You are on page 1of 9

8/10/2015

RCArtculosRevistasliterariasyculturalesargentinasdelos80

Revistasliterariasyculturalesargentinasdelos80
porRoxanaPatio
nsulan715716,Julio/Agosto2006
Siellibrosiguesiendoelfrutodeladecantacindeunprocesointelectualycreativocuyamorosidadaunlosms
cercanosalmercadonoseatrevenadesafiarensusextremos,larevistaporelcontrarioensuimplcita
concienciadefugacidad,nosacercamsalabsquedadelasimpulsosdeuncambiocultural,desunervioporun
futuroatodaslucesinminenteyporunpresentequedejadeserloporimperiodeunaescrituraquesentenciasu
agotamiento.Nohaymododeindagarunimaginarioculturalmodernosinrecurriraesas"antenas"delonuevo.Y,
paradjicamente,loquedenunciaesapulsinalfuturoes,almismotiempo,loqueevidenciacuandonosetoca
eficazmenteelairedelostiempossuirreductiblevetustez,sucondenaalinmediatoolvido.
Hijasdelamodernidadydelaconstitucindelaesferapblicamstemprana,lasrevistasacompaaronlas
formacionesintelectualesyartsticasprovenientesdelasfranjasmsinnovadorasdeloscamposculturalesen
plenoprocesodeautonomizacin.Fueron,enmuchoscasos,elrganodeesadeclaracindeindependenciadelas
otrasesferas.Intelectualesyrevistassonunadupladepresenciarevulsivaenelimaginariodelamodernidad.Lo
pblicoes,porexcelencia,ellugardedesplieguedesusintervenciones.Enelimaginariomoderno,elintelectuales
unafiguraqueconstruye,comolorequiereEdwardSaid,representacionesarticuladasdeunasociedadyuna
cultura.Elvastoentramadosimblicodelqueesthechounimaginariomodernoincluyeensusistemade
identidadesyfuncionesaqulladestinadaaquelosintelectualescondensenlasrepresentacionesdeideas,valoresy
experienciasquedenlasclavesparainterpretarunapoca.Lasrevistas,creo,hansidoelescenarioprivilegiadode
esas"mquinasdeinterpretar".
"Lahistoriadelaliteraturamoderna,diceOctavioPaz,enEuropayenAmrica,seconfundemuchasvecesconla
delasrevistasliterarias."Podramosiranmsallydecir:esposiblehacerunahistoriadelaliteraturamoderna
siguiendolostrazadosradialesdelasrevistas,omsprecisamente,ningunahistoriaculturaloliterariapodra
prescindirariesgodecortarunriqusimotejidodereligacionesdelrecorridoporese"entrelugar",esa
multiplicidaddefragmentosqueesmsquelasumadetodosellosycuyariquezahabilitaunalecturacomplejade
unasensibilidadsocialyculturaldeunapoca.
Losintelectualesmodernos,particularmenteloscomprendidosentrelosdosltimosfinesdesiglo,sedesplazanal
periodismodesdequesufuncincambiaenelsigloXIXperomantienendesuantiguaidentidadlaclavepoltica
desuintervencin.Sonlos"legisladores"deunordenquehancontribuidoaconformar,comosostieneZigmund
Bauman.Deallquelagranmayoradelasrevistasculturalesoliterarias,aunlasmsesteticistas,contenganuna
"poltica"quelasmantieneestrechamentevinculadasalaesferapblica,asustensionesyredefiniciones.Lo
pbliconodejadeserelespaciodealineamientooconflicto,auncuandoeldebatedelquesetratesecircunscriba
aunatcnicaliterariaoalapredominanciadeungnero.
Desdeesteenfoqueresultaposibleentenderentodasupotencialidadelroldelasrevistasculturalesyliterarias
argentinasdeloscrucialesaosochenta.Crucialesparalavidapoltica,socialyculturalquerequiridesus
intelectualesunfuertereajustedesusroleseidentidadesconstatableenlasrevistasdelperiodo.Aprincipiosde
estadcadacomienzanaperfilarseenArgentinalascondicionesparaunaaperturademocrtica,lasprimerasdesde
eliniciodeladictaduramilitarenmarzode1976.En1981,cuandoseproduceelprimerrecambiopresidencialdel
Gral.VidelaalGral.Viola,seabraunprocesodeestrechaaperturapolticaquehacapercibirunlargocamino
hacialarestauracindemocrtica.Peroloslentostiemposenlosqueelrgimenhabaplanteadolospasosdela
transicinseaceleraronyliteralmentecolapsaronconladerrotadelaGuerradeMalvinascontraInglaterra,en
juniode1982.
Enesafechaseabreloqueseconocecomoelprocesodetransicin.Extradadelcampopoltico,esta
denominacinquedefinilasinstanciasdeltraspasodelgobiernodelrgimendictatorialalrgimendemocrticoa

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20class%3D%22row%22%20style%3D%22boxsizing%3A%20borderbox%3B%20marginright%3A%2015px%3B%20

