä thûåc sûå laâm cho võ hoaâng àïë
nöíi tiïëng àaâo hoa phaãi möåt chuyïën
cöng du ? Vúái möåt quaäng thúâi gian
ngùæn tûâ khoaãng 10 giúâ saáng àïën
khoaãng 3 giúâ chiïìu höm àoá, Baão Àaåi
vaâ àoaân tuyâ tuâng àaä thùm thuá hêìu hïët
nhûäng caãnh vêåt úã caãnh quan thiïn
nhiïn naây. Tiïëc rùçng lêìn duy nhêët
àïën vúái Thêím Bua, öng khöng thïí
lïn têån àónh nuái theo tûâng bêåc àaá
cheo leo trong loâng hang àïí trûåc tiïëp
nhòn vaâ caãm thaán cho möåt möëi tònh
dang dúã trïn phiïën àaá Choong Nang
huyïìn thoaåi...
Traãi bao thùng trêìm lõch sûã, kïí caã
nhûäng nùm thaáng chiïën tranh, Lïî höåi
Thùèm Bua vêîn àûúåc nêng niu gòn
giûä. Coá möåt thúâi lïî höåi tûúãng nhû àaä
chòm vaâo quïn laäng, tan vaâo khoái
sûúng huyïìn thoaåi...nhûng vúái àöìng
baâo caác dên töåc miïìn nuái úã àêy vêîn
laâ möåt nhu cêìu khöng thïí thiïëu,
haâng nùm möîi bêån ra Giïng moåi
ngûúâi laåi nhúá vïì Thùèm Bua vúái
nhûäng ûúác nguyïån têm linh... Vaâ tûâ
nùm 1997, Thùèm Bua àûúåc Böå
VHTT cêëp bùçng "Danh thùæng quöëc
gia". Cuäng tûâ nùm àoá, Lïî höåi Thùèm
Bua vúái nhûäng nghi lïî têm linh,
nhûäng höåi thi, troâ chúi dên gian
mang àêåm baãn sùæc vùn hoaá dên töåc
truyïìn thöëng àûúåc chñnh thûác khöi
phuåc töí chûác. Nùm naâo cuäng vêåy, lïî
höåi Thùèm Bua laåi thu huát haâng ngaân
haâng vaån lûúåt ngûúâi tûâ caác núi trong
vaâ ngoaâi tónh àöí vïì chúi höåi. Vaâ giaâ
Nghôa thûúâng kïí rùçng, nùm ào,á muâa
xuên Àinh Sûãu1937, Baão Àaåi- võ
hoaâng àïë cuöëi cuâng triïìu Nguyïîn àaä
tûâng möåt lêìn ngûå giaá núi àêy...q
 tranH àeåp viïåt nam

Trong kho taâng nghïå thuêåt cha öng àïí laåi coá tranh
Àöng Höì, tranh Haâng Tröëng, tranh cuáng miïìn nuái.
Ngoaâi ra coân thïí loaåi tranh laâng Sònh (Huïë) laâ
tranh maä phuåc vuå mï tñn.Tranh Kim Hoaâng (Haâ
Têy) thò àaä thêët truyïìn.
Àaä coá nhiïìu ngûúâi viïët, nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu vùn
hoaá dên gian àïì cêåp àïën nhûäng giaá trõ nghïå thuêåt
cuãa di saãn myä thuêåt naây. Theo hoåa sô Àöî Àûác thò
Veã àeåp
tranh dên gian cha öng laâm theo löëi "mûúån hònh gûãi
yá", chûáa àûång nhiïìu giaá trõ nhên baãn àïí cho hêåu
cuãa
thïë.
Taåp chñ Vùn Hiïën seä lêìn lûúåt giúái thiïåu möåt söë bûác nhûäng
tranh dên gian àùåc sùæc cuãa caác doâng tranh trïn.
cung
bêåc
êm
thanh

ÀÖÎ ÀÛÁC chó àïí taåo daáng cho caác naâng thïm àïí diïîn taã caái trûâu tûúång thanh êm.
sinh àöång? Cuäng coá thïí chó laâ thïë! Àoá chñnh laâ veã àeåp cung bêåc cuãa caác
öå tranh Töë Nûä cuãa doâng Nhûng ta haäy cuâng nhau xem kyä. àaåo cuå biïíu diïîn. Coá leä yá tûúãng cuãa

B tranh Haâng Tröëng nöíi tiïëng

vïì veã àeåp sang troång: 4 cö
gaái trong tay coá 4 àaåo cuå àang úã tû
thïë biïíu diïîn. Nghïå nhên àaä taåo
àûúåc veã àeåp mûúåt maâ thanh cao cuãa
caác töë nûä, vûâa sinh àöång vûâa duyïn
daáng. Caác naâng mùæt phûúång maây
ngaâi, cöí cao ba ngêën, toác boã àuöi gaâ,
möåt veã àeåp tiïu chuêín cuãa thiïëu nûä
möåt thúâi.
Phaãi chùng bûác tranh chó nhùçm
giúái thiïåu veã àeåp Töë Nûä, maâ nghïå
nhên àaä mûúån caác àaåo cuå biïíu diïîn
4 töë nûä àang úã tû thïë hoâa têëu, biïíu
diïîn, 4 cö khöng cao bùçng nhau. Cö
àaánh àaân cao nhêët, röìi àïën cö thöíi
saáo. Thûá àïën laâ cö cêìm sïnh vaâ sau
cuâng laâ cö cêìm quaåt. Àoá laâ do nghïå
nhên vö tònh hay hûäu yá khi khöng àïí
caác cö cao bùçng nhau trong böå tûá
bònh.
Phaãi chùng dêy àaân cho êm sùæc
cao nhêët, tiïëng saáo vi vuát hún röìi
múái àïën nhûäng tiïëng laách caách cuãa
sïnh vaâ nheå nhêët laâ tiïëng gioá phêët
cuãa quaåt. Phaãi chùng nghïå nhên àaä
lêëy chiïìu cao söë hoåc cuãa caác cö gaái
böå tranh töë nûä laâ nhû vêåy, veã àeåp
thûåc sûå cuãa böå tranh cuäng nùçm úã
chöî sêu kñn àoá maâ nïëu khöng quan
saát kyä, àaä mêëy ai thêëy àûúåc.
Ngùæm tranh, nhúá ngûúâi veä tranh
êín tñch vö danh caâng nhúá caái taâi hoa
cuãa ngûúâi xûa, caái tònh cuãa ngûúâi
xûa sêu sùæc vaâ àùçm thùæm biïët bao,
cêín troång biïët bao khi giaáng buát trao
nghïå thuêåt àïën muön nhaâ.
Múái biïët, nghïå thuêåt laâm tranh
cuãa ngûúâi xûa cao lùæm, thêm thuáy
lùæm, àúâi nay mêëy ai àaä bùçng.q

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

19
 TÛÂ TRONG Di saãn

Am Myå Chêu

Vïìì
vúái
Cö í Lo a
thaânh Muâa xuên, vïì dûå höåi àïìn An Dûúng Vûúng, thùm Cöí
Loa thaânh, kinh àö cuãa nûúác Êu Laåc hai nghòn nùm
trûúác, chuáng ta seä coá dõp àùæm mònh vaâo khung caãnh möåt
vuâng quï huyïìn thoaåi, nghe laåi thiïn tònh sûã Myå Chêu-
Troång Thuãy àêìy bi traáng maâ suy ngêîm vïì thïë sûå... Lõch
sûã haâng nghòn nùm àaä ài qua nhûng Cöí Loa thaânh laâ dêëu
êën àêåm neát cuãa möåt thúâi àaåi haâo huâng thuúã An Dûúng
Vûúng nöëi nghiïåp caác Vua Huâng dûång nûúác vaâ giûä nûúác.

HOAÂNG ANH xuöi àïí lêåp kinh àö múái cho nûúác

Êu Laåc taåi Cöí Loa. Öng àaä cho àaâo
àùæp thaânh luäy kiïn cöë, àaâo haâo sêu
hu di tñch Cöí Loa nùçm trïn

K àõa phêån ba xaä Cöí Loa, Duåc

Tuá vaâ Viïåt Huâng thuöåc
huyïån Àöng Anh (Haâ Nöåi), caách
trung têm Thuã àö khoaãng 17km vïì
phña Bùæc.
Hún hai nghòn nùm trûúác, An
Dûúng Vûúng Thuåc Phaán àaä tiïën vïì
phoâng thuã chùæc chùæn, luyïån quên
tinh nhuïå, chïë taåo vuä khñ àïí baão vïå
àêët nûúác trûúác sûå àe doåa cuãa quên
xêm lûúåc nhaâ Triïåu úã phûúng Bùæc.
Traãi qua biïën thiïn cuãa thúâi gian, Cöí
Loa tûâng coá nhûäng tïn goåi khaác nhau
nhû Khaã Luäy thaânh, Cön Lön thaânh,

20 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

 Viïåt Vûúng thaânh vaâ Tû Long
thaânh...
Cöí Loa nùçm trïn möåt vuâng
àêët cao, thoaãi dêìn tûâ Bùæc xuöëng
Nam. Coá thïí chia khu di tñch naây
thaânh ba haång muåc chñnh: Thûá
nhêët laâ di tñch tûúâng thaânh vúái
kiïën truác àùåc trûng cuãa thaânh,
luäy, haâo, goâ, àöëng... Thûá hai laâ di
tñch khaão cöí hoåc qua caác thúâi àaåi
Àöì àöìng, Àöì sùæt, thúâi àaåi phong
kiïën. Thûá ba laâ di tñch kiïën truác
nghïå thuêåt vúái àònh, àïìn, am,
miïëu...
Khu dên cû úã Cöí Loa göìm
traåi, xoám, laâng, ruöång, ao chuöm,
ngoâi laåch. Núi àêy coá chúå Sa nöíi
tiïëng caã vuâng vaâ àaä ài vaâo sûã
saách vïì dêëu êën vùn minh thûúng
nghiïåp tûâ rêët súám. Àùåc biïåt, ngay
Söng Hoaâng Giang.
tûâ thúâi An Dûúng Vûúng, Cöí
Loa àaä coá hïå thöëng giao thöng
khaá hoaân chónh vúái àûúâng böå vaâ
àûúâng thuãy, taåo àiïìu kiïån thuêån
lúåi cho àúâi söëng vaâ saãn xuêët cuãa
nhên dên.
Theo truyïìn thuyïët dên gian,
Cöí Loa thaânh nguyïn thuãy cuãa
Thuåc Phaán göìm coá chñn lúáp
tûúâng thaânh, bïn ngoaâi laâ haâo sêu
Àïìn An Dûúng Vûúng.
Lêìu An Dûúng Vûúng trong vûúân mñt cöí.
Toaân caãnh àïìn An Dûúng Vûúng trûúác Giïëng Ngoåc.
bao boåc nhûng hiïån nay chó coân
laåi ba voâng thaânh àùæp bùçng àêët
theo hònh xoaáy trön öëc, gêìn nhû
löìng vaâo nhau úã thïë cao dêìn lïn,
chuáng khöng hoaân toaân àöìng têm
maâ húi lïåch vïì phña Nam. Tûâ
ngoaâi nhòn vaâo, trûúác tiïn coá thïí
nhòn thêëy dêëu tñch thaânh ngoaåi,
tiïëp àoá laâ thaânh trung vaâ thaânh
nöåi. Caã ba lúáp thaânh àûúåc nöëi
liïìn bùçng möåt cûãa lúán goåi laâ Loa
Khêíu úã phña Àöng Nam. Thaânh
ngoaåi coá chu vi 8.000m, hiïån vêîn
coân nhiïìu àoaån tûúâng thaânh cao
vaâ àeåp. Thaânh trung coân baão töìn
àûúåc nhiïìu àoaån tûúâng thaânh, coá
nhiïìu àoaån gêëp khuác, töíng chu vi
laâ 6.500m, cao tûâ 6 àïën 12m.
Thaânh nöåi laâ àiïím cao nhêët, coá
daång hònh chûä nhêåt vúái chu vi
1.650m, coá 18 uå àêët nhö ra laâm võ
trñ àùåt hoãa höìi daânh cho lñnh
canh, khiïën cho caã toâa thaânh
khöng coá tûã giaác (tûác goác chïët,
núi khöng quan saát àûúåc). Nïëu
cöång caã ba voâng thaânh laåi thò
töíng chiïìu daâi laâ 16km, traãi trïn
diïån tñch 850ha.
Cöí Loa thaânh thïí hiïån trònh
àöå lao àöång saáng taåo cuãa öng cha
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
21
 TÛÂ TRONG Di saãn
ta xûa kia àaä laâm nïn möåt cöng trònh
quên sûå kiïn cöë bêåc nhêët àûúng thúâi.
Caác taâi liïåu ghi cheáp trong àúåt khai
quêåt àaâo cùæt möåt söë àoaån thaânh nùm
1970 cho biïët: tûúâng thaânh Cöí Loa
coá hai lúáp àêët, lúáp dûúái chên thaânh
göìm nhiïìu maãnh göëm lêîn vúái than,
àûúåc keâ bùçng àaá höåc vaâ àaá cuöåi to
laâm cho chên thaânh rêët chùæc chùæn.
Cêëu truác chung vúái caác voâng thaânh
laâ nhûäng hoãa höìi voång gaác cuäng
tûúng tûå nhû vêåy. Möîi voâng thaânh
coá 4 hoùåc 5 cûãa múã ra caác phña, nöëi
vúái nhau bùçng möåt con àûúâng quanh
co hai bïn àùæp cöng sûå phoâng vïå.
Dûúái chên thaânh laâ hïå thöëng haâo
sêu, ngoâi nûúác, ao höì... chaåy voâng
quanh, laåi àûúåc nöëi liïìn vúái Hoaâng
Giang. coân goåi laâ Cöí Loa Giang (xûa
kia laâ möåt nhaánh cuãa söng Nhõ, chaãy
qua 5 huyïån röìi àöí vaâo söng Cêìu)
laâm nhiïåm vuå phoâng thuã rêët hûäu
hiïåu. Luäy àùæp meá ngoaâi dûång àûáng
àïí quên àõch khoá leo qua coân meá
trong thoai thoaãi àïí quên ta coá thïí dïî
daâng leo lïn àoán àaánh giùåc. Phña
ngoaâi ba voâng thaânh coân coá nhiïìu uå
àêët àûúåc àùæp khaá cao vúái yá nghôa laâ
nhûäng cöng trònh tiïìn vïå cho thaânh
nhû Àöëng Chuöng, Àöëng Dên, Ngûå
Xaå Àaâi... An Dûúng Vûúng àaä biïët
kïët húåp caác yïëu töë tûå nhiïn möåt caách
kheáo leáo, taåo thaânh möåt cùn cûá vûâa
thuêån lúåi cho phoâng thuã, mai phuåc,
vûâa dïî daâng cho viïåc vêån àöång, têën
cöng theo löëi du kñch. Àêy cuäng laâ
chiïën thuêåt àöåc àaáo maâ sau naây, caã
trong thúâi hiïån àaåi, quên vaâ dên ta
àaä vêån duång saáng taåo àöìng thúâi phaát
triïín thïm lïn trong caác cuöåc chiïën
àêëu chöëng giùåc ngoaåi xêm. Núi àêy
cuäng laâ vñ duå àiïín hònh vïì viïåc kïët
22 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
húåp hai thûá quên: quên thuãy vaâ quên
böå hiïåp àöìng chiïën àêëu trïn möåt àõa
baân.
Cöí Loa thaânh coân laâ möåt cöng
trònh kiïën truác nghïå thuêåt vaâ xêy
dûång àùåc sùæc. ÚÃ phña Bùæc, öng cha ta
àaä lúåi duång caác àöìi goâ, uå àöëng cao
laâm luäy phoâng vïå, laâm phaáo àaâi têën
cöng giùåc, coân úã phña Nam thò dûåa
vaâo àõa hònh àöìng bùçng röång lúán, lêëy
Hoaâng Giang laâm chiïën haâo tûå nhiïn
aán ngûä, àaâo thïm nhiïìu àoaån söng
àïí nöëi Hoaâng Giang vúái söng Höìng,
söng Cêìu àïën söng Luåc Àêìu, taåo nïn
möåt hïå thöëng giao thöng thuêån tiïån
ra àïën têån cûãa biïín vaâ Àêìm Caã trúã
thaânh möåt quên caãng lúán àuã cho vaâi
trùm thuyïìn beâ neo àêåu... Caác di tñch
kiïën truác nghïå thuêåt khaác trong
thaânh nöåi coân phaãi kïí àïën àïìn An
Dûúng Vûúng, àònh Cöí Loa Ngûå
Triïìu Di Quy, am Myå Chêu, miïëu
thêìn Kim Quy... Theo vùn bia Cöí
Loa, àïìn thúâ An Dûúng Vûúng àûúåc
xêy dûång nùm 1687, truâng tu nùm
1893. Nhûäng di vêåt quyá laâ têëm bia àaá
lúán böën mùåt hònh khöëi vuöng, ghi
niïn hiïåu Hoaâng Àõnh thûá 5 (1606).
Bïn trong àïìn coá àöi ngûåa chiïën
bùçng göî laâm vaâo nùm 1716. ÚÃ hêåu
cung, trïn baân thúâ coá pho tûúång vua
Thuåc bùçng àöìng nùång 255 cên ta
àûúåc àuác vaâo nùm 1807. Trûúác tam
quan àïìn coá àöi röìng àaá vuöët rêu,
àùåc trûng cho phong caách nghïå thuêåt
àiïu khùæc thúâi Hêåu Lï (thïë kyã XVII-
XIX). Dêëu êën cuãa sûå vêån duång
thuyïët phong thuãy rêët roä neát: úã mùåt
trûúác àïìn thúâ coá hûúng aán, taå thuãy,
tay nghi, hai bïn coá àöi mùæt röìng böë
trñ cên xûáng, taåo thaânh thïë àêët Cöí Tûã
Long uy nghi, bïì thïë. Nhòn toaân
Miïëu thêìn Kim Quy.
caãnh, böë cuåc kiïën truác vaâ nghïå thuêåt
xêy dûång toâa thaânh, àònh giïëëng, àïìn,
am, miïëu... laâ möåt bûác tranh tuyïåt
myä.
Àïën thùm Cöí Loa thaânh, du
khaách khöng thïí boã qua viïåc tòm
hiïíu di tñch khaão cöí hoåc úã caã möåt
vuâng röång lúán xung quanh àïí hiïíu
thïm, tûå haâo thïm vïì lõch sûã dên töåc,
lõch sûã nûúác nhaâ. Doåc búâ Hoaâng
Giang, coá rêët nhiïìu di chó nhû Àöìng
Vöng, Àöìng Chiïån úã phña Nam;
Vûúân Àêët, Vûúân Trònh úã phña Bùæc...
thuöåc thúâi àaåi Àöì àöìng, caách àêy
àïën 4.000 nùm. Sau àoá, coá nhûäng di
chó vaâo thúâi àaåi giûäa Àöì àöìng (caách
àêy khoaãng trïn 3.000 nùm àïën
3.500 nùm) laâ Baäi Meân, Cêìu Vûåc,
Tiïn Höåi, Àònh Trang... vaâ nhûäng di
chó vaâo àêìu thúâi àaåi Àöì sùæt (caách àêy
trïn 2.000 nùm àïën 3.000 nùm) nhû
Àònh Traâng, Baäi Miïîu, Àûúâng Mêy,
xoám Nhöìi, xoám Hûúng... Bïn caånh
àoá coân coá rêët nhiïìu di vêåt cöí laâ àöì
àêët nung, àöì sùæt, men, göëm... trong
caác ngöi möå gaåch vaâ khuön giïëng cöí
úã Àöìng Àö, Maã Cú, Ao Maá... coá
niïn àaåi tûâ trûúác vaâ sau Cöng
nguyïn àïën thïë kyã thûá X, nhiïìu di
vêåt àaä àûúåc giaám àõnh laâ saãn phêím
cuãa caác thúâi àaåi phong kiïën Lyá,
Trêìn, Lï, Nguyïîn... chûáng toã sûå tiïëp
nöëi liïn tuåc cuãa lõch sûã dên töåc. Cöí
Loa khöng chó laâ möåt thaânh trò quên
sûå, kinh àö cuãa nûúác Êu Laåc thúâi An
Dûúng Vûúng maâ coân laâ truå súã cuãa
huyïån Phong Khï thúâi thuöåc Haán, laâ
cùn cûá quên sûå thúâi Hêåu Lyá Nam Àïë
vaâo nùm 692. Àoá coân laâ kinh àö àêìu
tiïn cuãa nhaâ nûúác Viïåt Nam àöåc lêåp
Ngö Vûúng Quyïìn khúãi lêåp vaâ töìn
taåi tûâ nùm 939 àïën nùm 944.q
 Nhaâ möì
ngûúâi
Cú-tu

Lïî ra mùæt ngöi nhaâ möì Cútu taåi Baão taâng DTHVN.

THÛ PHÛÚNG
aão taâng Dên töåc hoåc VN vûâa cho ra mùæt cöng trònh kiïën

B truác dên gian thûá 10, àûúåc taåo dûång cuöëi nùm 2005. Àoá laâ
ngöi nhaâ möì do möåt ngûúâi Cú-tu, anh Brñu Nga laâm trong
gêìn 6 thaáng (4-12/2005) vaâ àûúåc àûa vïì tûâ quï hûúng ngûúâi Cú-
tu úã miïìn nuái tónh Quaãng Nam. Ngöi nhaâ möì naây hoaân toaân laâm
thuã cöng, àûúåc gheáp laåi tûâ caác maãnh göî Súâ - tiïng, thûá göî coá àöå
bïìn vúái thúâi gian, àûúåc goåt, giuäa bùçng caác loaåi cöng cuå nhû ròu,
àuåc, dao quùæm... vaâ duâng cuã nêu, than cuãi, nûúác mña taåo ra phêím
maâu àen àïí tö veä.
Nhaâ möì laâ möåt phêìn àùåc sùæc trong di saãn vùn hoaá Cú-tu. Noá
khöng chó phaãn aánh nhûäng khña caånh xaä höåi vaâ tñn niïåm cöí truyïìn
Cú-tu vïì thïë giúái bïn kia cuãa ngûúâi chïët, maâ coân àùåc biïåt thïí hiïån
àêåm neát nhûäng àùåc àiïím trang trñ taåo hònh dên gian trïn göî cuãa
ngûúâi Cú-tu. Noá gùæn chùåt cheä vúái nghi lïî lúán nhêët trong têåp tuåc
tang ma Cú-tu, thïí hiïån loâng hiïëu thaão cuãa caác con, võ thïë kinh
tïë - xaä höåi cuãa gia àònh cuãa doâng töåc ngûúâi quaá cöë, chûáa àûång
àöìng thúâi caã nhûäng giaá trõ vùn hoaá vêåt thïí, caã nhûäng giaá trõ vùn
hoaá phi vêåt thïí cuãa möåt töåc ngûúâi.Tûâ mêëy chuåc nùm gêìn àêy, úã Hoåa tiïët trang trñ bïn trong ngöi nhaâ möì.
vuâng Cú-tu àaä hiïëm thêëy loaåi nhaâ möì naây vaâ cuäng rêët ñt ngûúâi coân
biïët chaåm khùæc trang trñ nhaâ möì. Phêìn vò laâm nhaâ möì kiïíu cöí
truyïìn töën nhiïìu cöng sûác, thúâi gian vaâ caã cuãa caãi, phêìn vò traâo
lûu tiïëp thu vùn hoaá múái diïîn ra maånh meä, nïn hònh thûác nhaâ möì
lúåp tön hoùåc xêy gaåch, thêåm chñ öëp laát gaåch men, àaä trúã nïn phöí
biïën vaâ àûúåc lúáp treã ûa thñch. Nïëu àïí mêët hùèn ài kiïíu nhaâ möì cöí
truyïìn quyá giaá naây, möåt maãng vùn hoaá àùåc sùæc cuãa dên töåc Cú-tu
thò thêåt àaáng tiïëc!
Coá thïí coi ngöi nhaâ möì Cú-tu àûúåc trûng baây nhû möåt sûå hiïån
diïån cuãa vùn hoaá caác dên töåc tûâ nhoám ngön ngûä Katuic trong
Baão taâng DTHVN, bïn caånh caác sùæc thaái vùn hoaá àïën tûâ Têy
Nguyïn vaâ nhûäng vuâng miïìn khaác, àïí khùæc hoaå bûác tranh vùn
hoaá caác dên töåc úã Viïåt Nam àa daång vaâ phong phuá.q Anh Bñch Nga - ngûúâi thúå Cútu àang hoaân thaânh giai
àoaån cuöëi ngöi nhaâ möì.

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

23
 TÛÂ TRONG Di saãn
NGUYÏÎN KHÙÆC PHUÅC
hoaãng 1956 - 1957, gêìn nhû
K caã nhaâ töi taá tuác trong caái
ngoä heãm Hai Baâ Trûng nùçm
gêìn ngaä tû Hai Baâ Trûng - Phan Böåi
Chêu. Chuáng töi söëng chui ruác dûúái
gêìm möåt caái cêìu thang bùçng göî oåp
eåp, anh töi phaãi duâng nhûäng túâ baáo
cuä daán kñn nhûäng khe húã toaác hoaác
trïn nhûäng maãnh vaán göî, àïí ngùn
búát buåi rúi xuöëng "nhaâ". Coân ngay
dûúái nïìn nhaâ laâ möåt caái miïång cöëng
24 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
Laâng töi
ùn cùæp àònh
höi haám, àêìy chuöåt boå vaâ giaán. Böë
töi vaâ anh trai kïë töi laâ thúå giêìy
trong húåp taác xaä. Noái chung, cuöåc
söëng cuãa chuáng töi höìi êëy thêåt cay
cûåc, nhoåc nhùçn vaâ thiïëu thöën àuã thûá.
Nùm êëy, baâ ngoaåi töi àaä ngoaâi saáu
mûúi, toác baåc hïët, söëng vúái cêåu töi
(em trai meå töi, cuäng laâ thúå giêìy, xaä
viïn HTX Quyïët Tiïën). Coá leä do
buöìn phiïìn vaâ tuâ tuáng, baâ ngoaåi töi
ngaây caâng hay uöëng rûúåu. Möîi lêìn,
baâ vaâ luä chaáu nöåi, ngoaåi cuãa mònh
ngöìi goä àinh dûúái caái voâm cöíng àuác
bùçng xi-mùng àaä lúã loeát, loâi caã
nhûäng khung sùæt àen àuáa ra ngoaâi,
chuáng töi laåi giuåc baâ kïí chuyïån. Töi
xin giaãi thñch möåt tyá vïì caái viïåc "goä
àinh": Sau khi àoáng ghim "muä da"
vaâo nhûäng chiïëc khuön göî (phom),
bùçng àinh guöëc, nhûäng ngûúâi thúå
khêu tay, daán crïëp vaâ cuöëi cuâng, nhöí
nhûäng chiïëc àinh ra. Àinh nhöí ra bõ
cong queo, àïí tiïët kiïåm, phaãi duâng
buáa goä chuáng cho thùèng vaâ duâng laåi.
Cöng goä àinh thêåt reã maåt: 2 haâo möåt
laång!
 Baâ ngoaåi töi mùæt muäi keâm nheâm bõ bïånh mùæt höåt, tay chên lêíy bêíy,
miïång sùåc húi rûúåu, vêîn phaãi goä àinh kiïëm thïm chuát tiïìn phuå vúái cêåu múå
töi nuöi boån nhoác. Baâ vûâa goä àinh vûâa kïí cho luä chaáu nghe àuã thûá chuyïån
nhaâ quï, coá leä àoá laâ nhûäng giêy phuát vui veã haâo hûáng hiïëm hoi cuãa baâ chaáu
töi. Ham kïí chuyïån, laåi say rûúåu, lùæm luác baâ töi goä buáa vaâ ngoán tay laâm
bêåt caã maáu ra. Àïën têån bêy giúâ, töi vêîn khöng sao quïn àûúåc nhûäng chiïëc
àinh dñnh maáu êëy. Nhûng àaáng kïí nhêët vêîn laâ chuyïån "ùn cùæp àònh". Baâ
töi kïí:
Laâng baâ ngoaåi töi vöën úã dûúái àöìng bïí Nam Àõnh. Nùm êëy àï vúä, nûúác
bïí dêng, luåt löåi, àoái keám khiïën caã laâng baâ töi chaåy daåt lïn Xuên Trûúâng
kiïëm söëng. Dên xiïu taán laåi nguå cû trïn àêët múái, àoái khaát, thiïëu ùn, raách
mùåc. Nhûng caái gay go nhêët laâ phaãi lo xêy àònh. Möåt ngöi laâng miïìn Bùæc
maâ khöng coá Àònh thò khöng thaânh laâng. Dên laâng baâ töi cúm chaã coá maâ
ùn, aáo chaã coá maâ mùåc, àaâo àêu ra tiïìn cuãa sùæm göî, àaá, thuï thúå xêy àònh?
Cuöëi cuâng, caã laâng hoåp laåi nghô ra möåt caách... àïí coá àònh.
Nguyïn laâng bïn caånh laâng baâ töi laâ möåt laâng khaá giaã, nhiïìu gia àònh
thuöåc loaåi "thïë gia vong töåc", dû giaã tiïìn nong, sûác lûåc. Hoå xêy möåt ngöi
àònh cuäng dïî nhû xêy möåt caái nhaâ vêåy. Àïm êëy, ngöi àònh laâng bïn àang
xêy dúã dang, vöi vûäa (thúâi àoá chûa coá xi-mùng, ngûúâi ta duâng mêåt tröån vúái
vöi vaâ rúm àïí kïët dñnh nhûäng viïn gaåch) chûa kõp khö, caã laâng baâ ngoaåi
töi xöng sang, gúä hïët gaåch mang vïì "xêy" trïn àêët laâng mònh.
Trûúác luác mùåt trúâi moåc, trïn maãnh àêët nguå cû khöën khöí àaä moåc lïn möåt
ngöi àònh nham nhúã, khöng coá caã rui meâ vaâ noác. Laâng bïn ài kiïån, laâng baâ
ngoaåi töi caäi chêìy caäi cöëi. Cuöëi cuâng quan thûúng haåi, àûáng ra daân hoaâ.
Laâng bïn hêåm hûåc möåt tyá röìi cuäng àïí yïn cho laâng baâ ngoaåi töi súã hûäu "caái
àònh ùn tröåm".
Laâng baâ ngoaåi töi mûâng rúä, gom goáp rúm raå lúåp maái cho àònh.
Lêìn naâo kïí chuyïån, baâ ngoaåi töi cuäng vûâa àûa ngoán tay bõ àinh buáa goä
phaãi lïn miïång muát maáu, vûâa thò thêìm:
- Caác chaáu xa quï lêu röìi nïn khöng biïët àêëy thöi. Dên quï khöng coá
àònh thò söëng laâm sao àûúåc? Àoá laâ chöën vûâa linh
thiïng vûâa thên mêåt. Haâng nùm, nhûäng lïî troång
nhêët àïìu diïîn ra úã àònh. Caác Àêëng Bïì Trïn duâ
laâ thêìn thaánh cuäng phaãi coá chöî nûúng naáu, àuåt
mûa traánh nùæng. Xuên vïì, khöng coá àònh vaâ sên
àònh, dên laâng biïët múã lïî höåi ra sao, úã àêu? Maâ
khöng coá lïî höåi thò laâm sao Êm - Dûúng giao
hoaâ, kïu cêìu Giúâi - Phêåt laâm sao? Giai gaái, öng
giaâ baâ caã, treã con quanh nùm àêìu tùæt mùåt töëi,
biïët luác naâo vui vêìy vúái nhau? Àïën giúâ, baâ vêîn
nhúá mêëy cêu haát thúâi con gaái baâ tûâng haát trong
lïî höåi àêìu xuên úã quï mònh:
Con gaái Laåc Quêìn baán "quêìn" mua "laåc"
Con gaái Quêìn Laåc baán "laåc" mua "quêìn"...
Luä nhoác chuáng töi úá caã ngûúâi. Tiïëng laâ söëng
giûäa thõ thaânh àö höiå, nhûäng àûáa beá ngheâo khöí,
thêët hoåc, mêëy khi àûúåc ài xem xi-nï, vùn nghïå,
àoåc saách, noái gò àïën muáa haát, tham dûå nhûäng troâ
chúi daânh cho treã em? Niïìm vui duy nhêët cuãa
chuáng chó laâ khi nhêån àûúåc tiïìn goä àinh, böë meå
chuáng "nghiïën rùng" cho chuáng nùm xu mua baánh raán mêåt do möåt baâ giaâ bûng thuáng ài baán rong... Vaâ heâ àïën, chuáng
chó biïët ngûãa cöí nhòn lïn nhûäng voâm sêëu xanh biïëc, hoáng nghe daân àöìng ca laãnh loát cuãa vö vaân nhûäng chuá ve sêìu... Öi,
lïî höåi quï muâa trúã thaânh giêëc mú xa vúâi cuãa chuáng. Giêëc mú êëy aám aãnh àêìu oác, con tim cuãa chuáng suöët àúâi. Khöng coá
lïî höåi, chuáng trúã thaânh "nhûäng àûáa treã möì cöi giêëc mú"...
Baâ ngoaåi töi noái tiïëp trong tiïëng nêëc ngheån:
- Caác chaáu nhúán lïn, cöë xêy lêëy möåt caái àònh àaâng hoaâng cho laâng ta. Khöng xêy àûúåc thò... phaãi ài "ùn cùæp àònh"nhû
xûa thò tuãi. A, ha "cùn cùæp àònh", vui lùæm lùæm... Ùn cùæp gò cuäng xêëu trûâ "ùn cùæp àònh"!q

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

25
 TÛÂ TRONG Di saãn

BÑCH KHÏ
vò sao saáng
súám tùæt
LÏ HOAÂI NAM gêy trúã ngaåi cho öng trong viïåc mûu Bêët haånh vò luön thêët baåi trong
sinh, cuäng nhû trong hoaåt àöång saáng sinh kïë: mêëy lêìn ài daåy hoåc, múã
Möåt cuöåc àúâi àêìy bêët haånh taác vaâ öng àaä lùång leä qua àúâi luác trûúâng hoåc àïìu bõ dang dúã hoùåc do
chûa troân 30 tuöíi, khi thúâi cuöåc cuãa bïånh têåt hoùåc do mêu thuêîn nöåi böå
Bêët haånh vò möåt cùn bïånh quaái
nhûäng ngaây àêìu sau Caách maång vaâ coân do chñnh quyïìn thûåc dên,
aác, bïånh lao phöíi, möåt trong "tûá
thaáng Taám àang rêët khêín trûúng, phong kiïën cêëm àoaán.
chûúáng nan y" thúâi bêëy giúâ àaä súám
baån beâ thên thiïët khöng ai nhêån àûúåc Bêët haånh vò trûúác sau caã ba cuöåc
taân phaá sûác khoãe cuãa öng, nhiïìu lêìn
tin buöìn. yïu àûúng àïìu àöí vúä, khöng àûa àïën

