Jerzy Jankowski

Monarsze sekrety

Wstp
Monarsze sekrety" nie aspiruj do roli podrcznika historii, chocia od pocztku do koca opieraj si na
historycznych realiach. S to jednak realia, ktre oficjalna historiografia na og bagatelizuje i pomija, poniewa
nie pasuj one do uformowanego przed laty modelu historii Polski, ktry z maymi tylko modyfikacjami
obowizuje do dzisiaj. Rynek ksigarski zasypany jest rnego rodzaju opracowaniami, z ktrych jedno nie
rni si od drugiego, poniewa kade powtarza obiegowe teorie. Wystpujce w nich rnice s tak dalece
nieuchwytne, e zauwaa je jedynie profesjonalista, podczas kiedy przecitny Czytelnik przechodzi nad nimi do
porzdku dziennego. Czytelnikowi jest bowiem absolutnie obojtne, czy chrzest Polski nastpi w okresie
piastowskim, pierwotnym, gminowadztwa, prawa ksicego czy feudalnym, skoro i tak nie zmienia to oglnie
przyjtej daty.
Zasb wiedzy historycznej przecitnego Czytelnika opiera si na standardach wyniesionych jeszcze ze szkoy:
przyjcie chrzecijastwa, unia polsko-litewska, bitwa pod Grunwaldem, najazd szwedzki, liberum veto,
rozbiory. Wikszo opracowa powiela zatem te standardy, poszerzajc je niekiedy o pojcie preponderancji
Polski na Wschodzie", ktre niewielu tylko potrafi zrozumie. Powtarzane do znudzenia te same fakty odbieraj
historii ca jej atrakcyjno i nauka, o ktrej Jan Dugosz pisa, e jest bodcem do wielkich przedsiwzi i
czynw", traktowana bywa najczciej jako tak zwany dopust boy.
Niniejsza ksika pragnie przeama te uprzedzenia i proponuje nowe, odmienne spojrzenie na historyczne fakty.
Rezygnuje ona cakowicie z tasiemcowych opisw uwarunkowa spoeczno-ekonomicznych, koncentrujc si
na biografiach ludzi, ktrzy t histori tworzyli. Autor nie odkrywa w tym miejscu Ameryki, gdy ju blisko sto
pidziesit lat temu wybitny, cho zapomniany filozof angielski Tomasz Carlyle pisa, e historia jest sum
ludzkich biografii".
Wszystkich biografii nie sposb oczywicie zsumowa i dlatego te ksika ta z natury rzeczy ma charakter
wybirczy, sprowadzony wszake do najbardziej reprezentatywnych przykadw. Monarsze sekrety" s zatem
ksik o ludziach, ktrych losy zoyy si na narodow histori. Wbrew pozorom nie byli to bynajmniej ludzie
o krysztaowych charakterach, chocia ku pokrzepieniu serc" idealizowaa ich porozbiorowa historiografia.
Dynastia piastowska, ktra przez zupeny przypadek pojawia si na arenie historii, skadaa si w wikszoci z
ludzi okrutnych, podstpnych i przewrotnych, ktrym bardziej zaleao na wasnym interesie ni na losach
pastwa. Dobitnym tego przykadem byo trwajce blisko dwiecie lat rozbicie dzielnicowe. Piastowie
wstpowali do zakonu krzyackiego, snuli plany rozbioru Polski, skadali ochoczo hod obcym monarchom, aby
tylko zabezpieczy swoje karykaturalne ksistwa. Mordowali si nawzajem, mordowali take swe ony, jeli nie
day im one sukcesorw, a na co dzie otaczali si tumem przygodnych kochanek, ktre rodziy im nielubne
dzieci. Mieli rwnie niezdrowy zwyczaj zawierania maestw w obrbie wasnej dynastii, co prowadzio do
genetycznych obcie umysowych i fizycznej degeneracji.

Ulubionym zajciem Piastw byo jedzenie i picie. Cierpieli wic na choroby przewodu pokarmowego, a jeden z
nich zmar nawet z przejedzenia i przepicia, kiedy spoy trzynacie pieczonych kurczakw i zapi je kilkoma
litrami wina.
Piastowie, ktrzy, najprawdopodobniej bezpodstawnie, szczycili si tym, e przynieli Polsce chrzecijastwo,
za swj tryb ycia, niezgodny z naukami Kocioa, niejednokrotnie byli ekskomu- nikowani. aden z nich nie
poszed jednak do Canossy. Spory z duchownymi zaatwiali w sposb znacznie prostszy, osadzajc ich w
wizieniach lub wrzucajc do Wisy.
Dynastii Jagiellonw, ktra z Polsk nie miaa nic wsplnego i wyrosa z pogaskiej Litwy, nie
charakteryzowao wprawdzie piastowskie okruciestwo, cechowao j natomiast nadmierne zamiowanie do pci
odmiennej. Kobiety te stay si pocztkiem jej koca. Syfilis wyniszczy Jagiellonw ju w czwartym
pokoleniu.
Krlowie jagielloscy, mimo caej swojej ogady, byli ludmi nadzwyczaj zabobonnymi i otacza ich zawsze
tum astrologw, alchemikw, magw i kabalistw. Bywao, i wiejskie czarownice" gray pierwsze skrzypce
na krlewskim dworze i od ich widzimisi zaleay pastwowe kariery i awanse.
Prawdziwe panoptikum tworzyli krlowie elekcyjni. Byli wrd nich bigoci, homoseksualici, transwestyci i
seksoholicy. W mczyznach gustowali Henryk Walezy i Micha Korybut Winiowiecki, ktrego pogardliwie
nazywano map" i ktry by typowym debilem, rozmiowanym w obarstwie. Powiadano, i za jednym razem
potrafi zje ponad tysic pomaraczy.
Bigoteryjny Zygmunt III Waza myla tylko o tronie szwedzkim i o swojej metresie Urszuli Meierin, ktra
obsugiwaa ponadto seksualnie jego syna Wadysawa, a ktrej papie przyzna zot r za wyjtkowo
cnotliwe ycie".
Jan Kazimierz, pomimo swej kardynalskiej purpury i lubw zakonnych, odebra on Radziejowskiemu,
ktrego skaza na banicj i infami. Radziejowski uda si do Szwecji i namwi Karola Gustawa, aby ten
uderzy na Polsk. U rde Potopu lea zatem zwyky krlewski romans.
Krysztaow postaci nie by rwnie bohater spod Wiednia i obroca chrzecijastwa" Jan III Sobieski,
obsesyjnie zakochany w swej pochej i przewrotnej onie, ktra przyprawiaa mu rogi i obdarzya syfilisem. Pod
koniec ycia znacznie wicej uwagi powica sprawom dynastycznym ni trosce o stan pastwa. W rezultacie
pastwo upado, a do zaoenia dynastii nie doszo.
Nastay czasy saskie, w ktrych August II Mocny spodzi ponad trzysta nielubnych dzieci, a Stanisaw
Leszczyski proponowa Turcji rozbir Polski.
Do rozbiorw doszo za panowania Stanisawa Augusta Poniatowskiego, ktry wsawi si tym, e spodzi
crk carycy Katarzynie oraz e utrzymywa rodzinne stosunki seksualne z siostrzenic i z kuzynkami.
Kiedy Polska zostaa wymazana z mapy Europy, nadzieje na odzyskanie niepodlegoci wizano najpierw z
Napoleonem, pniej za z carem Aleksandrem I. Niepodlego t miay zaatwi polskie hrabianki, ktre
weszy do cesarskich ek. Jak dowodzi historia, bya to jednak prba chybiona.
Monarsze sekrety" s zatem ksik o ludziach zdjtych z monarszego piedestau. Przy kreleniu historycznych
biografii autor nie da si ponie historycznej fikcji. Wszystkie podane tutaj fakty opieraj si na materiale
rdowym, chocia oczywicie s to rda rnej proweniencji. Obok rocznikw, kronik, relacji z podry,
wspomnie i pamitnikw znajduj si take osobiste, czasami nawet nader intymne listy. Zawieraj one
olbrzymi zasb informacji, ktre nie wiadomo dlaczego pomijano w naukowych opracowaniach. Z ca
pewnoci wiele z tych informacji ma charakter bardzo subiektywny, ale nie mona przecie obiektywizowa
ludzkich biografii. Nawet tam, gdzie informacja trci wyranie plotk, naley szuka prawdy, bo kada plotka
ziarno prawdy posiada. Nie bez powodu jeden z wybitnych polskich historykw, yjcy na przeomie XIX i XX
wieku, podkrela, e legenda stoi u wrt kadej historii i nie mona jej absolutnie lekceway".
Autor zdaje sobie spraw, i jego ksika spotka si z ca pewnoci z bardzo rnym przyjciem. Cz ludzi
przywizuje si bowiem do obiegowych stereotypw i prb ich obalenia traktuje jako obrazoburstwo i kradzie
przyswojonych ju przez nich wartoci. Bd jednak z pewnoci i tacy, ktrzy zaakceptuj historyczny

rewizjonizm autora, w myl zasady nova, sed non nova sposb inny, ale rzecz ta sama. Profesjonalici zarzuc
zapewne autorowi, e nie odwouje si do przypisw i e pomija wykaz wykorzystanej literatury. Monarsze
sekrety" nie s jednak ksik naukow, adresowan do profesjonalistw. Pisane byy wycznie z myl o
przecitnym Czytelniku, ktry z reguy nie zaglda do odsyaczy i ktrego nie interesuje specjalistyczna
bibliografia.
Nie naley take w niniejszej ksice szuka adnej syntezy, poniewa skada si ona z lunych opowieci, z
ktrych kada stanowi cao sam dla siebie. Opowieci te uoone zostay wprawdzie w pewnej chronologii,
ale nie zawsze jest to chronologia historyczna. Wzgldy kompozycyjne wymagay nieraz wielu przeskokw w
czasie i na te przeskoki autor musia si zdecydowa. Nie zakca to jednak w niczym spoistoci relacji.
Monarsze sekrety" to ksika o historycznych skandalach. Skandale takie istniay jednak w rzeczywistoci i
rzecz historyka jest je w kocu ujawni. O ile za Czytelnik odniesie wraenie, e losy kraju decydoway si
czciej w krlewskich sypialniach ni w salach tronowych, od tego przekonania autor nie bdzie go wcale
odwodzi.
Mieszko nie by pierwszy
Wiadomoci przekazane przez redniowiecznych kronikarzy zdaj si niedwuznacznie sugerowa, e o historii
Polski nie zadecydowali ludzie, lecz wpyny na ni myszy. To one zagryzy bowiem ksicia Popiela, pooyy
kres dynastii Popielidw i umoliwiy synowi rataja Piasta objcie wadzy. Ta fantastyczna z pozoru relacja
dwiczy jednak echem prawdziwych i dramatycznych wydarze sprzed kilku stuleci, ktre przekazaa ludowa
tradycja.
Istnienie ksicia plemiennego o przezwisku Popiel nie powinno bowiem podlega adnej dyskusji. Przydomek
ten zachowa si w wielu nazwach miejscowych o charakterze dzierawczym, a w trzynastowiecznych
dokumentach pomorskich spotykamy rycerza, ktrego take zwano Popielem. wiadczy to o tym, i przezwisko
to byo niegdy stosunkowo popularne i najprawdopodobniej brao swj pocztek od jasnych, popielatych
wosw. W historii wielu ksit zwano Czarnymi, Biaymi i ysymi, wic rwnie dobrze mg take znale
si midzy nimi ksi Popielaty.
Kronikarz Gall umieszcza go w Gnienie, podczas gdy autor Kroniki Wielkopolskiej w ssiedniej Kruszwicy.
Mimo i miejscowoci te dzieli od siebie zaledwie pidziesit kilometrw, przyjcie okrelonej lokalizacji
zmienia diametralnie sens kronikarskiej relacji. Gniezno byo bowiem grodem Polan, z ktrych wywodzia si
pniejsza dynastia piastowska, Kruszwica za naleaa do Goplan, ktrzy tworzyli odrbny zwizek plemienny.
W pierwszym wypadku detronizacja Popiela miaaby zatem charakter przewrotu paacowego i mogaby nasuwa
podejrzenia dynastycznego uzurpatorstwa Piastw, w drugim byaby natomiast naturalnym wynikiem polaskiej
ekspansji na swoich ssiadw. Wydaje si, i zawierzy trzeba w tym miejscu Gallowi, poniewa wymylona
przez niego historia o myszach suy miaa legitymizacji piastowskiej wadzy.
Myszy byy w niej narzdziem w rku Boga, ktry Siemowita ksiciem Polski ustanowi, a Popiela wraz z jego
potomstwem doszcztnie wytraci z krlestwa". W relacji tej, oprcz interwencji boskiej, zachoway si jednak
szcztkowe wzmianki o poczynaniach ludzi, gdy Popiela z krlestwa wypdzono". Nie uczyni tego z
pewnoci Bg, lecz najprawdopodobniej Siemowit, przez Boga ksiciem Polski ustanowiony".
Wygnany wadca schroni si w drewnianej wiey na wyspie, ale opuszczony przez wszystkich z powodu
smrodu wytpionej masy zabjczych stworze, wyzion ducha mierci najhaniebniejsz, bo przez myszy
poarty".
W bezporednim ssiedztwie Gniezna znajduje si Ostrw Lednicki i to on prawdopodobnie sta si ostatnim
schronieniem wypdzonego ksicia. Nie bez powodu zapewne jedna z wsi lecych nad jeziorem nosi nazw
Myszki.
W relacji Galla mier Popiela nie znajduje wszake penego uzasadnienia. By to bowiem wedug niego wadca
przystpny, ktry nie uwaa sobie za ujm wej do chaty swojego wieniaka". Naleao zatem wymyli jego
zbrodnie, ktre do tego stopnia winny rozsierdzi Boga, e nasa na niego krwioercze myszy. Zadania tego
podjli si Wincenty Kadubek i autor Kroniki Wielkopolskiej. Pisali oni, e otru on swoich braci i za ten

wanie czyn ukarany zosta haniebn mierci. I dopiero w tym ujciu mysia historia" uzyskuje swoje
waciwe przesanie.
Wykorzystanie myszy jako boskiego narzdzia ma jednake rodowd znacznie pniejszy i
zachodnioeuropejsk proweniencj. Wspominaj o nich bowiem dopiero w X wieku Roczniki kwedlinburskie, a
za nimi Thietmar, Annalista Saxo oraz autorzy Kroniki klasztoru w Ebershein i Gesta regnum Anglorum. To za
ich porednictwem historia ta trafia do Polski, gdzie wykorzysta j w swojej relacji kronikarz Gall.
Po wyniszczeniu przez myszy" dynastii Popielidw oprniony tron polaski zaj ju legalnie Siemowit, syn
Piasta i wnuk Chociska.
Piast i Chocisko to bez wtpienia przydomki, podczas gdy Siemowit wystpuje ju pod imieniem wasnym,
ktre przydaje jego postaci autentycznoci. Przezwisko Piast wywodzi naley od prasowiaskiej piszty, czyli
poywienia, i oznaczao ono zapewne rolnika, ywiciela. Jego odpowiedniki istniej take w innych kulturach.
Wystarczy tu odwoa si do walijskiego Pascenta, ktry by fundatorem krlewskiego rodu Powys. Analogie
posiada take Chocisko, oznaczajcy czowieka o dugich wosach. Protoplasta walijskiego rodu Gwrtherynw,
Gloyw, nosi przydomek Gvalltir, czyli czowiek o spadajcej czuprynie", a legendarnego wadc Danii
Haddingusa zwano take Haddingjarem, czyli dugowosym". Dugie wosy w spoeczestwach plemiennych
nosili przede wszystkim czarownicy i nie mona wykluczy, i Siemowit by wnukiem polaskiego
wieszczbiarza. Tumaczyoby to jego wyjtkow pozycj spoeczn.
O rzdach Siemowita wiemy stosunkowo niewiele. Znacznie dokadniej kronikarze opisali bowiem jego
postrzyyny ni pniejsze sprawowanie wadzy. Dowiadujemy si tylko, e osignwszy godno ksic,
modo sw spdzi nie na niedorzecznych rozrywkach, lecz oddajc si pracy i subie rycerskiej, zdoby sobie
rozgos zacnoci i zaszczytn saw oraz granice swego ksistwa rozszerzy dalej ni ktokolwiek przed nim".
Moemy domyla si, o jakie zdobycze terytorialne tu chodzi. Scali on prawdopodobnie w swym rku
dziedzictwo Polan i Goplan, wadajc ziemi pomidzy Odr, Noteci, Wis i Wart.
Po mierci ksicia na jego miejscu zasiad syn Leszek, ktry czynami rycerskimi dorwna ojcu w dzielnoci i
odwadze". Leszkowi czy te Lestkowi przypisa chyba naley podbicie maopolskiego plemienia Wilan, gdy
pojawia si on take w legendach podkrakowskich, przytoczonych przez Wincentego Kadubka.
Mistrz Wincenty za protoplast Wilan uwaa wprawdzie Kraka, ktrego imi z pewnoci od Krakowa
wywodzi, ale jest to posta mityczna, wsplna rwnie innym narodom sowiaskim. Kronikarz Kosmas Kroka
wymienia take w Czechach.
O mitycznoci Kraka wiadczy moe jego walka z wawelskim smokiem oraz fakt, e wadz po nim przeja
crka imieniem Wanda. Sprawowanie wadzy przez kobiet w patriarchalnym spoeczestwie sowiaskim byo
jeszcze mniej prawdopodobne ni istnienie smoka, tym bardziej zreszt, e nosia ona dziwaczne imi, ktrym
adna polska kobieta nie posugiwaa si a do XVIII wieku. Imi to Kadubek wywid od rzeki Vandalus,
ktr z Wis naiwnie utosamia.
Wanda, jako osoba zmylona, zmara oczywicie bezpotomnie i dugo po niej bez krla kraj pozostawa
bezsilny".
Wtedy jednak pojawi si Lestko, ksi na tyle potny, e Kadubkowi potroi si w oczach. Pierwszy Lestko
mia pokona Aleksandra Wielkiego, drugi sprytnym fortelem zagarn tron ksicy, a trzeci walczy z
Juliuszem Cezarem i poj jego crk za on.
Odrzuci naley oczywicie niedorzeczne wyznaczniki historyczne, ale istnienie Lestka przyj naley za fakt
nie podlegajcy dyskusji. Przemawiaj za tym zbieno imion wystpujcych w Wielkopolsce i Maopolsce
oraz przekonanie Maopolan, e Leszek by czowiekiem z zewntrz, spoza wilaskiej dynastii. Do niego te
prawdopodobnie odnosi si wzmianka w ywocie w. Metodego: Bardzo silny pogaski ksi, siedzcy w
Wilech, urga chrzecijanom i wyrzdza im szkody. Posawszy wic do niego Metody rzek: Dobrze byoby,
aby si ochrzci synu dobrowolnie na wasnej ziemi, wwczas nie bdziesz wzity w niewol i pod przymusem
ochrzczony na cudzej ziemi. Tak te si stao".
Jak wynika ze sw hagiografa, ksi wadajcy ziemi Wilan dosta si do niewoli wielkomorawskiej i przyj
chrzecijastwo w obrzdku bizantyjskim. Stao si to jeszcze za ycia Metodego, czyli przed rokiem 885.

Faktu tego nie mona oczywicie utosamia z chrztem caej Polski, niemniej ju w IX stuleciu Piastowie dostali
si w obrb kultury chrzecijaskiej. Idc dalej, zaryzykowa mona twierdzenie, i ochrzczony Lestko poj za
on ksiniczk wielkomorawsk, gdy imi witopek, ktre nosi bdzie pniej jeden z synw Mieszka I,
ma wyranie morawski charakter, nawizujcy zapewne do tradycji prababki.
Morawianie wadali ziemi Wilan okoo dwudziestu piciu lat i Lestko z ziemi tej paci im prawdopodobnie
trybut. Powsta wtedy mogo w Krakowie biskupstwo bizantyjskie, gdy katalog biskupw krakowskich
wymienia imiona Prohora i Prokulfa, ktrzy rezydowa mieli pod Wawelem w X stuleciu.
Pastwo Wielkomorawskie upado w 906 roku na skutek najazdu Wgrw. Kronikarz Kosmas wspomina, i do
jego upadku przyczynili si take Polacy. Nie wiadomo oczywicie, czy Polakami wada wtedy jeszcze Lestko,
czy te ju jego syn Siemomys, ktry pami rodzicw potroi potomstwem i dostojnoci".
Wiemy na pewno, i urodzio si mu co najmniej czworo dzieci: trzech synw: Mieszko, Czcibor i jeden nie
znany z imienia oraz crka Adelajda. Imi crki, obce tradycji sowiaskiej, sugeruje, i ona Siemomysa
pochodzia z krajw zachodnich, poniewa Adelajdy wystpoway najczciej w Akwitanii, Saksonii, Burgundii.
Nie sposb oczywicie przypuszcza, i chrzecijaska ksiniczka moga polubi poganina, naley zatem
przyj, e Siemomysa, ze wzgldu na chrzest ojca, traktowano widocznie jako chrzecijanina, bez wzgldu na
obrzdek jego wyznania.
Na zwizki ksicej ony z Zachodem naprowadza take imi pierworodnego syna. Okrelenie Mieszko" byo
bowiem jedynie przydomkiem, ktry od niedwiedzia bra swj pocztek i ktry potem zupenie niesusznie z
Mieczysawem utosamiono. Kronikarz Gall pisa zreszt wyranie, e Mieszko najpierw innym nazwany by
imieniem", ale imienia tego nigdzie nie wymieni. Znajdujemy je natomiast w dokumencie pochodzcym z lat
dziewidziesitych X wieku, zwanym Dagome iudex, na mocy ktrego ksi Polski oddaje swe pastwo pod
opiek papiea Jana XV.
Zachowany regest tego dokumentu podaje, e Dagome, jego ona Ota i ich synowie nadaj witemu Piotrowi w
caoci swe pastwo zwane Schinesghe. Pod imieniem Dagome (lub Dagone) kryje si z pewnoci Mieszko,
Ota to jego druga ona, a Schinesghe to ziemia gnienieska. Imi Dago, Dagobert, Dagus lub Dagan jest
proweniencji frankoskiej, normaskiej lub niemieckiej. Dagobertem zwano wadc z dynastii Merowingw,
ktry walczy ze Sowianami, Dagan by biskupem irlandzkim, Daganus arcybiskupem magdeburskim, a Dagam
biskupem szkockim. Nie mona zatem wykluczy, i pod wpywem tradycji, ktr wniosa matka, Mieszkowi
nadano imi Dagobert.
Ksi Siemomys zmar prawdopodobnie w 959 roku i wadz po nim przej syn pierworodny. Gall pisa, e
by on przez siedem lat lepy, ale lepota ta miaa oczywicie charakter alegoryczny, podobnie jak lepota
ksicia Rusi Wodzimierza, ktrego pouczono, e po przyjciu chrztu wzrok swj odzyska. Zwaywszy, i
chrzest w obrzdku zachodnim Mieszko przyj w 966 roku, naley przypuszcza, i pierwsze siedem lat
samodzielnej wadzy upyno mu w pogaskiej lepocie. Mia wtedy podobno kilka on, ktre jednake
odprawi, gdy polubi siostr Bolesawa czeskiego Dobraw. By ju wtedy czowiekiem co najmniej
czterdziestoletnim, ale i oblubienica do mdek take nie naleaa. Z fragmentarycznych przekazw
kronikarskich mona wnioskowa, i bya ona wdow i miaa syna z pierwszego maestwa. Kronikarz Kosmas
pisa o niej, e bya nad miar bezwstydna, kiedy polubia ksicia polskiego bdc ju kobiet podeszego
wieku, zdja ze swej gowy czepek i naoya panieski wianek, co byo wielkim gupstwem tej kobiety".
Dobrawa urodzia Mieszkowi Bolesawa i crk witosaw. Z duym prawdopodobiestwem mona przyj,
i Bolesaw urodzi si jeszcze przed oficjalnym lubem. Jego napis nagrobny wzmiankowa bowiem, e z ojca
pogana by zrodzon", a Thietmar informowa, e Dobrawa umylnie postpowaa jaki czas zdronie, aby
pniej mc dziaa dobrze".
Ksiniczka czeska zmara w 977 roku. W dwa lata pniej Mieszko zalubi Od, crk margrabiego Dytryka, i
doczeka si z jej strony trzech synw: Mieszka, Lamberta i witopeka. W imieniu drugiej ony i jej
potomstwa wystawi pniej dokument zwany Dagome iudex. Nie wymienia w nim pierworodnego Bolesawa,
poniewa by on prawdopodobnie w tym czasie samodzielnym wadc ziemi maopolskiej.
Mieszko zmar w 992 roku, pozostawiajc swoje pastwo do podziau midzy kilku ksit". Pierworodny
Bolesaw zdoa jednak z lisi chytroci zczy je potem w jedn cao, wypdziwszy macoch i braci"
relacjonowa kronikarz Thietmar.

Wraz ze mierci Mieszka, ktry jak si okazuje nie by wcale Mieszkiem ani te pierwszym chrzecijaskim
wadc Polski, skoczyy si kronikarskie legendy, a prehistoria zamienia si w histori.
ycie i mier
Koci redniowieczny przypomina czowiekowi codziennie, e jest prochem i w proch si obrci. Wskazywa
mu nieustannie na chwilow uud ycia doczesnego, nakazywa myle o wiecznoci, a za sumienne
wypenianie przykaza boskich obiecywa ewentualn nagrod po mierci.
Ludzie bali si jednak mierci, a ponadto napawaa ich ona obrzydzeniem. Opisywano j i przedstawiano na
rycinach w sposb odraajcy, chocia z ca pewnoci nie byo to zgodne z kanonami wiary chrzecijaskiej.
Gboka odraza wobec rozkadu ludzkiego ciaa trawionego przez robaki wyjania przekonanie, e ciaa
witych jakoby nie gniy, a jedn z najcenniejszych wartoci Najwitszej Marii Panny byo to, e dziki
Wniebowziciu zaoszczdzono jej ciau ziemskiego rozkadu. wito Wniebowzicia, ktre obchodzi
pocztkowo jedynie Koci wschodni, stao si z biegiem czasu jedn z najwaniejszych uroczystoci caego
chrzecijastwa.
Ludzie redniowieczni, pomimo swojej obawy, ocierali si jednak o mier nieustannie. Spoeczestwo
wczesne cechowa prymitywizm demograficzny, charakterystyczny dla okresu podnoci naturalnej. Wyrnia
si on niezwykle wysok rozrodczoci, bardzo wysok miertelnoci, szczeglnie wrd dzieci, ma liczb
ludzi w wieku starszym oraz nadumieralnoci kobiet.
Badania szcztkw kostnych odnajdywanych na cmentarzyskach redniowiecznych pozwalaj stwierdzi, i
redni wiek ycia wynosi wwczas okoo 30 lat, przy czym u mczyzn by wyszy i siga 35 lat, u kobiet za
niszy i oscylowa w granicy 25 lat. Przy uwzgldnieniu populacji dziecicej obnia si on jeszcze bardziej. By
to oczywicie wiek charakteryzujcy niedoywion populacj wociask. Wrd panujcych rednia wieku
bya niewspmiernie wysza. Na podstawie list dynastycznych mona stwierdzi, i u mczyzn sigaa ona 40,
u kobiet za 38 lat. Listy te nie zawsze obejmuj jednak dzieci zmare w niemowlctwie. miertelno
noworodkw i dzieci bya przecie w tym czasie bardzo wysoka i udzia ich szcztkw na cmentarzyskach siga
nieraz 20%.
Uderza nas znaczna rnica urednionego wieku na niekorzy kobiet, ktra jest odwrotnoci sytuacji
obserwowanej obecnie. Przyczyn redniowiecznej nadumieralnoci kobiet upatrywa naley przede wszystkim
w ich wczesnym wstpowaniu w ycie pciowe, bezustannym rodzeniu dzieci oraz niezwykle wysokiej
miertelnoci okooporodowej. Na przykad obliczony na podstawie list dynastycznych redni wiek zakonnic by
jak na wczesne warunki nadzwyczaj wysoki i siga 53 lat, przewyszajc o 18 lat redni wiek ksiniczek
zamnych i o 12 lat redni wiek ksit. Mona zatem przyj, i w redniowieczu kobiety byy jednak bardziej
predestynowane do dugowiecznoci (pamitajmy, i nie uczestniczyy one w wojnach), a ich nadumieralno
wynikaa przede wszystkim z braku odpowiedniej opieki okooporodowej. Wymieni tu mona Magorzat,
on Bolesawa III brzeskiego, Agnieszk, on Baltazara agaskiego, Katarzyn, on Henryka widnickiego,
Elbiet, on Konrada olenickiego, Jadwig, on Henryka IX gogowskiego, Judyt, on Wadysawa
Hermana, i wiele innych, ktre zmary podczas porodu.
Dugowieczno bya zatem w spoeczestwie redniowiecznym czym wyjtkowym, chocia wrd ksit
spotykamy nieraz przykady bardzo zaawansowanego wieku. Mieszko Pltonogi, Ludwik brzeski, Kazimierz
cieszyski, Jan opolski, Bernard niemodliski, Gertruda, crka Mieszka II, i Jadwiga, crka Henryka
Pobonego, przeyli lat ponad 80, a Henryk Brodaty, Wadysaw Opolczyk, Wadysaw bytomski, Bolesaw
niemodliski, Albert strzelecki, Mieszko Stary, Bolka, crka Bolesawa bytomskiego, Anna, crka Bolesawa III
opolskiego, i Magorzata, crka Bolesawa niemodliskiego ponad 70.
W strukturze spoeczestwa redniowiecznego przewaali mczyni. Wpywaa na to nie tylko miertelno
okooporodowa, ale take fakt, i wczenie rodzio si wicej chopcw. Jak wynika z list dynastycznych,
istniao blisko 70% prawdopodobiestwa, e pierwszych dwoje dzieci bdzie chopcami. Przy dwch nastpnych
porodach proporcja si wyrwnywaa, a dopiero pniej wzrastaa liczba dziewczt. redni wiek kobiety
predestynowa j wwczas maksymalnie do piciu porodw. Zaczynaa rodzi majc lat pitnacie i rodzia
mniej wicej co dwa lata, gdy podczas karmienia piersi owulacja ulegaa zahamowaniu, a piersi karmiono na
og do p roku.
Wedug prawa kanonicznego za wiek sprawny do zawarcia maestwa uwaano wprawdzie lat 12, ale
moliwo zajcia w ci przed 15 rokiem ycia bya stosunkowo niewielka. Na dobr spraw jedynie Jadwiga,
crka Jana II agaskiego, urodzia zdrowe dziecko nie majc jeszcze 13 lat.

Liczba dzieci u panujcych bywaa czsto bardzo dua. Bolesaw Krzywousty mia ich czternacioro, Henryk
Pobony dwanacioro, Bolko widnicki jedenacioro, Jan agaski, Mikoaj I opolski i Bolesaw Rogatka
dziesicioro. W wieku XVII przebi ich wszystkich ksi brzesko-legnicki Jan Chrystian, ktremu dwie ony
urodziy w sumie dwadziecioro dzieci, ale pomimo to ju w nastpnym pokoleniu dynastia piastowska
wymara.
Dzietno i dugo ycia zaleay take od wielu czynnikw zewntrznych. W wieku XIV, po wielkich
epidemiach dumy, liczebno polskiej populacji spada o 2530% i w stuleciu tym nastpi ujemny przyrost
naturalny. Rzecz wszake ciekawa, i ubytki ludnociowe zostay nader szybko zreprodukowane, gdy pod
koniec wieku XV liczba ludnoci bya ju o 50% wysza ni w wieku XIV. Zaobserwowano wtedy
zdumiewajce zjawisko nasilania si porodw bliniaczych, ktre normalnie zdarzaj si raz na okoo 90
przypadkw. W drugiej poowie XIV wieku jeden pord bliniaczy trafia si na okoo 30 przypadkw.
Wygldao na to, i sama natura chciaa w ten sposb uzupeni swoje demograficzne ubytki.
redniowiecze wytworzyo take charakterystyczny typ somatyczny czowieka. Na podstawie szcztkw
kostnych mona szacowa, i redni wzrost wczesnych mczyzn wynosi 165 centymetrw, a kobiet 150
centymetrw. Na obnienie wzrostu, oprcz uwarunkowa genetycznych, wpyna przede wszystkim mnogo
klsk godowych, ktre wyniszczay gwnie osobniki najwysze, u pozostaych za hamoway procesy
wzrostowe. Utrwala si zatem genetyczny model czowieka niskiego, charakterystyczny dla redniowiecza a
po wiek XV.
Czynniki hamujce wzrost w znacznie mniejszym stopniu oddziayway na linie ksice, wrd ktrych nie
wystpowao przecie zjawisko niedoywienia. Spotykamy zatem wrd Piastw jednostki nader wysokie. Do
najwyszych zaliczy naley Kazimierza Odnowiciela, Bolesawa Wysokiego, Wadysawa Laskonogiego,
Kazimierza Wielkiego, Henryka Rumpolda, Bernarda Zwinnego.
Wyjtkowo niskim wzrostem odznaczali si natomiast Wadysaw okietek i spokrewniony z nim poprzez swoj
matk Bolko widnicki.
Czowiek redniowieczny, pomimo niezbyt pokanego wzrostu, mia do znaczn nadwag, co szczeglnie
mocno uwidoczniao si w populacji kobiecej. Nadwaga wrd wocian nie wynikaa naturalnie z nadmiernej
iloci spoywanych pokarmw, ale z charakterystycznej budowy ciaa o znacznym przerocie ukadu kostnominiowego, co wiza naley z cik prac fizyczn. Otyo ksit piastowskich miaa oczywicie swoje
rdo w spoywaniu przez nich olbrzymich iloci tustego misiwa przydomki Gruby, Otyy lub Brzuchaty nie
naleay zatem wrd nich do rzadkoci.
Dynastia piastowska charakteryzowaa si take pewnymi wadami rozwojowymi o podou genetycznym. By to
przede wszystkim nadmierny przerost koci goleniowych, ktry sprawia, e niektrzy ksita wygldali do
groteskowo. Wymieni tu mona Konrada Laskonogiego, Wadysawa Laskonogiego, Mieszka Pltonogiego.
Stosunkowo czste byy take wrd nich skrzywienia krgosupa uwidocznione w przydomkach Garbaty.
Matka krlw
Z mrokw polskiego redniowiecza wyania si posta niezwykej kobiety, z ktr zwizana jest historia
Szwecji, Danii, Anglii i Norwegii. Bya ni witosawa, crka Mieszka I i siostra Bolesawa Chrobrego, znana
take pod imieniem Sygrydy lub Storrady. Ze wzgldw politycznych ojciec przeznaczy j na on dla krla
Szwecji Eryka. Mieszko szuka sprzymierzecw w wojnie przeciwko Danii i liczy, i poprzez maestwo
crki znajdzie ich w Szwedach.
Przyszy maonek witosawy by wprawdzie w wieku jej ojca i cieszy si opini czowieka szalonego, ale
takie drobiazgi nie miay w polityce adnego znaczenia. Nie mia take znaczenia fakt, e witosawa kochaa
si w modym Norwegu, ktry podawa si za Olafa Tryggvasona, syna Tryggvy, krla Viku. Pochodzenie jego
nie byo jednak jednoznaczne, gdy odnaleziono go jako niewolnika na statku estoskiego kupca. Wyrnia si
wprawdzie wypalonym na plecach znakiem runicznym Haralda Piknowosego, ale rwnie dobrze Harald mg
nim znaczy krlewskie dzieci, jak i krlewsk sub. Olaf uwaa si jednak za spadkobierc tronu
norweskiego i usiowa dla swej sprawy pozyska monych protektorw. Bawi midzy innymi w Nowogrodzie,
gdzie panowaa skandynawska dynastia Rurykowiczw, a take zawita do Poznania na dwr Mieszka I.
Wwczas te poznaa go witosawa. By moe ksi Polski wiza z nim pewne nadzieje polityczne,
niemniej maestwo crki z krlem szwedzkim wydawao mu si inwestycj z ca pewnoci bardziej
korzystn.

witosawa wyjechaa zatem do Szwecji i polubia szalonego Eryka. Urodzia mu syna Olafa i crk
Holmfryd i zgodnie z yczeniami ojca nakonia go do wyprawy przeciwko Duczykom. W wojnie tej Eryk
odnis zwycistwo i uzyska przydomek Segersll, czyli Zawsze Zwyciski.
Zwycistwo to nie wyszo mu jednak na dobre, poniewa zaostrzyy si u niego objawy obdu. Twierdzi, i
nordycki bg Odyn wymaga od niego, aby zoy mu w ofierze swego syna Olafa. Ochrzczona witosawa nie
wierzya jednak w nordyckich bogw i chronic syna, kazaa otru jego ojca. Aby nada temu morderstwu boski
charakter, podpalia dwr i wityni w Uppsali. Opowiadano zatem, i doszo do rozgrywki pomidzy bogiem
Thorem a bogiem Odynem, z ktrych pierwszy zabi Eryka, drugi za w odwecie spali wityni rywala.
Zostawszy wdow, witosawa przypomniaa sobie o Olafie Tryggvasonie. Uwaany niegdy za samozwaca,
w cigu kilku lat zyska on nie tylko saw nieustraszonego eglarza, ale take przy pomocy swoich wikingw
zagarn dla siebie tron norweski. Nic zatem nie stao na przeszkodzie, aby owdowiaa krlowa Szwecji
polubia krla Norwegii.
Olaf zmieni si wszake nie do poznania. Owadnity by ambicjami politycznymi i zada tronu szwedzkiego,
co byo rwnoznaczne z odsuniciem modego Olafa od dziedziczenia. Kiedy spotka si z odmow, usiowa
porwa regentk i oprze si na faktach dokonanych. Przeceni wszake swoje siy. Najazd Norwegw zosta
odparty, a witosawa popiesznie polubia owdowiaego wanie krla Danii Swena Widobrodego i pocza
montowa koalicj przeciw Tryggvasonowi. Weszli do niej Szwedzi, Duczycy i Polacy.
W roku 1000 na wodach oresundu doszo do bitwy zwanej Bitw Trzech Krlw. Przeciwko jedenastu okrtom
norweskim wypyno siedemdziesit okrtw sprzymierzonych. Wynik tego starcia by oczywicie z gry
przesdzony. Flot Tryggvasona rozgromiono, a on sam ponis mier w bitwie. Wikingowie, ktrzy nie mogli
pogodzi si ze mierci swojego przywdcy, opowiadali wprawdzie, i uszed on z pola bitwy, schroni si za
granic i polubi tam ksiniczk Tyr. Wierzono, i powrci, aby pomci swoj klsk.
Olaf nie pojawi si ju jednak na historycznej scenie, ale odniesione zwycistwo nie przynioso witosawie
radoci. Zrozumiaa, i przegraa swoj jedyn mio. Swena nie darzya adnym uczuciem i chocia urodzia
mu synw Haralda i Kanuta, mylami bya zawsze na wodach oresundu.
Obojtno ony rozwcieczya do tego stopnia krla Danii, i postanowi wygna j ze swego krlestwa.
Wedug sw Thietmara wygnana przez ma na dugi okres czasu, wiele musiaa znosi wraz z innymi
przykroci". Najpierw pojechaa do swego syna, krla Szwecji Olafa, pniej za pojawia si na dworze brata,
Bolesawa Chrobrego. To z jej inicjatywy Chrobry wysa do Szwecji misj chrystianizacyjn Brunona z
Kwerfurtu, ktra ochrzcia Olafa i jego najblisz druyn.
W kilka lat pniej Swen Widobrody umar i w Polsce pojawili si duscy synowie witosawy, aby j zabra
do siebie. Starszy, Harald, obj w tym czasie tron Danii, modszy za, Kanut, panowa w podbitej niedawno
Anglii. witosawa wraz z modszym synem udaa si do jego nowego krlestwa.
Kanut by czowiekiem bezwzgldnym i okrutnym. Porniwszy si na przykad ze swoim przyjacielem
Eadrikiem z Mercji, ktremu zawdzicza midzy innymi angielsk koron, kaza go bez wahania ci. Dzieci
podbitego krla Anglosasw wysa do Polski z poleceniem, aby tam zostay zabite. Bolesaw Chrobry nie mia
wszake w sobie normaskiego okruciestwa i proby tej nie wypeni.
W Anglii Kanut zwiza si z Aelgif, by kochank pokonanego krla Ethelreda, matk jego dziewiciorga
nielubnych dzieci. Chocia Aelgifa urodzia mu synw Svenda i Harolda Zajconogiego, oddali j, by moe
za namow witosawy, i zalubi wdow po Ethelredzie Emm.
Maestwo z Emm spowodowao, i w Kanucie zasza zasadnicza zmiana. Poczu si nagle Anglikiem i zacz
utosamia si z podbitym narodem. Odesa do domu swoj druyn i postanowi zosta w Anglii na stae.
Pozwoli nawet na uroczyste przeniesienie zwok arcybiskupa Aelfheaha do katedry w Canterbury, chocia
biskup zalicza si za ycia do jego najzagorzalszych przeciwnikw.
witosawa nie pojawia si ju wicej na arenie historii. Umara prawdopodobnie w latach dwudziestych XI
wieku i pochowano j zapewne w Londynie.

By moe, i dosiga jej jeszcze wiadomo o mierci jej synw: krla Danii Haralda w 1018 roku i krla
Szwecji Olafa w 1022. Moe bya jeszcze wiadkiem objcia przez Kanuta po bracie tronu duskiego, a take
podbicia przeze Sambii, Norwegii i Marchii Szlezwickiej, co czynio go najpotniejszym wadc pnocnej
Europy.
Nie doya jednak z pewnoci radosnego momentu, kiedy jej wnuczka Gunhilda zalubia cesarskiego syna. Nie
danym jej byo take widzie, jak m wnuczki Henryk III podporzdkowuje sobie papiestwo ani te jak jej
prawnuk Henryk IV korzy si w Canossie przed Grzegorzem VII. Nie przypuszczaa take zapewne, i
praprawnuk Henryk V rozpocznie krwawe wojny z jej stryjecznym praprawnukiem, ksiciem Polski
Bolesawem Krzywoustym.
Pierworodne bastardy
U progu polskiej pastwowoci pojawia si zaskakujca zagadka dynastyczna, dotyczca dwch pierworodnych
ksit, ktrzy zostali odsunici od sukcesji: Bezpryma i Bolesawa zwanego Zapomnianym.
Bezprym by synem Bolesawa Chrobrego i jego drugiej ony, nie znanej z imienia ksiniczki wgierskiej,
crki Gejzy Arpada. Gejza oeniony by wprawdzie z Adelajd, siostr Chrobrego, ale z ca pewnoci nie
moga by ona matk ony swojego brata. Po pierwsze, tak bliskie pokrewiestwo nie byo przez Koci
dyspensowane, po drugie za na przeszkodzie temu wyranie stoj daty.
Adelajda urodzi si moga najwczeniej w 968 roku i polubia Gejz nie wczeniej ni w roku 980. Jest rzecz
cakowicie niemoliw, aby Chrobry mg oeni si z jej crk w 986 roku. Sprzeczno t prbowano obej
sugerujc, i Adelajda bya nie crk, lecz siostr Mieszka I, ale jest to teoria do problematyczna. Przyj tutaj
naley hipotez, ktr wysunli historycy wgierscy, i Adelajd wydano za m nie za Gejz, lecz za jego
modszego brata Michaa, ktremu urodzia ona dwch synw, Wadysawa i Wasula. Gejza onaty by w tym
czasie z Szarlot, matk syna Stefana i piciu crek. Urodziwa bratowa do tego stopnia przypada mu jednak do
gustu, i kaza zamordowa jej ma i swoj on, aby mc j bez przeszkd polubi. Koncepcja taka wydaje
si nader prawdopodobna, chocia obala ona mit o piastowskim pochodzeniu pierwszego krla Wgier, witego
Stefana.
Jedna z crek Gejzy polubia Bolesawa Chrobrego i urodzia mu syna Bezpryma. I w tym miejscu rodzi si
pierwsza historyczna zagadka. Do lubu doszo na pocztku 986 roku i w tym samym czasie przyszed na wiat
Bezprym. Dlaczego jednak, bezporednio po jego urodzeniu, Chrobry zdecydowa si odesa swoj on do
ojca?
Przypadki wypdzania on nie byy w tym czasie niczym wyjtkowym i naley pamita, i Chrobry odesa
take swoj pierwsz maonk, crk margrabiego Rykdaga. Oddalano jednak ony, ktre nie daway swojemu
mowi sukcesora. Przypadek oddalenia matki pierworodnego syna jest czym wyjtkowym i wymaga z
pewnoci gbszej analizy.
Mona przypuszcza, i Chrobry nie przyznawa si do ojcostwa Bezpryma, a sdzc z dat jego maonka
musiaa zaj w ci jeszcze przed lubem. Chcc prawdopodobnie uniemoliwi dziecku przysz sukcesj w
Polsce, Bolesaw nada mu imi Bezprym. Imiona w redniowieczu miay bowiem nader wane znaczenie.
Siemomys, Leszek, Siemowit, Mieszko, Bolesaw byy zarezerwowane dla dynastii panujcej i syn
przeznaczony do dziedziczenia otrzymywa zwykle imi swojego dziada. Imi Bezprym w dynastii piastowskiej
jest absolutnie odosobnione, a samo jego brzmienie oznacza czowieka bez prymatu, bez przeznaczenia.
Nadajc to imi, Chrobry akcentowa wyranie swoj wol i podkrela zdrad swojej maonki. Nie mona
wykluczy, i wymazanie jej imienia z kronik byo tej zdrady bezporednim skutkiem.
Niektrzy historycy uwaaj, i oddalona ona wrcia wraz z niemowlciem na Wgry, gdzie zamieszkaa w
miejscowoci Vesprem, tak od imienia syna nazwanej. Bezprym mia przebywa na Wgrzech a do 1018 roku,
kiedy to powrci do Polski, aby posikowa kijowsk wypraw ojca oddziaem piciuset zbrojnych Wgrw.
Koncepcja ta trci jednak fantazj, poniewa trudno przypuszcza, i wypdzony syn powraca do kraju i
wspomaga znienawidzonego rodzica. Wydaje si, i Bolesaw nie odesa chopca na Wgry, liczc si z tym, e
moe on sta si w przyszoci obiektem dynastycznych rozgrywek. Wybra mu prawdopodobnie karier
duchown i odda go do klasztoru. W relacji kardynaa Damianiego spotykamy bowiem informacj, i okoo
roku 1000 mnichem w eremie Pereum pod Rawenn, kierowanym przez witego Romualda, by syn ksicia
Busklawa. Syn ten pozostaje wprawdzie bezimienny, ale nie ulega chyba wtpliwoci, i w gr wchodzi tu

Bezprym. Kiedy oddawano go do klasztoru, nastpc tronu w Polsce desygnowany ju by Mieszko II, ktrego
urodzia Chrobremu jego trzecia ona Emnilda.
Co byo potem, nie wiadomo. Prawdopodobnie Bezprym przebywa w klasztorze a do mierci Bolesawa, kiedy
to zrzuci habit zakonny i powrci do Polski, aby upomnie si o sukcesj. Zawar tutaj porozumienie z
najmodszym synem Chrobrego Ottonem i uzyskawszy pomoc Niemcw i Rusinw, zdoa w roku 1032
zdetronizowa Mieszka.
Utrzymanie zdobytej wadzy nie byo jednak atwe. Musia ukorzy si przed cesarzem, zwrci mu insygnia
koronne, ale przede wszystkim musia znale w kraju spoeczne poparcie. Opar si przede wszystkim na
wodykach i rednim rycerstwie, wrd ktrych zakorzenione jeszcze byy silne tradycje pogaskie. Wywoao
to oczywicie gwatown reakcj ze strony monowadztwa i Kocioa. Z inspiracji braci zakonnych zawizany
zosta spisek, w wyniku ktrego Bezprym zgin zamordowany przez jednego ze swoich dworzan po
procznym zaledwie panowaniu. Zgin take jego przyrodni brat Otto.
Przeciwnik Bezpryma, Mieszko II, desygnowany przez swego ojca na sukcesora tronu, nie mia dobrej opinii
wrd kronikarzy. Nazywano go czsto gnunym, a autor Kroniki Wielkopolskiej pisa, e zajmowa si
jedynie sob, a nie pastwem". Jest to oczywicie opinia niezwykle krzywdzca, tym bardziej i mija si ona z
prawd. U jej podoa nie legy bynajmniej sprawy polityczne, ale nie uregulowana sytuacja rodzinna monarchy.
Chrobry oeni Mieszka z Rychez, siostrzenic cesarsk, kiedy ten mia ju dwadziecia trzy lata, co w
redniowieczu uwaano za wiek do mocno zaawansowany. Wczeniej by on zwizany z niejak Dobraw, z
ktr zawar prawdopodobnie maestwo wedug sowiaskiego obyczaju. Chocia luby kocielne
upowszechniy si dopiero w XI wieku, w stosunku do panujcych Koci jednak wymaga, aby zalubiali oni
swe ony w obliczu biskupa. Mieszko prawdopodobnie tego nie uczyni i Dobraw uwaano za konkubin, a jej
synowi odmawiano prawa do dziedziczenia. Na przekr Kocioowi ojciec nada mu wszake imi Bolesaw,
podkrelajc tym samym, i bdzie on dziedzicem tronu.
y jednak jeszcze Bolesaw Chrobry, ktry stara si o koron krlewsk i musia pozyska sobie przychylno
Kocioa. Nakaza on zatem Mieszkowi porzuci Dobraw i polubi Rychez. W obawie przed utrat prawa do
sukcesji Mieszko wyda Dobraw za m za dworzanina Rychezy Embricha, dziki czemu pozostaa ona na jego
dworze. Utrzymywa z ni nadal kontakty, poniewa narzucona mu si siostrzenica cesarska a trzy lata musiaa
czeka na przyjcie na wiat swego syna Kazimierza.
Mieszko, ktry swego sukcesora upatrywa w pierworodnym Bolesawie, synowi zrodzonemu ze zwizku z
Rychez nada imi Kazimierz, oznaczajce czowieka szanujcego rozkazy. Mia zatem Kazimierz przej
przez ycie powolny ojcowskim poleceniom. Nie godzia si z tym oczywicie jego matka, ktra nadaa mu
drugie, cesarskie imi Karol.
Dopki y Bolesaw Chrobry, Rycheza i jej syn znajdowali w nim pene oparcie. Kiedy jednak Chrobry umar,
Mieszko przywrci oficjalnie do ask Dobraw, a Kazimierza odda do odlegego francuskiego klasztoru, aby
nie stan on na drodze do kariery swemu przyrodniemu bratu.
Pniej nastpio wszake wspomniane ju zawirowanie historii. Wadz przej Bezprym, Rycheza udaa si do
Niemiec, a pozbawiony wsparcia Mieszko schroni si w nieprzyjaznych mu Czechach. Zosta tam pojmany
przez ksicia Udalryka i z jego rozkazu wykastrowany. Kazimierz opuci prawdopodobnie klasztor i czeka w
Niemczech na sposobno powrotu do kraju. Po mierci Bezpryma wadz odzyska Mieszko, chocia wkrtce
umar w wieku czterdziestu czterech lat, kto wie, czy nie od trucizny.
Po jego mierci na widowni pojawi si Bolesaw Zapomniany. Przy poparciu drobnego rycerstwa obj wadz,
chocia o jego rzdach powiedzie mona bardzo niewiele. Nie mona jednak wykluczy, i to on mg
zainicjowa rewolucj pogask w Polsce. Koci katolicki, ktry odmawia mu prawa do sukcesji, by przecie
jego naturalnym przeciwnikiem, podczas gdy wedug pogaskich obyczajw, jako pierworodny syn, mia do tej
sukcesji pene prawa. Bdc nieprzejednanym wrogiem chrzecijastwa Bolesaw otrzyma take przydomek
Okrutny. Jego panowanie nie trwao duej ni trzy lata. Zgin zamordowany przez zamachowca dziaajcego
prawdopodobnie z inspiracji Kocioa.

Pniej nastpi okres cakowitego rozprzenia, najazd Brzetysawa, zniszczenie kraju. Dopiero jesieni 1039
roku do Polski mg powrci Kazimierz, jedyny yjcy sukcesor piastowskiego tronu. Imi Bolesawa
Zapomnianego poczto skwapliwie wymazywa z ludzkiej pamici, poniewa zhabi on swoim postpowaniem
chrzecijask dynasti. Marginesowo wspomina o nim jedynie Kronika Wielkopolska, z wyranym wszake
zastrzeeniem, e z powodu srogoci i potwornych wystpkw wykluczono go z pocztu krlw i ksit Polski.
wity zdrajca
Syn Kazimierza Odnowiciela Bolesaw miay nalea bez wtpienia do dobroczycw Kocioa katolickiego.
Po objciu wadzy odbudowa zniszczon podczas rewolucji pogaskiej polsk administracj kocieln,
restytuowa metropoli gnieniesk, utworzy nowe biskupstwa w Pocku, Kaliszu, Biaogardzie i Grjcu.
Kronikarz niemiecki Lambert z Hersfeldu pisa z podziwem, e w jego uroczystoci koronacyjnej uczestniczyo
a pitnastu biskupw.
Bolesaw fundowa take kocioy i klasztory i za jego rzdw powstay wspaniae opactwa w Mogilnie, Tycu i
Lubiniu. Prowadzi take prokocieln polityk zagraniczn. Popar papiea Grzegorza VII w jego sporze z
cesarzem Henrykiem IV. W nagrod otrzyma od papiea zgod na koronacj i nawiza ni do krlewskich
tradycji swego dziada.
Mogoby si zatem wydawa, i polski Koci katolicki bdzie gloryfikowa swego dobroczyc, ale stao si
niestety zupenie inaczej. Tene Koci uzna go za zbrodniarza, okrutnika i sodomit, ktry uniesiony
bezbrzen pych nie zawaha si zamordowa sugi boego, biskupa Stanisawa ze Szczepanowa.
Okolicznoci tego zatargu pozostaj jednak do dzisiaj nie wyjanione, chocia w opinii publicznej pokutuje
powszechnie wersja kocielna, ktrej wyrazicielem sta si midzy innymi kronikarz i biskup w jednej osobie
Wincenty Kadubek.
Gosi ona, i niemoralne ycie krla oraz jego nadzwyczajna surowo sprawiy, e popad on w konflikt z
biskupem krakowskim. Biskup napomina go podobno kilkakrotnie, a kiedy napomnienia te nie przyniosy
spodziewanego skutku, rzuci na niego kltw i zwolni poddanych z obowizku posuszestwa. W odwecie za
to krl kaza swoim ludziom zabi biskupa, ale ci, nie majc miaoci podnie rki na pomazaca boego
odmwili. Uniesiony gniewem Bolesaw wpad podobno osobicie do kocioa na Skace, w ktrym Stanisaw
odprawia wanie msz, i zarba go mieczem przy otarzu. Za zbrodni t zosta pozbawiony korony i
wypdzony z Polski, a przy grobie zamordowanego dzia si poczy przerne cuda, dziki ktrym uznano go
za witego.
Tak mniej wicej brzmi oficjalna wersja kocielna, ktr za Kadubkiem przekazali take hagiografowie
Stanisawa: Wincenty z Kielc i Jan Dugosz. Nie wszystko w niej wydaje si jednak jasne i aby j uwiarygodni,
odpowiedzie naley na kilka zasadniczych pyta. Kim by biskup i czyje reprezentowa interesy? Co byo
bezporedni przyczyn konfliktu? W jaki sposb zosta umiercony? Dlaczego krl musia opuci Polsk? Jaki
charakter miay cuda, dziki ktrym Stanisaw doczeka si kanonizacji?
Odpowiedzi na te pytania wcale nie s proste. Cz historykw twierdzi na przykad, i biskup pochodzi z
monego rodu Turzynw, a nawet by kuzynem miaego, wnukiem przyrodniego brata jego matki, ksicia
kijowskiego Stanisawa. Jest to jednak z ca pewnoci teoria mocno nacigana, ktra dla celw
propagandowych wywysza niesusznie osob zamordowanego. Rd Turzynw gospodarowa w dorzeczu
Dunajca i Raby i nigdy nie zalicza si do rodw o duym znaczeniu politycznym. Nikt tam nigdy nie piastowa
wysokiej funkcji pastwowej i nawet podczas kanonizacji nikomu nie przyznano adnej godnoci. Stanisaw
wywodzi si zatem prawdopodobnie z drobnego rycerstwa i swoj byskotliw karier zawdzicza wycznie
Bolesawowi. Urzd biskupi obj dopiero w dwa lata po mierci swojego poprzednika Lamberta II i naley
przypuszcza, i w cigu tych dwch lat nominacja jego napotykaa sprzeciw ze strony monych rodw
Awdacw czy Sieciechw. Bolesaw, ktry przeprowadzi w kocu swoj wol, sprawi, i rody te przeszy
wobec niego do opozycji.
Stanisaw ze Szczepanowa by zatem pocztkowo bez wtpienia zaufanym czowiekiem ksicia, poniewa dziki
niemu uzyska swj urzd biskupi. Do rozdwikw pomidzy nimi doszo dopiero wwczas, kiedy Bolesaw
przystpi do przebudowy polskiej organizacji kocielnej i powoania nowych biskupstw. Wizao si to z
koniecznoci okrojenia olbrzymiego biskupstwa krakowskiego, a tym samym z ograniczeniem dochodw
biskupa.