1/9

8/10/2015

RCArtculosRevistasliterariasyculturalesargentinasdelos80

partirdediciembrede1983,tambinabarcelprocesodentrodelmismogobiernodemocrtico.Ladebilidaddela
nuevainstitucionalidadpolticahizoque,hastamuyavanzadaladcada,nosepensaraenunademocracia
medianamenteconsolidada.Peronosetrataslodeuncampopolticoentransicin.Elentramadosocialcompleto
debepasarporesosaosporunprocesodetransformacindeunafuertematrizautoritariacuyoorigennodatade
laltimadictaduramilitarsinoqueseremonta,almenos,allargoperiododeinestabilidadinstitucionalyrupturas
delordendemocrticoinauguradoenelsigloXXporelgolpedeestadode1930.Lademocratizacinabreuna
instanciadecambioenlasociedadhaciaunanuevaculturapolticaquedebe,almismotiempo,reconstruiruna
esferapblicaobturadaporaosdecensurayrepresinylucharporlaeliminacindelospatronesautoritarios
internalizadosenlosmicrocontextosdelavidacotidiana.
Enelcampocultural,alapardelaeuforiaporlademocraciarecuperada,seinstalarcasiexcluyentementela
necesidaddedebatirlasrelacionesentreculturaypolticaapartirdeloqueyasedenominabala"cuestin
democrtica".Enelmarcogeneraldelacrisisdelmarxismoqueeclosionaen1989conlacadadelmurodeBerln
yen1991conladelaUninSovitica,losintelectualesdelasdiversasfraccionesdelperonismoydelaizquierda
intelectualargentinaenfrentaronunatransicindoble:enelmomentodereestructuracinycrticadesus
identidadespolticoideolgicasdebenasimismo,yporlomismo,pensarlosnuevosmodosderelacinentre
culturaypoltica.
Luegodeunalargahegemonadelaculturapolticadeizquierdaenelcampoculturalquearrancaamediadosde
loscincuentayseprolongahastaprincipiosdelosochenta,seproduceunaseriedecuestionamientosasus
contenidosqueprovienendesdeelmismosectordelaizquierda.Elnuevoescenariodelatransicinnoesyaun
espacioconstruidodesdeelautoritarismopero,almismotiempo,tampocoesunespaciofrentealcuallosartistasy
escritoresqueprovenandelperonismoylaizquierdapudieranseguirdesplegando,sinunaautocrticaprevia,el
mismofundamentorevolucionarioquehabalegitimadolasprcticasculturalesdurantelossesentaylossetenta.
Enefecto,larecolocacindelosintelectualesyescritoresrespectodeunanuevaculturapolticademocratizante
serunodelosprincipalesejesdelcambiocultural,sibiennoenelmismomomento:dealllaspolmicas,deall
tambinlostensionadosdesplazamientos.Lareestructuracinparcialototaldesustradicionesideolgicopolticas
generaconsecuentementeunacrisisenlosparadigmasestticoculturalespredominantesenelcampoyuna
redefinicindelastradicionesculturales,desusrelacionesconlapoltica,dellugarydelafuncindelintelectualy
elartista.Laliteraturaespartedeesteprocesogeneral,ytalvezunodesusescenariosmsprivilegiados.
Elperiodismoculturalofreceunainmejorableposibilidaddevisualizarese"lugar"(ideolgico,esttico)que
ocuparonlosescritoresargentinosenelmomentomismoderedefinicindesuscoordenadasliterarias.Estose
entroncaconunaricatradicindelaculturaargentinaqueexpusosusprincipalesncleosdedebateenrevistasy
suplementosliterarios,deMartnFierro(19241927)aSur(19311979),deContorno(19571959)aPuntode
Vista(1978contina)delsuplementoliterariodeLaNacin,baluartedelaculturaliberalyClarn,representante
delnacionalismoculturalmoderado,noperonista,hastaeldeLaOpinin,enlosaossetenta,emblemtico
representantedelacultura"nacionalypopular"yeldePgina12,enlosochentaynoventa,vocerodel
progresismoculturaldelaposdictadura.
Laculturaargentina:espaciosytiemposfracturados
Lapremisaprincipalquelacrticatieneencuentacuandosehabladelaproduccinliterariaeintelectualdurantela
dictaduraesquesetratadeuncampofracturadoentreaquellosescritoresexiliadosylosquepermanecieronenel
pas.Porrazonesinherentesaestadivisin,losdebatesylasestrategiasparadesplegarlosencadaunodeestos
mbitosnofueronigualesnitampocosincronizados.Lasdiscusionesqueenlaizquierdacomienzanenelexilioa
finesdelossetenta,seinstalanenArgentinaapartirdeunpequeogruporecincomenzadalatransicinyse
expandendurantelademocratizacin,entre1984y1987.Porsuparte,sibienalgunosintelectualesaisladosyno
"orgnicos"reflexionabansobreeltema,enelperonismoesteprocesopermaneceparalizadoenlostrminosen
quelosdejalasconsignasdel'73(aodeiniciodeltercergobiernodePernquecaeconelgolpedelestadode

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20class%3D%22row%22%20style%3D%22boxsizing%3A%20borderbox%3B%20marginright%3A%2015px%3B%20