26 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

kïët quaã myä maän, àoá laâ chûa kïí möåt
möëi tònh àún phûúng tuyïåt voång maâ
ngûúâi àûúåc yïu chó biïët àïën mêëy
nùm sau khi nhaâ thú qua àúâi.
Ngûúâi xûa thûúâng noái: "Caái quan
luêån àõnh" nhûng vúái Bñch Khï duâ
nùæp quan taâi àaä àêåy tûâ 60 nùm trûúác,
öng vêîn chûa coá möåt danh võ gò trïn
chñnh quï hûúng mònh: àoá laåi laâ möåt
bêët haånh lúán khaác sau khi qua àúâi.
Möåt quaá trònh "duy tên"
khöng ngûâng
Tiïën trònh saáng taác cuãa Bñch Khï
chia laâm ba giai àoaån:
Giai àoaån 'thú cuä": Bñch Khï
bûúác vaâo laâng thú súám, khi coân úã
tuöíi thiïëu niïn. Tûâ nhûäng nùm 1931
- 1932, öng àaä coá thú àang úã baáo
"Tiïëng Dên". Cho àïën cuöëi nùm
1936, nhiïìu baâi àûúåc saáng taác theo
caác löëi Àûúâng luêåt, tûâ khuác haát noái
cuãa öng àïìu àùån xuêët hiïån trïn mùåt
baáo naây, vaâ àùng raãi raác úã möåt söë
baáo khaác nhû "Phuå nûä tên vùn" dûúái
buát danh Lï Möång Thu, Bñch Khï.
Tuy tuöíi àúâi taác giaã coân treã, nhûng
nhiïìu baâi thú cuãa öng àaä àaåt àïën
trònh àöå giaâ dùån vaâ àûúåc nhiïìu bêåc
tuác nho taán thûúãng. Hêëp thuå truyïìn
thöëng yïu nûúác cuãa gia àònh, àöìng
thúâi chõu aãnh hûúãng cuãa cuå Phan Böåi
Chêu, "thú cuä" cuãa Bñch Khï nùçm
trong xu hûúáng vùn chûúng "ûu thúâi
mêîn thïë" höìi mêëy thêåp kyã àêìu thïë kyã
20. Chan chûáa möåt loâng yïu nûúác
thûúng dên, öng thöí löå nöîi àau xoát
cuãa mònh trûúác caãnh àöíi thay cuãa àêët
nûúác, trûúác cuöåc söëng cú cûåc cuãa
ngûúâi dên, àöìng thúâi noái lïn sûå bêët
bònh cuãa mònh àöëi vúái nhûäng bêët
cöng trong xaä höåi. Öng phï phaán
nhûäng haång ngûúâi chó biïët tranh thuã
"àuåc nûúác beáo coâ" sao cho vinh thên
phò gia, hoùåc chó biïët àua àoâi ùn chúi
truåy laåc, khöng nghô gò àïën dên, àïën
nûúác. Trong phaåm vi diïîn àaân cöng
khai bêëy giúâ cho pheáp, öng cuäng
vaåch ra sûå kòm keåp gùæt gao cuãa boån
thöëng trõ àöëi vúái nhên dên. Mùåt khaác
öng luön ca ngúåi nhûäng anh huâng
dên töåc nhû Lï Thaái Töí, Lyá Thûúâng
Kiïåt, Nguyïîn Huïå... Thêåm chñ coá
luác, chaâng thanh niïn Bñch Khï toan
"baán' caã sêìu "baán" caã thú àïí haânh
àöång thiïët thûåc. Tiïëc rùçng öng
khöng coá àiïìu kiïån àïí thûåc hiïån chñ
hûúáng êëy!
Giai àoaån "Tinh huyïët" tûâ nùm
1936, Bñch Khï tûâ giaä con söng duâ
sao cuäng vêën ïm aã cuãa "thú cuä", àïí
nhaãy vaâo doâng xoaáy cuãa "thú múái".
Àiïìu àoá khöng coá gò laâ laå trong xu
thïë àöíi múái têët yïëu cuãa thi ca Viïåt
Nam àûúng thúâi, maâ Haân Mùåc Tûã
cuäng laâ möåt trûúâng húåp tiïu biïíu. Coá
laå chùng laâ möåt khi àaä chuyïín
hûúáng, Bñch Khï muöën vûúåt lïn ài
àïën möåt cuöåc 'Duy Tên" (Tïn möåt
baâi thú nöíi tiïëng cuãa öng") thêåt
maånh meä, sêu sùæc vaâ taáo baåo àöëi vúái
thi ca. Àïí laâm viïåc naây, Bñch Khï àaä
tòm àïën caác trûúâng phaái thi ca hiïån
àaåi cuãa phûúng Têy cuöëi thïë kyã 19,
àêìu thïë kyã 20, chuã nghôa laäng maån,
chuã nghôa tûúång trûng, chuã nghôa
siïu thûåc. Àùåc biïåt, öng chõu aãnh
hûúãng cuãa myä hoåc cuãa Baudelaire
maâ öng tön laâm "vua thi sô" ("Ngûúâi
ùn maây", "Tinh huyïët"). Nhûng öng
khöng dûâng úã àoá maâ coân tiïëp biïën
nhiïìu quan àiïím nghïå thuêåt khaác
cuãa caác nhên vêåt cûå phaách thuöåc caác
trûúâng phaái noái trïn: Rimbaud,
Verlaine, Mallarmeá v.v... Àûúng
nhiïn, öng khöng phaãi laâ ngûúâi àöåc
nhêët trong söë caác nhaâ thú àûúng thúâi
tiïëp cêån aãnh hûúãng cuãa phûúng Têy,
nhûng öng laâ ngûúâi hún ai hïët muöën
ài têån cuâng cuãa lyá thuyïët caác trûúâng
phaái êëy,
Tuy nhiïn, trong khi hûúáng
maånh vïì phûúng Têy, Bñch Khï vêîn
giûä àûúåc möëi liïn hïå mêåt thiïët, bïìn
chùåt vúái caác truyïìn thöëng vùn hoáa,
vùn hoåc phûúng Àöng vaâ dên töåc.
Lyá Baåch cuãa Trung Quöëc, Höì Xuên
Hûúng vaâ Taãn Àaâ cuãa Viïåt Nam vêîn
àïí nhûäng dêëu vïët sêu àêåm trong thú
cuãa öng. Vaâ nïëu Haân Mùåc Tûã tòm
nguöìn caãm hûáng trong Thiïn Chuáa
giaáo thò Bñch Khï àïën vúái Phêåt giaáo
vaâ Àaåo giaáo. Sûå kïët húåp Àöng - Têy,
kim - cöí dûúâng nhû laâ möåt nghõch
lyá, nhûng khöng phaãi laâ phi lyá, laâ
möåt thûá höí löën, möåt viïåc laâm tuây
tiïån cêìu may nhû coá ngûúâi àaä nghô.
Cú súã cuãa sûå kïët húåp àoá laâ sûå gêìn
guäi nhêët àõnh giûäa chuã nghôa tûúång
trûng, chuã nghôa siïu hònh phûúng
Têy, vúái àûúâng löëi saáng taác, phong
caách, thi phaáp truyïìn thöëng cuãa thi
ca cöí àiïín Trung Quöëc cuäng nhû
Viïåt Nam: sûå gêìn guäi vïì phûúng
thûác biïíu hiïån, möåt bïn laâ nhûäng
hònh aãnh tûúång trûng vaâ bïn kia laâ
nhûäng êín duå, nguå ngön vïì ûu thïë cuãa
trûåc giaác trong caãm nhêån thïë giúái, vïì
sûå àïì cao tñnh nhaåc trong thú, vïì lao
àöång nghïå thuêåt tó mó vaâ cöng phu...
Caái phoáng tuáng, caái ngang taâng,
thaách thûác cuãa möåt Lyá Baåch, möåt Höì
Xuên Hûúng vaâ caã thaái àöå khùèng
àõnh cuãa nhaâ thú nûä àöåc àaáo naây àöëi
vúái baãn nùng tñnh duåc cuãa con ngûúâi
khöng xa lùæm vúái tinh thêìn "nöíi
loaån", phaá phaách nhûäng lïì löëi, thiïn
kiïën, cêëm kyå, coá tñnh chêët quyá töåc vaâ
trûúãng giaã raâng buöåc, àeâ nùång lïn
con ngûúâi, vúái sûå cöng nhiïn phö
baây àúâi söëng tònh duåc, khoaái caãm
xaác thõt cuãa möåt Baudelaire hay möåt
Rimbaud... Coá möåt sûå gùåp gúä thuá võ
giûäa chuã nghôa tûúång trûng vúái Mêåt
töng cuãa Phêåt giaáo trong möåt thïë
giúái quan nhõ nguyïn luêån, mang
tñnh chêët thêìn bñ. Chuã nghôa tûúång
trûng phên biïåt vaâ àöëi lêåp cuöåc söëng
hiïån thûåc vúái cuöåc söëng lyá tûúãng
nùçm ngoaâi sûå hiïíu biïët thöng thûúâng
cuãa con ngûúâi coân Mêåt töng cuäng
cho rùçng àùçng sau thïë giúái hûäu hònh
coá möåt thïë giúái thêìn bñ; moåi vêåt àïìu
coá hai mùåt: mùåt "hiïín" vaâ mùåt "mêåt".
Vaâ caã hai àïìu cho rùçng caái thïë giúái
êín, caái mùåt bïn trong cuãa vaån vêåt
múái laâ thêåt, laâ àaáng kïí. Ngûúâi nghïå
sô phaãi khaám phaá, thïí hiïån thïë giúái lyá
tûúãng trong taác phêím cuãa mònh,
tûúng tûå ngûúâi tu haânh phaãi tòm àïën
caái mêåt yá cuãa cuöåc àúâi, caái têm êín
cuãa moåi vêåt.
Têët caã nhûäng àiïìu naây chi phöëi
maånh meä hoaåt àöång saáng taác cuãa
Bñch Khï, nhêët laâ trong thúâi gian
àêìu cuãa quaá trònh chuyïín hûúáng
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
27
 TÛÂ TRONG Di saãn
sang thú múái maâ kïët quaã laâ sûå ra àúâi
cuãa têåp thú "Tinh huyïët" vaâo cuöëi
nùm 1939 möåt têåp thú àaä àûúåc Haân
Mùåc Tûã àoán nhêån nhû "möåt böng
hoa laå núã hûúng" (Tûåa têåp thú "Tinh
huyïët") laâ caã möåt bêìu maáu noáng cuãa
tuöíi treã vúái nhûäng ûu àiïím, nhûúåc
àiïím cuãa noá. Sûå haáo hûác ài tòm caái
múái laå, sûå söi nöíi trong caãm hûáng
saáng taåo, möåt mùåt àem laåi sûå söëng vaâ
tñnh àöåc àaáo cho caác baâi thú, nhûng
mùåt khaác coá luác cuäng dêîn àïën nhûäng
gò coân sûúång, chûa nhuêìn nhõ. Coá thïí
noái àoá múái laå möåt cuöåc thïí nghiïåm
taáo baåo.
Àïën "tinh hoa", sûå böìng böåt ban
àêìu lùæng xuöëng, nhûäng caái gò quaá àaâ
àûúåc gaån loåc àïí hiïån lïn möåt Bñch
Khï chñn chùæn hún caã vïì têm höìn lêîn
nghïå thuêåt. Möåt sûå so saánh nhûäng
baâi thú trong daång ban àêìu trong
"Tinh huyïët", vúái nhûäng vùn baãn àaä
àûúåc sûãa àöíi cuãa chuáng in trong têåp
"Tinh hoa" seä cho ta thêëy möåt phêìn
quan troång cuãa sûå chuyïín hûúáng êëy.
Trong sûå kïët húåp Àöng - Têy, nïëu
trûúác kia aãnh hûúãng cuãa phûúng
Têy coá phêìn maånh hún thò bêy giúâ
yïëu töë “àöng” tröîi dêåy àïí taåo ra sûå
haâi hoâa trong nöåi dung cuäng nhû
trong hònh thûác. Noái caách khaác,
"Tinh hoa" laâ möåt cuöåc trúã vïì, trúã vïì
vúái nhûäng löëi thú truyïìn thöëng cuâng
nhûäng êm hûúãng quen thuöåc, nhûäng
cêëu truác khöng hoaân toaân nhû cuä, trúã
vïì vúái caách nghô, àiïåu caãm quen
thuöåc nhûng vúái möåt têm traång cuãa
con ngûúâi thúâi àaåi múái. Tuy nhiïn
öng vêîn giûä möåt sûå nhêët quaán vïì
nhûäng quan niïåm nghïå thuêåt cú baãn
cuãa mònh.
Coá thïí khaái quaát tiïën trònh thú
cuãa Bñch Khï nhû sau: "Tinh huyïët"
laâ phuã àõnh cuãa "thú cuä" vaâ "Tinh
hoa" laâ phuã àõnh cuãa "Tinh huyïët"
nhû vêåy.
Möåt quan niïåm vïì caái àeåp
múái
Tònh yïu, sûå aám aãnh cuãa caái chïët,
nöîi cö àún, àoá laâ nhûäng àïì taâi chuã
28 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
yïëu cuãa caã hai têåp thú. Nhûng bao
truâm lïn têët caã laâ sûå tòm kiïëm, loâng
khaát khao caái àeåp. Vïì àiïìu naây, àaáng
chuá yá laâ thoaåt àêìu, öng àaä àõnh àùåt
cho têåp thú sau caái tïn laâ "Àeåp".
Quan niïåm vïì caái Àeåp cuãa öng
rêët phûác taåp. Àêy cuäng laâ núi böåc löå
roä aãnh hûúãng cuãa Baudelaire àöëi vúái
öng. Taác giaã cuãa têåp thú "Nhûäng
böng hoa cuãa caái aác" àaä tuyïn böë
chêëp nhêån moåi caái àeåp duâ noá àïën tûâ
àêu: thiïn àûúâng hay àõa nguåc,
thûúång àïë hay quyã xa tùng duâ noá àûa
àïën àiïìu thiïån hay töåi löîi, niïìm vui
hay nhûäng thaãm hoåa, miïîn laâ noá múã
ra caánh cûãa ài túái caái vö cuâng (infi-
ni), noá laâm cho vuä truå búát gúám ghiïëc
vaâ nhûäng khoaãnh khùæc búát nùång nïì
(Baâi "Ngúåi ca sùæc àeåp"). Nhaâ myä
hoåc Baudelaire vûâa àïì cao caái thanh
cao cuãa àúâi söëng tinh thêìn laåi vûâa
daânh chöî cho nhûäng khoaái laåc xaác
thõt, cho truyå laåc. Àïí thoaát khoãi nöîi
buöìn chaán triïìn miïn, öng àaä vûúåt
qua nhûäng giúái haån maâ àaåo àûác vaâ
tuåc lïå quy àõnh, giaám saát lônh vûåc
nhûäng caãm xuác vaâ duåc voång cêëm kyå.
Cuäng trong têm traång u uêët àûúåc taåo
nïn do caãm giaác vïì sûå bêët lûåc trûúác
xaä höåi, do nhûäng àau khöí trong tònh
yïu vaâ do linh caãm vïì sûå ngùæn nguãi
cuãa àúâi mònh khöng cho pheáp öng
thûåc hiïån sûå nghiïåp vùn chûúng
hùçng mú ûúác. Bñch Khï àaä tiïëp cêån
caái myä hoåc êëy vúái hai mùåt tñch cûåc vaâ
tiïu cûåc cuãa noá, tuy rùçng trong thûåc
tïë, öng khöng coá löëi söëng phoáng
àaäng cuãa Baudelaire.
Trong lõch sûã vùn chûúng Viïåt
Nam, Bñch Khï laâ ngûúâi àêìu tiïn
phúi baây vaâ ca ngúåi caái àeåp cuãa cú
thïí con ngûúâi trong sûå toaân veån cuãa
noá. Öng khöng traánh neá khi miïu taã
böå phêån kñn àaáo cuãa ngûúâi phuå nûä,
cöng nhiïn chñnh nhaâ thú goåi laâ veã
àeåp khiïu dêm (Tranh loaä thïí). Thûåc
ra, Bñch Khï chó laâ möåt keã taáo baåo
trong nghïå thuêåt ngön tûâ, chûá coân
trong nghïå thuêåt taåo hònh thïë giúái,
thò löëi veä tranh phuå nûä khoaã thên naâo
coá laå lêîm gò vaâ tûâ nhûäng nùm 1929
hoaå sô Nam Sún àaä saáng taác bûác
tranh sún dêìu cúä lúán miïu taã ba con
yïu tinh khoaã thên nhaãy muáa quyïën
ruä Phêåt. Coân Tö Ngoåc Vên, hoaå sô löîi
laåc thuöåc thïë hïå àêìu tiïn cuãa trûúâng
Cao àùèng Myä Thuêåt Àöng Dûúng àaä
quan niïåm: "Khöng coá nghïå thuêåt
naâo laåi khöng coá sûå nhuåc caãm".
Nhûng nhuåc duåc, "khiïu dêm"
khöng phaãi laâ cûáu caánh cuãa saáng taác
Bñch Khï. Àoá chó laâ möåt mùåt, möåt böå
phêån cuãa sûå chiïëm lônh thêím myä àöëi
vúái thïë giúái, möåt khaát voång caãm thuå
thïë giúái toaân veån bùçng têët caã caác con
àûúâng múã röång cuãa têm sinh lyá con
ngûúâi kïí caã baãn nùng vaâ trûåc giaác.
Öng muöën ài àïën caái têån cuâng cuãa
moåi caãm giaác, öng muöën àaåt túái caái
"tuyïåt àñch". Vò vêåy, úã öng coá nhûäng
sûå traái ngûúåc kyâ laå. Caái àeåp trong thú
öng gúåi lïn nhûäng gò laâ thanh nhaä,
thuêìn khiïët, thaánh thiïån àöìng thúâi laåi
hïët sûác trêìn tuåc, vûâa coá tñnh lyá tûúãng
laåi vûâa hïët sûác thûåc tïë. Caái àeåp àoá
vûâa àûa ngûúâi ta vaâo möåt thïë giúái
huyïìn aão, laåi vûâa khiïën cho ngûúâi ta
phaãi rúãn öëc ("Sùæc àeåp" - Tinh huyïët).
Ngay úã nhan sùæc cuãa ngûúâi yïu, öng
cuäng vûâa caãm nhêån caái "veã huyïìn
diïåu" laâm öng ngêy ngêët nhûng cuäng
vûâa bùæt gùåp caái "veã yïu tinh" khiïën
loâng öng giêån dûä.
Tuy nhiïn, trong sûå "tranh chêëp"
giûäa caái tinh thêìn vaâ caái vêåt chêët,
giûäa têm höìn vaâ xaác thõt, cuöëi cuâng
phêìn ûu thùæng vêîn thuöåc vïì nhûäng
caái trûúác, xaác thõt chó laâ taåm thúâi,
coân tònh yïu múái laâ vônh viïîn:
Naâng! Naâng! Naâng! Khöng coá
nûãa chêu thên
Xaác laâ möång maâ tònh laâ tuyïåt
àñch!
("Naâng bûúác túái" - Tinh huyïët)
Àiïìu cêìu mong tha thiïët nhêët cuãa
öng úã con ngûúâi laâ möåt traái tim:
Töi ùn maây chó möåt traái tim thöi!
("Traái tim"- Tinh huyïët)
Hún nûäa trong sûå giao àöång giûäa
hai cûåc àöëi lêåp, caái thanh cao vaâ caái
thêëp heân, thiïn àûúâng vaâ àõa nguåc,
Bñch Khï cho rùçng ài sêu vaâo cûåc
naây laâ àiïìu kiïån àïí hiïíu hïët yá nghôa
cuãa cûåc kia, coá àùæm mònh trong nhuåc
caãm múái thêëy hïët giaá trõ cuãa àúâi
söëng têm linh vaâ àoá laâ nguöìn caãm
hûáng döìi daâo cuãa saáng taåo:
Öi! say khûúát múái daâo muön yá tûá
öi! àiïn röì múái ngúáp aánh chiïm
bao
öi! dêm cuöìng múái biïët roä giaá
trùng sao
("Traái tim" - Tinh huyïët)
Trong haânh trònh ài tòm caái àeåp,
Bñch Khï khaám phaá ra nhûäng khña
caånh khaác nhau vaâ trong möåt chûâng
mûåc naâo àoá àöëi lêåo vúái nhau cuãa caái
àeåp trong con ngûúâi. Vò vêåy, öng
khöng dûâng úã àoá maâ muöën ài xa
hún, tòm àïën möåt caái àeåp cao hún,
thuêìn khiïët hún, vaâ öng àaä tòm thêëy
noá úã thi ca. Öng coá àïì cêåp àïën caái
àeåp cuãa àuã caác ngaânh nghïå thuêåt:
höåi hoaå, àiïu khùæc, kiïën truác, nhiïëp
aãnh, vaâ nhêët laâ êm nhaåc. Nhûng theo
öng, cao hún caã vêîn laâ caái àeåp cuãa
thi ca, sûå töíng húåp cuãa têët caã caác
nghïå thuêåt kia. Caái "coäi trúâi", caái thïë
giúái maâ Bñch Khï muöën taåo lêåp nïn
trong caác taác phêím cuãa mònh, möåt
thïë giúái taách biïåt vúái trêìn gian, göìm
coá ba têìng, têìng thûá nhêët laâ caái thïë
giúái caãm tñnh àêìy nhûäng hûúng
thúm, sùæc maâu tûúi maát, muâi võ ngoåt
ngaâo, tiïëng nhaåc ïm aái, têìng thûá hai
laâ "àõa nguåc" laâ thïë giúái cuãa duåc
voång vaâ têìng trïn cuâng laâ thiïn
àûúâng, laâ thïë giúái thi ca ("Möåt coäi
trúâi" - Tinh huyïët). Baâi "Duy tên"
tòm cho mònh möåt tiïëng noái riïng.
Àoá laâ möåt thûá thú sûã duång möåt ngön
ngûä thêåt trau chuöët, trong saáng, àêìy
êm hûúãng, taåo àûúåc nhûäng hònh aãnh
múái meã mang àêìy sûác söëng, mang
nhiïìu têìng lúáp, yá nghôa. Nhaâ thú
phaãi thïí hiïån caái tinh tuyá cuãa cuãa
vaån vêåt. Trïn cú súã kïët húåp caái "múái
meã" vúái caái giaá trõ tiïìm taâng cöí
truyïìn cuãa phûúng Àöng (caái truyïìn
thöëng), thú phaãi àaåt àïën caái àeåp chên
thêåt, thuêìn tuyá laâm say ngûúâi.
Trong lyá tûúãng thêím myä cuãa
Bñch Khï, coân coá möåt söë yïëu töë nûäa,
tuy khöng xuêët hiïån nhiïìu lêìn trong
thú öng, nhûng rêët àaáng trên troång,
êëy laâ mú ûúác vïì möåt xaä höåi khöng
coân coá nhûäng caãnh àúâi àen töëi, khöí
àau:
Ta nhûäng muöën sêìu thûúng thöi
biïíu löå
Sùæc trong maâu, maâu trong sùæc,
hên hoan
Ta nhûäng muöën muâa àöng
nhûúâng laåi chöî
Nhaåc gêìy hûúng, hûúng gêìy
nhaåc, lan man
Ta nhûäng muöën maân àen vïì coäi
möå
Caã khöng gian laâ bïí saáng traân
lan
("Àöì mi hoa" - Tinh huyïët)
Möåt caãm nhêån vïì thïë giúái
múái
Ngûúâi ta thûúâng traách thú Bñch
Khï bñ hiïím. Nhûng bñ hiïím cuäng
coá ba baãy àûúâng. Coá ngûúâi cöë tònh,
cöë sûác laâm cho thú mònh bñ hiïím.
Bñch Khï khöng thuöåc vïì loaåi àoá.
Caái bñ hiïím cuãa thú öng laâ hïå quaã têët
yïëu cuãa chuã nghôa tûúång trûng. Bñch
Khï biïët vêån duång triïåt àïí caái lyá
thuyïët quan troång do Baudelaire àïì
ra vïì nhûäng sûå “tûúng ûáng" (corre-
spondances) bao göìm nhûäng sûå
"tûúng taác doåc" theo àoá thïë giúái hûäu
hònh chuyïín àïën möåt thïë giúái vö
hònh vaâ nhûäng sûå "tûúng ûáng ngang"
theo àoá caác caãm giaác khïu gúåi lêîn
nhau.
Quaã vêåy, tûå nhiïn trong thú Bñch
Khï chûáa àêìy caác loaåi hûúng thúm,
maâu sùæc vaâ nhêët laâ nhaåc. nhûäng caái
àoá hö ûáng vúái nhau, laâm naãy sinh
cho nhau; nhaåc gêìy hûúng, hûúng
gêìy nhaåc, lan man... Nhiïìu khi möåt
hiïån tûúång, möåt àöëi tûúång trong thïë
giúái hiïån thûåc taác àöång àïën nhaâ thú
khöng gêy ra úã öng caái loaåi caãm giaác
thöng thûúâng maâ laâ möåt loaåi caãm
giaác khaác, lùæm luác thêåt bêët ngúâ.
Nùæng thò thúm, coân nhaåc thò coá maâu
höìng, maâ hûúng laåi coá thïí êm vang.
Lúâi noái cuãa giai nhên khöng chó du
dûúng nhû àiïåu nhaåc, maâ coân "maát
nhû xuên vaâ ngoåt túå hûúng"( "Hiïån
hònh" - Tinh huyïët). Khöng chó caác
vêåt thïí, maâ caác vêån àöång cuãa con
ngûúâi cuäng taåo ra nhûäng caãm giaác laå
thûúâng nhû nuå cûúâi "trùæng nhû hoa
lï" hay bûúác ài cuãa ngûúâi yïu tûåa
nhû "nùæng thúm". Úã möåt mûác àöå tròu
tûúång hún, giêëc möång coá khi "trùæng
phau phau" coá khi laåi rêët xanh.
Àùåc biïåt nhaåc coá võ trñ rêët quan
troång trong thú Bñch Khï. Àiïìu àoá
khöng chó thïí hiïån úã êm àiïåu döìi
daâo, tiïët têëu biïën hoaá cuãa cêu thú,
cuãa baâi thú maâ coân úã sêu trong caách
caãm nhêån thïë giúái cuãa baâi thú. Àöëi
vúái öng dûúâng nhû àêu àêu cuäng
vang lïn tiïëng nhaåc, dûúâng nhû têët
caã àïìu vêån àöång theo nhaåc àiïåu:
nhaåc trong nùæng, trong gioá, nhaåc
trong lúâi noái, trong húi thúã cuãa con
ngûúâi, traái tim, löìng ngûåc vaâ caã da
thõt ngûúâi con gaái àïìu rung àöång
theo nhõp àiïåu vaâ cung bêåc. Khöng
chó thúâi gian maâ caã khöng gian cuäng
vêån àöång theo nhaåc àiïåu.
Mêy tuyïët thúâi gian bay túå nhaåc
("Nêëm möå" - Tinh hoa)
Sûå "bñ hiïím" cuãa thú Bñch Khï
coân coá nguyïn nhên úã tñnh tûúång
trûng cuãa caác hònh tûúång, vaâ tñnh àa
nghôa cuãa ngön tûâ. Chùèng haån, àùçng
sau hònh aãnh möåt àoaá àöì mi, laâ caã
thïë giúái cuãa caái àeåp: nhûäng con
ngûúâi àeåp, möåt xaä höåi àeåp, vaâ bao
truâm lïn têët caã laâ caái àeåp tiïìm êín
trong vuä truå ("Àöì mi hoa" - Tinh
huyïët). Hay hònh aãnh cún mûa trong
baâi "Tiïëng àaân mûa", möåt tuyïåt taác
cuãa têåp "Tinh hoa", úã lúáp ngoaâi cuâng
laâ cún mûa xuên, laâ sûå rúi ruång
nhûäng nùm thaáng tuöíi treã, sûå tiïu ma
cuãa taâi nùng, vaâ sûå tan vúä cuãa giêëc
mú sûå nghiïåp vaâ úã lúáp têån cuâng laâ
trêån mûa nûúác mùæt cuãa loâng
ngûúâi!q
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
29
 TÛÂ TRONG Di saãn
Thú
BÑCH KHÏ
Laâng em
Núi àêy: laâng cuä buöìn thu quaånh
Anh coá khi naâo trúã laåi chûa?
Ngaây ài chêåm lùæm. Doâng söng biïëc
Cûâng saáng trong trúâi súåi súåi mûa
Núi àêy: Thaânh phöë àúâi ngûng maåch
Mêëy naâng lai khaách vêîn buöìn mú
Àûúâng lïn höåi quaán sûúng khuya xuöëng
Àêu mêëy chaâng trai röîi nhúá húâ?
Anh coá khi naâo coân trúã laåi
Chúâ luác hoaâng hön trùng àaä lïn
Tòm ngoä nhaâ em anh seä thêëy
Khoám lan thúm nùång khñ ûu phiïìn
Laâ luác àïm vïì trïn maái ngoái
Nhûäng nhaânh nhaän muöån caánh dúi lay
Em àang nöíi bïånh trong phoâng vùæng
Tònh àêåm theo trùng saáng saáng àêìy…
30 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
Höì Xuên Hûúng
Canh sûúng quaán laånh nguyïåt taâ song
Bïn göëi hûúng lan àïën êëp loâng
Ngûúâi vúå trong thú gêìn caách möång
Àïm nay chùèng biïët coá vïì khöng?
Vùn chûúng quaán thïë khöng ai biïët
Trong möång mònh vïì thûúãng vúái töi.
Xanh liïîu ngoaâi song thay àöíi laá
Àaä ghen taâi sùæc mêëy àïm röìi?
Àïm nay nûãa göëi nghiïng nghiïng möång
Muön dùåm ngûúâi xa àaä thêëy vïì
Xanh liïîu ngoaâi song vûâa àöíi biïëc
Maâu thi sùæc laá àoå dung nghi.
Huïë àa tònh
Thu vïì laånh sùæc taâ dûúng
Hoaâng cung chûâng àaä húi hûúng bay döìn
Thuêån An khuêët boáng hoaâng hön
Gioá bao giúâ thöíi laåi höìn traâng giang
Núi àêy ruång àöí laá vaâng
Lùng vua xa lùæm dùåm àaâng nhaåt xanh
Doâng Hûúng in gaái nguyïn laânh
Laá thuyïìn du khaách thanh thanh tiïëng àúân
Vyä Daå thön, Vyä Daå thön!
Biïëc che cêìn truác khöng buöìn maâ say
Non xa trùng àaä troân àêìy
Em úi àïí mùåc loâng ngêy lïn muâa.
Tranh loäa thïí
Daáng têìm xuên uöën trong tranh Töë nûä
Ö tiïn nûúng! Naâng laåi ngûå núi nêìy?
Naâng úã mö? Xiïm aáo boã àêu àêy?
Àïën triïín laäm caã têëm thên kiïìu diïîm
Naâng laâ tuyïët hay da naâng tuyïët àiïím
Naâng laâ hûúng hay nhan sùæc lïn hûúng?
Mùæt ngúâi chêu rung aánh soáng nghï thûúâng
Lïå tñch laåi sùæp tuön haâng àuäa ngoåc
Àïm u huyïìn nguã mú trïn maái toác
Vaâi chuát trùng say àoång úã laân möi.
Hai vuá naâng! Hai vuá naâng! Chao öi
Cho töi nuát möåt doâng sêm ngoåt löång
Öi löì löå möåt toâa hoa nghiïm àöång
Nghï thûúâng
Töi run run haäm laåi caánh höìn si…
ÖÌ hai tay rúi cheán ngoåc lûu ly Ö trúâi höm nay sao maâ xanh!
ÖÌ hai chên núã maâu sen eão laã Ngoåc trùng xêy vaâng trïn muön caânh
Cho töi naâng! Cho töi naâng! têët caã… Nhung mêy tï ngúâi sao kim cûúng
Töi miïn man uöëng laåi möång quyânh dao Daå lan tï ngúâi say men hûúng.
Cho àï mï, chúái vúái, höìn lïn cao
Möåt tinh cêìu seä tan ra biïín lïå… Lêìu ai aánh gò nhû lûu ly?
Tiïn nûúng húäi? Naâng söëng trïn thïë hïå Nuå cûúâi ai trùng nhû hoa lï?
Boáng thúâi gian phaãi quyåå dûúái chên naâng Thuãy tinh ai àïí loâng gûúng höì?
Xuên muön àúâi di dûúäng giûäa vuâng tang Khöng gian xaâ cûâ hay san hö?
Gûúng pheáp tùæc suöët soi ngaân möång aãnh!
Cúá laâm sao nêng niu bêìu giaá laånh Àïm öm höìn töi chúi phiïu diïu
ÊËp tranh ngûúâi, lú àaäng ngùæm thi nhên? Bùæt gùåp naâng thú diïån yïu kiïìu,
Hay naâng nhúá nhung caác phûúång àïìn lên Man maác cho nïn nhúá chõ Hùçng
Hay naâng ûúác mú tònh trong trùæng ngoåc? Hai töi nhõp nhaâng lïn cung trùng...
Öi! Naâng öi! Laâm sao naâng chùèng khoác.
Ngûúâi thi nhên, veã àeåp cuãa khiïu dêm Ö laâ ngoåc thaåch hay trên chêu?
Trùng thanh tõnh coân loáng trong thú cêm Maä naäo hay laâ höí phaách àêu?
Nhaåc vö minh hùçng söi trïn neát chûä? - Cung thiïìm vùæt veão caâi lïn mêy.
Öi! Naâng öi! Thöët lïn, lúâi ngoåc nûä Tiïn nûä ra chaâo, tònh ngêy ngêy…
Lúâi trên chêu ruáng caã phñm loâng töi…
Ngoåc Kiïìu! Ngoåc Kiïìu! Àïën cùåp song àöi Nêìy! Muön ngoåc nûä ngúáp y thûúâng
Cho töi àoå veä hûúng trúâi sùæc nûúác Toác quyïån hay muâi tö húåp hûúng
Veä huyïìn diïåu ûá men say lûúát mûúát Uöën mònh say lûúån soáng xiïm nghï
Veä yïu tinh döìn giêån thêëu vö gan Khuác Phuång cêìu hoaâng söi àï mï…
Ta thiïëp ài - trong möåt phuát mï loaân
Xuöëng muön àúåt röìi bay lïn töåt bûåc… Diïîm lïå, Hùçng Nga bûúác xuöëng àïìn
Àiïåu ca thêìn diïåu vùèng àûa lïn…
- Chuáng töi laåc giûäa möång nhû ngaâ
Ngúä vûúáng vaâo muön tú luåa sa…

… Hai töi vûâa gheá bïën söng Ngên.

Ö! Naâng Xuên Hûúng ngûåc àïí trêìn
Ngêm baâi "Vêën nguyïåt" tiïëng trong ngêìn
Nhòn xuöëng nhên gian cûúâi nhû àiïn.