W myl prawa kanonicznego, potwierdzonego przez Ksig Reguy Pasterskiej papiea Grzegorza I, dochody z
biskupstwa dzielono na cztery czci: jedn na potrzeby kocioa, drug na utrzymanie kanonikw, trzeci na
akcj charytatywn i czwart dla biskupa. Zasada ta nie zawsze bya wszake przestrzegana i biskupi na swoje
potrzeby zabierali czsto poow uzyskanych dochodw. Jan Kanapariusz, autor ywota w. Wojciecha, uwaa
nawet, i fakt przestrzegania przez niego prawa kanonicznego by bez wtpienia atrybutem witoci.
Stanisaw, nie mogc pogodzi si z utrat dotychczasowych beneficjw, pocz spiskowa przeciwko
Bolesawowi i wkrtce skupi wok siebie grono krlewskich przeciwnikw. Kronikarz Gall nazwa go nawet
zdrajc.
Spiskowanie przeciwko komu wie si zwykle ze spiskowaniem na rzecz kogo i rodzi si pytanie: kogo
forowa w tym czasie biskup Stanisaw?
Wymienia si tu zwykle modszego krlewskiego brata, Wadysawa Hermana, ktry w wyniku spisku odnis
przecie najwiksze korzyci. Sprawa nie jest jednak prosta i wydaje si, e Herman pocztkowo w spisku nie
uczestniczy, lecz przyczy si do niego dopiero w kocowej fazie. Po objciu wadzy nie pieszy si on
bowiem z przeniesieniem zwok biskupa do katedry krakowskiej, co stanowioby oczywicie jego pomiertn
rehabilitacj. Zwoki te kaza przenie dopiero syn miaego Mieszko po swoim powrocie do Krakowa w 1088
roku, a wic w dobrych kilka lat po mierci biskupa. Ten gest ze strony syna obalonego wadcy wydaje si
cakowicie niezrozumiay, ale posiada z ca pewnoci swoje ukryte konteksty. Mona z niego wycign
wniosek, e Stanisaw spiskowa na rzecz Mieszka, ktrego zamierza zapewne osadzi na ojcowskim tronie.
Wykorzystywanie maoletnich synw przeciwko ojcom nie naleao w tym czasie do rzadkoci i historia Polski
zna wiele tego typu przykadw. By moe, i dziao si to za przyzwoleniem krlewskiej ony Wyszesawy,
ktr czyy z mem nader napite stosunki. Bolesaw opuszczajc Polsk i udajc si na Wgry, gdzie
spodziewa si uzyska pomoc, zabra on i syna ze sob, pragnc zapewne uniemoliwi swoj detronizacj.
I dopiero w tym miejscu do spisku przystpi Wadysaw Herman, ktry przej w Polsce wadz po swoim
bracie. Moliwe, i to z jego poruczenia Bolesaw zosta otruty na Wgrzech. Herman sprowadzi potem do
Krakowa krlewskiego syna i wypeniwszy swj plan do koca, kaza take jemu poda trucizn.
Pami o biskupie Stanisawie bya jednak dla Wadysawa do niewygodna, poniewa obawia si, aby ten
przykad nie okaza si zaraliwy. Nie podj zatem adnych krokw, aby doprowadzi do jego kanonizacji,
chocia, jako mczennik, byby zapewne kanonizowany w trybie natychmiastowym. Koci wynis go na
otarze dopiero w wieku XIII za staraniem Bolesawa Wstydliwego. Kronikarz Gall, ktry pozostawa na
usugach ksicego dworu, o konflikcie midzy krlem a biskupem pisa zreszt w sposb nader ogldny:
Wiele Bolesawowi zaszkodzio, gdy przeciw grzechowi grzech zastosowa, gdy za zdrad wyda biskupa na
obcicie czonkw. Ani bowiem zdrajcy biskupa nie usprawiedliwiamy, ani te krla mszczcego si tak
szpetnie nie zalecamy". Bya to zapewne oficjalna wykadnia, ktra obowizywaa w rodowisku Wadysawa
Hermana.
Historycznym mitem jest take twierdzenie, e biskup Stanisaw rzuci na Bolesawa kltw i zwolni poddanych
od posuszestwa. Krl nalea do zwolennikw papiea Grzegorza VII, przyjmowa jego legatw, uzgadnia z
nimi reform administracji kocielnej i za papieskim przyzwoleniem otrzyma koron. Byo zatem nie do
pomylenia, aby biskup krakowski rzuci na niego kltw, pominwszy przy tym swego zwierzchnika,
arcybiskupa gnienieskiego Marcina, ktry zawsze popiera legaln wadz. Gdyby nawet Stanisaw by
zdeklarowanym przeciwnikiem papieskim, nie mgby zwolni poddanych od posuszestwa krlowi, gdy taki
wanie krok papieski obz antygregoriaski uwaa za jawne pogwacenie obowizujcego prawa.
adnej kltwy zatem prawdopodobnie nie byo, a Bolesaw, dowiedziawszy si o zdradzie swojego
protegowanego, kaza go po prostu postawi przed sdem, ktry wyda na niego wyrok mierci. Wyrok ten
wykona zapewne kat krakowski, poniewa twierdzenie, e sudzy krlewscy bali si podnie rk na biskupa,
jest nader naiwne. Na przykad kilka lat wczeniej jeden z kasztelanw poleci zamordowa biskupa pockiego, a
arcybiskupa Trewiru zamordowali mieszkacy miasta w 1066 roku. Zamordowany take zosta arcybiskup
moguncki Zygfryd oraz arcybiskup magdeburski Wernher. Przekonanie o nietykalnoci sug kocielnych ma
znacznie pniejsz metryk i sztucznie powizano je ze spraw biskupa krakowskiego.
Powstaje jednak pytanie, dlaczego Bolesaw musia uchodzi z Polski. Stao si tak dlatego, e krla odstpili
nie tylko monowadcy, ale take rednie rycerstwo, stanowice dotd jego najsilniejsze oparcie. Do konfliktu z
rycerstwem doszo zapewne podczas drugiej wyprawy kijowskiej, ktra dotara jedynie do pogranicznego
Woynia, gdzie zawarta zostaa ugoda. Wojsko pozbawione upw poczo buntowa si i opuszcza krlewskie

szeregi. Bolesaw zareagowa na to w sposb bardzo gwatowny i za- stosowa wobec opornych daleko idce
represje. Doprowadzio to w konsekwencji do zawizania spisku, na ktrego czele stan Stanisaw ze
Szczepanowa. mier biskupa nie bya jednak bezporedni przyczyn ucieczki krla, chocia niewtpliwie w
jaki sposb j przypieszya. Bolesaw uchodzi, gdy znalaz si w cakowitej izolacji. Rzecz wszake
charakterystyczna, i nie cae duchowiestwo opowiedziao si przeciwko niemu. Mody za monarch
odprawiane byy zarwno w katedrze krakowskiej, jak i w opactwach benedyktyskich.
Wyjazd krla z Polski zbieg si w czasie z cudami, ktre dziay si podobno przy grobie Stanisawa. Cudw
tych naliczono w sumie szedziesit trzy i dotyczyy one gwnie uzdrowie. Rzecz ciekawa, i najczciej
uzdrawia on rednie rycerstwo, ktre wsplnie uczestniczyo z nim w antykrlewskim spisku.
Analizujc cuda spisane przez Jana Dugosza naley stwierdzi, i wyranie uwidacznia si w nich zamiowanie
witego do pienidzy. Uzdrowienia nastpoway bowiem wtedy, kiedy chory zoy stosown ofiar na rzecz
Kocioa, podczas gdy oporni karani byli nieraz w sposb nader dotkliwy.
Legend witego Stanisawa stworzy Wincenty Kadubek za czasw Kazimierza Sprawiedliwego, kiedy to
Koci w Polsce gosi ju otwarcie wyszo wadzy duchownej nad wieck. Posta mczennika biskupa,
ktry przez swoj mier spowodowa upadek monarchy, bya doskonaym potwierdzeniem tej tezy. Legenda ta
pomina oczywicie wszystkie te elementy, ktre wizay si ze zdrad i spiskiem, uwypuklajc natomiast to,
czego w sporze krla z biskupem nigdy nie byo. Poczwszy te od XIII wieku Stanisaw ze Szczepanowa sta
si patronem Polski, dystansujc pierwszego mczennika witego Wojciecha.
Rodzinne maestwa
Spoeczestwo redniowieczne byo w znacznym stopniu zdominowane przez wizy pokrewiestwa. Wocianie
kojarzyli si w obrbie jednej wsi, mieszczanie w obrbie jednego miasta, a ksita zawierali zwizki
maeskie w obrbie wasnej dynastii. Tego rodzaju praktyka staa oczywicie w kolizji z zasadami goszonymi
przez Koci, ktry do pocztkw XIII wieku zakazywa kojarzenia si rodzinnego a do sidmego pokolenia
wcznie. Zakazy te miay niewtpliwie bardziej doktrynalny ni biologiczny charakter, poniewa na rwni z
pokrewiestwem traktowa- ne byo powinowactwo duchowe i nie zezwalano na maestwa pomidzy
rodzicami chrzestnymi, a take pomidzy chrzestnymi i chrzeniakami. Wydaje si zreszt, i ten drugi zakaz
traktowany by nawet bardziej rygorystycznie, poniewa poza ksitami i feudaami nikt nie potrafi odtworzy
wasnej genealogii do sidmego pokolenia; znajomo rodzinnych realiw koczya si zwykle na pokoleniu
trzecim. W tej sytuacji zakazy kocielne pozostaway wycznie w sferze abstrakcji. Wocianie ich nie
przestrzegali, ksita za omijali je za pomoc odpowiedniej dyspensy.
Maestwa rodzinne pojawiy si ju u progu naszej pastwowoci. Ryksa, prawnuczka Mieszka I, polubia
jego wnuka, ksicia wgierskiego Bel, Bolesaw Krzywousty, prawnuk Mieszka II, polubi jego prawnuczk,
ksiniczk rusk Zbysaw, Elbieta, prawnuczka Kazimierza Odnowiciela, polubia jego prawnuka, ksicia
czeskiego Sobiesawa II, a Salomea, crka Mieszka III, polubia ksicia pomorskiego Racibora, ktrego ojciec,
Bogusaw I, oeni si jednoczenie z jej siostr Anastazj.
Przykady mona by tu mnoy, poniewa wikszo ksit piastowskich bya w jaki sposb spokrewniona ze
swoimi onami. Zwyczaj zwizkw zawieranych w obrbie wasnej dynastii upowszechni si od postanowie
Soboru Lateraskiego w 1215 roku, ktry zagodzi dotychczasowe zasady kojarzenia si krewnych, udzielajc
zgody na zwizki ju w pitym pokoleniu. Od pontyfikatu Grzegorza IX wprowadzono take zasad, e przy
nierwnomiernoci stopni liczy si zawsze stopie dalszy. Przybraa take na sile praktyka dyspensyjna, ktra w
wieku XIV staa si czym zupenie powszednim.
Znaczna rnica wieku, jaka dzielia najstarszego syna Bolesawa Krzywoustego, Wadysawa protoplast linii
lskiej od najmodszego, Kazimierza, protoplasty linii maopolskiej i mazowieckiej (trzydzieci trzy lata),
sprawia, e w dynastii piastowskiej upowszechni si model zwizkw zawieranych przy nierwnomiernoci
stopni, co w wielu wypadkach zwalniao od koniecznoci ubiegania si o dyspens.
Analiza list dynastycznych Piastw lskich pozwala na przykad stwierdzi, i na 160 ksit w zwizki
maeskie wstpio 96 osb, z czego 47 zawaro maestwa w obrbie wasnej dynastii. Pozostaa cz
skoligacia si z innymi dynastiami, z ktrymi wszake najczciej czyo j pokrewiestwo poprzez matk.
Najbliej spokrewnione ze sob maestwo to zwizek Jana lubiskiego z Jadwig brzesk w stopniu drugim
dotykajcym trzeciego oraz Bolka cieszyskiego z Eufemi mazowieck i Bolka jaworskiego z Beatrycze
brandenbursk w stopniu trzecim. Zostay one potwierdzone dyspensami papieskimi, a tym samym stay si
prawomocne wobec Kocioa katolickiego.

Brak jest natomiast dyspensy na maestwo Henryka widnickiego z Katarzyn, crk Karola Roberta i
prawdopodobnie Elbiety okietkwny. W tym ukadzie Katarzyna byaby cioteczn siostr Henryka i
zachodziby drugi stopie pokrewiestwa, ktrego Koci na og nie dyspensowa. Byby to najbliszy stopie
pokrewiestwa wewntrz dynastii piastowskiej.
Maestwa krewniacze prowadziy w konsekwencji do powikszania si tak zwanej wsobnoci populacyjnej.
Malaa liczba dzieci, szczeglnie po stronie mskiej, i dochodzio do wymierania caych linii dynastycznych. W
ten sposb w szstym pokoleniu wymary zarwno linia wrocawska, jak i raciborska, w sidmym za dobiega
kresu gogowska starsza.
Krewniacze zwizki maeskie prowadziy ponadto do rozpowszechniania si schorze uwarunkowanych
genetycznie. Mogy to by zarwno choroby spowodowane wadami chromosomowymi (na przykad
fenyloketonuria i schizofrenia), choroby o podou dziedzicznym, na ktre oddziauj wszake czynniki
rodowiskowe (na przykad cukrzyca, padaczka, alergia, podagra, schorzenia nowotworowe), jak te choroby o
etiologii rodowiskowej, ktrych czsto zaley jednak od predyspozycji genetycznych (na przykad grulica,
choroba wrzodowa, kamica).
Fenyloketonuria jest chyba najbardziej typowym schorzeniem o podou dziedzicznym. Charakteryzuje si
niedorozwojem fizycznym i umysowym. Nie mona wykluczy, i na chorob t cierpiaa Jadwiga, crka
Henryka Pobonego, ktr ze wzgldu na ograniczenie umysowe oddano do klasztoru, oraz Wacaw, syn Jana
agaskiego, ktry z tego samego powodu pozbawiony zosta dziedzictwa i wid ycie jako zwyky
mieszczanin wrocawski. Pewnych uomnoci psychicznych dopatrywa si take mona u crek ksicych,
ktrych mimo ich starszestwa nie wydawano za m, lecz kierowano do klasztoru. Wymieni tu mona na
przykad Kunegund i Agnieszk, crki Bolka II opolskiego, Elbiet, crk Mikoaja I opolskiego, i wiele
innych. Ograniczeniem umysowym charakteryzowa si take mogy ksiniczki, ktre nie peniy zwyczajowej
funkcji przeoryszy, jak na przykad Anna, crka Siemowita III, Adelajda, crka Kazimierza kujawskiego,
Helena, crka Henryka Grubego, Wieczysawa, crka Kazimierza opolskiego.
Cech charakterystyczn dla fenyloketonurii jest take niedobr melaniny, czego objawami s bardzo jasne
wosy i taka karnacja skry. By moe, i od tego pochodz przydomki Biay, na przykad Leszek Biay,
Wadysaw Biay, Henryk III Biay, Konrad VII Biay, Konrad X Biay. Trudno bowiem przypuszcza, aby
cech wyrniajc byy tu blond wosy, typowe przecie dla caej Sowiaszczyzny.
Wrd schorze dziedzicznych niepolednie miejsce zajmuje take schizofrenia. Diagnozy redniowieczne s w
tym wypadku nadzwyczaj nieprecyzyjne, chocia czste pojcie obdu" naley odnosi zapewne do
schizofrenii. Kronikarze wspominaj o obdzie Mieszka II, Bolesawa miaego, Wadysawa legnickiego i
Janusza mazowieckiego. Pewne cechy schizofreniczne wykazywali take Bolesaw Rogatka, zwany czasem
Dziwacznym, oraz Jan II agaski zwany Szalonym. Pierwsze objawy schizofrenii wystpuj zwykle pomidzy
pitnastym a czterdziestym rokiem ycia i mogo zdarzy si, i ksita i ksiniczki piastowskie, wobec
skrconej wwczas przeywalnoci, umierali wczeniej, przed pojawieniem si pierwszych objaww
chorobowych.
Podoe dziedziczne posiadaa take podagra, stosunkowo czsta w rodzinie piastowskiej. Chorowali na ni
Wadysaw Herman i Henryk VII Rumpold, a ksiciu cieszyskiemu Przemysowi, ktry z powodu tego
schorzenia nie mg w ogle chodzi i noszono go w lektyce, nadano przydomek Noszak.
O wystpowaniu grulicy dowiadujemy si przede wszystkim z historii Piastw mazowieckich. W Kalendarzu
Pockim czytamy o zgonie Wadysawa mazowieckiego, i zmar on na suchoty, ktre miay w jego rodzinie
charakter dziedziczny". Na grulic chorowali midzy innymi ksita Janusz i Stanisaw.
Precyzyjne diagnozowanie schorze redniowiecznych, zwaszcza za tych, ktre maj charakter dziedziczny,
jest oczywicie niemoliwe i traktowa je naley wycznie w kategoriach hipotezy. Nie ulega wszake adnej
wtpliwoci, i tak zwana wsobno populacyjna musiaa odgrywa w tym wypadku decydujc rol.
Dochodzio zatem do paradoksalnych sytuacji, kiedy maestwa podyktowane trosk o dobro dynastii
prowadziy w konsekwencji do coraz wikszego tej dynastii zdeformowania.

Ryksa, czyli krlowa

Imi Ryksy lub Rychezy trafio do dynastii piastowskiej za porednictwem ony Mieszka II, siostrzenicy cesarza

Ottona III. Nie cieszya si ona w Polsce dobr opini, a Jan Dugosz pisa nawet, e niepomna (...) na siy i
pe niewieci nie potrafia mdrze uy swojego szczcia i nie suchaa mdrych doradcw". Dodawa take,
i krlowa nienawidzia Polakw, gardzia ich obyczajami i mow i czsto obrzucaa ich obelgami". Nie
kochali zatem Polacy swojej monarchini, tym bardziej i po mierci ma wywioza z kraju insygnia koronne i
przekazaa je cesarzowi.
Znienawidzona krlowa zaszczepia jednak w dynastii swoje imi i co ciekawsze, ksiniczki, ktre je nosiy,
dostpoway najwyszych zaszczytw, zasiadajc na krlewskich tronach.
Pierwsz Ryks Piastwn bya crka Mieszka II, ktra imi swe odziedziczya bez wtpienia po matce. Ojciec
przeznaczy j dla owdowiaego Emeryka, syna krla Wgier Stefana I. Emeryk, wyniesiony zreszt pniej na
otarze, hodowa jednak maeskiej czystoci i Ryksa a do mierci pozostaa dziewic. Umar zreszt
stosunkowo prdko, zginwszy po roku na polowaniu w Grach witokrzyskich.
Straciwszy w ten sposb sukcesora, krl Stefan przekaza tron wgierski swojemu siostrzecowi,
Wenecjaninowi Piotrowi Orseolo, chocia pretendowali do niego take dwaj bratankowie Stefana: Andrzej i
Bela. Owdowiaa Ryksa polubia modszego, Bel, bez specjalnej nadziei na uzyskanie korony. Przez
dwadziecia lat maonkowie przebywali w Polsce, a ich dzieci, Gejza, Wadysaw i Eufemia, wychowyway si
razem z dziemi Kazimierza Odnowiciela. Po mierci Piotra krlem Wgier zosta Andrzej i panowa a
czternacie lat. Dopiero kiedy umar w 1060 roku, Bela wraz z Ryks otrzymali upragnion koron. Chocia
dzieryli j zaledwie trzy lata, od nich na dobr spraw wywodzi si caa dynastia wgierskich Arpadw.
Krlami Wgier zostali obaj synowie Ryksy, a Wadysawa Koci katolicki uzna nawet za witego.
Byskotliw karier zrobia take crka Gejzy, a wic wnuczka Ryksy, ktra polubia Joannesa Komnena i
zostaa cesarzow Bizancjum.
Kolejna Ryksa bya jedn z siedmiu crek Bolesawa Krzywo-ustego. Kiedy ukoczya lat dwanacie, ojciec
wyda j za m za Magnusa, nastpc tronu Szwecji i Danii. Magnus zapisa si w dziejach niezbyt pochlebnie,
poniewa zamordowa podstpnie swojego kuzyna, ksicia obodrzyckiego Kanuta Lawarda. Za Kanutem sta
jednak cesarz Lotar, przed ktrym Magnus musia si ukorzy i zoy mu hod lenny. Hod ten nie uchroni go
wszake przed zemst brata Kanuta, Eryka Zajczej Nogi, ktry zabi go w bitwie pod Fodwig. W ten sposb po
czterech latach maestwa Ryksa zostaa wdow. Po Magnusie pozosta jej jedynie syn Kanut.
Powrciwszy do Polski na dwr ojca, ju po roku wydana zostaa ponownie za m, za Wodzimierza, ksicia
Nowogrodu Wielkiego. Siostra Wodzimierza, Wierzchosawa, polubia brata Ryksy Bolesawa
Kdzierzawego. Nie miaa wszake Piastwna szczcia do swoich mw, poniewa po roku znw owdowiaa.
Nie y ju take jej ojciec, Bolesaw Krzywousty, wic prawdopodobnie na wasn rk wydaa si po raz
trzeci, tym razem za krla Szwecji Swerkera. Przeya z nim szesnacie lat, rodzc mu dwch synw. Jednemu z
nich nadaa imi Bolesaw. Z crk Swerkera z pierwszego maestwa oenia swego syna Kanuta, ktry zosta
regentem Danii.
Dzieje trzeciej Ryksy byy chyba najbardziej niezwyke. Bya crk Wadysawa Wygnaca i cesarskiej
siostrzenicy Agnieszki. Swoje dziecistwo spdzia we Wrocawiu i w Krakowie, ale po buncie, ktry wzniecili
jej stryjowie, Bolesaw Kdzierzawy i Mieszko Stary, opucia Polsk i wyjechaa wraz z matk do saskiego
Altenburga. Tam te przeya swoj bajeczn przygod. Do pozbawionej dziedzictwa Piastwny przyjechao
poselstwo hiszpaskie, aby w imieniu swego cesarza Alfonsa VII prosi j o rk. Popiesznie wyraono zgod,
nie baczc na to, i Alfons by starszy od Ryksy o blisko trzydzieci lat i mia szecioro dzieci z pierwszego
maestwa. Wyjazd narzeczonej uleg wszelako niespodziewanej zwoce ze wzgldu na mier jej protektora,
cesarza Konrada III. Jego nastpc zosta jednak kuzyn Agnieszki Fryderyk Barbarossa, ktry dotrzyma
uprzednich zobowiza i po roku odprawi Ryks w uroczystym orszaku do Hiszpanii.
Alfons oczekiwa na ni z pewnym niepokojem, poniewa jego pierwsza ona Berenguela syna z
nadzwyczajnej piknoci. Ryksa okazaa si wszake dziewczyn rwnie urodziw i nic nie stao na
przeszkodzie zawarciu maestwa. W kilka miesicy pniej ukoronowano j na cesarzow Hiszpanii.
W dwa lata po lubie urodzia crk Sanch, a w rok pniej syna Ferdynanda, ktry umar jednak w
dziecistwie. Dwuletni Sanch zarczono z czteroletnim Alfonsem, synem hrabiego Barcelony.
Cesarska przygoda lskiej Piastwny nie trwaa dugo. Cesarz wyruszy na wypraw przeciwko Maurom,
podczas ktrej rozchorowa si i niespodziewanie dla wszystkich wyzion ducha. Dwudziestoletnia wdowa nie
powrcia jednak do swej ojczyzny. Pozostaa na dworze Rajmunda, przyszego tecia maej Sanchy. Tam
poznaa bratanka krla Aragonii, Rajmunda II Berengera, hrabiego Prowansji, i ju wkrtce pomidzy Barcelon

a Altenburgiem poczy ponownie kursowa poselstwa, uzgadniajce warunki lubnego kontraktu. Ustalono, i
cesarz odda Rajmundowi w lenno cae hrabstwo Prowansji w zamian za zoenie hodu i poparcie
spokrewnionego z Babenbergami antypapiea Wiktora IV w jego sporze z papieem Aleksandrem III.
Wkrtce po lubie moda para udaa si do Turynu, gdzie Rajmund zoy hod cesarzowi, a otrzyman od niego
Prowansj przekaza jako prezent lubny swej maonce, noszcej cigle tytu cesarzowej. Po kilkumiesicznym
pobycie w Turynie nowoecy pocignli na wypraw krzyow do Ziemi witej.
Poycie z Rajmundem take nie trwao dugo, gdy po powrocie z krucjaty zosta on przypadkowo przeszyty
strza w Nicei. Z maestwa tego pozostaa crka Douce, ktra zmara wszake przed dojciem do
penoletnioci.
W kilka lat pniej Ryksa wysza po raz trzeci za m, tym razem za Albrechta II, hrabiego Eversteinu, i
urodzia mu kilku synw.
Sancha, jej najstarsza crka, po osigniciu penoletnioci polubia Alfonsa, hrabiego Barcelony. Z maestwa
tego pochodzia Konstancja, ktra zostaa on Fryderyka II Hohenstaufa, krla Sycylii i rzymskiego cesarza.
Prawnuka Ryksy, Konrada IV, obwoano krlem Niemiec.
Czwarta Ryksa bya crk krla Polski Przemysa II i jego drugiej ony, krlewny szwedzkiej. Przemys II,
ktry po okresie rozbicia dzielnicowego zdoa jako pierwszy odzyska koron krlewsk, nie nalea do ludzi o
krysztaowym charakterze. Sw pierwsz on Ludgard, crk Henryka meklemburskiego, kaza po dziesiciu
latach udusi, poniewa nie daa mu ona sukcesora. Krlewna szwedzka, ktra urodzia mu tylko crk, unikna
losu swej poprzedniczki tylko dlatego, e po kilku latach umara sama mierci naturaln. Przemys oeni si po
raz trzeci z Magorzat brandenbursk, ale w trzy lata po lubie zosta skrytobjczo zamordowany przez
wasnego siostrzeca, margrabiego brandenburskiego Jana IV.
Modziutk Ryks polubi wwczas owdowiay krl czeski Wacaw II, gdy maestwo to legitymizowao
jego starania o uzyskanie korony polskiej. Ryksa zostaa zatem krlow Czech i Polski. Poycie z Wacawem
nie trwao jednak dugo, gdy schorowany krl zmar ju po dwch latach od zawarcia maestwa. Do
opuszczonego tronu pretendowa jego syn z pierwszego maestwa Wacaw III, onaty take z Piastwn,
Wiol owicimsk, ale zgin zasztyletowany w Oomucu, kiedy udawa si do Polski, aby przej koron.
Po mierci Wacawa Ryksa wysza ponownie za m za Rudolfa Habsburga, najstarszego syna krla Niemiec
Albrechta. Zosta on na krtko krlem Czech i pretendowa te do korony polskiej. Rudolf zmar jednak nagle po
niespena dwch latach, a podwjna wdowa zapaaa nag mioci do zarzdcy poudniowych Moraw. Przez
kilkanacie lat bya jego konkubin, aby po jego mierci wstpi do ufundowanego przez siebie klasztoru w
Starym Brnie i dokona tam reszty ycia. Zmara majc lat czterdzieci siedem.

wici i wyklci

Koci propagowa w redniowieczu ide witoci. Najkrtsza do niej droga wioda poprzez karier duchown,
gdy zdecydowana wikszo redniowiecznych witych rekrutowaa si spord duchowiestwa. Czasami
tylko pojawiaa si midzy nimi jaka ksiniczka, ktra przedkadaa wasn cnot nad obowizek zapewnienia
mowi dynastycznego potomstwa.
Piastowie nie mieli jednak szczcia do Kocioa. U Niemcw za witego uznany zosta cesarz Henryk II, u
Francuzw krl Ludwik IX, u Anglikw krl Edward, u Duczykw krl Kanut II, u Hiszpanw krl Ferdynand
III, u Wgrw krl Stefan, u Polakw za nimbem witoci otoczono jedynie on ksicia lskiego Henryka,
Jadwig, zreszt z pochodzenia Niemk.
ycie nie szczdzio Jadwidze trosk i zgryzoty i to zapewne wyzwolio w niej poczucie witoci. Jej siostra
Agnieszka polubia krla Francji Filipa Augusta, ktry nie uzyska wszake rozwodu z Ingeborg dusk.
Papie nie uzna tego maestwa i rzuci na krla ekskomunik. Agnieszka opucia ma i wstpia do
klasztoru, gdzie po kilku miesicach zmara.

Druga siostra, Gertruda, wysza za m za krla Wgier Andrzeja II. Nie cieszya si jednak mioci swoich
poddanych i po kilku latach zostaa przez nich zamordowana.
Dwaj bracia, z ktrych jeden by nawet biskupem, uznani zostali za wspwinnych zamachu na Filipa
szwabskiego i wygnani z kraju, a narzeczonego jej crki Gertrudy, Ottona Wittelsbacha, ktry zamordowa
Filipa, stracono.
W dziecistwie umaro jej czworo dzieci, syn Konrad zabi si na polowaniu, drugi syn Henryk poleg pod
Legnic, ma za Koci ekskomunikowa i wyczy ze swojej spoecznoci. Wnuk Bolesaw cieszy si na
lsku z saw hulaki i rozpustnika.
Nieszczcia te zamay Jadwig do tego stopnia, e dla przebagania Boga, w wieku niespena trzydziestu lat i
po urodzeniu siedmiorga dzieci, lubowaa czysto maesk i dalsze ycie pdzia na wzr mniszki, wedug
surowej reguy witego Pachomiusza. Z mem spotykaa si jedynie w towarzystwie osb trzecich, a kiedy
umiera, nie popieszya, aby towarzyszy jego mierci.
Jadwiga zmara w 1243 roku, a ju w 1267 zostaa przez papiea Klemensa IV zaliczona w poczet witych.
Koci beatyfikowa take jej synow Ann, crk krla czeskiego Przemysa Ottokara I, ktrej pobono
rozwijaa si w cieniu Jadwigi. Stara ksina bya bowiem osob niezwykle despotyczn, nie uznajc adnego
sprzeciwu. Bezporednio po lubie wywioza synow do Trzebnicy i postanowia, i nie poczy si ona z
mem dopty, dopki nie zostanie ukoczony trzebnicki koci. daa take od Anny, aby ubieraa si
skromnie i chodzia po miecie boso, naraajc si na drwiny bogatych mieszczek. Ingerowaa take w ycie
osobiste maonkw, namawiajc ich do zoenia lubw czystoci. Tu spotkaa si jednak ze zdecydowan
odmow, ktr popar zreszt biskup wrocawski. Anna urodzia mowi a dwanacioro dzieci, wiedziaa
bowiem, i Henryk oczekuje od niej sukcesora. Siedmioro z nich Jadwiga przeznaczya jednak na sub Bogu.
Zrezygnowana Anna pocza take w kocu popada w dewocj. Po tragicznej mierci Henryka Pobonego staa
si opiekunk i fundatork kociow i klasztorw, co zawayo niewtpliwie na jej beatyfikacji.
Beatyfikowano take crk Leszka Biaego Salome, on Kolomana wgierskiego, oraz jej bratow King
ksiniczk wgiersk, on Bolesawa Wstydliwego. Obie luboway czysto maesk i obie zmary
podobno w dziewictwie. Salomea po tragicznej mierci ma powrcia do Polski i wstpia do zakonu klarysek.
Prowincja franciszkaski w Sandomierzu oblk j w habit, a biskup krakowski Jan Odrow woy jej na
gow welon, co stanowio potwierdzenie dziewictwa. Podejrzewano wprawdzie Salome o stosunki pciowe z
jej spowiednikiem bratem Olbrachtem, ale plotki te zdementowali w cudowny sposb wita Klara i wity
Franciszek. Ukazali si oni we nie jednej z zakonnic, aby owiadczy, i s to wycznie pomwienia.
Powiedz bratu Olbrachtowi rzeka wita Klara aby nie obawia si swych przeciwnikw, albowiem oni mu nie
zaszkodz, a przed mierci dozna pocieszenia".
Kinga take nie dopuszczaa swego ma do onicy, a w sypialni towarzyszyy jej zawsze dwie damy dworu,
ktre miay za zadanie strzec jej niewinnoci. Po zgonie Bolesawa zamieszkaa w ufundowanym przez siebie
klasztorze. Opowiadano, e ya tam ze swoim spowiednikiem Bogufaem, ktrego biskup odwoa wnet do
Krakowa. Wdroono dochodzenie, ktre poprowadzi mia Czech Piotr Odraniec. Sprawa znowu wyjania si
w sposb cudowny, poniewa Kinga pocza emanowa pozaziemsk powiat, ktra rozwiaa oczywicie
wszelkie podejrzenia. Jest jednak rzecz charakterystyczn, i kiedy do klasztoru przyby biskup krakowski
Pawe, aby welonowa mniszki, ksina nie zgosia si po welon, a spowiednikowi nakazaa, aby tajemnic jej
dziewictwa zachowa wycznie dla siebie.
Beatyfikowan ksiniczk bya rwnie siostra Kingi i ona Bolesawa Pobonego Jolenta. Ona take chciaa
y w czystoci, lecz ulegszy perswazjom siostry po siedmiu latach maestwa urodzia w kocu mowi trzy
crki. Po mierci ma pozostawia je jednak na asce krewnych i kierowana gosem powoania wstpia do
klasztoru. Jedna z tych crek zostaa pniej on Wadysawa okietka i matk Kazimierza Wielkiego.
W okresie kontrreformacji Koci beatyfikowa take nieszczsnego ma Kingi Bolesawa Wstydliwego, ktry
nie wpuszczony do maeskiego oa nie doczeka si nigdy potomstwa. Pniej o tej beatyfikacji zapomniano,
a Naruszewicz okreli ksicia jako pana lekkomylnego, sdzi niesprawiedliwego i zdzierc poddanych", a
jego rzdy nazwa pasmem nieszcz i rozmaitych klsk".

Innych witych i bogosawionych w dynastii piastowskiej nie byo. Trudno dzisiaj powiedzie, w czym tkwio
rdo niechci Kocioa do tej dynastii. Ksita piastowscy fundowali przecie klasztory i kocioy,
ustanawiali nowe biskupstwa, prowadzili dziaalno misyjn wrd pogan, umierali za wiar, ale aden z nich
nie zosta jednak kanonizowany. Wrcz przeciwnie popadali oni czsto w zatargi z hierarchi kocieln i nieraz
sypay si na nich kltwy. Oprcz Henryka Brodatego, wykltego ma- onka witej, ekskomunikowano take
Henryka IV, Wadysawa Wygnaca, Mieszka Starego, Bolesawa Rogatk, Bolesawa III Rozrzutnego, Bolka V
opolskiego, a nawet Kazimierza Wielkiego. Wyklto take piastowskiego biskupa Jana Kropid, ktry nie
chcia spaca zacignitych przez siebie dugw. By to jednak czas, kiedy znaczenie ekskomuniki mocno ju
osabo. Pamitajmy, i biskup paryski Tempier ekskomunikowa nawet witego Tomasza z Akwinu, co temu
ostatniemu nie przeszkodzio zosta Doktorem Kocioa.
Wspycie monarchw i ksit piastowskich z Kocioem, pomimo okazjonalnych zatargw i okazjonalnych
kltw, ukadao si na og poprawnie. Ksita zasiadali czsto na biskupich tronach, wspierali zatem Koci
swym ksicym autorytetem. Ju w wieku X syn Mieszka i Ody, Lambert, zosta prawdopodobnie biskupem
krakowskim, ale o jego yciu i dziaalnoci nie mona niestety nic bliszego powiedzie.
U schyku XII wieku liczba ksicych purpuratw gwatownie wzrosa. Wymieni tu mona biskupw
wrocawskich Jarosawa, Wacawa i Konrada, pockich Henryka i Kazimierza, wocawskich Henryka i Jana,
passawskiego Konrada, ostrzyhomskiego Bolesawa, nitrzaskiego Mieszka, arcybiskupa salzburskiego
Wadysawa. Niektrzy z nich zasiadali nawet na kilku stolicach. Wadysaw by biskupem passawskim,
bamberskim, wrocawskim i salzburskim, Wacaw wrocawskim i lubuskim, a Jan Kropido, syn Bolka III
opolskiego dwukrotnie wocawskim, a ponadto kamieskim, poznaskim, chemiskim i nominatem na
arcybiskupstwo gnienieskie. Z ksit piastowskich wywodzi si take pierwszy kardyna Polski Aleksander,
syn Siemowita IV, ktry kapelusz kardynalski otrzyma jeszcze przed Zbigniewem Olenickim.
Do rzadkoci naleay wypadki karier duchownych Piastw bez mitry biskupiej. Konrad Garbaty by patriarch
akwilejskim, Konrad VI olenicki i Fryderyk cieszyski dziekanami wrocawskimi, a Bolesaw cieszyski
jedynie kanonikiem krakowskim.
Niektrzy ksita trafiali take do klasztorw, traktujc je najczciej jako miejsce czasowego pobytu przed
walk o objcie ojcowizny. Sign tu mona po przykady Kazimierza Odnowiciela, Zbigniewa, Wadysawa
Biaego. Inaczej traktowano jedynie zakony rycerskie i Piastowie osigali w nich czsto wysokie godnoci.
Konrad VIII by prowincjaem zakonu krzyackiego na Czechy i Morawy, Rupert legnicki czeskim i polskim
mistrzem joannitw, Siemowit cieszyski przeorem joannitw. Jedynie Henryk zibicki nie osign w zakonie
krzyackim wysokich godnoci.
Nie ulega wtpliwoci, i ksita piastowscy sprawujcy funkcje kocielne przeszczepiali do Kocioa elementy
ycia wieckiego. Czsto porzucali oni szaty duchowne i zawierali zwizki maeskie, jak to byo w wypadku
Wadysawa legnickiego, Konrada gogowskiego, Henryka pockiego czy Jana owicimskiego. redniowiecze
byo wszake epok przernych kontrastw. W wieku XIII, kiedy gosi poczto kult dziewictwa, nie bya
jeszcze ostatecznie uregulowana kwestia celibatu i legat papieski wielokrotnie upomina ksiy, aby nie trzymali
u siebie kobiet i nie mieszkali z wasnymi dziemi. Jeszcze u schyku XIII wieku biskup krakowski Pawe z
Przemankowa posiada prawdziwy harem, w ktrym znajdoway si take mniszki z pobliskich klasztorw, a w
wieku XIV biskup Zawisza postrada ycie, kiedy usiowa posi dziewczyn, ktra schronia si na stogu
siana. Zjawisko rozprzenia moralnego byo zreszt typowe dla caej wczesnej Europy. Henryk, biskup
Bazylei, pozostawi po sobie dwadziecioro dzieci, a inny Henryk, biskup Leodium a szedziesit troje.
Niektre klasztory eskie, jak na przykad klasztor w Bambergu, zarabiay na chleb patn mioci. Synod w
Konstancji obsugiwao ponad tysic piset prostytutek, a Grzegorz X wytyka biskupowi Heinrichowi von
Luttich, i przeoon klasztoru uczyni prostytutk i e spodzi a czternastu synw. wieckie obyczaje
biskupw piastowskich nie raziy zatem specjalnie nikogo, tym bardziej i u schyku redniowiecza papie
Sykstus IV zaoy w Watykanie dom publiczny, ktry przynosi mu 80 tysicy dukatw czystego zysku.
Do obowizkw ksicia naleao oddanie przynajmniej jednej crki do klasztoru na sub Bogu, co wizao si
oczywicie z przyznaniem konwentowi odpowiedniego uposaenia. Bywao jednak, i do zakonu trafiao nieraz i
po kilka ksiniczek, ktrym ojciec nie potrafi znale odpowiednich kandydatw na mw. Po cztery swoje
crki umiecili w klasztorze Bolesaw II opolski i Henryk V Gruby, po trzy Wadysaw bytomski, Wadysaw
kozielski, Przemys I, Mikoaj zibicki, Bolesaw niemodliski, Mikoaj I opolski. Najwikszym powodzeniem
cieszyy si zakony klarysek, dominikanek, cysterek i norbertanek, przede wszystkim we Wrocawiu, Starym
Sczu, Strzelinie, Raciborzu, Sandomierzu, Trzebnicy i Czarnowsie. Ksiniczki peniy w nich zwyczajowo

funkcje przeoonych. Wymagane byo wprawdzie w tym wzgldzie ukoczenie trzydziestu lat, ale crkom
ksicym papiee nie odmawiali nigdy swojej dyspensy.
Lista ksiniczek piastowskich, ktre wybray ycie zakonne, jest nader duga. Mona przyj, i w wieku XIII i
w pierwszej poowie wieku XIV blisko jedna czwarta Piastwien przywdziaa habity. Nie czyniy tego
bynajmniej z zamiowania do kontemplacji. Godnoci zakonne rekompensoway im bowiem czsto gorzk
samotno staropaniestwa.

Ksicy arszenik

Wieki rednie, pomimo wielkiej pobonoci i religijnoci, pene byy wani, podstpw, walk i skrytobjczych
zbrodni. Kogo otwarcie nie mona byo pokona mieczem, na tego nasyano trucicieli. W ten sposb trucizna
odegraa niema rol w politycznej historii redniowiecza.
Znajomo trucizn bya wczenie bardzo dua i wizaa si czsto z czarami i magi. Posugiwano si
najczciej lulkiem, ciemierzyc, bieluniem, szalejem, tojadem, wilcz jagod, z ktrych sporzdzano napoje
oszaamiajce, afrodyzjaki oraz tak zwan ma czarownic o dziaaniu narkotycznym.
Najdoniolejsz wszake rol w redniowiecznym trucicielstwie odegra arszenik, odkryty na marginesie
dowiadcze alchemicznych. Uywano go midzy innymi do trucia szczurw i jego sprzeda nie podlegaa
adnemu ograniczeniu. Bya to trucizna bez smaku i zapachu, dlatego te doskonale mona j byo ukry w
winie, konfiturach, potrawach. Dziaaa stosunkowo powoli, wywoujc najpierw ble brzucha, nudnoci,
wymioty, biegunki, ktre traktowano jako samoistne choroby i nie wizano ich z trucizn.
Z biegiem lat truciciele stawali si coraz bardziej pomysowi. Arszenik wprowadzano kobietom palcem do
pochwy lub nasczano nim knoty wiec. Od zatrutej wiecy umar na przykad papie Klemens VII.
Medycyna poszukiwaa oczywicie rodkw chronicych przed zatruciem. Za skuteczn odtrutk uwaano
driakiew, zb narwala, zb rekina, bezoar. Sawny lekarz polski i kanclerz krla Wgier Ludwika zaleca take
wieszanie pacjenta za nogi, gow w d. W ten sposb podobno sam uratowa si od mierci, kiedy podczas
uczty spoy zatrut potraw.
Pomimo atwoci uzyskania trucizny wymiar sprawiedliwoci by dla trucicieli niezwykle surowy. Koci
nakada na nich ekskomunik i zabrania ksiom dawania rozgrzeszenia, pozostawiajc je do wycznej
dyspozycji papiea. Wadze wieckie skazyway ich na mier, a czsto take na powolne konanie w mkach.
Nie ograniczyo to jednak w niczym zasigu trucicielstwa i za pomoc trucizny zaatwiano wiele sporw
politycznych i dynastycznych.
Szczeglnie obficie szafowano ni przede wszystkim na dworach woskich i francuskich. Zagroenie byo tam
do tego stopnia due, i krl francuski Henryk IV jada wycznie jaja, ktre popija wod czerpan z Sekwany.
Zgadzono go zatem za pomoc sztyletu.
W Polsce trucicielstwo byo wprawdzie mniej rozpowszechnione, ale twierdzenie, i byo ono obce dynastii
piastowskiej, mijaoby si cakowicie z prawd. Nie sposb jest oczywicie dzisiaj z ca pewnoci okreli,
czyj zgon nastpi od trucizny. Dotyczy to przede wszystkim kobiet, ktrym kronikarze powicali z reguy
mniej miejsca, a ktre usuwano czsto z tego wiata, o ile nie day mowi mskiego potomka.
Istniej powane podejrzenia, i co najmniej dwadziecia piastowskich zgonw mskich nastpio na skutek
otrucia. Powiadczaj je kronikarze, a mody wiek umierajcych i specyficzny z reguy splot sytuacji
dynastycznej fakt ten ostatecznie utwierdzaj.
Pierwszy ewidentny przypadek otrucia nastpi ju w 1089 roku, kiedy to po powrocie do kraju zmar w sposb
nagy syn Bolesawa miaego Mieszko. Dugosz pisa wyranie, e od podanej trucizny nie tylko ksi, ale i
niektrzy jego domownicy umierali w poaowania godny sposb". O podanie trucizny podejrzewa mona byo
Wadysawa Hermana, ktry pozby si w ten sposb prawowitego pretendenta do tronu.

Istniej przypuszczenia, i od trucizny zmar take ojciec Mieszka Bolesaw miay. Histori o poarciu go
przez psy naley raczej midzy bajki woy i przyj za wiarygodn relacj Galla, wedug ktrej Bolesaw,
naraziwszy si Wgrom, zosta przez nich zgadzony.
Od trucizny zmar take Kazimierz Sprawiedliwy, co zgodnie potwierdzaj Kadubek i Dugosz. Zgon
Kazimierza nastpi jednak przez przypadek. Ksi mia ju pidziesit sze lat i wystpoway u niego
trudnoci z yciem pciowym. Jedna z jego kochanek, pragnc rozpali ksice uczucia, podaa mu zioowy
afrodyzjak, ktry, przedawkowany, spowodowa mier.
Posugiwanie si trucizn rozpowszechnio si w Polsce w wiekach XIII i XIV, kiedy to postpujce
rozdrobnienie dzielnicowe postawio pod znakiem zapytania ekonomiczne podstawy istnienia wielu ksistw. Na
szerok skal stosowa je wnuk witej Jadwigi i syn Henryka Pobonego Bolesaw Rogatka, ktry w ten sposb
pozby si swoich braci: Henryka III, Wadysawa i Konrada gogowskiego. Umierali oni jeden po drugim w
wieku trzydziestu siedmiu, trzydziestu trzech i czterdziestu dwch lat. Nikt oczywicie nie potrafi udowodni
Rogatce tych zbrodni, ale pojawiy si powane podejrzenia, o ktrych pisali redniowieczni kronikarze.
Od trucizny w wieku trzydziestu siedmiu lat zmar take syn Henryka III, Henryk IV Probus. Ksi ten,
zjednoczywszy w swym rku znaczn cz kraju, wystpi do papiea z prob o zgod na dokonanie koronacji.
Duchowny wysany w tej sprawie do Rzymu sprzeniewierzy jednak ksice pienidze, a nastpnie namwi
swego brata lekarza, aby ten poda ksiciu trucizn. Analiza dokumentw z kancelarii ksicej pozwala w tym
wypadku na zidentyfikowanie truciciela. By nim prawdopodobnie magister Ludwik, lekarz ksicy, brat
duchownego, magistra Wernera, ktry zapewne posowa do Rzymu. Wernera chyba stracono, gdy jego imi po
raz ostatni pojawia si w dokumentach w roku mierci ksicia, natomiast jego brat Ludwik suy potem na
dworze Henryka V. Ksi, wiadomy umiejtnoci trucicielskich Ludwika, nie chcia jednak ryzykowa i
powierzy mu funkcj notariusza, a nie lekarza.
Za pomoc trucizny pozbawiono take ycia ksicia gogowskiego Przemysa, biskupa pockiego Henryka,
ksicia gogowskiego Henryka XI. mier tego ostatniego spowodowana zostaa przez jego lekkomylno,
poniewa majc czterdzieci trzy lata polubi on omioletni crk elektora brandenburskiego Barbar i zapisa
jej ksistwo gogowskie na wypadek swojej bezpotomnej mierci. O bezpotomn mier ksicia postarali si
Brandenburczycy, przejmujc dziki temu zapisowi ziemi gogowsk.
Od trucizny podanej prawdopodobnie przez agentw habsburskich umar take ksi legnicki Henryk XI,
pretendent do korony polskiej, ktry po mierci ostatniego Jagiellona stawa w elekcyjne szranki. Ksi zmar
po wypiciu dwch szklanek mleka, kiedy przyby do Krakowa, aby poczy swoje ksistwo z polskim domem
krlewskim.
Trucizn nader czsto posugiwano si wrd Piastw mazowieckich. Zmarli od niej midzy innymi Bolesaw
Jerzy Trojdenowicz, ksi halicki i wodzimierski, Stanisaw i Janusz, ksita czerscy, oraz Siemowit VI i
Wadysaw II, ksita poccy. O otrucie tych ostatnich podejrzewano ksicia Konrada III Rudego, ktry przej
po nich sukcesj.
Z trucicielstwem zwizana jest take romantyczna historia domniemanego syna Siemowita III, Henryka. Jego
dzieje stay si osnow dla Szekspirowskiego dramatu Zimowa opowie". Opowiadaa o nich zapewne na
dworze angielskim szwagierka Henryka, Anna, ona krla Ryszarda II Plantageneta, opowiada take Henryk IV
Lancaster, ktry w swoim czasie posikowa Krzyakw i sysza zapewne od nich t opowie.
Ksi Siemowit III po mierci swej pierwszej maonki Eufemii oeni si po raz drugi z ksiniczk zibick o
nieznanym imieniu. Dyspensa papieska, ktr musia uzyska ze wzgldu na zbyt bliskie pokrewiestwo,
okrela j w znieksztaconej postaci jako Ziueij, a kronikarze nie wiadomo dlaczego nazwali j Ludmi. Nowa
ona Siemowita bya kobiet nadzwyczaj pikn i wszyscy zachwycali si jej urod.
Ksi by dumny ze swej ony a do czasu, kiedy jego zawistna siostra Eufemia, polubiona Kazimierzowi
cieszyskiemu, podaa w wtpliwo jej maesk wierno. Dworki wzite na tortury zapewniay wprawdzie o
niewinnoci ksinej, ale Siemowit wyda wyrok mierci zarwno na sw on, jak i na jej domniemanego
uwodziciela. Tego ostatniego pochwycono w Prusach, rozdarto komi, a ciao zawieszono na szubienicy.
Egzekucja ony zostaa odroczona, poniewa znajdowaa si ona w odmiennym stanie. Zamknita w rawskim
zamku, czekaa jednoczenie na rozwizanie i na mier. Uduszono j bezporednio po porodzie.

Dziecko nazwano po raz pierwszy w linii mazowieckiej Henrykiem, odsuwajc je od dziedziczenia.

Wychowywaa je uboga szlachcianka pod Raw. Kiedy chopiec mia trzy lata, porwali go ludzie przysani przez
crk Siemowita III, Magorzat, zalubion Kakowi supskiemu. Na jej dworze w Szczecinie Henryk
wychowywa si przez nastpnych kilka lat.
Pewnego dnia zupenie przypadkowo ujrza go ksi Siemowit i uderzony podobno jego niezwykym
podobiestwem do ksit mazowieckich zabra na swj dwr. Aby przebaga Boga za swoj zbrodni,
przeznaczy chopca do stanu duchownego. Majc lat dziesi Henryk zosta ju pockim proboszczem. Po
pewnym czasie Siemowit przenis go na intratniejsze probostwo czyckie.
Mimo i Henryk nie czu powoania do kapastwa, po mierci Siemowita nie zrzuci jednak szaty duchownej.
Stao si tak za spraw jego domniemanych braci, Janusza i Siemowita IV, dziki ktrym zosta subdiakonem,
wybranym na wakujce biskupstwo pockie. Zasiad zatem na swojej stolicy biskupiej, nie pieszc si jednak z
dopenieniem obrzdku konsekracji.
Wkrtce potem krl Jagieo, wykorzystujc jego znajomo jzyka niemieckiego, powoa go do suby
dyplomatycznej i wysa w tajnym poselstwie do Witolda, ktry aktualnie spiskowa z Krzyakami. W
Ritterswerder, gdzie przebywa Witold, Henryk pozna jego siostr Rynga i zapaa do niej namitnym
uczuciem. Nie baczc na jego stan duchowny, Witold wyprawi im wkrtce wesele, ktre trwao podobno trzy
tygodnie. Po weselu Henryk zamierza wystpi o dyspens zarwno do papiea rzymskiego, jak i
awinioskiego, liczc, e jak jeden odmwi, to drugi jej z pewnoci udzieli. Czy dyspens tak otrzyma nie
wiadomo. Nie powrci ju jednak do Pocka, ale nie zrzek si swego biskupstwa, cignc ze nadal korzyci.
Osiad z on najpierw w Surau, ale wobec zagroenia krzyackiego przenis si pniej do ucka.
Kapitua pocka buntowaa si oczywicie przeciwko swojemu biskupowi i odmawiaa mu zarwno prawa do
maestwa, jak i przede wszystkim do dochodw. Czynia to jednak w sposb do ogldny, nie chcc narazi
si na gniew ksit mazowieckich. Ten wze gordyjski rozwizano wreszcie w typowy dla redniowiecza
sposb Henrykowi podano trucizn. O otrucie oficjalnie oskarono Krzyakw, chocia podejrzenia rzucano
take na Rynga.
W niespena rok po swoim lubie Henryk powrci do Pocka w trumnie. Nie przyjto jej pomidzy biskupw.
Spocz w grobach ksicych, odzyskawszy przynajmniej po mierci swoje prawa.
Owdowia Rynga polubi potem wojewoda modawski, ale po krtkim czasie odesa j Witoldowi. Sdzia
si potem z ksitami modawskimi o dochody z Seretu i Rotkowca oraz daa odszkodowania za utracon
cze. Dopiero po trzydziestu latach wojewoda modawski Aleksander przyzna jej sporne dochody oraz kaza
wypaci 600 dukatw tytuem utraconej czci.

Tajemnice piastowskiej alkowy

Maestwa monarchw i ksit miay przede wszystkim charakter polityczny, nic wic dziwnego, i
urzeczywistnienia swoich uczu szukali czsto w konkubinacie. Konkubiny, a take dzieci zrodzone w tych
zwizkach byy wszake ewidentnym wykroczeniem przeciwko szstemu przykazaniu i stanowiy temat do
wstydliwy, ktry duchowni kronikarze starali si na og przemilcza. Dokadna lektura kronik i dokumentw
pozwala jednak przynajmniej w sposb szcztkowy odtworzy bujn obyczajowo piastowskiej dynastii.
Pierwszy skandal o podou erotycznym zdarzy si ju u progu polskiej pastwowoci, w 1018 roku, kiedy to
Bolesaw Chrobry uprowadzi i zgwaci crk Jarosawa Mdrego Przecaw. Samo uprowadzenie nie byoby
moe czym nadzwyczajnym, gdyby nie chodzio w tym wypadku o crk panujcego ksicia. Fakt sta si
gony w caej Europie, a kronikarz niemiecki Thietmar napisa, i ten stary wszetecznik uprowadzi j
bezwstydnie, zapominajc o swojej lubnej maonce".
Uwikany w pozamaeskie romanse by take syn Chrobrego Mieszko II, ktremu konkubina Dobrawa
urodzia syna. Fakt ten sta si przyczyn wyjazdu z Polski lubnej maonki Mieszka Rychezy. Dugosz pisa,
e Mieszko oddajc si hulankom i rozpucie zbezczeci prawo maeskie i godno krlewsk, obcujc z
naonicami". Romans ten przynis zreszt Mieszkowi tragiczne konsekwencje. Ksi czeski Udalryk,
dziaajc z inspiracji Rychezy, uwizi go i kaza wykastrowa poprzez cinicie genitaliw skrzanym
rzemieniem. Kastracja ta sprawia, i Mieszko miewa od czasu do czasu chwile przemijajcego obdu.