2/9

8/10/2015

RCArtculosRevistasliterariasyculturalesargentinasdelos80

1976):elpopulismoyelnacionalismocultural.Nohayrevisinenlamatrizculturaldelperonismohastasuderrota
electoralen1983,cuandoungrupodepolticoseintelectualesinicialoqueseconocecomola"renovacin
peronista".Estasdossonlaszonasdelcampoculturaldemayoractividadenlosdebatesypropuestasdelaprimera
etapadeladcada.Ladensidaddisminuyeenotrosgruposmsvinculadosalasvanguardiasestticasytiene
registrosdesuperficieenlazonavinculadaalatradicinliberal.
Envirtuddeestadivisinpodramosidentificar,enelmbitodelasrevistaspublicadasenArgentina,unconjunto
depublicacionesquepodramossumariamentellamarde"resistencia"odisidenciaaladictadura.Lasvinculaesta
comnposturafrentealcontextodecensurayopresincultural:PuntodeVista,NovaArte(1978
1980),Ulises(1978),Brecha(s/f),Crear(19801984),ElOrnitorrinco(19771987)larevistaquecompletala
zagadepublicacionesdirigidasdesdelaestticadelcompromisoporelescritorAbelardoCastillo,ydosrevistas
depoesa:XulyUltimoReino.Muchasdeestaspublicacionescumplieronconsuroldegenerarunentramado
alternativodelaculturacensuradaporelrgimen,peronosobrevivieronaestegesto.Concebidascomorevistasde
resistencianoconsiguieronarticularpropuestassuperadorasdeesainstanciacuandoseabrielproceso
democrtico.
Uncasosemejante,conmaticespropios,ocurreconunarevistaculturaldelexiliomexicano.Controversia(1979
1981),fuelarevistaqueagrupaunimportantesectordelaizquierdaintelectualdelossesentaylossetentaque
habadejadosushuellasenemblemticasrevistascomoPasadoyPresente(Crdoba,19631965)yLos
Libros(19691976).Paraestosescritoresypensadores(JosAric,NicolsCasullo,HctorSchmucler,Oscar
Tern,JorgeTula,JuanCarlosPortantiero,SergioBuffano,RubnCaletti,entrelosprincipales)queprovenan
tantodelmarxismogramscianoydelmarxismoleninismo,comodelperonismodeizquierda,lareconsideracin
crticadesustradicionesdepensamientopolticoesunacondicinindispensableparapensarunanuevaagenda
cultural.Elreconocimientodelfracaso(loquesellam"pensarladerrota")seconvierteenelpuntodepartidapara
todareflexinfuturasobreunproyectopolticoycultural.Noessteundatomenor:setratadeintelectualesque
habanmarcadoelrumbodelasorientacionesculturalesdelaArgentinahastaelmomentoprevioalgolpeyque
tendrnunadecisivaactuacinenelperiodoalfonsinista.Los14nmerosdelarevistaestndestinadosaesta
revisincrtica:lacrisisdelmarxismo,elanlisisdelaizquierdaargentinaylatinoamericana,laproblemticadel
peronismo,laredefinicindelintelectualfrentealademocracia,laliteraturaylaproduccindesdeelexilio.Junto
aestostpicosestincluidoelanlisisdelaliteratura.Larevistadedicaundossieraltema"Exilioyliteratura"(N
1112,1981),recogiendolaspolmicasqueseestabanentablandoenelpasyenelexteriorentreescritoresy
crticosliterarios.Planteosacercadelroldelosescritoresquepermanecieronenelpas,cuestionamientos
desde/hacialosquesefueron,disidenciassobrelacomposicindelcorpusdeobrasaconsiderarcomolaliteratura
argentinadelperiodo,etc.,sonlosmscomunesaestaspolmicasque,tenuesysolapadasduranteladictadura,
eclosionaroneneliniciodelatransicin[1].Controversiadejdepublicarseen1981porquenopudieron
conciliarselaslneasinternasdelarevista:peronistasysocialistas,comenzadalatransicin,comenzarontambina
alinearseenladosopuestos.Enlosdosmbitosdeestecampofracturado,lostpicosquehabanayudadoa
sobrellevarladictaduranoconseguanarticularpasajeshaciaunanuevaetapadereconstruccincultural.
Hubo,sinembargo,valiososyvariadosespacios"depasaje".Essabidoqueenperiodosdeobturacindela
opininpblica,laculturaseentremezclapordiscursosnoautorizadoscomotal.Dosejemplosdentrodel
periodismomasivo:larevistaHumor,nacidaen1978,fueunapublicacindesdedondeseconstruyundiscurso
culturaldisidenteque,cruzadoconlastirayelregistrohumorstico,pastoleradoporelrgimenylarevista
ElPorteo(19821993)queaprovechlaliberalizacinproducidadurantelaguerradeMalvinasparalanzarun
discursoopositorqueluegoelgobiernonoconsiguihacerretroceder.Dentrodelmbitoespecficamente
cultural,ElPorteocubrelallegadadelosescritoresexiliados,lagestacindelosmovimientosdeDD.HH.yotros
movimientosartsticosqueimpulsanlaaperturademocrtica.Ambasrevistaslograrontraspasarlatransiciny
fueronaltamenterepresentativasdeesteperiodo.Lasnuevaspropuestasculturalesyliterariashallaronensus
nmerosespaciosdeinsercinquelasconectabaconelgranpblico.

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20class%3D%22row%22%20style%3D%22boxsizing%3A%20borderbox%3B%20marginright%3A%2015px%3B%20