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

31
 TÛÂ TRONG Di saãn
Nhûäng nhêån àõnh múái
vïì nguöìn göëc
ca nhaåc taâi tûã, caãi lûúng
TUÊËN GIANG
rûúác àêy, nhiïìu nhaâ nghiïn
T cûáu ca nhaåc taâi tûã, caãi lûúng
àaä nhêån àõnh: ca nhaåc taâi tûã,
caãi lûúng coá nguöìn göëc tûâ ca nhaåc
dên gian söng Höìng, theo ngûúâi dên
di cû qua Huïë, vaâo Nam, ra àúâi ca
nhaåc taâi tûã, caãi lûúng. Do àoá, nhêån
àõnh chung laâ ca nhaåc taâi tûã coá
nguöìn göëc ca nhaåc Bùæc, ca Huïë, möåt
phêìn nhaåc Chùm vaâ dên ca Nam böå.
Nhûng dûúái goác nhòn ca nhaåc taâi tûã,
caãi lûúng töìn taåi trong möëi quan hïå
töíng húåp xaä höåi hoåc, sên khêëu hoåc
coân ñt àûúåc nghiïn cûáu vúái tû caách laâ
nguöìn göëc ngön ngûä ca nhaåc baãn
àõa, àiïìu êëy nhû laâ möåt nghõch lyá vúái
nhûäng nhêån àõnh cuãa caác nhaâ nghiïn
cûáu tiïìn nhiïåm vïì ca nhaåc taâi tûã, caãi
lûúng.
Ai cuäng biïët, phûúng Nam laâ
maãnh àêët múái. Miïìn àöìng bùçng Nam
böå xûa laâ vuâng àêët hoang vu, nhiïìu
aáng thú coân ghi dêëu tñch nhûäng
ngûúâi xûá Bùæc ài khai khêín miïìn àêët
múái. Vaâo thïë kyã IX, ngûúâi Khmer di
cû àïën caác tónh Caâ Mau, Cêìn Thú,
An Giang, Têy Ninh... Sang thïë kyã
XIII, nhaâ Trêìn àûa ngûúâi ài múã coäi
xuöëng phña Nam, nhûng phaãi àïën
thïë kyã XVII múái coá nhûäng vuâng àêët
dên cû sau naây thaânh caác thaânh phöë
àöng dên nhû : Phuá Xuên, Gia Àõnh,
Saâi Goân, Têy Àö...Cû dên Nam Böå
múái hònh thaânh caách àêy ba, böën
trùm nùm, nhûng úã àoá àaä coá möåt
phong tuåc löëi söëng baãn àõa, khöng
32 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
giöëng vuâng miïìn
naâo trïn àêët nûúác
ta. Maãnh àêët Nam
Böå, núi tûá chiïëng,
cöång cû, nhiïìu sùæc
töåc: Viïåt, Khmer,
Chùm, Hoa... Möîi
dên töåc coân baão lûu
möåt nïìn vùn hoaá
riïng, nhûng nöíi
bêåt vaâ aãnh hûúãng
hún caã laâ vùn hoaá
Viïåt, biïíu hiïån
trong ngön ngûä, löëi
söëng giao tiïëp...
Trong nïìn vùn
nghïå dên gian coá
êm nhaåc Nam böå,
laâ nhûäng laân àiïåu
dên ca hònh thaânh,
ra àúâi tûâ àùåc trûng,
àùåc àiïím cuãa ngûúâi Kiïìu - Caãi lûúng miïìn Têy Nam bö.å
dên phûúng Nam.
Ngön ngûä dên ca Nam böå laâ nhûäng thaânh 4 êm: rïì, pha, son, la, rïë hoùåc
thang êm, êm nhaåc baãn àõa nhû caác nùm êm: rïì, pha, son, la, si, rïë.
nhaâ nghiïn cûáu dên ca Nam böå Thïë Dên ca Nam böå sûã duång àiïåu oaán
thûúâng úã caác àiïåu: lyá lu laâ, lyá chim
Baão, Tö Vuä, Vùn Hoa, Kiïìu Têën,
chuyïìn, lyá con saáo, lyá con cua, lyá caái
Höìng Thinh...àaä chûáng minh. Trong
keáo...coá thang êm: àöì (mib) pha son
tiïíu luêån nghiïn cûáu dên ca Nam böå,
(lab) àöë.
Lûu Nhêët Vuä sau khi khaão saát caác
Àiïåu oaán trong nhaåc cung àònh
vuâng dên ca Nam böå úã Bïën Tre,
Huïë coá thang êm rïì pha son la
Kiïn Giang, Cûãu Long, Hêåu Giang, (sib)rïë. Vïì cêëu taåo quaäng coá chung
Cêìn Thú...Öng kïët luêån: Nhûäng àiïåu quaäng ba trûúãng: àöì - mi, rï - pha
haát àûa em Nam böå khöng bao giúâ nhûng àiïåu oaán dên ca Nam böå coá
sû duång thang 5 êm thûác Bùæc: àöì, rï, hai quaäng maâu sùæc cêëu taåo khaác vúái
pha, son, la, àö hoùåc rïì, pha, son, la, hai maâu sùæc àiïåu oaán Huïë. Chêët Huïë
àö, rï; rïì, mi, son, la, si, rï...maâ cêëu chó coá trong àiïåu oaán möåt quaäng
maâu sùæc laâ quaäng àùåc trûng chêët
Huïë. Coân hai quaäng àùåc trûng àiïåu
Oaán dên ca Nam böå, laâ hai quaäng truå
cöåt maâu sùæc dên ca Nam böå. Khi haát
hai êm mò, la nhêën non giaâ, taåo caãm
giaác ngêåm nguâi, nûác núã, u hoaâi.
Nhûäng baâi dên ca Nam böå coá húi
oaán thûúâng laâ oaán biïën thïí, chuyïín
hïå nhû laâ àö rï pha (4 êm vaâ biïën
thïí) rï pha son sib hoùåc àöì mi pha
son va pha son la àöë…Àêy laâ sûå khaác
biïåt giûäa àiïåu oaán dên ca Nam böå
vúái ca Huïë. Nhûäng thang êm êëy laâ
nhûäng thang êm àùåc trûng dên ca
baãn àõa Nam böå hònh thaânh tûâ têm lyá
baãn ngûä, vùn hoaá, phong tuåc ngûúâi
dên àõa phûúng.
Ca nhaåc taâi tûã múái ra àúâi khoaãng
trïn 100 nùm, chûa coá trong vùn bia
maâ chó ghi cheáp qua baáo chñ, saách vúã
vaâ lúâi kïí cuãa caác nghïå nhên àaân ca
taâi tûã. Trong cuöën Nghïå thuêåt sên
khêëu Viïåt Nam, öng Trêìn Vùn Khaãi
viïët: “Qua löëi nùm 1910, úã Myä Tho
coá ban taâi tûã cuãa Nguyïîn Töëng
Triïìu...Nhûäng ban taâi tûã àúân ca
trûúác kia nùçm raãi raác úã caác tónh Nam
phêìn coá trong caác cuöåc lïî tû gia, tên
hön, thùng quan, giöî quaãi...nhûng
khöng bao giúâ àúân ca trïn sên khêëu
hay trûúác cöng chuáng".
Nhûäng àoaån ghi cheáp cuãa öng
hïët sûác quan troång, khùèng àõnh:
Caác ban nhaåc àaân ca taâi tûã dên
gian coá úã caác tónh àöìng bùçng Nam
böå, chúi àaân coá tñnh taâi tûâ, dên gian
khöng chuyïn nghiïåp. Hoå laâ nhûäng
ban nhaåc chuyïn hoaâ têëu trong caác
cuöåc tïë lïî, khöng phaãi nhaåc thûúãng
thûác maâ laâ nhaåc phong tuåc, nhaåc
thiïng.
Sau àoá, Trêìn Vùn Khaãi coân viïët:
"Nùm 1911, taâi tûã Nguyïîn Töëng
Triïìu muöën àûa ca nhaåc ra trûúác
cöng chuáng, nïn thûúng lûúång vúái
chuã nhaâ haâng Minh Tên khaách saån úã
ngay ga xe lûãa Myä Tho- Saâi Goân àïí
ban taâi tûã giuáp vui cho thûåc khaách".
Nhû vêåy, ca nhaåc taâi tûã tûâ dên gian
laâ nhaåc thiïng khöng diïîn ra trïn sên
khêëu, trûúác cöng chuáng. Nhûng tûâ
khi ban nhaåc Nguyïîn Töëng Triïìu
àûúåc choån laâm àaåi diïån cho nhûäng
ngûúâi àaân ca taâi tûã cöí nhaåc Nam böå
ài diïîn úã Phaáp nùm 1910 thò sang
nùm 1911, ca nhaåc taâi tûã lïn trònh
diïîn úã nhaâ haâng khaách saån, laâ möåt
doâng nhaåc thñnh phoâng doanh thu,
thûúng maåi. Tûâ nùm 1911 ca nhaåc
taâi tûã coá hai doâng:
Möåt laâ ca nhaåc taâi tûã dên gian
phong tuåc - nhaåc thiïng
Hai laâ ca nhaåc taâi tûã thñnh phoâng
phaát triïín nhanh tûâ nùm 1911 àïën
nùm 1914 coá bûúác tiïën múái caraböå.
Caraböå khaác vúái ca nhaåc taâi tûã thñnh
phoâng, nïëu hoaâ têëu ca nhaåc taâi tûã laâ
ngöìi àaân ca trïn böå vaán tûá, khöng coá
àiïåu böå thò coá ca ra böå, ca theo àiïåu
böå, laâ nhûäng àöång taác minh hoaå cho
lúâi ca, laâ bûúác ngoùåt múái trong ca
nhaåc taâi tûã àaä trúã thaânh möåt troâ diïîn
xûúáng dên gian. Ngaây nay, ca ra böå
laâ leä àûúng nhiïn. nhûng ngaây xûa
laâ möåt hònh thûác nghïå thuêåt múái,
ngûúâi khúãi xûúáng troâ diïîn ca ra böå
laâ cö Ba Àùæc khi vïì diïîn úã Vuäng
Liïm, cö Ba Àùæc àaä ca ra böå theo
yïu cêìu cuãa cöng chuáng noái laâ: "Ca
coá böå noái hay". Vêîn theo öng Trêìn
Vùn Khaãi viïët: " Nhêët laâ cö ca baãn
Tûá àaåi oaán, baâi Kiïìu Nguyïåt Nga rêët
àaáng yïu". Baâi Tûá àaåi oaán soaån theo
löëi vùn kïí chuyïån, coá hai nhên vêåt,
nhûng vêîn do möåt ngûúâi diïîn kïí, àoá
laâ hònh thûác diïîn xûúáng dên gian
trïn sên khêëu, möåt hònh thûác diïîn kïí
coá tñch troâ, nhûng laâ nghïå thuêåt àöåc
diïîn. Sau àoá, tûâ nùm 1914 àïën nùm
1918 troâ diïîn ca ra böå rêët ùn khaách,
thûúâng diïîn chung vúái xiïëc úã caác
sên khêëu ca nhaåc vaâ haát xinema.
Nhûng troâ diïîn ca ra böå coá hai nhên
vêåt ngûúâi ta àaä biïn soaån thaânh troâ
diïîn coá ba nhên vêåt trong baâi Tûá àaåi
oaán, coá ba ngûúâi tham diïîn, laâ möåt
tñch troâ sên khêëu. Nhûng vêîn laâ troâ
diïîn ca ra böå vò chûa hònh thaânh möåt
kõch baãn sên khêëu, àêy laâ bûúác quaá
àöå tûâ ca nhaåc taâi tûã lïn ca ra böå àïën
sên khêëu caãi lûúng.
Àoá laâ nïìn ca nhaåc dên gian Nam
böå coá hïå thöëng thang êm àiïåu thûác
riïng, khöng coá nguöìn göëc dên ca
Bùæc böå, aãnh hûúãng giao lûu thò coá
nhûng nguöìn göëc laâ khöng, búãi nïìn
êm nhaåc dên gian Nam böå ra àúâi tûâ
têm lyá, baãn ngûä, phong tuåc ngûúâi
dên phûúng Nam. Hoå àaä taåo dûång
möåt löëi söëng phong tuåc, têåp quaán,
vùn hoaá, ngön ngûä êm nhaåc riïng.
àoá laâ hònh thûác sinh hoaåt vùn hoaá êm
nhaåc taâi tûã. Hònh thûác naây caã Bùæc -
Trung khöng coá chó coá úã Nam böå
múái coá nhûäng ban nhaåc àaân ca taâi tûã
trong dên gian. Duâ hiïån nay coá
khoaãng trïn 20 baâi ca Huïë, trong söë
gêìn 100 laân àiïåu, baâi baãn caãi lûúng.
nhûng nhûäng baãn ca Huïë nùçm trong
vöën ca nhaåc caãi lûúng chó laâ sûå tiïëp
nhêån nhûäng baãn ca Huïë vaâo caãi
lûúng chûá khöng phaãi laâ nguöìn göëc
nhû caác nhaâ nghiïn cûáu tûâ trûúác àêy
àaä nhêån àõnh. Quaá trònh tiïëp nhêån
êëy, nhûäng baãn ca Huïë àaä chuyïín àöíi
dêëu gioång àïí hoaâ nhêåp vaâo daân nhaåc
caãi lûúng khi ca lïn khöng coân caái
muâi ca Huïë nûäa. Quaá trònh ca
chuyïín àöíi dêëu gioång, caãi lûúng hoaá
nhûäng baãn nhaåc Huïë, nhaåc Têìu,
nhaåc Têy vaâo caãi lûúng, laâ möåt
phûúng phaáp nghïå thuêåt cuãa sên
khêëu caãi lûúng maâ caác hònh thûác
nghïå thuêåt khaác khöng thïí coá. Vò thïë
nghïå thuêåt caãi lûúng laâ sûá giaã cuãa sûå
giao lûu, höåi nhêåp caác nïìn nghïå
thuêåt hiïån àaåi. Sên khêëu caãi lûúng
coá nhiïìu thûã nghiïåm àûúåc cöng
chuáng àöìng tònh, caãi lûúng diïîn kõch
cêm, caãi lûúng diïîn kõch hònh thïí, ca
nhac Rock, Hiphop, Raáp... àûúåc
hûúãng ûáng.
Nhûäng nhêån àõnh múái vïì ca nhaåc
taâi tûã caãi lûúng laâ:
Ca nhaåc taâi tûã hònh thaânh ra àúâi
tûâ nïìn ca nhaåc dên gian Nam böå, coá
hònh thûác cêëu truác daân nhaåc, hoaâ têëu
riïng laâ nhaåc phong tuåc, nhaåc
thiïng.
Nhaåc taâi tûã phaát triïín thaânh ca
nhaåc thñnh phoâng vaâ ca nhaåc taâi tûã
caãi lûúng trïn cú súã cuãa nïìn ca nhaåc
dên gian baãn àõa Nam böå theo têm lyá
baãn ngûä cuãa ngûúâi phûúng Nam.
Ca nhaåc taâi tûã, caãi lûúng khöng
coá nguöìn göëc ca nhaåc Bùæc vaâ ca
nhaåc Huïë, nhûäng baâi baãn húi hûúáng
Bùæc coân laåi trong vöën ca nhaåc taâi tûã
caãi lûúng chó phaãn aánh quaá trònh aãnh
hûúãng, tiïëp cêån nhûäng baãn nhaåc múái
böí xung cho ca nhaåc caãi lûúng theo
hûúáng caãi lûúng hoaá.
Sên khêëu caãi lûúng laâ möåt hònh
thûác sên khêëu àùåc sùæc cuãa àöìng baâo
Nam böå. Hònh thûác sên khêëu êëy àaä
phaát triïín túái khùæp moåi miïìn àêët
nûúác duâ hiïån nay àang gùåp khoá
khùn, cöng chuáng ngaây caâng giaãm
suát. Nhûng úã nûúác ta chûa coá hònh
thûác sên khêëu naâo laåi phaát triïín trïn
caã nûúác, chó coá duy nhêët nghïå thuêåt
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
33
 TÛÂ TRONG Di saãn
Cheâo Haâ Nöåi
vaâ raåp Àaåi Nam
Möåt söë vúã cheâo cöí cuãa Àoaân Cheâo Haâ Nöåi.
NGUYÏÎN VÙN TIÏËN
Àoaân Cheâo Haâ Nöåi (nay laâ nhaâ
haát cheâo Haâ Nöåi) khai sinh àuáng vaâo
ngaây 20/12/1965, trïn cú súã xaác
nhêåp Àoaân Cheâo II Trung Ûúng vaâ
Cheâo Kim Lan úã Haâ Nöåi. Ngaây
30/12/1965. Lïî cöng böë thaânh lêåp
Àoaân Cheâo Haâ Nöåi àûúåc töí chûác taåi
raåp Àaåi Nam (89 phöë Huïë) coá sûå
chûáng kiïën cuãa Böå Vùn hoáa, Ban
Tuyïn giaáo TÛ vaâ caác cú quan chûác
nùng cuãa TP. Haâ Nöåi, cuâng giúái vùn
nghïå sô TÛ vaâ Haâ Nöåi. Tuy múái
thaânh lêåp nhûng Cheâo Haâ Nöåi àaä coá
bïì daây vïì hoaåt àöång nghïå thuêåt cheâo
trong caã nûúác. Àoaân Cheâo II TÛ àaä
phuåc vuå trong suöët cuöåc khaáng chiïën
chöëng Phaáp vúái nhiïìu vúã cheâo nöíi
tiïëng nhû Têëm Caám, Ai mua haânh
töi, Trinh Nguyïn...Vaâ Àoaân Cheâo
Kim Lan vúái nhûäng vúã nhû Thaåch
Sanh, Súåi Tú Vaâng, Quan Êm Thõ
Kñnh v.v... Hai lûåc lûúång nghïå thuêåt
cheâo truyïìn thöëng êëy höåi tuå laåi taåo
nïn möåt voác daáng múái, möåt tû thïë
múái, chûäng chaåc vaâ vûäng chùæc cuãa
Cheâo Haâ Nöåi vúái caác nghïå sô nöíi
tiïëng vaâo bêåc thêìy, bêåc àaân anh, àaân
chõ nhû NSND Hoa Têm, vaâ caác
nghïå sô Thanh Quyá, Nguyïîn Thõ
34 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
Thêåm, Hoaâng Tûâ, Thanh Têm, Bñch
Thuêìn, Thanh Trêìm...
Vúái möåt thúâi gian rêët ngùæn chûa àïën
hai nùm, kïí tûâ ngaây àûúåc thaânh lêåp,
Cheâo Haâ Nöåi àaä cho ra mùæt nhûäng
vúã laâm xön xao dû luêån khaán giaã:
Nhûäng cö thúå dïåt, Möëi tònh Àiïån
Biïn, Cö Son, Tuá Uyïn Giaáng Kiïìu.
Nhûäng vúã naây àaä chiïëm àûúåc caãm
tònh cuãa khaán giaã thuã àö taåi raåp Àaåi
Nam, vaâo nhûäng thêåp kyã 60 vaâ 70
cuãa thïë kyã trûúác.
Àïën nhûäng nùm 80 (TK 20) cheâo caã
nûúác lao àao vúái sên khêëu caãi lûúng
phña Nam traân ra phña Bùæc, nhêët laâ úã
Haâ Nöåi. Nhûng röìi khöng cam chõu
chuân bûúác, maâ nung nêëu möåt yá chñ
quyïët têm lêëy laåi danh dûå vaâ phong
àöå cheâo truyïìn thöëng Thùng Long
Haâ Nöåi ngay taåi raåp Àaåi Nam - möåt
àõa chó nghïå thuêåt truyïìn thöëng.
Nhûäng taác giaã àa taâi nhû Lûu Quang
Thuêån, Lûu Quang Vuä, Trêìn Huyïìn
Trên, Trung Àöng... cuâng caác àaåo
diïîn haâng àêìu nhû Dûúng Ngoåc
Àûác, Doaän Hoaâng Giang, Phaåm Thõ
Thaânh àaä cho ra mùæt caác vúã: Àïm
höåi Long Trò, Ngoåc Hên cöng chuáa,
Naâng Mai Vaån Lõch, vaâ àónh cao cuãa
cheâo Haâ Nöåi àoá laâ vúã Naâng
Sita...nhû möåt phaãn ûáng dêy chuyïìn
taåo nïn möåt khöng khñ nghïå thuêåt
múái. Ngûúâi xem quay laåi vaâ chen
nhau mua veá xem cheâo Haâ Nöåi. Caác
cú quan, caác têåp thïí vaâ caá nhên phaãi
àùng kyá trûúác haâng tuêìn, phaãi coá
giêëy giúái thiïåu múái mua àûúåc veá
xem cheâo taåi raåp Àaåi Nam. Nhûäng
diïîn viïn treã àeåp, haát hay bùçng taâi
nùng diïîn xuêët, sûå lao àöång saáng taåo,
cuâng vúái tònh caãm cuãa mònh daânh
cho nghïì nghiïåp nïn àûúåc ngûúâi
xem mïën möå. Àoá laâ Lêm Bùçng,
Quöëc Chiïm, laâ Thu Huyïìn, Thu
Hùçng, Maånh Thûúâng, Thuyá Muâi,
Xuên Hinh, Lan Anh, Xuên Hanh vaâ
caã möåt lúáp diïîn viïn tuöíi trung vaâ
thanh niïn cuãa Àoaân. Hoå àaä gùæn boá
vaâ laâm viïåc hïët sûác mònh cho nghïå
thuêåt Cheâo trïn sên khêëu raåp Àaåi
Nam. Luyïån têåp xêy dûång vúã múái
cuäng úã raåp Àaåi Nam, thêåm chñ coá luác
luyïån têåp khuya khöng vïì àûúåc, hoå
nguã ngay taåi raåp Àaåi Nam. Vúã thaânh
cöng vaâ diïîn cuäng taåi raåp Àaåi Nam,
vui buöìn cuäng taåi raåp Àaåi Nam.
Cheâo Haâ Nöåi àaä laâm viïåc, biïíu diïîn
taåi raåp Àaåi Nam tûâ nùm 1965 àïën
1995. Thúâi gian 30 nùm êëy Cheâo Haâ
Nöåi àaä daân dûång cöng diïîn taåi àêy
gêìn trùm vúã diïîn, vúái haâng chuåc
nghòn buöíi biïíu diïîn phuåc vuå cho
haâng chuåc vaån lûúåt ngûúâi xem úã raåp
Àaåi Nam. Ngûúâi xem yïu quyá vúã
diïîn vaâ diïîn viïn cheâo vaâ quyá caã raåp Àaåi Nam.
Nghïå sô Cheâo Haâ Nöåi cuäng yïu quyá khaán giaã
cuãa mònh vaâ caâng yïu raåp haát Àaåi Nam, núi àaä
trúã thaânh àõa danh, àõa chó vaâ laâ thûúng hiïåu
Cheâo Haâ Nöåi.
Àïën nhûäng nùm 90, raåp Àaåi Nam bõ xuöëng cêëp
nghiïåm troång, àûúåc UBND Thaânh phöë cho
pheáp liïn doanh vúái nûúác ngoaâi xêy dûång laåi söë
nhaâ 89 phöë Huïë, tûác raåp Àaåi Nam thaânh àõa
àiïím vùn hoaá àa chûác nùng. Riïng sên khêëu
biïíu diïîn nghïå thuêåt taåi àêy cuäng àûúåc giao cho
Cheâo Haâ Nöåi quaãn lyá, biïíu diïîn vaâ töí chûác hoaåt
àöång nghïå thuêåt cheâo.
Röìi raåp Àaåi Nam bõ phaá dúä, Cheâo Haâ Nöåi lêm
vaâo caãnh long àong, nhêët laâ mêët ài khaán giaã.
Möîi lêìn dûång àûúåc tiïët muåc múái phaãi ài thuï
àõa àiïím àïí luyïån têåp, töíng duyïåt vaâ cöng diïîn.
Tuy vêåy àoaân cuäng àaä cöë gùæng dûång diïîn àûúåc
möåt vaâi vúã múái nhû Ngûúâi Thiïn Àö, cheâo lõch
sûã àûúåc dû luêån àaánh giaá cao trong viïåc khùæc
hoaå hònh tûúång vua Lyá Cöng Uêín taâi ba thao
lûúåc, quyïët àoaán coá têìm chiïën lûúåc cao, vûúåt
qua bao caãn trúã àïí rúâi àö tûâ Hoa Lû vïì Thùng
Long. Viïåc laâm coá yá nghôa àaáng ghi nhêån cuãa
Nhaâ haát Cheâo Haâ Nöåi trong hoaåt àöång kyã niïåm
1000 nùm Thùng Lùng àûúåc laänh àaåo vaâ nhên
dên thuã àö àaánh giaá töët, àûúåc ghi cöng bùçng
têëm Huên chûúng Lao àöång Haång II tùång cho
nhaâ haát.
Nhûng sûå vêët vaã luáng tuáng vïì àõa àiïím biïíu
diïîn cuãa Cheâo Haâ Nöåi vêîn coân nguyïn veån, búãi
hai àoaân biïíu diïîn vúái 70 con ngûúâi cuãa nhaâ
haát, khöng biïët biïíu diïîn úã àêu, hoaåt àöång nghïå
thuêåt nhû thïë naâo àïí baão àaãm phuåc vuå cho nhên
dên thuã àö vaâ giaãi quyïët àúâi söëng cho nghïå sô
vaâ caán böå cöng nhên viïn trong cú chïë thõ
trûúâng, khi giaá haâng hoaá cûá leo thang, nhêët laâ
trong nhûäng ngaây cuöëi nùm naây. Cheâo Haâ Nöåi
àaä daânh duåm vaâ maånh daån mua àûúåc söë nhaâ 15
Nguyïîn Àònh Chiïíu àïí laâm sên khêëu nhoã vúái
sûác chûáa gêìn 200 chöî ngöìi vaâ laâm truå súã cuãa
nhaâ haát, nhûng vò diïån tñch heåp nïn khöng àuã
chöî cho caác böå phêån laâm viïåc, nhêët laâ kho, nïëu
khöng coá àõa chó naây thò Cheâo Haâ Nöåi khöng
biïët laâm viïåc úã àêu khi maâ raåp Àaåi Nam àaä bõ
phaá dúä, biïën thaânh quaán bia, vaâ baäi tröng xe ö
tö, xe maáy? Ngûúâi viïët baâi naây àûúåc biïët, Súã
VHTT Haâ Nöåi àaä coá quyïët àõnh giao laåi raåp Àaåi
Nam cho Cheâo Haâ Nöåi. Àoá laâ quyïët àõnh àuáng
àùæn, búãi raåp Àaåi Nam laâ núi chuyïn diïîn Cheâo
tûâ xûa túái nay, vò vêåy viïåc giao raåp Àaåi Nam
cho Cheâo Haâ Nöåi laâ húåp loâng dên, húåp nguyïån
voâng cuãa khaán giaã yïu cheâo úã Thuã àö.
Nhûng àïën bao giúâ thò raåp Àaåi Nam múái xêy
dûång laåi vaâ nghïå sô cheâo laåi àûúåc biïíu diïîn àïí
khaán giaã thuã àö àûúåc àïën àêy xem nghïå thuêåt
truyïìn thöëng cuãa cha öng?q
Khaánh thaânh tûúång àaâi múái
taåi Baão taâng Quang Trung
HOAÂI THU
au möåt thúâi gian chïë
S taác, tûúång àaâi
Quang Trung múái
bùçng chêët liïåu àöìng àaä
àûúåc rûúác vïì àùåt taåi Baão
taâng Quang Trung, thay
thïë cho tûúång àaâi cuä trûúác
tïët nguyïn àaán Bñnh Tuêët.
Tûúång àaâi Quang Trung
múái àûúåc coi laâ möåt tûúång
àaâi àeåp vïì võ anh huâng aáo
vaãi cúâ àaâo xuêët chuáng cuãa
dên töåc
Tûúång àûúåc thûåc hiïån
theo mêîu thiïët kïë cuãa nhaâ
àiïu khùæc Lï Àònh Baão,
àûúåc choån sau möåt cuöåc
thi mêîu tûúång àaâi Quang
Trung do tónh Bònh Àõnh
töí chûác vúái sûå tham gia
cuãa möåt söë àiïu khùæc gia
haâng àêìu àêët nûúác, àûúåc
àuác taåi töí húåp àuác àöìng
nöíi tiïëng nhêët cuãa laâng Tûúång àaâi Quang Trung múái khaánh thaânh.
Nguä Xaä (Haâ Nöåi).
Tûúång àaâi Quang Trung (bïå vaâ tûúång) bùçng àöìng coá chiïìu cao
hún 16m, nùång khoaãng 20 têën rûúäi. Tûúång àaâi kïët húåp haâi hoâa vúái
nhaâ baão taâng cuâng hïå thöëng vûúân hoa cêy caãnh taåo nïn möåt khöng
gian àeåp.
Theo nhaâ àiïu khùæc Lï Àònh Baão, anh mong muöën khùæc hoåa
hònh aãnh möåt võ Hoaâng àïë vùn voä song toaân. Khuön mùåt vuöng chûä
àiïìn thïí hiïån baãn lônh, cùåp mùæt thiïn nhaän (mùæt chim ûng) tinh
tûúâng, muäi thùèng thïí hiïån sûå khoãe maånh vaâ cûúng trûåc... têët caã kïët
húåp cên àöëi vúái nhau laâm cho tûúång Quang Trung rêët coá thêìn thaái.
Vêîn laâ ngûúâi anh huâng aáo vaãi thuúã naâo nhûng tûúång Hoaâng àïë
Quang Trung múái tröng rêët àônh àaåc vaâ khoan thai. Àùåc biïåt khuön
mùåt coá thêìn vúái àöi mùæt rêët saáng. Àoá laâ möåt khuön mùåt àoan chñnh,
vûâa quyïët àoaán nhûng cuäng thêåt sûå cúãi loâng àïí lùæng nghe baá taánh.
Bïå tûúång Quang Trung kïët húåp giûäa hai chêët liïåu àöìng vaâ àaá,
àûúåc thiïët kïë trïn cú súã caách àiïåu hònh aãnh chiïëc baânh voi.
Cuäng nhû viïåc thûåc hiïån 9 pho tûúång thúâ ba anh em Nguyïîn
Huïå vaâ 6 tûúáng lônh Têy Sún kiïåt xuêët àùåt trong àiïån thúâ Têy Sún
do doanh nhên Huyânh Phi Duäng uãng höå kinh phñ, pho tûúång Quang
Trung múái vúái kinh phñ thûåc hiïån hún 5 tyã àoâng cuäng do möåt doanh
nhên quï Bònh Àõnh, baâ Trêìn Thõ Hûúâng, uãng höå hoaân toaân kinh
phñ. Bûác tûúång Quang Trung khöng nhûäng àûúåc giúái chuyïn mön
àaánh giaá cao maâ rêët àûúåc nhên dên Bònh Àõnh vaâ du khaách túái vúái
Baão taâng Quang Trung khen ngúåi.q
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
35
 TÛÂ TRONG Di saãn
NGUYÏÎN TÊËN LÖÅC
(Phaáp)
à Viïåt Nam thuúã xûa, vaâo
Ú möîi dõp Xuên vïì, ngûúâi dên
hay àïën nhaâ nhûäng thêìy àöì
hay nhûäng ngûúâi hay chûä àïí xin chûä
vïì treo nhû möåt bûác tranh, vûâa laâ
moán àöì trang trñ nhûng cuäng vûâa laâ
moán ùn tinh thêìn. Thêìy àöì hay
ngûúâi hay chûä cho chûä bùçng caách
viïët möåt hay nhiïìu chûä trïn möåt túâ
giêëy lúán, vúái nöåi dung mang tñnh
caách chuác tuång hay giaáo duåc, neát
chûä thûúâng àûúåc khen laâ àeåp nhû
röìng bay phûúång muáa. Löëi viïët nhû
vêåy àûúåc goåi laâ "thû phaáp". Thû
phaáp laâ phûúng phaáp viïët chûä (àeåp).
Thû phaáp laâ möåt mön nghïå thuêåt
phaát xuêët tûâ Trung Hoa vaâ àaä àûúåc
caác nûúác Nhêåt, Triïìu Tiïn, Viïåt
Nam êm thêìm chêëp nhêån vaâ lùång leä
duy trò.
Ðöëi vúái phûúng Têy, thû phaáp
àûúåc thûåc hiïån bùçng nhiïìu phûúng
tiïån: buát sùæt, coå, thûúác, compa, ï-
ke... Con chûä àûúåc nùæn noát theo
chuêín mûåc vaâ tyã lïå. Ðoá laâ caái àeåp
36 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
Thû phaáp
cuãa caác con chûä theo thõ giaác ngûúâi "Biïët àêu caái
sûã duång hïå chûä La Tinh. Ðöëi vúái goåi laâ àeåp
ngûúâi phûúng Ðöng, noái àïën mön à ö ë i
thû phaáp, ngûúâi ta thûúâng nghô àïën vúá i
caách viïët chûä Haán vúái phong caách
àùåc biïåt... Vúái cêy buát löng, mûåc vaâ
giêëy ngûúâi Trung Hoa àaä àûa nghïå
thuêåt viïët chûä vûún lïn àónh cao vúái
t a ,
chùæc
gò goåi laâ
àeåp àöëi
lyá thuyïët phong phuá, mang tñnh triïët vúái keã
hoåc, thiïìn hoåc. khaác!... Biïët
ÚÃ Viïåt Nam vaâo thúâi àiïím nêìy, àêu caái goåi laâ
coá leä ngoaåi trûâ möåt söë ngûúâi lúán àeåp àöëi vúái ta
tuöíi thêm Nho múái àoåc àûúåc bêy giúâ chùæc gò goåi
chûä Haán, chûä Nöm, chúá coân laâ àeåp àöëi vúái ta sau
hêìu hïët laâ khöng àoåc àûúåc. nêìy" (Trang Tûã).
Búãi vêåy, taåi sao ta khöng
viïët thû phaáp bùçng tiïëng Thû phaáp bùçng tiïëng
Viïåt? Viïët chûä Viïåt Viïåt
cuäng àeåp vêåy, búãi Theo caác bêåc khoa giaáp thúâi xûa,
laâm sao giaãi thñch viïåc choån möåt cêu vùn möåt baâi thú
àûúåc: "Sao laâ àïí viïët lïn trang giêëy laâ viïåc cêìn hïët
àeåp? Sao laâ sûác cêín troång. Vò ngoaâi viïåc thïí hiïån
khöng àeåp?" neát buát taâi hoa, nùng khiïëu viïët chûä,
( K T S nöåi dung möåt bûác thû phaáp coân cho
Nguyïîn thêëy tû tûúãng, kiïën thûác, têm höìn
Thanh cuãa ngûúâi viïët. Khi cêìm buát, ngoaâi
Sún). thïí hiïån nhûäng àûúâng neát röìng bay
phûúång muáa, caác thû phaáp gia coân
phaãi "nhiïëp têm" vúái nhûäng gò mònh
sùæp sûãa viïët ra.
Phong traâo viïët thû phaáp bùçng
tiïëng Viïåt àaä àûúåc khöi phuåc möåt
caách maånh meä tûâ khoaãng hún 10
nùm nay. Bïn Viïåt Nam nhiïìu cêu
laåc böå viïët thû phaáp àûúåc thaânh lêåp
trong caác thaânh phöë lúán, àaä coá nhiïìu
"thû phaáp gia" töí chûác nhûäng cuöåc
triïín laäm thû phaáp nhû nhûäng hoaå sô
triïín laäm tranh veä. Töi xin giúái thiïåu
vúái baån sú lûúåc vïì böå mön nêìy.
Múái nhòn qua, chuáng ta coá thïí
nghô laâ böå mön nêìy khaá dïî, muöën
viïët sao cuäng àûúåc, miïîn cho àeåp thò
thöi! Thêåt ra mön thû phaáp cuäng coá
nhiïìu qui tùæc, sau àêy laâ vaâi nguyïn
tùæc chaánh.
Chûúng phaáp
Tûác laâ nghiïn cûáu phûúng phaáp
phên böë chûä vúái chûä, haâng vúái haâng,
vaâ caác haâng vúái toaân böå bûác thû
phaáp. Möåt bûác thû phaáp thaânh cöng
hay khöng laâ do úã chûúng phaáp.
- Ðêìu cêu khöng thuåt vö.
- Caác haâng àïìu vaâ daâi bùçng nhau.
- Möåt chûä leã loi khöng àûáng
thaânh möåt haâng.
- Khoaãng tröëng úã haâng cuöëi
khöng daâi hún phên nûãa chiïìu daâi
cuãa haâng.
- Khöng duâng dêëu chêëm cêu.
Hònh daång bûác thû phaáp
Coá böën hònh daång chñánh:
- Hònh chûä nhêåt àûáng (Trung
àûúâng).
- Hònh chûä nhêåt ngang (Hoaânh
phi).
- Hònh vuöng (Ðêëu phûúng).
- Hònh mùåt quaåt (Phiïën diïån).
ÊËn chûúng
ÊËn chûúng (hay con dêëu, con
triïån) laâ möåt neát vùn hoaá rêët àöåc àaáo
cuãa ngûúâi Trung Quöëc. Àêy laâ möåt
yïëu töë quan troång cuãa möåt bûác thû
phaáp hay möåt bûác hoåa. Ðùåt àuáng võ
trñ, êën chûúng tùng thïm giaá trõ cuãa
taác phêím, ngûúåc laåi seä laâm hoãng noá.
Nghiïn cûáu kyä êën chûúng, ngûúâi ta
coá thïí giaám àõnh möåt bûác thû hoaå laâ
chñnh baãn hay nguåy taåo.
Nguyïn tùæc khùæc êën triïån laâ khùæc
chòm hoùåc khùæc nöíi :
- Khùæc chòm khi in ra coá neát chûä
trùæng trïn nïìn àêåm.
- Khùæc nöíi, khi in ra coá neát chûä
àêåm trïn nïìn lúåt.
- Loaåi nûãa chòm nûãa nöíi.
Võ trñ àùåt con dêëu: Trong caác thû
taác cuãa ngûúâi Trung Hoa xûa coá
nhiïìu võ trñ àûúåc qui ûúác àïí àoáng
dêëu nhû:
- Ðoáng úã bïn phaãi, phña trïn thû
taác goåi laâ Nhên chûúng.
- Ðoáng úã thùæt lûng thû taác goåi laâ
Yïu chûúng.
- Ðoáng úã phña dûúái, bïn traái thû
taác goåi laâ Danh chûúng.
Tuây theo thû taác coá khöí lúán hay
nhoã, daâi hay ngùæn maâ coá thïí àoáng
möåt, hai, hoùåc ba dêëu triïån. Võ trñ caác
dêëu triïån àïìu coá yá nghôa riïng cuãa
noá. Thû phaáp Viïåt ngûä khöng hoaân
toaân theo qui ûúác àoáng dêëu cuãa
ngûúâi Trung Hoa maâ theo caách thûåc
haânh sau àêy:
- Khi taác giaã vûâa laâ taác giaã nöåi
dung (yá) vûâa laâ taác giaã hònh thûác
(hònh); hoùåc taác giaã "hònh" nhûng
"yá" laâ caác cêu vùn thú cöí thò con dêëu
úã võ trñ dûúái, phaãi. Hoùåc coá thïí thïm
möåt dêëu úã trïn, traái nhû dêëu treo.
Nhû vêåy àûúåc goåi laâ Toaân triïån.
- Khi taác giaã "hònh" viïët "yá" cuãa
taác giaã khaác (vùn, thú...) nhûng chûa
coá sûå àöìng yá cuãa taác giaã àoá thò con
dêëu cuãa taác giaã "hònh" àùåt bïn dûúái,
phaãi, coân bïn traái ghi tïn taác giaã "yá"
vaâ ngûúâi viïët phaãi ghi "thuã buát" hoùåc
"viïët". Võ trñ nêìy taåm goåi laâ Baán
triïån.
- Khi taác giaã "hònh" viïët "yá" cuãa
taác giaã khaác (vùn, thú...) coá sûå àöìng
yá cuãa taác giaã "yá" thò àûúåc quyïìn
àoáng dêëu úã dûúái, bïn phaãi nhûng
phaãi àïì tïn taác giaã "yá" phña trïn cao,
bïn traái; vaâ ngûúâi viïët phaãi ghi chûä
"thuã buát" hoùåc "viïët". Võ trñ nêìy taåm
goåi laâ Ðöìng triïån.
- Trûúâng húåp ngoaåi lïå: vò lyá do
böë cuåc maâ ngûúâi viïët khöng thïí sùæp
xïëp àûúåc võ trñ núi àoáng dêëu thò àûúåc
àùåt dêëu úã võ trñ khaác nhûng phaãi ghi
roä taác giaã vïì "yá". Võ trñ nêìy taåm goåi
laâ Ngoaåi triïån.
Caác kiïíu chûä trong thû phaáp
Trong thû phaáp Viïåt ngûä, hiïån
nay xuêët hiïån 5 kiïíu chûä chaánh:
- Chûä Chên Phûúng, taåm goåi laâ
Chên Tûå, laâ caách viïët roä raâng dïî àoåc,
rêët giöëng chûä thûúâng.
- Chûä Caách Àiïåu, taåm goåi laâ Biïën
Tûå, laâ caách viïët biïën àöíi tûâ chûä Chên
Phûúng maâ ra nhûng caác chûä caái húi
àûúåc biïën daång möåt chuát àïí taåo ra
caái löëi viïët riïng cuãa mònh.
- Chûä Caá Biïåt, taåm goåi laâ Cuöìng
Thaão, laâ löëi viïët thû phaáp maâ ngûúâi
phoáng buát "nhiïëp têm" giûäa tû tûúãng
vaâ quaãn buát. Löëi viïët chûä nêìy thïí
hiïån caá tñnh cuãa ngûúâi viïët, nhòn vaâo
kiïíu chûä nêìy, ngûúâi xem dïî biïët taác
giaã maâ khöng cêìn phaãi xem buát kyá.
Kiïíu chûä nêìy thûúâng viïët liïìn laåc
trong möåt neát nïn khoá àoåc.
- Chûä Mö Phoãng laâ löëi viïët mö
phoãng dûåa theo kiïíu chûä cuãa nûúác
ngoaâi. Coá ngûúâi viïët chûä Viïåt nhòn
vaâo ngúä chûä Taâu, hay chûä AÃ Rêåp,
chûä Miïn v.v...
- Chûä Möåc Baãn laâ kiïíu chûä giöëng
nhû chûä khùæc göî hoùåc nhû kiïíu thúå
sùæp chûä cuãa nhaâ in maâ khi viïët thò
theo möåt phûúng phaáp àaão löån, khi
xem phaãi duâng gûúng phaãn chiïëu.
Nhòn vaâo chûä coá daång Haán - Nöm
nhûng àoá laåi laâ chûä Viïåt viïët ngûúåc.
Ngoaâi ra trong möåt söë tranh thû
phaáp coân coá hònh aãnh minh hoåa vïì
thiïn nhiïn, trong àoá phêìn tranh coá
thïí chiïëm khoaãng khöng gian lúán
hún phêìn chûä. Vúái àùåc trûng nêìy thû
phaáp trúã thaânh "thû hoaå".
Trong söë ngûúâi viïët thû phaáp, coá
nhiïìu ngûúâi laâ hoåa sô, hoå thûúâng
biïën chûä thaânh tranh, tranh laâ hònh
aãnh cuãa chûä. Löëi viïët nêìy rêët khoá.q
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
37
 TÛÂ TRONG Di saãn
Ca
dao
trong
Xûá
Trêìm
Hûúng
QUAÁCH TUÂNG PHONG
an àêìu cuöën saách chó laâ têåp
B Àöi neát vïì tónh Khaánh Hoaâ
viïët nùm 1962 àïí soaån thaão
laâm àõa phûúng chñ cho àõa phûúng,
sau laåi duâng trong caác buöíi hoåc têåp
cho caác cöng chûác trong thaânh phöë
Nha Trang. Taâi liïåu laåi àûúåc in
roneáo vaâ phöí biïën khùæp núi. Laåi
àûúåc phöí biïën trïn Àaâi phaát thanh
Nha Trang trong chûúng muåc giúái
thiïåu thùæng caãnh Khaánh Hoaâ.
Trong têåp Àöi neát vïì tónh Khaánh
Hoaâ, naây nhaâ thú àaä àiïím xuyïët möåt
vaâi cêu ca chen vaâo nhûäng caãnh nuái
söng nhûng khöng àïì tïn thêåt maâ chó
ghi biïåt hiïåu nhû Thi Naåi Thõ,
Trûúâng Xuyïn, Àõnh Phong, Cöí
Baân Nhên. Ngûúâi Khaánh Hoaâ,
Ngûúâi àõa phûúng... Vaâ khi nhaâ thú
viïët cuöën Xûá Trêìm Hûúng thò caác
cêu ca cêu haát laåi thïm phêìn phong
phuá. Trong cuöën Xûá Trêìm Hûúng
ngay trang nhêåp àïì taác giaã àaä cho
biïët vò sao goåi Khaánh Hoaâ laâ Xûá
Trêìm Hûúng. Chùèng nhûäng laâ möåt
xûá coá nhiïìu trêìm hûúng maâ coân laâ
möåt xûá thúm tho yá võ, thúm tho yá võ
möåt caách tûå nhiïn nhû muâi trêìm
hûúng thoaãng gioá.
Khaánh Hoaâ laâ Xûá Trêìm Hûúng
38 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
Cuöën Xûá Trêìm Hûúng cuãa Quaách Têën coá rêët nhiïìu
cêu ca dao noái vïì nuái söng, thùæng caãnh vaâ caác àùåc
saãn...
Non cao biïín röång ngûúâi thûúng
ài vïì
Yïën saâo thúm ngoåt tònh quï
Söng sêu àaá taåc lúâi thïì nûúác non.
Vaâ sêu trong muåc lêm saãn taác giaã
àaä trònh baây trïn 10 trang saách vïì
àùåc saãn naây cuâng vúái vêìn ca nhû trïn
vaâ coá ghi danh laâ Thi Naåi Thõ.
Trong muåc söng Dinh coá baâi ca
"Tûå lên hoaân tûå tiïëu" coá tïn taác giaã
nhên laâm baâi ca naây trong möåt dõp
àang viïët baâi taåi Phoâng Kiïën Thiïët
Khaánh Hoaâ:
Söng Dinh coá ba ngoån nguöìn
Anh nhúá em bùng àeâo vûúåt suöëi,
Nhûng khöng biïët àûúâng àïën
thùm em!
Gheá vö chúå Ninh Hoaâ
Mua möåt xêu nem
Möåt chai rûúåu trùæng
Anh uöëng cho say meâm àïí quïn
nöîi nhúá nhung...
Rûúåu khöng say
Nghô laåi ngaåi nguâng
Con gaái mûúâi hai bïën nûúác
Biïët thuyã chung bïën naâo?
Trong muåc Baäi biïín Nha Trang
taác giaã cuäng coá baâi haát:
Baäi biïín Nha Trang: mõn maâng
trùæng treão
Nûúác trong leo leão, gioá maát
thanh thanh
Àïm àïm thú thêín möåt mònh
Àöë sao cho khoãi vûúáng tònh nûúác
mêy.
Coá àoåc suöët mêëy trang taã caãnh
baäi biïín Nha Trang ngûúâi àoåc múái
thêëy roä böën cêu ca trïn àaä diïîn taã
àêìy àuã caãnh sùæc baäi biïín Nha Trang:
mõn maâng, trùæng treão vaâ nûúác trong,
gioá maát. Gioá maát thanh thanh chúá
khöng phaãi laâ gioá maát trùng thanh.
Cêu "Nûúác trong leo leão, gioá maát
thanh thanh" laâ möåt cêu tiïíu àöëi nhû
nhiïìu cêu thú trong Truyïån Kiïìu.
Nhû: "Lûåu phun lûãa haå, mai chaâo
gioá àöng" hay "Hoa ghen thua
thùæm, liïîu húân keám xanh" v.v....
Àoåc xong hai cuöën Nûúác non
Bònh Àõnh vaâ Xûá Trêìm Hûúng, nùm
1970 nhaâ giaáo, nhaâ vùn Phan Ngoåc
Chêu àaä viïët: "Quaách Têën laâ möåt
nöng dên hay chûä hay thú. Coá leä vò
thïë maâ thú luåc baát cuãa öng coá phong
võ ca dao, haát àöëi vaâ veâ úã quï cuãa thi
sô noái riïng vaâ miïìn Trung noái
chung... Quyá baån coân gùåp nhiïìu thöí
ngûä, phûúng ngön xuêët phaát tûâ caái
lûúäi lûu loaát, vùn hoa cuãa möåt Baác
"dên quï hiïím hoác", hay chûä, hay
thú vaâ beãm meáp hïët chöî noái...
(Quaách Têën qua caái nhòn phï
bònh vùn hoåc).
Nhaâ vùn Voä Höìng trong voâng
thên mêåt àaä coá lêìn noái vúái nhaâ thú
Quaách Têën rùçng caác baâi ca dao trong
caác têåp àõa chñ cuãa öng, tuy mang
danh laâ cuãa caác em beá muåc àöìng,
caác chaâng ngû phuã hoùåc khaách du
lõch thûúâng nghe haát song sûå thêåt laâ
cuãa Quaách Têën.
“Töi thûúâng vûâa cûúâi vûâa noái:
- Thú cuãa "öng", chúá baâi ca naâo
úã àõa phûúng...
Vaâ anh ha haã cûúâi to, khöng
caäi”.
(Nhúá anh Quaách Têën cuãa Voä
Höìng trong Quaách Têën qua caái nhòn
phï bònh vùn hoåc)
Trong têåp höìi kyá cuãa mònh
Quaách Têën àaä coá nhiïìu àoaån noái roä
nhûäng trûúâng húåp öng viïët thaânh ca
dao khi viïët têåp Àöi neát vïì tónh
Khaánh Hoaâ... Vaâ öng kïí laåi:
“Àïën àoaån cuöëi, àïí chêëm dûát
cho yá võ, töi duâng àïën nhûäng moán ùn
àùåc biïåt cuãa Khaánh Hoaâ xaâo nêëu
thaânh ca dao:
Thúm Vaån Giaä ngoåt àaâ quaá ngoåt
Mña Phuá Ên caái àoåt cuäng ngon
Húäi ngûúâi chûa vúå chûa con
Vaâo àêy chung gaánh nûúác non
vúái mònh.
ÚÃ Khaánh Hoaâ coá mêëy moán ùn àaä
nhêåp laâng tuåc ngûä laâ:
Yïën saâo Hoân Nöåi,
Võt löåi Ninh Hoaâ
Töm huâm Bònh Ba,
Nai khö Diïn Khaánh.
Nhên thúâi Phaáp thuöåc lïn Voä
Caånh chúi, àûúåc ùn möåt bûäa chaáo caá
traâu ngon quaá sûác ngon. Tûâ êëy töi
khöng coân thêëy caá traâu núi naâo bò
kõp. Laåi sau khi höìi cû vïì Nha
Trang, nhaâ töi mua àûúåc möåt múá soâ
huyïët maâ ngûúâi baán noái rùçng úã Thuyã
Triïìu múái àem ra. Töi ùn rêët khoaái
khêíu, nïn töi beân nhêåp ngay hai moán
naây vaâo böën moán kia, gia võ thïm
chuát tònh cuãa mònh thaânh möåt baâi
haát:
Yïën saâo Hoân Nöåi
Võt löåi Ninh Hoaâ
Töm huâm Bònh ba
Nai khö Diïn Khaánh
Caá traâu Voä Caånh
Soâ huyïët Thuyã Triïìu
Àúâi anh cay àùæng àaä nhiïìu
Vïì àêy ngoåt súám ngon chiïìu vúái
em.
Àïën ngaây àem ra trònh laâng, töi
nhúâ möåt söë vùn nghïå sô Nha Trang
phuå trúå viïåc ngêm haát nhûäng thú, ca
theo nhõp àaân saáo nhû kyâ diïîn thuyïët
vïì Haân Maåc Tûã taåi Saâi Goân”.
Cuäng trong têåp höìi kyá Boáng
ngaây qua, öng àaä coá noái àïën viïåc
öng Nguyïîn Àònh Tû trong cuöën
Nûúác non Khaánh Hoaâ xuêët baãn nùm
1969 coá cheáp nhiïìu cêu ca dao trong
têåp Àöi neát vïì tónh Khaánh Hoaâ maâ
khöng ghi roä xuêët xûá. Quaách Têën
viïët:
"Song laåi coá húi bûåc vò öng ta àaä
lêëy möåt söë ca dao trong Àöi neát vïì
tónh Khaánh Hoaâ àaä khöng ghi xuêët
xûá maâ laåi coân sûãa nhiïìu chöî àïí toã
rùçng tûå mònh àaä tòm ra chúá khöng
phaãi mûúån cuãa töi. Nhûäng cêu êëy
vöën laâ cuãa töi àùåt ra, ai biïët àêu maâ
truyïìn cho öng êëy".
Trong mêëy nùm gêìn àêy coá
nhiïìu cêu ca trong cuöën Xûá Trêìm
Hûúng cuãa Quaách Têën àûúåc viïët
trïn baáo chñ, àoåc trïn truyïìn hònh
cuãa àõa phûúng vaâ trung ûúng. ÚÃ
àêy ngûúâi ta mùåc nhiïn xem caác cêu
ca naây laâ ca dao àõa phûúng Khaánh
Hoaâ...
Trong cuöën Lõch sûã Àaãng Böå
Àaãng Cöång Saãn Viïåt Nam tónh
Khaánh Hoaâ nùm 2001 núi muåc
Truyïìn thöëng yïu nûúác chöëng ngoaåi
xêm coá trñch 5 cêu thú trong baâi haát
hoâ cuãa Trûúâng Xuyïn (biïåt hiïåu cuãa
Quaách Têën) àïí noái vïì loâng kñnh
troång vaâ tûå haâo sêu sùæc cuãa nhên dên
àõa phûúng khi nhùæc túái Tam Kiïåt
Khaánh Hoaâ vúái ghi chuá laâ Thú nhên
gian Khaánh Hoaâ. Trong cuöën Àõa
Chñ Khaánh Hoaâ xuêët baãn nùm 2003
àaä trñch baâi ca Söng Dinh laâm ca dao
àõa phûúng vúái lúâi bònh laâ möåt "thïí
thú töíng húåp àûúåc sûã duång rêët linh
àöång, kheáo leáo, taåo nïn caác noái tûå
nhiïn chên thêåt".
Nhû vêåy, thú cuãa Quaách Têën
trong cuöën Xûá Trêìm Hûúng chùèng
nhûäng àûúåc nhên dên truyïìn tuång laâ
ca dao maâ coân àûúåc vùn hoaá àõa
phûúng vaâo Àõa Chñ Khaánh Hoaâ.
Laâm thú, viïët vùn maâ àûúåc nhên
dên xem nhû laâ ca dao àõa phûúng
àoá laâ möåt vinh dûå lúán.
ÚÃ Nam böå coá cêu:
Thaáp Mûúâi àeåp nhêët böng sen
Viïåt Nam àeåp nhêët coá tïn Baác
Höì.
Cuãa nhaâ thú Baão Àõnh Giang àaä
trúã thaânh cêu ca dao cuãa Àöìng Thaáp.
Cuäng nhû cêu:
Húäi cö taát nûúác bïn àaâng
Sao cö muác aánh trùng vaâng àöí
ài.
Cuãa nhaâ thú Baâng Baá Lên cuäng
àûúåc lûu truyïìn thaânh ra ca dao.
Cuå AÁ Nam Trêìn Tuêën Khaãi coá
cêu:
Yïu nhau cúãi aáo cho nhau
Vïì nhaâ döëi meå qua cêìu gioá bay.
Hoùåc laâ:
Anh ài anh nhúá quï nhaâ
Nhúá ao rau muöëng nhúá caâ dêìm
tûúng
Nhúá ai daäi nùæng dêìm sûúng
Nhúá ai taát nûúác bïn àûúâng höm
mai...
Maâ ai cuäng yïu, cuäng thñch.
ÚÃ Huïë caác cêu hoâ maái àêíy cuãa cuå
Thaão Am Nguyïîn Khoa Vy coá
nhiïìu cêu àaä thaânh ca dao Huïë. Nhû:
Nûúác chaãy aâo aâo, khöng hao
bùçng löî möåi
Àêët àêìu miïång möëi, chöìn lêu nöíi
lïn goâ
Biïët ùn maâ chùèng biïët lo
Non cao cuäng phaãi lúã, cuãa kho
cuäng khöng coân.
Riïng vïì cuå Ûng Bònh Thuác Gõa
Thõ thò baâi:
Chiïìu chiïìu trûúác bïën Vùn Lêu
Ai ngöìi ai cêu
Ai sêìu ai thaãm
Ai thûúng ai caãm
Ai nhúá ai tröng
Thuyïìn ai thêëp thoaáng bïn söng
Nghe cêu maái àêíy chaånh loâng
nûúác non.
Àaä àûúåc nhiïìu ngûúâi nhêåp têm.
Nhaâ thú Thanh Tõnh cuäng coá cêu:
Dïî trùm lêìn khöng dên cuäng
chõu
Khoá vaån lêìn dên liïåu cuäng xong.
Àaä àûúåc nhiïìu ngûúâi nhùæc àïën
nhû laâ möåt cêu ca dao.
Nhaâ thú Quaách Têën cuäng àaä coá
nhûäng vêìn ca dao trong cuöën saách
Xûá Trêìm Hûúng vaâ trong cuöën Nûúác
non Bònh Àõnh. Chùèng nhûäng nhaâ
thú àaä viïët hiïën tùång cho non nûúác
Khaánh Hoaâ cuöën àõa chñ Xûá Trêìm
Hûúng maâ coân thaânh cöng trong
viïåc àûa Xûá Trêìm Hûúng thaânh tïn
thûúâng goåi cuãa tónh Khaánh Hoaâ.q
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
39
 TÛÂ TRONG Di saãn