Nieokieznanym czowiekiem by wnuk Mieszka Bolesaw miay. Spr z biskupem Stanisawem zszarga mu
opini do tego stopnia, e trudno jest dzisiaj na podstawie kronikarskich przekazw oddzieli pomwienia od
prawdy.
Jest wielce prawdopodobne, i konkubina Krystyna, crka wojewody Wszebora, o ktrej wzmiankuj kroniki,
istniaa w rzeczywistoci, natomiast posdzanie wadcy o sodomi jest zapewne wymysem prokocielnej opinii
publicznej. Autor Kroniki Wielkopolskiej pisa wprawdzie, e dokdkolwiek krl szed, kaza za sob
prowadzi bydl juczne zamiast ony, ozdobione purpur i bisiorem, ktrego uywa w znaczeniu odraajcym",
ale dodawa rwnie, i pewne jednak pisma, na ktrych trzeba si opiera, utrzymuj, e tak nie byo".
W zwizki pozamaeskie uwikany by take brat Bolesawa Wadysaw Herman. Przed swoim lubem z
Judyt czesk y on w konkubinacie z kobiet wywodzc si z rodu Prawdzicw, ktra powia mu naturalnego
syna Zbigniewa. Oeniwszy si, konkubin oddali, a jej syna kaza wywici na ksidza i odesa jako kapelana
do eskiego klasztoru w Saksonii. Po mierci pierwszej ony Herman oeni si po raz drugi z Judyt salick,
siostr cesarza Henryka IV i wdow po krlu Wgier Salomonie. Bya to kobieta o nadzwyczaj wybujaym
temperamencie erotycznym. Zdradzaa notorycznie swojego pierwszego ma, a i podczas wdowiestwa nie
naleaa do cnotliwych. Cesarz, zdenerwowany jej cigymi romansami, postanowi pozby si siostry ze swego
dworu i wyda j za schorowanego i starego Wadysawa Hermana. Judyta wychodzc za niego za m miaa
jednak wasne plany. Zwizaa si bowiem z wojewod Sieciechem, z ktrym zamierzaa zdetronizowa ksicia
i obj wadz. Romans Judyty, ktry rozwija si w sposb cakowicie jawny, wywoywa wrd rycerstwa ca
fal nieprzychylnych komentarzy. Kres tej gorszcej historii pooyli dopiero modzi synowie Hermana, ktrzy
macoch wraz z jej kochankiem wygnali z kraju. Sieciech prbowa wprawdzie pniej wrci, ale zosta
pojmany i olepiony.
Rwnie bujny temperament miaa siostrzenica cesarza Konrada III Agnieszka, ona Wadysawa Wygnaca.
Kroniki sugeruj, i utrzymywaa ona stosunki z wasnym dworzaninem Dobkiem, a przyjaciel ksicia Piotr
Wost, ktry donis mu o jej zdradzie, przypaci t informacj utrat oczu i jzyka. Egzekucj na polecenie
Agnieszki wykona jej kochanek.
Z konkubin y take syn Wadysawa Wygnaca, Bolesaw Wysoki, i kto wie, czy jego najstarszy syn
Jarosaw, ktry zosta pniej biskupem wrocawskim, nie by wynikiem tego zwizku.
O rozpustne ycie oskarano Wadysawa Laskonogiego, ktry wedug Dugosza zgin zamordowany w wieku
lat siedemdziesiciu, kiedy usiowa jeszcze zgwaci niemieck dziewczyn.
W wieku XIII jurno piastowska jak gdyby nieco przygasa. Stao si tak przede wszystkim za spraw Kocioa,
ktry lansowa wwczas nowy model obyczajowoci. Propagowano ycie w celibacie i czystoci maeskiej, a
obcowanie z on traktowano w myl zasad witego Augustyna na rwni z obcowaniem z prostytutk.
ona Bolesawa Wstydliwego Kinga podobno a do mierci pozostaa dziewic. Odmawiaa ona mowi
wspycia, raz dla uczczenia Najwitszej Marii Panny, innym znw razem dla uczczenia Jana Chrzciciela czy
witego Wojciecha. Dziewic pozostaa take siostra Bolesawa Salomea, ona Kolomana wgierskiego.
Nadeszy ze czasy dla dynastii piastowskiej, poniewa ksita pretendujcy do wadzy zwierzchniej byli czsto
impotentami, jak na przykad Leszek Czarny czy Henryk IV Probus. Na impotencj Leszka skarya si
wielmoom jego ona Gryfina, ktra zdja czepek matki i chodzia z go gow, jak przystao dziewicy. Nie
pomogy w tym wypadku lekarstwa z jaszczurek, wy i ab, ktre aplikowa ksiciu synny lekarz Mikoaj z
Polski. Maestwo rozpado si i Gryfina zakoczya swe ycie w sdeckim klasztorze klarysek.
Nieco wczeniej, na lsku, ona Henryka Brodatego, wita Jadwiga, po urodzeniu siedmiorga dzieci powzia
lub czystoci, a w Wielkopolsce Jolenta, ona Bolesawa Pobonego, natychmiast po mierci ma przywdziaa
habit zakonny, pozostawiwszy na asce losu swoje nieletnie dzieci.
Na tym tle na paradoks zakrawa jurne ycie wnuka witej Jadwigi Bolesawa Rogatki. Swoj siostr Elbiet
porwa z klasztoru i wyda za Przemysa I. Sam posiada dwie ony, z ktrych pierwsza zmara podobno ze
zgryzoty, druga za ucieka do swojego ojca. y potem z naonic i bigamistk Zofi de Doren, ktra urodzia
mu nielubnego syna Jarosawa. Rogatka by czowiekiem bez czci i honoru. Porywa krewnych, wizi
biskupw, wymusza na nich okupy. Nic sobie nie robi z nakadanych na niego ekskomunik ani te z wyprawy
krzyowej, ktr przeciwko niemu zamierza zorganizowa papie Aleksander IV.

Syn Rogatki, Bolko I zwany Surowym, ksi powany i zapobiegliwy, omal nie zosta wyklty przez Koci
za wspycie pciowe ze swoj bratanic Jadwig, ktra zostaa pniej klarysk wrocawsk. Rzecz ciekawa, i
przytoczone tutaj przykady dotycz wnuka i prawnuka witej, a jednoczenie syna i wnuka bogosawionej.
Mona z tego wnioskowa, i dziedziczenie witoci nie odbywa si jednak na drodze genetycznej.
Obyczaje seksualne rozluniy si nieco w wieku XIV, kiedy to z Zachodu napywa poczy pierwsze
zwiastuny humanizmu. Ju na progu tego stulecia szeroko komentowano histori Ryksy, crki krla Przemysa
II i ony krla Wacawa II, ktra po mierci swojego drugiego ma zapaaa mioci do mczyzny niszego
stanu i przeya w konkubinacie ponad dziesi lat.
W wieku XIV hulaszczy tryb ycia prowadzi take poczli biskupi piastowscy. Ksi biskup Konrad IV
olenicki wpra- wia swych wiernych w zakopotanie, poniewa jak podkrela Dugosz odkowi by oddany,
w sodkim winie rozmiowany i niepohamowany wobec kobiet". Zanim biskup Konrad zamany wskutek
nieszcz, dugw i choroby" zakoczy swe ycie, kierowana przez niego kapitua wrocawska pozbawia
cnoty wiele mieszczaskich crek, za co mieszkacy miasta chcieli wytoczy jej proces, oceniajc kade
utracone dziewictwo na 200 talarw.
Podobny tryb ycia prowadzi take inny biskup wrocawski, Wacaw legnicki, a syn Bolka III opolskiego Jan
Kropido, biskup wocawski, poznaski, kamieski, chemiski i nominat na arcybiskupstwo gnienieskie,
gorszy swoim zachowaniem nawet Krzyakw.
W kopoty erotyczne przez cae swoje ycie uwikany by ostatni Piast zasiadajcy na tronie polskim Kazimierz
Wielki. Nie mia on wybitnie szczcia do kobiet. W wieku lat dwunastu zarczono go z Jutt, crk Jana
Luksemburczyka, ale z niewiadomych przyczyn maestwo to nie doszo do skutku. W trzy lata pniej
polubi jednak Aldon, crk ksicia litewskiego Giedymina. Byo to jednak maestwo wyjtkowo nieudane.
Po kilku latach zaplta si zatem w niefortunny romans z dwork swojej siostry Elbiety Klar Zach, ktr
pozna w Wyszehradzie. Wedug Dugosza dziewica Klara zgwacona zostaa przez ksicia Kazimierza i do
syta wykorzystana". Dowiedziawszy si o romansie, rozwcieczony ojciec dziewczyny rzuci si z obnaonym
mieczem na rodzin krlewsk. Krlowej Elbiecie odrba cztery palce, Kazimierza za zrani w rami.
Porwanie si na majestat krlewski pocigno za sob surowe kary. Powiartowane na trzydzieci czci ciao
Felicjana Zacha rozesane zostao do wszystkich miast krlestwa. Jego kuzyni i syn przywizani do koskich
ogonw tak dugo wczeni byli po ulicach i drogach, dopki koci nie zostay cakiem goe, a oni ndznie nie
wyzionli ducha". Piknej Klarze obcito nos, wargi i palce u rk i przez pi lat obwoono j w elaznej klatce
po odpustach i jarmarkach na pomiewisko tumu.
Wydarzenia te, nagonione odpowiednio przez Krzyakw, nie przysporzyy Kazimierzowi popularnoci na
europejskich dworach.
Poycie z Aldon ukadao si coraz gorzej i chocia urodzia mu ona dwie crki, krl z ulg przyj wiadomo
o jej mierci. Zmara zreszt nagle w do podejrzanych okolicznociach, tak e nie brak byo i takich, ktrzy
samego Kazimierza podejrzewali o zainspirowanie zabjstwa.
Po mierci Aldony zaczto natychmiast planowa nowy oenek. Powrcono do nie zrealizowanej wczeniej
koncepcji luksemburskiej i swatano krlowi inn crk Jana Luksemburczyka Magorzat. Zamiar ten znowu nie
doszed jednak do skutku, gdy narzeczona zmara na kilka dni przed lubem. W tej sytuacji, dwa miesice
pniej, Kazimierz polubi modsz od siebie o lat trzynacie Adelajd, crk landgrafa Hesji. Adelajda okazaa
si jednak bezpodna. Odsunita zostaa do zamku w arnowcu, a krl wda si w romans z on wasnego
dworzanina Niemierzy z Golczy, Cudk. Mio rozwijaa si przy penej akceptacji ma, ktry cign z niej
zapewne osobiste profity. Cudka powia Kazimierzowi trzech synw: Niemierz, Jana i Pek. Byli to synowie z
nieprawego oa, pozbawieni praw dziedziczenia. Po piciu latach, kiedy zmar prawowity maonek krlewskiej
konkubiny nastpio rozstanie. Cudka odesza z dworu sowicie wynagrodzona. Jej syn Peka zosta pniej
burgrabi zamku krakowskiego, a Niemierza kanonikiem krakowskim.
Pniej na horyzoncie pojawia si inna krlewska kochanka, ydwka z krakowskiego getta Estera. Owiewaa
j, podobnie zreszt jak i cae rodowisko ydowskie, pewna mga tajemnicy. Powiadano, e ydzi raj majc
sobie zamknity, tu na ziemi, za wystpn kobiet swoich wysug, wszelkich najgrzeszniejszych uciech
cielesnych si dopuszczaj". By moe, i te uciechy cielesne" skusiy Kazimierza, do e Estera urodzia mu
dwie crki i syna Abrahama, ktry pozosta jednak przy wierze mojeszowej.

Bujne ycie erotyczne monarchy budzi poczynao coraz szersze komentarze, tym bardziej e ya jeszcze
lubna maonka Adelajda. Upomina krla wikariusz katedralny Baryczka, ale rozgniewany Kazimierz kaza go
pojma i utopi w Wile. I chocia na miejscu kani Baryczki dziay si podobno cuda, a krla oboono kltw,
papie Klemens VI przywrci go do katolickiej spoecznoci za obietnic wybudowania kilku kociow.
Zwizek z Ester trwa trzy lub cztery lata, do tego momentu, kiedy Kazimierz bawic w Pradze pozna tam
wdow po mieszczaninie Mikoaju Krystyn Rokiczan. Przywiz j ze sob do Polski i co najdziwniejsze,
zawar z ni bigamiczne maestwo. Sekretnego lubu udzieli przebrany za biskupa opat tyniecki Jan,
spowiednik krlewski.
Pojawienie si Rokiczany na dworze wawelskim miao posmak skandalu. Adelajda zdecydowaa si opuci
Polsk, natomiast rada krlewska wymoga na wadcy obietnic, e odele Czeszk do Pragi. Przysta na to bez
specjalnego oporu, poniewa afekty jego mocno ochody, kiedy przekona si, i Krystyna jest ysa i nosi
peruk.
Lata pyny, a nastpcy tronu nadal nie byo. W tej sytuacji Kazimierz zdecydowa si na kolejny zwizek
bigamiczny, polubiajc modsz od siebie o lat trzydzieci crk Henryka V agaskiego Jadwig. Urodzia mu
ona dwie crki, ktrym wszake ze wzgldu na potrjn ju bigami odmwiono legalnego pochodzenia. W tej
sytuacji krl uciek si do rzeczy do nieprawdopodobnej, usynowi bowiem wasnego wnuka, zrodzonego w
maestwie crki Elbiety z Bogusawem V szczeciskim. Liczy na to, i jego skronie przyozdobi w
przyszoci krlewska korona. Wnuk, zwany Kakiem supskim, nie przypomina jednak w niczym swojego
zapobiegliwego dziada. Spiskowa z Niemcami i zgin w awanturze, trafiony kamieniem w gow.
Kazimierz umiera majc lat szedziesit jako ojciec licznego potomstwa, wrd ktrego nie byo jednak ani
jednego dziedzica. Zostawi po sobie dwie crki legalne, dwie na wp legalne, dwie nielegalne i czterech
nielegalnych synw.

Na ksicych stoach

W1352 roku na zamku brzeskim zmar po zjedzeniu trzynastu pieczonych kurczakw i wypiciu kilku litrw
wina i piwa ksi Bolesaw III Rozrzutny, prawny dziedzic krlestwa polskiego. Umiera wszake nie tylko bez
korony, ale z potnymi dugami przekraczajcymi 15 tysicy grzywien i z kltw naoon na przez papiea
Benedykta XII. T niezwyczajn mier Dugosz skomentowa sowami: Ksi Bolesaw zmar z przejedzenia
i opilstwa".
mier z obarstwa kontrastowaa w oczywisty sposb z sytuacj redniowiecznego czowieka. W latach
dostatku spoywa on w cigu dnia okoo 70 dkg chleba, 20 dkg misa i ryb i wypija wier litra mleka. Ten
ubogi jadospis by nader czsto zakcany przez klski godowe. Sprowadzay je anomalie pogodowe, przeloty
szaraczy, pomory byda, plagi gryzoni, a nade wszystko cige wojny, ktre pustoszyy kraj, zostawiajc po
sobie ugory i zgliszcza. Wieniacy naraeni byli ponadto na bezprawie ze strony feudaw, ktrzy bezkarnie
rabowali im zboe i bydo. Kronika Wielkopolska postpowanie feudaw nazywa zreszt usankcjonowanym
prawem.
Wzmianki o godzie przewijaj si zatem bez przerwy w historii redniowiecza. Obliczono, i w Niemczech w
cigu 600 lat (od 709 do 1317 roku) gd panowa a 276 razy. Polska bya krajem mniej zamonym i
czstotliwo godu moga tu nawet by jeszcze wiksza. Zwaywszy za, i klski godowe trway nieraz po
kilka lat, mona przyj, e wystpoway one nieomal bez przerwy. Raz miay charakter oglnokrajowy, a raz
regionalny, ale zawsze byy rwnie dotkliwe dla tych, ktrzy z ich powodu cierpieli. W czasie godu ywiono si
przede wszystkim chwastami i traw, spoywano licie z drzew oraz wypiekano chleb z plew i drzewa
strawionego przez robaki. Dugosz pisa nawet, e gd do takiej ludzi przywodzi ostatecznoci, e strach
powiedzie, rodzice dzieci, a dzieci rodzicw z godu zabijay i jady. Niektrzy ciaa wisielcw z szubienicy
odrywali i zjadali".
Na tym tle zupenie paradoksalnie wyglday zatem uginajce si od jada i napitkw monarsze i ksice stoy.
Obarstwo byo bowiem wrodzon cech zdecydowanej wikszoci Piastw. Kronikarz Gall wspomina, i do
kadego posiku Bolesaw Chrobry kaza zastawia 40 stow. Na stoach tych znajdoway si olbrzymie iloci

misa, a zwaszcza dziczyzny. Polowano wwczas namitnie, a zwierzyna stanowia ksice regale. Jadano
take ryby, jarzyny i owoce. W jedzeniu nie obowizywa aden umiar (z wyjtkiem postw, za ktrych amanie
Chrobry kaza wybija zby) i nic przeto dziwnego, i Piastowie naleeli do ludzi otyych, a kilku z nich nosio
przydomki Gruby lub Brzuchaty. O duym brzuchu Bolesawa Chrobrego wspomina kronikarz ruski, a o tuszy
Kazimierza Wielkiego Jan Dugosz.
Historia krlewskiej linii piastowskiej zamyka si zreszt midzy dwiema ucztami. Pierwsz z nich wyprawi w
roku 1000 w Gnienie Bolesaw Chrobry dla uczczenia cesarza Ottona III, druga odbya si w Krakowie u
Wierzynka w 1364 roku przy okazji zjazdu monarchw. Uczestniczyli w niej midzy innymi krl Kazimierz
Wielki, cesarz Karol IV, nastpca cesarskiego tronu Wacaw, krlowie: Danii Waldemar, Wgier Ludwik, Cypru
Piotr oraz liczni ksita austriaccy, pomorscy, brandenburscy, mazowieccy i lscy.
Nie znamy niestety jadospisw tych uczt. Byy one jednak wielekro wspanialsze od skromnego poczstunku,
ktry wyda drugorzdny ksi legnicki i podczas ktrego skonsumowano poow wou, 5 baranw, 2 cielaki,
24 kury, 3 mendle karpi, 1 mendel szczupakw, p cebra innych ryb, 2 wiadra masa i wypito jednoczenie 3
beczki piwa i 2 wiadra wina.
W wieku XV na przyjcie krla Macieja Korwina rada miejska Wrocawia nakazaa przygotowa 6 wow, 10
cielt, 10 baranw, 12 jagnit i kz, 200 kur, dziczyzn i kilkanacie koszw ryb. Uczta ta kosztowaa okoo 400
grzywien, co stanowio wwczas 20% rocznego dochodu miasta. Przykady te daj pojcie o wspaniaoci uczt
krlewskich i cesarskich.
Uczty nie odbyway si oczywicie codziennie, ale i tak na co dzie na ksicych stoach pojawiao si tyle
jada, ile prosty kmie nie zjad w cigu roku. Do zupenych wyjtkw naleeli ksita, ktrzy zachowywali
umiar w jedzeniu i piciu, a przykad Kingi, ktra nie jadaa misa, oraz innej wegetarianki witej Jadwigi, ktra
ywia si chlebem odkupionym od ebrakw, trc, na wczesnym tle, patologi.
Obarstwu towarzyszyo oczywicie pijastwo. Pito przede wszystkim piwo i sfermentowany mid. Nieco
pniej na stoach pojawio si importowane wino. Wdk przynis dopiero wiek XVI. Przez pewien czas
obowizywa zakaz jej picia w niedziele i wita.
Do najwikszych mionikw mocnych trunkw naleeli: Bolesaw miay, Kazimierz Sprawiedliwy, Leszek
Biay, Bolesaw Rozrzutny, Jan Kropido, Henryk XI. Nawyk picia rozpowszechni si do tego stopnia, e kto
miodu nie pija, wino rozciecza i zadowala si wycznie piwem, zasugiwa na uwiecznienie go w kronikach.
Autor Kroniki Wielkopolskiej takie wanie cechy podkrela u ksicia Przemysa I.
Przywizanie do picia byo silne do tego stopnia, i Leszek Biay odmwi uczestnictwa w wyprawie krzyowej,
jako e w Palestynie piwa nie ma i y przeto tam nie mona". Konrad cinawski odrzuci godno patriarchy
akwilejskiego, poniewa przyzwyczajony by do piwa warzonego w cinawie, z ktrego w aden sposb nie
potrafi zrezygnowa.
W wieku XIV szeroki gest ksicy naladowa poczli feudaowie kocielni, szlachta i bogate mieszczastwo.
Biskup wrocawski ksi Konrad IV olenicki nie zaatwi adnej sprawy, o ile petent nie obdarowa go
wczeniej beczuk wina. Zamiowanie do jedzenia i picia stao si w Polsce prawdziw plag. Usiujc temu
zaradzi, krl Kazimierz Wielki wyda ju w pocztkach swego panowania specjalne ustawy antyzbytkowe.
Ustalay one, e na weselu nie moe by wicej ni 30 pmiskw, a liczba potraw nie moe przekracza piciu.
Charakterystyczne w tym wzgldzie s take statuty ksicia brzeskiego Jerzego II. Wydzierawi on monopol
wdczany czterem mieszczanom, zakazujc wszake sprzedawania alkoholu w wita i podczas kaza. Popiera
wprawdzie produkcj piwa i wdki, gdy przynosia mu znaczne dochody, ale zwalcza pijastwo. Specjalny
dzwon wydzwania godziny zamknicia karczem i piwiarni. Po tej godzinie zarwno gospodarze lokali, jak i
gocie obowizani byli do pacenia grzywny. Nie dotyczyo to jedynie goci zagranicznych i podrujcych.
Podobne zarzdzenia wydaway take rady poszczeglnych miast. Na przykad zarwno przepisy wrocawskie z
1374 roku, jak i widnickie z 1379 nie dozwalay, aby na uczcie weselnej podawano wicej ni cztery potrawy i
jedn przystawk. Jedna misa przypada miaa na cztery osoby, a mis tych nie mogo by wicej ni 25. Przepis
zgorzelecki z 1460 roku zakazywa w trakcie przyj z okazji chrzcin lub wywodu kobiety podawania
jajecznego i korzennego pieczywa oraz importowanego wina i piwa. Ograniczono liczb goci weselnych do 24
w poudnie i 12 wieczorem. Zakazano picia cikich win, takich jak mamazja lub wino rodzynkowe.

Ustawy te nie przyniosy jednak spodziewanego rezultatu. O ich nieskutecznoci wiadczy fakt, i w Zgorzelcu
nakazywano na przykad przysiga kademu z goci, e wszystko odbywao si zgodnie z prawem.
Zamiowanie do jedzenia i picia stawao si wrd feudaw coraz bardziej rozpowszechnione, aby swoje
apogeum osign w sybaryckiej Rzeczypospolitej Szlacheckiej.

Piastowskie cesarzowe

Na przeomie XIII i XIV wieku doszo do zblienia Piastw widnicko-jaworskich z bawarskim rodem
Wittelsbachw. Judyta, crka Bolka I, polubia bowiem ksicia dolnej Bawarii Stefana I, a jej siostra Beatrycze
ksicia Ludwika IV. Beatrycze bya wprawdzie wczeniej zakonnic, ale bracia uzyskali dla niej zwolnienie ze
lubw zakonnych i umoliwili zawarcie maestwa.
Kiedy umar cesarz Henryk VII z rodu Luksemburgw, w Niemczech wybucha wojna sukcesyjna pomidzy
Fryderykiem Piknym Habsburgiem a Ludwikiem IV Wittelsbachem. Zaistnia nawet pocztkowo okres
dwuwadzy, ale w bitwie pod Mhldorfem Ludwik pokona wojska swojego konkurenta, a jego samego wzi do
niewoli i ukoronowa si w Akwizgranie na krla rzymskiego; aktem tym obj te sw on.
Koronacji tej nie uzna wszake papie Jan XXII i rzuci na krla ekskomunik. Ludwik ogosi papiea
heretykiem i z rk przywdcy opozycji antypapieskiej Sciarry Colonny przyj w Rzymie koron cesarsk.
Kiedy jednak papie nawoywa pocz do krucjaty przeciwko niemu, opuci popiesznie Wochy i ruszy do
Niemiec. Tutaj take nie byo spokoju, gdy przeciwko cesarzowi zawizaa si koalicja, na ktrej czele stan
syn Henryka VII krl Czech, Jan Luksemburczyk. Przepychanki trway kilkanacie lat, a zdenerwowani tym
elektorzy zdetronizowali Ludwika, a na jego miejsce wybrali Karola IV, syna Jana Luksemburczyka. Beatrycze
nie doya jednak tej chwili. Zmara jeszcze przed koronacj swego ma na cesarza.
Karol IV obejmujc tron niemiecki mia lat trzydzieci. Jego sytuacja nie bya wyjaniona do koca, gdy
Wittelsbachowie rocili nadal pretensje do korony. Z tego te wzgldu nie mg koronowa si w Akwizgranie.
Uczyni to w Bonn, ktre naleao wwczas do ksistwa kocielnego. Wittelsbachowie koronacji tej nie uznali i
wybrali krlem Gnthera ze Schwarzburga, ktry jednak sowicie wynagrodzony przez Karola korony nie przyj.
Nie cieszy si on zreszt poparciem nowego papiea Klemensa VI, ktry sta po stronie Luksemburczyka i w
1355 roku koronowa go na cesarza.
Karol by czowiekiem o niezwykle interesujcej i zoonej osobowoci. May, chuderlawy, zajmowa si
teologi, literatur, prawem, ale przede wszystkim pasjonowaa go lichwa i uwaano go za najwikszego
lichwiarza epoki. Pasjonowao go take kolekcjonowanie relikwii. W swoich zbiorach posiada obrus, na ktrym
spoywano Ostatni Wieczerz, szcztki koszuli Matki Boskiej, zb Marii Magdaleny, gazk z Mojeszowego
krzaka. Relikwie te przynosiy mu niemae dochody, poniewa sprzedawa je Krzyakom, a one dziki swej
cudownej sile odrastay u niego zawsze na nowo.
Mia take szerokie plany polityczne. Przygotowywa rozbir Polski, planowa chrzest Litwy, zamierza
poczy prawosawie z katolicyzmem. Zdecydowana wikszo jego planw nie doczekaa si jednak nigdy
realizacji.
Karol eni si cztery razy. Jego druga ona Anna, crka Rudolfa II, palatyna reskiego, urodzia mu syna
Wacawa. Roczne niemowl zarczone zostao z jedenastoletni Ann widnick, crk Henryka II. Anna bya
spadkobierczyni ziem nalecych do jej stryja Bolka widnickiego i stanowia przez to atrakcyjn parti
maesk.
Wacaw zmar jednak niespodziewanie nie doczekawszy nawet drugiego roku ycia. Rwnie niespodziewanie
owdowia Karol i to on postanowi teraz polubi modsz od siebie o dwadziecia cztery lata Ann. lub odby
si w Budzie, a wkrtce potem Ann koronowano w Pradze na krlow Czech, w Akwizgranie na krlow
Niemiec, a w Rzymie na cesarzow. Moda cesarzowa bya osob nader powan i braa udzia we wszystkich
przedsiwziciach politycznych swojego ma. Uczestniczya na przykad w zjedzie ksit Rzeszy w Metzu,
na ktrym Karol ogosi skodyfikowane prawo, zebrane w tak zwanej Zotej Bulli.

W pi lat po lubie Anna urodzia crk Elbiet, wydan pniej za Albrechta Habsburga, zaoyciela linii
albertyskiej, z ktrej wywodzia si midzy innymi ona Kazimierza Jagielloczyka, matka krlw polskich:
Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta Starego. Rado cesarza nie miaa wrcz granic, kiedy Anna powia
syna Wacawa. W podzice za sukcesora, jako rekompensat za lu-bowan, lecz nie odbyt pielgrzymk, wysa
on do Akwizgranu 16 grzywien zota, to jest tyle, ile way nastpca tronu. Przy trzecim porodzie cesarzowa
umara. Miaa wtedy zaledwie dwadziecia trzy lata.
Karol snu tymczasem plany matrymonialne dla syna. Najpierw zarczy go z crk margrabiego
brandenburskiego, potem z bratanic krla Wgier, Ludwika, pniej z crk Kazimierza Wielkiego, aby
ostatecznie zdecydowa si na ksiniczk bawarsk Joann.
Zacz take rozglda si za now on dla siebie. Jego wybr pad na wnuczk krla Polski Kazimierza
Wielkiego, crk ksicia pomorskiego Bogusawa Elbiet. lub odby si w Krakowie, a na lubnym kobiercu
stan chuderlawy, czterdziestosiedmioletni mczyzna obok hoej, osiemnastoletniej dziewczyny. Elbieta
imponowaa bowiem swoj niepospolit si. Kronikarz pisa, e gdy jej w Krakowie na weselu przyniesiono
now, grub podkow, tak j rozomia, jakby bya z jakiego drzewa sabego uczyniona. Potem kuchenne tasaki i
inne do mocne zwijaa, jakby z lipowego drzewa robione byy, a pancerz wziwszy, jako koszul wiotk od
wierzchu do koca rozdara". To dziwne maestwo przeyo ze sob a siedemnacie lat, spodziwszy trzy
crki i jednego syna.
Prawnym sukcesorem Karola by pierworodny Wacaw, ktry jeszcze w koysce zosta margrabi
Brandenburgii, a majc lat niespena dwadziecia, koronowany zosta na krla Czech. Ten Piast po kdzieli nie
speni jednak pokadanych w nim nadziei. Wyrs na czowieka nieporadnego z jednej, tyraskiego za z drugiej
strony. Po mierci ojca koronowano go na krla Niemiec, ale wplta si w niefortunn wojn ze zwizkiem
miast szwabskich i nadreskich, ktra skutecznie podkopaa jego presti, i w 1400 roku zosta zdetronizowany.
Wda si take w wanie rodzinne ze swoim przyrodnim bratem Zygmuntem oraz kuzynem Jodokiem, co
zaprowadzio go w kocu do wizienia.
Krlem niemieckim po detronizacji Wacawa obwoano Ruprechta II Wittelsbacha, ale nie zdoa on uzyska
korony cesarskiej. Uczyni to dopiero drugi syn Karola IV Zygmunt Luksemburczyk, po swojej matce Elbiecie
prawnuk Kazimierza Wielkiego. Syn on w Europie ze swojej rozpusty i powiadano, e jego nielubnym
synem by znany wdz wgierski Jan Hunyadi, ojciec pniejszego krla Wgier Macieja Korwina.
Z osob Zygmunta wie si take historia innej Piastwny, Magorzaty, crki Henryka VII lubiskobrzeskiego.
Luksemburczyk po mierci swojej pierwszej ony Marii andegaweskiej, ktra wyniosa go na tron wgierski,
oeni si po raz drugi z Magorzat, pragnc w ten sposb utrwali swoje panowanie na zhodowanym przez
dziada lsku. Zdetronizowanie Wacawa otworzyo jednak przed nim now, niespodziewan szans. Pod
swoim berem mg poczy krlestwa Niemiec, Czech i Wgier, a take uzyska koron cesarsk. Magorzata
nie nadawaa si absolutnie do tych planw i dlatego te zostaa odprawiona, zapewne jeszcze przed
skonsumowaniem maestwa. Zaamana, umara w kilka lat pniej.
Zygmunt polubi Barbar cylejsk, ktrej babka bya ciotk jego pierwszej ony Marii andegaweskiej i ktra
utrwalaa w ten sposb jego nadwtlone panowanie na Wgrzech. Barbara bya take blisko spowinowacona z
Piastami, co otwierao przed nim perspektywy na ewentualn sukcesj tronu polskiego. Tronu tego wprawdzie
nigdy nie zdoby, ale na cztery lata przed swoj mierci zdoa uzyska koron cesarsk.
O maestwie Zygmunta z Barbar nie mona powiedzie nic dobrego. T szlachetnego rodu, lecz bezecnego
ycia niewiast czsto m Zygmunt na gorszcych ima uczynkach. Ale sam grzesznik, musia przebacza
grzesznicy" pisa Eneasz Piccolomini, pniejszy papie Pius II. Owocem tego zwizku bya crka Elbieta,
ktra polubia Albrechta V Habsburga. To z ich crk, take Elbiet, oeni si Kazimierz Jagielloczyk.
T wanie drog krew piastowska spyna do nowej, jagielloskiej dynastii.

Na targowisku dynastii

WXIV wieku na tronie polskim zasiadali krlowie wywodzcy si a z czterech dynastii: czeskich
Przemylidw, polskich Piastw, francusko-wgierskich Andegawenw i litewskich Jagiellonw. Zadecydowao
o tym przede wszystkim narastajce przekonanie, e pastwo polskie nie jest nieodwracalnie zwizane z
dynasti, lecz jest dobrem szlacheckim i szlachta odpowiada za jego polityczn konstrukcj.
Panowanie Przemylidw stanowio wprawdzie krtki, ale godny odnotowania epizod w historii Polski.
Po skrytobjczej mierci Przemysa II wielkopolskiego w 1296 roku krl czeski Wacaw II, pokonawszy swoich
piastowskich przeciwnikw, koronowa si w 1300 roku na polskiego monarch. Dla legitymizacji tego faktu
powoywa si na swoje koligacje rodzinne. By on bowiem siostrzecem ony Leszka Czarnego, szwagrem
Bolesawa mazowieckiego, a ponadto polubi crk Przemysa II Ryks. Zawar take kontrakt lubny z
najstarszym Piastem z pierworodnej linii dynastycznej Bolesawem III Rozrzutnym, oddajc mu za on wasn
crk Magorzat.
Wszystkie te argumenty, zbierane z podziwu godn dokadnoci, nie upowaniay oczywicie Wacawa do
dziedziczenia korony polskiej, ale gos decydujcy miaa w tym wypadku szlachta maopolska. To za jej
przyzwoleniem zasiad on na wawelskim tronie.
Nowy monarcha by synem Przemysa Ottokara II i Kunegundy z Rurykowiczw, ktra do kobiet cnotliwych nie
naleaa i ojcostwo Przemysa stan mogo pod znakiem zapytania. Kunegunda ya oficjalnie z czeskim
wielmo Zawisz z Falkensteinu, ktremu urodzia take syna. Po mierci Przemysa Zawisza sta si nie
koronowanym wadc Czech, a do czasu, kiedy to na rozkaz Wacawa odrbano mu gow zaostrzon desk.
Rozwize ycie matki nie pozostao bez wpywu na jej syna, gdy po mierci swojej pierwszej ony Guty z
Habsburgw pocz prowadzi niezwykle rozpustny tryb ycia. Czowiek sabego zdrowia, ba si jednak
panicznie mierci i z obj kochanek poda prosto do klasztornej celi, w ktrej biczowa si, lea krzyem i
szepta modlitwy. Zmar modo majc zaledwie trzydzieci cztery lata.
Jego syn Wacaw III, zrodzony z Habsburanki, by take modziecem nie uznajcym przykaza boskich.
Hodowa nader swawolnym obyczajom, a codzienne pijatyki koczyy si zwykle wyprawami do miasta i
polowaniem na dziewczta. Pragn podkreli swoje prawa do korony polskiej, wic oeni si z Piastwn
Wiol Elbiet, crk Mieszka owicimskiego, ale mimo to tronu obj nie zdoa. Zgin zasztyletowany w
Oomucu, w wieku zaledwie siedemnastu lat. Na nim skoczy si czeski epizod w historii Polski i na nim
wygasa dynastia Przemylidw w swej pierworodnej linii.
Po koron sign ksi brzesko-kujawski Wadysaw okietek. W myl legitymizmu krlewskiego jego prawa
do tej korony nie byy wcale wiksze ni czeskiego poprzednika. Prawnie tron Polski przysugiwa w tym czasie
wspomnianemu ju Bolesawowi III Rozrzutnemu. Wywodzi si on w prostej linii od najstarszego syna
Bolesawa Krzywoustego Wadysawa Wygnaca (w szstym pokoleniu), by prawnukiem Henryka Pobonego i
Anny, crki Przemysa Ottokara II. Jego matk bya Elbieta wielkopolska, wnuczka krla Wgier Beli i Marii,
crki cesarza Nicei Laskariosa. onaty by z Magorzat, crk Wacawa II, poprzez ktr spowinowacony by z
krlem rzymskim Albrechtem Habsburgiem, krlem Czech Janem Luksemburczykiem i z rusk dynasti
Rurykowiczw. Rodzinne parantele godne byy zatem pozazdroszczenia.
Bolesaw uywa wprawdzie tytuu dziedzic krlestwa polskiego", ale nigdy po to krlestwo nie sign. Zmar
na zamku brzeskim z przejedzenia, jako cakowicie zrujnowany utracjusz, wyklty przez papiea Benedykta
XIII. Dziwnym trafem skoligacony on by bardzo blisko z przedsibiorczym okietkiem, poniewa matka
Bolesawa i ona okietka byy rodzonymi siostrami.
Po okietku koron odziedziczy jego syn Kazimierz Wielki, ktrego mier bez mskiego sukcesora
doprowadzi miaa do kolejnej zmiany dynastii. Zmiana ta bya jednake pewnym nieporozumieniem, poniewa
w momencie mierci Kazimierza yo jeszcze dwudziestu piciu ksit piastowskich z linii brzesko-legnickiej,
gogowskiej, agaskiej, olenickiej, zibickiej, opolskiej, owicimskiej, cieszyskiej, kujawskiej i
mazowieckiej. Wszyscy oni, z wyjtkiem ksit mazowieckich, w myl zasad dynastycznych mieli wiksze
prawa do korony ni Wadysaw okietek i jego syn. Dziedzicem krlestwa powinien by zosta wnuk
Bolesawa III Rupert legnicki, ktry doy 1409 roku. Wtedy wanie wymara pierworodna linia piastowska,

gdy ona Ruperta i wdowa po Kazimierzu Wielkim Jadwiga urodzia mu jedynie dwie crki, z ktrych starsza
polubia Rudolfa III, elektora saskiego, a modsza wstpia do wrocawskiego klasztoru.
Trwajce szedziesit lat panowanie okietka i Kazimierza Wielkiego wytworzyo jednak w spoeczestwie
polskim przekonanie, i to linia kujawska jest prawowitym sukcesorem korony. Kazimierz umiera bez
legalnego mskiego potomka, chocia pozostawi po sobie co najmniej czterech synw nielubnych. Dwie ony
urodziy mu cztery crki, ale prawo polskie nie przewidywao dziedziczenia w linii eskiej. Najstarsz crk
wydano za m za Bogusawa V pomorskiego. Urodzia ona syna Kazimierza zwanego pniej Kakiem
supskim, crk Elbiet, on cesarza Karola IV, i crk Ann, on krla Anglii Ryszarda Plantageneta.
Drug crk krlewsk wyswatano za Ludwika Wittelsbacha, a trzeci za znanego z okruciestwa hrabiego
cylejskiego Wilhelma. Wnuczka Kazimierza, zrodzona w tym maestwie, zostaa pniej drug on
Wadysawa Jagiey. Czwarta crka, najmodsza, wysza za m za jakiego bliej nieznanego wielmo z
Boni lub Chorwacji.
Kazimierz, jak wida, nie zdoa zabezpieczy sukcesji swoim crkom, zdoa j wszake przekaza wasnemu
siostrzecowi, krlowi Wgier Ludwikowi. Podpisywa z nim kilkakrotnie ukady o dziedziczeniu, dostrzegszy
w nich dorane korzyci polityczne. Ukady te przewidyway jednak, i w wypadku braku mskiego potomstwa
u Andegaweczyka korona powrci ponownie do Polski i przejmie j usynowiony wnuk Kazimierza Kako
supski. Ludwik przez siedemnacie lat maestwa by bezdzietny i wszystko zapowiadao, i panowanie
Andegawenw bdzie jedynie kolejnym, niewiele znaczcym incydentem w historii Polski.
W tym miejscu rozpoczy si jednak matactwa siostry Kazimierza i matki Ludwika Elbiety. Skonia ona
papiea Urbana V do przyznania jej sukcesji po bracie. Sukcesja ta przechodzia na jej syna Ludwika i jego
potomstwo. Byo to o tyle istotne, i Ludwikowi urodzia si wanie crka Katarzyna.
Andegaweczyk nie zasypia gruszek w popiele, gdy natychmiast po mierci Kazimierza przyby do Krakowa i
dokona aktu koronacji. Ksicia piastowskiego Wadysawa Opolczyka wyznaczy swoim namiestnikiem w
Polsce i rozpocz intensywne zabiegi dyplomatyczne zmierzajce do uniewanienia zastrzee w dawnych
ukadach dynastycznych i przeniesienia praw dziedziczenia na swe eskie potomstwo. Cel ten zosta osignity
w 1374 roku, kiedy w Koszycach Andegaweczyk uzyska zgod polskiej szlachty, udzielajc jej w zamian
powanych przywilejw. Rzecz ciekawa, i zgody takiej nie potrafi uzyska poprzednik Ludwika Kazimierz
Wielki.
Sprawa sukcesji po Kazimierzu ulega jednak komplikacji, kiedy to o sched upomnia si drobny ksi
piastowski z Gniewkowa Wadysaw Biay. Z Kazimierzem czyo go bliskie pokrewiestwo, poniewa jego
dziad Siemomys by starszym bratem Wadysawa okietka. Jego matk bya Konstancja, crka Henryka
Pobonego i Anny z czeskich Przemylidw.
Prawa Siemomysa do tronu polskiego byy zatem obiektywnie rzecz biorc wiksze ni prawa modszego
okietka, ktrego matka Eufrozyna bya crk Kazimierza opolskiego i bliej nieznanej Bugarki o imieniu
Wiola. Los wszake zrzdzi, i to okietek zasiad na tronie, a Siemomys pozosta tylko protoplast bocznej
linii inowrocawsko-gniewkowskiej.
Syn Siemomysa Kazimierz III spiera si wprawdzie o spucizn z krlem Kazimierzem Wielkim, ale adnej
roli w polityce polskiej nie odegra. Umiera jako drobny ksi dzielnicowy, pozostawiajc po sobie syna
Wadysawa Biaego i crk Elbiet.
Crk t wydano za bana Boni Stefana. Z maestwa tego pochodzia take Elbieta, uwaana za jedn z
najpikniejszych kobiet swojej epoki. Polubi j krl Wgier Ludwik i urodzia mu ona trzy crki, wrd
ktrych bya Jadwiga, przysza wadczyni Polski.
Wadysaw Biay mia zatem szerokie koneksje rodzinne i kiedy po mierci ojca obj swoje malutkie ksistwo
gniewkowskie, nie chcia podporzdkowa si wadzy swego wuja Kazimierza Wielkiego i toczy z nim
nieustanne spory.
W 1359 roku oeni si z pikn ksiniczk Elbiet, crk Alberta strzeleckiego z Piastw opolskich i
Agnieszki, ksiniczki magdeburskiej. Byo to maestwo zawarte z mioci, poniewa kiedy po roku Elbieta
zmara, nie pozostawiajc mu potomka, Wadysaw sprzeda swoje ksistwo Kazimierzowi i wzorem bdnych
rycerzy wyruszy na poszukiwanie przygd. By na Malcie i na Cyprze, dotar do Ziemi witej, a nastpnie

przez Francj i Niemcy pocign na dwr cesarski do Pragi. Nie zabawi tam jednak dugo. Wstpi do zakonu
krzyackiego i wzi udzia w wyprawie na Litw. Nawracanie pogan za pomoc miecza nie przypado mu
jednak do gustu, poniewa opuci Malbork i ruszy na dwr papieski do Awinionu. Przez dwa tygodnie obraca
si w wesoym towarzystwie biskupw i kardynaw, aby potem, niespodziewanie dla wszystkich, wstpi do
surowego zakonu cystersw. Pomimo zoonych lubw zakonnych po kilku miesicach uciek z klasztoru i
przenis si do benedyktynw w Dijon. Zosta tam nawet diakonem.
Po mierci Kazimierza, kiedy w Polsce nastpio bezkrlewie i wybuchy spory o dziedzictwo tronu, do Dijon
przybya delegacja Wielkopolan z propozycj, aby Wadysaw przyj koron. Ksi natychmiast uda si do
Awinionu, aby prosi papiea o dyspens ze lubw zakonnych. Zgody wszake nie otrzyma, a papie zagrozi
mu nawet ekskomunik. Nie zraony tym Wadysaw samowolnie zrzuci habit i pojecha do Polski.
W Wielkopolsce przyjto go nad wyraz serdecznie i w przecigu jednego dnia bez adnego oporu zaj
Wocawek, Gniewkw i Zotoryj. Na jego stron przeszed kanclerz krlewski Janko z Czarnkowa, ktry
usiowa nawet wykra dla niego insygnia koronne z krlewskiego grobu. Zosta za to uwiziony i pozbawiony
stanowiska.
Przeciwko Wadysawowi wyruszya jednak ekspedycja kierowana przez starost Sdziwoja z Szubina. Wyparty
z Gniewkowa, schroni si ksi w Zotoryi. Tam wsawi si bezprzykadnym okruciestwem, jako e spali
ywcem dwch mieszczan, ktrych podej- rzewa o zdrad. Raniony i pokonany, dosta si do niewoli Bartosza
z Wiszemberga. Kiedy wykurowa si z ran, Bartosz zaopatrzy go w pienidze i wyprawi do Budy. Jecha tam
chtnie, poniewa jego siostrzenica zostaa krlow Wgier. Wyjednaa mu ona przychylno krlewsk i
Ludwik zgodzi si odkupi od niego ksistwo gniewkowskie, ktre Wadysaw sprzeda ju raz Kazimierzowi.
Ksi nie przyj ofiarowywanego mu opactwa benedyktyskiego na Wgrzech i ponownie pocign do
Krzyakw. Po drodze zmieni jednak plany i przez Lubek powrci do swojego klasztoru w Dijon.
Po mierci Ludwika Andegawena raz jeszcze postanowi podj prb przejcia korony polskiej, uzyskujc tym
razem poparcie papiea Klemensa VII.
Nie czu si jednak zbyt dobrze i wyruszy dopiero w 1388 roku, kiedy to na tronie polskim zasiad ju Jagieo.
Zdoa dotrze jedynie do Strasburga, gdzie powalia go miertelna choroba. Cay swj majtek odda
zakonnikom, proszc, aby po jego mierci corocznie odprawiali uroczyste egzekwie za jego dusz. Pochowano
go w Dijon, a zwyczaj egzekwii przetrwa kilka stuleci. Zataro si ju wtedy imi ksicia i nazywano go
bdnym krlem Lancelotem".
Tymczasem w Polsce ju od kilku lat trway gorczkowe zabiegi majce potwierdzi prawo crek Ludwikowych
do tronu polskiego. Najstarsza, Katarzyna, zmara wprawdzie w dziecistwie, ale Ludwikowi urodziy si dwie
nastpne crki: Maria i Jadwiga. Usiowano zatem uzyska zgod Polakw na sukcesj dla Marii, zarczonej z
Zygmuntem Luksemburczykiem, prawnukiem Kazimierza Wielkiego i siostrzecem Kaka supskiego. I znw
przywileje dla szlachty wyjednay zgod. Kiedy jednak po mierci Ludwika Wgrzy, nie ogldajc si na adne
ukady, wybrali Mari swoj krlow, do dyspozycji pozostaa ju tylko najmodsza, Jadwiga zarczona z
Wilhelmem Habsburgiem.
Na zjedzie szlachty polskiej w Sieradzu zaakceptowano kandydatur Jadwigi, ale odrzucono kandydatur jej
przyszego ma Wilhelma. Zgoszona zostaa propozycja, aby Jadwig polubi ksi mazowiecki Siemowit
IV, ktrego okrzyknito nawet krlem, chocia arcybiskup wzbrania si przed dokonaniem koronacji. Siemowit
snu nawet plany porwania i polubienia Jadwigi, ale stojcy przy krlowej panowie maopolscy udaremnili t
prb. Nie dopuszczono do dziewczyny take Wilhelma, ktry przyby do Krakowa, aby upomnie si o swoje
prawa maeskie. Na Wawelu rozgrywano w tym czasie wielk parti polityczn, w wyniku ktrej na ma
modziutkiej Jadwigi wybrany zosta trzykrotnie od niej starszy wielki ksi litewski Wadysaw Jagieo.
Potem sprawy potoczyy si ju byskawicznie. 12 lutego 1386 roku Jagieo przyby do Krakowa, 15 lutego
przyj chrzest, 18 lutego zawar zwizek maeski z Jadwig, a 4 marca zosta koronowany na krla polskiego.
W ten sposb, po kolejnym epizodzie andegaweskim, na tronie wawelskim zasiada ju czwarta w cigu
jednego stulecia dynastia. Panowa ona miaa przez nastpne dwa wieki.
Rok 1370, w ktrym umar Kazimierz Wielki, uznaje si powszechnie za koniec dynastii piastowskiej. A
przecie Piastowie przeyli w Polsce nie tylko Jagiellonw, ale i Wazw. Ostatni Piast umiera w tym czasie,
kiedy korona krlewska spoczywaa ju na skroniach Jana III Sobieskiego. Rzecz ciekawa, i najduej
przetrwaa pierworodna linia lska, ktr specyficzny splot wydarze odsun od dziedziczenia.

Przeklestwo Andegawenw

Krl Polski, a take wadca Wgier Ludwik na dobr spraw nie mia w sobie nic z Wgra. By waciwie
zniemczonym Francuzem, poniewa dynastia andegaweska stanowia proste odgazienie krlewskiej dynastii
Kapetyngw. Jej zaoyciel Karol by bowiem synem Ludwika VIII i modszym bratem Ludwika IX witego.
W 1266 roku Karol Andegaweczyk, na prob papiea Klemensa IV, uderzy ze swoj prowansalsk armi na
rzdzone przez Hohenstaufw krlestwo Neapolu i Sycylii. W dolinie Grandelli, po krwawej bitwie, pokona
cesarskiego brata Manfreda.
W dwa lata pniej, na czele pokanej armii, przyby do Italii cesarski syn Konradyn, aby odebra Francuzom
dziedzictwo szwabskiego domu. Pokonany w pobliu jeziora Fucino, musia salwowa si ucieczk. Bka si
po okolicy, ale zdradzony przez przypadkowego rybaka, dosta si w rce Karola. Ten skaza go na mier.
Konradyna, praprawnuka Ryksy Piastwny, cito w Neapolu w 1269 roku.
Rzdy Karola I byy nader okrutne. Krl mci si na stronnikach Konradyna, kaza ich torturowa, obcina im
koczyny, pali ywcem. Kiedy umar w kocu na febr, rzdy po nim obj Karol II Kulawy, onaty z Mari,
crk Stefana V z wgierskich Arpadw. W przeciwiestwie do swego ojca Karol II by czowiekiem
spokojnym, nie lubi wojen i przelewu krwi. Najwiksze ukontentowanie sprawiaa mu krlewska onica, w
ktrej spodzi a dziewicioro dzieci.
Jego pierworodny syn Karol Martel, onaty z Klemencj Habsburank, po mierci Andrzeja II Arpada zosta
sukcesorem krlestwa wgierskiego, a po mierci ojca mia take obj krlestwo neapolitaskie.
Modszy syn Karola II nie roci adnych pretensji do sukcesji, gdy powici si karierze duchownej. Zosta
biskupem Tuluzy, a po mierci uznano go za witego. Ambicje zwizane z objciem tronu neapolitaskiego
przejawia natomiast trzeci syn, Robert. To on namwi zaufanego franciszkanina, aby poda bratu zatrut hosti.
Po Martelu pozosta jednak jego syn Karol Robert. Na skutek intryg wasnego stryja na dworze papieskim
pozbawiono go wszake sukcesji neapolitaskiej, ktr papie przekaza wanie Robertowi.
W kilka lat pniej doszo w Paryu do pamitnego procesu templariuszy, w wyniku ktrego wielki mistrz
zakonu Jakub de Molay i prowincja Normandii Galfryd de Charnay spaleni zostali na stosie. Z wyyn
poncego stosu Jakub wypowiedzia sowa sawnego przeklestwa: Haba, haba! Patrzcie jak gin niewinni.
Haba na was wszystkich! Bg was osdzi. Papieu Klemensie... Rycerzu Wilhelmie Nogaret... Krlu Filipie...
Zanim rok minie powouj was przed sd Boy po sprawiedliw kar. Przeklci! Przeklci! Wszyscy przeklci
po trzynaste pokolenie waszego rodu".
I staa si rzecz dziwna. Krl Francji Filip IV, papie Klemens V i sdzia Wilhelm Nogaret umarli jeszcze tego
samego roku, a pierworodna linia Kapetyngw wymara ju w nastpnym pokoleniu, chocia na tronie zasiadali
kolejno trzej synowie Filipa: Ludwik X, Filip V i Karol IV. Umierali oni bez mskiego potomstwa w wieku
dwudziestu szeciu, dwudziestu omiu i trzydziestu jeden lat. Przeklestwo objo take boczne linie dynastii.
Wywodzcy si z niej krlowie odznaczali si rwnie znaczn krtkowiecznoci, padali ofiar obdu i
przernych chorb, ginli otruci, uduszeni lub zasztyletowani.
Przeklestwo templariuszy dotkno take Andegawenw, ktrzy nie tylko wywodzili si w prostej linii od
Kapetyngw, ale byli z nimi dodatkowo nader mocno skoligaceni. Crka Karola Mar-tela Klemencja polubia
krla Ludwika X, jej ciotk Magorzat wydano za m za Karola de Valois, ojca pniejszego krla Filipa VI, a
stryj Klemencji, Filip de Taranto, oeni si z garbat i rozpustn Katarzyn, crk tego Karola de Valois.
Karol Robert eni si trzykrotnie. Pierwsz jego on bya Maria, crka Kazimierza bytomskiego, ale urodzia
mu ona jedynie dwie crki, ktre umary nader modo. Dziecko zrodzone z drug on, Beatrycze luksembursk,
przeyo zaledwie kilka miesicy, a jego matka zmara przy porodzie. Trzecia ona, Elbieta, crka Wadysawa
okietka, urodzia mu wprawdzie piciu synw, ale poza Ludwikiem umarli oni take w modym wieku. Karol
zmar w niemowlctwie, Wadysaw doy lat piciu, Andrzej siedemnastu, a Stefan dwudziestu dwch. Syn
Stefana nie przey lat czterech.
Wydawao si, i najwietniejsza kariera czeka brata krla Ludwika, Andrzeja, ktry dziki swemu maestwu

mia odzyska sukcesj neapolitask. Nastpc krla Neapolu Roberta zosta bowiem jego syn zrodzony w
maestwie z Violant aragosk Karol. Robert mia wprawdzie jeszcze syna z dam dworu krlowej Gugielm
Cantelmo oraz crk z Mari d'Aquino, ale dzieci te nie miay adnych praw do sukcesji. Karol nie przey
jednak wasnego ojca. Pozostaa po nim synna z piknoci i rozwizoci crka Joanna, po mierci dziada
krlowa Neapolu. To wanie Joann poj Andrzej za on.
Joanna nie znosia swojego gburowatego ma. Miaa w tym czasie licznych kochankw, midzy innymi
Roberta de Cabani, Bertranda d'Artois, Rajmonda di Catania. Maestwo nie byo jej wcale na rk i dlatego
kazaa swego ma udusi. Po trzech miesicach powia syna Karoberta, ktrego do chrztu trzyma papie
Klemens VI. Nikt w Neapolu nie wierzy wprawdzie w ojcostwo Andrzeja przypisywano je ktremu z licznych
kochankw krlowej. Dwr neapolitaski przypomina bowiem w tym czasie biblijn Sodom. Nie tylko
Joanna, ale take jej ciotki: Katarzyna, Matylda i Agnieszka przecigay si w rozpucie, trwonic skarb pastwa
na swych zalotnikw, z ktrych wielu dorobio si pokanej fortuny.
Ludwik dowiedziawszy si o mierci brata zapowiedzia krwaw zemst. Pocign do Neapolu, gdzie pocz
rozprawia si z mordercami Andrzeja. Na pierwszy ogie poszli Rajmond di Catania i Robert de Cabani.
Wleczono ich po ulicach miasta, rozrywano ciaa obcgami, a wreszcie spalono na stosie.
Joanna na wszelki wypadek opucia Neapol i udaa si do Francji. Wrcia, kiedy nadcigajca epidemia dumy
zmusia Ludwika do powrotu na Wgry. Wyjedajc zabra ze sob modego Karoberta, ktry umar jednak po
kilku miesicach.
Owdowiaa krlowa Neapolu jeszcze trzy razy wyprawiaa sobie wesele. Najpierw polubia Ludwika z Tarentu,
swego bliskiego kuzyna, pniej Giacomo d'Aragona, a na koniec Ottona z Brunszwiku. Wszyscy jej mowie
umierali modo i to na og w sposb do gwatowny. ycie Joanny dopenio si za spraw innego kuzyna,
Karola III z Durazzo, ktry pojma j i kaza udusi. Nie jest wykluczone, e dziaa on w porozumieniu z
krlem Ludwikiem.
Krl Wgier, ktry tytuowa si take krlem Sycylii i Jerozolimy, nie powrci ju wicej do Neapolu.
Znacznie blisze byy mu krlestwa wgierskie i polskie, ktre zamierza zostawi swoim crkom. Kiedy jednak
umar, o sukcesj po nim upomnia si jego kuzyn, wzmiankowany ju Karol III z Durazzo. Przyby nawet do
Budy, ale na polecenie krlowej-wdowy zosta pochwycony i zamordowany. Tron wgierski obja Maria,
polubiona Zygmuntowi Luksemburczykowi.
Najmodsza crka Ludwika, Jadwiga, wbrew swojej woli polubia starego i nieokrzesanego Jagie i zostaa
krlow Polski. Przez trzynacie lat poycia z Jagie nie zachodzia jednak w ci i wydawao si, i rzdy
Jagiellonw bd jedynie krtkim historycznym incydentem. Wielka rado zapanowaa zatem w 1399 roku,
kiedy okazao si, e krlowa jest w ciy. Urodzia crk Elbiet, ale zarwno ona, jak i matka umary przy
porodzie.
Crka Jagiey bya ostatnim potomkiem Andegawenw wgierskich. Linia neapolitaska przetrwaa zaledwie
kilkanacie lat duej. Kiedy jednak Jadwiga umieraa w aureoli witoci, ostatni panujcy w Neapolu,
Wadysaw, schodzi z tego wiata jako znienawidzony tyran, morderca i rozpustnik.
Przeklty przez mistrza templariuszy rd Kapetyngw w swojej gwnej linii andegaweskiej wymar w
pokoleniu czwartym. Kltwa trwaa jednak a po pokolenie trzynaste. Obja ona odgazienie Walezjuszy, w
ktrym czciej posugiwano si trucizn i sztyletem ni dyplomacj. Przeklty by zatem jeszcze krl Polski i
Francji Henryk Walezy i jego nastpca Henryk IV z Nawarry, ktrych yciu pooy kres sztylet mordercy.