3/9

8/10/2015

RCArtculosRevistasliterariasyculturalesargentinasdelos80

Enelcircuitomsrestringidoalcampointelectualyespecficamenteliterario,laconduccindelosprincipales
debatesylasreformasmsimportantesalatradicinliterariaargentinarecaeenlarevistaPuntodeVista.Iniciada
en1978comointentodecontinuacindelarevistaLosLibros,censuradaen1976,elncleoincialdelarevista
compuestoporBeatrizSarlo,CarlosAltamirano,RicardoPiglia,MaraTeresaGramuglioyHugoVezzettise
revelarrecinenelnmero12,dejuliooctubrede1981,cuandoladistensindelrgimenpermiteelabandono
delospseudnimos,laconstitucindeunConsejodeDireccinyelpasodelaconduccindelarevistadeun
desconocidoJorgeSevillaaunacadavezmsreconocidaintelectualdelcampo:BeatrizSarlo.PuntodeVistaesla
nicarevistaqueatraviesatodoelperiodoqueestudiamosprosiguehastahoyyeslaqueconmayorcoherencia
consiguiavanzardelaposicinderevistaderesistenciahacialosdesafosdeserunespaciodedebatedela
culturadelademocratizacin.Estosedebeengranpartealhechodequelarevistano"tematiz"ladisidenciasu
intervencinapuntabamsbienaponerencirculacinotrosdiscursosdesdelacrticaculturalylateoraliteraria
hastalareflexinsociolgicaylahistoriaintelectualqueensmismosimplicabanunaopcinrefractariaalos
discursosautoritarios,noslopolticossinopropiamenteculturales.El"derechoalpuntodevista",talcomolo
reclamalarevista,posibilitlaintroduccindenuevosdiscursosque,aldecirdesudirectora,"eranmsdeloque
decan",esdecir,implicabanopcionestericasque,comoveremosacontinuacin,marcabanunfuerteviraje
respectodelpropiorepertoriotericoanteriorascomodelparadigmapropulsadodesdeelrgimen.
Otrodelosmritosdelarevista:consiguimantenerlospuentestendidosentrelasdospartesdelcampodividido
porelexilio.Poseaunsostenidocontactoconlosdebatesexternos,particularmenteconeldelosexiliadosen
MxicoyelgrupodeControversia,almismotiempoquedinamizabaelquietismolocal.Sintonizy"sutur"
ambaszonasenunmomentoenelquemsbelicosamentesehablabadeunaculturanacionalproducidaenla
Argentinayunaculturadelexilio.Estopermitiqueampliaszonasdelcamposehicierancargodelelencode
propuestasdelarevistaylacolocaranenunlugarcentralenelmomentodelaaperturademocrtica.Deeste
modo,PuntodeVistapudoincorporarensuconsejodedireccinydecolaboradores,apartirde1983,aescritores
eintelectualesqueprovenandelexilio,comoJosAric,JuanCarlosPortantiero,OscarTernyEmiliodeIpola.
Deestafusinsurgeen1984elClubdeCulturaSocialista,enlaqueseincluyenlamayoradelosintegrantes
deControversia.Desdeallsecreunfocodeintensodilogoycolaboracinconelproyectodegobiernode
RalAlfonsn.
PeroculeselprincipalaportedePuntodeVistaalaliteratura?EneleditorialdelN12,yamencionado,se
expresa:
"ExisteunatradicinargentinaquelosquehacemosPuntodeVistareconocemos:unalneacrtica,dereflexin
social,culturalypolticaquepasaporlageneracindel37,porJosHernndez,porMartnezEstrada,porFORJA,
porelgrupoContorno.Descubrimosallnounaproblemticaidentidaddecontenidos,sinomsbienunacualidad
intelectualymoral".
Estegestoinauguraltardoindicaunasuertedepasadoenlimpioquesirveparaencolumnarsuspropuestasenel
marcodeesatradicinasenunciada,almismotiempoqueofrecelaclaveparainterpretarloqueseguir.Enlos
aossiguientes,almenoshastaelfinaldeladcada,larevistallevaradelantedosoperacionesprincipales:una
puestaaldadelacrticay,paralelamente,unaredefinicindelaslneasdelatradicinliterariaargentina.La
primerarepresentaunavanceyrevisincrticarespectodelosinstrumentostericosquedominaronenladcada
anterior:elestructuralismolingstico,literarioyantropolgico,elpsicoanlisislacaniano,lalecturaalthusseriana
delateorasocial,entrelosprincipales.Muytempranamenteseponedemanifiestolaintencindebuscar
alternativasennuevaslecturasorelecturasdelahistoriadelasideas,lateorapoltica,lasociologadelaculturay
lacrticaliteraria.Desdeestaestrategiadebsqueda,seintroduceelltimoBarthes,lasociologadePierre
Bourdieuylosestudiosculturalesbritnicos,particularmenteRaymondWilliams,autorescrucialesparalareforma
delacrticaliterariadelosprximosaos.
Enrelacinalaredefinicindelaslneasdelatradicinliterariaargentina,PuntodeVistaponeenmarchaun
gigantescosistemainterpretativobasadoenunarelacindiferenteentrepoltica,ideologayliteratura.Nohay

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20class%3D%22row%22%20style%3D%22boxsizing%3A%20borderbox%3B%20marginright%3A%2015px%3B%20