Nhúá NICULIN

Giaáo sû, Viïån sô,

Tiïën sô Khoa hoåc
Nicölai Ivanövich
Niculin (1931 -
2006), nhaâ nghiïn
cûáu vùn hoåc Nga,
nhaâ Viïåt Nam hoåc
xuêët sùæc, ngûúâi baån
thên thiïët cuãa giúái
khoa hoåc xaä höåi VN,
àaä vônh biïåt thïë giúái
vaâo nhûäng ngaây àêìu
nùm 2006.
Cöë GS.VS Nicolin.

HÖÌ SÔ VÕNH Àöng vaâo nùm 2006. Qua àiïån thoaåi ngûúâi àaää àûúåc dûå buöíi chiïu àaäi caác
àûúâng daâi, gioång öng vêîn sang saãng chuyïn gia vaâ àaåi sûá Liïn Xö taåi
vaâ lêëy laâm haâi loâng vïì sûác khoeã hiïån Viïåt Nam do Chuã tõch Höì Chñ Minh
gûúâi baáo tin dûä naây cho töi

N laâ PGS. TS. Nguyïîn Hûäu

Sún, Viïån Vùn hoåc, nhûng
töi vêîn chûa tin, vò chó caách àêy tuêìn
lïî, töi goåi àiïån cho öng, hoãi thùm sûác
khoeã öng vaâ àùåc biïåt laâ chõ vúå
Gúleböva Xveta Ivanöpna àang öëm
nùång, lêu ngaây vaâ gêìn nhû bõ muâ.
Chuáng töi söi nöíi baân vúái nhau möåt
söë cöng viïåc, trong àoá coá viïåc cuöën
saách tuyïín Doâng chaãy vùn hoaá Viïåt
Nam qua caách nhòn cuãa nhaâ Viïåt
Nam hoåc ngûúâi Nga sùæp sûãa ra mùæt
baån àoåc VN. Öng cuäng thöng baáo àaä
gûãi giêëy múâi cho töi sang Nga dûå
Höåi thaão khoa hoåc vïì Vùn hoaá Nga
vaâ phûúng Àöng hoåc cuâng Höåi nghõ
cuãa Viïån haân lêm nghïå thuêåt phûúng
taåi cuãa mònh... Nhûng sûå thêåt phuä
phaâng vêîn laâ sûå thêåt. Vaâ chñnh ngaây
töi àûúåc tin qua anh Sún (ngaây 3 -1
- 2006) laâ ngaây tang lïî cuãa Nicolai
Ivanövich àûúåc töí chûác troång thïí taåi
Matxcúva.
GS.VS.N.I. Niculin sinh nùm
Tên Muâi ( 3 - 10 - 1931) taåi
Matxcúva, laâ möåt trñ thûác Nga àön
hêåu, söëng giaãn dõ, thuãy chung vúái gia
àònh nhoã (vúå vaâ con riïng cuãa vúå).
Tuy laâ möåt trong nhûäng ngûúâi àam
mï ngaânh ngûä vùn Viïåt Nam tûâ súám
taåi Hoåc viïån ngön ngûä phûúng Àöng
(IBIA) thuöåc Àaåi hoåc quöëc gia
Lömönöxöëp vaâ cuäng laâ núi öng àaâo
taåo nhiïìu sinh viïn Nga hoåc tiïëng
Viïåt vaâ vùn hoåc Viïåt Nam. Öng laâ
múâi vaâo nhûäng nùm àêìu sau khi Haâ
Nöåi múái àûúåc giaãi phoáng. ÊËn tûúång
maånh meä nhêët laâ àöëi vúái öng laâ buöíi
gùåp cöë vêën Phaåm Vùn Àöìng ngaây 18
- 1 - 1997. Lêìn gùåp gúä êëy, Cöë vêën
vûâa böåc baåch têm sûå vúái nhaâ khoa
hoåc Nga, vûâa thên tònh noái vúái
Niculin: "Àöìng chñ coá möåt traái tim
traân àêìy nhiïåt huyïët. Xin caám ún
àöìng chñ vïì tònh caãm àöëi vúái nhên
dên Viïåt Nam, vïì nhûäng haânh àöång
thuyã chung cuãa àöìng chñ giuáp chuáng
töi trong suöët mêëy chuåc nùm qua".
Viïët vïì nhên caách vùn hoaá vaâ
nhûäng phêím chêët khoa hoåc cuãa nhaâ
Viïåt Nam hoåc Niculin luác naây àöëi
vúái töi thêåt sûå khoá khùn, möåt phêìn vò
quaá xuác àöång nghô àïën caái chïët oan

40 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

uöíng cuãa öng, phêìn khaác do àöëi tûúång khaão
saát, cöng trònh cuãa öng vïì Viïåt Nam noái riïng
vaâ phûúng Àöng noái chung quaá àöì söå. Töi
nhúá laåi hai kyã niïåm vaâo nhûäng nùm sau cuâng,
khi öng sang dûå höåi thaão khoa hoåc vïì Viïåt
Nam trong thïë kyã XX. Àoá laâ nhûäng dûå àõnh
vïì hai cöng trònh Phêåt giaáo vaâ vùn hoåc Nga -
Xö Viïët taåi Viïåt Nam do Giaáo sû laâm Chuã
biïn. Möåt lêìn ài lïn Höì Têy ùn baánh töm, coá
caã nhaâ thú Hoaâng Minh Chêu, khi ài qua chuâa
Quan Thaánh vaâ chuâa Trêën Quöëc, öng böîng
dûng noái vúái töi nhiïìu àiïìu vïì àaåo Phêåt Viïåt
Nam. Bêëy giúâ, töi khöng raânh lùæm vïì àïì taâi
naây, nhûng nhúá maäi möåt nhêån àõnh maâ höm Nhûäng bûác thû
nay töi cho laâ quaá hay: Phêåt giaáo khi vaâo Viïåt
Nam àaä àûúåc phong tuåc hoaá, nïn àaåi àa söë
Phêåt tûã khöng quan têm mêëy àïën giaáo lyá nhaâ
cuãa GS.TS.VS Niculin
Phêåt nhû Tûá diïåu àïë hay Thêåp nhõ nhên
duyïn... maâ chó nghô àïën àiïìu laânh, àiïìu gûãi GS.VS Höì Sô Võnh
Thiïån, tu taåi têm, tûâ bi baác aái, cûáu khöí, cûáu
naån... Coân trong cuöën Vùn hoåc cöí àiïín Nga
taåi Viïåt Nam thò ngoaâi êm hûúãng chuã àaåo laâ
sûå tön vinh caác nhaâ vùn lúán Nga - Xö viïët Matxcúva 26 - 10 - 2000
nhû: M. Gorki, M. Sölökhöëp, K. Ximönöëp...laâ Anh Võnh thên mïën
nhûäng baâi phï phaán möåt söë keã cú höåi, möåt söë Thêåt hïët sûác vui mûâng vïì buöíi gùåp gúä cuãa chuáng ta taåi Höåi nghõ
cú quan baáo chñ Nga nhên danh "dên chuã" àaä
khoa hoåc "Viïåt Nam trong thïë kyã XX" taåi Höåi trûúâng Ba Àònh.
xuyïn taåc, böi nhoå caác nhaâ vùn hoaá lúán àaä
Töi khêm phuåc nghõ lûåc vaâ oác saáng kiïën cuãa anh vaâ caác àöìng
trûúãng thaânh dûúái chïë àöå Xö viïët. Öng àaä dêîn
nghiïåp úã toaâ soaån, maâ kïët quaã cuãa nhûäng phêím chêët àoá laâ Taåp chñ
ra haâng loaåt hiïån tûúång àïí chûáng minh giaá trõ
trûúâng töìn cuãa vùn hoaá Xö viïët àûúåc xêy àùæp Vùn Hiïën Viïåt Nam ra àúâi.
bùçng trñ saáng taåo vaâ caã maáu cuãa haâng triïåu Theo yá kiïën töi, taåp chñ rêët hiïån àaåi (töi múái àoåc lûúát qua söë
ngûúâi con Xö viïët àaä àöí ra. àêìu) vïì caách nhòn vaâ caác quan àiïím. Mùåc dêìu qua nhiïìu baâi baáo
Laâ nhaâ Viïåt Nam hoåc xuêët sùæc, Niculin àaä àïìu àïì cêåp àïën vùn hoaá cuãa nhûäng giai àoaån cöí, trung, cêån àaåi. Caái
coá nhiïìu àêìu saách vaâ mêëy trùm cöng trònh lúán tuyïåt àeåp cuâng vúái thõ hiïëu cao, caách töí chûác myä thuêåt vaâ chêët
nhoã vïì vùn hoaá, vùn hoåc Viïåt Nam àaä àûúåc lûúång giêëy in töët, seä coân laâm cho taåp chñ trúã nïn phöí cêåp nhúâ vaâo
cöng böë taåi Viïåt Nam, taåi Nga vaâ taåi nhiïìu viïåc coá hònh aãnh minh hoåa, khi àûúåc cêìm trong tay, lêåt tûâng trang
nûúác. Trong suöët nhiïìu thêåp kyã qua, giaáo sû vaâ ngùæm nhòn.
àaä àaâo taåo àûúåc haâng trùm nghiïn cûáu sinh taåi Töi quyïët àõnh gûãi àïën taåp chñ möåt baâi baáo vïì möåt nhên vêåt àêìu
caác trûúâng àaåi hoåc danh tiïëng cuãa nûúác Nga. tiïn trong lõch sûã vùn hoaá Viïåt Nam coá nhêån xeát, àaánh giaá möåt
Giaáo sû coân laâ Töíng thû kyá Viïån haân lêm
caách àêìy àuã, lyá thuá vïì nûúác Nga vaâ cuöåc àêëu tranh cuãa dên töåc naây
nghïå thuêåt phûúng Àöng (Academia for
vúái boån xêm lûúåc Napölïöng. Töi àaä sûã duång nhûäng àoaån trñch
Oriental - Moscow). Öng xûáng àaáng àûúåc
thûúãng Huên chûúng hûäu nghõ cao quñ cuãa dêîn trong baãn göëc bùçng Tiïëng Viïåt. Nïëu nhû baâi baáo àûúåc cöng
Nhaâ nûúác ta, laâ biïíu tûúång cao àeåp cuãa tònh böë, thò moåi ngûúâi seä tiïëp nhêån àûúåc thöng tin lyá thuá noái trïn.
hûäu nghõ giûäa vùn hoaá Viïåt Nam vaâ vùn hoaá Chuác anh moåi àiïìu töët laânh,
N.Niculin
Liïn bang Nga. Öng coân laâ möåt ngûúâi baån
quöëc tïë lúán cuãa taåp chñ Vùn Hiïën Viïåt Nam
vúái nhûäng tònh caãm sêu àêåm vaâ nhûäng baâi viïët
Ngaây 8 - 1- 2002
xuêët sùæc, coá nhïìu khaám phaá khoa hoåc thuá võ
Kñnh gûãi GS. TS. Höì Sô Võnh
maâ öng àaä ûu aái daânh cho Vùn Hiïën Viïåt Nam
Töi hïët sûác caám ún anh àaä cöng böë nhûäng baâi viïët cuãa töi trïn
nhû Philip Bónh, Vua Haâm Nghi vaâ möåt nûä
caác trang taåp chñ Vùn hiïën Viïåt Nam cuäng nhû bûác thû àêìy thiïån
vùn sô Nga, Röìng Viïåt Nam vaâ söng Volga...
caãm cuãa anh vaâ söë taåp chñ trong àoá àaä àùng baâi cuãa töi. Töi àaánh
Àïí tûúãng nhúá N.I.Niculin, chuáng töi xin
giaá cao têët caã viïåc laâm àoá.
trñch giúái thiïåu vúái baån àoåc möåt söëë àoaån trñch
Vaâo nùm nay (2001) töi troân 70 tuöíi, nhûng töi vêîn cöë gùæng
trong nhiïìu bûác thû gûãi cho GS.VS. Höì Sô
nhû trûúác àêy, lao àöång vò lúåi ñch cuãa vùn hoaá Viïåt Nam vaâ phaát
Võnh cöí vuä vaâ àoáng goáp nhiïìu yá kiïën quyá baáu
triïín möëi quan hïå vùn hoaá Nga - Viïåt.
cho Vùn Hiïën VN.