Ofiara przeronitych ambicji

Jedn z najbardziej negatywnych postaci w historii Polski by bez wtpienia ksi Wadysaw opolski. Zostawi
on jednak po sobie zadziwiajcy pomnik: klasztor jasnogrski z jego cudownym obrazem. Historycy
charakteryzowali Wadysawa jako przewrotnego obudnika i egoist, zdrajc i krzywoprzysizc, ogarnitego
chciwoci i pych, dbajcego wycznie o wasne interesy. Nie znalaz si ani jeden obroca, ktry
powiedziaby o nim co pozytywnego, i opinia o Opolczyku jest rwna mniej wicej opinii o Bolesawie

Rogatce. A przecie trudno ich porwnywa, gdy Wadysaw w drugiej poowie XIV wieku nalea do
najpotniejszych panw krlestwa polskiego i zamierza nawet sign po koron.
Ksi ten wywodzi si z bocznej linii Piastw opolskich i by synem Bolka II i Beatrycze, crki Bernarda
widnickiego. Peryferyjno dynastyczna nie pozbawia go wszake krlewskich koneksji. Poprzez matk by
prawnukiem Wadysawa okietka, a poprzez swoj kuzynk Ann, trzeci on Karola IV, skoligacony by
take z dworem cesarskim. Jego cioteczna babka Elbieta okietkwna bya matk krla Wgier Ludwika.
Wadysaw posiada take szerokie koneksje kocielne, poniewa jego dwie siostry byy klaryskami w Budzie,
dwie cysterkami w Trzebnicy, a brat Henryk przyj wicenia kapaskie na dworze cesarskim. Nic przeto
dziwnego, i ten drobny ksi piastowski, ktry pocztkowo wada jedynie poow Opola, ju od modoci
sposobi si pocz do odegrania wielkiej roli politycznej. Swojej szansy postanowi szuka przede wszystkim
na dworze wgierskim. Pozostawi zatem swoje ubogie ksistwo i wyjecha do Budy, gdzie polubi Elbiet,
crk wooskiego wojewody Mikoaja Besaraba. Przebywa stale u boku krla Ludwika i tam uczy si trudnej
sztuki rzdzenia i dyplomacji. Krl w nagrod za jego wiern sub obdarzy go rozlegymi wociami na
Wgrzech.
Pierwszym sukcesem dyplomatycznym Wadysawa byo zaegnanie sporu pomidzy Ludwikiem a cesarzem
Karolem IV. Przyczyna sporu bya zgoa prozaiczna, gdy pijany cesarz nazwa krlewsk matk bezwstydn
psotnic". Uraony krl wgierski sposobi si jednak pocz do wojny. Wojnie tej zapobieg zrczny Opolczyk,
ktry podj si mediacji i zdoa doprowadzi do ugody. Zyska sobie tym uznanie obu monarchw i jemu te
powierzono prowadzenie ukadw w sprawie zalubin cesarskiego syna Wacawa z bratanic Ludwika Elbiet.
Maestwo nie doszo wprawdzie do skutku, ale Wadysaw otrzyma tytu wojewody wgierskiego i upana
bratysawskiego. Reprezentowa potem Ludwika na pogrzebie Kazimierza Wielkiego i pilnowa w Krakowie
andegaweskich interesw. Z powierzonej sobie roli wywiza si widocznie bez zarzutu, gdy w nagrod
otrzyma ziemi wielusk. Powierzono mu take prowadzenie pertraktacji w sprawie maestwa crki
Ludwika Marii z Zygmuntem Luksemburczykiem. Do rki Andegawenki aspirowali take Habsburgowie i
doszo nawet midzy nimi a ksiciem opolskim do sw nieprzystojnych i skandalicznych czynw", jak to
relacjonowa pniej nuncjusz papieski. Kiedy maestwo crki krlewskiej i cesarskiego syna zostao ju
zawarte, Ludwik mianowa Wadysawa namiestnikiem Rusi Czerwonej.
Przez sze lat ksi energicznie administrowa na Rusi, prowadzi tam zakrojon na szerok skal akcj
kolonizacyjn. Zrodzio si nawet podejrzenie, i zamierza oderwa Ru od pastwa polskiego i uczyni z niej
wasne krlestwo.
Jako namiestnik Rusi Wadysaw suy jednak Ludwikowi i to jego uwaa mona za autora przywilejw
koszyckich, ktre zagwarantowa miay krlewskiej crce nastpstwo polskiego tronu.
Kiedy w 1378 roku wybucha w Krakowie antywgierska rebelia, Ludwik uczyni Wadysawa wielkorzdc
Polski w randze wicekrla. Opolczyk by jednak w Polsce bardzo niepopularny, gdy zarzucano mu
germanizacyjne cigoty, i rycerstwo zbuntowao si przeciwko jego wadzy. Wysano poselstwo do krla z
daniem pozbawienia go tego urzdu. Ludwik ugi si i odwoa Wadysawa, ale sowicie go wynagrodzi
ofiarowujc mu ziemie: bydgosk, zotowsk, waeck, inowrocawsk, gniewkowsk, zotoryjsk i dobrzysk.
Zostawszy wacicielem ziem graniczcych z Krzyakami, ksi zadba natychmiast o nawizanie przyjaznych
stosunkw z zakonem, ktry darzy szczegln przychylnoci i mioci".
Po mierci swojej pierwszej ony Elbiety pomyla take o tym, aby zwiza si z dworem mazowieckim,
zalubi wic crk Siemowita III Eufemi.
Twarde rzdy Opolczyka nie zjednyway mu zwolennikw, a kiedy oboy duchowiestwo podatkami, biskup
pocki Dobiesaw rzuci na niego kltw, ktr na polecenie krla anulowa wszake arcybiskup gnienieski.
Zapragnwszy zabezpieczy si na przyszo od strony Kocioa, Wadysaw wprowadzi na stolic biskupi w
Poznaniu swojego dwudziestoletniego bratanka Jana Kropid, ktrego protegowa take na urzd arcybiskupa
gnienieskiego. Ufundowa rwnie klasztor paulinw w Czstochowie, do ktrego sprowadzi z Rusi syncy
cudami obraz Matki Boskiej, malowany rzekomo przez witego ukasza Ewangelist.
mier Ludwika, a zaraz po niej mier ksicego brata Bolka III i ksicia Henryka niemodliskiego, z ktrym
Opolczyk zwizany by ukadem o dziedziczenie, stworzyy now sytuacj polityczn. Przejwszy ksistwo
niemodliskie oraz cae ksistwo opolskie, sta si Wadysaw najwikszym magnatem wczesnej Polski i
postanowi ubiega si o koron krlewsk. Zjawi si na sejmie w Sieradzu, na ktrym zadecydowa miano o

nastpstwie tronu, ale spotka go tutaj powany zawd. Rycerstwo opowiedziao si za jego szwagrem
Siemowitem IV. Oburzony tym ksi gorco protestowa, zarzucajc szlachcie, i pragnie wybra czowieka
bez adnych zasug i dowiadcze oraz e amie zaprzysione przez siebie pacta. Przemwienie to dotkno do
ywego Wielkopolan, ktrzy chcieli go nawet uwizi. Sejm uchwali w konsekwencji, i nastpstwo tronu
przypada Jadwidze, pod warunkiem wszake, i odzyska ona ziemie darowane przez Ludwika Wadysawowi.
Wybr kandydata na ma krlowej odoono na termin pniejszy.
Przegrawszy na caym froncie, Opolczyk opowiedzia si po stronie Wilhelma Habsburga, zarczonego w
dziecistwie z Jadwig, i otrzyma w tej sprawie specjalne prerogatywy od krlowej wgierskiej Elbiety.
Wyposaony w odpowiednie dokumenty, wyruszy do Krakowa, aby wprowadzi Wilhelma na Wawel. Tutaj
spotka go ponowny zawd, gdy nawizywano ju kontakty z Jagie i o Habsburgu nikt nie chcia sysze.
Gitki polityk przerzuci si zatem natychmiast na stron Litwina i zosta nawet ojcem chrzestnym nowego
monarchy. Wykorzystujc zamt w pastwie pocz tytuowa si panem Rusi i jako ksi ruski wystawia
rne dokumenty. Oburzone tym rycerstwo polskie ruszyo na Lww. Opolczyk usiowa wznieci powstanie
wrd Rusinw i oderwa wschodnie ziemie od Polski, ale wysiki jego spezy na niczym.
Kiedy pod naciskiem ksit pomorskich Jagieo odebra mu ziemi bydgosk, ksi zaprzysig zemst
krlowi. Korzystajc z jego nieobecnoci w Krakowie podj nawet prb opanowania Wawelu,
zdetronizowania Jagiey i przejcia tronu. Prba nie powioda si, a zwolennikw Wadysawa aresztowano. On
ukorzy si jednak przed krlem i aby podkreli swoj lojalno, odda wasn crk Jadwig za on
krlewskiemu bratu Wiguntowi. Wigunt wkrtce wszake zmar, a kiedy Jagieo sprzeciwi si nominacji
Kropidy na arcybiskupstwo gnienieskie, drogi krla i ksicia rozeszy si ostatecznie. Wadysaw zwiza si
z Krzyakami i proponowa im nawet, aby wsplnie z cesarzem i krlem Wgier dokonali rozbioru Polski.
Wielki mistrz Konrad Wallenrod odrzuci jednak t propozycj, poniewa przerastaa ona siy zakonu. Nie
zgodzi si take na odkupienie od Opolczyka ziem kujawskiej, pockiej, bydgoskiej i dobrzyskiej, poniewa
nie potrafi on przedstawi wiarygodnych dokumentw ich wasnoci.
Postpowanie ksicia wywoao oburzenie wrd Polakw, ktrzy jli sposobi si do wyprawy wojennej
przeciwko niemu. Wojna ta cigna si przez pi lat i zakoczya si cakowit klsk starego wichrzyciela.
Pozbawiony wszystkich swoich ziem, osi musia na opolskiej ojcowinie. Zamany i pozbawiony dochodw
y w dugach, nie mogc spaci swych wierzycieli. Najpotniejszy niegdy pan krlestwa polskiego doywa
swoich dni muszc zastawia resztki osobistego mienia. Zmar w 1401 roku przeywszy z gr lat
siedemdziesit. Pochowano go w opolskim klasztorze franciszkanw, ale nie zachowa si aden lad znaczcy
miejsce jego pochwku. Po Opolczyku pozostay jedynie niedobra pami i cudami syncy klasztor jasnogrski.

Cesarz Piast po kdzieli

Pocztki dynastii habsburskiej sigaj X wieku i za jej zaoyciela uwaa si Guntrama o przydomku Bogaty.
Przez pierwsze trzysta lat bya to wszake dynastia hrabiowska, zbyt mao znaczca, aby moga wchodzi w
koligacje krlewskie. Nic zatem dziwnego, i pierwsi Piastowie w swojej polityce dynastycznej nie brali jej pod
uwag. Sytuacja zmienia si diametralnie pod koniec XIII wieku, kiedy monarchia piastowska przeywaa
kryzys, a hrabiego Rudolfa wybrano krlem niemieckim. Piastowie sprowadzeni wtedy do roli dzielnicowych
parweniuszy nie interesowali Habsburgw, ktrzy nie zamierzali wika si w maeskie mezalianse. Obie
dynastie egzystoway zatem obok siebie, nie wchodzc w adne powinowactwo.
Niewiele zreszt brakowao, aby Habsburgowie zniknli z areny historii. Elbieta tyrolska, ona pierworodnego
syna krla Rudolfa, Albrechta, urodzia wprawdzie swojemu mowi a dwadziecioro jeden dzieci, ale ju w
nastpnym pokoleniu dynastii grozio widmo zagady. Najpierw z rki wasnego bratanka Jana Parrycydy zgin
krl Albrecht, a potem krlewskie dzieci umieray jedno po drugim. Do penoletnioci doszo wprawdzie szeciu
synw, ale mieli oni bardzo powane kopoty z wasnym potomstwem. Rudolf onaty z Blank Valois i Henryk
oeniony z Elbiet von Virnberg byli bezdzietni. Leopoldowi i Katarzynie sabaudzkiej rodziy si same crki, a
dzieci Filipa i Izabeli aragoskiej oraz Ottona i Elbiety bawarskiej umieray w niemowlctwie. W ten sposb
los dynastii spocz na barkach Albrechta, ktry nie by przewidywany na sukcesora i polubi drugorzdn
hrabiank Joann von Pfirt. Jej rodzina nie cieszya si zreszt dobr opini, poniewa bya splamiona
kilkakrotn zbrodni ojcobjstwa. Joanna uratowaa jednak dynasti habsbursk.

Pocztkowo maestwo Albrechta nie rokowao take adnej nadziei. Przez pierwsze sze lat nie doczekao si
ono potomstwa, ale za to Albrecht zapad na tajemnicz chorob, ktra sparaliowaa mu rce i nogi. Powiadano,
i bya ona wynikiem podanej mu trucizny. Nie mogc porusza si o wasnych siach, wszdzie by noszony.
Zanoszono go rwnie do sypialni Joanny, bez adnej wszake nadziei, e jako kaleka zdoa spodzi dziecko,
ktrego nie spodzi bdc jeszcze w peni si. Istotnie... Mino dalszych dziewi lat i potomstwa nadal nie
byo.
Wtedy zdarzy si jednak habsburski cud. Joanna w wieku czterdziestu lat, w pitnacie lat po swoim lubie,
zasza w ci i powia nastpc tronu Rudolfa. Potem przyszo na wiat kolejnych trzech synw i dwie crki.
Ostatnie dziecko urodzia bdc ju po pidziesitce.
Zapanowaa powszechna rado zmieszana wszake z niedowierzaniem. Albrecht, aby uwolni si od wszelkich
podejrze, kaza ogosi z kocielnych ambon, e wszystkie dzieci uwaa za swoje wasne i e urodziy si one
w wyniku pobonej pielgrzymki, ktr odby do Akwizgranu. Poddani musieli w to uwierzy, chocia nasuwao
si oczywicie znacznie prostsze rozwizanie. Kalekiego monarch zastpi prawdopodobnie w onicy jaki
zdrowy mczyzna i to jemu, a nie Bogu, dynastia moga zawdzicza swoje przetrwanie.
Kopoty trway jednak nadal. Najstarszy syn Albrechta, Rudolf, ktry oeni si z crk cesarza Karola IV
Katarzyn, zmar w wieku dwudziestu szeciu lat, nie doczekawszy potomka. Modszy syn, Albrecht, polubi
drug cesarsk crk Elbiet, ale okazaa si ona bezpodna. Syna urodzia mu dopiero druga ona, Beatrycze z
Hohenzollernw. Trzeci syn, Leopold, postanowi zatem zabezpieczy si podwjnie. Ze wzgldw
politycznych polubi pozamaesk crk mediolaskiego satrapy Barnaby Viscontiego Viridis, ze wzgldw
osobistych szwajcarsk hrabiank Katarzyn.
Od tej pory nastpi podzia dynastii na starsz lini albertysk i modsz leopoldysk. Albertyni panowa
mieli w Austrii, Leopoldyni za w Styrii, Krainie, Karyntii i Tyrolu.
Pomidzy brami doszo wkrtce do sporw, tym bardziej i starszy popiera papiea rzymskiego, modszy za
antypapiea z Awinionu. Starszy, dobroduszny i krotochwilny, zajmowa si budownictwem, stolark,
ogrodnictwem i piewa nabone pieni w klasztorze kartuzw, modszy, energiczny i podejrzliwy, spiskowa,
handlowa z ydami, tpi czarownice. I chocia Leopold nie uznawa nad sob wadzy Albrechta, krlem
niemieckim po zgonie Zygmunta Luksemburczyka wybrano Albrechtowego wnuka, onatego zreszt z cesarsk
crk. Na tronie zasiada on jednak tylko dwa lata. Pozostawi po sobie crk Elbiet, ktra polubia
Kazimierza Jagielloczyka i zostaa krlow Polski, oraz pogrobowca Wadysawa, ktry sta si obiektem
politycznych przetargw.
Viridis, uwaana za oficjaln on Leopolda, urodzia mu czterech synw: Wilhelma, Leopolda, Fryderyka i
Ernesta. Mao brakowao, a najstarszy Wilhelm zostaby krlem Polski, poniewa ojciec zarczy go w
dziecistwie z Jadwig, crk wadcy Wgier Ludwika. Do skonsumowania dziecicego maestwa nie
dopucili jednak panowie polscy, ktrzy powoali na tron Wadysawa Jagie i jego wprowadzili do onicy
Jadwigi. W ten sposb nie doszed do skutku pierwszy w historii maria polsko-habsburski, chocia Wilhelm,
nie chcc pogodzi si z odpraw, a do swej mierci zgasza pretensje do tronu.
Do koligacji piastowsko-habsburskich doprowadzi natomiast najmodszy brat Wilhelma Ernest zwany
elaznym. W 1412 roku, ju po mierci swego ojca i brata, polubi on bowiem ksiniczk mazowieck o
dziwacznym imieniu Cymbarka.
Bya ona crk Siemowita IV, ktry w swoim czasie pretendowa nawet do korony polskiej. Przegrawszy wycig
do tronu z Wadysawem Jagie, pogodzi si z krlem i polubi jego siostr Aleksandr. Maestwo to,
litewskim obyczajem, obfitowao w liczne potomstwo, wrd ktrego znalaza si take Cymbarka. Bya
podobno dziewczyn nadzwyczaj urodziw, a jednoczenie nadzwyczaj siln. Kronikarz pisa, i bez trudu
gniota orzechy, wbijaa rk gwodzie i amaa podkowy. Przypominaa w tym wzgldzie wnuczk Kazimierza
Wielkiego Elbiet pomorsk, ktra zostaa matk Zygmunta Luksemburczyka.
W momencie swego zampjcia Piastwna miaa ju lat szesnacie, co wczenie uwaano za wiek cakowicie
dojrzay. Maonkowie przeyli ze sob dwanacie lat, a Cymbarka urodzia synw Fryderyka i Albrechta.
Pierworodny Fryderyk, bez wtpienia Piast po kdzieli, zosta pniej pierwszym cesarzem habsburskim.

Stao si to po nagej mierci krla Niemiec Albrechta Habsburga, kiedy to Fryderyk obj regencj w imieniu
maoletniego Wadysawa Pogrobowca. Syn Cymbarki nie nalea jednak do ludzi energicznych i nie potrafi
stworzy wielonarodowej monarchii, do ktrej klucz stanowi Wadysaw Pogrobowiec, dziedzic korony
wgierskiej i czeskiej. Wgry poczyy si uni personaln z Polsk, natomiast w Czechach tron przekazano
husycie Jerzemu z Podiebradu.
Fryderyk musia zreszt toczy spory ze swoim bratem Albrechtem i tylko z najwyszym trudem udao mu si
utrzyma wadz w Austrii.
Majc lat trzydzieci dwa oeni si z Eleonor portugalsk. lub zawar we Woszech, gdzie przychylny mu
papie Mikoaj V koronowa go take na cesarza rzymskiego. Cesarski tron chwia si jednak nieustannie w
posadach. Kiedy bowiem wadca wrci do Wiednia, spotka si ze zorganizowan rebeli, na ktrej czele stali
Jan Hunyadi, Ulryk z Roemberku, Ulrich Eltzinger i Ulrych cylejski. Doszo do zbrojnego starcia z
rebeliantami, podczas ktrego wojska cesarskie poniosy klsk, a cesarz, pozbawiony faktycznej wadzy, sta
sta si pomiewiskiem swoich poddanych. Zajmowa si astrologi i alchemi, podzi dzieci i czeka. Wierzy,
i przyszo przyniesie mu w kocu odmian losu. Tymczasem zmara mu ona i czworo dzieci. Przy yciu
pozosta jedynie syn Maksymilian.
Pogardzany i wymiewany, przetrzyma jednak swoich przeciwnikw, ktrzy pornili si w kocu ze sob.
Ulrych z Cylii wypdzi Eltzingera, a Hunyadi kaza zamordowa Ulrycha.
Fryderyk, ktry utraci Wgry i Czechy, potrafi jednak zjednoczy w swym rku wszystkie ziemie austriackie i
a do koca swego ycia utrzyma koron cesarsk.
Kiedy umiera majc blisko osiemdziesit lat, obliczono, i panowa w Austrii pidziesit osiem lat, w
Niemczech pidziesit trzy lata, a przez czterdzieci jeden lat by cesarzem. Byo to wprawdzie panowanie
pene klsk i upokorze, ale ten Piast po kdzieli zostawi swojemu synowi Maksymilianowi due i
uporzdkowane dziedzictwo. Maksymilian powikszy je pniej o posiadoci holenderskie, a przez
maestwo swego syna Filipa Piknego z Joann aragosk otworzy Habsburgom drog ku Hiszpanii,
Portugalii, Wochom, a take ku terytoriom zamorskim. Monarchia stana wtedy u progu swojego apogeum. Po
pidziesiciu latach zrcznej polityki dynastycznej powrciy do niej take utracone przez Fryderyka krlestwa
Wgier i Czech.

ony i faworyty Jagiellonw

Niewiele brakowao, aby dynastia Jagiellonw w ogle w Polsce nie zaistniaa. Wadysaw Jagieo, kiedy dziki
maestwu z Jadwig zasiada na tronie polskim, liczy ju trzydzieci pi lat, ale wywodzi si z wielodzietnej
rodziny i wydawao si niewiarygodne, aby nie pozostawi po sobie sukcesora. Jego ojciec Olgierd mia bowiem
dwunastu synw, stryj Kiejstut szeciu, a dziad Giedymin siedmiu. Kopoty mogy jedynie wynikn ze strony
Andegawenki, poniewa rodzinny syfilis ju od dwch pokole obniy zdecydowanie dzietno tej dynastii.
Jadwiga, crka krla Wgier Ludwika, przez obie swe babki Piastwny wnosia polsk krew w jagielloskie
stado. Na skutek jej przedwczesnej mierci krew ta nie zostaa jednak przekazana dynastycznemu potomstwu i
Jagiellonowie otrzymali j dopiero za porednictwem Luksemburgw i Habsburgw.
Krlowa polubiajc Jagie popenia zreszt bigami, gdy od dziecistwa bya ju on Wilhelma Habsburga,
chocia ze wzgldu na mody wiek maonkw zwizek ten nie zosta skonsumowany. Rozgaszano wprawdzie
plotki, e przed przyjazdem Jagiey do Krakowa Wilhelm przez dwa tygodnie przebywa w wawelskich
komnatach krlowej, czemu ona jednak pod przysig zaprzeczya. Gniewosz z Dalewic, ktry pogoski te
rozpowszechnia, stan przed sdem i zmuszony zosta do wejcia pod aw, aby jak pies odszczeka swoje
garstwa. Jadwiga wszelako nie daa swojemu mowi sukcesora, umierajc przy porodzie razem z crk.
Drug on krla zostaa Anna, wnuczka Kazimierza Wielkiego, po jego crce wydanej za m za Wilhelma
cylejskiego. Hrabiowie cylejscy, noszcy nazwisko de Soneck, wsawili si szczegln okrutnoci
przechodzc z ojca na syna. To o nich pisa Eneasz Piccolomini, pniejszy papie Pius II: Srodzy, nieuyci,
krwi dni okrutnicy, skpcy, wrogowie duchowiestwa, nie cierpicy obrzdw kocielnych, li panowie, li

ssiedzi, arocy i rozpustnicy". Jeden z nich udusi swoj on, zapaawszy mioci do innej kobiety. Jego
wasny ojciec kaza t kobiet utopi. Drugi, rozmiowawszy si w cudzej onie, kaza zabi jej ma. W takim
rodowisku wychowywaa si wnuczka Kazimierza Wielkiego Anna a do czasu, kiedy w Cylii pojawio si
polskie poselstwo, aby zaproponowa jej maestwo.
Anna nie naleaa do kobiet urodziwych i rozczarowany Jagieo zwleka nawet ze lubem, tumaczc si, e nie
moe porozumie si z narzeczon, ktra nie zna polskiego jzyka. Bya jednak kobiet pen temperamentu i
posdzano j pniej o liczne zdrady maeskie. Wrd podejrzanych o stosunki z krlow by midzy innymi
Jakub z Kobylan, ktry przez trzy lata przesiedzia w lochu, Mikoaj z Chrzstowa, ktry wola uciec z Polski,
ni trafi do wizienia, a nawet kasztelan wojnicki Andrzej Tczyski. O niewinnoci Anny zapewnia
arcybiskup Mikoaj z Kurowa, lecz powiadano o nim, e sam czsto goci w krlewskiej onicy. Ksidza
arcybiskupa pozwano nawet przed sd koronny, ale jadc na rozpraw spad z konia i wyzion ducha. Do
skandalu w ten sposb nie doszo.
Ile byo prawdy w tych wszystkich pogoskach, trudno jest oczywicie dzisiaj dociec, niemniej rd hrabiw
cylejskich syn z rozwizoci, a kuzynka Anny Barbara, ona Zygmunta Luksemburczyka, zaliczaa si do
najwikszych rozpustnic swego czasu. Anna urodzia Jagielle crk Jadwig, ktra zmara wszake przed
dojciem do penoletnioci. Podejrzewano, e kazaa j otru czwarta ona krlewska.
Po mierci Anny krl oeni si z Elbiet Granowsk. Bya to kobieta nie pierwszej ju modoci, matka
dzieciom i wdowa po trzech mach. Pierwszy m, Wise Czambor, porwa j z domu, drugi, Janczyk
Hiczyski, zabi pierwszego, ale sam odda wkrtce ducha, a trzeciego, Wincentego z Granowa, otruli Krzyacy.
Trzecie maestwo szedziesicioletniego monarchy, ktre nie gwarantowao nastpstwa tronu, odbio si
szerokim echem w caej Europie. Ukaza si na jego temat zoliwy paszkwil Falkenberga, a sekretarz krlewski
Stanisaw Cioek nazwa now krlow cuchnc macior, wyjaowion wielu poogami, niezdoln ju do
rodzenia". Istotnie, Granowska nie daa krlowi potomka, zmar-szy po trzech latach.
Po jej mierci Jagieo, mimo i przekroczy ju siedemdziesit lat, postanowi oeni si po raz czwarty. Wybr
pad na spokrewnion z nim ksiniczk Zofi Holszask, modsz od krla o lat pidziesit trzy. Swatano
wprawdzie Wadysawowi jej starsz siostr, Wasylis, ale odrzek on, i Wasylisa ma wsik, co oznacza, i
jest dziewk krzepk, a ja jestem czowiek stary i nie miem si o ni pokusi". Wybr pad przeto na modsz
siostr, Zofi, ktra take bya dziewk krzepk", poniewa mwiono o jej licznych kochankach i panowao
przekonanie, e jest bardziej urodziwa ni cnotliwa". Posdzono j o stosunki z co najmniej szecioma
dworzanami, z ktrych czterech zamknitych zostao w lochu, a krlowa swoj niewinno powiadczy musiaa
przysig.
Zofia urodzia Jagielle dwch synw, a trzeci zmar przy porodzie. Znaleli si oczywicie i tacy, ktrzy mwili,
i prawdziwy ojciec krlewiczw gnije w zamkowym lochu, a krl dyskontuje na swoj korzy cudze zasugi.
Fakt pozostaje jednak faktem, i los dynastii jagielloskiej zosta uratowany, niezalenie od tego, czy uczyni to
osobicie podstarzay monarcha, czy te jego wierni dworzanie.
Historia nie przekazaa wielu wiadomoci o yciu najstarszego syna Jagiey, Wadysawa zwanego
Warneczykiem. y krtko, zgin jako kawaler i do historii wszed przez swoj mier, a nie przez swoje
ycie.
Nie wiemy take nic bliszego o faworytach jego modszego brata, Kazimierza, chocia Maciej z Miechowa
pisa, i do miostek by on skonny". Oeni si z Habsburank Elbiet, crk Albrechta II, wnuczk
Zygmunta Luksemburczyka i sawnej z rozpusty Barbary cylejskiej. W jej yach pyna odrobina krwi
piastowskiej, poniewa Zygmunt Luksemburczyk by prawnukiem Kazimierza Wielkiego. Elbieta zwana
Rakuszank przeya w Polsce lat pidziesit jeden, cieszc si zasuonym szacunkiem i bdc wolna od
wszelkich pozamaeskich skandali. Nie miaa zreszt na to czasu, poniewa bez przerwy rodzia Kazimierzowi
dzieci. Byo ich w sumie trzynacioro, szeciu synw i siedem crek.
Rozwizo po babce odziedziczy natomiast brat krlowej Wadysaw Pogrobowiec, ktry majc niespena
czternacie lat zabawia si ju we wrocawskim domu publicznym.
Najstarszym synem Kazimierza by Wadysaw, ktry po mierci Jerzego z Podiebradu obj tron czeski, a po
mierci Macieja Korwina take tron wgierski. Jego trzykrotne maestwa nosiy w sobie pewn doz skandalu.

Po raz pierwszy oeni si per procura z Barbar, crk Albrechta Achillesa, elektora brandenburskiego, ktra
miaa lat dwanacie, ale bya ju wdow po ksiciu piastowskim Henryku XI z Gogowa. Maestwo to nie
zostao jednak skonsumowane.
Drug on Wadysawa zostaa wdowa po Macieju Korwinie, Beatrycze aragoska, siostra ostatniego krla
neapolitaskiego. Jagielloczyk nie dopeni take i tego zwizku, a z on widywa si jedynie w obecnoci
wiadkw. Beatrycze zwracaa si nawet do papiea, ale nie moga dowie, i uzyskaa potrzebne prawa, aby
maestwo mogo by uznane za wane. Papie Aleksander VI zwolni wic Wadysawa ze lubw, a
Beatrycze musiaa powrci do kraju.
Trzeci on krla Czech i Wgier, ktry dobiega ju czterdziestu lat, zostaa Anna, crka Gastona II de Foix
Grailly, hrabiego Candalle. Urodzia mu ona crk Ann, pniejsz on cesarza Ferdynanda Habsburga, oraz
syna Ludwika, ktry oeni si ze swoj szwagierk Mari.
Syn Wadysawa Jagielloczyka by ekshibicjonist. Jeden ze wspczesnych mu kronikarzy pisa, e im dalej
krl ronie w latach, tym bardziej gupieje. Ma on zupenie zdeprawowane obyczaje i u tych, co z nim yj na
dworze, nie ma najmniejszego szacunku ani powaania. Do komnat wchodzi kady kto chce: krl za wszystkim
wchodzcym pokazuje si nago". Ludwik zgin w bitwie pod Mohaczem, nie pozostawiwszy po sobie potomka.
Po mierci Kazimierza Jagielloczyka na tronie polskim zasiad Jan Olbracht, ktry umar jako kawaler.
Prowadzi on ycie nadzwyczaj bujne, zwaszcza od czasu nieudanej wyprawy modawskiej. Pi wtedy na umr,
szala z kobietami, wdawa si w uliczne bjki. W jednej z nich zosta nawet raniony. Mia podobno wiele
kochanek, bo wedug Macieja z Miechowa na cielesn mio by poniekd natarczywy". Historia przekazaa
nazwisko jednej z nich, krakowskiej mieszczki Wswny.
Jego brat Aleksander, ktry przej po nim koron, by onaty z Helen, crk Iwana III Srogiego. Jej matka Zoe
pochodzia z bizantyjskiej dynastii Paleologw. Helena bya kobiet bardzo przystojn, ale wok niej i
Aleksandra nie narosy adne skandaliczne historie. Byo to maestwo zgodne i kochajce si, chocia nie
zaowocowao ono potomstwem.
Trzeci syn Jagielloczyka, ktry zasiad na tronie polskim, Zygmunt Stary, a do czterdziestego pitego roku
ycia pozostawa kawalerem. Przez dwanacie lat uprzyjemniaa mu ycie Katarzyna Ochstat zwana
Telniczank, rodem z Moraw, z ktr mia nielubnego syna Jana, pniejszego biskupa wileskiego i
poznaskiego, oraz dwie crki: Regin i Katarzyn. Pierwsza z nich polubia Hieronima Szafraca z Pieskowej
Skay, druga za hrabiego Montfortu Jerzego II. Zostawszy krlem Zygmunt wyda Telniczank za podskarbiego
koronnego Andrzeja Kocieleckiego.
Krl eni si dwa razy. Pierwszy raz z Barbar Zapoly, crk wgierskiego magnata. Jej matk bya Jadwiga z
Piastw cieszyskich. Z maestwa tego pochodzia crka Jadwiga, polubiona przez Joachima II, elektora
brandenburskiego, przodka pniejszych krlw pruskich z dynastii Hohenzollernw.
Po mierci Barbary Zygmunt przypomnia sobie o swojej dawnej kochance Katarzynie, ktra jako ona
podskarbiego prowadzia bardzo swobodny i urozmaicony tryb ycia. Pewnego dnia zaprosi j na Wawel, a
wynikiem tej wizyty staa si crka Beata, ktra chocia nosia nazwisko Kocielecka, bya ewidentnym
krlewskim bastardem.
Po trzech latach krl oeni si z Bon Sforz, spokrewnion z cesarzem Maksymilianem, krlem Francji
Franciszkiem i hiszpaskimi Aragonami. Reputacja Bony przed lubem nie bya niestety nieskazitelna, poniewa
wywodzia si ona z do rozwizej rodziny. Jej ojciec Jan Galeazzo otacza si licznymi kochankami, matka
za, Izabela aragoska, pocieszaa si midzy innymi z niejakim Aleksandrem Pignatelli. Syn Aleksandra,
Hektor, adorowa w tym czasie przysz krlow Polski. Wraz z Bon przybyy zreszt na Wawel lune
obyczaje woskiego renesansu, a take Colonna, kochanek jej matki, a powiadano rwnie, e i crki. Bona
patronowaa potem w Krakowie Stowarzyszeniu braci i sistr swawolnych", do ktrego nalea midzy innymi
poeta i biskup Jan Dantyszek. Jego take podejrzewano o kontakty z krlow.
Bona urodzia Zygmuntowi syna, ktremu nadano imi Zygmunt August, oraz crki: Izabel, Zofi, Ann i
Katarzyn. Izabel wydano za m za krlewskiego szwagra Jana Zapoly, Zofi za Henryka, ksicia
Brunszwiku, a Katarzyn za Jana III, brata krla Szwecji. Najbrzydsza, Anna, pozostaa w staropaniestwie
przez ponad pidziesit lat, a polubi j dopiero Stefan Batory.

Po urodzeniu si najmodszej crki, Katarzyny, stosunki pomidzy maonkami nieco ochody. Krl dobiega
ju zreszt szedziesitki i wpada pocz w coraz wiksz dewocj. Krytycznie zapatrywa si na swobodne
obyczaje renesansowego dworu i razio go te zachowanie syna, stale uwikanego w przerne miostki.
Zygmunt August, ktry obj tron po ojcu, eni si trzy razy. Pierwsza i trzecia ona byy siostrami i z obiema
by na dodatek bardzo blisko skoligacony. Krlewski stryj, Wadysaw, by dziadem obu jego on. Ich ojcem by
bowiem cesarz Ferdynand Habsburg, matk za Anna, crka Jagielloczyka.
Pierwszej swej ony, Elbiety, August nie znosi fizycznie, by moe ze wzgldu na jej epilepsj. Kiedy zatem
po dwch latach w wyniku dziewiciu kolejnych atakw padaczki umara, odetchn zapewne z ulg. W tym
czasie romansowa z podstarza Woszk Dian di Cordona i krakowsk mieszczk Weisswn. Jeszcze za
ycia ony zwiza si take z Barbar Radziwiwn, wdow po wojewodzie wileskim Gasztodzie. Nie
naleaa ona do kobiet cnotliwych, gdy wedug Stanisawa Orzechowskiego miaa licznych kochankw
rnych stanw i rnych profesji: senatorw, szlachcicw, biednych i bogatych, mieszczan i wieniakw,
braci klasztornych i masztalerzy". Powiadano, i utrzymywaa take stosunki ze swoim bliskim krewnym
Mikoajem Czarnym Radziwiem.
Pomimo to Zygmunt pokocha Barbar i kiedy owdowia, postanowi j polubi. Maestwo krlewskie
wywoao wrzenie w caym pastwie. Barbar obrzucano kalumniami, a kasztelan poznaski Andrzej Grka
przypisywa jej trzydziestu omiu kochankw, nierzd i syfilis. Nazwano j magna meretrix Lithuaniae, czyli
wielk nierzdnic Litwy. Wszyscy musieli jednak przyzna, i bya kobiet nadzwyczaj pikn, a jej twarz
uwieczniona podobno zostaa na synnym obrazie Matki Boskiej Ostrobramskiej.
W kilka miesicy po koronacji Barbary dosiga jej mier. Krl zaama si, ale trzeba byo zabezpieczy
dynastyczne interesy. Uzyskawszy zatem odpowiedni dyspens, oeni si po raz trzeci ze swoj kuzynk i
siostr swej pierwszej ony Katarzyn, wdow po Franciszku Gonzadze. Ponownie by to jednak oenek
chybiony i ponownie ona okazaa si chora na epilepsj.
Zygmunt otoczy si tumem przernych kochanek, ktre sprowadzali mu pokojowiec Kniazik i piwniczy
krlewski Jakub. W wikszoci byy to kochanki bezimienne, chocia utrwaliy si w historii nazwiska kabalarki
Zuzanny Orowskiej, Anny Zajczkowskiej, a nade wszystko Barbary Gianki, ktra u schyku krlewskiego
ycia staa si nie koronowan krlow. Pojawia si ona na dworze dziki misternie uknutej intrydze.
Gianka bya zakonnic w klasztorze bernardynek. Klasztor w znajdowa si nie opodal krlewskiego zamku i
nic przeto dziwnego, i pewnego dnia ujrza j krlewski pokojowiec Mikoaj Mniszech. Zapaa do niej afektem
i przy pomocy dostawcy klasztornej ywnoci, yda Idzima, w przebraniu zakonnicy dosta si do klasztoru.
Moda mniszka bez specjalnych oporw zostaa jego kochank. Mikoaja uderzyo podobiestwo Gianki do
zmarej krlowej Barbary i postanowi podobiestwo to wykorzysta.
Zasugerowa krlowi, e urzdzi na zamku seans spirytystyczny, na ktrym przywoany zostanie duch Barbary.
Zygmunt przysta na to bez wahania i w nocy z 7 na 8 stycznia 1569 roku seans doszed do skutku. Uczestniczyli
w nim astrologowie Proboszczowic i Gradowski oraz czarnoksinik Twardowski. W pmroku poncych wiec
pokazano krlowi z daleka ucharakteryzowan Giank. Wraenie byo nadzwyczaj silne. Krl omdla i trzeba
byo wzywa lekarza.
Po pewnym czasie Mniszech zakomunikowa Zygmuntowi, i przypadkowo spotka kobiet uderzajco podobn
do wywoanej niedawno zjawy i za zgod krla wprowadzi Giank na dwr. Intryga osigna swoje apogeum
w 1571 roku, kiedy to Gianka powia crk, ktrej ojcostwo wmwiono Zygmuntowi.
Wpyw krlewskiej faworyty sta si tak duy, e od jej protekcji zaleay nominacje na marszaka wielkiego
koronnego i biskupa krakowskiego. Na dworze szarogsili si take jej matka, szwagier Szawowski oraz yd
Idzim. Sytuacja staa si do tego stopnia skandaliczna, i kilku koronnych i litewskich wielmow postanowio
porwa Giank i zatrzyma j pod kluczem a do decyzji sejmu. Ostrzeony o tym monarcha wyprawi j
jednak na Podlasie i wkrtce, nie baczc na swoj chorob, pody jej ladem. Jak si okazao, bya to ju
ostatnia podr krla. mier dosiga go w Knyszynie 7 lipca 1572 roku.
Zanim jeszcze zacza si agonia, Gianka zainicjowaa rabunek krlewskiego mienia. Widok by przeraajcy,
a naoczny wiadek napisa, e nie byo nawet czym przykry ciaa ostatniego z Jagiellonw".
Sejm powoa specjaln komisj do zbadania naduy popenionych na dworze. Z przesucha wiadkw
wyonia si nader wyranie intryga uknuta przez Mikoaja Mniszcha, zogniskowana wok Barbary Gianki,
nazwanej przez jednego z dworzan szlachetn nierzdnic". Pomimo ewidentnych dowodw winy caa sprawa

zostaa jednak umorzona i z czasem posza w niepami. Rd Jagiellonw w swej mskiej linii schodzi z areny
bezpotomnie, i to w sposb uwaczajcy nie tylko monarszej, ale nawet ludzkiej godnoci.

Monarcha z legendy

Najstarszy syn Wadysawa Jagiey, ktremu historia nadaa pniej przydomek Warneczyka, przyszed na
wiat w siedemnacie miesicy po lubie siedemdziesicioletniego monarchy z mod, siedemnastoletni Zofi
Holszask. Krlowa bya blisko spokrewniona ze swoim mem i wedug Dugosza maestwo to niemie
byo Polakom, a krlowi nachylajcemu si ku staroci niepotrzebne i niestosowne". Pojawiy si zreszt gosy
podajce w wtpliwo krlewskie ojcostwo, gdy Zofia bardziej urod ni cnotami bya zalecana". Jagieo na
wie o urodzinach syna uradowa si jednak niezmiernie i przez cay dzie nie wychodzi z kocioa, trwajc
cay czas na modlitwie, dzikczynieniu Bogu i pobonych uczynkach".
Starzejcy si monarcha podj te od razu starania, aby swojemu pierworodnemu zabezpieczy sukcesj.
Sytuacja dynastyczna w Polsce nie bya bowiem wcale jasna i chocia Wadysaw dziedziczy wadz na Litwie,
wybr go na krla Polski zalea od tutejszych monowadcw. Wrd nich brakowao wszake jednomylnoci,
poniewa niektrzy chcieli widzie na tronie Fryderyka brandenburskiego, narzeczonego crki Jagiey Jadwigi.
Krl za cen przywileju jedlneskiego uzyska wprawdzie przyrzeczenie, i po jego mierci korona przypadnie
krlewskiemu synowi, ale dopiero mier Jadwigi otworzya Wadysawowi drog do tronu. Mwiono zreszt
powszechnie, i Jadwig otrua krlowa Zofia. O udzia w zbrodni posdzano take Jagie, ktry na
pogrzebie krlewny nawet zy nie uroni i najmniejszego smutku nie okaza".
Wadysaw swj tron zawdzicza waciwie kanclerzowi Olenickiemu, ktry go na nim ostatecznie posadzi.
Nie by to bynajmniej z jego strony gest bezinteresowny, poniewa sprawowa on faktycznie wadz w kraju w
imieniu maoletniego krla. To Olenicki wplta go zreszt w awantur wgiersk, ktra zakoczya si
ostatecznie w sposb tragiczny.
Kiedy na Wgrzech, po dwch latach panowania, zmar niespodziewanie zi Zygmunta Luksemburczyka
Albrecht Habsburg, kanclerz podj starania, aby na opustoszaym tronie osadzi Wadysawa Jagielloczyka. Po
Albrechcie pozostaa wprawdzie znajdujca si w odmiennym stanie wdowa Elbieta, ale ustalono, i
Wadysaw j polubi i poczy w jednym rku krlestwa Polski i Wgier. Mody monarcha nie pieszy si
jednak do maestwa ze znacznie starsz od siebie wdow, a kiedy nadesza wiadomo, e Elbiecie urodzi
si syn pogrobowiec, misterny plan Olenickiego stan pod znakiem zapytania. Elbieta wycofaa si zreszt z
wczeniejszych koncepcji maeskich i doprowadzia do koronacji swojego syna koron wywiezion
potajemnie z Wyszehradu.
Po stronie Wadysawa opowiedzia si jednak parlament wgierski, ktry dy do wprowadzenia elekcyjnoci
tronu i przeciwstawia si sukcesyjnym roszczeniom krlowej-wdowy. Przy pomocy stronnictwa sejmowego
Jagielloczyk zdoa opanowa Bud i wkrtce te odby si akt jego koronacji. Wobec braku insygniw,
wywiezionych przez Elbiet, uyto do niego korony zdjtej z relikwiarza witego Stefana. Koronacj popar
zreszt legat papieski Julian Cesarini, pod warunkiem wszake, i nowy krl zaangauje si w utworzenie ligi
antytureckiej. Wojska wgierskie odniosy pocztkowo kilka spektakularnych sukcesw i zmusiy Turkw do
podjcia rokowa pokojowych. W wyniku tych rokowa podpisany zosta traktat, ktry obowizywa mia przez
najblisze dziesi lat. Krl traktat zaprzysig, ale pod namow Cesariniego zerwa go jednostronnie i
zdecydowa si na podjcie nowej wyprawy, ktra zakoczy si miaa katastrof. Zawioda przyobiecana flota
wenecka, a armia wgierska, mimo i dowodzi ni jeden z wybitniejszych wodzw wczesnej epoki, nielubny
syn Zygmunta Luksemburczyka, Jan Hunyadi, popenia sporo bdw.
Na polach Warny, gdzie doszo do walnego starcia, lekkomylny Wadysaw poleg podczas ataku na
ufortyfikowane pozycje janczarw. Zabi go Turek imieniem Koda Khizr, ktry obci mu gow i obnosi j po
pobojowisku woajc: ta gowa jest gow krla". Odesano j potem do Brussy, stolicy otomaskiego pastwa.
Ciaa Warneczyka nigdy nie znaleziono, co stao si powodem do spekulacji, i monarcha unikn mierci i
uszed cao z pola bitwy. Pogoski te zdawa si potwierdza fakt, e gowa krlewska, ktr w Brussie oglda
wysannik floty weneckiej, miaa jasne wosy, podczas gdy wszyscy wiedzieli, e zaginiony krl by brunetem.

Przysigano wic, e Wadysawa widziano pniej w rnych miejscach: w Konstantynopolu, w Wenecji, na

Wooszczynie, w Siedmiogrodzie, w Albanii, w Raszce. Przemierza on podobno konno cay kontynent
europejski i skrzykiwa rycerstwo na now wypraw przeciwko Turkom.
Pojawiy si take opowieci, e krl ocala wprawdzie z pogromu, ale pokutuje za zerwane przez siebie ukady i
oddaje si ascezie w klasztorze na Maderze. Tam wanie spotka go podobno Mikoaj Floris. Lew z Romitalu
opowiada natomiast, i widzia Warneczyka w jednym z klasztorw portugalskich. W starym pustelniku
rozpozna krla po szeciu palcach u stopy. Sze palcw stanowio jednak w polskiej historii stay znak
rozpoznawczy, gdy na ich podstawie ksina Anna zidentyfikowaa take ciao Henryka Pobonego na
pobojowisku legnickim. Wiara w cudowne ocalenie modego monarchy bya tak powszechna, i Kazimierz
Jagielloczyk zwleka ze swoj koronacj, czekajc na powrt brata.
Nie naley si zatem dziwi, e pojawia si poczli rni pseudo--Warneczycy, podajcy si za zaginionego
krla. Pierwszy z nich ujawni si w czeskiej miejscowoci Stadice i chocia przybywao do niego wielu
szlachty, rycerzy i prostych ludzi ze wszystkich stron", okazao si, i by to czowiek niespena rozumu, ktry
raz podawa si za Warneczyka, innym znw razem za krla Artura.
Inny oszust pojawi si w Nadrenii, skd przyby pniej do polskiego Midzyrzecza. Poprzedzaa go wielka
sawa, skoro ksi Henryk gogowski dopatrzy si w nim zaginionego krla. Oszusta jednak zdemaskowano,
gdy pocz on plta si w swoich zeznaniach i podawa si take za ksicia Ostrogskiego oraz Leona,
siostrzeca Anny mazowieckiej. Okazao si, i by nim notoryczny wczga, Jan z Wilczyny koo Ryczywou.
Najbardziej znanym pseudo-Warneczykiem sta si jednak krlewski dworzanin Mikoaj Rychlik z Krukienic.
Rodzina Rychlikw bya ruskiego pochodzenia i wywodzi si z niej prawosawny biskup Przemyla Eliasz.
Mikoaj wstpi na sub krlewsk jeszcze za czasw Wadysawa Jagiey. Suy potem jego synowi
Wadysawowi i razem z nim uda si na Wgry. Uczestniczy prawdopodobnie w bitwie pod Warn i dosta si
do niewoli tureckiej. W niewoli zachorowa zapewne psychicznie i uwierzy, i jest krlem Wadysawem.
Kiedy darowano mu wolno, powrci do Polski i zacz rozgasza, e jest zaginionym monarch, chocia by
od niego o kilkanacie lat starszy. Zdemaskowano go w Poznaniu, gdzie rozpozna go arcybiskup gnienieski
Jan Sprowski, ktry u Rychlika poycza niegdy w Budzie pienidze. Dworzanina aresztowano i mia on by
stracony na szafocie, ale decyzja ta wywoaa zamieszki wrd posplstwa, ktre uwierzyo, e do kraju
powrci sprawiedliwy monarcha, gotw uly poddanym w ich cikim yciu. O wydarzeniach tych pisa
midzy innymi Pawe z Pragi: Polaczek jeden, wtedy jak Wadysaw pod Warn zgin, imieniem Rychlik,
udawa si za krla polskiego, jakby si po upynnieniu lat pitnastu zjawi i pokaza w Poznaniu, owiadczajc,
e jest krlem. Ale pan wojewoda ukasz Grka pozna wnet, e to nie krl, ale garz, i chcia go straci, lecz
panowie tego kraju nie dopucili do tego, lecz odoyli to na roki walne krlewskie. Potem nastpi sejm, a gdy
krlowa stara zapara si, e to jej syn, kazano mu zatem zrobi koron papierow, sta w niej pod prgierzem i
dwa razy w dzie smaga rzgami, a potem chowali go w wizieniu, poczciwie a do mierci, aby nikt o nich nie
mwi, e krla swego umczyli".
Mimo i oszustwo Rychlika zostao udowodnione, prosty lud nadal nie wierzy w mier swojego monarchy.
Wszed on na stae do eposu ludowego jako obroca chrzecijastwa przed Turkami, a Lope de Vega uczyni z
niego bohatera swego dramatu Krl bez krlestwa". Wadysawa uznano za czowieka, ktry chcia zjednoczy
Sowiaszczyzn i gosi hasa panslawistyczne. Z tego te zapewne powodu car Mikoaj I zamierza mu nawet
wystawi pomnik, odlany z armat zdobytych w wojnie tureckiej.
Warneczyk jest typowym przykadem czowieka-legendy, ktry sta si sawny przez swoj mier, a nie przez
swoje ycie. Bezwolny i lekkomylny monarcha wykreowany zosta na midzynarodowego bohatera, obroc
wiary i rycerza bez skazy.

Zaskakujca kanonizacja

Koci wynis na swoje otarze olbrzymi liczb witych. Zdecydowany prym wiod wrd nich osoby
duchowne, rnego rodzaju mczennicy, asceci, bracia zakonni, biskupi i kapani, nie mwic ju o papieach, z
ktrych blisko dziewidziesiciu dowiadczyo aski witoci. Wrd witych i bogosawionych zaledwie
dziesi procent wywodzi si natomiast z rodzin krlewskich i ksicych i jest to wielko niemal dokadnie
odpowiadajca liczbie witych dziewic, ktre dla chway Boej odmwiy sobie macierzystwa.