4/9

8/10/2015

RCArtculosRevistasliterariasyculturalesargentinasdelos80

ncleoimportantedelaliteraturaargentinaquequedefueradela"relectura"dePuntodeVista:Sarmientoy
elFacundo,JosHernndezyMartnFierro,lageneracinliberalde1880,elnacionalismoculturaldel900,
Borgesylavanguardia,elgrupoSur,MartnezEstrada,elgrupoContorno,entrelosprincipales.Hayeneste
trabajointerpretativounavoluntaddelecturadelatradicinliterariahechaapartirdeobrasyautoresqueoperaron
comorevulsivosenlaliteraturanacional.Deestemodo,hayunaclararelecturadeSarmiento,Borgesylas
vanguardias,unapuestaenvalordetemasdemonizadosporlacrticaliterariadeizquierdadesdequela
revistaContornolehabaarrebatadolahegemonacrticaalaculturaliberalrepresentadaporSur.
Enotraspalabras,PuntodeVistacompletaaquelloqueContornonohabapodidoleer,revisayordenaloqueun
nuevoparadigmadelecturaposibilitaunavezreprocesadasclavesideolgicopolticasqueoperaroncomo
barrerasparalaampliacindelamiradacrticaenlasdcadasanteriores.Hayunahiperconcienciadeesteproceso
enlosredactoresdelarevista:todosusistemadeeleccintemticaestalserviciodeesaoperacin.
Avataresdelademocratizacincultural
Elconjuntodeescritoreseintelectualesqueparticiparonenlasrevistasqueacabamosdereseardescribenun
desplazamientoideolgicocomn:lacrisisdelospresupuestosideolgicosquesehabatematizadoenelexilioo
problematizadoatravsdeotrasestrategiasdentrodelpas,sevuelveobjetoexpresodereflexincuandoseabreel
periododemocrtico.Desdeestesector,entonces,seplanteaunarevisincrticadelparadigmamarxistaque
produzcaunpensamientosocialistarenovado,reformado,cercanoalparadigmademocrtico,atonoconlosaires
socialdemcrataseuropeosdelmomentoyconlasdemandasdeunasociedadenplenoprocesoposdictatorial.Este
virajeesesencialparapensarloscontenidosdeunaculturaylosfundamentosdeunaliteraturaquebuscanuevas
clavesdeenunciacindentrodeunnuevoespacionoobturadoporelantagonismodefraccionesnilacensura
autoritaria.
Avanzadoelprocesodedemocratizacin,entre1984y1987,lasposicionesenelcampoculturalargentinotienden
apolarizarse.Lasrevistassonunbuenespacioparavislumbraresasposiciones.Sibienlaaltalegitimidad
alcanzadaporPuntodeVistaeravisiblementeimportantesucondicinderbitrodelosdebatesyconsagradorde
temasyescritoresdelmomento,aslotestifican,surecolocacinproduceunatensinenotrossectoresdela
izquierdaculturalquenohabanrealizadolosmismosdesplazamientosideolgicos.Algunasdeestasposiciones
puedenrastrearseenunconjuntoderevistasquesurgieronapartirdelainstauracindemocrticayqueseubican
polmicamenteenrelacinaPuntodeVistaysuentorno.Setratadepublicacionesdecortavidaperode
concentracincuantitativa.PidePgina(19831985),Mascar(19841986),Praxis(19831986)yLa
Bizca(19851986),componenunazonageneracionalmentemsjovenypermitenreconstruirlalneaque,
arrancandodeltroncocomndelasrevistasdeladisidenciaculturalaladictadura,tomanelrelevodeaqullasy
seubicanenelperiododelademocratizacinmantenindosedentrodelasconsignasdelaizquierdamarxista.En
consecuencia,latensinconelotrosectordelaizquierdacultural,cuyofaroprincipalesPuntodeVista,seir
acrecentandohastallegarasupicoentre1985y1987[2].Podradecirsequefueeldebateentornoalos
paradigmaspolticosparapensarlaculturalosquedirimirnlaszonasdelaliteraturaquecadasectorprivilegiar.
Otrazonadelcampoliterarioquedeberemosauscultarenesteperiodoeslarepresentadaporlavanguardia
esttica,cuyamejorrepresentanteeslarevistaSitio,quepublic7nmerosentre1981y1987.Algruponuclear
compuestoporRamnAlcalde,EduardoGruner,JorgeJinkis,LuisThonis,seleagregaunentornode
colaboradorescomolosescritoresOsvaldoyLenidasLamborghini,NstorPerlongher,ArturoCarrera,Enrique
Pezzoni,LuisChitarroniySilviaMolloy,entrelosmsfrecuentes.Sitioproyectaenladcadadel80lastendencias
desplegadasporsuantecesora,larevistaLiteral(19731977),dirigidaporGermnGarca,OsvaldoLamborghiniy
LuisGusmn.Desdeelensayoalapoesa,unavoluntaddecrucedetextualidadesresiduales,coloquialesy
eruditas,untrabajoimplacableconlossignificantes,recorreestediscursoneobarroco(oneobarroso,comolo
definiraPerlongher)queinvadeycorrompelosdiscursosconsolidados,socialesoliterarios.
Sitioesunarevistadondepuededetectarsemstempranamentelaabsorcindeciertostpicosdelpensamiento

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20class%3D%22row%22%20style%3D%22boxsizing%3A%20borderbox%3B%20marginright%3A%2015px%3B%20