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

41
 TÛÂ TRONG Di saãn
Kñnh gûãi GS. TS. Höì Sô Võnh
Anh Höì Sô Võnh kñnh mïën
Töi vui mûâng thöng baáo cho anh biïët, ngaây 1 - 7 nùm
nay (2002) Viïån haân lêm nghïå thuêåt phûúng Àöng (ABI)
àaä phong tùång danh hiïåu Viïån sô cho anh (thaânh viïn
nûúác ngoaâi). Vúái têëm loâng hûäu nghõ, töi nhiïåt liïåt chuác
mûâng anh trûúác sûå kiïån àoá. Vùn bùçng (Diplom) seä àûúåc
chuêín bõ vaâ gûãi cho anh sau thúâi kyâ nghó heâ.
Taåp chñ Vùn Hiïën Viïåt Nam, nhû töi hònh dung qua
mêëy söë maâ anh haâo hiïåp gûãi cho töi dûúái hònh thûác dïî
hiïíu, phöí cêåp àöëi vúái baån àoåc coá hoåc vêën, giúái thiïåu cöng
chuáng baån àoåc nhûäng vêën àïì cú baãn nhêët cuãa vùn hoaá
àûúng àaåi vaâ lõch sûã cuãa noá. Theo àïì nghõ cuãa anh töi seä
viïët vïì vùn hoaá Nga. Töi ài àïën kïët luêån vïì tñnh cêìn thiïët
múã röång thïm möåt ñt vïì hïå thöëng àïì taâi cuãa taåp chñ. Coân
liïn quan àïën àiïìu naây, töi xin gûãi túái Vùn viïën Viïåt Nam
baâi Röìng Viïåt Nam vaâ söng Vönga Nga vaâ nhûäng tû liïåu
àöëi vúái nhûäng àïì muåc múái cho vaâi söë sau.
Töi caãm thêëy rêët vinh dûå khi àûúåc laâm cöång taác viïn
cuãa taåp chñ naây.
Cêìu chuác moåi nguyïån voång töët laânh nhêët.
N.I. Niculin
Matxcúva 15 - 2- 2003
Kñnh gûãi GS. VS. TS Höì Sô Võnh
Töi àaä nhêån àûúåc thû cuãa Anh cuäng nhû taåp chñ Vùn
hiïën (2 söë) vaâ baáo Vùn nghïå söë Tïët Nguyïn àaán. Vúái
thaânh têm, töi caãm ún anh têët caã àiïìu àoá, búãi chuáng rêët quñ
giaá vaâ rêët cêìn thiïët khöng chó àöëi vúái cöng viïåc maâ coân
àöëi vúái tònh caãm söëng àöång vïì möëi quan hïå vúái Viïåt Nam
- àêët nûúác thên yïu àöëi vúái töi. Caám ún anh nhiïìu!
Trong thû anh cuäng nhû trong nhiïìu baâi baáo úã caác baáo
vaâ taåp chñ maâ töi àûúåc àoåc vúái niïìm hên hoan to lúán vïì
viïåc úã Haâ Nöåi àaä töí chûác àoán nhêån danh hiïåu Viïån sô
(thaânh viïn nûúác ngoaâi) cuãa anh do Viïån Haân lêm nghïå
thuêåt phûúng Àöng phong tùång. Töi àaä thuêåt laåi sûå viïåc
cho caác baån àöìng nghiïåp - laâ nhûäng thaânh viïn cuãa Viïån.
Anh Võnh quñ mïën! Töi coân giûä àûúåc nhûäng têåp göìm
caác baâi baáo vïì M. Sölökhöëp (Àoá laâ möåt dõ baãn àûúåc múã
röång baâi "Nhûäng gò àûúåc viïët bùçng ngoâi buát..."), möåt baâi
baáo vïì "Phuå nûä vaâ nam giúái", ngoaâi ra töi coân gûãi baâi
"Vua Haâm Nghi vaâ nûä nhaâ vùn Nga" coá thïí seä coá ñch cho
taåp chñ Vùn Hiïën Viïåt Nam...
Töi seä cöë gùæng viïët nhûäng baâi vïì vùn hoåc Nga hiïån
àaåi. Àoá laâ lúâi àïì nghõ cuãa anh, töi seä vui loâng nhêån lúâi
Chuác anh moåi àiïìu töët laânh vúái sûå kñnh troång chên
thaânh.
Baån cuãa Anh.
N. Niculin
Matxcúva 3 - 11- 2003
Kñnh gûãi GS. VS Höì Sô Võnh
Trûúác hïët töi xin caãm ún anh vò àaä gûãi thû àïì ngaây 12
42 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
- 9 - 2003 vaâ nhûäng cuöën taåp chñ lõch sûå trang nhaä "Vùn
Hiïën Viïåt Nam", maâ töi hïët sûác thñch vaâ quñ, caám ún sûå
quan têm vaâ sûå giuáp àúä cuãa anh vaâ toaâ soaån.
Töi lêëy laâm sung sûúáng nghô rùçng, baâi baáo “Phuå nûä vaâ
Nam giúái” seä àûúåc cöng böë liïìn úã hai núi xuêët baãn. Rêët
caám ún Anh vúái têët caã têëm loâng. Töi tin rùçng, töi àaä viïët
baâi àoá vúái sûå hûng phêën lúán.
Xin gûãi túái Anh baâi baáo cuãa töi àûúåc cöng böë caách àêy
ba nùm troân taåp chñ Sûu têåp phûúng Àöng (Àoá laâ taåp chñ
múái àang rêët phöí cêåp úã Nga). Töi hïët sûác vui, nïëu nhû
Vùn Hiïën Viïåt Nam àöìng yá cho cöng böë baâi baáo àoá. Vïì
nhên vêåt cuãa baâi baáo Philip Bónh, töi àaä viïët vïì möåt ngûúâi
Viïåt Nam, möåt ngûúâi truyïìn àaåo coá nhûäng phêím chêët cao
àeåp cuãa dên töåc mònh, biïët àaánh giaá giaá trõ vùn hoaá caác
nûúác khaác, thêåm chñ caác nûúác caách xa nûúác mònh. Vaâ noái
möåt caách trung thûåc, töi àaä thûúãng thûác bùçng ngön ngûä
bònh dên coá phêìn thö nhaám nhûng àêìy sûác truyïìn caãm...
Nhûäng bûác thû cuãa anh hïët sûác quñ vaâ töi àaä vui loâng
kïí laåi vïì anh, vïì caác taåp chñ Vùn hoaá nghïå thuêåt vaâ taåp chñ
Vùn Hiïën Viïåt Nam vúái nhûäng baån beâ, àöìng nghiïåp,
nhûäng thaânh viïn cuãa Viïån Haân lêm nghïå thuêåt phûúng
Àöng.
Xin gûãi túái anh vaâ gia àònh anh nhûäng lúâi chuác töët
laânh nhêët.
Chuác moåi sûå töët laânh.
Baån cuãa Anh
N. Niculin
Matxcúva 7 - 07 - 2004
Kñnh gûãi GS. VS. Höì Sô Võnh.
Àaä lêu töi khöng viïët thû cho anh, búãi vò úã nhaâ vúå töi
bõ öëm nùång gêìn nhû muâ, thûåc ra laâ khöng coá thïí giuáp àúä
àûúåc. Thêåt laâ àau àúán do nhûäng cùn bïånh khaác nhau
mang laåi. Sûác khoeã cuãa töi cuäng khöng töët lùæm. Biïët laâm
sao àûúåc, tuöíi taác thò phaãi giûä lêëy mònh.
Töi chuác anh phaát biïíu yá kiïën töët taåi Höåi thaão vïì Viïåt
Nam hoåc úã thaânh phöë Höì Chñ Minh. Têët nhiïn cuöåc höåi
thaão nhû vêåy àïìu coá yá nghôa quöëc tïë - möåt sûå kiïån àùåc biïåt
quan troång àöëi vúái ngaânh Viïåt Nam hoåc thïë giúái. Töi chó
àûúåc biïët Höåi thaão qua nhûäng bûác thû cuãa anh. Ngoaâi ra,
töi khöng àûúåc möåt ai cho biïët. Coá leä, ngûúâi ta cuäng coá
thïí biïët töi khöng thïí ài àûúåc.
Xin thaânh thêåt caãm ún anh àaä gûãi thû, baáo, taåp chñ,
quâa Haâ Nöåi vaâ tiïìn nhuêån buát nhûäng baâi viïët cuãa töi. Têët
caã töi àïìu àûúåc nhêån àêìy àuã qua tiïën sô E. Z. Dupoxöva
(hoåc troâ cuãa töi), hiïån laâm viïåc taåi Itar Tass.
Töi vêîn tiïëp tuåc laâm viïåc. Khöng lêu nûäa möåt cuöën
saách nhan àïì: Phêåt giaáo vaâ vùn hoåc seä àûúåc xuêët baãn dûúái
sûå chuã biïn cuãa töi. Töi àaä gûãi nhiïìu baâi baáo vaâo tuyïín
têåp "Vùn hoåc cöí àiïín Nga taåi Viïåt Nam", trong àoá töi àaä
trñch dêîn nhiïìu àoaån trong cuöën saách cuãa anh viïët vïì A.
X. Puskin.
Töi hïët sûác sung sûúáng vïì sûå cöång taác khoa hoåc giûäa
chuáng ta
Chuác anh vaâ gia àònh moåi àiïìu töët laânh,
N. Niculin
Nguyïîn Thïë Kyã
Chuâm thú vïì liïåt sô
Nguyïîn Vùn Giaá
Núi anh úã laåi
Súám tin mai àõch àöî caân
Maâ nay chiïìu muöån Anh coân
Nga Mên
Ngang àöìng hùm böën Thanh Sún
Xanh trong suöëi nhoã, vaâng ûúm
xoám ngheâo
Giaá dûâng… Trûng cuäng dûâng theo
Chiïën tranh…muâa gùåt cêìn nhiïìu
Möåt loâng hai nhõp traái tim
thûúác phim
Bao nhiïu nung nêëu êín tòm
Àïm nay coân coá àïm naâo
trong nhau
Röìi àêu àïm nûäa biïët sao coá ngúâ
Trûng nùçm nghe Giaá trong mú
(Goác trúâi Haâ Nöåi ngûúâi chúâ…
vêîy hoa…)
Con anh hònh lêîy vaâo cha
Vúå anh àúåi ngaây chöìng ra àang gêìn
Thûúác phim khöng tiïëng êm ngên
Thêëp cao thang ruöång têìng têìng
ruöåt gan
'Thûúác phim chúá àïí lúä laâng
Dêîu mònh úã laåi, àûúâng coân
bûúác Trûng…"
Mùæt traâo lïå gaåt khöng ngûâng
Trûng ghò tay giûä súå chûâng xa Anh…
**
Luáa vaâng
Maáu àoã
Rûâng xanh
Àûúâng lïn Döëc Xöëi
Giaá àaânh…boã…nhau…
Têëm aãnh
giaãi oan
Chim àêåu röìi coá chim bay
Thaái xuöi ngûúåc hoãi núi naây
chöën kia
Lùæng nghe im ùæng canh khuya
Gioá lêy lêëc gioá, rùång dûâa
bêng khuêng
Anh ngûúâi du kñch Nga - Mên
Anh thêìy daåy chûä baãy thön
Phöí Cûúâng
Xöng pha bom àaån àaä tûâng
Taåi sao uáp múã,
ngêåp ngûâng… bêëy nay?
Nïëu khöng bõ àõch cùæm caâi
Thò sao coá aãnh trong tay
keã thuâ?
**
Ai ngúâ giûäa saáng nûãa thu
Nûãa tûâ coân mêët, nûãa tûâ gêìn xa
Chõ em Trêm vúái meå giaâ
Bïn Hiïn cuâng Giaá, nûäa laâ
bïn Trûng
Chuyïìn tay giaâ treã Phöí Cûúâng
50 têëm aãnh coân hún têëm vaâng
"ÖËi trúâi…lúáp hoåc
bònh dên!!!"
Hònh xûa Giaá chuåp, bêët thêìn
nhêån ra
Neán khöng nöíi möåt tiïëng:
"oâa…"
Fred nhòn Thaái khoác,
biïët laâ… ngaây … xûa…
Thû gûãi em
Trong naây khöng thêëy
Höì Têy
Coá mïnh möng nuái vaâ cêy
rûâng giaâ
Trong naây khöng thêëy
Ngoåc Haâ
Coá hoa chiïën thùæng Ba Gia-
Vaån Tûúâng…
Goái cuâng giêëc möång
cöë hûúng
Vúái phong thû têån chiïën
trûúâng gûãi em
Theâm giêy bom lùæng, àaån im
Lêåt hònh lïî cûúái ra xem
em cûúâi
Nhúá sao trùng mêåt, hoa tûúi
Vúái nhau chùén thaáng coá
mûúâi ngaây hún
Laånh sao àïm laånh
Trûúâng Sún
ÊËm sao súåi êëm len thúm
hûúng nöìng
Len thúm nghôa vúå
tònh chöìng
AÃnh con anh àúåi, tim höìng
chúâ … em…
Con àûúâng
boáng anh
Mêy tröi khoái cuöån maâu böng
Nga Mên sûúng xöëp bïình böìng
xoám qua…
Dûâa thûa xen boáng tre ngaâ
Thuây che nghiïng noán xïë taâ hònh in
Mùæt thú trûúâng sêåp ngoaái nhòn
Tay giaâ gêåy chöëng niïìm tin khoá dúâi
Gaâ trûa gaáy dêåu möìng túi
Búâ möi cö gaái chûa lúâi
giao duyïn…
50 têëm aãnh coân nguyïn
Coân nguyïn öëng kñnh, àaån xuyïn
giûäa troâng
Coân nguyïn naát ruöåt xeá loâng
Ba lùm nùm chùèng biïët coân
gò hún…
Giaá úi! Söng nuái Phöí Cûúâng
Gioåt sûúng gioåt nhúá, con àûúâng
boáng Anh…
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
43
 TRONG ÀÚÂI SÖËNG Höm naY

Böng hoa Vùn Hiïën VN

trong rûâ ng hoa baá o chñ
Trong lïî kyã niïåm 5 nùm hoaåt
àöång cuãa Trung têm
NCBT&PHVHDN vaâ taåp chñ
Vùn Hiïën Viïåt Nam cuöëi
thaáng 11 vûâa qua, Giaáo sû
tiïën sô khoa hoåc
Phan Àùng Nhêåt àaä coá baâi
phaát biïíu rêët sêu sùæc vïì
chùång àûúâng àaä qua vaâ
nhûäng àïì nghõ vïì phûúng
hûúáng sùæp àïën cuãa taåp chñ
Vùn Hiïëán Viïåt Nam, túâ taåp
chñ maâ öng rêët yïu mïën, têm
àùæc vaâ laâ möåt cöång taác viïn
chung thuãy. Nhên nùm múái
chuáng töi xin trên troång giúái
thiïåu baâi phaát biïíu trïn cuãa
GSTS Phan Àùng Nhêåt.
GS.TS Phan Àùng Nhêåt taåi Àïìn thúâ Ngö Quyïìn. (Àûúâng
Lêm, Sún Têy).

PHAN ÀÙNG NHÊÅT hiïån nay muåc tiïu àûúåc àùåt ra laâ khoaãng hai mûúi Taåp chñ chuyïn
"chuá yá sûå hêëp dêîn, caãm hoáa cuãa baâi ngaânh, cêìn hiïíu sêu thò tòm úã àêëy :
vúã vaâ caách trònh baây nhaä nhùån, vui Vùn, Sûã , Triïët, Luêåt, Dên töåc hoåc,
ûâ lêu lùæm töi nghe àöìn Trung

T têm cuãa anh Hoaâng Chûúng

coá túâ taåp chñ Vùn Hiïën khaá
hay vaâ viïåc anh Nguyïîn Thïë Khoa
"möåt mònh möåt ngûåa" úã Nha Trang
ra laâm Taåp chñ naây, nhû möåt sûå kiïån
cuãa laâng baáo Haâ Nöåi. Nhûng maäi
gêìn àêy múái àûúåc nhòn thêëy túâ Taåp
chñ. Àiïìu àêìu tiïn töi mï noá laâ àeåp,
àeåp möåt caách sang troång. Àeåp tûâ bòa
ngoaâi àïën têët caã caác aãnh úã trong. Giúã
tûâng trang, thêëy baâi naâo aãnh àeåp vaâ
laå töi múái tòm àoåc trûúác. Vaâ nhû vêåy
àïí khoãi bõ lêëp ài trong rûâng baáo chñ
tûúi, phuâ húåp" laâ möåt caách lûåa choån
chñnh xaác.
Coân sûå hêëp dêîn cuãa nöåi dung thò
anh Nguyïîn Thïë Khoa àaä trònh baây:
"Cöë gùæng giûä cho baâi vúã khöng quaá
thiïn vïì nghiïn cûáu, cuäng khöng quaá
àún giaãn theo löëi phaãn aánh thúâi sûå".
Töi àöìng tònh vúái phûúng chêm naây.
Vïì caác thöng tin vùn hoáa nghïå thuêåt
coá tñnh giaãn àún thò moåi ngûúâi àoåc
lûúát qua úã caác túâ nhêåt trònh hoùåc
tuêìn baáo. Caác baâi nghiïn cûáu chuyïn
sêu rêët sùén úã caác taåp chñ chuyïn
ngaânh. Viïån Khoa hoåc Xaä höåi coá
Xaä höåi hoåc, Vùn hoáa dên gian, Tön
giaáo, Trung quöëc hoåc , Khaão cöí hoåc,
Nghiïn cûáu Àöng Nam A,...Nhûäng
baâi naây nùång nïì, töën giêëy mûåc, maâ
àûa vaâo Taåp chñ Vùn Hiïën cuäng ñt
ngûúâi àoåc. Ngay nhû töi, vöën dên
nghiïn cûáu, àïën vúái Vùn Hiïën cuäng
àïí chó biïët qua möåt caách nheå nhaâng,
rùçng coá nhûäng vêën àïì nhû vêåy, nïëu
cêìn tòm hiïíu sêu thò ài àïën caác baáo
chñ chuyïn ngaânh.
Nhûng laâm thïë naâo àïí viïët cho ra
khöng quaá thïë naây, laåi khöng quaá thïë
kia , "ngön dõ haânh nan". Tûå nhêån laâ

44 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

möåt cöång taác viïn thên cêån cuãa Vùn
Hiïën, töi phaãi tòm hiïíu vêën àïì naây àïí
thay àöíi thoái quen viïët nhûäng baâi
nghiïn cûáu nùång nïì. Sau àêy laâ möåt
kinh nghiïåm. Lùn löån úã Têy Nguyïn
nhiïìu, möåt trong nhûäng àiïìu töi bõ
aám aãnh, day dûát laâ nhaâ röng. Nhaâ
nûúác boã ra rêët nhiïìu tiïìn àïí laâm "nhaâ
röng vùn hoáa"maâ nhên dên hêìu nhû
khöng sûã duång. Vûâa röìi trong
Chûúng trònh phaát triïín vùn hoáa
vuâng Têy Nguyïn Nhaâ nûúác duyïåt
chi 1.400 tyã, trong àoá nhiïåm vuå
quan troång laâ nhaâ röng. Xoát quaá, töi
viïët möåt baâi têm huyïët daâi khoaãng
25 trang A4, vúái 14 muåc taâi liïåu
tham khaão, rêët haân lêm : "Nhaâ röng,
nhaâ gûúl-baâi hoåc vïì ûáng xûã vùn
hoáa", nhùçm phuåc vuå Vùn Hiïën. Àïí
thêån troång töi gûãi Thuã tûúáng Chñnh
phuã, àûúåc traã lúâi hoan nghïnh. Chúâ
6 thaáng sau, goåi àiïån cho laänh àaåo
Cuåc Vùn hoáa thöng tin cú súã - Böå
Vùn hoáa, hoãi yá kiïën, àûúåc àöìng yá.
Bêëy giúâ töi múái quyïët àõnh àùng,
baáo vúái anh Khoa, aãnh toã ra rêët
khoaái. Nhûng cên nhùæc maäi, nïëu gûãi
Vùn Hiïën thò khöng húåp "gu", seä
laâm cho caác àöìng chñ khoá xûã . May
quaá, nhaâ vùn Nguyïn Ngoåc gûãi Vùn
Hiïën baâi "Nhaâ röng, höìn cuãa laâng",
cuäng àuáng àïì taâi vaâ chuã àïì maâ töi
muöën noái. Cêu kïët laâ: "Nhòn hai caái
nhaâ röng diïm duáa -vaâ chùæc hùèn laâ
töën keám - úã thõ xaä noå, töi nhúá laåi
haânh àöång daåi döåt cuãa chuáng töi
mêëy nùm trûúác úã caái laâng heão laánh ,
núi chuáng töi àaä quay phim. Múái
hay nhûäng yá àõnh töët chûa laâ gò caã,
nïëu khöng trïn cú súã nhûäng hiïíu
biïët àuáng àùæn. Hiïíu biïët chiïìu sêu
vùn hoáa thêm thuáy cuãa nhûäng àiïìu
tûúãng rêët bònh thûúâng". Baâi rêët hay,
àuáng laâ khöng quaá nghiïn cûáu,
khöng quaá àún giaãn. Vêåy laâ coá
ngûúâi noái thay röìi, töi xin löîi anh
Khoa vaâ gûãi baâi cho taåp chñ Dên töåc
hoåc. Baâi àûúåc àùng ngay, y nguyïn.
Toám laåi, trong rûâng hoa baáo chñ,
Vùn Hiïën àaä coá sûå lûåa choån thñch
húåp àïí phö hûúng sùæc.
Nhûng sûå lûåa choån trïn àêy gùåp
phaãi hai trúã ngaåi lúán. Nhûäng taác giaã
viïët àûúåc nhû anh Nguyïn Ngoåc
khöng phaãi nhiïìu, phaãi laâ nhûäng
"myâ chñnh caánh", caác baáo thûúâng traã
àïën möåt vaâi triïåu/1baâi. Vaâ in àeåp,
giêëy töët cúä àoá, giaá thaânh seä rêët cao.
Traã nhuêån buát reã, ñt kñch thñch nhiïìu
ngûúâi viïët. Giaá thaânh cao, ñt ngûúâi
mua . Àoá laâ hai con àûúâng tùæc. Maâ
nhû GS Hoaâng Chûúng trêìn tònh:
"Möåt cöng viïåc maâ àaáng ra Nhaâ
nûáoc phaãi quan têm, phaãi àïì cao vaâ
phaãi àêìu tû lúán. Nhûng ngûúåc laåi
hoaân toaân, vò thïë maâ nhûäng chiïën syä
tònh nguyïån trïn mùåt trêån naây laåi
phaãi söëng, tûå taác chiïën vaâ "tûå cûáu
mònh"".
Trûúác khoá khùn trïn xin hiïën kïë
vúái 5 àiïím:
1.Àïì nghõ cûá nhêët thiïët kiïn àõnh
nhûäng hûúáng àaä lûåa choån.
2.Nhûäng ngûúâi baån têm giao vúái
Vùn Hiïën, chùæc laâ coá mùåt hêìu hïët úã
àêy, trûúác mùæt xin vui loâng nhêån
moán nhuêån buát ngheâo. Sau naây khaá
giaã röìi, ùæt phaãi khaác ài.
3.Àêíy maånh hún nûäa cöng taác
phaát haânh bùçng nhiïìu caách, Vñ duå :
àïì nghõ caác cú quan mua cho àún võ
mònh. Töi àûúåc biïët, Böå Y tïë àaä mua
baáo Sûác khoãa vaâ àúâi söëng, phaát
khùæp toaân quöëc, möîi xaä möåt túâ.
Baán àûúåc nhiïìu, giaá thaânh haå,
ngûúâi àuã tiïìn mua laåi tùng thïm.
4.Vò phaåm truâ vùn hiïën röång,
Taåp chñ cêìn choån möåt söë nöåi dung
coá tiïìm lûåc vaâ hêëp dêîn àùåt thaânh
chuyïn muåc duy trò àïìu caác chuyïn
muåc àoá, taåo nïn sûå quan têm vaâ
mong àúåi cuãa baån àoåc.
5. Àiïím thûá nùm laâ laåm baân vïì
quaãn lyá Nhaâ nûúác àöëi vúái baáo chñ.
Nhaâ nûúác nïn lûåa choån möåt söë baáo
chñ xaä höåi hoaá maâ ûng yá vïì nhên sûå,
cung caách laâm ùn töët, àûa vaâo diïån
höî trúå, àêìu tû. Àiïìu naây khöng maäi
maäi, luác naâo àoá khöng töët nûäa seä
chêëm dûát. Nïëu coá chuã trûúng naây àïì
nghõ Vùn Hiïën àûúåc xïëp haâng trûúác
àïí xeát.q
Thaác Àa ngaây 17-11-2005
VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
45
 TRONG ÀÚÂI SÖËNG Höm naY
Nùm nay seä
vïì nhaâ ùn Tïët
THAÁI KIM LAN
ïí tûâ àaä mêëy mûúi nùm xa
K quï, cêu noái êëy hêìu nhû
haâng nùm àûúåc töi lùåp laåi,
möîi khi nhûäng ngaây cuöëi cuãa thaáng
12 bïn ni dûúng lõch luån dêìn, theo
vúái muâa tuyïët àöí, röìi cuäng theo vúái
trêån gioá thöíi tuyïët tan bêët ngúâ, caãm
giaác mú höì nhû coá ai àïën sau lûng
goä nheå trïn vai nhùæc nhúã rùçng bïn
núá nùm thaáng êm lõch cuäng àang
nghiïng mau, Tïët nay mai sùæp àïën.
Coá khi töi noái cêu êëy êm thêìm, nhû
cùn dùån vúái mònh hay nhû vöî vïì möåt
caái töi tûúãng àaä mêët huát trong vö
thûác höìi naâo àang luäng thûäng trúã vïì
tûâ möåt neão rêët xa, maâ hònh nhû neão
xa êëy chñnh laâ con àûúâng àaä ài
nhûäng ngaây Tïët cuãa tuöíi thú. Coá khi
töi noái cêu êëy nhû möåt lúâi bêng quú,
ai nghe àûúåc thò nghe, coá khi cêu êëy
böîng trúã thaânh nhû möåt lúâi tuyïn böë
cöng khai quaã quyïët rùçng, viïåc vïì
nhaâ ùn Tïët cuãa töi laâ nghiïm trang
cêìn phaãi thûåc hiïån cho bùçng àûúåc.
ÊËy vêåy maâ nhûäng mêëy mûúi nùm àaä
tröi qua, nhiïìu lêìn trúã vïì quï, trong
nùm coá khi hai lêìn, töi vêîn vuång vïì
tñnh ngaây thaáng laâm sao maâ cûá huåt
hoaâi caái Tïët, àïën nöîi chûa àûúåc ùn
"noá" möåt lêìn úã nhaâ. Noái ra thò moåi
chuyïån àïìu lú mú, chùèng coá caái chi
laâ xaác quyïët, àïën nöîi àaä nhiïìu
chuyïën àõnh vïì ùn Tïët hoáa ra möåt
nûãa chûâng xuên, trúã thaânh chuyïån
nûåc cûúâi cho thiïn haå vaâ caã cho
ngûúâi thên. Mú höì lùæm! maâ quaã thêåt
laâ mú höì chó nöåi caái chûä "vïì nhaâ ùn
tïët" êëy. Con töi seä baão "thò nhaâ maå úã
Muenchen àêy nò", ùn Tïët úã àêy
cuäng laâ ùn Tïët úã nhaâ, chúá coá ài mö
xa, nhûng röìi chñnh con àoåc thêëy
trong mùæt meå möåt nöîi ngúâ, e chûä
"nhaâ" êëy tuöìng nhû laâ möåt cûúäng
46 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
baách, vò noá chó àuáng vúái meå möåt
phêìn, phêìn bïn kia àaåi dûúng cuäng
laâ nhaâ meå, duâ bao nhiïu ngûúâi thên
àaä ra ài. Cûá thïë "caái nhaâ" treo lú
lûãng lûng chûâng, àïën nöîi lùæm
chuyïën vïì ùn Tïët thaânh ra dúã
dang...cuäng vò caái nhaâ noå nñu keáo caái
nhaâ kia…maâ thaânh ra lúä chuyïån.
Caái nhaâ àaä lú lûãng thinh khöng...
thò "ùn Tïët" úã àêu múái laâ nhaâ? Hay
Söng Hûúng qua öëng kñnh
"ùn Tïët" chó laâ möåt thûá möång triïåu, cuãa Thaái Kim Lan.
möåt ûúác mú cuãa nhûäng ngûúâi xa
quï?
Thêåt tònh, hai chûä "ùn Tïët" hònh
nhû àöëi vúái ngûúâi xa quï coá möåt
àiïìu chi laå luâng, hai chûä êëy khöng
phaãi àún giaãn chó laâ "ùn" nhû ùn
cúm, ùn keåo, ùn baánh... möåt khi ùn
xong, thûúãng thûác xong, àûúåc no,
àûúåc thoãa laâ coá thïí quïn, buång daå vaâ
àêìu oác thaãnh thúi coá thïí nghô àïën
nhûäng bêån bõu böín phêån naây hay
cöng danh khaác. Chuáng cuäng khöng
coá nghôa boáng cuãa nhûäng thûá ùn taåp
kiïíu ùn gian, ùn tham nhû ùn höëi löå,
ùn búát, ùn xeán, ùn vuång...ùn xong laâ
phaãi dêëu diïëm hoùåc phaãi xêëu höí, hay
ài saám höëi vò caãm thêëy töåi löîi àaä lúä GSTS Thaái Kim Lan.
phaåm vaâo nhûäng cuöåc ùn nhû thïë (coá
ngûúâi seä môm cûúâi noái thúâi kinh tïë
thõ trûúâng naây ai coá thò giúâ ài saám
höëi, nhûng... àoá cuäng chó laâ chuyïån
kinh tïë thõ trûúâng!). ÚÃ möîi thûá ùn
noái trïn, àöëi tûúång ùn cuå thïí, àûúåc
àõnh hònh bùçng hiïån vêåt roä raâng, duâ
phêím chêët ùn khaác xa nhau möåt trúâi
möåt vûåc, trong luác hai chûä ùn Tïët
àöëi vúái ngûúâi xa quï thûúâng coá
nhûäng êm vang bñ nhiïåm kïu goåi
möåt sûå quay vïì, möåt höìi hûúáng hêìu
nhû khöng thïí goåi àûúåc goån gheä möåt
tïn chñnh xaác, búãi vò chuáng noái lïn
nhiïìu thûá, nhiïìu àiïìu, àïën nöîi nïëu ta
thûã noái lïn möåt àiïìu naâo laâ lêåp tûác GS.TS Thaái Kim Lan vaâ nhaâ thú
àaä thêëy thiïëu àiïìu kia, vûâa kïí xong Nguyïîn Hûäu Höìng Minh.
àiïìu naây laâ àaä thêëy ngay chûa vûâa,
chûa àuã àiïìu noå... cho nïn...múái goåi laâ
ùn...Tïët: ùn caã möåt caái Tïët nhûng ùn gò
núi caái Tïët êëy? Chûä Tïët nghe nhû
nhiïìu, nhiïìu lùæm, nhiïìu àïën "ùn"
khöng hïët maâ laåi "ùn" mêëy cuäng chûa
vûâa cho nhûäng keã xa quï, noá vûúåt lïn
trïn moåi thûá "ùn" thûúâng tuåc àïí àïën nöîi
coá thïí trúã thaânh thiïng liïng nhû möåt
thûá ài maâ chûa àïën, möåt kiïíu haânh
hûúng...
Dô nhiïn möîi khi xuên vïì Tïët àïën,
ngûúâi xa quï naâo cuäng raáng "ùn möåt
caái tïët" ra höìn ngay trïn maãnh àêët tha
phûúng maâ mònh àang söëng, duâ úã núi
heão laánh hay núi chöën phöìn hoa têëp
nêåp, duâ trong traåi tõ naån, ngay caã trong
nguåc tuâ, trong cùn phoâng chêåt chöåi hay
trong cùn nhaâ röång lúán, möåt mònh hay
vúái baån beâ àöìng hûúng, lùæm khi àêìy àuã
lïî nghi rònh rang coân hún úã quï nhaâ,
cuäng chúå hoa, cuäng thiïåp chuác Tïët tûng
bûâng, cuäng höåi chúå ngaây xuên, coá khi
caã baâi choâi baâi túái, bêìu cua caá coåp... Vaâ
hoå coá thïí ùn lu bu, ùn kyä lûúäng, ùn àïën
núi, àïën chöën, caái goåi laâ "clicheá" ngaây
Tïët, àaåi khaái nhû "thõt múä, dûa haânh,...
baánh chûng xanh", vaâ lùæm khi cuäng
"ùn" luön nhûäng "cêu àöëi àoã" , "nïu
cao" ngêët nghïíu, "phaáo nöí" doân daä núi
nhûäng goác trúâi xa ngaái Myä Êu. Chùèng
thiïëu möåt thûá naâo trong nhûäng buöíi
chúi xuên, àoán Tïët úã quï ngûúâi. ÊËy
vêåy maâ sao nghe nhû coá möåt àiïìu chi
chûa troån, chûa troân, chûa tûå nhiïn,
chûa thêåt, àïën nöîi möîi khi tiïåc tan, trïn
àûúâng vïì... sau tiïëng cûúâi hêìu nhû coân
àoång laåi möåt àiïìu chi ngheån ngaâo trong
cöí, coá leä möåt tiïëng nêëc chûa thaânh hay
möåt thûá gai laånh laâm ruâng mònh, chúåt
tônh vïì nöîi cö àún trong nhûäng ngaây
àêìu xuên... ngûúâi xa quï böîng caâng
nhúá Tïët... Möîi caái Tïët xa quï trúã nïn
möåt caái "böìng binh" döìn nöîi nhúá Tïët
quï hûúng...
Xin àûâng hoãi nhúá àiïìu chi núi Tïët
quï hûúng êëy. Möåt nhaánh mai? Võ mûát
gûâng cay lûúäi trong cún laånh mûa
xuên, hoa haãi àûúâng trûúác sên hay
caânh àaâo trûúác ngoä? Àoân baánh chûng
baánh teát thúm muâi nïëp múáI? Hay nhúá
tuöíi thanh xuên? Hay tiïëng chaâo nùm
múái? Tïët laâ möåt tiïëng voång tûâ trong
loâng àêët sinh thaânh thoaát ra, chêåp chúân
nhû möåt nhùæc nhúã quay vïì cuãa ngûúâi
xa quï. Coá leä tñnh vö thûúâng cuãa thúâi
gian, sûå àöíi thay cuä múái, sûå hoáa nhêåp tûâ
àöng sang xuên seä dïî daâng àûúåc chõu
àûång, àûúåc caãm nhêån veån toaân, àûúåc
caãm khaái hoan hó khi chuáng xaãy ra
chñnh trong khöng gian söëng cuãa con
ngûúâi, bûáng ra núi khaác, vö thûúâng hoáa
ra cö àún, cuä múái trúã nïn khùæc khoaãi,
vaâ muâa xuên hiïín hiïån laåi laâm cho keã
tha hûúng caâng thêëy nhû mònh àang
ngöìi bïn vïå àûúâng tröng ngoáng xuên
sang maâ chûa coá lêìn nhêåp cuöåc. Àaáng
thûúng laâ sûå ngoáng xuên núi àêët khaách
êëy, nhêët laâ nhûäng keã leã loi- maâ ai khöng
möåt lêìn leã loi trong khi lïnh àïnh trïn
àêët khaách?
Àöåc taåi võ hûúng vi dõ khaách Thaái Kim Lan
Möîi phuâng giai tiïët böåi tû thên
Möîi khi xuên vïì tïët àïën, laâm ngûúâi
khaách laå núi chöën laå thêåt khoá laâm sao!
Nhûäng luác êëy thêëy thûúng thên mònh
gêëp böåi vaâ nöîi ao ûúác "nùm sau vïì nhaâ
ùn Tïët" trúã thaânh möåt höëi thuác tûå
nhiïn, boã vaâo caái böìng binh nùm thaáng, Mûa Huïë
nhöët noá laåi nhiïìu nùm cho àïën khi
thaânh hai cêu àöëi daán lïn trïn cöåt ba
ngaây Tïët, àoáng àinh nöîi nhúá xuên quï,
Mûa saáng sau àïm
àêìu tiïn trúã vïì Huïë
maâ cuå ngheâ Chu Maånh Trinh coá lêìn àaä
Ngoaâi song
viïët cho möåt ngûúâi khaách lûu laåc:
mûa haát
Voång xuên xuên khaã liïn, lônh thuå
seã saâng
truâng daâ thiïn lyá muåc,
Duåc qui qui võ àùæc, cö chu nhêët hïå trïn taâu chuöëi
cöë viïn têm. àong àûa
(Tröng xuên xuên àaáng thûúng, cêy trong sên
nuái ngùn àöi nghòn dùåm mùæt, con chim sêu
Muöën vïì vïì chûãa àûúåc, con thuyïìn thuã thó
buöåc möåt möëi tònh nhaâ) bïn ngûúâi trúã vïì
Bao nhiïu nùm êëm ûác noá coá thïí trúã chuyïån maái nhaâ
thaânh têm bïånh. Cho nïn phaãi àêåp vúä
mûúâi nùm
böìng binh döìn vaâ nhöët nhúá Tïët quï
xa caách.
hûúng, töi khùn goái lïn àûúâng tòm vïì
caái Tïët nhúá mêëy mûúi nùm. Cuöåc ài
coân chûa àïën... Tïët chûa vïì, böîng
nhiïn ngêåp ngûâng trong doâng ngûúâi aâo
aåt nhû thaác àöí núi thaânh phöë möåt thúâi
laâ hoân ngoåc viïîn àöng, tûå hoãi mònh ài
VÏÌ àêu? Coá phaãi Tïët nùm nay laâ caái
Tïët úã nhaâ?
Cêu traã lúâi nghe xa, nhû töi àang
thêëy mònh coân laå.
Chó biïët möåt àiïìu, töi seä trúã vïì doâng
söng êëy, ngùæm nuái muâa xuên trong loâng
söng, thaã con thuyïìn buöåc möëi tònh nhaâ
vïì bïën, àïí traã lúâi möåt cêu thú hêìu nhû
laâ àõnh mïånh cuãa keã tha hûúng: "Xuên
lai giang thûúång kyã nhên hoaân"
(Xuên túái trïn söng àaä mêëy ngûúâi trúã
vïì) rùçng àaä coá ngûúâi ÀANG vïì... ùn...
Tïët.qHuïë 09. 01. 2006
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
47
 TRONG ÀÚÂI SÖËNG Höm naY