Najwicej panujcych, bo a dziewiciu krlw i osiem krlowych, oddaa Kocioowi Anglia. witoci
odznaczao si take kilkoro monarchw i monarchi niemieckich, francuskich i wgierskich. Rzecz ciekawa, i
w redniowieczu wito miaa charakter rodzinny i wici wchodzili czsto ze sob w przerne koligacje.
Bogosawiona Gizela, siostra witego cesarza Henryka II, polubia na przykad witego krla Wgier Stefana
i miaa z nim witego syna Emeryka. Bogosawiona Izabela bya crk witej Blanki kastylijskiej i siostr
witego krla Francji Ludwika IX, a take kuzynk witego krla Hiszpanii Ferdynanda. Bogosawiona
Jolenta bya siostr bogosawionej Kingi i witej Magorzaty, siostrzenic witej Elbiety i szwagierk
bogosawionej Salomei i bogosawionego Bolesawa. Przykady mona byoby mnoy w nieskoczono.
Monarchw kanonizowano zwykle za wprowadzenie chrzecijastwa (Wacaw czeski, Etelbert angielski,
Wodzimierz ruski, Olaf duski, Stefan wgierski, Eryk szwedzki, Borys bugarski, Konstantyn szkocki), za
bohatersk mier (Kanut duski), szczodrobliwo dla Kocioa (Wadysaw wgierski) lub za walk z
poganami (Ferdynand hiszpaski, Ludwik francuski). Krl Francji Ludwik IX by zreszt ostatnim monarch
wyniesionym na otarze. Kanonizowano go w 1297 roku, w dwadziecia siedem lat po jego mierci.
Krlowe i ksiniczki rde swej witoci szukay zazwyczaj w pobonoci, ascezie, a nade wszystko w
dziewictwie. Wstrzemiliwo pciowa u mczyzn odgrywaa rol zdecydowanie mniejsz, chocia dziki niej
trafili na otarze cesarz Henryk II, krlewicz wgierski Emeryk, krl Anglii Edward oraz jedyny wity
jagielloski Kazimierz.
Historia witoci Kazimierza jest jednak do niejasna i nasuwa moe wiele wtpliwoci.
Ambicj kadej dynastii krlewskiej byo posiadanie przynajmniej jednego witego. wiadczy on bowiem o
askach, jakie Bg przelewa na panujcych, oraz o tym, i sprawowana wadza rzeczywicie pochodzi od Boga.
Prawa do witoci nie mogli sobie take odmwi Jagiellonowie, tym bardziej i byli byli oni dynasti
neofick, ktra chrzest przyja dopiero w XIV wieku. Na miano witego nie zdoa niestety zasuy jej
protoplasta Wadysaw Jagieo, uwikany w spory z zakonem rycerzy Najwitszej Marii Panny, a take jego
syn Wadysaw, ktry poleg wprawdzie za wiar, ale koncyliaryzm, nepotyzm i nieustanne detronizacje
papieskie nie sprzyjay wwczas wszczciu procesu kanonizacyjnego.
Brat Warneczyka, Kazimierz Jagielloczyk, postanowi przeto do sprawy podej w sposb metodyczny i
spord swoich licznych synw do witoci przeznaczy krlewicza Fryderyka, ktry zosta wkrtce biskupem i
kardynaem. witoci nie zdobywa si wszake na zamwienie. Fryderyk by duchownym o nader wybujaym
temperamencie, otacza si licznymi konkubinami i w kocu zarazi si syfilisem. Choroba ta staa si zreszt
przyczyn jego zgonu. Fakt ten, nagoniony przez kronikarzy, zdyskredytowa go oczywicie jako kandydata na
witego.
Najmodszy z synw Kazimierza Jagielloczyka, Zygmunt Stary, postanowi zatem nimbem witoci otoczy
innego swego brata, Kazimierza, ktry umar w roku 1484.
mier ta nastpia jeszcze przed wielk epidemi kiy i nie mona byo twierdzi, i krlewicz pad ofiar
francuskiej choroby. Jako przyczyn jego zgonu podano grulic, chocia w rodzinie Jagiellonw nigdy
przedtem ani potem ona nie wystpowaa.
Kazimierz by drugim po Wadysawie synem Jagielloczyka i ojciec wiza z nim powane plany polityczne.
Otrzyma staranne wyksztacenie, a wrd jego nauczycieli wymieni naley Jana Dugosza i Kallimacha.
Dugosz pisa o nim, e by to modzieniec szlachetny, rzadkiej zdolnoci, godnego pamici rozumu". Nic te
dziwnego, i majc zaledwie lat pitnacie zadziwi posa weneckiego Ambroego Contarini swoj uczon
mow, ktr wygosi do niego po acinie.
Krl polski, pragncy stworzy europejsk monarchi Jagiellonw, przeznaczy go na tron wgierski, chocia
powszechnie uwaano, e raczej powinno zachowa si go dla ojczystej ziemi, ni oddawa obcym". Kiedy
zatem na Wgrzech wybucho powstanie skierowane przeciwko Maciejowi Korwinowi, Kazimierz na czele
dwunastu tysicy onierzy uda si do Budy, liczc, i zdobdzie tam tron dla siebie. Nie uzyskawszy wszake
poparcia ze strony wgierskich magnatw, powrci do Polski z niczym.
Jagielloczyk uczyni go zatem swoim nastpc i zaplanowa jego maestwo z crk cesarza Fryderyka III.
Kiedy krl wyjecha na Litw, Kazimierz przez dwa lata sprawowa w jego imieniu rzdy w krlestwie. Opinia

hagiografa Jakuba Caro, e po powrocie z Budy zaama si psychicznie i powici ascezie, mija si cakowicie
z prawd.
W 1483 roku ojciec wezwa go na Litw, ale Kazimierz nie zdy tam niestety dojecha. Zoony chorob,
niespodziewanie dla wszystkich, zmar w Grodnie w wieku zaledwie dwudziestu szeciu lat.
W yciu Kazimierza nie byo zatem nic nadzwyczajnego i nic witego. Nie odbiegao ono od ycia innych
krlewskich synw, przeznaczonych do objcia sukcesji. Pomimo to jako jedyny Jagielloczyk trafi na otarze.
Jego modszy brat Zygmunt, w trzydzieci pi lat po niespodziewanej mierci Kazimierza, wystpi do Rzymu z
prob o jego kanonizacj. Stosunki Polski z Watykanem ukaday si wwczas nad wyraz poprawnie i papie
wysa swego legata Zachariasza Ferrieri z poleceniem, aby przeprowadzi on na miejscu proces kanonizacyjny.
Ferrieri proces ten po prostu sprokurowa. Nie mona wykluczy, i kryy si za tym pienidze Zygmunta
Starego. To legat papieski napisa bowiem yciorys krle- wicza, uoy hymn aciski ku jego czci oraz
odpowiednie teksty liturgiczne.
Ju w rok pniej papie Leon X wyda bull kanonizacyjn, ktr wrczy przebywajcemu w Rzymie
biskupowi pockiemu Erazmowi Ciokowi. Bulla ta nie dotara jednak do Polski, gdy Cioek zmar podczas
panujcej we Woszech zarazy i dokumenty zaginy. Do ich odtworzenia przystpi dopiero Zygmunt III Waza.
Na jego prob papie Klemens VIII, na podstawie watykaskiego odpisu, odtworzy bull kanonizacyjn i w
1602 roku Kazimierza ogoszono oficjalnie witym.
Koronnym argumentem w procesie kanonizacyjnym sta si rze-komy lub dozgonnej czystoci, chocia to
wycznie przedwczesna mier stana na przeszkodzie zawarciu planowanego wczeniej maestwa. Pisano
take, e kiedy po stu dwudziestu latach otwarto jego grb w katedrze wileskiej, ciao byo nienaruszone, a
obok gowy spoczywa pergamin z hymnem ku czci Marii Panny, ktrego autorstwo przypisywano witemu
Bernardowi.
Uroczystoci kanonizacyjne celebrowa biskup wileski Benedykt Woyno. Relikwie witego przeniesiono do
nowej kaplicy oraz powicono kamie wgielny pod koci, ktry odtd nosi mia jego imi.
wity Kazimierz by jednym z nielicznych przedstawicieli rodw krlewskich, ktrzy trafili na otarze w wieku
XVI, jako e renesans witoci na og nie sprzyja. Wspczesna Jagielloczykowi Joanna de Valois, crka
Ludwika XI, ktra zaoya zakon annuncjatek i pdzia w nim bogobojne i ascetyczne ycie, na swoj
kanonizacj musiaa czeka a do 1950 roku.
Popiech towarzyszcy wyniesieniu na otarze Kazimierza jest zatem co najmniej zastanawiajcy, tym bardziej
i jego yciu nie towarzyszyy adne cuda. Litwa otrzymaa jednak swojego chrzecijaskiego patrona, a
dynastia Jagiellonw moga odtd szczyci si ewidentn ask, jak okaza jej Bg, przyjmujc jednego z nich
w poczet swoich witych. Bya to chyba wito nieco protekcyjna, ktrej do dzisiaj nie jestemy w stanie do
koca zrozumie.

Beata Kocielecka z Jagiellonw

Beata, ktra nosia nazwisko Kocielecka, bya owocem krtkotrwaego powrotu Zygmunta Starego do swojej
dawnej kochanki Katarzyny, ktr wczeniej wyda za podskarbiego koronnego. Katarzyna nie bya nigdy
wiern on ani kochank i wrd jej licznych zalotnikw wymieniano midzy innymi Tomickiego i
Szydowieckiego, ale nie ulegao dla nikogo adnej wtpliwoci, e ojcem Beaty jest krl Zygmunt. Cechoway
j zawsze jagielloski upr i jagielloska duma. Szczeglnie wyrniay j jednak spord innych monarszych
crek uroda oraz city dowcip. Otacza j zawsze cay tum wielbicieli, wrd ktrych niepoledni rol
odgrywa poeta renesansowy i prymas Polski Andrzej Krzycki. To on pisa o niej w jednym ze swoich wierszy:
O Beato, tak bogato w rzadkie wdziki zdobna".
Beata umiaa take zjednywa sobie ludzi, gdy pozyskaa nawet przychylno krlowej Bony, ktra przyja j
do swego fraucymeru.
W przeciwiestwie do matki, Katarzyny, nie nciy jej atwe miostki. Dotrwaa w paniestwie a do
dwudziestego czwartego roku ycia, kiedy to na dworze pojawi si ksi Ilia Ostrogski, syn hetmana wielkiego

litewskiego i wojewody trockiego. Stanowi on jedn z najwietniejszych partii maeskich w Rzeczypospolitej

i swatano go zarwno z Ann Radziwiwn, jak i jej siostr Barbar, pniejsz krlow Polski. Ilia obie te
propozycje odrzuci i pocz zabiega o wzgldy piknej Beaty.
Ich lub odby si na Wawelu w lutym 1539 roku. W p roku pniej Ilia ju nie y. Szeroko komentowano t
niespodziewan mier, ktr powszechnie przypisywano trucinie. Wrd podejrzanych najczciej
wymieniano przyrodniego brata, Wasyla.
Ilia umierajc cay swj olbrzymi majtek zapisa onie, ktr zostawi w odmiennym stanie. W kilka miesicy
pniej urodzia ona crk Elbiet, zwan powszechnie Halszk. Halszka staa si jedyn spadkobierczyni
bajecznej fortuny Ostrogskich.
Kiedy ukoczya lat dwanacie, przekraczajc kanoniczny prg zezwalajcy na zawarcie maestwa, do
Ostroga poczli zjeda si konkurenci nie tyle do jej rki, ile do jej majtku. Beata jednak wszystkim
odmawiaa. Sama zarzdzaa caym majtkiem, a e bya kobiet energiczn i zapobiegliw, majtek uleg
pomnoeniu. Nieustannie procesowaa si take z Wasylem, ktry wci upomina si o spadek po bracie.
Pewnego dnia w Ostrogu pojawi si jednak przystojny ksi Dymitr Sanguszko, syn marszaka ziemi
woyskiej. Posiada on europejskie maniery i opromieniaa go sawa wielkiego rycerza. Zawrci bez trudu w
gowie nie tylko Halszce, ale take jej czterdziestoletniej matce, ktra gotowa bya nawet zerwa dla niego ze
swoim wdowiestwem. Ksi nie zamierza bynajmniej czy si z podstarza wdow i poprosi j o rk
crki. Uraona Beata odmwia, ale Dymitr wszed w porozumienie z Wasylem i przy jego pomocy porwa
dziewczyn z domu i popiesznie j polubi. Beata wniosa skarg do krla. Zygmunt August, ktry nie lubi
swojej przyrodniej siostry, pod naciskiem magnatw oburzonych tym, i Sanguszko zagarn ca fortun
Ostrogskich, odda go pod sd.
Dymitr oczywicie przed sdem nie stan, ale zaocznie skazany zosta na utrat garda i czci. Moda para,
zmuszona do ucieczki z Polski, bez zwoki udaa si na Sowacj. Nie zwaajc na to, wyruszya za nimi pogo,
prowadzona przez Janusza i Jdrzeja Kocieleckich, ukasza i Andrzeja Grkw oraz Marcina Zborowskiego.
Zbiegw dopadnito w Lysach. Dymitr zosta pojmany, pobity, zakuty w acuchy i zaprowadzony do
Jaromierza. Tam, na rozkaz Zborowskiego, wykonano na nim wyrok mierci.
Poranione zwoki leay przez kilka dni na gnoju, a miejscowy wjt kaza je pochowa w tamtejszym kociele.
Na pycie nagrobnej, ozdobionej litewsk Pogoni, umieszczono charakterystyczny napis: Tu ley ksi
Dymitr Sanguszko, starosta czerkaski i kaniowski, z rodu wielkich ksit litewskich olgierdowych, ktrego
zamordowa i zabi nieszlachetny m Marcin Zborowski, nie majc ku temu adnej przyczyny".
Beata oczywicie tryumfowaa, chocia jej tryumf okaza si przedwczesny. Zygmunt August, pragnc zjedna
dla swej polityki protestantw, zadecydowa, e Halszka polubi protestanckiego przywdc ukasza Grk,
ktry by wrd mordercw jej ma. Nie pytano o zgod ani samej zainteresowanej, ani te jej matki, i w
obecnoci krla pidziesicioletni wojewoda poznaski polubi pitnastoletni wdow.
Matka, oburzona tym faktem, porwaa sw crk i wywioza j do Lwowa, gdzie schroniy si w klasztorze
dominikanw. Wydawao si, i wszyscy o nich zapomnieli, gdy mino kilka lat, w czasie ktrych krl zajty
by innymi obowizkami i nie interesowa si losem swojej przyrodniej siostry i siostrzenicy. Kiedy jednak
zdenerwowany przeduajcym si oczekiwaniem ukasz Grka pocz naciska monarch, ten wyda starocie
lwowskiemu rozkaz, aby odebra Halszk matce i zwrci j mowi. Wobec stanowczego oporu Beaty misja
starosty zakoczya si jednak niepowodzeniem. W tej sytuacji Grka postanowi zabra on przy uyciu siy i
wraz ze swoimi brami najecha zbrojnie Lww. Rozpoczo si formalne oblenie klasztoru, uyto nawet
armat.
Ksina Beata, zdajc sobie spraw, i opr zakonnikw nie potrwa dugo, oddaa swoj crk staremu ksiciu
Symeonowi Suckiemu, nie baczc na to, i zawiera ona bigamiczne maestwo. lubu udzieli sowicie
opacony zakonnik.
Kiedy klasztor zosta w kocu zdobyty, Grka zabra Halszk do Szamotu, a Beata cay posag crki zapisaa
Symeonowi Suckiemu.

Rozpocza si potem oywiona gra dyplomatyczna, polegajca na wymianie listw i wnoszeniu wzajemnych
skarg. Do gry tej wcignity take zosta prymas Polski, ktry zupenie nie wiedzia, co ma pocz w tej
niezwyczajnej sytuacji. Z pomoc popieszya mu jednak Opatrzno, gdy Sucki umar w niespena rok po
swoim lubie. Sprawa wyklarowaa si, ale Grka, napotkawszy opr Halszki, kaza j zamkn w zamkowej
wiey.
Mniej wicej w tym samym czasie Beata popenia najwiksze gupstwo swojego ycia. Majc pidziesit lat
zakochaa si w modszym od siebie o lat dwadziecia wojewodzie sieradzkim Olbrachcie askim. By to
czowiek postawny i niezwykle przystojny, ale zeraa go chorobliwa ambicja. Myla nawet o tym, aby po
mierci ostatniego Jagiellona zagarn dla siebie koron krlewsk. By moe, i to mira korony skoni Beat
do maestwa. Kiedy po lubie zapisaa mu swoje dobra i swoje pienidze, aski wywiz j do swego zamku
w Kiemarku, ktry sta si dla niej prawdziwym wizieniem. Przeya w nim dwanacie lat. Nikt nie
interesowa si jej losem i o byej ksiniczce Ostrogskiej po prostu zapomniano. Zmara w 1574 roku i zostaa
pochowana w zamkowej kaplicy.
Zapomniano take o jej crce Halszce, ktra czternacie lat zamknita bya w zamkowej wiey. Wolno
odzyskaa dopiero na rok przed mierci matki, kiedy to niespodziewanie ukasz Grka wyzion ducha.
Trzykrotn wdow nadal opromieniaa swym blaskiem fortuna Ostrogskich i natychmiast pojawi si przystojny
Jan Ostrorg, ktry pocz zabiega o rk nieszczsnej. Ostrogscy nie zamierzali jednak wyzbywa si swego
majtku. Halszka zostaa zabrana do Dubna, gdzie w stanie skrajnej melancholii zapisaa swoje bogactwa
stryjowi Wasylowi.
Przez blisko dziesi lat obkana kobieta snua si potem po korytarzach zamku i nie reagowaa zupenie na to,
co si wok niej dziao. Zmara w 1582 roku, a kronikarz Orzelski napisa, i fortuna peny kielich goryczy
wylaa na t niewiast. Nie doznaa ona ani chwili szczcia".
Los obszed si z crkami Zygmunta Starego dziwnie niesprawiedliwie. Najpikniejsza i najinteligentniejsza
Beata zmara jako wizie wasnego ma, amic przy tym ycie swojej crce, najbrzydsza za i najgupsza
Anna, ktra nigdy dzieci nie miaa, zasiada w kocu na jagielloskim tronie obok Stefana Batorego.

Krlewski przymiot

Krl Francji Karol VIII na czele trzydziestotysicznej armii najemnikw we wrzeniu 1494 roku wkroczy do
Italii, aby odzyska andegawesk sukcesj w Neapolu. Miasto poddao si bez jednego wystrzau, a jego
tysicosobowy garnizon przeszed na stron Francuzw. Wojska Karola przebyway w miecie osiemdziesit
dni, lecz byo to osiemdziesit dni Sodomy. Ucztowano, pito, ale nade wszystko pawiono si w rozpucie.
W niespena trzy miesice pniej cae Wochy ogarna tajemnicza choroba. Ludzie zapadali na schorzenie
podobne do trdu, ktre jednak, ze wzgldu na swj gwatowny przebieg, trdem nie byo. Zaczynao si ono na
narzdach pciowych w postaci twardych guzkw, wywoujcych swdzenie. Pniej na caym ciele pojawiaa
si wysypka, podobna do wysypki ospowej, ktra zmieniaa si w cuchnce wrzody. Chorzy cierpieli na
bezsenno, przygnbienie, a take na ble ramion, ng i stp. Z biegiem czasu ciao poczynao gni, a skra
zamieniaa si w rodzaj lepkiej, obrzydliwej gumy. Ludziom odpaday donie, nos, uszy. Czsto pojawia si
parali powodujcy mier.
Ta straszna i nieznana choroba, ktrej zwizek z aktem pciowym nie podlega adnej dyskusji, rozprzestrzeniaa
si nadzwyczaj prdko, przypominajc w tym wzgldzie epidemi dumy z poowy XIV wieku. W 1495 roku
obja Wochy, Francj i Niemcy, w 1496 dotara do Anglii i Szkocji, w 1497 do Polski, w 1498 na Wgry, w
1499 do Rosji i Turcji. Przesuwaa si wyranie z zachodu na wschd, zmieniajc po drodze swoj nazw.
Najpierw okrelano j jako chorob neapolitask, pniej francusk, niemieck, polsk. Oblicza si, e w
pocztkach XVI wieku zachorowaa na ni blisko pita cz mieszkacw Europy. Nieco pniej nazwano j
przymiotem, syfilisem lub ki.
Strach przed nieznan chorob by tak wielki, i uciekano przed ni w lasy, izolowano chorych w
odosobnionych miejscach, pitnowano rozpalonym elazem tych, ktrzy nie chcieli podda si sanitarnym
nakazom. Przeciwko umieszczaniu chorych na przymiot w leprozoriach protestowali nawet trdowaci, traktujcy
nowe schorzenie jako co znacznie gorszego od trdu.

Medycyna wczesna bya cakowicie bezradna i pocztkowo posugiwaa si wycznie modlitw do witego
Dionizego: Uwolnij mnie od tej opakanej niemocy, o wity Dionizy bardzo askawy". Okoo 1520 roku
gwatowno choroby pocza jednak wygasa, by moe na skutek interwencji witego, a moe na skutek
zastosowania naciera rtciowych.
Schorzenie przechodzio w stan utajony, aby po dziesiciu, a czasem nawet po dwudziestu latach odywa na
nowo. Przenosi si take poczo na potomstwo, niszczc je zarwno fizycznie, jak i psychicznie. Gwatownie
wzrosa miertelno dzieci.
Zrodzio si pytanie, skd wzia si ta choroba i dlaczego wybucha wanie pod koniec XV wieku. Najpierw
czono j z niekorzystn koniunkcj gwiazd, pniej uznano za zoliw modyfikacj redniowiecznego trdu,
na koniec za pojawia si teza, e przywleczono j z Ameryki na okrtach Kolumba. W Ameryce przymiot
znany by w istocie od dawna, ale nigdy nie przybiera tam postaci epidemicznej. Powrcono zatem do Europy i
tutaj szukano rde schorzenia.
Dopatrywano si kiy w opisach biblijnych u Hioba, Dawida, Salomona, w sumeryjskim poemacie o
Gilgameszu, w papirusie Ebersa, w relacjach Pawa z Eginy i Pliniusza Modszego. Twierdzono, e
skrzyowanie przymiotu amerykaskiego z europejskim wzmogo jego aktywno i spowodowao wybuch
epidemii. Byy to jednak tylko domysy i spr pozostawa nadal otwarty.
Nie ulega wszake wtpliwoci, i kia szerzya si w Europie ju w czasach przedkolumbijskich, chocia nie
rnicowano jej z trdem, okrelajc je wspln nazw lepra". Opisy choroby kantora Janusza z 1372 roku i
biskupa Mikoaja z Krnika z 1382 roku, ktre przytacza Jan Dugosz w swoich Rocznikach, zdaj si
niedwuznacznie wskazywa na przymiot.
Choroba ta bya z ca pewnoci rozpowszechniona w wieku XIV w rodzinie Andegawenw neapolitaskich, z
ktrych wywodzi si krl Wgier Ludwik. Cech charakterystyczn Andegawenw byo bowiem nader prdkie
wymieranie caych linii dynastycznych. Mona z duym prawdopodobiestwem przyj, i krl Ludwik by
zaraony syfilisem, poniewa ostatnie lata swojego ycia spdzi w odosobnieniu w klasztorze, a kronikarz pisa,
i chorowa wtedy na lepr. Nie chodzi tu zapewne o trd, ktry poczyna ju w Europie wygasa.
Schorzenie Ludwika byo zapewne schorzeniem dziedzicznym, przekazanym mu przez ojca, Karola Roberta,
ktry take pod koniec ycia nie opuszcza komnat zamkowych. Wydaje si, e Karola Roberta zarazia jego
druga ona Beatrycze luksemburska w 1317 roku, poniewa jego nielubny syn, urodzony przed t dat, doy
lat szedziesiciu, podczas kiedy nastpne dzieci, z wyjtkiem Ludwika, umieray w bardzo modym wieku.
Modo i bezpotomnie zmary take crki Ludwika: Katarzyna, Maria i Jadwiga. By moe, i to wanie
przymiot by skutkiem przeklestwa wielkiego mistrza templariuszy, ktre z wyyn poncego stosu rzuca na
rd Kapetyngw, Andegawenw i Walezjuszy.
Syfilis sta si take rodzinnym schorzeniem Jagiellonw. Nie by on wprawdzie w tej dynastii chorob
dziedziczn, poniewa pojawi si dopiero w trzecim pokoleniu, wrd synw Kazimierza Jagielloczyka.
Jako pierwszy zarazi si Jan Olbracht. Nastpio to prawdopodobnie w 1497 roku w Krakowie, gdzie wedug
Macieja z Miechowa niewiasta jedna z odpustu rzymskiego do Krakowa za upominek przyniosa, ktra niemoc
w Polszcze jako osobliwa plaga Boa za wszeteczestwem ludzi swawolnych prdko si rozniosa, zwaszcza u
tych, ktrzy radzi wino, a takie i inne trunki pij, a niewiast przygldaj". Olbracht prdko zda sobie spraw ze
swojej choroby, poniewa ustatkowa si i przystpi do porzdkowania spraw pastwowych. mier dosiga go
jednak w czterdziestym pierwszym roku ycia.
W dwa lata pniej dug niemoc francusk zemdlony" zmar w wieku trzydziestu piciu lat jego modszy
brat Fryderyk, arcybiskup gnienieski i kardyna. Ksi biskup nie by czowiekiem nazbyt witobliwym i
lubi sobie folgowa w towarzystwie wesoych niewiast.
Na przymiot zachorowa take nastpca Olbrachta, Aleksander. Maestwo Aleksandra i Heleny, ksiniczki
ruskiej, uwaane byo za zgodne i szczliwe, trudno jest zatem okreli, gdzie i w jaki sposb nastpio
zaraenie syfilisem. Aleksander, podobnie jak i jego starszy brat, czu zbliajc si mier. Spytka, kasztelana
krakowskiego, mianowa wiceregentem w Krlestwie, a sam uda si do ukochanego Wilna, aby tam skona.
Umar bezpotomnie w wieku czterdziestu piciu lat.

Modo, bo zaledwie w wieku dwudziestu szeciu lat, zmar take czwarty Jagielloczyk, Kazimierz, uznany
pniej za witego. mier Kazimierza nastpia jeszcze przed wielk epidemi kiy i za przyczyn jego zgonu
uwaa si grulic. Jest to jednak teza do problematyczna, poniewa nikt z Jagiellonw na grulic nie
chorowa.
Przymiot ody take w czwartym pokoleniu, a stao si to prawdopodobnie za spraw Barbary Radziwiwny,
ony Zygmunta Augusta.
Barbara polubiajc Zygmunta bya ju prawdopodobnie chora, poniewa wspczesny jej kronikarz Stanisaw
Orzechowski pisa, e zdradliwa mczya j choroba i wielka jej cz nadgnia, a gdy ju pocza cuchn i
wszyscy oprcz krla mierzili si chor, w zamku krakowskim wielkoci choroby cieniona, w samo poudnie
umara". O ile informacja ta jest prawdziwa, schorzenie owo przypomina bardziej przymiot nili raka narzdw
rodnych, ktrego niektrzy historycy skonni byli dopatrywa si u krlowej.
Barbara zarazia prawdopodobnie krla Zygmunta Augusta, poniewa zdrowie jego pogorszyo si gwatownie.
Spotgoway si u niego ble w koczynach oraz trawia go uporczywa bezsenno. Wzorem swych stryjw
chorych na syfilis nie mia on take potomstwa, poniewa jego rzekoma crka, ktr urodzia Gianka, bya
zwyk mistyfikacj. Zmar take modo, w wieku pidziesiciu dwch lat.
Dynastia jagielloska ostaa si tylko w linii eskiej brandenburskiej i szwedzkiej. Jedynie krlewna Anna,
ktrej stukno ju pidziesit lat, czekaa nadal w stanie panieskim na swego przyszego ma, nie bdc
wszake w stanie zapewni mu nastpcy tronu. Za kandydata przydano jej Henryka Walezjusza, ktrego nie
zdya jednak polubi. By moe tym sposobem omina j choroba, poniewa w rodzinie Walezjuszy
przymiot by take na porzdku dziennym i zmarli na dziadowie Henryka, Franciszek I i Wawrzyniec
Medyceusz.
Przymiot ody jeszcze w szwedzkiej linii Jagiellonw, ktra pod nazwiskiem Wazw zasiada na tronie
polskim. Obaj synowie Zygmunta III nie pozostawili po sobie potomstwa, poniewa syn Wadysawa IV
Zygmunt Kazimierz zmar w dziecistwie, a pozostae jego dzieci, jak rwnie dzieci jego brata, Jana
Kazimierza, umieray w niemowlctwie. Nie monz wykluczy, i Wadysawa IV i Jana Kazimierza zarazia
Maria Ludwika Gonzaga, ktra bya on obu braci. Krlowa miaa mocno urozmaicon przeszo i ktry z jej
licznych kochankw podarowa jej zapewne francusk chorob. Zgony Wadysawa, Marii Ludwiki i Jana
Kazimierza byy zreszt nader do siebie podobne, a ich symptomy przypominay mier Jana Olbrachta i
Aleksandra.
Szeciu synw Kazimierza Jagielloczyka nie zapewnio dynastii jagielloskiej dugiego ywota, mimo i trzech
z nich zasiadao na tronie polskim. Zesza ona z areny ju w nastpnym pokoleniu. Stao si tak za spraw
przymiotu, ktry by przeklestwem tej dynastii.

Protektorzy nauk tajemnych

Czowieka intrygoway zawsze nauki tajemne. Wprawdzie Koci ustosunkowywa si do nich krytycznie i
poddawa pod osd inkwizycji, ale pomimo to astrologi i alchemi zajmowali si biskup Albert Wielki, papieski
lekarz Villanova, a nawet sam papie Sylwester II, ktrego podejrzewano o konszachty z diabem. Entuzjastami
magii byli take cesarz Rudolf II, krlowa Francji Katarzyna Medycejska i krlowa Anglii Elbieta. Czary
odprawiano rwnie na dworach jagielloskich.
U schyku redniowiecza wyksztacio si pojcie wiedzy uniwersalnej, ktra stanowia sum wszystkich nauk
szczegowych. Wiedz t traktowano w kategoriach magicznych, przy czym dla odrnienia jej od magii
demonicznej nazywano j magi naturaln lub dobroczynn. Stao si zatem rzecz moliw koncentrowanie si
na zjawiskach naturalnych, a jednoczenie traktowanie ich w kategoriach magicznych. Czowieka uwaano
bowiem za odbicie kosmosu i panowao przekonanie, e badajc czowieka mona pozna wszechwiat, a
badajc wszechwiat pozna czowieka. Magia staa si zatem swoist filozofi, dziki ktrej zrodziy si
astrologia, alchemia, krystalomancja.
Astrologia na podstawie wzajemnej pozycji Soca, Ksiyca i planet okrelaa symbole energii, ktre
charakteryzowa miay najwaniejsze procesy yciowe kadego czowieka. Kosmogram astrologiczny

wskazywa jednak nie tylko na czas, w ktrym najpeniej realizowa si mogy ludzkie zamierzenia, ale sprzyja
take poznaniu przyszoci.
Podstawowym zadaniem alchemii stao si odnalezienie kamienia filozoficznego, ktry kady metal mia
zamienia w zoto, leczy choroby, przywraca modo, oywia zmarych i zapewnia panowanie nad wiatem
duchw.
Kontakty ze zmarymi umoliwia miay krystalomancja i katoptromancja, ktre do tego celu posugiway si
krysztaami i lustrami. Wierzono, i lustro posiada zdolno porywania duszy czowieka i dlatego te w
pomieszczeniu, w ktrym znajdoway si zwoki nieboszczyka, naleao je zasania lub odwraca do ciany. Za
jego porednictwem zmary mg bowiem porwa dusze ludzi yjcych, albo te lustro mogo na zawsze
zatrzyma dusz zmarego. Zwierciado uwaano za przedmiot mdry, ktry zna przeszo, teraniejszo i
przyszo, a take posiada wiedz o zdarzeniach rozgrywajcych si daleko. Do lustra zwracano si z pytaniami i probami. Odpowiedzi udzieli jednak mogo wycznie tak zwane lustro Salomona, wykonane z
siedmiu rnych kruszcw. Trzy tego rodzaju lustra tworzyy jedn cao. Pierwsze objawia miao to, co na
caym wiecie mwi si i robi, drugie poucza o stanie zdrowia, a trzecie ujawnia sprawy tajemne: ukryte
skarby, zbrodnie, kradziee i zdrady.
Nauki tajemne rozwijay si przede wszystkim w Akademii Krakowskiej, ktra na przeomie redniowiecza i
renesansu staa si czoow w tym zakresie uczelni w Europie. Tutaj istniaa synna katedra astrologii, tutaj
nauczano chemii, tutaj take powstaa tajna szkoa kabay. Wykadowcy Akademii zajmowali si rwnie
przepowiadaniem przyszoci. Jan z Gogowa przepowiedzia podobno wystpienie Lutra, a Kasper Goski klsk
floty tureckiej pod Lepanto. Senat wenecki wystawi Goskiemu posg z miedzi i wypaca mu doywocie w
wysokoci 300 dukatw rocznie.
Sawa uczelni krakowskiej bya tak wielka, i goci w niej synny lekarz i alchemik Teofrast Paracelsus, a nauki
tajemne pobiera w Krakowie najwikszy mag XVI wieku Johann Faust.
Nic dziwnego, i zabobonni krlowie jagielloscy zatrudniali na swych dworach astrologw, alchemikw,
katoptromantw. Wadysaw Jagieo hodowa jeszcze zabobonom pogaskim. Wystrzega si wstawania z
ka lew nog, przy goleniu wtyka sobie wosy midzy palce i polewa je wod, wychodzc z domu
trzykrotnie obraca si przez lewe rami i rzuca za siebie przeaman somk. Korzysta ju jednak z usug
astrologa, poniewa na jego dworze przebywa magister Henryk z Czech, ktry zajmowa si wreniem z
gwiazd.
Astrologiem Kazimierza Jagielloczyka by Piotr Gaszowiec, Aleksandra Wojciech z Brudzewa, Zygmunta
Starego Mikoaj z Tuliszkowa, Zygmunta Augusta Piotr Proboszczowic. Aleksander korzysta ponadto z usug
czarownika Baliskiego, ktry na ki zaleca mu ani, picie wina i jedzenie gruszek.
Wadysaw Warneczyk zajmowa si prawdopodobnie krystalomancj, poniewa w nalecym do niego
modlitewniku znajdoway si opisy wywoywania duchw zmarych za pomoc krysztau.
Nauki tajemne rozwiny si najbardziej za ostatnich Jagiellonw oraz za panowania Batorego i Zygmunta III
Wazy. By moe, i stao si to pod wpywem krlowej Bony, ktra po przyjedzie do Polski zaszczepia tutaj
wosk tradycj renesansow.
Zygmunt Stary interesowa si przede wszystkim alchemi i wid uczone dysputy z Teofrastem Paracelsusem.
Na zamku wawelskim kaza on nawet wybudowa specjalny piec alchemiczny, sucy do transformacji metali,
przy ktrym osobicie przeprowadza dowiadczenia. Bez reszty wierzy take astrologom, ktrzy trafnie
przepowiedzieli mu zwycistwo w wojnie moskiewskiej oraz wiedeskie spotkanie z cesarzem Maksymilianem.
Dla swego sy-na sprowadzi kaza z Woch specjalny horoskop astrologiczny. Wedug niego nastpca mia mie
znakomit przyszo, przewysza wszystkich zdrowiem, y wyjtkowo dugo i doczeka si potomka.
Historia wykazaa, i by to horoskop cakowicie chybiony.
Zygmunt August by bodaj najwikszym mecenasem nauk tajemnych. Utrzymywa on na swym dworze rnego
rodzaju magw i czarnoksinikw, takich jak Marcin Fox, Stanisaw De-woyna, Baltazar Smosarski, Szymon z
Gincburga i wielu innych. Zadomowiony u niego by take czarnoksinik niemiecki Lorenz Dhur, w Polsce
zwany Twardowskim. Jedn z komnat wawelskiego zamku krl kaza pomalowa w symbole kabalistyczne, a
jak wynika z rachunkw krlewskich, na jego uytek zakupiono tablice astrologiczne. To za namow astrologw

przesun on koronacj swojej ony Katarzyny z 2 na 31 lipca, poniewa na pocztku miesica zaistniay
niekorzystne koniunkcje planetarne.
Proboszczowic i Fox przepowiadajc krlowi przyszo podali dwie rne daty. Wedug Proboszczowica krl
mia umrze w 72, a wedug Foxa w 52 roku. W 1552 roku istotnie cudem unikn mierci, kiedy wystrzelona na
wiwat kula armatnia mina go o wos, zabijajc stojcego obok ksicia Winiowieckiego. Za- stanawiajca
rozbieno prognostykw astrologicznych ujawnia si dopiero po mierci Zygmunta Augusta, ktry zmar w
1572 roku, przeywszy lat pidziesit dwa. Mona zatem przyj, i obaj astrologowie wyszli w tym wypadku
obronn rk. Pomyli si natomiast Wilhelm Micocacus, ktry obiecywa krlowi, e doyje 1573 roku i e
doczeka si upragnionego potomka.
Monarcha interesowa si take nauk Paracelsusa i utrzymywa kontakty ze znanym niemieckim paracelsyst
Leonardem Thurneysserem.
Wiara w siy nadprzyrodzone bya u ostatniego z Jagiellonw do tego stopnia silna, i podczas choroby Barbary
Radziwiwny sa goca do jej brata na Litw, domagajc si, aby przysa on do Krakowa bab bieg w
czarach i zamawianiu choroby. Radziwi speniajc krlewskie polecenie wysa od razu dwie Rusinki, jedn
ydwk i jedn Litwink. Pomimo chwilowej poprawy, ktr przypisano magii, krlowa jednak umara. Nie
podwayo to wiary krla w siy nadprzyrodzone, poniewa kiedy sam leg zoony chorob, leczyy go dwie
czarownice: Korycka i Budzikowa. Kuracja polegaa przede wszystkim na pojeniu Augusta wod ze stgwi, w
ktrej wczeniej obmywa on swoje ciao. Towarzyszyy temu oczywicie odpowiednie zaklcia magiczne.
Najsynniejszym eksperymentem magicznym na dworze Zygmunta Augusta byo wszake wywoanie przez
Twardowskiego ducha Barbary Radziwiwny. Twardowski mia do tego celu posuy si lustrem, ale
eksperyment ten wykorzysta do wasnych celw krlewski pokojowiec Mikoaj Mniszech, ukazujc krlowi
Barbar Giank, ktra bya udzco podobna do zmarej krlowej. Giank wprowadzi pniej na dwr
krlewski, zdobywszy za jej porednictwem znaczny wpyw na monarch. Po mierci krla, kiedy wdroono
dochodzenie, Mniszech pozby si niewygodnego wiadka i kaza zamordowa Twardowskiego. Wyrok
wykonano w karczmie znajdujcej si w miejscowoci Rzym koo Wgrowa.
Po mierci ostatniego Jagiellona protektorem nauk tajemnych zosta wojewoda sieradzki Olbracht aski, onaty
z przyrodni siostr krlewsk Beat. askiemu krystalomanta angielski John Dee przepowiedzia, i zasidzie
on na tronie polskim. Przepowiednia ta nie sprawdzia si jednak, poniewa na tronie tym zasiad Stefan Batory.
aski prbowa wprawdzie podporzdkowa sobie krla i namwi go na seans spirytystyczny z udziaem Johna
Dee, ale krl przejrza jego zamiary i odprawi czarnoksinika ze swego dworu, mimo i zapewnia on, e
posiada kamie filozoficzny.
Astrologiem nadwornym Batorego by Wawrzyniec Gradowski, posta bardzo nieciekawa, poniewa dziaajc
za namow biskupa poznaskiego ukasza usiowa podsun krlowi arszenik. Osadzony zosta za to w
rawskim wizieniu.
Monarcha interesowa si take alchemi i zatrudnia na swym dworze dwch alchemikw: Ruperta Finka, ktry
by jednoczenie krlewskim lekarzem, i Hannibala Rosseli, ktry peni take funkcj krlewskiego
spowiednika.
Ostatnim wielkim protektorem alchemikw by Zygmunt III Waza. To on otacza swoj opiek Michaa
Sdziwoja, uwaanego za najwikszego alchemika polskiego na przestrzeni dziejw. Krl prowadzi zreszt
osobicie dowiadczenia nad transmutacj metali i pewnego dnia wywoa nawet grony poar, ktry omal nie
strawi Wawelu.
Zygmunt zajmowa si take magi, o czym moe wiadczy podrcznik magiczny Karola Widmanna, fizyka
miasta Augsburga, dedykowany polskiemu monarsze.
W pocztkach wieku XVII koczy si w zasadzie historia krlewskich czarw. Kontrreformacja zdawia nauki
tajemne. Zaczy pon stosy inkwizycyjne, na ktrych nie palono wszake ani biskupw, ani monarchw. Byy
one przeznaczone wycznie dla czarownikw minorum gentium.

Podzwonne Piastom

Piastowie, w przeciwiestwie do Jagiellonw, wyrniali si olbrzymi rozrodczoci i ywotnoci. Dynastia ta

przetrwaa a dwadziecia pi pokole, co w porwnaniu z czterema pokoleniami Jagiellonw jest wielkoci
doprawdy imponujc. Schodzia ona z areny historii u schyku XVII wieku, kiedy to na tronie polskim zasiada
ju Jan III Sobieski.
Pomimo piastowskiej ywotnoci niektre linie dynastyczne tego rodu wymiera poczy jeszcze w okresie
rozbicia dzielnicowego. W wieku XIII wymary na przykad linie wrocawska i wielkopolska. Linie gogowskoagaska, olenicka, mazowiecka, owicimska i opolska przetrway do Jagiellonw, linia cieszyska do
Wazw, a brzesko-legnicka zesza bezpotomnie w okresie monarchii elekcyjnej.
Od korony polskiej Piastowie odsunici zostali ju znacznie wczeniej, na skutek niefortunnych poczyna
elekcyjnych Kazimierza Wielkiego. Ostatni Piastwn na tronie polskim bya wnuczka Kazimierza, Anna
cylejska, druga ona Wadysawa Jagiey. Powia ona crk Jadwig, ktr zamierzano wyda za Fryderyka
brandenburskiego, ale mier dosiga jej jeszcze przed zawarciem maestwa.
Alianse piastowsko-litewskie miay oczywicie znacznie starszy rodowd. Ju w wieku XIII ksi pocki
Bolesaw polubi Gaudemund, crk Trojdena, a w wieku XIV kojarzono si z crkami wielkiego ksicia
Giedymina (Kazimierz Wielki, Wacaw pocki, Jerzy halicki) oraz jego synw: Kiejstuta (Janusz I mazowiecki,
Henryk pocki) i Olgierda (Kako supski).
Pocztkowo mariae polsko-litewskie przynosiy przede wszystkim splendor pogaskim Litwinom, ktrzy
wkraczali za ich porednictwem w obrb krajw cywilizowanych, ale od koca XIV wieku sytuacja ulega
diametralnej zmianie. To odsunici od sukcesji Piastowie nobilitowa si poczli poprzez zwizki z krlewsk
dynasti Jagiellonw. Std te wziy si maestwa Siemowita IV i Jana II owicimskiego z siostrami
Jagiey, Bolesawa V opolskiego z jego pasierbic, Jadwigi opolskiej z krlewskim bratem Wiguntem czy te
Anny mazowieckiej z bratankiem Jagiey Michaem.
Zwizki piastowsko-jagielloskie byy wszake korzystne dla obu dynastii. Piastw przybliay w jakim
stopniu do krlewskiego tronu, Jagiellonw za utwierdzay w chrzecijaskiej tradycji.
Kontakty Piastw z Jagiellonami niezalenie zatem od koligacji rodzinnych byway nader cise. Utrzymywali je
Siemowit IV, Janusz I, Bolesaw IV, Konrad II olenicki, Bolesaw cieszyski, Fryderyk II, Henryk XI i wielu
innych. Zwizki te stay si szczeglnie silne za panowania Kazimierza Jagielloczyka i jego synw, kiedy to
Piastowie pogodzili si ju z utrat prymatu w krlestwie polskim, a u Jagiellonw szukali oparcia przed
dominacj Habsburgw. W poowie wieku XV wydawao si wprawdzie, i oparcie to moe im take zapewni
krl czeski Jerzy z Podiebradu, std te z jego rodzin skoligacili si Fryderyk I legnicki, Bolesaw II cieszyski,
Jan II agaski i Kazimierz II cieszyski. Krtkie panowanie Jerzego moliwo t znacznie oddalio i jedynym
oparciem pozosta dwr jagielloski.
Fryderyk II legnicki polubi zatem crk Kazimierza Jagielloczyka Elbiet, a po jej rychej mierci jego
wnuczk Zofi brandenbursk. Jego brat Jerzy I oeni si z drug wnuczk krla Polski Ann, crk Bogusawa
X szczeciskiego.
Maestwo Fryderyka z Zofi, ktre miao zwiza Piastw legnickich z Jagiellonami, spenio jednak rol
zgoa odwrotn. Wnuczka Jagielloczyka bya crk Fryderyka Hohenzollerna i to Hohenzollernowie, a nie
Jagiellonowie zdominowali Piastw lskich w drodze krzyowych koligacji. Wacaw II cieszyski, Henryk XI,
Jerzy II brzeski, Jan Chrystian enili si z ksiniczkami brandenburskimi, a elektor brandenburski Jan Jerzy
poj za on crk Fryderyka II legnickiego.
Odsunity od tronu rd ksit piastowskich zatraca zreszt swoj krlewsk wielko i swoje polityczne
wyczucie. Coraz czciej pojawia si w nim poczli awanturnicy, utracjusze, a nawet zdrajcy. Ju w XIV wieku
Wadysaw Opolczyk snu z Krzyakami plany rozbioru Polski, a po stronie zakonu opowiedzieli si midzy
innymi Jan Kropido, Konrad VI olenicki, Wadysaw Biay, Henryk zibicki, Konrad Biay olenicki,
Kazimierz owicimski, Rudolf agaski. Ksita opolscy Bolko IV, Bolko V i Bernard oraz ksi legnicki
Henryk XI trudnili si rozbojem na drogach, a Fryderyk III legnicki by utracjuszem i wichrzycielem, ktry sta
si pniej winiem wasnego syna.
Byy oczywicie wrd Piastw take i jednostki wybitne: Ludwik I zwany Sprawiedliwym mecenas sztuki i

nauki, Jan opolski zwany Dobrym znakomity gospodarz i prawodawca, Kazimierz II cieszyski dyplomata i
polityk, Jan II brzeski reformator i budowniczy.
Barwn postaci wieku XVI by ksi legnicki Henryk XI, awanturnik, wichrzyciel i utracjusz, zwizany
jednak mocno z dworem jagielloskim. By synem ksicia Fryderyka III i Katarzyny meklemburskiej. Po swoim
ojcu odziedziczy lekkomylno i rozrzutno, ale trzeba przyzna, i trwoni majtek z prawdziwie
renesansowym wdzikiem. Kiedy obejmowa rzdy w ksistwie legnickim, zaduone ono byo przez jego ojca
na 80 tysicy talarw. Henryk nie przejmowa si bynajmniej dugami. y na szerokiej stopie, jak na potomka
Piastw przystao. Jego wesele z Zofi z Hohenzollernw, lub siostry Katarzyny z Fryderykiem cieszyskim
oraz wystawne przyjcie wydane na cze cesarza Maksymiliana ju po kilku latach podniosy wierzytelnoci
ksicia do 111 tysicy talarw, podczas gdy cae ksistwo przynosio rocznie zaledwie 12 tysicy talarw
dochodu. Henryk utrzymywa olbrzymi dwr, wyprawia przyjcia i turnieje, a jego ona miaa do swej
dyspozycji a siedemnacie pokojwek.
Po dziesiciu latach dug ksicy siga ju 200 tysicy talarw. Ksi wpad wtedy na pomys, aby okoliczna
szlachta wykupia jego zaduenie pod zastaw rodzinnych precjozw. Spotkawszy si z odmow wpad w gniew
i uwizi posw szlacheckich. Wypuci ich po uiszczeniu 66 tysicy talarw.
Kwoty tej nie przeznaczy oczywicie na spat dugu, lecz sfinansowa swoj podr po Europie. Podrowa w
sumie trzy lata, zaangaowa si nawet w wojn religijn we Francji po stronie Kondeusza, czym cign na
siebie gniew katolickiego cesarza. Po powrocie do Legnicy dowiedzia si, e cesarz wydziedziczy go z jego
ksistwa, ktre odda modszemu bratu niesfornego wadcy, Fryderykowi IV.
Henryk zamieszka w Chojnowie, a e nie mia pienidzy, opanowa zamek w Grodcu, w ktrym znajdoway
si wielkie zapasy zboa. Zboe to natychmiast sprzeda. Kaza take rba ksice lasy i spienia drewno.
Napada rwnie na kupcw, rabujc na drogach ich dobytek.
Znudzony jednak raubritterskim stylem ycia, wyruszy w kolejn podr europejsk. ona, wykorzystujc t
nieobecno, wyjednaa u cesarza restytucj jego praw w Legnicy. Fryderyka IV przeniesiono do Chojnowa.
W ksiciu zupenie niespodziewanie odezway si jednak ambicje polityczne. W 1569 roku wybra si na sejm
do Lublina, na ktrym obdarowa Zygmunta Augusta wspaniaymi lwami afrykaskimi. Po mierci ostatniego
Jagiellona postanowi wysun swoj kandydatur do tronu polskiego, ale uzyska zaledwie trzy gosy elekcyjne.
O rk jego crki Anny Marii stara si kanclerz Jan Zamoyski, ale z niewiadomych przyczyn maestwo to nie
doszo do skutku.
Kontakty, ktre ksi Henryk utrzymywa z Polakami, nie podobay si oczywicie cesarzowi, tym bardziej i
zwleka on ze zoeniem hodu. Kiedy zatem bawi w Pradze, z cesarskiego rozkazu zosta aresztowany i
przewieziony do Wrocawia. Jako oficjaln przyczyn aresztowania podano zaduenie ksicia, ktre wzroso
ju do 700 tysicy talarw.
Henryka wiziono na zamku wrocawskim. Udao mu si jednak zmyli strae i uciec. Boso i w samej tylko
koszuli dosta si do Gostynia, gdzie skontaktowa si z marszakiem Opaliskim. Na rozkaz marszaka
umieszczono go w zamku nakielskim.
Niespokojny duch renesansowego Piasta nie pozwala mu jednak zbyt dugo usiedzie w jednym miejscu. Sa
rozpaczliwe listy do Stefana Batorego i Anny Jagiellonki, a w kocu krlowa zaprosia go do Warszawy.
Przyjmowany by bardzo wystawnie, jak na potomka krlw polskich przystao.
Po mierci Batorego Henryk popar stronnictwo Jagiellonki i zaangaowa si w wybr Zygmunta Wazy na krla
polskiego. Posowa nawet w tej sprawie do Szwecji. Zyska tam sympati krla elekta i pocz liczy na zwrot
ksistwa legnickiego, ktre zamierza przyczy do Polski. W midzyczasie owdowia i owiadczy si o rk
krlowej angielskiej Elbiety. Otrzyma od niej uprzejmie wymijajc odmow.
Habsburgowie, zaniepokojeni propolsk polityk ksicia, postanowili w kocu pooy jej definitywny kres.
Zaatwiono to w stary, wyprbowany sposb podano mu trucizn. Henryk umar majc niespena pidziesit lat
i nie pozostawiajc po sobie mskiego potomka. Jego dwaj synowie zmarli bezporednio po urodzeniu.

W wieku XVII, kiedy na Fryderyku Wilhelmie wymara linia Piastw cieszyskich, los dynastii piastowskiej
zalea ju wycznie od kuzynw Henryka XI Jana Chrystiana brzeskiego i Jerzego Rudolfa legnickiego. Jerzy
Rudolf, pomimo dwukrotnego maestwa, zmar wszake bezpotomnie.
Janowi Chrystianowi jego ona Dorota Sybilla, crka elektora brandenburskiego Jana Jerzego, urodzia za to a
trzynacioro dzieci. Wiele z nich umaro w dziecistwie, ale trzech synw: Jerzy III, Ludwik IV i Chrystian
przeyo ojca i zapewnio sukcesj. Jan Chrystian zawar zreszt drugie maestwo morganatyczne z Ann
Sitzsch, crk marszaka dworu biskupiego, i w maestwie tym urodzio si dalszych siedmioro dzieci. Dwch
synw przeyo ojca, ale nie posiadali oni praw sukcesyjnych.
Los pocz przeladowa jednak Piastw legnicko-brzeskich. Syn Ludwika IV Chrystian Albert zmar w
dziecistwie, a sam Ludwik uleg miertelnemu wypadkowi na turnieju w Meklemburgii. W rok pniej zmar
take Jerzy III, zaamany mierci swojej ony i brata. Sukcesja piastowska przesza zatem w caoci na
najmodszego, Chrystiana, ktry po abdykacji Jana Kazimierza zgosi nawet swoj kandydatur do tronu
polskiego, ale ze wzgldu na swoje kalwiskie wyznanie nie mia oczywicie adnych szans elekcyjnych.
Chrystian by czowiekiem wyksztaconym. Studiowa na uniwersytecie we Frankfurcie i zna doskonale histori
swego rodu. Chocia protestant, lgn wyranie do Polski i Polakw, zna dobrze polski jzyk i przyjani si z
wieloma polskimi magnatami. Pragnc zamanifestowa swoje uczucia, zamierza ochrzci syna imieniem Piast,
na co nie zgodzia si jednak ksina Ludwika i protestanckie duchowiestwo. Syn otrzyma imiona Jerzy
Wilhelm.
Mody ksi rokowa najlepsze nadzieje. Studiowa na uniwersytecie, by obdarzony znakomit pamici,
posugiwa si biegle jzykiem polskim, niemieckim, woskim, hiszpaskim, francuskim i acin, doskonale
jedzi konno, taczy i posiad sztuk retoryki. Nade wszystko by jednak zapalonym myliwym i ju jako
dwunastoletni chopiec zaoy towarzystwo owieckie zwane Zotym Jeleniem.
Jerzy Wilhelm, spadkobierca caej piastowskiej tradycji, by dum i nadziej ksicia Chrystiana. Ojca gnbiy
zreszt coraz czstsze choroby, popada w psychiczne depresje i nie wrono mu dugiego ycia. Istotnie, zmar
w wieku pidziesiciu czterech lat na puchlin wodn.
Po kilkuletnim okresie regencji ksinej-wdowy pitnastoletni Jerzy Wilhelm obj w kocu samodzielne rzdy
w krlestwie. Zoy hod cesarzowi Leopoldowi I, ktrego uj swoj elokwencj i do-brymi manierami.
Nieszczcie nadeszo w listopadzie 1675 roku. W dniu witego Huberta, patrona myliwych, ksi wybra si
na polowanie, podczas ktrego zazibi si i nabawi wysokiej gorczki. Zatrzymano si na kilka dni w
chopskiej chacie we wsi Kocierzyce. Nikt nie wiedzia, i w chacie tej byy dzieci chore na osp. Kiedy to
spostrzeono, byo ju za pno, gdy na skrze ksicia pojawiy si plamy ospowe. Przewieziony do Brzegu,
zmar 21 listopada 1675 roku jako ostatni ksi piastowski.
Jego siostra Karolina przeya go o lat trzydzieci. Ucieka z domu i wzia tajny lub z pukownikiem
Fryderykiem holsztyskim. Maestwo to nie byo jednak udane i po kilku latach zakoczyo si separacj.
Karolina ya potem przez wier wieku we Wrocawiu, zajmujc si dziaalnoci charytatywn. Zmara w
1707 roku, kiedy w Polsce panowa ju August Mocny.
O sukcesj po swoim przyrodnim bracie upomina si jeszcze August, baron legnicki, zrodzony w maestwie
morganatycznym. By on wszake prawnie odsunity od dziedziczenia, a ponadto nie zabezpiecza cigoci
dynastycznej. Jego syn Chrystian August zmar jeszcze przed mierci Jerzego Wilhelma, a sam August przey
swojego brata zaledwie o kilka lat.