5/9

8/10/2015

RCArtculosRevistasliterariasyculturalesargentinasdelos80

posestructuralista:suteoradelaescritura,principalmente.Laresistenciaagenerarundiscursocolectivoest,por
otraparte,excluidadesumira.EllugardeSitioesmsbienun"nolugar"queeneldiscursonoseposasobre
ningunacerteza,yaquelacertidumbreesunamonedatranquilizadoraqueintercambia"palabrasporsentido".Tal
comoloafirmaE.GrunerenunodelostextosdeleditorialdelN1escritoa"tresvoces"porsushacedores
"lamonedadelocomunicablehacealaliteraturaesclavadelasintenciones,prcticaescatolgica,donadorade
certidumbres[].Ellugardeloliterario[]eseldelainterrogacin.Quenopodracoincidirniconlaplena
certidumbreniconlanada,sinoquesobrellevaenelacosoinsistentedeesosdosantogonistas,enpermanente
estadodesitio"(p.6).
Setratadeunaactitudclaramentediferentefrentealaliteraturaquereservaparaellaelderechoanoapoyarseen
loslugaresautorizadosdelosdiscursoscentralesnitampocoenlosqueseoponenaelloscuandosucondicines
lailusinrealistadelorepresentacional.Laoposicinestenladiferencia,eneldesvoyeldescentramientoque
eldesmoronamientodelosmetarelatoshabandejadocomosecuela.Ellugardeladiferenciaeslalengua.
Detectamosaquunaoperacinacontrapelodelasanteriores,quedesestimaporengaosatoda"polticadela
cultura"ydepositaenellenguajelaposibilidaddeunapoltica.Claroqueparaesoesnecesariounareformaenla
funcinintelectualyaque,segnestalneadepensamiento,es"siniestra"lafuncindelescritorqueseproponela
enunciacindeunapolticaliteraria,parapetadaenunrealismotantodederechaque"pasaeltrapoalamoral
sobrelasrazonesdelorden"comodeizquierda"cuyaideologaseagotaenelgestoprogresistaqueevitapagarel
preciodelasverdadesqueanuncia",segnafirmaJorgeJinkisenelmismonmero.
Labisagrahacialosnoventa
Haciafinaldeladcadadel80seproduceunasegundatransicinculturalqueoperacomo"bisagra"entrelasdos
dcadas.ComocasoparadigmticohemoselegidolarevistaBabel(19881991)paraenfocar,dentrodesubreve
existencia,algunasclavessobreloscambiossustancialesenlosncleosdelpensamientoculturalentrelos80ylos
90.Enesospocosperointensosaosseconcentraunmomentodelaculturaintelectualyliterariaargentinaenla
queseproduceunmovimientodetrasmutacindelosfundamentosdelpensamientoquesostuvieronhasta
entonces,yaunqueconmdicasreformas,unconjuntoimportantedeescritoreseintelectualesdelperodo.Una
transformacinquearrancaenelfracasodelproyectointelectualquesevinculaldemocratismoalfonsinistayque
seinternaenelclimademiseriadeideasdelneoliberalismomenemista.Larevistapuedeconcebirsecomo
"laboratoriodeideas"deundensocaudaltericoycrticoquemarcarunanuevaredefinicindelatradicin
intelectualyliterariacanalizada,luegodesucortavida,porelconjuntoderevistasdelosaos90.
Babel,revistadelibros,edit20nmeroshasta1991,bajoladireccindeMartnCaparrsyJorgeDorio.La
revistacongregaensugruponuclearaDanielGuebel,AlanPauls,LuisChitarroni,SergioChejfec,Ricardo
Ibarlucayentresugrupoampliadodecolaboradoresunacantidadycalidaddecrticosyescritorescomohaca
muchonoseveaenunapublicacincultural:HoracioGonzlez,MaraMoreno,DanielChirom,CsarAira,
NicolsCasullo,ChristianFerrer,CharlieFieling,RicardoForster,GermnGarca,HoracioGonzlez,Eduardo
Gruner,MarioHerrero,DanielLink,MarcosMayer,GracielaMontaldo,EduardoRinesi,DanielSamoilovich,
MatildeSnchez,HoracioTarcus,entrelosprincipalescolaboradorescircunstancialesyextrageneracionales:
BeatrizSarlo,HctorSchmucler,JosAric,NicolsRosa,RicardoSidicaro,entremuchosotros.
Comopuedeverseenestalista,larevistaconcentrunasustancialcantidaddeparticipantesycolaboradoresque
representan,precisamente,estaslneasdedebatequeluegoseprofundizarn.Msalldesugruponuclear,
vinculadoaunespacioquerelacionabalaprcticaacadmicaenlauniversidaddelademocratizacinyla
intervencinenlosmedios,larevistaatraeaunconjuntodeintelectualesdediversasfranjasgeneracionalese
ideolgicasquemstardesereconcentrarndentrodeespaciosanmsrestringidosdeinterlocucin.Enese
sentido,larevistaes,efectivamente,una"babel"delenguajesydegeneracionespresentesenunapocaquecierra
yabreproblemticasdiferenciadasenelpensamientoculturalargentino[3].
Babelsepresentacomounarevistadelibroseirnicamentesesubtitula:Todosobreloslibrosquenadiepuede

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20class%3D%22row%22%20style%3D%22boxsizing%3A%20borderbox%3B%20marginright%3A%2015px%3B%20