Baão töìn vaâ

Phaát huy
truyïìn thöëng
úã Nhaâ haát
Muáa röëi
AÃNH: NGUYÏÎN HÛÄU BAÃO
Trung ûúng

HOAÂNG CHÛÚNG möåt söë nhaâ nghiïn

cûáu nhû (Nguyïîn
öi nhúá, caách àêy 50 nùm trong danh muåc ngaânh Huy Höìng,

T sên khêëu chuyïn nghiïåp Viïåt Nam chûa coá Muáa

röëi, mùåc duâ àêy laâ mön nghïå thuêåt truyïìn thöëng coá
tuöíi àúâi vaâo loaåi cao nhêët, tûâ thúâi Lyá.
Hoaâng Kim
Dung) hònh thaânh
nhiïìu cöng trònh
nghiïn cûáu Muáa röëi vaâ
Ngaây 12 thaáng 3 nùm 1956, sau khi xem Àoaân Muáa
coân taåo
röëi Radost cuãa Tiïåp Khùæc, Höì Chuã Tõch àaä chó thõ cho Böå
àiïìu kiïån
Vùn Hoáa thaânh lêåp Àoaân Muáa röëi chuyïn nghiïåp. Coá
cho nghïå
nghôa laâ Höì Chuã Tõch laâ ngûúâi khai sinh ra ngaânh Muáa
sô treã Phan
röëi hiïån àaåi Viïåt Nam vaâ Àoaân Muáa röëi TÛ (nay laâ nhaâ
T h a n h
haát Muáa röëi Quöëc gia) cuäng nhû caác Àoaân Muáa röëi trong Liïm thûã
caã nûúác (kïí caã röëi caån vaâ röëi nûúác) laâ saãn phêím tinh thêìn nghiïåm
cuãa tû tûúãng Höì Chñ Minh. Nhû vêåy, Nhaâ haát Muáa röëi TÛ hònh thûác
coá möåt vinh dûå àùåc biïåt laâ àûúåc Höì Chuã Tõch chó thõ sên khêëu
thaânh lêåp. Thiïët nghô, cêìn coá möåt Höåi thaão khoa hoåc vïì Muáa röëi
"Tû tûúãng Höì Chñ Minh vúái nghïå thuêåt Muáa röëi chuyïn mini. Töi
nghiïåp" nhên 50 nùm thaânh lêåp nhaâ haát Muáa röëi TÛ. cuäng àaä
Theo töi, höåi thaão laâ àïí töíng kïët khoa hoåc qua chùång trûåc tiïëp
àûúâng daâi nûãa thïë kyã ruát kinh nghiïåm àõnh hûúáng cho chó àaåo möåt
tûúng lai laâ vö cuâng cêìn thiïët. Búãi vò, nghiïn cûáu vaâ töíng söë Höåi thaão vïì
kïët khoa hoåc laâ möåt trong nhûäng chûác nùng cuãa möåt nhaâ nghïå thuêåt
haát, nhêët laâ nhaâ haát cêëp quöëc gia. Nïëu Nhaâ haát maâ chó laâm Muáa röëi, nïn
nhiïåm vuå xêy dûång tiïët muåc vaâ biïíu diïîn mang tñnh thûåc töi hiïíu àûúåc
duång nhêët thúâi thò, seä tûå boá heåp mònh àïí rúi xuöëng khuön bûúác ài cuãa
khöí möåt Àoaân, möåt gaánh haát. Nhû vêåy cuäng seä tûå haån chïë ngaânh nghïå
têìm nhêån thûác cuãa caán böå vaâ diïîn viïn, kïí caã laâm beá ài thuêåt Muáa röëi,
"thûúng hiïåu" cuãa mònh. Laâ ngûúâi phuå traách Viïån Sên àùåc biïåt laâ nhaâ
khêëu Viïåt Nam trûúác àêy, töi àaä phên cöng vaâ töí chûác haát Muáa röëi

48 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

TÛ. Vò sao nhaâ haát Muáa röëi TÛ phaát
triïín nhanh ngay khi múái thaânh lêåp,
thúâi àiïím coân nhiïìu khoá khùn, búä
ngúä nhûng laåi laâm ra àûúåc nhiïìu tiïët
muåc hay, thu huát àûúåc àöng àaão
cöng chuáng? Theo töi, coá nhiïìu
nguyïn nhên, nhûng nguyïn nhên
chñnh laâ viïåc àaâo taåo àöåi nguä caán böå
chuyïn mön àûúåc àùåt ra möåt caách
nghiïm tuác vaâ cêëp baách. Tûâ nhêån
thûác àûúåc rùçng "khöng thêìy àöë maây
laâm nïn", nïn ngay tûâ thêåp niïn 60,
70 (TK 20), haâng loaåt caán böå àûúåc
cûã ra nûúác ngoaâi hoåc têåp, kïí caã viïåc
múâi chuyïn gia vaâo Viïåt
Nam têåp huêën kyä thuêåt Muáa
röëi. Nhûäng àaåo diïîn vaâ hoåa sô tïn
tuöíi nhû Huyânh Vùn Caát, Trêìn
Nghôa, Ngö Quyânh Giao, Hoaâng
Luêån, Àùång AÁnh Ngaâ, Àoaân Thõ
Tònh, Maånh Huâng... àïìu qua àaâo taåo
coá baâi baãn vïì nghïå thuêåt Muáa röëi vaâ
chñnh lûåc lûúång naây àaä àêíy Muáa röëi
tiïën lïn möåt bûúác xa. Haâng loaåt vúã
diïîn Röëi caån khaá hêëp dêîn àaä ra àúâi,
maâ chùæc chuáng ta coân nhúá túái nhû:
Con Thoã Ngoåc cuãa Lûu Hûäu Phûúác
vaâ Mai Vùn Böå, Cö gaái toác vaâng cuãa
J.Buben vaâ J. KaiNar (Tiïåp Khùæc),
Bêìy gêëu vui tñnh cuãa J. KaiNar (Tiïåp
Khùæc), Têëm Caám vaâ Thaåch Sanh cuãa
Trêìn Vùn Nghôa, Thaánh Gioáng (cuãa
Huy Höìng), Dùm Noi (cuãa Vuä
Quang Vinh), Chuá Cuöåi vaâ Cêy àa
thêìn (cuãa Nguyïåt Nga), Cêy tre
trùm àöët (cuãa Thaânh Long)... Töi
nhúá möåt thúâi úã Raåp Kim Àöìng (phöë
Haâng Baâi - Haâ Nöåi), Àoaân Muáa röëi
TÛ liïn tuåc biïíu diïîn caã ngaây lêîn
àïm maâ ngûúâi xem vêîn àöng nghõt,
trong àoá khöng chó coá thiïëu nhi maâ
coá caã ngûúâi lúán nûäa.
Nhûng röìi, Muáa röëi cuäng khöng
thoaát ra àûúåc cún khuãng hoaãng vùn
hoáa coá tñnh toaân cêìu, khi caác traâo lûu
nghïå thuêåt thûúng maåi xêm nhêåp
vaâo Viïåt Nam àêíy nghïå thuêåt dên
töåc lêm vaâo ngoä cuåt! Khaán giaã, nhêët
laâ thïë hïå treã ngaây caâng quay lûng vúái
Tuöìng, Cheâo, Caãi lûúng vaâ Muáa röëi.
Rêët may laâ mön nghïå thuêåt cuãa ao
höì tûâ trong laâng, xaä maâ trûúác àoá bõ
xem thûúâng thò, nay laåi tòm àûúåc
möåt löëi thoaát, thêåm chñ thùng hoa vò
thu huát ngûúâi nûúác ngoaâi, nïn khöng
nhûäng ngûúâi laâm Muáa röëi nûúác àûúåc
àöíi àúâi maâ nhûäng ngûúâi laâm Muáa
röëi caån cuäng àûúåc ùn theo khi biïët
kõp thúâi chuyïín hûúáng tûâ trïn caån
xuöëng nûúác! Vaâ trong hún hai chuåc
nùm qua, Muáa röëi nûúác cuãa Nhaâ haá
TÛ vaâ tiïëp theo laâ nhaâ haát Muáa röëi
Thùng Long Haâ Nöåi àaä ài khùæp nùm
chêu, chiïëm àêìu baãng trong àöåi
quên vùn nghïå Viïåt Nam xuêët ngoaåi.
Cuäng trong xu thïë naây, nhiïìu
phûúâng Muáa röëi nûúác úã caác tónh
Thaái Bònh, Nam Àõnh, Haãi Phoâng,
Haãi Dûúng, Haâ Têy... nhanh choáng
àûúåc phuåc höìi vaâ ngoaâi viïåc biïíu
diïîn phuåc vuå àöìng baâo àõa phûúng,
coân ài lûu diïîn caã caác àõa phûúng
khaác trong nûúác vaâ ngoaâi nûúác...
Coá thïí goåi nhûäng thêåp niïn 90
àïën nùm 2000 vaâ àïën àêìu TK 21 naây
laâ thúâi hoaâng kim, thúâi àaåi lïn ngöi
cuãa Muáa röëi nûúác Viïåt Nam, nïëu chó
nhòn vïì bïì nöíi thò khöng thïí thêëy
àûúåc têìng sêu vùn hoáa phi vêåt thïí vaâ
cuäng khöng thêëy àûúåc thûåc traång
cuãa hiïån tûúång vùn hoáa, àoá laâ muáa
röëi dên gian àang töìn taåi vaâ àang
diïîn biïën ra sao? Ai cuäng biïët, muáa
röëi dên gian laâ nïìn taãng laâ nguöìn
cung ûáng cuãa Muáa röëi hiïån àaåi,
nhûng viïåc baão töìn vaâ phaát huy noá
àang coân nhiïìu bêët cêåp ngay caã úã
Trung têm Muáa röëi Viïåt Nam, tûác laâ
nhaâ haát Muáa röëi TÛ, núi àaáng ra
phaãi laâ Trung têm têåp húåp, laâ baão töìn
phaát huy nhûäng giaá trõ nghïå thuêåt
truyïìn thöëng vaâ dên gian àêìy àuã hún
núi naâo khaác.
Theo nhêån àõnh cuãa chuáng töi,
Muáa röëi dên gian caã nûúác àang ngaây
caâng bõ mai möåt vaâ bïë tùæc. Mêëy chuåc
phûúâng röëi nûúác chó diïîn möåt
chûúng trònh 16 troâ cöí giöëng nhau
àûúåc coi tûâ nhaâ haát Muáa röëi TÛ,
mùåc duâ 16 troâ diïîn naây vöën àûúåc
khai thaác tûâ caác phûúâng Muáa röëi dên
gian úã Thaái Bònh, Nam Àõnh. Phaãi
nhêån rùçng nhûäng nùm gêìn àêy Ban
laänh àaåo nhaâ haát Muáa röëi TÛ coá cöë
gùæng laâm ra nhiïìu chûúng trònh nghïå
thuêåt hoaânh traáng, coá nhûäng thûã
nghiïåm taáo baåo, nhûng dûúâng nhû
laåi khöng chuá yá àïën baãn sùæc cuãa
loaåi hònh, vò hêìu hïët caác tiïët
muåc àïìu pha tröån caác thïí
loaåi röëi nûúác, röëi caån vaâ caã
kõch noái nûäa: Chuáng ta
hiïíu, con àûúâng tòm toâi,
khaám phaá, thûã nghiïåm maâ
nhaâ haát àang ài laâ vö cuâng khoá khùn.
Vò àaä thûã nghiïåm thò khöng phaãi luác
naâo cuäng thaânh cöng, nhûng cêìn thûã
thiïåm àïí tòm ra möåt hûúáng ài, àïí
laâm ra tiïët muåc töët, àöìng thúâi coân
nhùçm xêy dûång möåt khuynh hûúáng,
möåt phong caách nghïå thuêåt öín àõnh
vaâ lêu daâi cuãa möåt nhaâ haát têìm cúä
quöëc gia. Nhûng bïn caånh àoá, khöng
thïí xem nheå nhiïåm vuå baão töìn vaâ
phaát huy di saãn nghïå thuêåt dên gian
vaâ truyïìn thöëng, àïí quïn ài lúâi daåy
cuãa Baác Höì laâ "chúá coá gieo vûâng ra
ngö".
Nhòn chung caác khêu saáng taác,
àaåo diïîn, biïíu diïîn, taåo hònh vaâ
nghiïn cûáu úã nhaâ haát Muáa röëi TÛ
haäy coân nhiïìu thiïëu huåt keáo daâi tûâ
nhiïìu nùm trûúác cho àïën nay vêîn
chûa khùæc phuåc àûúåc. Sûå thiïëu àöìng
böå, sûå thiïëu möåt phong caách öín àõnh
úã Trung têm nghïå thuêåt Muáa röëi
quöëc gia haâng àêìu naây coá nhiïìu
nguyïn nhên. Theo töi, ngoaâi
nguyïn nhên khaách quan laâ chõu sûác
eáp cuãa kinh tïë thõ trûúâng, cuãa nghïå
thuêåt thûúng maåi vaâ aãnh hûúãng phûác
taåp cuãa sûå höåi nhêåp vùn hoáa toaân
cêìu, thò coân möåt nguyïn nhên chuã
quan laâ sûå khöng àöìng böå, sûå hêîng
huåt vïì kiïën thûác trong àöåi nguä saáng
taåo, tûâ saáng taác, àaåo diïîn, biïíu diïîn
àïën taåo hònh myä thuêåt sên khêëu. Àêy
laâ hïå quaã cuãa viïåc coi thûúâng nghiïn
cûáu lyá luêån vaâ àaâo taåo taâi nùng, àaâo
taåo nghiïåp vuå cho ngaânh muáa röëi.
Noái chung laâ nhaâ haát coân thiïëu möåt
cú chïë húåp lyá àïí hoaåt àöång nghïå
thuêåt vaâ àaâo taåo àöåi nguä kïë thûâa gùæn
boá vúái nhau.
Nhû trïn àaä noái, thúâi kyâ àêìu
múái thaânh lêåp, Àoaân Muáa röëi TÛ coá
nhiïìu ngûúâi àûúåc àaâo taåo chñnh
quy úã nûúác ngoaâi nhû: Huyânh
Vùn Caát, Àùång Lúåi (hoåc úã
Rumani), Nguyïîn
Thiïån Myä,
Nguyïî n
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
49
 TRONG ÀÚÂI SÖËNG Höm naY

Maånh Huâng, Tuêën Khanh, Ngö nghïì àûúåc àaâo taåo rêët cöng phu taåi
Quyânh Giao, Àùång AÁnh Ngaâ, Àoaân caác trûúâng chuyïn ngaânh vaâ caác nhaâ
Thõ Tònh, Nguyïîn Hûäu Xiïm (hoåc úã haát nöíi tiïëng. Sûå thuêìn thuåc cuãa diïîn

Tiïåp Khùæc) vaâ Trêìn Nghôa, Vuä Àònh
Thõnh... àûúåc chuyïn gia nûúác ngoaâi
têåp huêën trong nûúác. Nhûäng chiïëc
maáy caái àoá àaä àêíy con taâu muáa röëi
chuyïn nghiïåp tiïën lïn... Nhûng thúâi
gian àaä laâm rúi ruång, àïën nay khöng
coân mêëy ngûúâi àuã khaã nùng saáng taác
vaâ àaåo diïîn àïí laâm ra nhûäng tiïët
muåc hay nhû Cö gaái toác vaâng, nhû
Thaåch Sanh, Têëm Caám... caách àêy
4,5 mûúi nùm.
Nhên àêy töi muöën liïn hïå möåt
chuát vïì caách àaâo taåo nghïå thuêåt Muáa
röëi - Bunraku - (di saãn vùn hoáa TG)
cuãa Nhêåt Baãn maâ töi vûâa àûúåc
nghiïn cûáu caách àêy mêëy thaáng.
Trûúác hïët laâ hoå àaâo taåo diïîn viïn tûâ
nhûäng em beá coá nùng khiïëu ngay úã
àöå tuöíi 4,5. Ngûúâi truyïìn thuå laâ
nhûäng nghïå sô biïíu diïîn bêåc thêìy,
Àöåi baã
viïn túái mûác khi cêìn diïîn laâ coá thïí
bûúác ngay lïn sên khêëu maâ khöng
cêìn luyïån têåp nûäa.
Tröng ngûúâi maâ ngêîm àïën ta!
Àaä nûãa TK röìi maâ nghïå thuêåt Muáa
röëi Viïåt Nam dûúâng nhû vêîn dêîm
chên taåi chöî, nhêët laâ àöåi nguä caán böå
nghïå thuêåt caâng ngaây caâng moãng. Vò
sao coá trûúâng xiïëc, trûúâng sên khêëu
vúái khoa kõch noái, khoa kõch haát dên
töåc vúái caác chuyïn ngaânh: Tuöìng,
cheâo, caãi lûúng, laåi khöng coá trûúâng,
hoùåc khoa àaâo taåo riïng cho Muáa
röëi? Viïåc baão töìn vaâ phaát huy Muáa
röëi dên gian úã nhaâ haát coá tuöíi àúâi
Àöåi baã traåo laâng Tïë Hanh.
nûãa TK, hoùåc cuäng coá thïí goåi laâ
Trung têm cuãa ngaânh Muáa röëi Viïåt
Nam, cuäng coân nhiïìu bêët cêåp. Àiïìu TRÊÌN ÀÙNG
naây àûúåc böåc löå trong daân tiïët muåc
uå Nguyïîn Tên, 70 tuöíi, chuã

truyïìn daåy tûâng àöång taác tûâ àún giaãn
àïën phûác taåp. Hoåc viïn phaãi keáo daâi
thúâi gian hoåc nghïì caã chuåc nùm, khi
kyä thuêåt àaä àiïu luyïån thaânh thuåc thò
múái àûúåc chñnh thûác tham gia biïíu
diïîn, vaâ tuöíi taác thò cuäng bûúác vaâo
thúâi kyâ trûúãng thaânh.
Viïåc àaâo taåo ngûúâi saáng taác,
ngûúâi àaåo diïîn vaâ ngûúâi taåo hònh
con röëi cuäng rêët cöng phu. Xin lûu yá
rùçng, con röëi Bunraku coá hònh daáng
gêìn bùçng con ngûúâi thêåt, àûúåc hoáa
trang vaâ phuåc trang rêët àeåp mùæt.
Con röëi Bunraku ngoaâi khaã
nùng laâm nhûäng àöång taác chên, tay
coân chuyïín àöång àûúåc caã àöi mùæt
nûäa, tûúng tûå nhû ngûúâi thêåt maâ vêîn
laâ con röëi! Chñnh caái àeåp cuãa con röëi
laâ möåt trong nhûäng yïëu töë taåo nïn
tñnh hêëp dêîn. Trong khi con röëi úã ta
nhòn chung coân quaá sú saâi, nïëu
khöng noái laâ coân thö, vuång. Trang trñ
sên khêëu muáa röëi Bunraku cuäng rêët
àeåp. Noái chung kõch baãn àaä hay,
biïíu diïîn laåi gioãi cöång thïm phêìn
êm nhaåc haát hêëp dêîn àïí têët caã taåo
nïn möåt töíng thïí thêím myä nghïå
thuêåt hoaân haão, vò thïë maâ ngûúâi xem
khöng thêëy chaán khi möîi buöíi xem
liïìn mêëy vúã, keáo daâi 3,4 tiïëng àöìng
höì trong nhûäng raåp haát coá sûác chûáa
túái 7,8 trùm ngûúâi. Muöën laâm àûúåc
nhûäng tiïët muåc röëi hêëp dêîn, ngûúâi ta
phaãi coá möåt àöåi nguä saáng taåo laânh
gêìn àêy cuãa nhaâ haát, tûâ röëi caån àïën
röëi nûúác. Röëi caån thò thiïëu kõch baãn
hay vaâ àaåo diïîn gioãi. Nhûäng troâ diïîn
hay cuãa dên gian chûa àûúåc khai
thaác, nhûäng tiïët muåc töët àaä trúã thaânh
truyïìn thöëng cuäng chûa àûúåc baão
lûu vaâ phaát huy àuáng mûác nïëu
khöng noái laâ bõ laäng quïn. Röëi nûúác
thò vêîn lùåp ài lùåp laåi 16 troâ cöí àûúåc
khai thaác tûâ nhûäng nùm 80, trong
khi coân haâng trùm troâ diïîn àùåc sùæc
khaác àang töìn taåi úã caác phûúng
trong thön, xaä khùæp miïìn Bùæc, maâ
nghïå nhên giûä nghïì thò ngaây caâng ñt
ài.
Muöën coá möåt töíng thïí nghïå
thuêåt àeåp coá sûác hêëp dêîn ngûúâi xem
thò phaãi coá möåt àöåi nguä nghïå sô coá
taâi, coá nghïì, àûúåc àaâo taåo chñnh quy
vaâ chuyïn nghiïåp theo chuyïn
ngaânh, chûá khöng phaãi àaâo taåo kiïíu
löìng gheáp, nhêåp cuåc caác thïí loaåi sên
khêëu nhû möåt söë trûúâng nghïå thuêåt
àang laâm, àöìng thúâi cuäng khöng nïn
chó àaâo taåo taåi chöî möåt caách thiïëu
baâi baãn, thiïëu khoa hoåc vaâ thiïëu kiïën
thûác töíng húåp, àïí röìi maäi maäi cho ra
loâ vêîn laâ nhûäng ngûúâi hoaåt àöång
nghïå thuêåt mang tñnh nghiïåp dû, non
núát vïì kyä thuêåt vaâ yïëu keám
vïì tri thû ác vùn ho áa, maâ trònh
àöå vùn hoáa laâ caái Base (caái
nïìn) cuãa mo åi h oaåt àöång nghïå
thuêåt.q
C
vaån Àöng Yïn noái: "Öng cöë
töi kïí laåi laâ àöåi baã traåo cuãa
vaån Àöng Yïn naây coá tûâ thúâi vua
Gia Long. Traãi qua bao binh lûãa cuãa
nhiïìu cuöåc chiïën tranh, àöåi baã traåo
cuãa laâng Àöng Yïn vêîn coân töìn taåi
àïën ngaây nay".
Theo lúâi kïí cuãa cuå Tên, àöåi baã
traåo vaâ lùng vaån cuãa laâng àûúåc vua
Khaãi Àõnh ban sùæc phong nùm 1871
nhûng thúâi chiïën tranh, lùng bõ thiïu
ruåi, chaáy luön caác taâi liïåu cöí, lùng
phaãi chuyïín àõa àiïím sang bïn kia
söng. Àïën hoâa bònh, lùng múái laâm
laåi trïn nïìn nhaâ cuä nhû hiïån nay.
Theo caách giaãi thñch cuãa caác cuå
giaâ úã àêy thò "baã laâ nùæm, coân traåo laâ
tay cheâo". Haát baã traåo laâ hònh thûác
diïîn xûúáng hêìu thêìn Nam Haãi cuãa
nhûäng laâng chaâi ven biïín miïìn
Trung. Hoå diïîn laåi caãnh sinh hoaåt
cuãa ngû dên trïn biïín bùçng lúâi ca vaâ
caác àiïåu muáa mang möåt sùæc thaái
riïng. Àöåi baã traåo vaån Àöng Yïn coá
22 ngûúâi, laâ nhûäng ngû phuã khoãe
maånh cuãa laâng. Àûúåc vaâo àöåi baã
traåo laâ möåt vinh dûå lúán, vò rùçng, caác
thaânh viïn trong àöåi, ngoaâi viïåc
khoãe maånh, phaãi laâ ngûúâi söëng mêîu
mûåc, àaåo àûác töët vaâ biïët muáa nûäa,
àûúåc laâng choån lûåa kyä caâng.
Lúâi cuãa baâi haát kïí laåi caãnh sinh
hoaåt cuãa möåt chiïëc thuyïìn tûâ luác ra

50 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

traåo laâng Tïë Hanh
Hún 60 nùm trûúác, Tïë Hanh àaä trònh laâng têåp thú "Hoa niïn" gêy sûãng söët thi àaân
bùçng nhûäng baâi thú viïët vïì chñnh quï hûúng öng: "Laâng töi vöën laâm nghïì chaâi lûúái/
Nûúác vêy quanh caách biïín nûãa ngaây söng". Àoá laâ laâng Àöng Yïn thuöåc xaä Bònh Dûúng
huyïån Bònh Sún (Quaãng Ngaäi). Caái laâng "caách biïín nûãa ngaây söng" êëy coân sinh ra möåt
àöåi baã traåo coá tuöíi thoå àïën 200 nùm. Àêy laâ àöåi baã traåo lêu àúâi nhêët vêîn coân töìn taåi úã
Quaãng Ngaäi hiïån nay.

nhûng têët caã àïìu göìng mònh lïn nhû

khúi cho àïën khi baäo töë nöíi lïn,
àûúåc caá Öng dòu vaâo búâ. Phuå hoåa
cho lúâi baâi haát laâ phêìn diïîn cuãa caác
tay cheâo. Hoå ài àûáng, muáa may theo
möåt kõch baãn àõnh sùén maâ bêët cûá
möåt àöåi baã traåo naâo cuäng coá.
Böå phêån "cheâo" thò mùåc àöìng
phuåc maâu xanh, àêìu chñt khùn vaâng;
coân bïn "gûúm" thò mùåc aáo àen, thùæt
lûng àoã, àêìu àöåi noán laá. Phêìn "tïë"
àûúåc diïîn ra trong lùng thúâ caá Öng,
coân phêìn "lïî" thò töí chûác ngay trong
sên lùng. Haâng nghòn ngûúâi dên cuãa
laâng laâ nhûäng "cöí àöång viïn" cho
caác "tay cheâo trïn caån" naây, duâ nùm
naâo àöåi baã traåo cuäng diïîn àuáng möåt
"caãnh" vaâ haát möîi möåt lúâi êëy.
Töi hoãi cuå Tên vò sao baã traåo
nùm naâo cuäng chó haát bêëy nhiïu lúâi
nhûng laåi cuöën huát ngûúâi dên àïën
vêåy? Öng giaãi thñch: "Ngûúâi ta àïën
vúái lïî höåi vaâ xem haát baã traåo khöng
chó laâ àïí thûúãng thûác phêìn "nghïå
thuêåt" trong quaá trònh biïíu diïîn maâ
àïën lùng Öng laâ àïí tri ên nhûäng
ngûúâi khuêët mùåt, nhêët laâ öng Nam
Haãi-ên nhên cuãa têët caã nhûäng ngûúâi
ài biïín chuáng töi".
Quan saát khuön mùåt tûâ ngûúâi ài
xem haát àïën caác "diïîn viïn", têët caã
àïìu biïíu löå möåt veã thaânh kñnh hïët
sûác thiïng liïng. Töi àaä chûáng kiïën
caãnh caác ngû phuã àaä toaát möì höi nhû
thïë naâo khi diïîn àïën àoaån thuyïìn
cuãa hoå gùåp naån. Duâ laâ "cheâo caån"
laâ àang chöëng choåi vúái cuöìng phong
giûäa biïín khúi.
ÚÃ Àöng Yïn, möîi nùm dên laâng
töí chûác hai lêìn haát baã traåo. Lêìn àêìu
diïîn ra vaâo ngaây muâng 7 thaáng
giïng êm lõch, goåi laâ "lïå xuên", múã
àêìu cho möåt nùm ài biïín; lêìn thûá hai
vaâo ngaây rùçm thaáng baãy, goåi laâ "lïå
thu", kïët thuác vuå caá. Quy àõnh naây
coá tñnh bêët biïën tûâ xûa àïën nay. Vò
vêåy, caác cöng dên cuãa laâng chaâi, duâ
coá ài laâm ùn xa nhûng hïî àïën "lïå",
laåi quay vïì àïí vui vêìy vúái laâng.
Caác tónh ven biïín miïìn Trung
hiïån nay coá haâng trùm laâng chaâi
nhûng nhûäng laâng chaâi coá àöåi baã
traåo thò rêët hiïëm hoi. Riïng Quaãng
Ngaäi chó coân 6 àöåi nhûng huyïån
Bònh Sún àaä chiïëm 5 àöåi trong àoá coá
àöåi baã traåo laâng Àöng Yïn naây. Súã
dô úã Bònh Sún coá nhiïìu àöåi baã traåo
vaâ coân giûä àûúåc àïën höm nay laâ vò,
àêy laâ núi coá mêåt àöå taâu thuyïìn
àaánh caá nhiïìu nhêët, ñt coá nhûäng cuöåc
thiïn di cuãa caã laâng chaâi, laåi laâ àiïím
giao lûu vúái nhiïìu vuâng nïn ngû dên
coá àiïìu kiïån baão lûu caác giaá trõ vùn
hoáa dên gian.
Theo àaánh giaá cuãa nhaâ nghiïn
cûáu vùn hoáa dên gian - Tiïën sô
Nguyïîn Àùng Vuä, thò àöåi baã traåo
laâng Àöng Yïn àûúåc töí chûác baâi baãn
vaâ quy cuã nhêët hiïån nay.
Luác chûa ngaä bïånh, möîi khi vïì
thùm laâng, cêu àêìu tiïn maâ nhaâ thú
Tïë Hanh hoãi öng vaån trûúãng: "Àöåi
baã traåo laâng mònh coân khöng?"...q

VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

51
 TRONG ÀÚÂI SÖËNG Höm naY

TS.NSND PHAÅM THÕ THAÂNH:

Phaãi xûáng àaáng laâ ngûúâi
àaåi biïíu cuãa nhên dên!
Viïåc Phaåm Thõ Thaânh
truáng cûã àaåi biïíu höåi
àöìng nhên dên thuã àö
thûåc ra khöng coá gò
bêët ngúâ. Àiïìu bêët ngúâ
coá leä laâ viïåc baâ khöng
chó vaâo Höåi àöìng "cho
àeåp àöåi hònh" àïí laâm
möåt thaânh viïn chuyïn
"giú tay nhêët trñ" nhû
nhiïìu ngûúâi tûúãng maâ
nûä nghïå sô nöíi tiïëng
naây coá yá thûác sêu sùæc
laâm troân traách nhiïåm
cuãa möåt ngûúâi àaåi biïíu
cuãa nhên dên.

TS.NSND Phaåm Thõ Thaânh

vaâ GS - Anh huâng Lao
àöång Vuä Khiïu.