Narzeczony krlewny Anny

Elekcja, ktra nastpia po mierci Zygmunta Augusta, cigna wielu pretendentw do korony polskiej.
Najwiksze szanse dawano Ernestowi, synowi cesarza Maksymiliana, carowi rosyjskiemu Iwanowi Gronemu,
bratu krla Francji Henrykowi d'Anjou i ksiciu szwedzkiemu Janowi III Wazie. Oprcz nich o tron ubiegali si
take wadca Siedmiogrodu Stefan Batory, syn carski Teodor, ksi legnicki Henryk XI i cesarski pose w

Polsce Wilhelm z Roemberku. Ci ostatni nie mieli oczywicie adnych szans i wysuwaa ich na og drobna
szlachta.
Warunkiem otrzymania korony byo jednak polubienie Anny Jagiellonki, crki Zygmunta Starego, co ju na
wstpie eliminowao Iwana Gronego i Jana III Waz. Na dobr spraw pozostawao zatem dwch powanych
kandydatw: Ernest i Henryk, przy czym obaj byli modsi od Anny o lat blisko trzydzieci. Ernest by jednak
prawnukiem Wadysawa Jagielloczyka i zachodzia ewentualno, i podstarzaa krlewna moe zosta on
swojego stryjecznego wnuka.
Anna zapewne z ulg przyja wic wybr Henryka d'Anjou na krla Polski, chocia jej przyszy maonek nie
nalea wcale do ludzi o krysztaowym charakterze. Wychowany na rozpustnym dworze Walezjuszy,
przesiknity by jego tradycj i nie pasowa zupenie do swej bigoteryjnej narzeczonej.
Jego ojciec Henryk II y oficjalnie ze swoj faworyt Dian de Poitiers, a ponadto szokowa poddanych, kiedy
jedzi po miecie karoc poprzedzan przez siedzce na bykach nagie prostytutki. Matka, Katarzyna
Medycejska, zaniedbywana przez swojego ma, z upodobaniem oddawaa si mioci sadolesbijskiej i z
luboci smagaa swoje kochanki pejczem. Nie byo dla nikogo tajemnic, i w rodzinie Walezjuszy szerzy si
syfilis, ktry wpdzi do grobu obu dziadw nowego krla Polski.
Henryk d'Anjou nie rni si niczym od wasnych rodzicw. Inicjacj seksualn przeszed ze swoj siostr
Magorzat, pniejsz kochank ksicia Henryka de Guise. Uczy si take mioci od dworki swojej matki
Ludwiki du Rouet, ktra zaspokajaa take jego starszego brata Karola. Kiedy Ludwika zasza w ci,
odprawiono j z dworu, a jej miejsce zaja Rene de Rieux z Bretanii, do ktrej miosne wiersze pisa Ronsard.
Pniej kochank ksicia zostaa markiza d'Isle, polubiona zreszt przez Henryka de Guise, byego kochanka
ksicej siostry Magorzaty.
Ulubionym zajciem Henryka byo jednak polowanie na damy, urzdzane na paryskich ulicach.
Charakteryzowao si ono rozpasaniem i okruciestwem. Napadano najczciej na prostytutki, kazano im si
rozbiera i podpalano owosienie onowe.
Nawet Katarzyna Medycejska miaa ju dosy ekstrawaganckich ekscesw modszego syna i postanowia oeni
go ze starsz o lat szesnacie Juan de Austria, matk krla Portugalii Sebastiana. Pobona Juana, ktra po
mierci swego pierwszego ma pdzia ycie ascetyczne i surowe, nie zdecydowaa si jednak na polubienie
Henryka, o ktrym ponadto mwiono, e by take homoseksualist. Od pewnego czasu pocz bowiem nosi si
niczym niewiasta. Ubiera si w zociste i pokryte drogimi kamieniami suknie, wykazywa nadzwyczajn
dbao o bielizn i waciwe uoenie wosw, a jego kolia, wypeniona ambr, rozsiewaa wszdzie swj sodki
zapach. W kadym uchu zawiesza po dwa kolczyki ozdobione perami.
Otacza go take orszak silnych i wysportowanych modziecw, wrd ktrych pierwsze skrzypce grali Ludwik
du Guast i poeta Filip Desportes.
Takiego wanie ma otrzyma miaa stara i pobona Anna Jagiellonka i taki mia by krl Polski.
Jego wybr ogoszono w maju 1573 roku, ale Henryk wyruszy do swego nowego krlestwa dopiero w
listopadzie. Romansowa bowiem w tym czasie z Mari de Cond i nie umiechaa si mu onica starej i szpetnej
Jagiellonki. Jecha powoli, zatrzymujc si wiele razy. W Lotaryngii nawiza romans z Ludwik de Vaudemont,
ktra pniej miaa zosta jego on.
Orszak krlewski, liczcy 1200 koni, wozy z bagaami oraz karety z damami dworu i niewiastami lekkich
obyczajw, cign przez Heidelberg, Fuld, Torgau, Frankfurt. Na uycach oczekiwa go ksi piastowski
Jerzy II brzeski, ktry towarzyszy krlowi a do polskiej granicy. Granic przekroczono w Midzyrzeczu, gdzie
monarch powitaa delegacja senatu z biskupem kujawskim, wojewodowie i kasztelanowie. Pniej przez
Pozna i Czstochow udano si w kierunku Krakowa.
Pierwsze spotkanie z Ann nie wypado nazbyt zachcajco. Henryk wypowiedzia kilka zdawkowych sw i
czym prdzej opuci jej komnaty. Po trzech dniach zosta koronowany, chocia nie obeszo si bez rnych
przepychanek zwizanych z rot przysigi. Zaczy si bale i turnieje, ale krl coraz bardziej ociga si z
polubieniem swojej jagielloskiej narzeczonej. Symulowa chorob lub po prostu zamyka si we wasnych
komnatach i nie dopuszcza do siebie nikogo.

Opowiadano wprawdzie, e zabawia si wtedy ze swoimi faworytami i e kaza sprowadza na zamek

prostytutki. Pisa rwnie bez przerwy listy do Francji, a te, ktre wysya do Marii de Cond, kreli nawet
wasn krwi. Plotki narastay coraz bardziej. Sprowadza nie tylko do ogrodu blisko Zwierzyca francuskie
rozpustnice, ale nadto woskim ohydnym naogom nie przepuci" pisa kronikarz. Krl bez adnego dozorcy
zostawiony razem z otaczajcymi go Francuzami oddawa si polowaniom, grze w karty, tacom i rozpustnym
ucztom, na ktre, jak powiadano, nagie dziewczta byy wprowadzane" dodawa inny.
Anna cigle czekaa, a Henryk cigle zwleka. W czerwcu wyprawiono wreszcie wielki bal, ktry potraktowano
jako oficjalne zarczyny. Nazajutrz krl dowiedzia si wszake o mierci swego brata, krla Francji, i o tym, e
tron francuski stoi przed nim otworem. Postanowi nie zaprzepaci tej szansy. Obawiajc si, e zostanie
zatrzymany, wymkn si noc z Wawelu i pogna ku granicy. Zarzdzono za nim pocig i cigajcy dopadli go
w Pszczynie. Henryk zdecydowanie odmwi powrotu. Wyznaczono mu definitywny termin, a kiedy go nie
dotrzyma, zosta zdetronizowany.
Anna Jagiellonka pozostaa nadal star pann i musiaa rozglda si za nowym kandydatem na ma.
Henryk obj tymczasem tron po bracie i zamierza oeni si z Mari de Cond, poniewa jej m by
protestantem, a zatem w wietle prawa kocielnego pozostawaa ona pann. Maria umara jednak przy porodzie.
Przypomnia sobie wtedy o lotaryskiej Ludwice de Vaudemont i postanowi zawrze z ni maestwo. Nie by
to jednak zwizek zbyt pomylny, poniewa krlowa poronia swe pierwsze dziecko, a potem nie zachodzia ju
w ci. Krl otoczy si wic ponownie swoimi mskimi faworytami: hrabi Caylusem, Franciszkiem d'
Nie majc sukcesora, na swojego nastpc wyznaczy nielubnego syna swego brata Karola IX, ktrego urodzia
hugenotka Maria Touchet. Bratanek ten, jako dziecko z nieprawego oa, nie mg jednak wchodzi w rachub i
prawa sukcesyjne przeszy na Henryka nawarskiego, ktry polubi krlewsk siostr Magorzat i chocia y z
ni w separacji, zwizek ten nie zosta jednak uniewaniony.
Henryk zgin zasztyletowany przez dominikanina Jakuba Clementa w trzydziestym smym roku swojego ycia.
By w jedenastym pokoleniu potomkiem Filipa IV Piknego, ktrego przekl niegdy wielki mistrz zakonu
templariuszy.

Bastard czy samozwaniec?

Wrok po ucieczce Walezjusza Anna Jagiellonka dostaa wreszcie upragnionego ma. 1 maja 1576 roku biskup
kujawski Stanisaw Karnkowski pobogosawi jej maestwu ze Stefanem Batorym i jednoczenie woy im
na skronie korony krlewskie.
O Batorym jako o krlu mwiono, e by waciwym czowiekiem na waciwym miejscu, natomiast jako m
pozostawia wiele do yczenia. Ju na wstpie owiadczy swojej onie, e nie bdzie zachodzi do jej sypialni, a
kiedy ona prbowaa dosta si do komnat krlewskich, zastawaa z reguy drzwi zamknite. Lamentowaa,
prosia, ale krl pozostawa niewzruszony. Nie wiadomo, czy odstrczaa go brzydota i gupota ostatniej
Jagiellonki, czy te nie zagojona rana na udzie, ktra uniemoliwiaa mu wspycie.
Jedzi za to bez przerwy na wojny, walczy ze swoim wrogiem Iwanem Gronym, polowa i pi, chocia lekarze
przestrzegali, i pijastwo to przywiedzie go kiedy do zguby.
W kocu rana na udzie ulega widocznie zablinieniu, skoro w Grodnie zwiza si z pikn leniczank, ktra
powia mu syna. By wtedy rok 1584 i krlowi pozostay ju tylko dwa lata ycia.
W momencie, w ktrym Batory zosta ojcem, zmar jego odwieczny wrg Iwan Grony. Jego osiem on urodzio
mu omioro dzieci, ale kiedy umiera, przy yciu pozostawali ju tylko dwudziestosiedmioletni Fiodor i
zaledwie miesiczny Dymitr. Jak gdyby na przekr zadawnionej nienawici ojcw, historia syna Batorego i syna
Gronego splota si potem w jednej osobie Dymitra Samozwaca.
Po mierci Iwana tron carski obj ascetyczny i bogobojny Teodor i zasiada na nim przez lat czternacie. Jego
modszy brat Dymitr w wieku lat siedmiu zosta podobno zamordowany w Ugliczu przez wielkorzdc Borysa
Godunowa. Godunow wyda zreszt swoj siostr za Fiodora i kiedy ten umar, korzystajc z okazji zagarn dla
siebie tron Rurykowiczw.

I wanie wtedy na dworze Adama Winiowieckiego pojawi si niepozorny, ryawy modzieniec z dwiema
wielkimi brodawkami na twarzy i przekrzywionym ramieniem, ktry owiadczy, i jest Dymitrem, synem cara
Iwana Gronego. Opowiada, e w Ugliczu zosta ostrzeony o grocym mu niebezpieczestwie i unikn
mierci, a zamiast niego siepacze Godunowa zabili innego chopca.
Historia ta pachniaa mistyfikacj, ale zwaywszy, i Borys kaza wymordowa wszystkich wiadkw uglickiej
zbrodni, nikt nie potrafi jej potwierdzi ani te zanegowa. Kandydat do tronu carskiego przebywajcy w Polsce
by nader wygodny dla Zygmunta III Wazy i dlatego te postanowiono udzieli mu poparcia. Godunow twierdzi
wprawdzie, e Samozwaniec jest mnichem zbiegym z klasztoru i nazywa si Otriepiew, ale w otoczeniu
Zygmunta szerzya si do wiarygodna plotka, e jest to nielubny syn Stefana Batorego. Mwiono, e majc
lat szesnacie uczestniczy on w poselstwie Lwa Sapiehy do Moskwy, w ktrej pozosta z bliej nie ustalonych
przyczyn. Pniej wdrowa podobno przez Ukrain, przebywa w awrze Pieczerskiej, a nastpnie dosta si na
dwr ksicia Ostrogskiego. Trudni si w tym czasie rozbojem i ksi zamierza go uwizi, ale modzieniec
uciek do Adama Winiowieckiego, politycznego przeciwnika Ostrogskich. I wanie tam, skorzystawszy z
przewrotu, jaki dokona si w Moskwie, pocz gosi, e jest synem Iwana Gronego. Uwierzy w to midzy
innymi nuncjusz papieski Rangoni, ktry twierdzi, i sam wygld doni pretendenta wskazuje na
arystokratyczne pochodzenie.
Poczto zatem rozgasza, i ujawni si najmodszy syn carski, cudem ocalony od mierci. Powoywano si w
tym miejscu na wiadectwo moskiewskich bojarw, ktrzy mieli go podobno bez adnego trudu rozpozna.
Samozwaca przekazywano sobie z rk do rk, a wreszcie trafi na dwr tecia Winiowieckiego Jerzego
Mniszcha. By to brat krlewskiego pokojowca, ktry dostarcza Zygmuntowi Augustowi kochanki i ktry
sprowadzi na jego dwr Barbar Giank. Spowinowacony z kardynaem Bernardem Maciejowskim, wkrad si
w aski krla Zygmunta III i zosta mianowany starost lwowskim i wojewod sandomierskim. Mniszech mia
pikn crk Maryn, o ktrej rk owiadczy si Dymitr, przyrzekajc jej w prezencie lubnym Pskw i
Nowogrd Wielki, a teciowi Smolesk i Siewierszczyzn. Owiadczyny zostay oczywicie przyjte i
natychmiast spisano stosowne umowy.
Za spraw swych monych protektorw Dymitr pojecha do Krakowa, gdzie w tajemnicy przeszed na obrzdek
aciski i obieca podporzdkowa prawosawie Rzymowi. Zyska tym samym bezgraniczne poparcie nuncjusza
papieskiego i zakonu jezuitw, a krl Zygmunt przyj go na prywatnej audiencji.
Kiedy przeamano ju w Polsce wszystkie lody, zaczto organizowa wypraw przeciwko Godunowowi. We
wrzeniu 1604 roku ruszya na Rosj trzyiptysiczna armia, zoona z prywatnych pukw magnackich oraz
wszelkiego autoramentu wolontariuszy i awanturnikw. Pocztkowo odnosia ona nawet sukcesy. Zaja
Czernihw, Putywl, Siewsk, Kursk, ale kiedy pod Dobryniczami zastpiy jej drog regularne wojska Borysa,
posza w rozsypk. Gdy wydawao si ju, e wszystko zostao stracone, nadesza wiadomo, e zmar
Godunow, a wkrtce potem obalono jego syna Fiodora. Kreml otworzy swoje wrota przed Samozwacem.
20 czerwca 1605 roku wjecha on do Moskwy i zosta bezzwocznie koronowany. W listopadzie wysa swego
wielkiego posa do krla Zygmunta, zawiadamiajc go oficjalnie o objciu tronu, proszc o wyraenie zgody na
polubienie Mniszchwny oraz proponujc wsplne wystpienie przeciwko Turkom, eby nas wielkich
hospodarw staraniem chrzecijastwo z rk bisurmaskich wyswobodzone byo".
Krl zgodzi si oczywicie na maestwo i powinowaty Mniszchwny, biskup krakowski i nominat na
arcybiskupstwo gnienieskie, Bernard Maciejowski, udzieli Marynie lubu per procura. W uroczystoci wzili
udzia krl polski wraz ze swoj siostr oraz synem, a take nuncjusz papieski.
Mniszchwna ze wspaniaym orszakiem wyruszya do Moskwy. Wjechaa do niej 12 maja 1606 roku, a 18 maja
patriarcha Hermogenes pobogosawi jej zwizek z Dymitrem i woy jej na skronie koron Rurykowiczw.
W tydzie pniej byo ju jednak po wszystkim. Wybucho nowe powstanie, kierowane przez Wasyla
Szujskiego. Dymitra pojmano, przywizano mu sznur do genitaliw i wczono po ulicach. Zmasakrowane i
niemoliwe do identyfikacji ciao porzucono potem ludziom na pomiewisko.
Mniszech i Maryna zostali uwizieni, a zwolennikw byego cara wymordowano. Zginy wtedy tysice ludzi, w
tym take niemao Polakw.
Upadek Samozwaca by wszelako na rk Zygmuntowi III, poniewa doszy go suchy, e Dymitr
uwierzywszy, i jego ojcem by Stefan Batory, zamierza uderzy na Polsk i zdetronizowa Wazw. Tron
polski nci go widocznie bardziej ni tron rosyjski.

Z niepowodzeniem zicia nie mg natomiast pogodzi si Jerzy Mniszech, ktrego Szujski zesa do Jarosawia.
Pocz on gosi, e Samozwaniec wcale nie zgin i e wkrtce upomni si znowu o swoj koron.
Prawdopodobnie Mniszech wyszuka take czowieka, ktry swym wygldem przypomina zamordowanego cara
i ktrego przedstawi publicznie jako ocalonego zicia. Nikt oczywicie nie wiedzia, i nieco wczeniej, w
najgbszej tajemnicy, polubi on owdowia Maryn.
Wok drugiego Samozwaca gromadzi si poczli dawni protektorzy: Samuel Tyszkiewicz, Adam
Winiowiecki, Roman Ryski, a nawet Jan Sapieha. Zebrali oni siedmiotysiczn armi, przy pomocy ktrej
zamierzali zdoby Moskw. Planowany atak przeciga si jednak w czasie, a zdenerwowani tym onierze,
ktrzy nie otrzymywali odu, poczli dezerterowa. Wojsko topniao w oczach, a Samozwaniec, obawiajc si
o swoj gow, porzuci armi i uciek do Kaugi. Prbowa jeszcze pniej zgromadzi swoich zwolennikw,
ale zgin w kocu zamordowany przez Piotra Urusa.
Moskw na krtko zajy wojska Zygmunta III, car Wasyl Szujski i jego dwaj bracia dostali si do polskiej
niewoli, a Wadysaw IV zosta nominalnym carem Rosji.
Nie skoczya si jednak historia awanturniczej Maryny Mniszchwny. Bya caryca i synowa Stefana Batorego
zwizaa si z chopem Iwanem Zarudzkim spod Tarnopola, atamanem kozackim. Usiowa on wznieci
powstanie na Ukrainie, ale pojmano go i wbito na pal. Wraz z nim pojmano take Maryn i jej trzyletniego syna,
zrodzonego w zwizku z drugim Samozwacem. Dziecko zostao powieszone, a jego matk uduszono. Wyroki
te zatwierdzi nowy car rosyjski Micha Romanow, dziad Piotra Wielkiego.

Metresa z racem w doni

Zygmunt III Waza by czowiekiem niezwykle skomplikowanym i zakompleksionym. Nie cieszy si te wrd
swoich poddanych szacunkiem i nazywali go oni Dojutrkiem, jako e wszystko lubi odkada do jutra".
Okrelano go take jako 3 T (tardus nierychy, taciturnus maomwny i tenex uparty) lub 3 P (pius pobony,
parcus oszczdny i pertinax zacity). Do surowo potraktowaa go rwnie historia. A przecie na jego
skroniach spoczyway a trzy korony krlewskie, odnis kilka wspaniaych zwycistw pod Kircholmem,
Byczyn, Kuszynem, Chocimiem, wizi cesarskiego brata Maksymiliana i rosyjskich carw, przyjmowa hod
elektora pruskiego i pozostawi po sobie Polsk w granicach, jakich nigdy przedtem ani te nigdy potem nie
miaa.
Swoje osignicia zawdzicza jednak przede wszystkim wybitnym ludziom, ktrzy go otaczali. Zamoyski,
kiewski, Chodkiewicz, Koniecpolski to ludzie, ktrzy z pewnoci przewyszali swego monarch. Sukcesy
krla Zygmunta odnoszone byy waciwie bez jego udziau, a niezdecydowany monarcha ludzi take nie
potrafi waciwie docenia.
By Jagiellonem po kdzieli. Jego matka Katarzyna, crka Zygmunta Starego, polubia ksicia Finlandii Jana
Waz, modszego syna krla Szwecji Gustawa. Koron szwedzk nosi w tym czasie jego starszy brat,
niezrwnowaony psychicznie Eryk XIV. Uzna on Jana za zdrajc i wtrci do wizienia, a jego on Katarzyn
zamierza odda Iwanowi Gronemu. W przystpie szau kaza take wymordowa szwedzkich dostojnikw.
Zygmunt urodzi si zatem w wizieniu. Kiedy atak szau u Eryka min, kaja si on przed swym bratem i
abdykowa na jego korzy. Potem chcia jednak osadzi na tronie wasnego bastarda Gustawa Ericssona,
ktrego urodzia mu Karin, crka Monsa, wiziennego stranika.
Kres poczynaniom nieodpowiedzialnego monarchy pooya wreszcie podana mu trucizna. Jan obj tron
szwedzki, a Zygmunta poczto przygotowywa do roli sukcesora, a jednoczenie kandydata do korony polskiej.
Tytuowa si on wielkim ksiciem litewskim, jako e tytu ksicy by na Litwie dziedziczny i nie podlega
elekcji.
Przygotowania miay przede wszystkim charakter religijny, poniewa Zygmunt jako sukcesor tronu szwedzkiego
musia by protestantem, natomiast jako krl polski katolikiem. Chowano go zatem w swoistym ekumenizmie. Z
jednej strony bra udzia w naboestwach luteraskich, z drugiej za wysuchiwa nauk swoich jezuickich
nauczycieli. Ta religijna niekonsekwencja osabia z pewnoci jego psychik.

Cae ycie cierpia na kompleks niszoci. Rd Wazw, z ktrego wywodzi si, w porwnaniu z innymi rodami
europejskimi stawia go w pozycji parweniusza. Wazowie jako szlachta pojawili si dopiero podczas unii
kalmarskiej, niespena ptora wieku wczeniej. Zygmunt zapatrzony by przede wszystkim w Habsburgw,
ktrzy ju w XI wieku posugiwali si tytuem hrabiowskim. I to wanie a z trzema Habsburgami przyszo mu
rywalizowa o tron Polski. To, e wygra, wcale go nie podnioso na duchu. Wiedzia, i wybr swj
zawdzicza wycznie ciotce Annie Jagiellonce i zwerbowanej przez ni drobnej szlachcie koronnej. Wikszo
magnatw opowiedziaa si bowiem za Maksymilianem Habsburgiem, ktrego w dodatku okrzyknito krlem
Polski. Bola te Waza nad tym, e nie popara go nawet Litwa, ktrej by przecie dziedzicznym wadc, a ktra
swe gosy oddaa na cara Fiodora. Zasiad na wawelskim tronie, poniewa posadzi go tam kanclerz wielki
koronny Jan Zamoyski, do ktrego czu przez to nieuzasadnion niech.
Otrzymaa zatem Polska krla chwiejnego, a jednoczenie upartego, ktremu dane byo panowa a czterdzieci
pi lat. Pod tym wzgldem ustpowa jedynie Wadysawowi Jagielle.
Otrzymaa Polska take krla, ktry interesowa si histori, malarstwem, astronomi, alchemi, rzemiosem i
muzyk, ale ktry nie potrafi rozwizywa podstawowych problemw pastwa. A do koca ycia nie wyzby
si swojego habsburskiego kompleksu, a obie jego ony byy arcyksiniczkami habsburskimi, rodzonymi
zreszt siostrami. Z przesadn estym przyjmowa w Krakowie kardynaa Hipolita Aldobrandini, pniejszego
papiea Klemensa VIII, ktry zjawi si u niego, aby poredniczy w ukadach z cesarzem. Odwiedza i
obdarowywa cesarskiego brata Maksymiliana, ktrego Zamoyski trzyma w swojej niewoli. Zamierza wreszcie
odstpi koron polsk Ernestowi Habsburgowi pod warunkiem, e ten zalubi jego siostr Ann Wazwn.
Tego rodzaju postpowanie nie przysparzao mu rzecz jasna popularnoci. Doszo nawet do tego, i
przygotowywano na niego zamach i w kociele w. Jana zosta raniony czekanem przez Michaa Piekarskiego.
Cech krla Zygmunta bya te przesadna pobono, ktra w wielonarodowym pastwie wywoywaa nie
zawsze przychylne komentarze. Jezuita Olszewski mwi o nim, e w dzie wity okrom mszy, ktr we
dworze krlewskim dla miano, w kociele publicznie i mszy piewanej, i kazania zawsze sucha, a w
najwiksze wita jutrzni i nieszpornych naboestw niemal przez dziesi godzin zaywa. Sam muzyk
kocieln, jako kiedy Dawid Lewitom, sporzdza. Czciej nili raz w miesicu do Stou Paskiego
przystpowa. Kapaskie pacierze na co dzie odmawia, raca puki odlicza, w krytej kapliczce na ziemi
krzyem lea, niedwiedni posawszy, na ktrej znak czowieka lecego od przytarcia wyrazi. Dyscypliny
czyni i wosiennic si przepasowa. Groby Paskie w Wielki Pitek nawiedza, za procesj w dzie Boego
Ciaa, co rok pieszo, nabonie chodzi". Zygmunt nalea do Sodalicji Mariaskiej, Bractwa w. Anny,
Arcybractwa Miosierdzia.
Rwnie bogobojne byy obie jego maonki. Pierwsza, Anna, skoro wstaa, na modlitwie i czytaniu pobonych
ksiek czas trawia. Przed suchaniem ofiary witej pospolicie ze spowiednikiem o rzeczach zbawiennych
rozmawiaa, potem dwie zawdy msze suchaa, jednej za ywe, drugiej za umare. Potem do modlitwy przed
obiadem si sposobia, a po obiedzie, o czwartej z poudnia, nigdy nieszporowych godzin nie omieszkaa, a w
wita, piewanego zawsze nieszporu suchaa" pisa o krlowej Piotr Skarga. Jej siostra Konstancja wedug
kaznodziei Birkowskiego paac swj na dom modlitwy zamienia, trzech mszy dziennie suchaa, pacierze z
brewiarza rzymskiego odprawujc". Zmara zreszt podczas procesji Boego Ciaa na udar soneczny.
Dwr Zygmunta by zatem wzorcowym dworem okresu kontrreformacji i cieszy si nieskaziteln opini
moraln. Utrzymywano na nim nieomal klasztorny rygor.
Z obu maestw doczeka si Zygmunt dziewiciorga dzieci. Anna urodzia mu czworo, z ktrych przey
wszake tylko Wadysaw, pniejszy krl Polski. Z Katarzyn mia synw: Jana Kazimierza, Jana Albrechta,
Karola Ferdynanda, Aleksandra Karola i crk Konstancj. Potomstwo drugiej ony chowao si znacznie lepiej.
Jan Kazimierz po mierci przyrodniego brata zasiad na tronie, Jan Albrecht w wieku dziewiciu lat by ju
biskupem warmiskim, Karol Ferdynand nominowany zosta w wieku lat jedenastu na biskupa wrocawskiego.
Jedynie Aleksander, podobno najzdolniejszy z nich wszystkich, lubi miostki i swawole", ale zmar na osp nie
doywszy dwudziestu lat. Konstancj wydano za m za ksicia neuburskiego Filipa, ale zmara modo i
bezpotomnie. Duchowne kariery synw krlewskich doskonale charakteryzuj atmosfer panujc na dworze
Zygmunta III.
Z tej jezuickiej pobonoci wyania si jednak zupenie niespodziewanie posta Urszuli Meierin, krlewskiej
faworyty. Bya ona take nadzwyczaj pobona i, co jest rwnie oczywiste, powizana z Habsburgami.

Siedemnastowieczni kronikarze przedstawiali j wprawdzie w ta- ki sposb, aby nie rzucaa cienia na
bogobojnego monarch, ale w historii tej jest zbyt wiele niedomwie, aby nad nimi mona byo przej do
porzdku dziennego.
Urszula przybya na dwr krlewski w orszaku pierwszej ony Zygmunta Anny w 1592 roku. Miaa wtedy
prawdopodobnie okoo dwudziestu lat, a wic bya nieznacznie starsza od krlowej. Zachwycaa podobno swoj
urod, chocia jej jedyny portret, namalowany na polecenie Wadysawa IV, niestety zagin. Opowiadano, e
pochodzia z mieszczaskiej rodziny i e jej prawdziwe nazwisko brzmiao Gienger, natomiast Meierin, pod
ktrym bya powszechnie znana, to nic innego jak niemieckie okrelenie ochmistrzyni. Ju na pierwszy rzut oka
wida jednak, e historia ta rozmija si z prawd. Urszula bya osob wyksztacon, poniewa oprcz
niemieckiego posugiwaa si poprawnie jzykiem polskim i aciskim. Piecztowaa si take wasnym herbem,
przypominajcym Dunina, co wiadczy moe o jej arystokratycznym pochodzeniu. Po przybyciu do Polski
zostaa od razu mianowana ochmistrzyni, czyli przeoon fraucymeru. Stanowisko to zarezerwowane byo
dotd dla osb krwi senatorskiej. Dziwi moe take zayo, jak utrzymywaa ona zarwno z Ann, jak te z
jej matk Mari Krystyn. Urszula tytuowaa j w listach Najjaniejsza Pani Matko", i chocia krlowe byy
matkami swoich poddanych, mona jednak przypuszcza, i Meierin bya nielubn crk Marii Krystyny, a tym
samym przyrodni siostr obu maonek Zygmunta III.
Kariera Urszuli naleaa chyba do najbardziej byskotliwych na Zygmuntowskim dworze. Hetmani wyczekiwali
na nim nieraz po kilkanacie lat na swoj buaw, natomiast Urszuli Meierin oprcz tego, e zostaa przeoon
fraucymeru, powierzono rwnie edukacj dzieci krlewskich (z prawem cielesnego ich karania). Uczestniczya
ona take w radach koronnych, jedzia krlewsk karet i jada posiki przy krlewskim stole. Od jej
wstawiennictwa zaleay dworskie awanse i o jej wzgldy ubiegali si politycy tej miary co Lew Sapieha.
Urszula przez cae swoje ycie pozostaa star pann, chocia jak pisa nuncjusz papieski Visconti wielu panw
polskich starao si o jej rk, ale ona nie chciaa nigdy opuci swych dobroczycw, jak gdyby wyrzeka si
mioci siebie samej". Wrd starajcych si by take podkanclerzy litewski Albrycht Stanisaw Radziwi.
Kronikarze podkrelali nadzwyczajn pobono krlewskiej ochmistrzyni, ktr posdzano nawet o dewocj.
Naleaa ona do przybranych" zakonu jezuitw, czyli yjc poza zakonem, uczestniczya za osobnym
dyplomem agregacyjnym w przywilejach, zasugach zbiorowych i askach zakonu przed Bogiem. Za jej
pobono papie odznaczy j zot r, ktr otrzymyway zazwyczaj zasuone dla Kocioa przedstawicielki
panujcej dynastii. I pomyle, i dotyczyo to wszystko tylko krlewskiej och-mistrzyni.
Wydaje si, e pomidzy witobliwym monarch a rwnie witobliw wychowawczyni jego dzieci istnia
intymny zwizek i tylko dlatego nie wysza ona nigdy za m. Po mierci krlowej Anny nie opucia bowiem
Krakowa, jak to zrobia wikszo dam dworu, lecz przez osiem lat krlewskiego wdowiestwa wpywy jej
gwatownie wzrosy. Osieroconemu Wadysawowi zastpowaa matk, a owdowiaemu Zygmuntowi on.
Podejrzliwy Piotr Skarga pisa, e trzyma si j na dworze ku oburzeniu oglnemu i z maym honorem", a
sekretarz krlewski Jan Szczsny Herburt nazwa j wrcz spron faworyt". Urszula nabraa w tym czasie
icie krlewskich manier. Korespondowaa z siostr krlewsk Ann Wazwn, z kanclerzem wielkim
koronnym, a nawet pisaa listy do cesarza Ferdynanda II.
Kiedy krl zalubi Konstancj, wpywy Urszuli wcale nie osaby. Z rozproszonych i po trosze plotkarskich
wiadomoci dowiadujemy si, e zostaa take kochank krlewicza Wadysawa, ktry przeszed z ni swoj
seksualn inicjacj. By moe, i by to punkt jej pedagogicznego programu, ktry wdraaa swojemu
wychowankowi. Przez jaki czas utrzymywaa si midzy nimi do osobliwa i frywolna korespondencja.
Nie porzucia jednak nigdy starzejcego si krla i suya mu a do mierci. Kiedy Zygmunt umiera, to ona w
jego imieniu rozdawaa senatorskie stanowiska. Krl, ktry nie mg ju mwi, przytakiwa tylko skinieniem
gowy.
Po mierci Zygmunta pozostaa nadal na dworze, chocia jej ukochany wychowanek Wadysaw IV odsun j
od spraw politycznych. Zarzdzaa ju tylko fraucymerem. Gboko przeya nastpujce jeden po drugim zgony
Aleksandra Karola i Jana Albrechta. Zaamana tym nieszczciem, zmara sama w trzy miesice pniej,
przeywszy okoo szedziesiciu lat.
Ciao Urszuli Meierin, niczym ciao krlowej, wystawiono na zamku krlewskim. Pogrzeb celebrowa krlewicz
Karol Ferdynand, biskup wrocawski. Pochowana zostaa w warszawskim kociele jezuitw.
Cay swj majtek zapisaa krlewskim dzieciom, nie zapominajc wszake o kocioach i klasztorach.
Jezuitom, ktrzy przyj mieli jej doczesne szcztki, ufundowaa srebrne tabernakulum.

Grb Urszuli zosta zniszczony ju dwadziecia lat po jej mierci. Dokonali tego szwedzcy onierze Karola
Gustawa, stryjecznego wnuka Zygmunta III, ktremu powicia cae swoje ycie.

Krl i buntownik

Wczasie dugiego panowania Zygmunta III Wazy utrwala si pocz w Polsce stabilny model monarchii
dziedzicznej w stylu jagielloskim i dla nikogo nie byo tajemnic, e po mierci krla na tronie zasidzie jego
najstarszy syn Wadysaw. Elekcja w 1632 roku trwaa zaledwie p godzi- ny i charakteryzowaa si cakowit
zgodnoci gosw elektorskich.
Nowy krl nie nalea ju do ludzi najmodszych. Skoczy trzydzieci siedem lat i od lat ponad dwudziestu by
nominalnym carem rosyjskim. W przeciwiestwie do swego ojca nie posiada jego kompleksw ani bigoterii.
Mia szerokie plany polityczne, dla wprowadzenia ktrych odwoywa si do religijnej tolerancji, chocia nie
spotkao si to z uznaniem papiea Urbana VIII.
Z ojcem czyo go przede wszystkim marzycielstwo, ktremu powica wiele swojej energii, chocia marzenia
krlewskie miay bardzo mglisty i wrcz abstrakcyjny charakter. Wydawao mu si, e na swych skroniach zdoa
utrzyma korony Jagiellonw, Wazw i Rurykowiczw, a jako syn Habsburanki, uzyska take po mierci
Ferdynanda II koron cesarsk. Powanie przyj propozycj krla Hiszpanii, aby zosta admiraem floty
hiszpaskiej na Batyku, floty, ktra tutaj nigdy nie istniaa i nie miaa zaistnie. Pniej chcia opanowa tron
grecki, odbi Turkom Konstantynopol i reaktywowa cesarstwo bizantyjskie.
To polityczne marzycielstwo pooyo si cieniem na panowaniu Wadysawa, ktre do najwietniejszych
okresw Rzeczypospolitej niestety nie naleao.
Realizacja krlewskich planw uzaleniona bya oczywicie od odpowiednich koligacji dynastycznych i
problem krlewskiego oenku urs do rangi niezwykle skomplikowanego zagadnienia. Aby utrwali swoje
panowanie w Szwecji, syn Zygmunta III zamierza najpierw polubi Mari Eleonor, wdow po swoim kuzynie
Gustawie Adolfie. Pniej przerzuci si na jej ekstrawaganck crk, krlow Szwecji Krystyn. Bya ona
zreszt jego blisk kuzynk, a to przez swego dziadka, zarazem stryja Wadysawa. Zarwno Maria Eleonora,
jak i Krystyna wyznaway wszake luteranizm i nie mogy zasiada na tronie polskim.
Z tych samych wzgldw odpada kandydatura kalwinki Elbiety, crki Fryderyka V Wittelsbacha, palatyna
Renu, ktrego ona bya siostr krla Anglii Karola I. Wittelsbach przez jeden rok panowa na tronie czeskim i
nosi przydomek krla zimowego". Elbieta spokrewniona bya te z panujc aktualnie szwedzk lini Wazw
i stanowia przez to parti niezwykle interesujc. Niestety, nie daa si namwi na zmian wyznania.
Brano take pod uwag Katarzyn Medycejsk z Florencji, ale maestwo to nie otwierao szerszych
perspektyw politycznych. Wadysaw odrzuci rwnie za pierwszym razem propozycj krla Francji Ludwika
XIII, aby zwiza si z ksiniczk Mari Ludwik Gonzag. Francja poczona bya sojuszem ze Szwecj, ale
ponadto pozostawaa w opozycji przeciw cesarstwu, a to gmatwao ju sprawy krlowi.
ladem swego ojca zwrci si zatem w stron Habsburgw, po ktrych zamierza przecie przej cesarsk
koron. Sprytny Ferdynand II okpi go jednak niczym dziecko. Wyswata mu swoj crk Cecyli Renat,
obiecujc poprze jego pretensje do tronu szwedzkiego, wypaci zalegy posag matki i macochy, da crce 100
tysicy florenw, a dzieciom, ktre ona urodzi odda ksistwa opolskie i raciborskie. W zamian za to da od
Wadysawa wyrzeczenia si pretensji do korony cesarskiej oraz poparcia Ferdynanda III w jego staraniach o
tron. Krl przysta na te propozycje, ale obiecanych pienidzy nigdy nie otrzyma, a o sprawie tronu
szwedzkiego Habsburgowie po prostu zapomnieli. W tym czasie utraci zreszt koron moskiewsk. Zrzek si
jej pod naciskiem Michaa Romanowa za sum 200 tysicy rubli i obietnic pomocy w wojnach przeciwko
Szwecji i Turcji.
Cecylia Renata ukoronowana zostaa na Wawelu i chocia krl, oszukany przez jej ojca, traktowa j z duym
dystansem, urodzia mu syna Zygmunta Kazimierza, ktry stawa si sukcesorem jagielloskiego tronu. Krlowa
zmara wraz z noworodkiem przy nastpnym porodzie, a krlewicz Zygmunt przey tylko siedem lat.

Po mierci pierwszej ony rozpoczy si natychmiast nowe kon-tredanse matrymonialne. Habsburgowie

przysali Wadysawowi a szesnacie portretw arcyksiniczek, ale on wybra tym razem, odtrcon
uprzednio, Mari Ludwik Gonzag, jako e sojusz z Francj stawa si teraz bardziej atrakcyjny od sojuszu z
cesarstwem.
Maria Ludwika bya crk ksicia Gonzagi, gubernatora Szampanii, oraz Katarzyny z Lotaryngii, ksinej
Menu. Na wyborze Marii z ca pewnoci zaway fakt, i bya ona spokrewniona z bizantyjskimi Paleologami,
a horoskopy astrologiczne przepowiaday, e zasidzie na tronie greckim. Polski monarcha pocz marzy o
podboju Konstantynopola i reaktywowaniu cesarstwa bizantyjskiego.
Kandydatka na krlow nie bya ju pierwszej modoci. Miaa trzydzieci pi lat i bogat przeszo. Ju w
wieku lat pitnastu bya kochank krlewskiego brata Gastona, za co zostaa uwiziona w Vincennes przez
kardynaa Richelieu. Pniej romansowaa z koniuszym Cinq-Marsem, citym na szfocie z rozkazu kardynaa,
oraz z ksiciem Kondeuszem. Opowiadano take, i jej kochankiem by nawet pewien Woch niskiego
urodzenia. Mira bizantyjskiego tronu, jaki roztacza si wok jej osoby, rekompensowa jednak te niedostatki
cnoty. lub per procura zawarty zosta w Paryu, a krla reprezentowa na nim wojewoda poznaski Krzysztof
Opaliski.
Jeden z uczestnikw poselstwa pisa o krlowej, e bya pikna i bardzo blada, cho byo w niej duo
naturalnego wdziku. Miaa ksztatn kibi o susznej tuszy, oczy czarne i pikne, wosy tego koloru, pe
gadk, adne zby, a inne szczegy twarzy ani pikne, ani brzydkie".
Tron konstantynopolitaski okaza si jednak kolejnym mitem, a krlowa nie daa swojemu maonkowi
sukcesora. Wadysaw zamierza zatem jeszcze za swego ycia rozwiza skomplikowany problem sukcesji.
Proponowa, aby tron przej arcyksi Leopold pod warunkiem, e polubi on krlewsk ciotk Ann
Wazwn. Sejm polski nie przysta jednak na takie rozwizanie.
W odrnieniu od swojego witobliwego ojca krl posiada bujny temperament erotyczny i mia liczne
kochanki. Znamienne s w tym miejscu sowa, ktre po lubie z Mari Ludwik wypowiedzia pose Krzysztof
Opaliski do francuskiego ambasadora: Prcz tego naley jej by cokolwiek mia w pieszczotach i udzielaniu
miosnych satysfakcji, poniewa krl nasz miociwy jest czowiekiem lubienym w tej materii miosnej".
Krlowa nie umiaa lub nie chciaa da mowi miosnych satysfakcji", poniewa roztrwoni on krlewsk
fortun na swoje liczne utrzymanki. Kiedy sejm nie chcia ju przyzna mu wicej pienidzy, zdenerwowany
Wadysaw zawoa: Niech to tak bdzie, em ja te kilkakro sto tysicy kurwom moim rozda". Jeden z
kronikarzy pisa, e w nierzdnicach pan si kocha lubo mia ciaa na sobie z potrzeb".
Mioci uczya go najpierw ochmistrzyni Urszula Meierin. Potem byy inne... Dwie siostry z Grodna, ktre na
poegnanie otrzymay po starostwie, dworka Cecylii Renaty panna Eckenberg oraz ostatnia metresa Jadwiga
uszkowska, pniejsza pani Wypyska.
Do historii przeszed wszake jego romans z ubog szlachciank Tekl Bzowsk, ktra urodzia mu syna
Szymona. Opiek nad synem krl powierzy Rafaowi Kostce, kasztelanowi beskiemu. Nie by to wybr
przypadkowy, poniewa Kostkowie stanowili jeden z najsynniejszych rodw magnackich w Polsce. W wieku
XVI, po ucieczce Walezjusza, Jan Kostka, kasztelan sandomierski, by nawet kandydatem szlachty do tronu
polskiego. Inny Kostka Stanisaw, syn kasztelana zakroczymskiego, wyniesiony zosta na otarze jako wity.
Wychowywa si zatem Szymon w domu Rafaa Kostki, jak na krlewskiego syna przystao, pod imionami
Aleksandra Leona.
Dopki y ojciec, nie tajono jego krlewskiego pochodzenia. By paziem na dworze krlowej, posowa do
szwedzkiej Krystyny. Pniej pochodzenie to poszo jednak w niepami. Polska uwikaa si w wojny kozackie,
wybrano nowego monarch i wszyscy zapomnieli o krlewskim bastardzie.
Kiedy Aleksander zamierza owiadczy si o rk piknej wojewodzianki Herburtwny, jego rywal Jan
Sieniawski potraktowa go niczym parweniusza, a wojewoda nie wyrazi zgody na maestwo. Aleksander
poprzysig zemst zadufanej w sobie szlachcie. Skontaktowa si z hetmanem kozackim Chmielnickim i
ksiciem Siedmiogrodu Rakoczym i wsplnie z nimi uknu plan podziau Polski. Wznieci nastpnie na
Podkarpaciu powstanie ludowe, wzywajc chopw do zrzucenia paszczynianego jarzma. Najwikszym jego

sukcesem stao si zdobycie zamku w Czorsztynie. Pomoc, ktr spodziewa si uzyska od Chmielnickiego i
Rakoczego, jednak nie nadesza, ale za to wyruszya przeciwko niemu dwutysiczna armia krakowskiego
biskupa Gembickiego. Buntownik, zdradzony przez chopw, zosta pojmany i na krakowskich Krzemionkach
wbito go na pal. Naturalny i jedyny yjcy syn krla Wadysawa umiera niczym pospolity zbrodniarz.

Kardyna i sybaryta

Jan Kazimierz by przyrodnim bratem Wadysawa IV, a jednoczenie najstarszym synem drugiej ony
Zygmunta III Konstancji. Usilnym pragnieniem jego matki byo oczywicie zapewnienie mu korony
krlewskiej, ale szanse na to wydaway si nader znikome. Wadysaw, ktry obj tron po ojcu, snu rozlege
plany matrymonialne i istniao due prawdopodobiestwo, i doczeka si on potomka.
Przyszo Jana Kazimierza bya wic zupenie niejasna. Jako szesnastoletni modzieniec zacign si na sub
do cesarza Ferdynanda II i w randze pukownika obj komend nad polskimi zacigami w wojskach
habsburskich. Jego udzia w kampanii lotaryskiej nie przysporzy mu chway, wystpi wic z wojska i w
imieniu Wadysawa posowa do Wiednia, aby sfinalizowa krlewskie maestwo z Cecyli Renat.
Podczas pobytu na cesarskim dworze otrzyma propozycj objcia stanowiska admiraa floty habsburskiej w
Hiszpanii, a jednoczenie wicekrla Portugalii. Ochoczo przysta na t ofert i przez Mediolan i Genu ruszy do
swego nowego krlestwa. Jecha incognito, w niewielkim orszaku, ktrego formalnym zwierzchnikiem by jego
dawny wychowawca i przyszy biskup warmiski Jan Konopacki.
Wyprawa ta nie usza wszake uwagi czujnego kardynaa Richelieu, pierwszego ministra krla Ludwika XIII.
To na jego rozkaz orszak zatrzymano, a Jan Kazimierz, pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Hiszpanii, zosta
aresztowany i osadzony w cytadeli Sisteron. Przez p roku przebywa tam w bardzo cikich warunkach
wiziennych.
Akcja dyplomatyczna, ktr natychmiast podjli: republiki Genua i Wenecja, papie Urban VIII, krl angielski
Karol I i krl polski Wadysaw IV, przyczynia si do zagodzenia losu winia, ktrego przeniesiono do zamku
w Bois de Vincennes w pobliu Parya. Znamienne jest natomiast, i o swego admiraa nie upomnia si dwr
cesarski.
Wadysaw IV wysya dwukrotnie poselstwo do Wersalu, ale dopiero druga legacja spowodowaa uwolnienie
krlewicza. Jako ksicia drugiego rzdu" przyjli go nawet na prywatnej audiencji Ludwik XIII i krlowa
Anna. Audiencja miaa wszake charakter do upokarzajcy, gdy odbywaa si ona w krlewskich sypialniach,
a krlowa, Habsburanka rodem, nie raczya zreszt na powitanie gocia podnie si z ka.
Kiedy Jan Kazimierz dowiedzia si, e Wadysawowi urodzi si nastpca tronu, poegna si ze swoimi
sukcesyjnymi planami i postanowi wstpi do zakonu jezuitw. Uczyni to w Loretto, a kuria rzymska, mimo
protestw polskiej dyplomacji, decyzj t zatwierdzia. W jezuickim nowicjacie nie wytrzyma wszake dugo i
ju po roku postanowi opuci zakon. Aby mg to uczyni z honorem, papie Innocenty X mianowa go
kardynaem, mimo i syn Zygmunta III nie posiada wice kapaskich. Po Janie Albrechcie rd Wazw
otrzyma w ten sposb swojego drugiego kardynaa.
W kilka lat pniej sytuacja dynastyczna ulega zdecydowanej zmianie. Najpierw umar siedmioletni krlewicz
Zygmunt, a w rok po nim krl Wadysaw IV. Jan Kazimierz sta si najpowaniejszym pretendentem do tronu
polskiego. Za rywala mia jedynie swojego brata, biskupa wrocawskiego Karola Ferdynanda. Bya to pierwsza
elekcja, podczas ktrej biskup konkurowa z kardynaem.
Krlem wybrano ostatecznie Jana Kazimierza, ktry uzyskawszy dyspens papiesk, polubi wdow po swoim
bracie Mari Ludwik Gonzag. Urodzia mu ona nawet crk i syna, ale dzieci te umary w niemowlctwie.
Stao si jasne, i sukcesora tronu nie bdzie i naleao myle o zabezpieczeniu po sobie na- stpstwa.
Inicjatyw wzia w swoje rce krlowa, ktra postanowia adoptowa wasn siostrzenic Ann Mari i wyda
j za m za syna Kondeusza, ksicia d'Enghien, aby w ten sposb osadzi go na polskim tronie. Miaa to by
elekcja vivente rege, dokonana jeszcze za ycia krla. Plany Marii Ludwiki poparo stronnictwo francuskie,

natomiast sprzeciwili si im zwolennicy Habsburgw. Doprowadzio to w konsekwencji do wojny domowej,

ktra przekrelia ostatecznie plany elekcyjne.
Panowanie Jana Kazimierza, przebiegajce pod inicjaami ICR (Ioanes Casimirus Rex), odczytywano jako
Initium Calamitatis Regni co miao oznacza pocztek nieszcz krlestwa. Szarpay nim bowiem, oprcz
wojny domowej, najazdy kozackie, rosyjskie, szwedzkie, tureckie. Byoby oczywicie grub przesad twierdzi,
i Potop szwedzki nastpi za spraw krlewskiego romansu, chocia tego rodzaju teza nie rozmija si
cakowicie z prawd.
Na dworze krlewskim ju za Wadysawa IV do coraz wikszych zaszczytw dochodzi pocz Hieronim
Radziejowski, syn Stanisawa, wojewody czyckiego. Najpierw by krajczym Cecylii Renaty, pniej starost
sochaczewskim, omyskim, kamionackim, soleckim, wareckim, kozienickim, bielskim, czerskim.
Omiokrotny starosta zosta wreszcie podczaszym krlowej, marszakiem zerwanego sejmu, a na koniec
podkanclerzym koronnym. Bya to zatem kariera polityczna nie majca sobie rwnej w Rzeczypospolitej.
Radziejowski nalea jednak do intrygantw i warchow i sdzono go nawet za gwat popeniony na
szlachciance. eni si trzy razy, za kadym razem rwnie bogato. Jego trzeci on bya Elbieta ze Suszkw,
wdowa po Adamie Kazanowskim, marszaku koronnym.
Ta nie pierwszej ju modoci dama spodobaa si krlowi do tego stopnia, e nawiza z ni burzliwy romans.
Dowiedziawszy si o tym, Radziejowski pocz rozpowszechnia paszkwile skierowane przeciwko Janowi
Kazimierzowi. ona zadaa wwczas od niego uniewanienia maestwa i zamkna si w klasztorze
klarysek. Radziejowskiego krl odsun ze dworu, ale kiedy ten wda si w awantur ze swoim szwagrem
Suszk i w awanturze tej zginli ludzie, odda go pod sd. Wyrok sdu by bardzo surowy. Podkanclerzego
skazano na mier, wieczn infami i konfiskat majtku.
Radziejowski nie czeka oczywicie na wykonanie wyroku. Uciek do Wiednia, gdzie na dworze cesarskim
przedstawi projekt akcji zbrojnej przeciwko Polsce. Pniej pojecha do Szwecji i namwi Karola Gustawa do
wojny z Polsk, obiecujc mu pomoc ze strony Chmielnickiego i Rakoczego. Kiedy Karol Gustaw najecha
Polsk, Radziejowski towarzyszy Szwedom i przyczyni si do kapitulacji pod Ujciem.
Krlewski romans z jego on nie trwa jednak dugo, poniewa kiedy zamkna si ona w klasztorze, krl swoje
zainteresowanie obrci ku dworce Marii Ludwiki Annie Schnfeld. Bya to mio pena namitnoci. Drczony
obaw, aby krlowa nie oddalia Anny ze dworu, postanowi wyda j za m za Jana Zamoyskiego, ktry ze
wzgldu na swoje bogactwo stanowi najlepsz parti w Rzeczypospolitej. Maria Ludwika nie zgodzia si
jednak na ten zwizek, poniewa upatrzya sobie Zamoyskiego na ma Marii d'Arquien, o ktrej powiadano, i
jest jej nielubn crk. Krl musia przysta na t propozycj i wyda Ann za barona de Soye, przyjaciela
cesarskiego posa.
W tym czasie Waza zakochany by ju jednak w Katarzynie Den-hoffowej, onie podkomorzego koronnego.
Katarzyna, mimo i cieszya si na dworze opini kobiety statecznej i cnotliwej, odwza- jemniaa krlewskie
uczucia. Bya zreszt na tyle sprytna i inteligentna, i Maria Ludwika po raz pierwszy zacza si obawia, e
moe utraci swj dotychczasowy wpyw na ma. Kategorycznie zadaa przeto zakoczenia tego romansu,
ale Jan Kazimierz pozosta tym razem nieugity. Denhoffowa z krlewskiej kochanki przeksztaca si zreszt
pocza w krlewsk powiernic i jej wpyw na monarch by coraz wikszy.
Po niespodziewanej mierci krlowej w 1667 roku romans z pod- komorzyn sta si ju zupenie jawny. Przez
krlewsk sypialni przewija si zreszt zaczo coraz wicej bezimiennych kochanek, a zarzuca poczto
krlowi nadmiern rozwizo.
Nie wiadomo, czy pod wpywem mierci ony, czy te pod wpywem nieszcz, jakie nkay kraj, Jan
Kazimierz, zupenie niespodziewanie dla wszystkich, powzi decyzj o swej abdykacji. Pomimo rnych
naciskw nie da si od niej odwie i w 1668 roku, jako pierwszy polski monarcha, zrzek si korony. Przez
jaki czas przebywa jeszcze w Polsce, ale potem wyjecha do Francji, ktra kiedy wizia go w cytadeli. Papie
mianowa go opatem komendatariuszem paryskiego opactwa benedyktynw Saint Germain des Prs, ale byy
monarcha nie zamierza oddawa si pobonym kontemplacjom. W Paryu polubi dawn praczk z Grenoble
Mari Mignot, wdow po Franciszku de l'Hpital, marszaku Francji. Pod koniec swego ycia chcia jeszcze
wrci do Polski, ale rozchorowa si i zmar w 1672 roku.

Opinie o panowaniu Jana Kazimierza byy bardzo podzielone. Mwiono, e by ambitny a bez staego celu, raz
peen fantazji i dumy, to znw zgryziony pesymizmem, religijny a niemoralny, czsto wzgldem Polakw
nietaktowny i wprost wyzywajcy".
Nieszczcia krlestwa polskiego nie zakoczyy si jednak wraz z jego abdykacj. Burzliwa elekcja, podczas
ktrej stanli w szranki syn ksicia Kondeusza i Karol, ksi lotaryski, miaa zupenie niespodziewaniy fina.
Osiemdziesit tysicy szlachty za namow kanclerza ksidza Olszowskiego wybrao krla Piasta" Michaa
Korybuta Winiowieckiego.
Winiowieccy z Piastami nie mieli oczywicie nic wsplnego. Wywodzili si z Rusi, a protoplasta rodu Dymitr
by atamanem kozackim, ktry przeszed na sub do Iwana Gronego. Pniej ogosi si niezalenym
hospodarem Modawii, ale umar powieszony w Stambule za uprawianie rozboju.
Inny Dymitr dziery ju jednak pniej buaw wielk hetmask i kasztelani krakowsk, a ojciec Michaa
Jeremi, wojewoda ruski, wsawi si podczas wojny polsko-kozackiej.
To przede wszystkim ze wzgldu na zasugi ojca zuboay Micha trafi na tron. Pisano, e krl nieborak,
stworzenie biedne, zahukane, ju w najwyszym stopniu nieporadne, leniwy, ociay, maostkowy, sabego
umysu, bez woli i charakteru, bez idei i szerszego pogldu na sprawy Rzeczypospolitej, by podobno wymowny,
ale i tego daru nie potrafi uywa".
Winiowiecki wychowywa si na dworze krlewicza Karola Ferdynanda i zdoby tam wyksztacenie, chocia
podejrzewano go o ograniczenie umysowe. Kiedy zasiad na tronie, mia lat dwadziecia osiem, ale nigdy
przedtem nie interesowa si polityk. Nie interesowa si ni take i wtedy, kiedy zosta ju monarch.
Odwiedza kocioy, chadza na bale, uczestniczy w ucztach, ale nie potrafi wpyn na tok obrad sejmowych.
Najwiksz przyjemno znajdowa w jedzeniu i piciu.
Matka, Gryzelda z Zamoyskich, zamierzaa go oeni z siostrzenic Sobieskiego Teofil Ostrogsk, ale kiedy
zasiad na tronie, kandydatek na on poczto szuka wrd ksiniczek francuskich i hiszpaskich. Ostateczny
wybr pad jednak na Eleonor Mari Jzef, przyrodni siostr cesarza Leopolda I i narzeczon ksicia
lotaryskiego Karola, ktry podczas elekcji rwnie stara si o polsk koron.
Wesele odbyo si w Czstochowie i pamitnikarze zanotowali, e spoyto wwczas 300 baantw, 5 tysicy par
kuropatw, 6 tysicy par indykw, 3 tysice par cielt, 400 wow, 4 tysice baranw, 5 tysicy jagnit, 100
jeleni, 5 osi, 2 tysice zajcy, kilkadziesit dzikw, a take niezliczon ilo owocw, konfitur, ciast i sodyczy.
Zapijano wszystko to hektolitrami wina, piwa i miodu. Bya to bodaj najwiksza uczta w dziejach
Rzeczypospolitej.
Moda krlowa bya kobiet lojaln wobec swego maonka i z cierpliwoci znosia objawy poufaoci ze
strony dworzan. Bywao, i cignito j za wosy, aby sprawdzi, czy s naturalne, czy te nosi peruk.
Cierpliwoci i taktem zdoaa sobie zjedna powszechny szacunek, ktrego nie posiada nigdy jej krlewski
maonek.
Doszo nawet do tego, i postanowiono monarch zdetronizowa. da tego midzy innymi hetman Sobieski, a
take prymas Polski Pramowski. Prymasowi krl odpowiedzia wszake, e wiem, e waszmo mnie
koronowa, ale nie jeden obiera. Jeeli wszyscy na to pozwol i zgodz si, rad do tych rk, z ktrych j
wziem, oddam koron".
Opowiadano jednak, e w tym samym czasie Eleonora na polecenie ma symulowaa ci, aby zasugerowa
senatorom, e wkrtce narodzi si moe nastpca tronu. Micha Korybut dzieci jednake nie mia. Mwiono, e
by homoseksualist i e y ze swoim faworytem, niejakim Konarzewskim.
Niewydarzony monarcha przez cae swoje panowanie by tylko pionkiem na politycznej szachownicy,
przesuwanym z jednej strony przez stronnictwo francuskie, z drugiej za austriackie. Popieraa go jednak caa
rzesza drobnej szlachty, ktra w jego obronie zawizaa nawet konfederacj. Doszoby zapewne do wojny
domowej i rozlewu krwi, gdyby nie niespodziewana mier krla. Umar majc zaledwie trzydzieci trzy lata.
Jedni powiadali, e zmar od przejedzenia si korniszonami, inni za e zosta otruty. W kadym razie wojna
zostaa zaegnana, Eleonora moga powrci do Austrii i polubi Karola, a szlachta gotowa si do nowej
elekcji.