6/9

8/10/2015

RCArtculosRevistasliterariasyculturalesargentinasdelos80

comprar,endirectaalusinalprocesohiperinflacionarioqueafectalaArgentinaafinesdelos80.Desdeel
puntodevistadesupresentacinformal,instauraunaduplicacin.Porunlado,esunarevistadereseas
bibliogrficasdivididaenseccionesfijas(Actualidad,Ciencias,Humanidades,Infantiles,Psicologa,Narrativas,
etc.)alamaneradeunneutrocatlogodeunarevistadenovedadeseditoriales,conlainfaltablepresenciadeun
Anticipoporelotro,elcatlogopropio,supropiodiseodelcanon,conseccionesacordesasupromocin.
Lamayorpartedelarevistaestcompuestaporreseasdebrevefactura.Eldiseodecatlogoparaelmercado
muestrapermanentementeelrevsdesupropsito.Algestodedespliegueformaldelasnovedadeseditorialesque
generalmentevandirigidas,enunlenguajeinformativoycasineutro,aunlectorpocoonadaanoticiadodel
contenidodellibro,seleimponesureverso:unadensaurdimbredediscursosenregistroensaysticoquesupone
unaaltacompetenciadellectorrespectodeluniversodeideasquerodeanallibroencuestin.Deestemodo,entre
reseayresea,setramaunasistemticocircuitodeideasquedalaidentidadalarevistaporfueradetoda
intencinprogramticaydetodogestomanifestariopropiodeunarevistadevanguardia,ycuyotrayectopuede
serdetectadotantoenunareseadeunlibrodepolticacomodeliteraturainfantil.Elstaffdecolaboradoresy
autoresdelasreseasprovienedelaamplsimagamaideolgicaygeneracionalquerodeaalgruponucleardela
revista,ynopuedeseridentificadocomounconjunto"compacto"enningunodelosdossentidos.
Esteparadjicoparalelismoentreundiseode"revistaparaelmercado"yuncontenidoderevistaparalatribu,
seacentaanms,yaquealgestofrvolodelosttuloslesucedenverdaderosjuegosborgianos(Siluetas),
ensayosinformalesdecrticaliteraria(Lamesadeluz),comentariosdeliteraturaextranjera(Brbaros),etc.Un
francotravestismodelosgnerosperiodsticosmsvinculadosalmercadopuestoalserviciodeunaoperacin
antropofgicaquedevoratodoslosmodosdiscursivosysubviertesuvaloryfuncionalidadhabituales.
Enestecruceentredospolticasdelectura,sefijaelgestodeBabel:unarevistadevanguardiaestticaquese
presentacomounarevistapropiadelmercadoeditorialampliado,poniendoencirculacindentrodeestecircuito
"productos"queprovienendeloscircuitosmsrestringidosdelcampoculturalyliterario.Operacinquesus
principalesintegranteshabancomenzadoaosantesdesdelossuplementosculturalesyenelmomentodeedicin
deBabelseextendaalosmediosradialesytelevisivos.LosredactoresdeBabel,susprincipalesresponsables
DanielGuebel,MartnCaparrs,JorgeDorio,AlanPauls,SergioChejfecsonjvenesperonodesconocidos.
Tampocoeslaprimeraempresaqueinicianenconjunto.Intentandounamnimagenealogadesutrayectoria
podemosubicaravariosdeellosconformandoelequipoderedaccindeTiempoCultura,elsuplementocultural
deldiarioTiempoArgentino(19821986).Desdeesesuplementoseintroducelafranjadelavanguardialiteraria
queduranteladictaduranohabatenidoespaciosenotrossuplementosdelosgrandesmediosgrficosyslohaba
circuladoenlazonasubterrneadelasrevistasliterarias.Porotraparte,seincorporaalcircuitocomunicativo
culturalunaseriedetemasausenteshastaelmomentoeneseniveldedifusindelacultura.Elsuplementoen
contrasteconeldeClarn,culturaynacinoperarentoncescomounainstanciamodernizadora,depuestaalda
entemasclavedelpensamientocontemporneo.
TiempoArgentinodejadeapareceren1986.Losintegrantesdelaredaccindelsuplementohabanconformado
durantecuatroaosunaexperienciaconjuntaquecristalizunrepertoriocomndemarcasidentitariasquecruzaba
laprcticadecdigodelatribuconlaexposicinpermanenteenelcircuitodedifusinculturalagranescala.
ValgaesteretrocesohistricoparaafirmarlahiptesisdequeelgrupoBabelsuspostuladosysusintegrantesno
naceconlarevistasinoqueposeeunprocesodegestacinquecoindideconelperodoinicialdesuformacin
comoescritoreseintelectualesamediadosdelosochenta.Lajuventuddesusmiembros,elretrasoenla
incorporacindeotrosintelectualesyescritoresmsimportantesdelcampoquefueronrelegadosporladictaduray
quedurantelos80alcanzansumomentodemayorlegitimidad(loscasosdePigliaySaersonlosms
paradigmticos),yelpesorelativodelosvaloresqueintroducenenuncampoquelegitimaproblemticasms
lejanasasuspropuestas,permitenconjeturarsobrelasrazonesporlascualessetiendeapensarqueelsurgimiento
delgrupoBabelperteneceal"climadepoca"delosaos90.SiesrazonableafirmarqueapartirdeBabelelgrupo
seconsolidaaltiempoquecomienzanafortalecerselasindividualidades,esnecesarioacordarquetal

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20class%3D%22row%22%20style%3D%22boxsizing%3A%20borderbox%3B%20marginright%3A%2015px%3B%20