THIÏN AN
Baâ höåi àöìng úã tuöíi 60
Xuêët thên trong möåt gia àònh quyïìn
quyá, öng nöåi laâ Tuy Lyá Vûúng - con
trai thûá 11 cuãa vua Minh Maång, cha
laâ Àöíng Lyá ngûå tiïìn vùn phoâng
Phaåm Khùæc Hoeâ, ngûúâi nöíi tiïëng
viïët baãn thoaái võ cho vua Baão Àaåi vaâ
cuäng laâ ngûúâi àaåi diïån cho nhaâ vua
trao êën kiïëm cho Chñnh phuã nûúác
Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoaâ, meå laâ
Cöng Tön Nûä Diïåu Phêím, möåt tiïíu
thû laá ngoåc caânh vaâng, tinh tïë, gioãi
àaân tranh, àaân nguyïåt vaâ mï haát vúái
àêìy àuã cöng, dung, ngön, haånh cuãa
möåt ngûúâi phuå nûä xûa.
Khöng giöëng nhû nhûäng ngûúâi anh,
ngûúâi chõ cuãa mònh, "traái cau àiïëc"
Phaåm Thõ Thaânh - tïn cuáng cúm maâ
meå baâ thûúâng goåi, ngay tûâ khi coân
nhoã àaä súám böåc löå nùng khiïëu àêåm
neát trong lônh vûåc nghïå thuêåt. Nùm
13 tuöíi, Phaåm Thõ Thaânh àaä theo
cha ra chiïën khu Viïåt Bùæc. Baâ bùæt
àêìu con àûúâng nghïå thuêåt vúái caác

52 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

vai diïîn treã con, giaã trai trïn saân
diïîn Àoaân kõch noái TÛ àïí laåi nhûäng
êën tûúång àêåm neát trong loâng cöng
chuáng aái möå. Àam mï, khaát khao
chaáy boãng ài àïën cuâng trïn con
àûúâng nghïå thuêåt, baâ tûâ giaä saân diïîn,
sang Liïn Xö (cuä) hoåc àaåo diïîn. Vïì
nûúác, haâng chuåc nùm trïn cûúng võ
phoá giaám àöëc röìi giaám àöëc Nhaâ haát
Tuöíi Treã, baâ àaä coá àoáng goáp quan
troång trong viïåc xêy dûång nhaâ haát
àêìu tiïn cuãa tuöíi treã àêët nûúác, àûa
Nhaâ haát tûâng bûúác àaåt àïën nhûäng
àónh cao nghïå thuêåt choái loåi vaâ àùåc
biïåt luön saáng àeân hùçng àïm giûäa
thúâi buöíi khoá khùn nhêët cuãa sên
khêëu àêët nûúác. Nhiïìu vúã diïîn cuãa
Nhaâ haát do baâ àaåo diïîn àaä àoaåt
nhiïìu huy chûúng vaâng nhû : "Söëng
maäi tuöíi 17", "Àónh cao khña trûúác",
"Cuöåc àúâi töi", "Vuä Nhû Tö". Tûâ àêìu
nùm 2000, ngûúâi ta bùæt àêìu biïët baâ
nhû möåt Töíng àaåo diïîn lïî höåi uy tñn
nhêët, ngûúâi daân dûång nhiïìu lïî höåi
lúán gêy êën tûúång nhû: 990 nùm
Thùng Long - Haâ Nöåi, Lïî höåi Giöî töí
vua Huâng, Lïî höåi du lõch quöëc tïë Haâ
Nöåi...mang àêåm phong caách caá
nhên, böåc löå roä neát tñnh dên töåc vaâ
hiïån àaåi, hiïån thûåc vaâ laäng maån,
hoaâng traáng vaâ mïìm maåi.
Sau khi nghó quaãn lyá vúái chûác vuå
Cuåc phoá Cuåc nghïå thuêåt biïíu diïîn úã
ngûúäng cûãa tuöíi 60, baâ caâng hoaåt
àöång nghïå thuêåt söi nöíi hún vaâ tham
gia nhiïìu cöng taác xaä höåi vúái caác
chûác vuå Phoá giaám àöëc Trung têm
Nghiïn cûáu Baão töìn vaâ Phaát huy
Vùn hoaá Dên töåc, Phoá Chuã tõch Liïn
hiïåp vùn hoåc nghïå thuêåt Haâ Nöåi, àaä
àïì xûúáng vaâ chuã trò thûåc hiïån
chûúng trònh sên khêëu hoåc àûúâng rêët
àûúåc hoan nghïnh. Tiïëng tùm vaâ uy
tñn trong hoaåt àöång nghïå thuêåt àaä
laâm baâ àûúåc àïì cûã vaâ truáng cûã àaåi
biïíu Höåi àöìng Nhên dên thuã àö
khoaá 13, nhiïåm kyâ 2004 - 2009.
Mònh àûúåc dên bêìu thò phaãi
gùæng laâm troân traách nhiïåm
vúái dên
Viïåc Phaåm Thõ Thaânh truáng cûã àaåi
biïíu höåi àöìng nhên dên thûåc ra
khöng coá gò bêët ngúâ. Àiïìu bêët ngúâ
coá leä laâ viïåc baâ khöng chó vaâo Höåi
àöìng "cho àeåp àöåi hònh" àïí laâm möåt
thaânh viïn chuyïn "giú tay nhêët trñ"
nhû nhiïìu ngûúâi tûúãng maâ baâ coá yá
thûác sêu sùæc laâm troân traách nhiïåm
cuãa möåt ngûúâi àaåi biïíu cuãa nhên
dên. Khi àûúåc hoãi caãm xuác sau hai
nùm laâm àaåi biïíu höåi àöìng nhên dên
thuã àö, Phaåm Thõ Thaânh têm sûå:
"...Thûåc ra cuäng khöng coá gò to taát
caã, mònh chó tûå nhuã àaä àûúåc dên bêìu
laâ àaåi biïíu cuãa dên thò phaãi laâm àûúåc
nhûäng àiïìu coá ñch cho nhên dên.
Mònh àaä hûáa vúái dên trong caác buöíi
hoåp seä maånh daån àûa ra nhûäng yá
kiïën, bùn khoùn thùæc mùæc cuãa ngûúâi
dên, nhêët laâ trong viïåc chöëng tiïu
cûåc, thò phaãi cöë gùæng sao khöng phuå
sûå tin tûúãng cuãa dên, laâm sao àïí
nhûäng thùæc mùæc, nhûäng laá àún, thû
khiïëu naåi khöng coân nùçm trïn giêëy
túâ maâ àûúåc giaã quyïët röët raáo hún".
Möîi lêìn tiïëp xuác cûã tri, Phaåm Thõ
Thaânh àïìu lùæng nghe, ghi cheáp cêín
thêån nhûäng yá kiïën, nguyïån voång cuãa
ngûúâi dên súã taåi. Chùèng haån nhû lêìn
tiïëp xuác vúái nhên dên Mïî Trò, thêëy
àûúâng xaá xuöëng cêëp, nhiïìu öí trêu, öí
gaâ, nhaâ cûãa chûa öín àõnh, truå súã Uyã
ban laâm viïåc coân taåm búå... hay nhû
chuyïån bùæt di chuyïín möì maã úã
huyïån Tûâ Liïm, ngûúâi dên khöng
biïët chön úã àêu, nhiïìu nùm qua bao
àún thû, khiïëu naåi gûãi ài, vêîn chûa
àûúåc giaãi quyïët, ngûúâi dên hïët sûác
bûác xuác, baâ àïìu têåp húåp caác yá kiïën
röìi maånh daån àûa kiïën nghõ àïën caác
cêëp laänh àaåo, àïí coá nhûäng höìi àaáp
thoaã maän loâng dên. Nhûäng thùæc mùæc
cuãa ngûúâi dên vïì chiïëc xe 5 tyã cuãa
öng nguyïn chuã tõch thaânh phöë hay
viïåc mua baán àêët úã Nhêåt Tên liïn
quan àïën caác cêëp laänh àaåo cuäng
àûúåc baâ thùèng thùæn cöng khai nïu ra
trong nhûäng kyâ hoåp höåi àöìng...Chó
tham dûå àûúåc 4 phiïn hoåp (möåt lêìn
vùæng mùåt do phaãi laâm lïî höåi úã Huïë),
nhûng nhûäng yá kiïën cuãa baâ àûa ra
àïìu xaác àaáng, mang tñnh thúâi sûå cêëp
baách, àïìu thêu toám àûúåc nhûäng têm
tû, nguyïån voång cuãa ngûúâi dên,
àûúåc dû luêån quan têm vaâ àaánh giaá
cao. Àiïìu naây àaä taåo thïm niïìm tin
yïu ngûúâi dên àöëi vúái baâ khñch lïå baâ
tiïëp tuåc phêën àêëu, thûåc sûå trúã thaânh
chiïëc cêìu nöëi giûäa nhên dên vaâ caác
cêëp laänh àaåo.
Nhûäng niïìm vui giaãn dõ!
Phaåm Thõ Thaânh xuác àöång khi nhùæc
laåi cêu chuyïån nhûäng ngûúâi dên
àûáng àúåi baâ trûúác cûãa vaâo möîîi buöíi
trûa, mong àûúåc gùåp baâ, nhúâ gûãi àún
lïn Höåi àöìng, baâ coá noái: "Baác cûá àûa
àïën ban tiïëp dên". Hoå nùn nó àûa
bùçng àûúåc cho baâ vúái lúâi nhùæn:
"Chuáng töi chó coá tin chõ thöi... Thêëy
nhaâ cûãa chõ sú saâi thïë naây thò chuáng
töi caâng tin tûúãng chõ hún..". Coá
nhûäng àöìng nghiïåp (laâm cöng taác
vùn hoaá) cuäng laâ àaåi biïíu nhên dên
thaânh phöë Höì Chñ Minh goåi àiïån ra
khen ngúåi: "Chõ khöng nhûäng laâ
nghïå sô nhên dên gioãi maâ lamâ àaåi
biïíu nhên dên cuäng gioãi, chõ daám
phaát biïíu nhû thïë chuáng töi seä hoåc
têåp chõ". Àoá laâ nhûäng moán quaâ tinh
thêìn khöng thïí cên ào àong àïëm
àûúåc, laâ niïìm vui, sûå khñch lïå vaâ
àöång lûåc giuáp baâ vûäng tin hún àïí
thûåc thi traách nhiïåm cao quyá cuãa
mònh. Laâ ngûúâi ham hoåc, ham hiïíu
biïët, trûúác möîi cuöåc hoåp höåi àöìng,
baâ thûúâng nhêån àûúåc rêët nhiïìu baãn
baáo caáo vïì têët caã caác lônh vûåc kinh tïë
- xaä höåi, baâ àïìu tranh thuã lùæng nghe,
tòm caác taâi liïåu, caác loaåi saách vïì tûâng
lônh vûåc àïí böí sung ngay nhûäng kiïën
thûác coân thiïëu huåt, liïn hïå vúái thûåc
tïë, tòm ra mêëu chöët cuãa vêën àïì àïí coá
yá kiïën xêy dûång sao cho thêëu tònh
àaåt lyá.
Gaánh trïn mònh haâng taá chûác vuå, laåi
àang laâ àaåo diïîn sên khêëu, töíng àaåo
diïîn caác lïî höåi rêët coá uy tñn, àûúåc
chaâo múâi khùæp núi trong caã nûúác, laåi
tham gia giaãng daåy taåi trûúâng Àaåi
hoåc Sên khêëu àiïån aãnh... Töi bùn
khoùn khöng biïët baâ laâm caách naâo
àïí coá thïí gaánh nöíi lûúång cöng viïåc
nghïì nghiïåp khöíng löì àoá vaâ vêîn
hoaân thaânh àûúåc traách nhiïåm ngûúâi
àaåi biïíu nhên dên. Phaåm Thõ Thaânh
móm cûúâi giaãi àaáp: "Coá niïìm tin,
àam mï, hïët loâng vò cöng viïåc thò
khoá àïën mêëy cuäng coá caách giaãi
quyïët".
Vaâ ngûúâi ta vêîn thêëy ngûúâi àaân baâ
nhoã beá vúái gûúng mùåt cûúng nghõ,
maånh meä maâ tûúi tùæn, laåc quan êëy
vêîn àïìu àùån 5 giúâ chiïìu phoáng xe
maáy tûâ ngöi nhaâ nhoã trïn àûúâng
Traâng Thi àïën sên chúi tennis àïí röìi
höm sau laåi vùæt kiïåt sûác mònh vúái
nhûäng àam mï vaâ cöëng hiïën cuãa
mònh cho nghïå thuêåt, cho xaä höåi.q
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
53
 TRONG ÀÚÂI SÖËNG Höm naY

Nguyïîn Sinh Kung

hoaå syä cuãa möåt vuâng quï àùçm thùæm

Hoåa sô Nguyïîn Sinh Kung.

Ngoä quï

ÀÙÅNG TRÛÚÂNG LÛU möåt khöng gian àua tranh höìi höåp tûúãng. Chuâm tranh thu hoaåch coái,
àïën ngheåt thúã cuãa "Höåi àua thuyïìn thu hoaåch àay khi thò thïí hiïån trïn
Caái yá nghô ûúát aát coá veã nhû möåt tûá truyïìn thöëng" àuã goåi loâng ta nhúá vïì luåa, khi thò khùæc göî vúái gam maâu
thú naây àïën vúái töi khi xem tranh quï kiïíng. ÚÃ chuâm tranh lïî höåi, töi vaâng öëc nheå maâ sêu lùæng. Hònh
cuãa hoåa syä Nguyïîn Sinh Kung trong thñch taác phêím "Höåi chuâa Keo" vò úã tûúång ngûúâi nöng dên bònh dõ, chêët
triïín laäm myä thuêåt Thaái Bònh taåi Haâ àoá, öng goái àûúåc nhiïìu khöng gian, phaác àûúåc löåt taã möåt caách nhuêìn
Nöåi tûâ mêëy nùm trûúác. YÁ nghô naây öng neán àûúåc nhiïìu caãm xuác vúái nhuåy. Dûúâng nhû àùçng sau möîi
caâng toã ra têm àùæc khi tiïëp xuác vúái möåt böë cuåc nhiïìu ö vuöng chùæc nõch khuön mùåt daáng ngûúâi cêìn cuâ lêìm
öng vaâ àûúåc xem nhiïìu hún nhûäng cuâng gam maâu trêìm lùång, nùång suy luåi kia, cûá thêëy thêëp thoaáng êín hiïån
taác phêím cuãa öng trong triïín laäm
riïng taåi Thaái Bònh. Phêìn lúán nhûäng
saáng taác cuãa öng tûâ nöåi dung chuã àïì,
hònh tûúång nhên vêåt, phong caách
biïíu hiïån àïën baãng maâu, coá möåt caái
gò àoá khöng laå, thêåm chñ quaá àöîi
bònh thûúâng, nhûng coá khaã nùng nñu
giûä ngûúâi xem nhû möåt thûá duyïn
ngêìm. Êu cuäng laâ sûác maånh riïng
maâ öng coá àûúåc tûâ tònh yïu sêu
nùång, tûâ nhûäng gùæn boá cuå thïí vúái con
ngûúâi, vúái nhõp söëng tûúãng chûâng
yïn aã àùçm thùæm quï öng.
Nguyïîn Sinh Kung laâ möåt hoaå sô cuãa
hiïån thûåc, öng mï maãi vúái hiïån thûåc
möåt caách höìn nhiïn. Nhiïìu taác phêím
thïí hiïån thoaãi maái nhû trûåc hoåa. Möåt
Lïî höåi chuâa Keo
"Ngoä quï" vúái maâu xanh nguân nguåt,
möåt bêìu trúâi àoã lûång núi "Àêët dêìu"

54 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM


möåt nuå cûúâi tuãm tóm. Bûác khùæc göî
"Choån coái" thaânh cöng úã caái àeåp
dung dõ cuãa chêët liïåu, caái àeåp höìn
nhiïn hoaåt baát cuãa neát khùæc vaâ baãng
maâu.
Nguyïîn Sinh Kung coân laâ möåt hoaå sô
têm àùæc vúái àïì taâi chiïën tranh caách
maång. Trong moåi cuöåc triïín laäm tûâ
nhoã àïën lúán úã Haâ Nöåi thuöåc àïì taâi
naây, öng àïìu coá tranh tham dûå vaâ
nhiïìu lêìn tranh öng àûúåc lûu giûä taåi
Baão taâng lõch sûã quên sûå Trung
ûúng. Ngûúâi lñnh trong taác phêím cuãa
öng trûúác sau vêîn laâ ngûúâi nöng dên
chên chêët. Sûå búä ngúä ruåt reâ trong böå
quên phuåc múái trûúác caái nhòn àöìng
caãm cuãa ngûúâi thên coá caái gò àaáng
yïu riïng (Phaát quên trang taåi nhaâ).
Choån keán tùçm.
Cuâng ngûúâi lñnh êëy, núi biïn cûúng
Töí Quöëc, ngöìi möåt mònh, öm àaân,
haát vïì meå, thêåt höìn nhiïn vaâ caãm
àöång (Meå Viïåt Nam úi!). Nguyïîn
Sinh Kung bao giúâ cuäng tòm àûúåc
möåt löëi noái riïng, coá phêìn hoám hónh
cho nhûäng taác phêím thuöåc àïì taâi
ngûúâi lñnh. Phaãi chùng àêy cuäng laâ
möåt àoáng goáp chên thaânh cho maãng
àïì taâi röång lúán vaâ àêìy khoá khùn naây.
Khöng cêìu kyâ chaåy theo löëi biïíu
hiïån cuãa nhûäng trûúâng phaái höåi hoaå
thúâi thûúång, cuäng khöng coá yá àõnh
khai thaác nhûäng chuã àïì bñ hiïím cuãa
àúâi söëng caá nhên, hay tòm vïì nhûäng
neão khuêët cuãa têm linh nhû nhiïìu
hoåa sô àûúng àaåi maâ khöng ñt caác hoåa
sô thuöåc thïë hïå öng cuäng haáo hûác
Thi nêëu cúm.
chuyïín laân. Nguyïîn Sinh Kung miïåt
maâi vúái hiïån thûåc riïng mònh nhû
thúå caây, thúå cêëy baám àöìng baám
ruöång. Con àûúâng hiïån thûåc gêåp
ghïình vaâ rêët dïî khiïën cho ngûúâi ta
chaán naãn vaâ lùåp laåi mònh laâ möåt thûã
thaách khöng nhoã vúái öng vaâ nhûäng
hoaå sô cuâng chñ hûúáng. Höåi hoåa
Nguyïîn Sinh Kung cho àïën höm
nay, vêîn laâ höåi hoaå cuãa sûå cêìn mêîn.
Tiïëng loâng chên thêåt thuã thó tûâ höåi
hoaå cuãa öng àaä àïën vúái nhûäng ngûúâi
àöìng caãm. Àêët chùèng phuå ngûúâi -
tiïëng noái êëy, têëm loâng êëy, phaãi chùng
laâ thöng àiïåp gûãi àïën chuáng ta qua
nhûäng taác phêím Nguyïîn Sinh Kung
tûâ möåt vuâng quï àùçm thùæm Thaái
Bònh.q
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
55
 TRONG ÀÚÂI SÖËNG Höm naY
Chûä Têm
löng keát xanh
HOAÂNG MINH NHÊN
öi luön tòm hiïíu nhûäng ngûúâi
T anh huâng, nhûäng danh nhên,
nhûäng ngûúâi àaä hy sinh duäng
caãm... àïí viïët, nhû àaä viïët vïì Phaåm
Hêìu, vïì Chu Cêí m Phong, vïì nhûäng
ngûúâi anh huâng, nhûäng ngûúâi meå
Viïåt Nam anh huâng quï töi, Thu
Böìn, vïì Buâi Giaáng... Töi cuäng rêët
thñch viïët nhûäng saách vïì nhûäng
ngûúâi àang coân söëng. Àúåi hoå chïët
röìi múái viïët, hoå àêu coá àûúåc hûúãng
caái haånh phuác laâ àûúåc nhòn laåi caã
cuöåc àúâi mònh, coá àuáng, coá sai, coá
yïu, coá gheát, coá thêët baåi vaâ coá thaânh
cöng. Nhûng caái chñnh laâ hoå coá thïí
tham gia caãi chñnh nhûäng àiïím viïët
chûa àuáng vïì hoå vaâ caã nhûäng lúâi ca
ngúåi quaá àaâ, quaá lúán lao maâ hoå
khöng coá, hoùåc chûa àaåt túái. Vò àêy
chñnh laâ nhên - caách - vùn - hoaá cuãa
möåt ngûúâi coá vùn hoaá, coá loâng tûå
troång... Töi àaä viïët vïì nhaâ vùn Phan
Nhaåc sô Phan Huyânh Àiïíu vaâ nhaâ
nghiïn cûáu Nguyïîn Vùn Xuên.
Nhaåc sô Phan Huyânh Àiïíu
taåi Tuy An, Phuá Yïn.
56 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
Tûá, vïì Chuã tõch Phaåm Àûác Nam, Bñ
thû tónh uyã Höì Nghinh, vïì nhaâ khoa
hoåc Trûúng Àònh Hiïín vaâ vïì nhaåc sô
Phan Huyânh Àiïíu.
Nùm 1999, töi biïn soaån cuöën "Maäi
maäi laâ tònh yïu" vïì cuöåc àúâi vaâ sûå
nghiïåp cuãa nhaåc sô Phan Huyânh
Àiïíu (Nhaâ xuêët baãn Treã vaâ Àaâ
Nùéng).
Nùm 2000, “Maäi maäi laâ tònh yïu”
àûúåc Nhaâ Xuêët baãn Thanh Niïn taái
baãn.
Vaâ nùm nay, nùm 2006, “Maäi maäi
laâ tònh yïu” àûúåc Nhaâ Xuêët baãn
Thanh Niïn cêëp pheáp in lêìn thûá 3.
Saách coá sûãa chûäa vaâ böí sung. Nhêët
laâ nhûäng tònh yïu, nhûäng baâi tònh ca
múái cuãa nhaåc sô Phan Huyânh Àiïíu.
Töi rêët quyá vaâ trên troång giûä laåi bûác
tranh chûä têm gheáp löng keát xanh
cuãa öng.
Trong cuöåc àúâi nghïå thuêåt cuãa
mònh, qua nhiïìu truên chuyïn cuãa
hai cuöåc khaáng chiïën, öng vêîn giûä
àûúåc nhiïìu kyã vêåt, hïët sûác bònh dõ, àún sú, maâ
úã ngûúâi khaác, coá khi chó àûúåc coi laâ möåt thûá
vúá vêín. Vêåy maâ úã öng, öng quyá yïu, giûä gòn,
möåt caách thiïng liïng, maâ hònh nhû chó öng
múái nhêån biïët hïët caái run rêíy, xön xao cuãa
nhûäng kyã niïåm êëy. Möîi khi öng cêìm trong tay
nhûäng baáu vêåt êëy, öng àêìu coá caãm giaác tûúi
roái, múái nguyïn nhû lêìn àêìu böìi höìi vúái kyã
niïåm àoá".
Múái àêy, tûâ thaânh phöë Höì Chñ Minh vïì Àaâ
Nùéng, öng coá àem theo vaâ trao cho töi möåt caái
bò ni löng, nhoã bùçng böën àêìu ngoán tay, àaä cuä
múâ, trong àûång böën chiïëc löng chim keát coân
xanh nguyïn caái maâu xanh gêìn 40 nùm trûúác
trong rûâng Khu V.
Öng têm sûå: "Höìi Phan Tûá bõ öëm nùång phaãi ra
Bùæc àiïìu trõ, Phan Tûá coá trao laåi cho anh khêíu
suáng K.54...Anh luön giûä khêíu suáng bïn
mònh. Noá coá nùçng nùång vaâ khoá chõu àöi chuát.
Song chñnh noá laåi luön nhùæc anh luön coá
ngûúâi baån thên thiïët bïn caånh. Möåt höm nghó
giûäa rûâng, bêët chúåt anh thêëy con chim keát
xanh bay àïën àêåu trïn caânh cêy, khöng cao
lùæm, anh ruát suáng ra, thûá bùæn chúi möåt phaát.
Chùèng hiïíu sao lêìn êëy mònh laåi bùæn
chim?...Khi suáng nöí, anh baâng hoaâng! Tûâ trïn
cao, mêëy caái löng keát lûúån lúâ rúi. Huá vña!
May laâ con keát khöng chïët. Anh chúâ mêëy caái
löng laång laång àïën têìm tay vúái, anh bùæt tûâng
caái möåt caáh nheå nhaâng, röìi eáp vaâo cuöën nhêåt
kyá cêín thêån....
Àoá laâ möåt kyã niïåm khöng thïí naâo quïn caã àúâi
anh. Anh giûä böën chiïëc löng chim keát xinh
xinh cho àïën chûâ... Vaâ cuäng laâ lêìn duy nhêët
trong àúâi anh àûúåc bùæn möåt phaát suáng thêåt!”
Töi cêìm tûâng chiïëc löng chim àùåt lïn túâ giêëy
trùæng tinh, vaâ töi thêëy nhûäng chiïëc löng chim
rúi trong rûâng ngaây êëy, thêåt sinh àöång....
Böën caái löng keát xanh gheáp thaânh chûä têm
thêåt àeåp.
Chûä - têm - maäi - maäi - maâu - löng - keát - xanh
cuãa Phan - Huyânh - Àiïíu khöng bao giúâ phai
vúái thúâi gian!q
Baâi thú xuên"xuêët thêìn"
cuãa Cao Baá Quaát
NGUYÏÎN VÙN CHÛÚNG
aâ öng vua sñnh thú vaâ khaá hay chûä nghôa trong caác buöíi triïìu
L höåi, Tûå Àûác thûúâng àoåc cho quêìn thêìn nghe nhûäng baâi thú
cuãa mònh vaâ sung sûúáng nghe caã triïìu àònh àua nhau khen
ngúåi, têng böëc.
Vaâo möåt súám xuên, trûúác mùåt quêìn thêìn, vua Tûå Àûác khoe rùçng
àïm qua mònh àaä nùçm ûáng möång àûúåc hai cêu thú rêët hay:
Viïn trung oanh chuyïín khïì khaâ ngûä
Daä ngoaåi àaâo hoa lêëm têëm khai.
Nghe xong, caác quan trong triïìu àïìu xuám laåi têëm tùæc khen. Cao
Baá Quaát àöåt nhiïn àûáng dêåy noái:
- Muön têu hoaâng thûúång! Àoá chñnh laâ hai cêu trong möåt baâi thú
maâ thêìn àaä àûúåc nghe tûâ lêu röìi aå.
Vua Tûå Àûác hïët sûác ngaåc nhiïn, vò àoá chñnh laâ hai cêu thú do
mònh vùæt oác nghô suöët àïm qua, sao laåi laâ cuãa möåt baâi thú cuä àûúåc.
Caác quan cuäng giêåt mònh, vò quaã thûåc hoå chûa nghe, chûa àoåc hai
cêu thú êëy bao giúâ. Tuy vêåy, nhaâ vua noái vúái Cao Baá Quaát:
- Nïëu nhaâ ngûúi àaä tûâng àoåc thò toaân baâi thú àoá ra sao, ngûúi
àoåc cho trêîm vaâ caác quan nghe thûã.
Tûúãng Cao Baá Quaát bñ. Khöng ngúâ öng thaãn nhiïn àoåc luön:
Baâo maä têy phong huïëch hoaác lai
Huïnh hoang nhên sûå thaác àïì hoaâi
Viïn trung oanh chuyïín khïì khaâ ngûä
Daä ngoaåi àaâo hoa lêëm têëm khai
Xuên nhêåt bêët vùn sûúng löåp böåp
Thiïn thu chi kiïën vuä baâi nhaâi
Khuâ khúâ thi tûá àa nhên tuác
Khïånh khaång tûúng lai vêën tuá taâi
Nghôa laâ:
Ngûåa baáu theo gioá têy huïëch hoaác laåi
Huïnh hoang ngûúâi tûå theo vïì
Trong vûúân, tiïëng oanh hoát khïì khaâ
Ngoaâi àöìng, hoa àaâo núã lêëm têëm
Ngaây xuên chùèng nghe sûúng löåp àöåp
Trúâi thu chó thêëy sûúng baâi nhaâi
Khuâ khúâ cêu thú àaä nhiïìu ngûúâi biïët
Coân khïånh khaång àem hoãi caác bêåc tuá taâi.
Nghe xong baâi thú caã vua lêîn quêìn thêìn giûúng mùæt nhòn nhau.
Àêëy chñnh laâ gioång thú cuãa Cao Baá Quaát chûá chùèng coá baâi thú cuä
naâo caã, thïë maâ daám chï nhaâ vua laâ "khuâ khúâ","khïånh khaång". Tuy
giêån tñm mùåt nhûng vua Tûå Àûác khöng bùæt töåi àûúåc Cao Baá Quaát,
coân thaán phuåc trûúác taâi thú nhû thêìn cuãa öng.q
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
57
 TRONG ÀÚÂI SÖËNG Höm naY

Thïë laâ muâa xuên

naây, àiïìu maâ nhaåc sô
Thao Giang nhiïìu
nùm mong moãi àaä
thaânh hiïån thûåc.
NSÛT Haâ Thõ Cêìu
khöng coân cö àún,
baâ àaä coá nhûäng
àöìng nghiïåp treã
àùæm say vúái nhûäng
xêím chúå, chinh
bong, huï tònh, nhaâ
troâ, thêåp ên, phöìn
huï... Coá hùèn möåt
gaánh "Xêím Haâ
Nöåi" ra àúâi vaâ trònh
laâng taåi höåi trûúâng
sang troång cuãa Töíng
cöng ty saách VN,
trïn Quaán êm nhaåc
VCTV cuâng vúái möåt
CD "Xêím Haâ Nöåi"
àûúåc DIHAVINA
àêìu tû daân dûång,
thu êm rêët coá chêët
lûúång, phaát haânh
röång raäi phuåc vuå
cöng chuáng...
NSÛT Thanh Ngoan.

Coá möåt gaánh "Xêím Haâ Nöåi"

NGUYÏÎN THÏË KHOA Lï Cûúng, Tûå Cûúâng... têåp húåp vïì haå vö nhên" cuãa caác thi haâo AÁ Nam
Trung têm Phaát triïín nghïå thuêåt êm Trêìn Tuêën Khaãi, Nguyïîn Khuyïën,
oå laâ caác NSÛT Xuên Hoaåch nhaåc VN cuãa GS.TS Phaåm Minh Nguyïîn Bñnh trong nhûäng laân àiïåu

H (Nhaâ haát Ca muáa nhaåc VN),

Vùn Ty (Viïån Vùn hoaá dên
gian), Thanh Ngoan (Nhaâ haát Cheâo
VN), Àoaân Thanh Bònh (Trûúâng Àaåi
hoåc sên khêëu àiïån) cö “xêím" treã Mai
Tuyïët Hoa (Viïån Êm nhaåc) cuâng
caác nhaåc sô Haånh Nhên, Höìng Thaái,
Khang vaâ nhaåc sô Thao Giang tûâ vaâi
nùm nay trong têm huyïët chung laâm
söëng laåi nghïå thuêåt haát xêím, möåt thïí
loaåi diïîn xûúáng êm nhaåc hïët sûác àùåc
sùæc cuãa dên töåc. Vaâ thïë laâ nhûäng
"Anh Khoaá", "Giùng saáng vûúân
cheâ", "Lúä bûúác sang ngang", "Muåc
xêím chúå, xêím taâu àiïån, xêím xoan,
xêím ba baåc... khöng chó coân trong
saách vúã, êín trong kyá ûác hay lûu laåc
cuâng tiïëng haát cuãa möåt Haâ Thõ Cêìu
taåi nhûäng vuâng quï Ninh Bònh, Nam
Àõnh maâ àaä trúã laåi trong àúâi söëng êm
nhaåc Thuã àö, söëng àöång vaâ hêëp dêîn

58 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

laå thûúâng.
Khöng möåc maåc, dûä döåi, tónh ruåi
maâ day dûát àïën tûâng cêu tûâng chûä
àûúåc nhû nghïå sô xêím "bêím sinh"
Haâ Thõ Cêìu nhûng Xuên Hoaåch àêìy
àùån vaâ ai oaán töåt bêåc trong xêím
"Anh Khoaá" vaâ xêím "Ba Baåc",
Àoaân Thanh Bònh tûâ töën maâ aám aãnh
trong xêím "Huï tònh", Vùn Ty thêåt
söi àöång trong xêím "Muåc haå vö
nhên", Mai Tuyïët Hoa vaâ Thanh
Ngoan rêët nöìng naân trong àiïåu xêím
"Taâu àiïån" quen thuöåc vúái ngûúâi Haâ
Nöåi mêëy mûúi nùm vïì trûúác:
Em úi, em úã laåi nhaâ
Vûúân dêu em àöën, meå giaâ
em thûúng
Meå giaâ thúâi möåt nùæng hai sûúng
Chõ ài möåt bûúác trùm àûúâng
xoát xa
Nghïå sô treã Mai Tuyïët Hoa àaä coá
nhuyå hún nhiïìu trong "Giùng saáng
vûúân cheâ". Àùåc biïåt, vúái xêím "Chinh
bong" vaâ "Lúä bûúác sang ngang",
Thanh Ngoan nhû àaä nhêåp thêìn vaâo
xêím, buöìn nhûng khöng quaá luåy,
tûng tûãng maâ àau àúán, trong veo maâ
tuyïåt vúâi uêín khuác:
Nûúác trong xanh lú lûãng caái con
caá vaâng
Cêy ngö àöìng caânh biïëc caái con
chim phûúång hoaâng noá àêåu caânh
cao
Thûúng em phêån gaái hoa àaâo
Búãi tham àöìng baåc trùæng nïn em
phaãi vaâo caái chöën cûåc thên
Thanh Ngoan laâ möåt taâi nùng àa
daång. Chõ àaä laâ möåt àaâo lùèng xuêët
sùæc cuãa sên khêëu
cheâo, gêìn àêy chõ
rêët àûúåc mïën möå
trong nghïå thuêåt
Ca truâ úã CLB Sùæc
Viïåt, nhûng
dûúâng nhû
àïën haát
xêím,
gioång
h a á t
Thanh Ngoan múái àaåt àïën möåt sûå phöí biïën. Xem "Xêím Haâ Nöåi" trònh
chinh phuåc huyïìn hoùåc nhû thïë. Àoá diïîn vaâ nghe CD "Xêím Haâ Nöåi" ta
laâ sûå chinh phuåc cuãa möåt Haâ Thõ hiïíu vò sao nhûäng ngûúâi haát rong
Cêìu dên daä maâ ta tûâng àûúåc caãm nùm xûa àaä choån xêím laâm phûúng
nhêån qua CD "Xêím chúå" vaâi nùm tiïån kiïëm söëng, búãi quaã thêåt, khoá coá
trûúác àêy.
thïí loaåi êm nhaåc naâo dïî ài vaâo loâng
"Xêím Haâ Nöåi" giuáp chuáng ta
àöng àaão cöng chuáng nhû xêím...
hònh dung àêìy àuã hún vïì nghïå thuêåt
Trûúác àêy, ta thûúâng coi
xêím nhû noá àaä tûâng töìn taåi. Àêy laâ
Ca truâ laâ loaåi êm nhaåc cuãa
möåt loaåi kïí
caác tao nhên mùåc
khan (thïí
khaách, cuãa caác bêåc trñ
loaåi êm nhaåc
thûác, hoåc giaã, coân
trònh diïîn
xêím laâ êm nhaåc
trûúâng ca caác
cuãa nhûäng
dên töåc Têy
ngûúâi bònh
Nguyïn) cuãa
dên. Vïì Ca
vuâng chêu
truâ thò
thöí söng
khöng coân
Höìng rêët
gò phaãi baân
sinh àöång
caäi, nhûng
vaâ giaâu
n g h e
sûác truyïìn
" X ê í m
caãm, vúái
chúå" cuãa
caác laân àiïåu
coá thïí
trònh diïîn
thïí thú luåc
baát truyïìn
thöëng vaâ
NSÛT Xuên Hoaåch
caác biïën thïí. Coá thïí goåi àoá laâ möåt
kiïíu haát thú möåc maåc, àún giaãn maâ
NSÛT Haâ Thõ Cêìu vaâ bêy giúâ laâ
rêët tinh tïë, giaâu sûác chinh phuåc. Vïì
"Xêím Haâ Nöåi", coá thïí dïî daâng nhêån
mùåt êm nhaåc noá khöng chó coá 8 laân
thêëy haát xêím khöng hoaân toaân "bònh
àiïåu chñnh nhû xêím chúå, xêím xoan,
dên" nhû ta vêîn nghô, caã vïì êm nhaåc
huï tònh, ba baåc, phöìn huï, nûä oaán,
lêîn nöåi dung ca tûâ. Caái thïí loaåi êm
haát ai, thêåp ên maâ coân sûã
nhaåc thûúâng àûúåc trònh diïîn úã àêìu
duång taâi tònh caác laân àiïåu
àûúâng goác chúå, úã trïn taâu trïn xe búãi
dên ca khaác nhû tröëng
nhûäng ngûúâi haát rong khiïëm thõ naây
quên, coâ laã, sa maåc, haát
thêåt ra chûáa àûång nhiïìu tinh tuyá,
ru con, veâ vñ... trong quaá
nhiïìu bñ mêåt cuãa vùn hoåc vaâ êm nhaåc
trònh diïîn têëu àïí diïîn àaåt
bònh dên lêîn baác hoåc cuãa dên töåc.
moåi cung bêåc tònh caãm cuãa con
Nhaåc sô Thao Giang khùèng àõnh haát
ngûúâi. Caác nghïå sô xêím laâ
xêím laâ nghïå thuêåt cao cêëp, töi rêët
nhûäng nghïå sô rêët chuyïn
àöìng tònh. Nhûng coá leä nïn thïm, àoá
nghiïåp vaâ àa nùng, haát
laâ möåt nghïå thuêåt cao cêëp rêët bònh
hay, àaân gioãi. Daân nhaåc
dên, hoaân toaân bònh dên nhû truyïån
xêím khöng chó coá nhõ,
Kiïìu cuãa Nguyïîn Du, nhû thú cuãa
tröëng, phaách, thanh la
Nguyïîn Khuyïën, Nguyïîn Bñnh, cuãa
maâ coân coá bêìu, nguyïåt,
AÁ Nam Trêìn Tuêën Khaãi...
saáo vaâ caác nhaåc cuå goä khaác nhû
Búãi vêåy, thûúãng thûác vaâ khaám
tröëng cúm, moä, sïnh tiïìn, nghôa laâ
coá àêìy àuã caác nhaåc phaá nghïå thuêåt haát xêím seä laâ möåt
cuå truyïìn thöëng haånh phuác lúán cuãa têët caã chuáng ta.q
Nghïå sô treã Mai Tuyïët Hoa.
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
59
 DOÅC THEO àêËt nÛÚÁC
Giêëc mú lúán vïì
dên töåc Viïåt úã Bònh Dûúng
Khu vùn hoáa lõch sûã Àaåi Nam (thõ xaä Thuã Dêìu Möåt - Bònh Dûúng) khöng chó giûä kyã luåc
vúái quy mö àêìu tû lúán nhêët Viïåt Nam, maâ coân nhû nhûäng giêëc mú thêåt lúán vïì quaá khûá
vaâ tûúng lai dên töåc Viïåt...
Àêët Àïìn Huâng.
Öng Huyânh Phi Duäng.
60 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
Baân thúâ Töí quöëc.
BUÂI VÙN - HOAÂI BÙÆC
Cöng trònh thïë kyã
Ài trïn quöëc löå 13, vûúåt qua thõ xaä Thuã
Dêìu Möåt, ngûúâi ta thêëy nöíi lïn giûäa àöìng
bùçng möåt daäy nuái nùm ngoån. Hoãi dên thò ai
cuäng noái laâ Bònh Dûúng múái xêy lïn Nguä
Haânh Sún. Vaâo àïën núi múái thêëy úã àoá
khöng chó coá nuái, maâ caã möåt quêìn thïí vùn
hoáa lõch sûã àang àûúåc hònh thaânh.
Tûâ nùm 2001 àïën giúâ, àaä coá 3.000 cöng
nhên àang laâm viïåc trïn cöng trûúâng coá
diïån tñch haâng trùm hecta. Noái khöng ngoa
khi ai àoá coi Khu vùn hoaá lõch sûã Àaåi Nam
laâ "cöng trònh thïë kyã" cuãa Bònh Dûúng.
Chuã nhên cuãa cöng trònh cho biïët, àïën
cuöëi nùm 2007 seä xong giai àoaån 1 cöng
trònh naây. Ngaây 2/9 nùm 2005 àaä khai
trûúng àûúåc daäy Nguä Haânh Sún bùçng bï
töng cöët theáp daâi 250 meát, cao 65 meát, àûúåc
coi laâ daäy nuái nhên taåo lúán nhêët Viïåt Nam.
Moåc lïn tûâ trong loâng Nguä Haânh Sún laâ
ngöi thaáp 9 têìng coá tïn Baão Thaáp, möîi têìng
daânh riïng cho möåt núi thúâ phuång: thúâ Baác
Höì, thúâ caác liïåt sô vö danh trong suöët lõch sûã,
thúâ 18 àúâi vua Huâng, thúâ caác võ nûä tûúáng
cuãa dên töåc... Têìng thûá 8 thúâ caác Höåi àöìng
dên töåc àaä kïë tiïëp nhau laänh àaåo quöëc gia
tûâ thuúã dûång nûúác. Têìng thûá 9, möîi nùm chó
múã cûãa hai lêìn vaâo Quöëc khaánh vaâ àêìu
nùm, laâ núi àùåt baân thúâ Töí quöëc Viïåt Nam.
Phña Nam cuãa Nguä Haânh Sún, lûâng lûäng
möåt toaâ Àaåi Nam Quöëc Tûå vúái maái ngoái
cong vuát theo kiïën truác thúâi nhaâ Lyá, phuã hai
maâu xanh, vaâng hoâa nhêåp vúái àêët trúâi, dïî
laâm ngûúâi ta liïn tûúãng túái sûå mïnh möng
vaâ trûúâng töìn cuãa quöëc gia. Chñnh àiïån röång
5.000 m2 àùåt nhiïìu baân thúâ khaác nhau, úã
giûäa laâ baân thúâ Phêåt, vua Huâng vaâ Baác Höì.
Kïë bïn caånh laâ baân thúâ Baách gia trùm hoå àïí
thúâ chung cho trïn 300 doâng hoå cuãa Viïåt
Nam.
Ngûúâi chuã cuãa cöng trònh dûúâng nhû
thñch nhûäng sûå so saánh. Öng cho biïët àiïån
thúâ naây lúán hún àiïån Thaái Hoâa cuãa Trung
Quöëc. Quaãng trûúâng 18 hecta trûúác àiïån coá
thïí seä laâ quaãng trûúâng lúán nhêët thïë giúái,
röång gêëp àöi quaãng trûúâng Thiïn An Mön
cuãa Trung Quöëc. Àêy laâ núi seä diïîn ra caác
sûå kiïån lïî höåi, vùn hoaá lúán cuãa tónh Bònh
Dûúng...
Àïën khi hoaân thaânh giai àoaån 2 (dûå kiïën
vaâo nùm 2010), diïån tñch töíng thïí cuãa Khu
vùn hoaá lõch sûã Àaåi Nam seä laâ 450 hecta.
Caác haång muåc tiïëp theo seä laâ Võnh Haå Long
thu nhoã vúái diïån tñch mùåt biïín 18 hecta;
söng Cûãu Long thu nhoã; cuâng vúái sûå taái hiïån
caác kyâ quan thïë giúái nhû thaáp Eiffel, àiïån
Kremlin, Vaån lyá trûúâng thaânh, àïìn Angkor...