Dynastia, ktrej nie byo

Wdrugiej poowie XVII wieku pojawia si w Polsce szansa na zaoenie nowej dynastii krlewskiej. Okazji tej
nie potrafi jednak wykorzysta krl Jan III Sobieski, uwaany skdind za ostatniego wielkiego monarch
Polski.
Sobiescy nie wywodzili si wprawdzie z krlewskiej rodziny, ale dziki korzystnym mariaom skoligaceni byli z
najwietniejszymi rodami Rzeczypospolitej: Winiowieckimi, kiewskimi, Zasawskimi, Radziwiami,
Lubomirskimi i Radziejowskimi. Pierwszym znaczniejszym przedstawicielem rodu by Sebastian Sobieski. Z
trzech jego synw Jan da pocztek linii krlewskiej, a Stanisaw szlacheckiej. Wnuk Jana, Marek, by
zawoanym harcownikiem i rbaczem. Uratowa on kiedy na polowaniu ycie Stefanowi Batoremu i w nagrod
otrzyma wysokie godnoci pastwowe. Zosta najpierw chorym koronnym, a potem wojewod lubelskim.
Syn Marka i ojciec przyszego krla Jakub by czowiekiem wyksztaconym, poniewa studiowa w Akademii
Krakowskiej, a potem pogbia swoj wiedz podczas podry po Europie. Zna literatur greck i rzymsk,
opiekowa si artystami. Pod koniec ycia uzyska godno kasztelana krakowskiego.
Jakub Sobieski eni si dwa razy. Pierwsz jego on bya Marianna Winiowiecka, crka wojewody ruskiego
Konstantego. Zmara ona jednak po czterech latach poycia, a w lad za matk poszy take jej dwie nieletnie
crki.
Po raz drugi Jakub oeni si z wojewodziank rusk Teofil Daniowiczwn, dziedziczk fortuny
kiewskich. Bya to kobieta nader energiczna, ktra na czele swej suby potrafia obroni Olesko przed
Tatarami.
Natychmiast po lubie posypay si Sobieskim dzieci. Najpierw urodzi si Marek, po nim Jan, pniej za Zofia,
Katarzyna, Anna, Sta I i Sta II. Dzieci umieray jednak jedno po drugim. Do penoletnioci doszli jedynie
Marek, Jan i Katarzyna.
Crk wydano za m za wojewod krakowskiego ksicia Dominika Zasawskiego. Owdowiaa ona po szeciu
latach, po czym polubia wojewod wileskiego i hetmana polnego litewskiego Michaa Radziwia.
Opowiadano o niej, e bya skrajn dewotk. Codziennie suchaa podobno trzech mszy, wiczya ciao
dyscyplin, pocia i obchodzia boso kocioy.
Obu synw Jakub odda na nauk do Krakowa, gdzie zapisa ich do Kolegium Nowodworskiego. Po ukoczeniu
szkoy podjli studia na wydziale filozoficznym Akademii Krakowskiej. Opuciwszy mury uczelni, udali si w
podr po Europie. Odwiedzili Niemcy, Francj, Angli i Holandi.
W Paryu Jan przey swoj pierwsz mio, ktrej owocem sta si nielubny syn noszcy nazwisko Brizardier.
Po powrocie do kraju bracia ruszyli natychmiast na wojn z Kozakami. Brali udzia w bitwie pod Beresteczkiem,
podczas ktrej Jan zosta ranny w udo i dosta si do niewoli. W rok pniej Marek poleg pod Batohem i Jan
sta si jedynym sukcesorem rodu Sobieskich. Zakocha si w tym czasie w ubogiej szlachciance, ktra urodzia
mu dziecko i z ktr zamierza wzi lub, ale napotka w tym wzgldzie zdecydowany opr matki. Wojowa
p-niej pod wacem, pod Busz, pod Ochmatowem. By tatarskim zakadnikiem oraz posem do Stambuu. W
1655 roku przyjecha do Warszawy, gdzie spotka najwiksz mio swego ycia. Nazywaa si Maria
d'Arquien i bya dwork krlowej Marii Ludwiki.
Jej ojcem by podobno kapitan francuskiej gwardii krlewskiej, znany hulaka i rozpustnik, ktry na staro
zosta kardynaem, matk za krlewska guwernantka. Opowiadano wszake szeroko, i bya ona nielubnym
dzieckiem krlowej, zrodzonym w zwizku z Kondeuszem lub Cinq-Marsem. Pogoski te byy do tego stopnia
rozpowszechnione, i krl Wadysaw IV kaza nawet w tej sprawie wdroy oficjalne dochodzenie.
Maria Kazimiera, ktra przybya do Polski majc pi lat, wychowywaa si we fraucymerze Marii Ludwiki.
Rozpieszczana od dziecistwa, wyrastaa na kobiet osch i egoistyczn, skonn do rnego rodzaju intryg.
Uroda zjednywaa jej mimo tych wad licznych wielbicieli, wrd ktrych wymieniano Krasiskiego i Paca, a

nade wszystko najwierniejszego z nich Sobieskiego. Maria wysza jednak za m za Jana Zamoyskiego, ktry
syn w Polsce zarwno ze swej fortuny, jak i swojego pijastwa i rozpusty.
Sobieski pocign znowu na wojn ze Szwedami. Pocztkowo przeszed na stron wroga, ale potem go odstpi
i odda si pod rozkazy Czarnieckiego. Za zasugi w bitwie pod Wark Jan Kazimierz mianowa go chorym
koronnym. W tym samym czasie chcia si eni z pikn wdow, podkanclerzyn Leszczysk, ale do zwizku
tego ostatecznie nie doszo. Sprawiy to zapewne obietnice czynione mu ze strony pani Zamoyskiej. Przyrzeka
ona w kociele, e wczeniej czy pniej, ale zostanie jego on.
Tymczasem Marysieka rodzia jednak Zamoyskiemu dzieci. Byo ich troje, ale wszystkie umary w
niemowlctwie. Przyczyn tego by syfilis, ktrym obdarzy j rozpustny maonek. Jedzia nawet na kuracj
do Parya, ale nie przyniosa ona spodziewanych efektw.
Zwizek pani Zamoyskiej z Janem Sobieskim stawa si coraz bardziej zayy i wywoywa pocz zoliwe
komentarze. Kiedy zatem niespodziewanie dla wszystkich Zamoyski zmar w wieku trzydziestu omiu lat, pado
na ni podejrzenie o trucicielstwo. Fakty byy bowiem w istocie do zaskakujce. Zgon Zamoyskiego nastpi 7
kwietnia, a ju 14 maja odby si tajny lub wdowy z Janem Sobieskim. Podobno lub ten zarzdzia krlowa,
ktra przyapaa kochankw in flagranti.
Wiadomo o maestwie staa si publiczn tajemnic i siostra Zamoyskiego, Gryzelda Winiowiecka, nie
dopucia nawet modej wdowy do udziau w pogrzebie. Plotki wzmogy si jeszcze, kiedy w lipcu odby si
uroczysty lub oficjalny. Podwjne zalubiny poczytano za witokradztwo.
Maria zasza w ci i ponownie wyjechaa na kuracj do Parya. Urodzi si tam syn Jakub, ktry pomimo swej
uomnoci fizycznej doy staroci. Sobieska zamierzaa zreszt zosta we Francji i namawiaa ma, aby do niej
przyjecha. Ludwik XIV obiecywa mu tytu marszaka Francji i ksicia para, Order witego Ducha i prawo
nabycia dbr ziemskich. Jan skania si ju ku wyjazdowi, ale wybucha nowa wojna. Zwycistwo pod
Podhajcami rozsawio jego imi i sta si boyszczem tumu. Otrzyma buaw wielk hetmask i o wyjedzie
nie mogo by oczywicie mowy.
Kiedy abdykowa Jan Kazimierz, Sobieskiemu nie przyszo nawet do gowy, e to on moe zosta krlem, i
popar Kondeusza. Szlachta wybraa jednak nieudolnego Michaa Korybuta Winiowieckiego, ktrego hetman
wielki koronny okreli jednym sowem mapa". Natychmiast po elekcji wyjecha na kresy, by broni granic
Rzeczypospolitej. Tymczasem Marysieka rodzia mu kolejne dzieci. Byo ich w sumie trzynacioro, ale
przeyo tylko czworo.
Liczne porody, poczone z trapic j chorob weneryczn, sprawiy, i temperament seksualny Marii
Kazimiery pocz z wolna wygasa. Sobieski, ktry odwiedza on pomidzy bitwami, przey to bardzo
bolenie, poniewa jego temperament domaga si cigych kontaktw. Wyrzuca onie w listach jej ozibo
piszc, i doprowadzi go ona niechybnie do choroby. Nie wiedzia jednak, i w tym samym czasie ona
flirtowaa z ambasadorem francuskim biskupem Bonzy oraz hetmanem Jabonowskim. Usiowaa podobno
uwie nawet krla Michaa, ale prba ta speza na niczym, a to ze wzgldu na skonnoci homoseksualne
wadcy.
Kiedy niespodziewanie umar Winiowiecki, wydawa si mogo, i uczucie Marysieki do ma rozgorzao na
nowo. Bya to wszake z jej strony gra, majca na celu zdopingowanie go do udziau w elekcji. Ju po koronacji
urodzili si synowie Aleksander i Konstanty oraz crka Teresa. Marysieka przelaa na nich ca swoj mio,
poniewa byy to dzieci krlewskie, z ktrymi nie mg si rwna hetmaski Jakub.
Poycie maonkw znowu poczo szwankowa i nie oywia go nawet wiktoria wiedeska. Krl stawa si
zreszt coraz bardziej otyy i ociay. Interesowa si pszczelarstwem, astronomi, geo-grafi. Coraz bardziej
plta si w niefortunne rozgrywki polityczne, trwonic swj dawny autorytet. Gwnym jego celem stao si zapewnienie sukcesji najstarszemu synowi, Jakubowi. W tym celu oeni go z Jadwig Elbiet, ksiniczk
neubursk, spokrewnion z Habsburgami. Marysieka ywia jednak do niego dziwn niech i kiedy w 1696
roku krl umar, tknity syfilitycznym paraliem, rozpocza z synem rywalizacj o tron. Zamierzaa na nim
zasi jak ona Sapiehy lub Jabonowskiego. Ze sporu zwycisko wyszed jednak ten trzeci elektor saski
August II Mocny.

Krlewicz Jakub po przegranej elekcji osiad w Oawie, a ona urodzia mu siedmioro dzieci. Przeladowao go
jednak fatum Sobieskich. Dzieci umieray jedno po drugim i lat dorosych doyy jedynie dwie crki: Maria
Karolina i Maria Klementyna.
Modsi synowie krla Jana III opucili Polsk, wyjechawszy najpierw do Francji, a potem do Woch. Prowadzili
tam ycie nadzwyczaj hulaszcze. W Rzymie wpltali si w synny skandal z kurtyzan Toll, ktry dziki
Marysiece rozsdzi papie.
Kiedy krl szwedzki Karol XII zaproponowa Jakubowi wysunicie jego kandydatury przeciw Augustowi, obaj
Sobiescy ruszyli na lsk, aby wesprze brata podczas elekcji. Pod Wrocawiem zosta-li pojmani przez wojska
saskie i trzy lata spdzili w twierdzy Knigstein. Zamiast Jakuba do elekcji stan Stanisaw Leszczyski.
Obaj krlewicze po odzyskaniu wolnoci powrcili do Woch, gdzie przebywaa ich matka. Aleksander wkrtce
zachorowa i umar. Kaza pochowa si w habicie kapucyna, co zrodzio legend, i ostatnie lata swego ycia
spdzi w klasztorze. Drugi syn, Konstanty, ku zgorszeniu rodziny oeni si z dam dworu ksinej neuburskiej,
pann Wessel. Maestwo to wkrtce rozpado si i Konstanty zmar bezpotomnie.
Najwiksz karier zrobia crka Sobieskiego Teresa, wydana za m za elektora bawarskiego Maksymiliana
Emanuela. Jej syn, Karol Albert, zosta nawet na krtko cesarzem, a wnuczka, Maria Walpurgis, znana ze swego
bujnego ycia erotycznego, polubia syna Augusta III, krla Polski.
Najstarszy syn, Jakub, zdziwacza. Tua si po rnych krajach, zajmowa si magi i kabalistyk. Popad w
dewocj i, tak jak jego ciotka Katarzyna, sucha trzech mszy dziennie. Swego ycia dokona w rodzinnej
kwi.
Jedna z jego crek, Maria Karolina, polubia ksicia de Bouillon, a druga, Maria Klementyna, zostaa on
Jakuba Stuarta, syna wygnanego krla Anglii. Wnuk Jakuba i prawnuk krla Jana, Karol, usiowa nawet
odzyska tron angielski, ale zosta pobity i tua si pniej po Europie. Rozpi si, nabra libertyskich
obyczajw i maltretowa sw on hrabin Albany, ktra na skutek tego zwizaa si z woskim poet Alfierim.
Modszy syn Marii Klementyny zosta duchownym i uzyska kapelusz kardynalski. Nawiza tym samym do
tradycji swego dziada markiza d'Arquien. Umiera ju w pocztkach XIX wieku, kazawszy tytuowa si a do
swej mierci Henrykiem IX, krlem Anglii i Szkocji.
W ten sposb zakoczyy si burzliwe dzieje rodu Sobieskich, ktry zdziesitkowany przez ki, wzburzany
intrygami Marii Kazimiery i bezwolnym postpowaniem krla Jana III nie potrafi stworzy w Polsce nowej,
krlewskiej dynastii, chocia mia wszelkie dane ku temu.

Tajemniczy libertyn

Pierworodny syn Jana Sobieskiego, noszcy nazwisko Brizardier, budzi od dawna zainteresowanie historykw.
Jego sylwetka zatara si jednak mocno w mrokach historii, tak e nie brak byo nawet gosw
powtpiewajcych w jego istnienie. Wydaje si, i co do tego nie moe by adnej wtpliwoci, poniewa
nazwisko owo wypyno w 1676 roku, kiedy to w sprawie osoby je noszcej interweniowa u Ludwika XIV
sekretny pose krla Jana.
Brizardier by wynikiem przelotnej miostki Sobieskiego, ktry podczas swojej podry po Europie, w czerwcu
1646 roku, zawita nad Sekwan. Nikt wwczas jeszcze nie przypuszcza, i ten siedemnastoletni modzieniec,
syn kasztelana krakowskiego, za niespena trzydzieci lat zostanie krlem Polski, a historia nada mu nawet
przydomek obrocy chrzecijastwa".
Sobieski zamieszka w Paryu w hotelu de Brisach, ktry da zapewne pocztek dziwnemu nazwisku Brizardier.
Nie wiemy, ktra z paryskich dam zostaa wwczas jego kochank. Pogoski o kontaktach z markiz de Svign
naley chyba midzy bajki woy, poniewa mody kasztelanic nie mia zapewne dostpu do najwyszej
francuskiej arystokracji. Przelotnej kochanki upatrywa raczej naley wrd poledniejszych dworek, do ktrych
zaliczay si guwernantki, garderobiane czy piewaczki. Zdecydowanie atwiej okreli natomiast mona dat
urodzenia nielubnego syna. Sobieski przebywa w Paryu od czerwca 1646 do kwietnia 1647 roku, wic

chopiec musia przyj na wiat w 1647 roku. Prawdopodobnie mody ojciec nie widzia nigdy swego syna, o
ktrego istnieniu dowiedzia si dopiero pniej.
Nazwisko Brizardier wypyno pod koniec lat szedziesitych XVII wieku. Mody czowiek mia wwczas
nieco powyej dwudziestu lat i by sierantem armii w Nantes. Nie zrobi jednak kariery wojskowej, gdy na
przeszkodzie temu stano jego zamiowanie do praktyk libertyskich.
Stworzy on wok siebie atmosfer nieomal mistycznej tajemnicy, ogosiwszy, i posiada niezawodny sposb
na spenianie wszystkich ycze kobiecych. Jedynym warunkiem byo przyjcie przez kobiet z jego rk surowej
pokuty. Sawa natchnionego sieranta rozniosa si po caej Bretanii i odwiedza go poczy najwytworniejsze
damy. Byy wrd nich prezydentowa de Magnan, hrabina de Kerollin, panna de Talet, byy take inne
arystokratki i ony miejscowych notabli. Prezydentowa prosia go o otrzymanie sukcesji, co wizao si ze
mierci trzech osb, hrabina Kerollin o sposb na sporzdzanie zota, natomiast panna Talet o bogatego ma.
Brizardier kaza kobietom rozbiera si do naga i smaga je rzgami a do krwi. Kiedy kandydatka na on
bogatego ma nie moga wytrzyma tej chosty, woaa do niego: Panie Brizardier, nie tak mocno! Wol ju,
aby nie by a tak bogaty".
Nie wiadomo, jak dugo natchniony sierant uprawia swoje flagellacyjne praktyki. Zdemaskowa go dopiero
wony miejscowego parlamentu, niejaki Bohamont, ktry spostrzeg, e jego crki systematycznie odwiedzaj
koszary. Brizardier stan przed sdem, oskarony o libertynizm, i grozia mu szubienica. Dziki
wstawiennictwu jego klientek, bretoskich arystokratek, skazano go jedynie na galery.
Galernikiem nie by jednak dugo, gdy jego protektorki uzyskay dla niego zwolnienie i zaatwiy mu nawet
prac w kancelarii krlowej.
Jan Sobieski zostawszy krlem Polski postanowi dopomc swojemu pierworodnemu synowi, ale uczyni to w
sposb tak niezrczny, i omal nie doprowadzi do midzynarodowego skandalu.
Wysa on bowiem do Ludwika XIV swojego zaufanego posa z prob, aby monarcha udzieli zezwolenia za
kupno dbr ziemskich we Francji, z ktrymi byby zwizany tytu ksicy. Nie wymienia przy tym adnego
nazwiska i Ludwik by przekonany, i chodzi tutaj o ojca krlowej, markiza d'Arquien. Jakie byo jego
zdumienie, gdy dowiedzia si, i protegowanym krla Polski by skromny urzdnik, pracujcy w kancelarii
Ludwikowej ony. Otrzyma jednak odrczny list Sobieskiego, w ktrym ten tumaczy, e Brizardier jest
potomkiem staroytnego rodu polskiego, spokrewnionego z krlem, a on, Sobieski, nadaje jego matce tytu
pierwszej damy polskiej ze zotym kluczem".
Nieufny krl Francji kaza sprawdzi te informacje i okazao si, e pierwsza dama polska" w ogle nie
istnieje. Przyapany na kamstwie krl Jan pocz wykrca si coraz bardziej niezrcznie. Pisa, i o wzgldy
dla Brizardiera wystpuje na prob krlowej Francji, od ktrej otrzyma odrczny list wraz z jej portretem
ozdobionym diamentami.
Ta zupenie nieprawdopodobna historia spowodowaa, i podejrzliwy Ludwik kaza wdroy dochodzenie,
przypuszczajc, e protegowany moe by nielubnym synem jego maonki. Domniemanie to byo oczywicie
absurdalne, poniewa Brizardier by modszy od krlowej zaledwie o dziewi lat.
W trakcie dochodzenia ujawniono wszake, i kancelista krlowej jest libertynem i byym galernikiem. To
wystarczyo, aby pierworodny syn Sobieskiego trafi do Bastylii. Nie przebywa tam jednak dugo, gdy dziki
swoim koneksjom ju po kilku miesicach by na wolnoci. Obraca w tym czasie niemaym kapitaem, naley
wic przypuszcza, i otrzyma wsparcie od swego ojca.
Incydent z Brizardierem wpyn na ochodzenie stosunkw polsko-francuskich, gdy Ludwik XIV nie mg
darowa Sobieskiemu jego krtactwa i odmawia mu odtd w korespondencji tytuu Majest".
Dalsze losy krlewskiego bastarda pozostaj nieznane, roztapiaj si w mrokach historii. Krl Jan III,
przynajmniej oficjalnie, nie podejmowa wicej adnych krokw zwizanych z jego osob.
Najgorzej na tej caej historii wyszed krlewski te, markiz d'Arquien, ktremu Ludwik nie przyzna ju nigdy
ksicego tytuu.

Krlewskie metresy

Fryderyk August I, zwany pniej Augustem II Mocnym, by modszym synem elektora saskiego Jana Jerzego
III z dynastii Wettynw. Wettynowie to stary rd niemiecki, ktry od Zygmunta Luksemburczyka otrzyma
prawa elektorskie, ale sam nie obsadzi nigdy cesarskiego tronu. Pyna w nich kropla krwi polskiej, poniewa
ksi Rudolf III polubi kiedy Barbar, crk Ruperta legnickiego.
Po mierci Jana Jerzego III wadz w Saksonii obj jego starszy syn, Jan Jerzy IV. Panowa wszake krtko,
gdy zaraziwszy si osp od swojej kochanki Magdaleny Neitschtz, zmar ju po trzech latach. W ten sposb
otworzya si droga do kariery dla modszego, Fryderyka Augusta. W 1694 roku zosta on elektorem saskim, a w
1697 roku, po mierci Jana Sobieskiego, wybrano go take krlem polskim. Wybr ten nie by wszelako
jednoznaczny, poniewa w czasie elekcji wikszo szlachty opowiedziaa si po stronie ksicia Conti de
Bourbon i to jego prymas Polski obwoa monarch. August zdy jednak wczeniej dotrze do Krakowa, gdzie
koronowa go biskup kujawski Stanisaw Dmbski.
Rzdy Augusta II w Polsce nie byy nazbyt fortunne, ale mwiono, e przyczyni si on w znacznym stopniu do
wzrostu liczby mieszkacw Warszawy. Posiada, jak szacowano, ponad trzysta nielubnych dzieci, chocia za
wasne potomstwo krl uznawa wycznie dzieci swoich oficjalnych metres w sumie dziewicioro.
Swoje miosne podboje August rozpocz stosunkowo wczenie, poniewa atmosfera na dworze drezdeskim
bya nader swobodna, wzorowana na francuskim Wersalu.
Majc lat siedemnacie ksi, pod nazwiskiem hrabiego Leisinga, wyruszy w podr po Europie. Trwaa ona
dwa lata i wioda przez Niemcy, Francj, Hiszpani, Portugali, Wochy, Wgry i Austri. W kadym z
odwiedzanych przez siebie krajw pozostawia po sobie liczne kochanki i liczne dzieci. Nie mia w tym czasie
adnych uprzedze klasowych, skoro romansowa zarwno z arystokratkami, jak na przykad z hiszpask
hrabin Mocenigo, jak i z dziewcztami z gminu, na przykad z Wenecjank Trompettin.
Po powrocie do Drezna oeni si z Krystyn Eberhardyn, crk margrabiego Brandenburg-Bayreuth, z bocznej
linii Hohenzollernw. By w niej pocztkowo zakochany, poniewa podobaa mu si adna, wyronita i
wdzicznie zaokrglona panienka o jasnej cerze i blond wosach. Zalety umysu miaa jednak do wtpliwe i
pocztkowe zauroczenie mino rwnie szybko, jak przyszo. Urodzia mu ona tylko jednego syna, ktry pniej
zasiad na tronie polskim jako August III.
Znudzony sw prowincjonaln maonk August nawiza romans z dam dworu swojej matki Zofi Kessel.
Pisano o niej, e bya wzrostu piknego, czarniawa, oczy jasne, szczupa, stan przedziwny i rozum pikny, lubo
troch melancholiczna". Romans ten nie trwa dugo, gdy podczas nieobecnoci kochanka matka wydaa j za
m za marszaka dworu Jana Haugwitza i wyprawia do Wittenbergi.
Mody elektor nie potrafi jednak y bez towarzystwa kobiet i wkrtce pozna Auror Knigsmarck, ktra zostaa
jego pierwsz, oficjaln metres. Aurora pochodzia ze Szwecji i bya siostr hrabiego Filipa, kochanka krlowej
Anglii Zofii Doroty, ktrego zazdrosny m, Jerzy I, kaza podstpnie zamordowa. Mwiono o niej, e do
urodzenia wielkiego przyczya i rozum wyborny, i jak mog by gracje najpikniejsze". Zakochany August
kaza jej wybudowa w Drenie paac i uczyni j przeoon opactwa w Kwedlinburgu.
Knigsmarck zadbaa przede wszystkim o to, aby pozyska sympati ony elektora, Krystyny, i jego matki Anny.
Zaakceptoway one w kocu jej obecno na dworze i na uroczystociach pojawiay si odtd niezmiennie obok
siebie.
Krystyna i Aurora jednoczenie zaszy w ci i obie urodziy synw. Mwiono, i wczeniej przyszed na wiat
Maurycy, syn Aurory, ale ze wzgldw dynastycznych pierwszestwo oddano Augustowi III.
Maurycy by postaci niezwykle barwn. Po ojcu odziedziczy swoj obyczajow rozwizo i pierwsze
dziecko spodzi w wieku trzynastu lat. W caej Europie komentowano jego romanse z ksin Conti, z Adriann
Lecouvreur, pani Favart, ksin de Bouillon, a take Ann, przysz caryc Rosji. Kandydowa do tronu
kurlandzkiego, ktrego nie zdoby, ale zosta za to marszakiem Francji. Pod koniec swego ycia utrzymywa

stosunki z siostrami Rinteau, z ktrych jedna urodzia mu crk Mari Auror. To od niej w prostej linii
pochodzia znana pisarka George Sand, pniejsza kochanka Chopina, Musseta i Mrimego.
Pord Aurory zakoczy jej zwizek z Augustem, poniewa jak pisa krlewski biograf doktorowie po porodzie
zostawili w niej jakie zepsowanie, e zapach by nieprzyjemny, i aden najwymylniejszy i najmocniejszy
odr nie mg tego smrodu zwyciy". Rozstali si jednak w cakowitej zgodzie i pozostali ze sob nadal w
przyjani. Knigsmarck wyjechaa do Kwedlinburga, zamieniajc wkrtce redniowieczne opactwo w rodzaj
miosnego dworu, na wzr paacu w Rambouillet.
Nastpn metres Augusta zostaa hrabina Lamberg Esterle, ktra nie miaa cnoty bardzo surowej" i postaraa
si zacign elektora do swojej sypialni. W przeciwiestwie do prostolinijnej Aurory bya kobiet wynios,
mciw i nieszczer. Towarzyszya ona Augustowi podczas jego koronacji w Krakowie, a kiedy zosta krlem,
tak si hard uczynia, i wszystkich jakoby nie znaa, wyjwszy tych, do ktrych miaa jaki interes". Interes
miaa za do ministra Flemminga i ksicia Winiowieckiego, ktrych od czasu do czasu dopuszczaa do swojej
onicy. Skoczyo si to dla niej niezbyt fortunnie, gdy krl kaza j oddali z dworu, a jej synowi odmwi
swego ojcostwa.
Przez kilka miesicy, przy braku oficjalnej metresy, August romansowa z Turczynk Fatym, poznan u
wojewodziny Przebendowskiej. Urodzia mu ona syna, ktremu krl nada tytu hrabiego i nazwisko Rutowski.
Zosta pniej znanym masonem i generalnym feldmarszakiem Saksonii. Crka Fatymy, Maria Aurora, wysza
za m za czenika koronnego Michaa Bieliskiego.
Rozstawszy si z Turczynk August wyda j za pukownika i dyplomat saskiego Spiegla.
Kolejn metres zostaa Urszula Lubomirska z domu Alten Bokum, ona podstolego koronnego i bratanica
prymasa Radziejowskiego. Krl rozwid j z mem i zabra ze sob do Drezna. Wyjedna dla niej u cesarza
tytu ksinej cesarstwa, ktry miaa nosi pod nazwiskiem Cieszyska. Lubomirska nie pozyskaa jednak nigdy
wzgldw krlewskiej maonki, a kiedy powia syna, zapanoway pomidzy nimi stosunki wrcz wrogie. Syna
ochrzczono imieniem Jana Jerzego i zosta on potem kawalerem maltaskim i gubernatorem Drezna w stopniu
feldmarszaka.
Zwizek z Lubomirsk trwa kilka lat, a do tego czasu, kiedy August pozna Ann Hoym, on saskiego
ministra stanu, ktra wesza do historii jako hrabina Cosel. Bya to kobieta niezwykle inteligentna, a przy tym
zapobiegliwa. Wymoga ona na krlu ostateczne oddalenie poprzedniej metresy oraz zobowizanie, e po
mierci krlowej zawrze z ni maestwo, a jej dzieci uzyskaj prawa sukcesyjne. Zakochany monarcha
przysta na te warunki, rozwid j z mem i wyjedna dla niej tytu hrabiny cesarstwa. Cosel na dworze
drezdeskim speniaa t sam rol, co madame Pompadour w Wersalu. To ona decydowaa o dworskich
awansach i to od niej zaleay kariery saskich politykw. Urodzia krlowi troje dzieci: crk August, wydan
pniej za saskiego ministra Friesena, oraz Fryderyk, ktra polubia podskarbiego koronnego Jana
Moszyskiego. Syn August umar w dziecistwie.
Z czasem apodyktyczno metresy pocza krlowi coraz bardziej ciy, tym bardziej i pojawiy si nowe
kochanki: Henryka Renard i tancerka Duprac. Wykorzystawszy pogoski o romansie Cosel z hrabi Lecherenne,
August oskary j o zdrad, kaza aresztowa i zamkn w twierdzy Stolpen. Przebywaa w niej ponad
czterdzieci lat, a do swej mierci. Nie skorzystaa z wolnoci, ktr ofiarowa jej po mierci ojca August III.
Tymczasem krl po raz kolejny zosta ojcem, gdy Henryka Renard powia mu crk Ann, znan pniej pod
nazwiskiem hrabiny Orzelskiej. To z ni odby swoj seksualn inicjacj krl pruski Fryderyk Wielki, a
opowiadano take, e bya kochank wasnego ojca. Polubia ona ksicia Karola Holstein-Bock i po mierci
ojca na zawsze usuna si z Drezna.
U schyku swojego romansu z hrabin Cosel August pozna take Mariann Denhoffow, on podkomorzego
wielkiego litewskiego, i uczyni j swoj now metres. Denhoffowa, dziki swym koneksjom w Watykanie,
zaatwia sobie u papiea Klemensa XI rozwd i wyjechaa z krlem do Drezna. Krlewski romans trwa blisko
trzy lata, ale kiedy Marianna usiowaa izolowa Augusta towarzysko, ten odprawi j do Warszawy. Po jakim
czasie polubia ksicia Ignacego Lubomirskiego, pisarza wielkiego koronnego.

August zabawia si w tym czasie z Erdmut Dieskau, o ktrej mawia, e gdyby miaa tyle rozumu co
piknoci, zapewne by chu moj uspokoia na cae ycie". Dieskau rozumu jednak nie miaa i krl wyda j za
marszaka dworu Jana von Loss, a sam zaj si Henryk Osterhausen. Bya to ju ostatnia jego oficjalna
metresa. Krl przekroczy szedziesit lat, szwankowao mu zdrowie, wypala si jego seksualny temperament.
Absorbowao wadc zreszt zabezpieczenie sukcesji swojemu jedynemu legalnemu synowi. Zwizek z
Osterhausen nie trwa wic dugo i, wbrew swoim zwyczajom, August j porzuci, nie zadbawszy nawet o
zabezpieczenie jej przyszoci.
Henryka wyjechaa do Pragi, gdzie wstpia do zakonu urszulanek. Powiadano jednak, i w klasztorze tylko
sypiaa, dnie za spdzaa na rozrywkach i uciechach. W Pradze poznaa swego przyszego ma, szambelana
krlewskiego, Stanisawskiego.
Augustowi umara w tym czasie ona Krystyna, z ktr nie czyo go wprawdzie od dawna adne uczucie, ale
ktrej strat przey do bolenie. Kaza sprowadzi na dwr nielubn crk Ann Orzelsk, ktr ze
wszystkich swych dzieci kocha chyba najbardziej i ktra towarzyszya mu a do mierci.

Chybione elekcje

Pierwsza poowa XVIII wieku stanowia w Polsce czasy nader osobliwe. Zapomniano wtedy o patriotyzmie i
sprawiedliwoci, religia zamieniaa si w ciasn dewocj, prawda przesza w obud, a obowizek w
warcholstwo. Narodow cnot stao si tanie pochlebstwo. Palono czarownice, odprawiano egzorcyzmy,
wiczono pod prgierzem niezamne matki. Niejaki Kazimierz Kamiski, ktrego podejrzewano, e zapisa
sw dusz diabu, cudem tylko unikn mierci, a diaba wypdzono z niego za pomoc chosty.
Gwnym zajciem szlachty stao si jedzenie i picie, poniewa czasy te stanowiy apogeum narodowego
obarstwa i pijastwa. Panowie tak w domach jak i na publicznych miejscach przebywajc, kochali si w
wielkich stoach, dawali sobie na publice nawzajem obiady i wieczerze" pisa Jdrzej Kitowicz, a wojewoda
wileski Krzysztof Zawisza dodawa do tego, e kto umia dobrze pi, pewny by fortuny, przyjaci i honoru".
Te sybaryckie czasy stworzyy take sybaryckich monarchw, a moe przez tych monarchw wanie zostay w
jakim stopniu zainspirowane.
Los by bowiem bardzo przewrotny i postawi obok siebie dwie podobne osobistoci, ktrym kaza najpierw
rywalizowa o tron, obie na tym tronie posadzi, skci, pogodzi, a na koniec wreszcie skoligaci. Mowa tu
oczywicie o Stanisawie Leszczyskim i Augucie III Wettynie.
Leszczyski, chocia przey Augusta, by od niego znacznie starszy. y zreszt wyjtkowo dugo i kto wie, czy
gdyby nie nieszczliwy wypadek, nie doczekaby rozbiorw Polski, obchodzc wtedy swoje setne urodziny.
Wywodzi si z rodu magnackiego, chocia nie najwyszej proweniencji. Jego genealogia sigaa XIV wieku,
czyli czasw Rafaa z Leszna. Imi Rafa byo zreszt w tej rodzinie dziedziczne, poniewa nosili je sekretarz
Zygmunta Starego, wojewoda besko-kujawski, kasztelan wilicki, a take ojciec Stanisawa, podstoli wielki
koronny.
Tene podstoli nie pozostawi po sobie najlepszej opinii, poniewa w czasie najazdu szwedzkiego trzyma stron
Karola Gustawa. Na Szwedach opiera si take jego syn i to oni, zmusiwszy do abdykacji Augusta II Mocnego,
po raz pierwszy wprowadzili go na tron polski. Byo to wszake panowanie czysto iluzoryczne, poniewa kiedy
po klsce potawskiej August powrci do Polski, Stanisaw musia ucieka z kraju. Azylu szuka najpierw w
Turcji, gdzie snu plany rozbioru swojej ojczyzny, pragnc wykroi dla siebie jakiekolwiek krlestwo. Potem
uda si do Szwecji i zosta gwnodowodzcym armii, ale gdy August II nasa na niego siepaczy, przestraszy
si i wyjecha do Alzacji. I wanie wtedy zdarzya si rzecz zdumiewajca, o ktrej nigdy zapewne nie marzy.
Zosta teciem krla Francji Ludwika XV, od ktrego otrzyma w doywocie ksistwo Lotaryngii.
Po mierci Augusta II Leszczyski raz jeszcze usiowa wygra swoj szans. W przebraniu kupca uda si do
kraju, stan do elekcji i po raz drugi zosta wybrany krlem. Opowiedziao si za nim dwanacie tysicy
elektorw, podczas gdy jego konkurent August III otrzyma zaledwie tysic gosw. Za Augustem staa jednak
potga Rosji, ktrej wojska wchodzi poczy na przedmiecia Warszawy. Ponownie krl elekt musia uchodzi

ze stolicy i czyni to bardzo popiesznie. Pojecha najpierw do Gdaska, pniej za do Krlewca. W Krlewcu,
dziki swojej ogadzie i znacznej wiedzy, pozyska zaufanie krla Prus Fryderyka Wielkiego. Prowadzi z nim
filozoficzne dysputy, ale nie udao mu si namwi pruskiego monarchy do interwencji w Polsce. Wyjecha
zatem do swej Lotaryngii, zrzek si formalnie tronu i pdzi pocz spokojny ywot sybaryty, do ktrego by
zreszt stworzony. Rozmyla, filozofowa, snu plany reform, pisa, ale nade wszystko folgowa urokom stou i
oa. Jego oficjaln metres bya w tym czasie markiza de Boufflers. Spdzi w ten sposb ponad trzydzieci lat,
wyzbywajc si wszystkich ambicji politycznych. Pogodzi si nawet ze swoim dawnym konkurentem
Augustem III, z ktrym wszed nawet w rodzinne koligacje, kiedy jego wnuk, delfin Francji, polubi crk
Augusta Mari Jzef.
Stary i coraz grubszy eks-monarcha pomimo swego wieku i pobonoci pdzi ycie nader rozpustne i wystawia
na szwank dobre imi swej crki, krlowej Francji.
Crka postanowia go w kocu oeni i jako kandydatk na on wybraa mu siostr swojej synowej, Mari
Krystyn Wettyn, modsz od Leszczyskiego o pidziesit osiem lat. Byy krl, po pocztkowych oporach,
zaakceptowa w kocu ten zwizek, ktry mia sprawi, e zostaby nie tylko dziadkiem, ale take szwagrem
nastpcy francuskiego tronu. Z niewiadomych przyczyn do maestwa jednak nie doszo, a Marii Krystynie
przyznano uposaenie w opactwie Ramiremont. Przebywaa w nim ona a do koca swojego krtkiego ycia. W
kilka lat po jej mierci zmar take wiekowy niedoszy maonek.
Konkurent Leszczyskiego do tronu, August III, by jedynym legalnym synem Augusta II Mocnego. Ju od
najmodszych lat ojciec przygotowywa go do objcia sukcesji i w tym celu zmusi do zmiany wyznania
luteraskiego na katolickie. Wysa go take w podr po Europie, aby mg si zapozna z zasadami rzdzenia
pastwem. Z tego czasu zachowaa si charakterystyka krlewicza, ktr skreli feldmarszaek Flemming:
Kocha si we wspaniaociach i kosztownych strojach i ma przekonanie, e zna si na tym. Kocha jedzenie,
dobre i drogie wino, ale ich nie naduywa. Uwielbia wosk muzyk. Posiada inklinacje waciwe dla ksit do
polowa, koni, psw. Jest skpy, o ile chodzi o pienidze, ktrymi rozporzdza, lecz bardzo liberalny, gdy
wydaj je ci, ktrzy trzymaj kas. Ma wielk skonno do dam, lecz gardzi baamutkami. Kiedy rumieni si,
gdy rozmawiano przy nim o zalotach miosnych, ale od jakiego czasu tak si do tego przyzwyczai, e odczuwa
przyjemno, gdy mu si o tym opowiada. Sdzi, e jest cakowicie obojtny na pe pikn, lecz sdz, e sta
go na uczucia". Charakterystyk t Flemming pisa, kiedy krlewicz mia dwadziecia cztery lata. Wtedy
rzeczywicie przeywa jakie bliej nieokrelone miostki, zwaszcza za podczas swojego pobytu we Francji.
W rok pniej ojciec oeni go z crk cesarza Jzefa I Mari Jzef. Maestwo to miao charakter
dynastyczny, poniewa August II, obserwujc wymieranie mskich linii Habsburgw, pragn w ten sposb
przybliy syna do cesarskiej korony. Syn cesarzem jednak nigdy nie zosta, a tron polski zawdzicza wycznie
poparciu imperatorowej Rosji. Maestwo wpyno jednak na zmian obyczajw Augusta. Maria Jzefa bya
kobiet nader pobon i otaczaa swoj opiek kocioy i zakony, spord ktrych upodobaa sobie szczeglnie
zakon jezuitw. Za swoje podstawowe zadanie uwaaa wszake rodzenie mowi dzieci i urodzia ich w sumie
czternacioro: siedmiu synw i siedem crek. Wszystkie crki jako pierwsze imi otrzymay Maria, na cze
Matki Boej, natomiast wrd synw przewijao si imi Franciszka Ksawerego, witego zakonu jezuitw.
August zerwa z przelotnymi miostkami i zosta wierny swojej wiecznie brzemiennej onie. Kiedy po jej
mierci namawiano go, aby wzi sobie metres, zareagowa na to prawdziwym oburzeniem.
Od czasu maestwa pocz jednak ty i pulchny dotychczas modzieniec zamieni si w otye monstrum.
Powiadano zreszt, i w tym czasie zjada na obiad co najmniej dwadziecia potraw. Jakie to byy potrawy,
podpowiada nam Jdrzej Kitowicz: ros, barszcz, bigos, g ze mietan i grzybami, flaki, cielcina na szaro,
cielcina na biao ze mietan, kury, kurczta, gsi na rumiano, indyki, kapony, baranina z czosnkiem, prosita,
nogi woowe w galarecie, wdzonka woowa, kiebasy, kiszki z ryem, zajce, sarny, jelenie, dziki, przepirki,
kuropatwy, cietrzewie.
Krl obrasta zatem w sado, czemu towarzyszya postpujca degradacja psychiczna. Najmilszym zajciem
stao si strzyenie papieru, strzelanie przez okna do wasajcych si po ulicy psw, policzkowanie baznw i
udzia w polowaniach. Polowania te, ze wzgldu na krlewsk tusz, urzdzano na paacowych dziedzicach, na
ktrych ustawiano drzewa i wpuszczano zwierzyn. Kady strza by celny i zdarzao si, e na jednym takim
polowaniu" krl kad trupem i sze niedwiedzi.
Odseparowany od swoich poddanych August stawa si coraz bardziej czowiekiem samotnym, a samotno ta
bya szczeglnie odczuwalna po mierci Marii Jzefy. Interesowa si wprawdzie sztuk, kocha oper i nie
opuszcza adnej premiery. W Polsce bywa bardzo rzadko. W cigu swojego trzydziestoletniego panowania

spdzi w niej w sumie niecae dwa lata.

mier mia symboliczn. Skona niespodziewanie na prbie generalnej opery Leucippe", ktra uwietni
miaa jubileusz jego panowania. Umar w Drenie i podobnie jak Stanisaw Leszczyski nie spocz nigdy w
krlewskich grobach na Wawelu.

Krlowa Francji

Kiedy w 1719 roku krl Polski Stanisaw Leszczyski w ucieczce przed Augustem Mocnym opuci Ksistwo
Dwch Mostw i osiad w alzackim Wissemburgu, nikt zapewne nie przypuszcza, i ju za kilka lat zostanie on
teciem jednego z najwikszych monarchw europejskich Ludwika XV. Nie liczy na to take z ca pewnoci
polski wygnaniec, ktremu rok wczeniej umara ukochana crka Anna, kobieta inteligentna i wyksztacona, z
ktr wiza wszystkie swoje ojcowskie nadzieje. Jej modsza siostra Maria po swej matce, Katarzynie
Opaliskiej, odziedziczya bigoteri i cakowity brak polotu, a matka mwia do niej, e bdc brzydk jak ty,
nie trzeba si od losu niczego niezwykego spodziewa". Maria dwukrotnie przymierzaa si do maestwa, ale
zarwno ksi badeski, jak i komendant garnizonu w Wissemburgu wzgardzili jej rk. Ta niepozorna kobieta
zostaa jednak krlow Francji. Wszystko rozegrao si zatem niczym w bani o Kopciuszku.
Kiedy Ludwik XV mia pi lat, zoono do grobu jego pradziada Ludwika XIV i nominowano go na krla.
Ojciec, ksi Burgundii, i dziad, noszcy tytu Wielkiego Delfina, zmarli jeszcze wczeniej i w imieniu
maoletniego chopca regencj obj bratanek zmarego monarchy, ksi Orleanu Filip. Regencja ta trwaa
siedem lat, poniewa dwunastoletniego Ludwika ukoronowano w Reims i niemal natychmiast poczto mu
szuka kandydatki na on. Wybr pad na czteroletni infantk hiszpask Ann, ktr sprowadzono nawet do
Francji, aby wychowywaa si u boku swego przyszego ma. Kiedy jednak umar Filip, a stanowisko
pierwszego ministra obj jednooki ksi Kondeusz, Ann odesano do Hiszpanii, wyjaniwszy, i jest ona
jeszcze dzieckiem, a krl, ze wzgldu na sabe zdrowie, musi natychmiast przystpi do spodzenia nastpcy
tronu. Na polecenie Kondeusza i jego kochanki margrabiny de Prie sporzdzono list ewentualnych kandydatek
na krlow, na ktrej znalazo si a dziewidziesit dziewi niezamnych ksiniczek europejskich.
Czterdzieci cztery zdyskwalifikowano ze wzgldu na podeszy wiek, gdy ukoczyy ju dwadziecia cztery
lata. Dwadziecia dziewi nie doczekao si aprobaty, poniewa nie miay jeszcze lat dwunastu, a dziesi
poniewa uznano je za zbyt ubogie. Pozostao szesnacie kandydatek, z ktrych, zdaniem Kondeusza,
najwiksze zalety posiadaa jego rodzona siostra.
Ta stuprocentowa kandydatka pokcia si jednak z margrabin de Prie i pogrzebaa tym samym swoje szanse.
Margrabina z grona zdyskwalifikowanych ubogich ksiniczek wybraa Mari Leszczysk, bowiem o
rodzinie Leszczyskich nie wiadomo nic zego". Uwaaa zreszt, i ta cicha i niepozorna dziewczyna stanie si
w przyszoci bezwolnym narzdziem w jej rku.
Kiedy Stanisawowi Leszczyskiemu zakomunikowano nowin, omal nie zemdla z wraenia. Padnijmy na
kolana i dzikujmy Bogu woa do crki. Niebo jest dla nas askawe. Zostaa krlow Francji".
Na dworze wersalskim maestwo z Leszczysk potraktowano jako mezalians krlewski. C to za
straszliwe nazwisko dla krlowej Francji" woa Mateusz Marais, a inni dworacy pucili plotk, e Maria ma
zronite palce stopy, e cierpi na epilepsj, e miewa zimne humory". Zaniepokojony tym ojciec przyszej
krlowej zada powoania specjalnej komisji lekarskiej, ktra miaa obejrze i zbada jego crk, a nastpnie
wyda bezstronny wer-dykt. Orzeczenie komisji wypado pomylnie, a portret namalowany przez Goberta
przypad Ludwikowi do gustu. Krl niezwocznie kaza zatem swojemu penomocnikowi, aby ten w jego
imieniu zalubi Mari. Zalubiny odbyy si w 1725 roku w Strasburgu i pitnastoletni Ludwik zosta mem
dwudziestodwuletniej Marii. Krlewsk maonk lud paryski przyj yczliwie i pisano, e nie bya adna,
miaa jednak ywo w ruchach, dystynkcj manier, adn figur, wymowne oczy, ksztatn gwk i przeliczn
cer".
Na Ludwiku, ktry nie mia jeszcze nigdy do czynienia z kobietami, zrobia due wraenie i Wolter pisa, e ju
pierwszego wieczoru krl przygotowywa si do spodzenia delfina". Czyni to bardzo ochoczo, gdy jak
donosi Kondeusz Leszczyskiemu w noc polubn da jej trzynacie dowodw swoich afektw". Marii
spodoba si take mody maonek, gdy pisaa do matki, e nigdy nikt nie kocha tak, jak ja kocham
Ludwika".

Wydaje si jednak, i ju pierwszej nocy Maria zaprzepacia swoj szans. Wychowana przez pruderyjn
matk, bya wstydliwa, pobona, lkliwa i co tu duo mwi nudna. Z gow owinit czarnym, koronkowym
zawojem, zakutana w szale, chustki, manszety i wstki nie najwieszej mody, z t swoj nieco mieszn
elegancj wygldaa na star, prowincjonaln mieszczk". Denerwowa krla jej obsesyjny strach przed
duchami, obsesyjna mio do suczki, a take zwyczaj sypiania pod pierzyn, ktrej nie znosi.
Pomimo to przez kilka lat codziennie odwiedza swoj on w jej komnacie i urodzia mu ona dwch synw i
osiem crek. Bezustanne wypenianie maeskich obowizkw, wynikajce z nieposkromionego temperamentu
Ludwika, zmczyo Mari do tego stopnia, i uskaraa si swoim dworkom: wci sypia z nim, wci by w
ciy, wci rodzi". Nie tylko Ludwik, ale take stary Leszczyski spostrzeg, i sprawy nie podaj w
dobrym kierunku, gdy pisa, e moja crka i moja ona to dwie najnud-niejsze kobiety, jakie spotkaem w
swym yciu, i mj zi przyszedszy do komnaty swej ony, przyjmowany jest przez ni tak niechtnie, e
jedyn jego przyjemnoci staje si zabijanie much na szybach okiennych".
Nic dziwnego, i w takiej sytuacji krl znalaz sobie w kocu pierwsz kochank. Zostaa ni pani de Mailly z
domu de Nesle, kobieta w sumie brzydka, o dugim nosie, spaszczonych policzkach, ogromnych ustach i
maych oczach, ktra jednak miaa nad krlow t przewag, e nie bya pruderyjna. Krlewski romans trwa
kilka lat, w cigu ktrych Ludwik przesta w ogle zachodzi do sypialni swojej ony. Opowiadano, e poronia
ona jedenaste dziecko i kiedy bezporednio po poronieniu nie wpucia krla do siebie, ten obraony
zapowiedzia, i wicej jego noga u niej nie postanie. By wtedy rok 1738 i byli ju trzynacie lat po lubie.
Pani de Mailly zastpia pniej jej modsza siostra i bya zakonnica, pani de Vintimille. I ona take nie
grzeszya urod. Niskiego wzrostu, tga, o czerwonej szyi i ramionach, dostarczaa jednak monarsze tego, czego
nie chciaa dostarczy mu ona. Urodzia zreszt Ludwikowi nielubnego syna, pierwszego z serii dwudziestu
dwch krlewskich bastardw. Rozpacza te bardzo, kiedy po porodzie umieraa w straszliwych mczarniach.
Zastpia j trzecia siostra de Nesle, ona diuka de Lauraguais, a po niej czwarta, de La Tournelle.
Maria przygldaa si bezsilnie krlewskim faworytom, a kiedy nadszed czas Joanny Poisson, znanej
powszechnie jako madame Pompadour, wiat o niej zapomnia. Przeya w Wersalu czterdzieci trzy lata, ale
przez trzydzieci lat ya ju wycznie w cieniu, powicajc si wychowywaniu swych dzieci, z ktrych troje
wprawdzie umaro, ale siedmioro (delfin i sze brzydkich crek) doyo penoletnioci. Wok krlowej skupia
si tak zwana partia dewotw", ktra nie miaa jednak powaniejszego znaczenia.
Oczkiem w gowie tej partii by oczywicie delfin Ludwik, ktrego usiowano zjedna dla wasnej polityki.
Przychodzio to stosunkowo atwo, gdy delfin stanowi zaprzeczenie wasnego ojca. Ociay fizycznie i
umysowo, nie zna si na rzdzeniu, nie interesowa si kobietami, z upodobaniem natomiast powica si
religijnym praktykom i religijnym lekturom. Uwielbia poucza blinich i prawi im moray, a dewocj uwaa
za kwintesencj wszelkich cnt moralnych.
W 1745 roku oeniono go z infantk hiszpask, pikn Mari Teres, a na jego weselu Ludwik XV po raz
pierwszy spotka modziutk Joann Poisson.
Maria Teresa zmara ju po kilkunastu miesicach maestwa przy porodzie. Signito wtedy znowu po polsk
krlewn. Nastpczyni infantki zostaa Maria Jzefa, crka Augusta III. Bya to dziewczyna brzydka, rudawa,
ale do sympatyczna, a na dodatek wnuczka cesarza. Udao si jej pozyska wzajemno delfina, ktry
pocztkowo odnosi si do niej do nieufnie i stale wspomina pikn Hiszpank. Kiedy lody zostay
przeamane, wszystko potoczyo si utartym trybem i Maria Jzefa urodzia mowi piciu synw i trzy crki.
Dwaj najstarsi synowie umarli jednak w dziecistwie, a nieco pniej grulica zabraa take ich ojca. Sukcesja
tronu przesza w ten sposb na trzeciego wnuka Ludwika XV, ksicia Berry, ktry mia zasi na tronie jako
Ludwik XVI, nieszczsna ofiara rewolucji francuskiej. Na tronie zasiedli take pozostali dwaj synowie Marii
Jzefy hrabia Prowansji jako Ludwik XVIII i hrabia Artois jako Karol X.
Matka nie doya wszake ani klsk, ani tryumfw swoich synw. Zmara na grulic w 1767 roku, majc
zaledwie trzydzieci sze lat. O rok przeya j teciowa, Maria Leszczyska. Schuda ogromnie, bya bezsilna
i stracia mono chodzenia, a wzrok miaa tak osabiony, e cae dni nie otwieraa oczu. Krlowa spowiadaa
si codziennie, bojc si umrze nagle w stanie grzechu. Gdy nie mona byo ju nosi jej do kaplicy, prosia, by
odprawiano msz wit w jej sypialni. U stp ka miaa wielki krzy, a rozpamitywanie mk Chrystusa
stanowio jej wielkie szczcie". Umara majc lat szedziesit pi. Krl zapaka nawet przy jej zwokach, ale
ju wkrtce pocieszya go kolejna faworyta, hrabina du Barry.