7/9

8/10/2015

RCArtculosRevistasliterariasyculturalesargentinasdelos80

consolidacintieneunprocesodeunadcadaenelquesesolidificanlasmarcasidentitariasdeuntipode
intelectualqueimpondrsuimprontaenlosdebatesdelos90.
DichasmarcasidentitariassonfijadasinmediatamentedespusdelcierredeTiempoArgentinocuandoelgrupose
presentacomounaverdaderaformacin.En1987naceelgrupoShangai,cuyomanifiestoespublicadoenel
diarioPgina12yenlarevistaElPeriodista,dospublicacionesdegrandifusinenlapoca.Susintegrantes:
MartnCaparrs,JorgeDorio,DanielGuebel,RicardoIbarluca,entrelosprincipales,esdecir,losfuturos
directoresdeBabelyalgunosdesusprincipalesredactores.En1987estediscursoseinstaurdemanera
conflictiva.LaizquierdaculturaldefinialgrupoShangaicomolosdandysdeizquierdayseresistiaarticular
susplanteosalsistemadeproblemticasvigente.ParaelgrupoShangai,lafracturaerayairreversible.Enesa
bisagraseinstalaBabel,deallsudificultadparaubicarlayleerenellalacomplejidadqueportamsalldelo
evidente.
Siguiendoconlazagaderedefinicionesquevenimosreseando,Babelposibilitaunaoperacinquelacondicin
modernadePuntodeVistanopodaproponerporentonces:unareformadelasrelacionesintelectuales/
literatura/polticay,consecuentemente,unareformadelatradicinliterariaeintelectual,ambosapartirdeuna
particularasuncindelostrminosdeldebatesobrelamodernidad.Enesesentido,larevistaseinstalaenunazona
decruceentrelalneadelpensamientosobrelacrisisdelamodernidadconunacrticadelaizquierdaintelectual,
talcomohastaentoncesstahabaconcebidolostrminosdelarelacinentreculturaypoltica,yquelallevaa
instalarsemsalldelajusteenelquelahabancolocadolasreformulacionesdePuntodeVista.Estanueva
formacinalivianadadeunaidentidadintelectualquenoasumecomopropiaconstruyeunanuevarelacinentre
literaturaypoltica,afectandolarelacindefuncionalidadentreambas,yunanuevarelacinconlatradicinbajo
laasuncincrticadelpensamientoposmoderno.
Eldespojamientodelahistoricidadydelvalordelarteenelsentidomodernoestenlabasedelaideadela
literaturacomounvaco,comoundesierto,queobturalaposibilidaddeinstauracindesentidosunvocosy
posibilitasurepoblamientovaelexcesooelextraamiento:deLamborghiniaSaer,deAirayLaisecaaGuebely
Pauls.Babelhacedeestoelcentrodesuoperacinsobrelatradicin:podraafirmarsequetodoelrepertoriode
seccionesdelarevistaesunarespuestayhomenajealnicotextodeBorgesquelarevistapublica:Elescritor
argentinoylatradicion(N9).As,enesegestodeconstruccinselectivadesdeunpresente,laredefinicindela
tradiciondeBabelserealizasegnoperacionesmuydiferentesaladePuntodeVista.stahabaempeadosus
esfuerzosinterpretativoscasiexcluyentementeenlaelaboracindeunanuevatradicindelaliteraturaargentina
construyendounagenealogasegnclavesprovenientesdelpensamientocrticopolticodefuerteanclajeenel
intelectualmoderno,deHernndezaContorno.Babel,encambio,retomaaBorgessinhomenajearlo,conel
objetodereivindicarparalaliteraturalaclavedesuautonomayparalaliteraturaargentinaelterritoriodel
universo.Laliteraturaextranjera,deescassimapresenciaenPuntodeVista,reapareceenBabel.
Alapresumibleangustiadecorroborarquelaliteraturanohacetornarlasruedasdelahistoriayqueporlotanto,
lapalabrasevuelveunecosintranscendenciaextraliteraria,sinfuncinfueradesupropiaesferayan
dudosamentedentrodeellamisma,aestainstanciadecimos,lesiguelaliberadorasensacindeldespojadoque
apuestasusmagrasposesionesalaescritura.Estedesligamientodelsentido,delaliteraturacomotraduccinde
unmundo,lepermitealescritordesprendersedelafuncionalidadalaquelosometieronlosgrandesrdenesdel
pensamientomoderno.Babelnosinstauradellenoenelhorizonteposmodernoporlavadelafilosofa,delas
cienciassocialespero,fundamentalmente,delaliteratura.Lapresenciadeterminantedelacrticaliteraria
posestructuralistaensuspginas,particularmenteladeBarthes,demuestraelenormegradodeefectividaddesu
implantacinenlosmbitosacadmicosdurantelosaos80ascomosucapacidaddecontaminacindelas
otraszonastericascercanas.
Hemostratadodeconstruir,aunquenoseamsquesumariamente,unmapaarbitrariodeloscircuitosderevistas
porloscualespasaronlosprincipalesdebatesculturalesyliterariosdelosaos80.Lapretensinnohasido,como
secomprueba,elarmadodeunimprobablecatlogoqueabarquelatotalidaddelaspublicacionesdeimportancia

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20class%3D%22row%22%20style%3D%22boxsizing%3A%20borderbox%3B%20marginright%3A%2015px%3B%20

8/9

8/10/2015

RCArtculosRevistasliterariasyculturalesargentinasdelos80

delperiodo.Nosconformamoscondisearunahojaderutadeciertositinerariosquemarcaronelairedelapoca,
alaluzdelosapasionadosmomentosdelalibertadrecuperadaenlosquemillonesdeargentinosgritamos"nunca
ms".
NOTAS
[1]

Alrespectovaselacompilacindeundebaterealizadoen1984:SalSosnowski(comp).Represiny
reconstruccindeunacultura:elcasoargentino.BuenosAires,Eudeba,1988.
[2]

Paraunanlisismsafondodelaspolmicasentreambossectores,vase:RoxanaPatio:Intelectualesen
transicin.Lasrevistasculturalesargentinas(19811987).CuadernosdeRecienvenidoN4.SaoPaulo,
UniversidadedeSaoPaulo,1997.
[3]

ParaunestudiomsampliadodeBabel,vase:LuzRodrguezCarranza.Discursosliterarios,prcticas
sociales(Babel,revistadelibros,19881991).Hispamrica,N61,pp.2440,1992,y"Lasdestrucciones
deBabel",en:Lediscourscultureldanslesrevueslatinoamricainesde1970a1990).Pars,Cahiersdu
CRICCAL),1992.MartnCaparrs."MientrasBabel".CuadernosHispanoamericanos,N525528,1993.

data:text/htmlcharset=utf8,%3Cdiv%20class%3D%22row%22%20style%3D%22boxsizing%3A%20borderbox%3B%20marginright%3A%2015px%3B%20

9/9

You might also like