Nhûäng ûúác mú kyâ laå cuãa möåt
doanh nhên
Phaãi gùåp chuã cöng trònh, öng
Huyânh Phi Duäng, ngûúâi àaä tûâng laâ
doanh nhên nöíi tiïëng tûâ ngaây Bònh
Dûúng bùæt àêìu khúãi sùæc, thò múái caãm
thêëy sûå laå luâng trong tû duy cuãa möåt
con ngûúâi.
Nghô àïën àïìn thúâ ngûúâi ta thûúâng
nghô àïën têm linh. Nhûng úã àêy khöng
chó coá têm linh. ÚÃ àêy coá yïëu töë lay
àöång yá thûác thûåc cuãa con ngûúâi thûåc.
Khi àïën thùæp hûúng trûúác àiïån thúâ
cuãa Àaåi Nam Quöëc Tûå, möîi ngûúâi seä
àûúåc nhùæc nhúã vïì möåt cöåi nguöìn
chung, tûâ thúâi thaánh mêîu Êu Cú... Möîi
neán hûúng thùæp lïn seä khöng chó
daânh riïng cho möåt doâng hoå cuãa ai.
Neán hûúng àoá daânh chung cho caã
hún 300 doâng hoå àang coá chung möåt
caái tïn: dên töåc Viïåt Nam.
Hònh aãnh daãi non söng hònh chûä S
àûúåc lùåp ài lùåp laåi nhiïìu lêìn, taåc trïn
nhuä àaá, àùåt trïn Baão Thaáp, àûa lïn
chñnh àiïån cuãa Àaåi Nam Quöëc Tûå...
Öng Duäng noái: "Dên töåc mònh àaä
gian nan ngheâo khoá lùæm. Nhûng vúái
thiïn thúâi, àõa lúåi, nhên hoâa, sùæp túái
Viïåt Nam seä khöng phaãi ngûúâi nhêån
nûäa, chuáng ta seä laâ ngûúâi ài cho...".
Nïëu nhúá àïën con söë viïån trúå 3-4 tó
USD maâ haâng nùm caác nhaâ taâi trúå
quöëc tïë vêîn phaãi hoåp laåi àïí baân
chuyïån chu cêëp cho Viïåt Nam, thò laåi
caâng caãm nhêån caái niïìm tin cao xa
àïën xao loâng cuãa con ngûúâi naây.
"Bao àúâi nay, chuáng ta àaä bõ bao
keã aáp bûác. Nhûng möåt kyã nguyïn múái
àaä àïën. Tûâ nay khöng keã naâo coá thïí
ùn hiïëp dên mònh àûúåc nûäa...".
Coá thïí nghô laâ ngûúâi àaân öng naây
aão voång xa quaá. Nhûng trên troång biïët
bao, nhûäng ûúác mú àeåp cuãa möåt caá
nhên daânh cho dên töåc. Phaãi coá
nhûäng ngûúâi daám nghô nhû vêåy, tin
nhû vêåy, vaâ àöí hïët sûác lûåc tiïìn cuãa
vaâo cho niïìm tin êëy.
Nhòn lïn Baão Thaáp 9 têìng vaâ baân
thúâ Baách gia trùm hoå, chuáng töi chúåt
nhúá laåi cêu chuyïån ngaây xûa àaä
khöng xêy nöíi möåt Cûãu truâng àaâi vò
ngûúâi vúái ngûúâi khöng hiïíu nhau. Nay
vúái nhûäng cöng trònh vò hoâa húåp dên
töåc, möåt cûãu truâng àaâi hay hún thïë
nûäa chuáng ta cuäng coá quyïìn mú ûúác.
Taåo giaá trõ múái cho Bònh
Dûúng
Caái tïn Bònh Dûúng àaä nöíi tiïëng
qua caác chó tiïu phaát triïín kinh tïë, àêìu
tû, cöng nghiïåp hoáa. Nhûng Bònh
Dûúng àang muöën trúã thaânh núi höåi tuå
caác giaá trõ vùn hoaá, tinh thêìn àöåc àaáo.
Theo kïë hoaåch, àïën nùm 2010 taåi
khu Àaåi Nam seä coá Thaão cêìm viïn vúái
nhiïìu loaåi thuá hoang daä, coá khu vui
chúi vúái nhûäng troâ múái laå, hiïån àaåi
nhêët. Bònh Dûúng seä laâ àiïím lïî höåi lúán
vaâ seä thu huát khaách du lõch tûâ caác àõa
phûúng khaác àïën.
Tuy nhiïn, theo caách noái cuãa öng
Duäng thò haång muåc "Viïåt nam thu
nhoã" àûúåc daânh nhiïìu thúâi gian, têm
huyïët hún caã. Têët caã 64 tónh thaânh
cuãa caã nûúác, möîi tónh seä àûúåc daânh
riïng möåt khu vûåc àïí trûng baây lõch sûã
vaâ thaânh tûåu kinh tïë - vùn hoaá qua
möîi thúâi kyâ.
Tónh Bònh Dûúng cöng nghiïåp
hiïån coá hún 600 ngaân cöng nhên
nhêåp cû tûâ khùæp moåi miïìn àêët nûúác. Baão thaáp 9 têìng.
Con söë naây seä coân tùng lïn nûäa.
Nhûäng ngûúâi con xa xûá naây seä tòm
thêëy hònh aãnh quï hûúng cuãa mònh úã
àêy, seä caãm thêëy êëm loâng hún trïn
quï hûúng múái.
Baãn thên öng chuã cöng trònh cuäng
laâ möåt ngûúâi "nhêåp cû" göëc tûâ Bònh
Àõnh. Coá leä àêy cuäng laâ àùåc àiïím
hiïëm coá cuãa tónh: Bònh Dûúng giuáp
cho ngûúâi nhêåp cû thaânh àaåt, vaâ
ngûúâi nhêåp cû àang hïët loâng àoáng
goáp cho maãnh àêët quï hûúng múái.
Bùæt àêìu khu Àaåi Nam - cöng trònh
thïë kyã, ngûúâi ta àaä coá nhòn thêëy: yá chñ
cuãa ngûúâi dên núi àêy àang muöën
rùçng, phaãi laâm nhûäng àiïìu gò àoá àïí
ngûúâi ta khöng chó nhùæc túái Bònh Möåt goác Àaåi Nam Quöëc Tûå.
Dûúng laâ tónh àûáng àêìu caã nûúác vïì
töëc àöå phaát triïín kinh tïë, vïì cöng
nghiïåp hoáa...
Khi chuáng töi hoãi tiïìn úã àêu ra,
öng Huyânh Phi Duäng noái: "Kyâ thûåc töi
gom hïët tiïìn úã cöng ty gia àònh vaâ baån
beâ. Gom hïët, baán àûúåc caái gò thò baán.
Coá lêìn töi noái vúái vúå, nïëu thiïëu tiïìn, kïí
caã caái nhaâ àang úã cuäng phaãi baán àïí
laâm cho xong". Àïën nay, viïåc hiïån
thûåc hoáa ûúác mú àaä àaä "ngöën" cuãa gia
àònh öng caã nghòn tyã àöìng. Öng noái:
"Àïën nùm 2010, khi hoaân têët cöng
trònh, söë tiïìn àêìu tû seä lïn àïën
khoaãng 3.000 tyã àöìng, tûúng àûúng Khu nhaâ nûúác.
vúái 200 triïåu USD. Têët caã laâ "tûå nhaâ"
laâm. Àïí coá gaåch ngoái cho cöng trònh,
phaãi lêåp riïng möåt nhaâ maáy gaåch
ngoái. Àïí coá sùæt theáp cho cöng trònh,
phaãi lêåp riïng möåt nhaâ maáy cú khñ...".
Chùèng ai kyâ voång öng seä thu laåi
vöën tûâ cöng trònh naây. Baãn thên öng
cuäng vêåy. Àïìn vaâ thaáp khöng thu phñ
vaâ cuäng khöng quyïn cöng àûác. Thu
nhêåp tûâ khu giaãi trñ sau naây cuäng daânh
àïí giûä gòn tu böí núi thúâ phuång.
Con ngûúâi àaä laâ möåt "àaåi gia" tûâ
thúâi Bònh Dûúng bùæt àêìu sûå nghiïåp
cöng nghiïåp hoáa, àaä tûâng laâ àaåi biïíu
Quöëc höåi, laâ Chuã tõch Hiïåp höåi àêìu tû
tónh Bònh Dûúng. Àïën nay öng giao laåi
hïët cho vúå con, coân baãn thên mònh vïì Àaåi Nam Quöëc tûå nhòn tûâ trïn cao.
lui vïì "úã nuái".q
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
61
 DOÅC THEO àêËt nÛÚÁC
Khu kinh tïë Nhún Höåi - Qui Nhún
Tûâ "chòa khoaá"
àïën "kïët nöëi"
AÃNH TRONG BAÂI: ÀAÂO TIÏËN ÀAÅT
THANH THAÃO
"Chòa khoaá" úã àêu?
Anh Vuä Hoaâng Haâ, Chuã tõch tónh
Bònh Àõnh, chúåt thanh thoaát lïn,
nhanh nheån hùèn lïn trong möåt khöí
ngûúâi... khaá nùång kyá, khi trûúác mùæt
anh vaâ chuáng töi hiïån lïn "chiïëc cêìu
thïë kyã" - cêìu Nhún Höåi bùæc ngang
qua àêìm Thõ Naåi àang àûúåc thi cöng
vúái töëc àöå cao nhêët. Thûåc ra, coá thïí
goåi àêy laâ chiïëc cêìu bùæc qua biïín
àêìu tiïn úã Viïåt Nam, vaâ laâ chiïëc cêìu
bùæc qua biïín daâi nhêët Àöng Nam AÁ.
Lêu nay, chuáng töi vêîn thñch thuá vúái
caác "kyã luåc", kïí caã nhûäng kyã luåc kyâ
quùåc, vaâ töi laåi khöng thuöåc söë
nhûäng ngûúâi thñch thuá kiïíu àoá,
nhûng phaãi noái thûåc, nhòn cêy cêìu
Nhún Höåi àang hònh thaânh daáng voác
trûúác mùåt mònh, töi khöng tûå khoãi tûå
haâo. Àoá laâ cêy cêìu úã ngay Qui Nhún
naây, chûá khöng phaãi úã Singapore,
Höìng Köng hay Malaysia. Vaâ quan
troång hún, khi coá noá, lêåp tûác caái
thaânh phöë Quy Nhún núi töi àaä söëng
10 nùm, tûå giaãi thoaát cho mònh khoãi
"aách kiïìm keåp" cuãa nuái vaâ biïín. Rêët
nhiïìu nhaâ thú àaä ca ngúåi Quy Nhún
laâ thaânh phöë àûúåc bao boåc búãi nuái vaâ
62 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
Chiïëc cêìu daâi nhêët Àöng Nam AÁ bùæc qua biïín tûâ Qui Nhún sang Nhún Höåi.
biïín, àeåp nhû möåt lùéng hoa höìng
giûäa soáng vaâ àaá vaâ caâng bõ eáp búãi
soáng vaâ àaá thò... thú ca caâng bay lïn
(!). Nhûng mêëy ai àûúåc chñnh
"soáng" vaâ "àaá" êëy àaä ngùn caãn
khöng phaãi caánh chim huyïìn thoaåi
nïn khöng thïí tûå nhiïn... bay lïn.
Khöng thïí bay nhûng coá thïí ài, bùçng
gò? Coá leä khöng phaãi túái nhûäng nùm
àêìu thïë kyã 21, ngûúâi Qui Nhún,
ngûúâi Bònh Àõnh múái nghô àïën cêy
cêìu Nhún Höåi bùæc qua biïín àïí giaãi
thoaát cho Quy Nhún, nhûng tûâ yá
tûúãng àïën thûåc hiïån, tûâ nghô àïën laâm
quaã thêåt coân gian nan hún chuyïån
àêåp trûáng cuãa Christopher
Columbus nhiïìu. Anh Vuä Hoaâng Haâ
noái vúái töi, nïëu cûá ngöìi chúâ Chñnh
phuã cêëp vöën röìi múái triïín khai laâm
cêìu hay laâm khu kinh tïë Nhún Höåi
thò chûa biïët àïën bao giúâ múái coá. Vò
Chñnh phuã cuäng phaãi nhòn vaâo nùng
lûåc thûåc sûå cuãa Bònh Àõnh, khaã nùng
sûã duång vöën, khaã nùng giaãi ngên cuãa
Bònh Àõnh röìi múái quyïët. Vêåy àïí coá
chiïëc "chòa khoaá" àêìu tiïn laâ "tiïìn
àêu", Bònh Àõnh phaãi tûå mònh huy
àöång nöåi lûåc, huy àöång cöng sûác,
trêìn thên ra laâm trûúác àïí Chñnh phuã
"muåc súã thõ", mùæt thêëy tai nghe hùèn
hoi. Sau àoá khi Chñnh phuã thêëy dûå
aán naây khaã thi, kïë hoaåch kia coá cú súã
hiïån thûåc, noái laâ cêìu thò ñt nhêët cuäng
chön àûúåc... coåc, noái laâm àûúâng thò
con àûúâng duâ chûa àuã "thïnh
thang... 20 thûúác" cuäng khiïm
nhûúâng 12 thûúác nhûng laâ àûúâng
trïn àêët chûá khöng phaãi àûúâng trïn...
giêëy, chûâng àoá Chñnh phuã naâo coá
tiïëc vöën cho möåt àõa phûúng thuöåc
diïån "kinh tïë troång àiïím miïìn
Trung", laåi biïët caách laâm ùn nùng
àöång nhû Bònh Àõnh. Xem ra, àoá
khöng phaãi laâ chuyïån "cêìm àeân chaåy
trûúác ö tö" hay löëi laâm viïåc theo kiïíu
"tiïìn traåm hêåu têëu", maâ laâ caách laâm
cuãa nhûäng ngûúâi muöën quï hûúng
mònh thanh thoaát àoái ngheâo, tiïën lïn
cho bùçng chõ bùçng em.
Nùm qua, Bònh Àõnh lêìn àêìu tiïn
àaä àûúâng hoaâng gia nhêåp "Cêu laåc
böå nghòn tyã", möåt kïët quaã coá thïí coi
laâ phi thûúâng àöëi vúái möåt tónh miïìn
Trung khöng àûúåc "trúâi cêëp vöën"
cho giaâu coá. Nhû thïë, nghô cho cuâng,
moåi loaåi "chòa khoaá" àïìu coá thïí
trong têìm tay mònh, miïîn biïët tòm
cho ra, bùçng tû duy saáng taåo, bùçng sûå
nùng àöång vaâ chuã àöång. Möåt vuâng
àêët cuäng nhû möåt con ngûúâi, àïìu coá
söë phêån riïng, vaâ àïìu coá khaã nùng
thay àöíi àïí hûúáng túái nhûäng kïët quaã

tñch cûåc. Vúái möåt àiïìu kiïån: phaãi tòm
cho àûúåc "chòa khoáa" àïí thay àöíi, àïí
phaát triïín, àïí múã ra nhûäng caánh cûãa
chûa tûâng àûúåc múã.
Thoaát kiïìm toaã - kïët nöëi
vuâng
Àaánh thûác möåt vuâng àêët nguã
quïn trong àoái ngheâo tûâ bao àúâi nay
nhû khu kinh tïë Nhún Höåi vúái diïån
tñch 12.000 ha àaä laâ möåt viïåc lúán,
nhûng "giaãi phoáng" cho Qui Nhún,
Nhún, Bònh Àõnh seä kïët nöëi thùèng
vúái Têy Nguyïn, vúái Laâo vaâ
Campuchia vúái vuâng Àöng Thaái
Lan qua àûúâng 19 vaâ 19B. Caã tiïíu
vuâng Mekong trúã thaânh "baån haâng"
cuãa khu kinh tïë Nhún Höåi. ÚÃ phña
Àöng, con àûúâng kinh tïë vaâ du lõch
tûâ Nhún Höåi seä quanh quanh giûäa
nhûäng vuâng non xanh nûúác biïëc ven
biïín Phuâ Caát, Phuâ Myä chaåy ra túái
Tam Quan, túái têån chên àeâo Bònh Àï
àïí àoán chúâ àoaån àûúâng phña Bùæc tûâ
Dung Quêët (Quaãng Ngaäi) chaåy ra Sa
Huyânh. Àaä dêìn dêìn hiïån lïn con
thaânh phöë biïín coá tiïìm nùng phaát
triïín rêët lúán nhûng lêu nay bõ boá roå
giûäa nuái vaâ biïín khöng múã ra àûúåc,
múái laâ chuyïån "lêëp biïín vaá trúâi"
àaáng kinh ngaåc. Chó möåt cêy cêìu
vûúåt àêìm Thõ Naåi, lêåp tûác Qui Nhún
thanh thaãn bûúác vïì hûúáng Àöng, vïì
phña biïín, vaâ khöng coân thïë bõ cö lêåp
nûäa. Vaâ Nhún Höåi, Nhún Lyá,
Phûúng Mai cuäng thoaát thïë bõ cö Thi cöng cêìu baão àaãm àuáng tiïën àöå
lêåp. Kïët nöëi ngay àûúåc vúái Qui
Nhún úã möåt hûúáng gêìn nhêët, thuêån àûúâng du lõch ven biïín miïìn Trung
lúåi nhêët. Qui Nhún thaânh "hêåu cûá" àeåp nhêët Viïåt Nam chaåy qua têët caã
cho khu kinh tïë caác tónh miïìn Trung. Vaâ rêët nhiïìu
Nhún Höåi, khu con àûúâng xûúng caá kïët nöëi miïìn
kinh tïë coá möåt Àöng vúái miïìn Têy, àûúâng Höì Chñ
thaânh phöë àûáng Minh phña Têy vúái àûúâng ven biïín
sau lûng vúái phña Àöng. Nhûäng liïn kïët kinh tïë
khoaãng caách gêìn vuâng, du lõch vuâng seä hònh thaânh tûâ
nhêët so vúái têët caã nhûäng con àûúâng êëy. Vaâ cú höåi àïí
caác khu kinh tïë úã trúã nïn giaâu coá khöng coân boá heåp úã
miïìn Trung hiïån möåt vaâi troång àiïím kinh tïë vaâ múã
taåi. Caã möåt tuyïën röång túái rêët nhiïìu vuâng àêët vöën
cêìu àûúâng Qui quanh nùm cùçn cöîi cuãa Bònh Àõnh,
Nhún - Nhún Höåi Quaãng Ngaäi, cuãa miïìn Trung 12.000
daâi hún 7km vúái ha àêët khu kinh tïë Nhún Höåi so vúái
töíng mûác kinh phñ diïån tñch möåt söë khu kinh tïë khaác úã
àêìu tû 530 tó vúái miïìn Trung laâ khöng lúán, nhûäng vïì
thúâi haån thi cöng 4 àiïìu kiïån àõa lyá, àiïìu kiïån giao
nùm (seä khaánh thöng vaâ khaã nùng liïn kïët, thò khu
thaânh thaáng kinh tïë Nhún Höåi àuáng laâ "àùæc
6/2006 - truâng vúái phong thuãy" vaâ "àùæc nhên têm".
thúâi gian World Àún giaãn vò khi xêy dûång khu kinh
Cup taåi Àûác) seä tïë úã àêy, ngûúâi dên khöng bõ "luâa"
laâm nïn sûå thay ài, bõ bêåt göëc, maâ hoå àûúåc taái àõnh
àöíi kyâ diïåu khöng cû ngay trong khu kinh tïë àïí coá thïí
chó riïng cho trûåc tiïëp tham gia laâm ùn, àûúåc
Nhún Höåi hay Qui hûúãng lúåi vaâ chñnh khu kinh tïë trïn
Nhún. Tûâ Qui àêët àai mònh.q
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
63
 NHÕP CÊÌU Beâ Baån

Lïî höåi Dano

Di saãn vùn hoaá thïë giúái
ÚÃ Haân Quöëc, truyïìn thöëng vui
chúi sau vuå thu hoaåch muâa thu
vaâ àoán chaâo nùm múái trong
khöng khñ vui veã, phêën chêën
àûúåc keáo daâi àïën caác thúâi vua vaâ
caác triïìu àaåi sau. Do nhõp söëng
têët bêåt cuãa cuöåc söëng hiïån àaåi,
Haân Quöëc ngaây nay àaä mêët ài rêët
nhiïìu nhûäng ngaây lïî truyïìn
thöëng. Múái àêy Lïî höåi Dano, möåt
lïî höåi truyïìn thöëng coá lõch sûã hún
1.000 nùm cuãa vuâng Gangneung,
tónh Gangwon (Haân Quöëc) àûúåc
UNESCO cöng nhêån laâ kiïåt taác
múái cuãa thïë giúái - di saãn vùn hoáa
phi vêåt thïí àûúåc truyïìn khêíu.

Rûúác quaåt
trong Lïî
Hònh nöåm - biïíu tûúång cuãa Lïî höåi Dano.

THIÏN AN Möåt trong nhûäng yïëu töë quan troång àaánh àu, lïî göåi àêìu vaâ lïî rûúác quaåt
(theo The Danojfestival) khiïën Lïî höåi Dano trúã nïn nöíi tiïëng mang möåt neát àùåc trûng tiïu biïíu
laâ àûúåc biïíu diïîn trûåc tiïëp trïn sên nhêët cuãa Lïî höåi Dano. Taåi möåt khu
ano hay coân goåi laâ ngaây thûá khêëu taåi caác khu chúå àöng ngûúâi. àêët lúán, phuå nûä trong trang phuåc

D 5 trong thaáng thûá 5 Êm lõch,

laâ möåt trong ba lïî höåi lúán
nhêët cuãa Haân Quöëc, cuâng vúái Tïët
Nguyïn àaán, Lïî höåi Chuseok, vaâ
Trung thu. Lïî höåi cöí nhêët naây
thûúâng diïîn ra vaâo thúâi àiïím bùæt àêìu
cuãa muâa heâ vaâ laâ ngaây cêìu nguyïån
cho mûa thuêån gioá hoâa, cho muâa
maâng böåi thu àöëi vúái ngûúâi nöng
dên vaâ caác ngû dên laâng chaâi. Theo
truyïìn thöëng ngûúâi dên nghó viïåc
àöìng aáng àïí tham gia höåi heâ, tùång
nhau nhûäng nöng phêím, nhûäng moán
ùn cöí truyïìn coi nhû nhû möåt àiïìm
may mùæn cho möåt nùm múái töët laânh.
Taåi àêy, ngûúâi ta mua vaâ baán caác
àùåc saãn trong vuâng, caác àöì thuã cöng
myä nghïå vaâ caác àaåo cuå truyïìn thöëng
vúái tïn goåi laâ "ssirum", kïët húåp vúái
cuöåc thi àêëu vêåt, mang phong caách
Haân Quöëc trúã thaânh möåt trong
nhûäng hoaåt àöång àùåc trûng gùæn liïìn
vúái Lïî höåi Dano.
Taåi nhûäng cuöåc thi àêëu vêåt,
nhûäng tay vêåt àïën tûâ moåi miïìn trïn
àêët nûúác Haân Quöëc tham gia cuöåc
thi, tay vêåt naâo thùæng cuöåc, seä àûúåc
nhêån möåt con trêu àûåc, àêy laâ giaãi
cao nhêët, danh giaá nhêët trong möåt xaä
höåi thuêìn nöng. Bïn caånh àoá troâ
truyïìn thöëng àu qua àu laåi dûúái sûå
giaám saát cuãa caác cö gaái trong laâng, ai
àu àûúåc lïn võ trñ cao nhêët seä thùæng
cuöåc, nhêån àûúåc phêìn thûúãng laâ
chiïëc nhêîn vaâng.
Dûúái xaä höåi Nho giaáo vúái nhûäng
luêåt àõnh haâ khùæc úã thúâi vua Joseon
Dynasty (1392 - 1910), Dano laåi
chñnh laâ ngaây giaãi phoáng phuå nûä
trong cöång àöìng, khi nhûäng ngûúâi
phuå nûä xûa thûúâng bõ nhöët trong böën
bûác tûúâng vúái cöng viïåc bïëp nuác, lau
doån nhaâ cûãa, chùm soác chöìng con thò
vaâo nhûäng ngaây naây hoå àûúåc pheáp ra
ngoaâi, àïën vûúân hoa, nhûäng núi

64 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

Göåi àêìu bùçng nûúác laá irñt.
cöng cöång trong laâng. Vua Joseon
àaä cho gêëp nhûäng chiïëc quaåt theo
tûâng chuã àïì trong Lïî höåi Dano nhû
möåt moán quaâ thûúång àïë ban tùång àïí
thöíi ài caái noáng bûác oi aã cuãa muâa heâ.
Möåt vaâi núi khaác trïn Jeonju coá
nhûäng nghi lïî daânh cho vua Gyeon
Hweon cuãa Hu (latter) Baekje.
Theo quan niïåm cuãa ngûúâi Haân
Quöëc, ngûúâi phuå nûä muöën laâm àeåp
thïm maái toác àen huyïìn cuãa mònh
thò cêìn phaãi göåi àêìu bùçng loaåi nûúác
laá irñt, möåt loaåi laá thúm. Caác cö gaái
xïëp thaânh haâng daâi, xoäa maái toác cuãa
mònh trong thau nûúác thúm, àïí cho
hûúng thúm toaã vaâo trong toác. Sau
àoá tûâng nhoám ngûúâi têåp trung laåi àïí
thûúãng thûác "strichi ddeok", möåt
loaåi baánh nïëp truyïìn thöëng àûúåc laâm
bùçng rêët nhiïìu loaåi thaão möåc.
Traãi qua thúâi gian, Lïî höåi Dano
ngaây caâng àûúåc phaát triïín vaâ kïët húåp
thaânh nhûäng lïî höåi riïng biïåt úã möîi
vuâng. Mùåc duâ cho àïën nay, yá nghôa
ban àêìu cuãa ngaây naây àaä bõ laäng
quïn nhûng Lïî höåi Dano vêîn àûúåc
töí chûác úã nhiïìu núi trïn caã nûúác, tuy
nhiïn trong têm thûác cuãa ngûúâi dên
Haân Quöëc, Gangneung, tónh
Gangwon vêîn laâ núi nöíi tiïëng nhêët,
töí chûác trïn qui mö lúán nhêët trong
thúâi gian khoaãng möåt thaáng tûâ ngaây
5/4 Êm lõch. Àùåc biïåt coá maân biïíu
diïîn muáa mùåt naå Gwanno trong àoá
ngûúâi nö lïå nam laâ ngûúâi laâm cöng
cho chñnh quyïìn, àêy laâ möåt loaåi
hònh kõch cêm truyïìn thöëng duy nhêët
úã Haân Quöëc mang àêåm tñnh traâo
phuáng vaâ haâi.
Möåt troâ chúi khaác trong Lïî höåi
Lïî höåi Dano Gangneung thïí hiïån
nhiïìu loaåi hònh vùn hoáa dên gian
truyïìn thöëng riïng biïåt cuãa
Gangneung, núi thïí hiïån quan àiïím
vaâ triïët lyá truyïìn thöëng cuãa ngûúâi
dên Haân Quöëc àöëi vúái thïë giúái.
Trong lïî höåi, hoaåt àöång maâ ngûúâi
dên töí chûác taå ún vò muâa maâng àûúåc
goåi laâ "Mucheon". Àïën nay, hònh
thûác lïî höåi naây coá sûå pha tröån giûäa
àaåo Khöíng, àaåo Phêåt, phaáp sû vêîn
diïîn ra vúái caác hònh thûác tïë lïî àa
daång caác troâ chúi vúái caác hònh thaái
khaác nhau.
Ngaây diïîn ra Lïî höåi chñnh thûác
cuãa Gangneung Danoje, do höåi àöìng
nhûäng võ chûác sùæc chó àõnh, cuãa
trung têm baão töìn vùn hoáa phi vêåt
thïí Haân Quöëc, tûâ ngaây 19 - 13/1.Tuy
nhiïn, Lïî höåi thûúâng bùæt àêìu chñnh
thûác vaâo ngaây 12/5 vúái cöng viïåc
laâm "rûúåu thaánh" àïí sûã duång trong
suöët thúâi gian diïîn ra lïî höåi. Caác
hoaåt àöång cuãa lïî höåi hïët sûác phong
phuá bao göìm caác nghi lïî: tïë thêìn nuái,
nêëu rûúåu "thêìn", tïë phaáp sû vaâ caác
loaåi hònh kõch biïíu diïîn truyïìn thöëng
khaác nhû muáa mùåt naå... cuâng vúái sûå
tham gia cuãa nhûäng nhoám biïíu diïîn
danh tiïëng nhû "Songpa
Sandaenori", nhoám “Nhaãy mùåt naå
Bongsan", nhoám “Muáa sû tûã
Bukcheong " vaâ nhoám "Namsadang
Noris" nhûäng àoaân àïën tûâ Indonesia.
Lïî höåi dên gian truyïìn thöëng naây
coân goåi laâ Dongye xuêët phaát tûâ sinh
hoaåt cuãa caác böå laåc xûa núi àêy.
Möåt Lïî höåi Dano nöíi tiïëng khaác
cuäng àûúåc diïîn ra úã Beopseongpo,
Yeonggwang - gun, tónh South
Jeolla tûâ 9 - 11/4, bùæt àêìu vúái cuöåc
thi êm nhaåc Haân Quöëc, nhûäng moán
quaâ tùång theo nghi lïî baây toã sûå linh
thiïng cuãa nuái rûâng, cuãa vua röìng,
nhûäng cuöåc trònh diïîn àeân löìng keáo
daâi cêìu nguyïån nhûäng àiïìu an laânh
cho nhûäng ngûúâi dên trong laâng,
möåt vuå muâa böåi thu vaâ viïåc àaánh bùæt
öín thoãa àöëi vúái ngû dên.
Beopseongpo coân nöíi tiïëng vúái nghi
lïî "Yeonggwang gulbi" hay möåt con
quaå vaâng khö, cuäng àûúåc trûng baây
trong lïî höåi caá trong suöët thúâi gian
diïîn ra Lïî höåi Dano. Nùm nay,
Trung têm quöëc gia nghïå thuêåt biïíu
diïîn truyïìn thöëng Haân Quöëc úã miïìn
Nam Seoul seä töí chûác buöíi diïîn êm
nhaåc"Gukjung Daehoe" vaâo ngaây
11/6 vaâ diïîn laåi vaâo Lïî höåi truyïìn
thöëng Dano úã bïn ngoaâi
Byeolmajiteo vaâo luác 7 giúâ saáng. Vaâ
1.000 khaách àêìu tiïn seä àûúåc tham
dûå vaâo lïî höåi quaåt truyïìn thöëng
Dano.
Lïî höåi Dano àaä trúã thaânh Di saãn
vùn hoáa phi vêåt thïí thûá ba cuãa Haân
Quöëc àûúåc UNESCO cöng nhêån laâ
di saãn vùn hoáa thïë giúái, sau
"Jongmyo Jeryeak", loaåi nhaåc nghi
lïî àûúåc biïíu diïîn trong caác cung
àònh thúâi caác vua Triïìu àaåi Joseon
vaâ cho caác thaânh viïn trong hoaâng
gia (àûúåc cöng nhêån vaâo nhûäng nùm
2001) vaâ Pansori, möåt loaåi kõch haát
do möåt ngûúâi trònh diïîn (àûúåc cöng
nhêån vaâo nhûäng nùm 2003).q
VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM
65
70 VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
71
 DOANH NGHIÏÅP vùn HiïËn

72 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
73
 NHÕP CÊÌU Beâ Baån

74 VÙN HIÏËN VIÏÅT NAM

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM
75