Faworyty krla Stasia

Stanisaw August Poniatowski by trzecim po Warneczyku i Janie Olbrachcie krlem polskim, ktry zmar w
stanie bezennym. Nie wynikao to bynajmniej z jakichkolwiek zahamowa seksualnych monarchy, poniewa
Poniatowscy znani byli powszechnie ze swego temperamentu. Najstarszy krlewski brat, Kazimierz, by bodaj
najwikszym warszawskim hulak i rozpustnikiem; otwartym powozem obwozi po ulicach rozebran do naga
swoj kochank, zwan Czarnook Jzefk. Ukoczywszy siedemdziesit lat y jeszcze oficjalnie ze synn
aktork Agnieszk Truskolask.
Nie stroni take od kobiet drugi krlewski brat, Micha, biskup i prymas Polski, ani te trzeci, Andrzej, genera
wojsk austriackich, ojciec nielubnego syna Michaa Michaowskiego.
Stanisaw August take kocha kobiety i kilkakrotnie przymierza si do oenku, najpierw z Radziwiwn,
potem z Potock, a kiedy zasiad na tronie z ksiniczk francusk lub arcyksiniczk austriack. Plany te
storpedowaa jednak caryca Katarzyna II, ktra nie bya absolutnie zainteresowana odrestaurowaniem w Polsce
monarchii dziedzicznej, a o tym, e Stanisaw August mg t dziedziczno zapewni, przekonaa si osobicie.
Swoj inicjacj seksualn przeszed on bowiem w sypialni przyszej carycy. Poznali si w 1756 roku, kiedy to
dwudziestotrzyletni Poniatowski przyby do Petersburga jako sekretarz posa angielskiego Williamsa. Jego mia
powierzchowno i towarzyska ogada wywary silne wraenie na Katarzynie, bdcej wczenie on nastpcy
tronu. Przystojna ksiniczka take wpada w oko Stanisawowi. Pisa pniej o niej, e miaa lat dwadziecia
pi, bya dopiero po pierwszym poogu i w tej peni piknoci, ktra jest szczytem rozkwitu kobiety urodziwej.
Przy wosach czarnych pe olniewajcej biaoci, rumiece ywe, oczy due, niebieskie i pene wyrazu, rzsy
czarne i bardzo dugie, nos grecki, usta rzekby woajce o pocaunek".
Ciyli ku sobie ju od pierwszego spotkania. Pocztkowo widywali si w domu Anglika Wroughtona, pniej u
pisarza Jeagina. W yciu Poniatowskiego bya ona pierwsz kobiet, gdy napisa w swych pamitnikach:
Mogem jej zoy w ofierze to, czego nikt nie posiada... Nareszcie poznaem mio i kocham z tak
namitnoci, e gdybym mg dozna zawodu, bybym najnieszczliwszym z ludzi i czuj, e do wszystkiego
bym si zniechci". Ich romans, mimo przernych przeszkd, trwa dwa lata i zaowocowa crk Ann.
Dziecko nie yo jednak dugo i umaro w dziecistwie.
Rozbudzony w petersburskiej sypialni temperament Stanisawa Augusta rozwija si pocz nadzwyczaj
burzliwie. Jak pisa jeden z jego biografw, korowd gwek w jego yciu jest barwny i nieprzeliczony.
Metresy stae i dorywcze, krlewny chwili i wadczynie dugich miesicy, ksiniczki krwi i magnatki
najprzedniejszych rodw, szlachcianki zpuszcz brzeskich i gwiaz-dki z litewskich dworkw, mieszczki
warszawskie i zagraniczne awanturnice, modelki z pracowni Bacciarellego i pomywaczki z kuchni Tremona.
Obok demi-repsy cnotliwa matrona; s wojewodziny, wojewodzicowe i wojewodzianki, znajdzie si
starocina wesp z wdow po tapicerze, woska markiza tu przy marmuzeli znad Sekwany. S Angielki,
Greczynki, Woszki, Francuzki, Niemki i ydwki. Sowem najsodsze panoptikum piknoci".
Odtworzenie nazwisk krlewskich kochanek jest praktycznie niemoliwe, poniewa wiele z nich przemkno si
przez krlewsk sypialni bezimiennie. Wiemy o dwch jego kuzynkach: Aleksandrze Lubomirskiej i Izabeli
Czartoryskiej. Pierwsz odstpi pniej swojemu bratankowi Jzefowi, drug za ambasadorowi Rosji
Repninowi. Uwaano powszechnie, e crka Czartoryskiej Maria, pniejsza ona ksicia Wrttemberg, bya
jego dzieckiem i popularnie zwano j Ciokwn.
W krlewskiej sypialni zagociy take na duej trzy ksine Sapieyny: Joanna z Sukowskich, Magdalena z
Lubomirskich i Elbieta z Branickich. Miaa tam take swoje miejsce ksiniczka kurlandzka Danuta Biron,
francuska markiza i kabalarka Zofia Lullier, wacicielka salonu literackiego Maria Teresa Geoffrin, ona
dyrektora fabryki porcelany baronowa Schtter, woska piewaczka Benini.
Osobne miejsce naley si jednak Elbiecie z Szydowskich Grabowskiej, o ktrej mwiono, i u schyku ycia
monarchy zostaa jego morganatyczn on.
Poniatowski pozna j, gdy by jeszcze stolnikiem litewskim. Moda dziewczyna musiaa zrobi na nim due
wraenie, skoro zostawszy krlem, sdziego Szydowskiego, jej ojca, mianowa senatorem i kasztelanem.
Powoa nawet specjalnie dla niego kasztelani mazowieck, upowaniajc do senatorskiego tytuu.

Wkrtce potem krl doprowadzi do maestwa Elbiety. Wybra dla niej wdowca, generaa Jerzego
Grabowskiego, z ktrym od dawna wizay go przyjacielskie stosunki. Maestwo to stanowio jedynie
przykrywk dla krlewskiego romansu, gdy Stanisaw August pisywa w tym czasie do swej wybranki liciki
nastpujcej treci: A wic moja droga Maleka. Przyjd dzisiaj do Pani zje kolacj i uciska Pani z caego
mego serca. Choby damy byy, ktre nie ja bd uwodzi, znajd czas i sposb, aby dusi moj Malek".
Grabowska tego rodzaju listy otrzymywaa w owym czasie, kiedy jej m przebywa poza Warszaw i walczy z
konfederatami barskimi. Zosta nawet przez nich porwany i uprowadzony, ale udao mu si uciec na Wgry i do
Warszawy powrci dopiero pod koniec 1770 roku. Podejrzliwie przeto patrzono na crk Aleksandr, ktr
generaowa powia w kwietniu nastpnego roku. Po pierworodnej crce przyszy wkrtce dzieci nastpne:
Micha, Izabela, Kazimierz i Stanisaw. Ich ojcostwo trudno jest dzisiaj ustali, poniewa, jak podaje
Niemcewicz, Elbieta bya w tym czasie metres starszego brata krlewskiego, Kazimierza. Krl oficjalnie
przyznawa si do Michaa i Stanisawa, chocia niektrzy posdzali go take o ojcostwo Aleksandry i Izabeli.
Kazimierz by prawdopodobnie krlewskim bratankiem. Za firmowanie dzieci swoim nazwiskiem genera
Grabowski otrzyma bogate krlewszczyzny oraz ordery: witego Stanisawa i Ora Biaego.
Po urodzeniu najmodszego syna Elbieta zadomowia si na dobre u Stanisawa Augusta. Nie mieszkaa ju w
tym czasie z mem, ktry zreszt zmar po kilku latach.
Nie bardzo wiadomo, czym Grabowska potrafia przywiza do siebie krla. Nie naleaa do kobiet
przystojnych, a ambasador rosyjski Jan Jakub Sievers pisa nawet, e jest ospowata i pomalowana". Mwiono
take, e przypomina ona karykatury Hogartha, tak jest maa, garbata i caa pomarszczona. Opinie te pochodz
ju z pniejszego okresu, kiedy ukoczya ona lat czterdzieci. Przedtem jeden z pamitnikarzy pisa, e nie
bya pikna na twarzy, ale figur miaa cudown i pier jak z marmuru wyciosan". Moe w tej piersi leaa
zatem tajemnica jej powodzenia.
Rosnce wpywy eks-generaowej spotykay si jednak z coraz wiksz niechci warszawskiego ludu.
Przypisywano jej zgubny wpyw na krla, mwiono, e jest carskim szpiegiem, piewano o niej na ulicach
nieprzyzwoite piosenki. Podczas Insurekcji Kociuszkowskiej strzelano do jej syna Michaa, ktry by
adiutantem krlewskim, a jej bratanek, szambelan Stefan Grabowski, zawis na szubienicy. Krl, w trosce o
bezpieczestwo swojej metresy, zdecydowa si w kocu wysa j za granic.
Kiedy Stanisawa Augusta zesano do Grodna, nie byo jej obok niego. Przyjechaa tam na dwa miesice przed
jego abdykacj, wraz z synem Michaem. Po mierci Katarzyny nowy car, Pawe, zaprosi Poniatowskiego do
Petersburga, poniewa podejrzewa, e by moe jest jego synem. Byo to zupenie nieprawdopodobne, gdy
Pawe urodzi si, zanim Katarzyna poznaa Stanisawa, a jego ojcem by szambelan Sergiusz Satykow. W
kadym razie Poniatowski podejmowany by z przepychem nalenym suwerennemu monarsze. Do jego
dyspozycji oddano Paac Marmurowy, osobist gwardi i okazay dwr. Na dworze tym przebywaa zarwno
Grabowska, jak i jej synowie Micha i Stanisaw. Kiedy jednak po ptora roku August skona raony
apopleksj, powrcili oni do Warszawy, gdzie Elbieta otworzya synny salon literacki skupiajcy elit
intelektualn miasta. W czasie wojen napoleoskich such jednak po niej zagin i dopiero w 1810 roku w
Gazecie Warszawskiej" pojawi si nekrolog donoszcy, e: Dnia 28 maja zakoczya ycie w tutejszej
stolicy JW Elbieta z Szydowskich Grabowska, Teodora Szydowskiego wojewody pockiego i Teresy z
Witkowskich crka, po Janie Grabowskim generale inspektorze wojsk litewskich wdowa, w roku
szedziesitym drugim wieku swego. W caym ycia biegu agodna, szczera, otwarta dla wszystkich, uprzejma
dla przyjaci, przystpna dla niszych, litociwa i dobroczynna, ostatek dni przykadnej oddana pobonoci".
Losy jej dzieci potoczyy si rozmaicie. Micha powici si karierze wojskowej w subie Napoleona, zosta
generaem i komendantem Gdaska. Poleg pod Smoleskiem podczas wyprawy moskiewskiej.
Izabela wysza za m za Walentego Sobolewskiego, ktry po mierci generaa Zajczka zosta namiestnikiem
Krlestwa Polskiego.
Kazimierz zosta marszakiem wokowyskim, a Stanisaw ministrem owiecenia w Krlestwie i kawalerem
maltaskim. Ze wzgldu na swe prorosyjskie zapatrywania otoczony by powszechn pogard.
Najtragiczniejszy los spotka najstarsz, Aleksandr. Matka wy-daa j za m za szambelana krlewskiego
Franciszka Krasickiego, ale nie oddaa jej mowi, lecz prosto z kocioa kazaa wraca do domu. Na prno
hrabia Krasicki upomina si o swoje prawa. Wolno mu byo jedynie widywa swoj on w obecnoci osb
trzecich, w salonach jej matki. Pewnego dnia, podczas balu, pada nagle nieywa. Przyczyn zgonu by zapewne
udar soneczny. Zrozpaczony maonek opakiwa jej mier do koca swego ycia i nigdy wicej nie stan na
lubnym kobiercu.

Saska infantka i ksi Pepi

aden z licznych synw Augusta III nie zasiad na tronie polskim, chocia Karol Krystian oeni si
prawdopodobnie w tym celu z Franciszk Krasisk. Dopiero krlewski wnuk, Fryderyk August III, zosta
nominowany przez Napoleona ksiciem warszawskim, a jego jedyn crk Mari August uznano za polsk
infantk.
Ojciec Fryderyka Augusta, Fryderyk Krystian, najstarszy z yjcych synw krlewskich, urodzi si kalek. Mia
skrzywiony krgosup i niedowad ng, co uniemoliwiao mu poruszanie o wasnych siach. Oeniono go
jednak z Mari Antonin Walpurgis, crk elektora bawarskiego Karola Alberta, a jednoczenie wnuczk Teresy
Kunegundy Sobieskiej.
Maria Antonina bya kobiet urodziw, pen temperamentu i nie- zbyt odpowiadao jej wspycie z mem,
ktry swoje obowizki w sypialni wypenia przy pomocy lokajw. Nawizywaa zatem liczne romanse, z
ktrych najsynniejszy by z hrabi Vizhumem. Urodzia jednak mowi dwch synw: Fryderyka Augusta i
Karola, chocia obaj byli rwnie upoledzeni fizycznie. Karol na zawsze przykuty zosta do inwalidzkiego
wzka, Fryderyk natomiast mia nienaturalnie cienkie nogi, kopoty z chodzeniem i nerwowe tiki mini twarzy.
Kiedy w 1763 roku zmarli zarwno August III, jak i chory na osp jego syn, Fryderyk Krystian, Fryderyk
August zosta kolejnym elektorem saskim. Kiedy doszed do penoletnioci, oeni si z Mari Ameli z
Wittelsbachw; urodzia mu ona crk Mari August. Crka ta zostaa polsk infantk, w osobie ktrej
zerodkowaa si caa historia Polski.
Bya prawnuczk krla Augusta III Wettyna, a jej habsburskie prababki skoligaciy j z Piastami, Jagiellonami i
Wazami. Jedna z jej prababek bya crk Jana III Sobieskiego i powinowat Michaa Winiowieckiego. Babka,
Maria Jzefa, polubia wnuka Stanisawa Leszczyskiego, a poprzez ma, delfina Francji, bya take dalek
powinowat Walezjuszy i Andegawenw. Do kompletu dynastycznych koneksji brakowao wprawdzie infantce
powinowactwa z ostatnim monarch Stanisawem Augustem Poniatowskim, ktry nie mia legalnych dzieci, ale
przeszkod t mona byo usun poprzez maestwo z krlewskim bratankiem ksiciem Jzefem,
wyznaczonym przez stryja na sukcesora.
Restauracja polskiej monarchii, o ktrej w czasach napoleoskich mylao si i mwio coraz wicej, nie bya
jednak spraw prost. Cesarz Napoleon gra tutaj wyranie na zwok. Mianowawszy Fryderyka Augusta
ksiciem warszawskim owiadczy bowiem wyranie: Daem mu Ksistwo traktatem tylyckim, by nie
wzbudzi zaniepokojenia, ale to panujcy starzec i Niemiec. Ale gdybym by stworzy Krlestwo Polskie, to dla
takiego narodu jak wasz, dabym innego krla".
Spekulowano zatem, kto ma by tym krlem, bo wierzono, e krlestwo jednak powstanie. Do nie istniejcego
jeszcze tronu przymierzali si wprawdzie szwagier Napoleona i krl Neapolu Joachim Murat, cesarski brat
Hieronim, a take cesarski pasierb Eugeniusz Beauharnais. Wspominano rwnie o marszaku Louisie Davoucie,
ksiciu elektorze Ludwiku z Hohenzollernw, Ferdynandzie Bourbonie z Hiszpanii oraz Ferdynandzie
Habsburgu, ksiciu Toskanii. Konstytucja 3 Maja stanowia bowiem wyranie, e: Dynastia przyszych krlw
polskich zacznie si na osobie Fryderyka Augusta, dzisiejszego Elektora Saskiego... Gdyby za dzisiejszy
Elektor Saski nie mia potomstwa pci mskiej, tedy m, przez Elektora, za zgod Stanw Zgromadzonych,
Crce Jego dobrany, zaczyna ma lini nastpstwa pci mskiej do tronu polskiego".
Konstytucj t zamierza uszanowa nawet cesarz Napoleon, ktry po rozwodzie z Jzefin bra pod uwag
Mari August jako kandydatk na swoj przysz maonk, gdy pragn przej tron polski dla siebie. Jeeli
jednak oeni si z infantk powiedzia Polacy zadaj ode mnie Polski w jagielloskich granicach", i
zdecydowa si na maria z arcyksiniczk austriack Mari Luiz, crk cesarza Franciszka I.
Polacy na przyszym tronie polskim chcieli oczywicie widzie swojego rodaka i std te zrodzia si propozycja
maestwa dwudziestopicioletniej infantki z czterdziestopicioletnim bratankiem krla, ksiciem Pepi, jak go
wwczas powszechnie nazywano. Zwizek ten wypeniby wszystkie postanowienia ustawy konstytucyjnej,
kojarzc krlewski rd Wettynw z krlewskim rodem Poniatowskich. Mwiono zreszt powszechnie, i pena
nauki i rozumu", chocia do czerwona i otya" infantka darzy ksicia Jzefa szczer mioci.

Nie bya to jednak niestety mio odwzajemniona. Ksi nie szuka bowiem u kobiet nauki i rozumu i z
uporem nie dawa zapdzi si w zwizki maeskie. Swatano go wczeniej z siostrami Czartoryskimi,
Rzewusk, Zamoysk, ale zawsze udawao mu si od lubu wykrci. Jego ywioem byy przede wszystkim
salony i bitwy, poniewa wrd piknych kobiet i dzielnych onierzy czu si najlepiej.
Mia w swoim yciu niezliczon ilo kochanek. List ich otwieraa modziecza mio Maria Karolina Thun,
pniejsza ona lorda Guilforda. Pniej na list t trafiy Jabonowska, Potocka, Lubomirska, Kazanowska,
Wielhorska, Bronikowska, Cichocka, a po- dobno take siostra Napoleona Paulina, nielubna crka krla Stasia
Maria, ona ksicia Wrttemberg, a nawet wasna siostrzenica ksicia Poniatowskiego, Anetka Potocka.
Pomimo nieprzebranego bogactwa faworyt tylko trzy kobiety wycisny na jego yciu swoje niezatarte pitno.
Pierwsz z nich bya Zelia Sitaska, crka kapelmistrza orkiestry Tyzenhausa i piewaczka teatru narodowego.
Jej zwizek z ksiciem trwa blisko trzy lata i zaowocowa nielubnym synem, ktrego zapisano w metrykach
jako Jzefa Szczsnego Maurycego Chmielnickiego, syna prawego Jzefa Chmielnickiego, oficera suby
cesarskiej". Prno byoby jednak w cesarskim korpusie szuka jego ojca. Nazwisko swoje uzyska on bowiem
od starostwa chmielnickiego, ktre krl podarowa w tym czasie swojemu bratankowi. Ksi nie wypiera si
jednak ojcostwa i cieszy si, kiedy roczny syn czarny jak Indianin i silny jak lew, bije si ze wszystkimi
dziemi". W swoim testamencie zapisa mu zreszt dziesi tysicy czerwonych zotych.
Po rozstaniu z Sitask Poniatowski wybra si do Brukseli, gdzie pozna starsz od siebie o lat dziesi
francusk hrabin Henriett de Vauban, on podporucznika andarmw i szambelana ksicia orleaskiego. Nie
wiadomo, czym ta podstarzaa dama uja ksicia, poniewa bya wysoka i chuda, twarz blada, ale nie bez
wyrazu, zachowaa jeszcze lady wdzikw, o ktrych sile wtpi nie chciaa. Umiech miaa nieco szyderczy,
mow nader cich, zdrowie poprzednim sposobem ycia osabione". Urody nie dodaway jej te wyrane lady
po ospie, ktre szpeciy twarz. Mimo i ksicia nkay wwczas febra, taczka, choroba oczu i odnowiona
rana, nawiza z ow dam romans, ktry zakoczy si wprawdzie do prdko, ale hrabina na zawsze wesza w
ycie krlewskiego bratanka. Zabra j ze sob do Warszawy, gdzie w paacu Pod Blach speniaa rol
pierwszej damy. Przypominaa w tym madame Pompadour, poniewa kiedy ze wzgldu na swj wiek nie moga
ju zaspokaja modszego od siebie kochanka, zostaa po prostu rajfurk i dostarczaa mu mode i pikne
dziewczta. Byo to oczywicie rajfurzenie na najwyszym poziomie, poniewa o zaszczyt bywania u hrabiny
zabiegay najwiksze polskie arystokratki. Zastanawiano si, co mogo czy tych dwoje ludzi. By moe
chodzio tu o polityk, ale chyba raczej o pienidze. Mwiono, i Vauban poyczya kiedy Poniatowskiemu
olbrzy- mie sumy, ktrych ten, pogrony w ustawicznych kopotach finansowych, nie by w stanie jej odda.
Utrzymywa j za to w swym paacu i ulega jej zachciankom i kaprysom.
Trzeci kobiet, z ktr ksi Pepi zwiza si do koca swoich dni, bya modziutka Zofia Czosnowska z
Potockich. Mimo i miaa zaledwie osiemnacie lat, zdya ju rozwie si ze swoim mem. Jeden ze
wspczesnych pamitnikarzy pisa o niej, e bya nader ksztatn blondynk, nienej biaoci, o licznych
rysach twarzy, wielkich bkitnych oczach i czarujcym umiechu. Gowy tuzinami umiaa zawraca". Zdanie
kobiet byo znacznie bardziej surowe. Ksi Jzef relacjonowaa wojewodzina Nakwaska kocha j dugo i
stale, wicej zawsze jak zasugiwaa, bo pani Czosnowska mimo dwch staroytnych nazwisk z ojca i ma,
wcale co do serca skonnoci arystokratycznych nie bya i zawsze zoto pana Szodarskiego, rwnie jak moda,
rumiana twarz oficera Gawara, syna niegdy nauczyciela w Warszawie, jej si podobay; nie wiem jak si oni
wszyscy trzej ze sob zgadzali, ale to widzielimy wszyscy, e pomimo rozgosu co jej sprawki miay, pan
Szodarski y zawsze z ksiciem Jzefem w najlepszej harmonii, a oficer Gawar ani razu w kozie nie siedzia,
lubo na to nieraz pozornie i sprawiedliwie zasugiwa". Nie mona tu oczywicie wykluczy, i sowa te
dyktowaa wojewodzinie zawi, jako e Nakwaska take darzya afektami piknego ksicia.
Kiedy Czosnowska urodzia syna, w ojcostwo Poniatowskiego nikt jednak nie wtpi. Dziecko zapisane zostao
jako Jzef Ponitycki, a ksi Jzef zapisa mu w swoim testamencie pitnacie tysicy czerwonych zotych.
Jego matka otrzymaa roczn rent w wysokoci szeciuset czerwonych zotych, ale rent t wkrtce przestano
wypaca, gdy Zofia wysza za m za pukownika Aleksandra Oborskiego, a maego Jzefa adoptowaa
ksica siostra Maria Tyszkiewiczowa, nadajc mu swoje panieskie nazwisko Poniatowski.
Liczne romanse ksicia Pepi nie wpyway oczywicie budujco na projektowane maestwo z infantk Mari
August. Gorszyy one jej pobonego ojca, a kiedy na prob Czosnowskiej Ponia-towski urzdzi w swoim
paacu bal, cho panowa wwczas okres adwentu, przebywajcy w Warszawie Fryderyk August wezwa go do
siebie i w asycie prymasa Raczyskiego udzieli surowej reprymendy.

Mona jednak przypuszcza, i na przeomie 1809 i 1810 roku doszo wreszcie do formalnych zarczyn,
poniewa prasa paryska i berliska pisay, e infantka Maria Augusta zarczya si z synowcem zmarego krla
Stanisawa Augusta, ministrem wojny i naczelnym wodzem armii Ksistwa Warszawskiego ksiciem Jzefem
Poniatowskim".
Zupenie niespodziewanie gruchna jednak w tym samym czasie wiadomo, i Zofia Czosnowska powia
Poniatowskiemu syna. Drugi nielubny syn wyczerpa cierpliwo bigoteryjnego Fryderyka Augusta. Kaza on
prawdopodobnie zerwa zarczyny. Zakochana i starzejca si infantka prosia ojca o wyrozumiao, powoujc
si na swego prapradziada Augusta Mocnego, ale wadca Saksonii obstawa przy swoim.
Rozwizanie tego dylematu nadeszo jednak samo, chocia takiego finau nikt si zapewne nie spodziewa.
Pikny ksi Pepi uton w Elsterze podczas Bitwy Narodw. Poleg jako marszaek napoleoski, w ktrym
Fryderyk August skonny by ponownie upatrywa swojego przyszego zicia.
Cesarska epopeja przechodzi pocza z wolna do legendy. Odya jeszcze na sto dni po ucieczce Napoleona z
Elby, ale Waterloo definitywnie przekrelio nadzieje na odzyskanie niepodlegoci t drog. Upado Ksistwo
Warszawskie, umar cesarz, zmar jego wierny sojusznik Fryderyk August, zmieniali si w Saksonii kolejni
elektorzy. ya tylko Maria Augusta. Pomagaa polskim emigrantom po Powstaniu Listopadowym i ywo
interesowaa si losami kraju, ktrego krlow niegdy miaa zosta. Zapamitano j jako starsz dam, zawsze
odzian na czarno. Zmara w wieku osiemdziesiciu trzech lat, w chwili gdy w Polsce wybucho Powstanie
Styczniowe.
Patriotyzm w buduarze

Kiedy na balu wydanym w Warszawie przez ksicia Talleyranda cesarz Napoleon taczy kontredansa z
szambelanow Mari Walewsk, nie przypuszczano zapewne, e rozpoczyna si jeden z najwikszych i
najsynniejszych romansw w historii Polski.
Zainteresowanie cesarza pikn szambelanow jako pierwsza dostrzega hrabina Vauban i to j uwaa mona
za matk chrzestn tego romansu. A bya to mio niezwykle patriotyczna, pena wzniosych sw, w ktrej
cnot niewieci postanowiono zoy na otarzu ojczyzny, spodziewajc si, e z sypialni szambelanowej
wyoni si niepodlega Polska. Cnota bya oczywicie w tym wypadku pojciem czysto umownym, poniewa
starocianka gostyska Maria czyska ju w wieku szesnastu lat polubia starszego od siebie o lat
pidziesit szambelana Anastazego Colonn Walewskiego. Walewscy, cho nie naleeli do rodzin magnackich,
potrafili jednak w przeszoci skoligaci si nawet z Lubomirskimi.
Wynikiem tego niecodziennego zwizku by syn Antoni, ktry przyszed na wiat w dwa lata po lubie. I na tym
w zasadzie wsplne poycie maonkw dobiego koca. Walewski zaj si interesami, a Mari coraz czciej
widywano w paacu Pod Blach, gdzie grono piknych kobiet admirowao ksicia Jzefa. Czy Walewsk czyo
co z ksiciem Pepi, trudno powiedzie, ale zwaywszy na rajfurskie zdolnoci hrabiny Vauban, moliwoci
takiej nie mona wykluczy.
Walewska przesza do historii jako kochanka cesarza Napoleona. Pierwsze rozmowy, ktre szmbelanowa
prowadzia z Bonapartem, obracay si wok niepodlegoci Polski. Cesarz chcia widzie w modej Polce
swoj kochank, ale ona widziaa w nim zbawc Ojczyzny. Napoleon grozi, e jeeli doprowadzi go do
rozpaczy, pogrzebie swoje nadzieje, a ona odpowiadaa, e jeeli jej odda Ojczyzn, bdzie zaspokojona i wolna
od zasuonej pogardy. Byy to zatem dziwne rozmowy, niemniej Maria spenia swj patriotyczny obowizek
aby ziomkowie mogli uradowa si i czu szczliwi". Cesarz oczywicie nigdy Polski nie wskrzesi, a kiedy
cel swj osign, przesta ju w ogle o tym mwi.
Owocem patriotyzmu szambelanowej sta si cesarski syn, zapisany w metryce jako Aleksander Florian Jzef
Walewski. Noworodkowi ojciec przysa brukselskie koronki, jego matce dziea Corneille,a, natomiast
szambelan, ktry cesarskiego potomka firmowa wasnym nazwiskiem, otrzyma dwadziecia tysicy frankw w
zocie. Suma ta nie usatysfakcjonowaa jednak widocznie Walewskiego, poniewa jego maestwo z Mari
rozpado si definitywnie, a ona w towarzystwie brata i swoich kuzynek wyjechaa do Parya.
We Francji czeka wprawdzie na ni may paacyk, suba, wynajte loe w teatrach i miesiczna pensja, ale nic
ponadto. Napoleon odsun si od swej kochanki i jej dziecka. Po rozwodzie z Jzefin oeni si zreszt z Mari
Luiz i oczekiwa wanie legalnego potomka. Kilkakrotnie udao si Walewskiej porozmawia z cesarzem, ale
zrozumiaa, e jego uczucia wygasy. Zadowoli si musiaa tytuem hrabiego cesarstwa, ktry nada swojemu

synowi, i wyznaczonym jej doywociem w wysokoci 50 tysicy frankw rocznie. Bardziej ni syn i jego matka
interesowaa go w tym czasie zbliajca si wojna z Rosj.
Maria powrcia do Warszawy rozczarowana, chocia Polacy wierzyli nadal w jej szczliw gwiazd.
Siostrzenica Poniatowskiego Anetka Potocka pisaa, e podczas pobytu pani Walewskiej w Warszawie
traktowano j jako facsimile cesarzowej". Walewska nie czua chyba potrzeby, aby swych rodakw
wyprowadza z bdu.
Potem widziaa cesarza jeszcze cztery razy. Pierwszy raz, kiedy zmczony zatrzyma si u niej w Walewicach
wracajc spod Moskwy, drugi raz w Paryu, kiedy przedstawi jej swego oficjalnego syna, trzeci, kiedy wraz z
Aleksandrem odwiedzia go jako wygnaca na Elbie, i czwarty kiedy po Waterloo zamierza popeni
samobjstwo. Potem wywieziono go na Wysp witej Heleny, a Maria wysza za m za hrabiego Augusta
Ornano. Urodzia mu syna Rudolfa Augusta, a potem umara na zadawnion chorob nerek.
Mj syn, dzieci spod Wagram, bdzie kiedy krlem Polski" mawia Napoleon, ale mit krlestwa rozwia si
ostatecznie pod Waterloo. Aleksander, ktry wedug cesarza mia zosta francuskim wojskowym, wychowywa
si pocztkowo w Polsce, pod opiek swego wuja Teofila czyskiego. Pami jego ojca bya jednak wci
ywa, skoro wielki ksi Konstanty nigdy nie spojrza mu prosto w oczy, chocia marzy, aby Walewski zosta
jego adiutantem. Napotkawszy zdecydowan odmow, naoy na niego areszt i Aleksander potajemnie, przez
Petersburg i Angli, musia ucieka do Francji. Tam, chocia suy Bourbonom, obraca si towarzystwie
dawnych onierzy cesarza, a nawet jego kochanka Rachela Felix, ktra urodzia mu syna, gustowaa take w
napoleoskim generale Bertrandzie i cesarskim bratanku zwanym ksiciem Plon-Plon.
Kiedy restytuowano cesarstwo i na tronie zasiad cesarski bratanek Ludwik Napoleon, Walewski zaj si
dyplomacj i zosta ministrem spraw zagranicznych. W 1838 roku, po mierci swojego przyrodniego brata,
ksicia Reichstadtu, zosta jedynym spadkobierc Napoleona Bonaparte. Cesarz Napoleon III podejrzewany by
bowiem o nielubne pochodzenie, gdy jego matka, Hortensja Beauharnais, znana bya ze swych licznych,
skandalizujcych romansw.
Walewski oeni si z markiz Mari Ricci, wnuczk bratanka krla Polski Stanisawa Poniatowskiego i piknej
woskiej szewcowej. Maria urodzia mu troje dzieci, cho najmodsza crka bya wynikiem jej romansu z
Napoleonem III. Po ujawnieniu tego faktu Walewski porzuci cesarsk sub i do niespodziewanie dla
wszystkich zmar na apopleksj w wieku pidziesiciu dwch lat.
Pomimo niezbyt udanych dowiadcze z Mari Walewsk, ktrej kowa ofiara nie przyniosa Polsce
niepodlegoci, do wariantu tego powrcono raz jeszcze po kongresie wiedeskim.
Upado wtedy efemeryczne Ksistwo Warszawskie, ktre miao by zalkiem nowej Polski, a na jego miejsce
powstao rwnie efemeryczne Krlestwo Kongresowe, ktrego wadc sta si wnuk Katarzyny Wielkiej, car
rosyjski Aleksander I.
Zmierzch napoleoskiej epopei przeorientowa Polakw z Zachodu na Wschd i to w osobie Aleksandra
dopatrywa si poczto nowego ma opatrznociowego.
Car by onaty z Luiz, margrabiank badesk, ktra po przejciu na prawosawie przybraa imi Elbiety. Nie
byo to maestwo z mioci, gdy wobec swojej ony by zawsze wyjtkowo oziby. Urodzia mu ona
wprawdzie dwie crki, pierwsz w sze, drug za w trzynacie lat po lubie, ale obie zmary w niemowlctwie
i wicej dzieci ju nie byo. Podejrzewano zreszt, i ojcem drugiej crki by carski przyjaciel Adam
Czartoryski, przez duszy czas kochanek Elbiety. Rzecz charakterystyczna, i Aleksander o tym romansie by
doskonale poinformowany i cakowicie go aprobowa. By moe chcia w ten sposb wynagrodzi onie wasn
ozibo, a moe dawa jej zadouczynienie za wasne romanse.
Przez jego ycie przewina si bowiem niezliczona ilo kobiet, rnego wieku, rnej profesji i rnej
narodowoci. Jego kochank bya midzy innymi synna pisarka francuska Herminia de Stael, zdeklarowana
przeciwniczka Napoleona; w carskim ku demonstrowaa swoj niech do bonapartystw.
Aleksandra szczeglnie jednak upodobay sobie Polki, ktre nazyway go anioem pokoju" i marzyy o
dostaniu si do carskiej sypialni. Ksina Czetwertyska polubia nawet carskiego faworyta Naryszkina, aby

by bliej cara. Rzeczywicie po pewnym czasie zostaa jego kochank. W jej lady posza take modsza
siostra, Tyzenhauzwna, oraz Helena Rautenstrauchowa, z domu Dzieranowska, ktra powia mu nawet syna
Gustawa. Nosi on pniej nazwisko Ehrenberg, by znanym poet i cae swoje ycie powici sprawie ludu i
walce z caratem. Jako organizator witokrzyowcw, warszawskiej filii Stowarzyszenia Ludu Polskiego, zosta
potem aresztowany przez wasnego wuja Mikoaja I i dwadziecia lat spdzi w kopalniach Sybiru.
Zanim wszake do tego doszo, Polacy kochali si w Aleksandrze, ktry o t przyja zreszt umiejtnie
zabiega. Pisa pomienne manifesty, popiera polski parlamentaryzm, przyzna Krlestwu liberaln konstytucj.
Jego poczynaniami kierowa swoisty mistycyzm o podou seksualnym, gdy prym na dworze poczy wodzi
przerne prorokinie typu Katarzyny Tatarinowej i Barbary Krdener, ktre odwiedzay te carsk sypialni.
Mit anioa pokoju" burzy jednak carski brat, wielki ksi Konstanty, ktry przyby do Krlestwa, aby obj
naczelne dowdztwo wojsk polskich. By to czowiek nieokieznany, porywczy, wybuchowy i czsto a do
przesady grubiaski. Jego on bya Anna, ksiniczka sasko-koburska, ktra nie mogc wszake wytrzyma
ponienia i upokorzenia, ucieka od niego do rodzinnych Niemiec. y potem oficjalnie ze swoj faworyt,
baronow Friedrichs, ktra urodzia mu syna Pawa Aleksandra.
Nie wiadomo, w czyjej gowie pojawi si pomys, aby Konstantemu podsun polsk arystokratk, ktra
zdoaaby nastawi go przychylnie do Polakw. Do tego celu posuono si Joann Grudzisk, dam z dawnego
fraucymeru hrabiny Vauban. Jej matka po rozwodzie z pierwszym mem polubia Adama Broca, marszaka
zamku krlewskiego w Warszawie, i Joanna miaa przez to uatwiony dostp do wielkiego ksicia. O tym
niezwykym romansie pisaa Anetka Potocka:
Ksztatna, cho drobna posta Joanny odznaczaa si elegancj, ktra przydaje blasku kadej modzie. Jasne
loki, bladoniebieskie oczy, ocienione janiejszymi jeszcze rzsami i sodycz wyrazu nadaway jej dyskretny urok
pastelu. Wrodzona dystynkcja i szczeglny wdzik w ruchach widoczny by zwaszcza w tacu: rzekby za
poet, e to nimfa muska ziemi nie dotykajc jej stopami. Dowcipnisie mwili, e wlizgna si do serca
Wielkiego Ksicia tanecznym krokiem w rytmie tak w owej epoce modnego gawota... Taka sytuacja
utrzymywaa si przez dwa lata, po czym gruchna wie, e maestwo zostao zawarte w cisej tajemnicy,
ale z zachowaniem wszystkich obrzdw religijnych i kocielnych przewidzianych przez pozostajcy w mocy
kodeks Napoleona".
Za sensacj poczytano fakt, e Konstanty oddali swoj kochank i wyda j za m za pukownika kirasjerw
Weissa, a Joann zalubi wedug katolickiego obrzdku. Bdc szwagierk cara otrzymaa ona tytu ksinej
owickiej.
Co do tego, czy Joanna wywizaa si z naoonych na ni patriotycznych obowizkw, zdania s podzielone. W
jakim stopniu wpyna na pewno na zagodzenie obyczajw wielkiego ksicia i przywizaa go do Krlestwa,
ktrego zapragn zosta suwerennym wadc. Powiadano, e to tylko dlatego nie przyj ofiarowywanej mu po
mierci Aleksandra korony carskiej i zrzek si jej na rzecz swego modszego brata Mikoaja. Powiadano take,
i wiedzia o przygotowywanym Powstaniu Listopadowym i nie zawiadomi o tym cara, a nawet w pewnym
stopniu sprzyja powstacom. Powiadano wreszcie, e postanowi przej na katolicyzm i e zosta z tego
powodu na carskie polecenie otruty. By moe jest w tym wszystkim jakie ziarno prawdy, ale take sporo
przesady. Wedug Anetki Potockiej na nieszczcie Joanna nie umiaa zrobi uytku z wpywu, ktry jej
pozycja powinna bya jej zapewni". Z ka Grudziskiej do niepodlegoci Polski byo chyba jeszcze dalej ni
z sypialni Walewskiej. Joanna usatysfakcjonowana swoj wysok pozycj towarzysk zapomniaa zapewne o
patriotycznych powinnociach i najprawdopodobniej nie wtrcaa si w ogle do polityki. Do koca swego ycia
utrzymywaa przyjazne kontakty z Mikoajem I, a po zgonie Konstantego zamieszkaa w Carskim Siole.
Prby budowania buduarowej polityki poniosy zatem zdecydowane fiasko i w warszawskich sypialniach nie
odrodzia si niestety niepodlega i suwerenna Polska.

Monarsze przypadoci

W Polsce panowao w sumie 27 monarchw: 6 Piastw, 7 Jagiellonw, 3 Wazw, 2 Andegawenw, 2

Wettynw, 1 Przemylida, 1 Walezjusz, 1 Batory oraz 4 krlw wywodzcych si z polskich rodw magnackich.
Wadz zwierzchni sprawowao ponadto 16 ksit z dynastii piastowskiej, ktrzy nie posiadali wszake
korony. Dynastia Piastw panowaa przez dwanacie pokole, a Jagiellonw przez cztery pokolenia. Rzecz
ciekawa, i dwunaste pokolenie reprezentowa wrd Piastw ksi wrocawski Henryk IV, ktry zmar pod
koniec XIII wieku. Kazimierz Wielki, schodzc z widowni w osiemdziesit lat pniej, by krlem w pokoleniu
jedenastym. Rnica ta wynikaa std, i Henryk by potomkiem najstarszego, a Kazimierz najmodszego syna
Bolesawa Krzywoustego, pomidzy ktrymi byo ponad trzydzieci lat rnicy.
W porwnaniu z ca wczesn populacj wadcy Polski yli stosunkowo dugo. rednia wieku panujcych
Piastw wynosia 53 lata, Jagiellonw 56 lat, Wazw 60 lat oraz monarchw elekcyjnych 54 lata.
Najwiksz dugowiecznoci charakteryzowali si Stanisaw Leszczyski 89 lat, Wadysaw Jagieo 86 lat,
Zygmunt Stary 81 lat, Mieszko Stary 76 lat, Wadysaw okietek 73 lata, Henryk Brodaty 72 lata.
Pomimo stosunkowo znacznej dugowiecznoci krlowie i panujcy ksita nie odznaczali si jednak dobrym
zdrowiem i bardzo czsto gnbiy ich przerne choroby, z ktrymi wczesna medycyna nie zawsze dawaa
sobie rad.
O schorzeniach Piastw trudno jest cokolwiek bliszego powiedzie, poniewa wzmianki kronikarskie s w tym
wypadku nadzwyczaj lakoniczne. Chrobry na przykad popad w cik chorob, ktra nkaa go przez kilka
miesicy ustawicznymi cierpieniami", Krzywousty tracc cigle siy i sabnc popada w cik niemoc", a
Kdzierzawego zoya nagle choroba, a ksi zauway jej powolne wzmaganie si". Tego rodzaju relacja nie
stanowi oczywicie adnej wskazwki diagnostycznej. Szczegowiej komentowano jedynie przypadki mierci
gwatownej. W sposb nagy zeszli z tego wiata: Mieszko II, Bezprym, Bolesaw miay, Zbigniew, Kazimierz
Sprawiedliwy, Leszek Biay, Henryk Pobony, Henryk IV Probus, Przemys II.
Dokadniejsze dane pojawiaj si dopiero w wieku XIV. Dowiadujemy si na przykad, i Wacaw II cierpia na
przerne fobie zwizane z miauczeniem kotw i odgosami burzy, a zmar wedug kronikarza na suchoty.
Objawy nie s jednak w tym przypadku nazbyt precyzyjne i rwnie dobrze charakteryzowa one mog chorob
nowotworow. Przyczyn zgonu Wadysawa okietka by wylew krwi do mzgu, poczony z paraliem i
zaburzeniami mowy, natomiast Kazimierza Wielkiego zapalenie puc z powikaniami w postaci ropnia opucnej.
Ludwik Andegaweczyk umar w wyniku dziedzicznej kiy, a jego crka Jadwiga w wyniku gorczki
poogowej. Od Ludwika kia rozpowszechnia si zreszt wrd monarchw, gdy chorowali na ni Jan
Olbracht, Aleksander, Zygmunt August, Henryk Walezy, Wadysaw IV, Jan Kazimierz i Jan Sobieski. Protok
sekcyjny Sobieskiego zawiera na przykad informacj, i krl mia dwie gangreny koo jajec".
Wadysaw Jagieo by na og czowiekiem zdrowym, chocia przeszed malari i zapalenie puc, a na staro
mia kopoty ze wzrokiem. By wszake alergikiem, uczulonym na zapach jabek.
O schorzeniach jego starszego syna, Wadysawa, nie mona nic powiedzie, poniewa w wieku dwudziestu lat
poleg pod Warn. Modszy syn, Kazimierz, oprcz wrodzonej wady wymowy cierpia na chorob reumatyczn i
zwyrodnienie krgosupa. Zmar na dur brzuszny, ktrego nabawi si na Litwie. Na skutek odbiaczenia puchy
mu nogi, a niedobr wody i elektrolitw doprowadzi do zaburze w pracy nerek.
Synowie Jagielloczyka, Jan Olbracht i Aleksander, umarli na syfilityczny parali. Aleksander cierpia ponadto
na kamic nerkow. By take czowiekiem ociaym umysowo i mia wad wymowy.
Najmodszy syn Kazimierza, Zygmunt Stary, mimo i doy sdziwego wieku, nie cieszy si najlepszym
zdrowiem. Cierpia midzy innymi na bakteryjne zapalenie szpiku kostnego, a choroba ujawniona na prawym
przedramieniu miaa bardzo ciki przebieg. Zwyrodnienie stawu skokowego doprowadzio take do
wytworzenia si bolesnego guza na stopie. Chorowa oprcz tego na podagr, kamic nerkow, reumatyzm, rw
kulszow, a na staro ujawnia si zaawansowana miadyca.
Niezwykle schorowany by take ostatni z Jagiellonw Zygmunt August, poniewa oprcz kiy dopatrywa si

mona u niego choroby nowotworowej. Mia take zaawansowan podagr, a cika malaria poczynia
spustoszenia w jego organizmie.
Pierwszy krl elekcyjny Henryk Walezy by syfilitykiem i charakteropat, ale zmar mierci gwatown,
zasztyletowany przez zamachowca. Jego nastpca, Stefan Batory, chorowa na miadyc, umar jednak w
wyniku uremii, ktra rozwina si po zapaleniu nerek.
Niezwykle podatni na choroby byli krlowie z dynastii Wazw. Zygmunt III odziedziczy po Jagiellonach
podagr i przekaza j swoim synom. Czsto miewa te krwotoki z nosa, a pod koniec ycia zaostrzya si u
niego miadyca. Umar na udar mzgu.
Podagra u Wadysawa IV miaa przebieg niezwykle ciki i doprowadzia go nieomal do kalectwa. Zaostrzenia
choroby nastpoway zwykle po sutych posikach i pijatykach (w ktrych krl szczeglnie gustowa),
zatrzymujc wadc na cae tygodnie w ku. Krl oprcz kiy i podagry cierpia take na kamic nerkow,
reumatyzm, czste zaburzenia przewodu pokarmowego, miadyc oraz miewa okresowe napady drgawek.
Sekcyjnie stwierdzono u niego ropie nerki, z ktrej wydobyto kamie wielkoci gobiego jaja.
Brat Wadysawa, Jan Kazimierz, chorowa na niewydolno krenia, a sekcja wykazaa u niego zwyrodnienie
minia sercowego. Niezalenie od tego gnbiy go take rodzinne schorzenia: podagra i kia. Przyczyn zgonu
by wylew krwi do mzgu.
Micha Korybut Winiowiecki zmar w wieku trzydziestu trzech lat po nadzwyczaj krtkim panowaniu.
Podejrzewano nawet, e zosta otruty, poniewa pozacana miednica, do ktrej w czasie sekcji wkadano
krlewskie wntrznoci, poczerniaa. Cierpia on jednak przez cae swoje krtkie ycie, a gwna przyczyna tych
cierpie leaa przede wszystkim w nadmiernym obarstwie. Powiadano, e podczas jednego posiku potrafi
zje na przykad tysic pomaraczy. Winiowieckiego cechowaa ociao umysowa, podejrzewano go
nawet o debilizm. Cierpia ponadto na cukrzyc, dolegliwoci przewodu pokarmowego, niewydolno
oddechow oraz miewa napady ostrej kolki nerkowej.
Zakrawa moe na paradoks, i bohater spod Wiednia, Jan III Sobieski, ktry wikszo swego ycia spdzi na
polach bitewnych, by chyba najbardziej schorowanym monarch polskim. Gnbiy go zaawansowana podagra,
kamica nerkowa i ciowa, niewydolno oddechowa oraz zesp pucno-sercowy. Przechodzi zapalenie nerek,
miewa czste ble gowy zwizane z zapaleniem zatok i krwawieniem z nosa. Mia zaawansowan chorob
nadcinieniow, ktra objawiaa si szczeglnie po wypiciu alkoholu. Nawet i dwa kieliszki szkodz, zaraz mi
gow rozgrzej, e paa jak ogie" pisa w licie do ony. Przeszed te niezwykle cikie zatrucie zwizkami
rtci po zayciu kalomelu, ktry stosowa jako rodek przeczyszczajcy. Pojawiy si wtedy u niego: linotok,
owrzodzenia jamy ustnej i obrzki twarzy. Do tego wszystkiego doda naley syfilis, ktrym zarazia go
Marysieka. W ostat- nich latach ycia cierpia na puchlin wodn, reumatyzm i suchoty. Czsto miewa ataki
apopleksji. W dzie nawiedzay go okropne ble, nogi staway si obrzknite i pucho cae ciao. Zmar na
wylew krwi do mzgu.
August II Mocny by czowiekiem chorym przede wszystkim na cukrzyc. Wywizaa si u niego angiopatia
cukrzycowa. Towarzyszyy jej wysoka gorczka i bolesny skurcz ydki. Krlowi usuwano przez ran odamki
koci, a na koniec amputowano duy palec u stopy. Rozwina si jednak gangrena, ktra staa si przyczyn
jego mierci. Lekarze popenili w tym miejscu zasadniczy bd, poniewa podejrzewali szkorbut lub ki, wic
leczyli wadc rzeuch, rzodkwi oraz wlewkami rtciowymi. W cigu swego ycia August chorowa take na
r oraz cierpia na uporczywe dolegliwoci przewodu pokarmowego.
Matuzalemem monarchw polskich by Stanisaw Leszczyski. Jest to o tyle dziwne, i jako jedyny z krlw by
namitnym palaczem i wypala dziennie ponad trzydzieci fajek. Zwano go z tej przyczyny skrzan gb". Ze
wzgldu na swoj tusz cierpia na niewydolno oddechow, ale zmar w sposb tragiczny. Od ognia na
kominku zapalio si na nim ubranie i na skutek bardzo rozlegych oparze wywizaa si posocznica, ktra staa
si przyczyn zgonu.
Rwnie otyy August III chorowa take na niewydolno oddechow, podagr, kamic ciow, ostry nieyt
oskrzeli oraz chorob niedokrwienn. Miewa czste dolegliwoci przewodu pokarmowego, komplikujce si
przez krwotoki hemoroidalne. Po mierci sekcyjnie stwierdzono u niego polip na sercu.

Ostatni monarcha, Stanisaw August Poniatowski, wzorem swoich poprzednikw chorowa na podagr. Cierpia
rwnie na reumatyzm i powtarzajcy si nieyt oskrzeli. Zmar na wylew krwi do mzgu.
Wydaje si, i podstawow przyczyn licznych schorze krlewskich, obok nadmiernie urozmaiconego ycia
pciowego, byo przede wszystkim obarstwo i pijastwo. Kronikarze pisali o upojeniu alkoholowym Jana
Olbrachta, Zygmunta III Wazy, Wadysawa IV, Augusta II Mocnego. Powanym czynnikiem chorobotwrczym
by take mao ruchliwy tryb ycia, ktry poza maymi wyjtkami charakteryzowa prawie wszystkich
monarchw.
Rzecz ciekawa, i ani jeden z krlw i ksit panujcych w Polsce nie umar na dum, ktra zebraa w Europie
olbrzymie niwo. Wiemy, e Wadysaw Jagieo, Kazimierz Jagielloczyk, Zygmunt Stary i Zygmunt August
uciekali przed ni w lasy, aby unikn zaraenia. Nie odnotowano take wrd polskich monarchw przypadkw
trdu, na ktry chorowali przecie krlowie Portugalii, Szkocji, Francji i Anglii. Trd w Polsce mia zasig do
ograniczony, poniewa Polacy niezbyt chtnie uczestniczyli w wyprawach krzyowych, ktre przywloky to
schorzenie do Europy. Oprcz wenerycznych do najczstszych chorb krlewskich naleay przede wszystkim
schorzenia przemiany materii i centralnego ukadu nerwowego.
Monarchia w Polsce trwaa w sumie 773 lata, z czego Piastowie rzdzili 340 lat, Jagiellonowie 185, Wazowie
81, Andegaweni 17, Przemylidzi 5. Reszta, to jest 145 lat, to rzdy krlw elekcyjnych.

Od Wydawcy

Sysz i widz i wanie dlatego twierdz,

e maj prawo domaga si od myli pociechy.
Pociechy i ukojenia nie prawdy.
[Stanisaw Brzozowski]
Nie udaje si nam teraniejszo. Zreszt nie tylko dzi. Zniechceni patrzeniem na rzeczywisto, ktr
tworzymy, ponoszc zarazem tego konsekwencje, rozgldamy si za czym przyjemniejszym, za czym, co
moe nam poprawi samopoczucie, zagaska rodzcy si w nas bunt, nada mimo wszystko warto
rzeczywistoci, na ktr nie zgadza si nasze sumienie. Cena nie gra roli, gdy stawk s najbardziej cenione
wartoci: ukojenie buntujcego si serca i umysu, przewiadczenie, e jestemy w porzdku wobec siebie i
wiata; ponadto otrzymujemy rowe okulary do widzenia przyszoci. Pokrzepiamy nasze serca kamstwem.

...kady, kto mwi, e w to wierzy,

jest zakamany albo otumaniony.
[Jzef Maria Bocheski]
Co stanie si z naszym umysem, jeeli do zrozumienia dziejw wprowadzimy faszywe dane? Patrzc w
przyszo opiera bdziemy si na niedorzecznych prawach ycia, wynikajcych z faszywej historii.
Aby znale punkt wyjciowy do spojrzenia na nasz histori, oczywicie na podstawie tego, co o niej napisano,
gdy mao kto, poza wsk grup profesjonalistw, ma dostp do rde, naley nauczy si umiejtnoci
odrniania tego, co jest w pisaniu o historii interpretacj, od tego, co stanowi faszerstwo. Granica przewanie
jest dobrze widoczna, kiedy zestawimy kilka ksiek o tej samej tematyce, czasem jednak trudno j uchwyci.
Interpretowa fakty historyczne mona rnie, podobnie jak i rn nadawa im wag. Opracowujc nawet
bardzo wskie zagadnienie, kiedy przywouje si tylko podstawowy materia zwizany z tematem, te daje si to
zrobi rzetelnie. To jeszcze mieci si w ramach interpretacji. Kiedy jednak podaje si jako obraz caoci
zagadnienia jedynie wybrane fakty, a w dodatku przemilcza si istotniejsze, to uzyskany w ten sposb obraz jest
ju faszerstwem.
Od historyka mamy wic prawo wymaga, by jego praca nie dawaa nam faszywego obrazu dziejw, bdc
natomiast ich czyteln interpretacj, nie ukrywan pod paszczykiem bezstronnoci czy obiektywnoci.

Nie ma neutralnej ideowo, obiektywnej historii. Tendencyjno kadego opracowania dziejw wynika z
prostego faktu, e pierwotn w stosunku do dziea historyka jest jego uksztatowana w jaki sposb osobowo,
jego teraniejszo i wizja przyszoci.
Teoretycznie dopuci co prawda mona niewiadomo wasnego punktu widzenia i co za tym idzie
niewiadomo celw, do jakich ten punkt widzenia prowadzi. Nie dotyczy to jednak profesjonalistw
historykw tworzcych wizje dziejw i politykw kreujcych wizje przyszoci. Kada z tych wizji zawiera
przynajmniej projekcj tej drugiej. Std obaj ci panowie w wiadomoci spoecznej speniaj podobn rol. Zbyt
wysoko ceni erudycj naszej inteligencji, aby posdza j o niewiadomo wasnej postawy, czyli o
otumanienie jak jedynie suszn doktryn i niewiadome faszowanie mylenia.
Nie pytano wcale, czy myl tej formuki jest prawdziwa,
a ubito by tego, kto by rzek zuchwale, i jest niedorzeczna.
[Bronisaw Trentowski]
Prezentowana ksika Jerzego Jankowskiego gwaci cukierkowy obraz naszej przeszoci podrcznikowe opium,
jakim od ponad wieku trujemy umysy naszych dzieci. Czynimy je w ten sposb niezdolnymi do zrozumienia w
dorosym yciu prostego zdawaoby si faktu, e zapracowalimy na niepowodzenia dziejowe i cywilizacyjne i
e cigle dominuje u nas reprodukcja typu czowieka dcego instynktownie do podobnych niepowodze.
Skoro uznaem, e nie ma obojtnej, obiektywnej historii, a wykluczam moliwo niewiadomoci autora w
tym wzgldzie, to Czytelnik moe mi postawi pytanie: po co wydawa tak ksik, po co burzy mit o
wspaniaoci naszych przodkw? Takie pytanie zada mi zreszt znajomy hurtownik, do niedawna
rozprowadzajcy ksiki Wydawnictwa. Wydawa po to, by burzy mit, mit burzy po to, by zastpi go innym
takim widzeniem historii, ktre logicznie wie przebieg dziejw z mentalnoci ich animatorw.
Gdy znowu przeszlimy do niepodlegoci, w swobodzie rozwiny si bujnie gboko zakorzenione, nietpione,
a tylko czasowo powstrzymane w rozwoju pierwiastki rozstrojowe, spoecznie chorobo-twrcze
[Aleksander witochowski]
Kady mit ma waciwoci dziejotwrcze. Ustanawia hierarchi wartoci i ksztatuje postawy. Ksika ta zrzuca
z piedestau wiele postaci, ktre dotychczasowa tradycja kazaa nam czci jako twrcw naszych osigni,
warto wic rozway, co zyskamy w zamian. Umocowanie w historii, jaka posta mitu musi przecie suy
kreowaniu przyszoci. Wymiana destruktywnych bajek na co wartociowego bdzie moliwa, gdy odpowiemy
sobie na pytania: Jakie konsekwencje dla teraniejszoci miao mianowanie zdrajcw witymi, tchrzy
mdrcami, a gupcw bohaterami? Co z naszej przeszoci okazao si faktycznymi osigniciami, co za hab?
Kto budowa nasze osignicia, skoro odebralimy cze wszystkim, ktrych nasza tradycja zachowaa
wielkimi? Jak odszuka nieznanych czy usunitych w cie twrcw odnalezionych wanie wartoci? Ktre z
postaw animatorw naszej przeszoci s dzi obecne w spoeczestwie i stanowi rdo autorytetw? Jakiemu
typowi czowieka chcemy powierzy nasz przyszo?
Jeeli ksika ta sprowokuje Czytelnikw do formuowania odpowiedzi na te pytania, to bdzie najlepsze
uzasadnienie jej wydania. Jeeli przynios one rewizj naszej postawy wobec siebie i wiata, bdzie to ju nowy
mit.
rodowiska profesjonalnie zaangaowane w ksztatowanie naszej wiadomoci zbiorowej wystarczajco znaj
histori, zatem ksika ta nie okae si dla nich rewelacyjna poznawczo. Zaskakiwa moe jedynie, e oto
Polska opisana w Monarszych sekretach" (trwajca zreszt do dzi) zostaje, wbrew obowizujcemu oficjalnie
zakamaniu, poddana osdowi szerszej publicznoci. Zabieg w sugeruje zmian obrazu naszej historii, jej
skutkw, czyli dnia dzisiejszego, i co najwaniejsze zmian perspektywy pozwalajcej na spogldanie w
przyszo. To ostatnie zreszt uzasadnia w ogle celowo zajmowania si histori w kadym czasie, a zawsze
na nowo. Wydawnictwo z gry dzikuje Czytelnikom chtnym do podzielenia si swoimi refleksjami na temat
ksiki.

Zdzisaw Sowiski