Ewolucjonizm czy kreacjonizm

Tomasz Stefaniuk
Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej

Filozofia islamska kreacjonizm

czy emanacjonizm?
1. Pojcie filozofii arabskiej i filozofii islamskiej
Nie bdzie przesad stwierdzenie, i islam znaczco wpyn na
filozofi uprawian na gruncie redniowiecznej kultury arabskomuzumaskiej; w wpyw uwarunkowany by zreszt nie tylko
samym charakterem epoki, lecz rwnie wsplnymi dziejami obu
kultur.
Nie naley zapomina, e ogromny i w gruncie rzeczy patrzc
z perspektywy historycznej niemal byskawiczny cywilizacyjny
awans Arabw, a nastpnie w ogle wiata muzumaskiego, rozpocz si wraz z misj proroka Muh ammada (Mahometa) w VII
stuleciu1. w postp nie mgby dokona si bez udziau czynnika
jednoczcego rne, uprzednio najczciej wrogo do siebie nastawione grupy, plemiona i narody; czynnikiem tym bya wanie
religia islamu. Byskawiczne rozprzestrzenianie si islamu, zarwno
za ycia Muh ammada, jak i w pocztkowym okresie po jego mierci,
doprowadzio do tego, i w relatywnie krtkim czasie muzumanie
1

Zob. J. Danecki, Podstawowe wiadomoci o islamie, Warszawa 2002, t. I,

s. 17-49.

247

Tomasz Stefaniuk
objli panowaniem znaczne obszary wczesnego cywilizowanego
wiata, sigajce do Indii i granicy z Chinami na Wschodzie, za
na Zachodzie do Pwyspu Iberyjskiego2. Co istotne, w obliczu
upadku bd te zachwiania si dotychczasowych cywilizacyjnych
potg wiat islamski niejako naoy na siebie odpowiedzialno
podtrzymywania i rozwijania dorobku intelektualnego ludzkoci.
Warto zauway, e islam zawsze podkrela konieczno zdobywania i przekazywania wiedzy jako takiej bynajmniej nie
tylko wiedzy o charakterze religijnym. Jak wiadomo, w kulturze
islamu funkcjonuj i funkcjonoway liczne wypowiedzi proroka
islamu (hadisy)3, gloryfikujce wiedz i nauk, takie jak chociaby:
Wiedzy szukaj choby w Chinach; Atrament uczonych mw
jest cenniejszy od krwi mczennikw; Zdobywanie wiedzy jest
obowizkiem kadego muzumanina; Wyszo uczonego nad
czowiekiem pobonym jest wyszoci ksiyca w peni nad
gwiazdami; Zawsze i wszdzie szukaj ludzi uczonych, uczcych
si, suchajcych i kochajcych wiedz. Zginiesz, jeli nie bdziesz pitym wrd tych czterech ludzi i wiele podobnych4.
Zdobywanie wiedzy traktowanie jest w islamie jako sensu stricte
obowizek religijny.
Ponadto silne zwizki filozofii islamskiej z islamem jako takim
ufundowane byy przez wersety Koranu, stanowice czsto istotne
rdo inspiracji dla filozofw. Warto w tym kontekcie wspomnie
chociaby dwie rozprawy filozoficzne: Nisza wiate Al-G
azlego5
2

Zob. tame, s. 41-42.

Hadisy (l. poj. hadis) kanoniczne teksty religii islamu, nietosame jednak
z Koranem, stanowicym zamknit cao; nieuwaane za teksty objawione
(z pewnymi wszake wyjtkami). Hadisy przedstawiaj relacje o czynach, wypowiedziach, rozstrzygniciach etc. Muh ammada.
4
Zob. J. Danecki (red.), Mdroci Proroka (Hadisy), Warszawa 1993, s. 105108.
5
Al-G
azl, Nisza wiate, Warszawa 1990.
3

248

Filozofia islamska kreacjonizm czy emanacjonizm?

czy Ksiga o podry nocnej do najbardziej szlachetnego miejsca
Ibn Al-Arabiego6, bdce waciwie filozoficznym komentarzem
do konkretnych wersetw Koranu. Tendencja do posugiwania si
terminami filozofia islamska (islamic philosophy) bd filozofia
muzumaska (muslim philosophy) widoczna jest przede wszystkim
w literaturze obcojzycznej. Jej lady mona bez trudu odnale
m.in. w znakomitej monografii A History of Muslim Philosophy,
wydanej pod redakcj M. M. Sharifa7; o filozofii muzumaskiej
pisze rwnie Corbin8. Z kolei terminem filozofia islamska posuguj si chociaby Seyyed Hossein Nasr9 oraz Ibrahim Bayyumi
Madkour10, o filozofii islamskiej pisze take Leaman11.
Pomimo uwiadamiania sobie niewtpliwego i znaczcego wpywu islamu na filozofi uprawian w muzumaskim redniowieczu,
okrelenie filozofia islamska nie jest popularyzowane na gruncie
nauki polskiej, co naleaoby uzna za bd. W istocie piszc czy
mwic o filozofii islamskiej nie mamy na myli nic innego, jak
tylko to, e bez islamu po prostu nie byoby uczonych takich jak
Awicenna czy Awerroes nie byoby rwnie ich filozofii.
6

Ibn al-Arab, Ksiga o podry nocnej do najbardziej szlachetnego miejsca,

Warszawa 1990.
7
Zob. M. Sharif (red.), A History of Muslim Philosophy, Wiesbaden 1963.
8
Zob. H. Corbin, Historia filozofii muzumaskiej, Warszawa 2005.
9
Autor midzy innymi: Science and Civilization in Islam, Nowy Jork 1969;
jak pisze: Jeli [] postrzegana jest [filozofia islamska przyp. T.S.] ze swej
wasnej perspektywy, a take w wietle caej islamskiej tradycji filozoficznej, majcej
tysicdwustuletni, nieprzerwan histori i bdcej nadal yw w czasach dzisiejszych, staje si najzupeniej jasne, e islamska filozofia tak samo, jak wszystko,
co islamskie jest gboko zakorzeniona w Koranie i hadisach; zob. S. H. Nasr,
zob. URL = < http://www.muslimphilosophy.com/ip/nasr-ip2.htm >.
10
Patrz np.: tene, The Study Of Islamic Philosophy [w:] Al-Tawhid, Vol. 1,
No. 1 (Muharram 1404 AH).
11
Zob. O. Leaman, Krtkie wprowadzenie do filozofii islamu, Warszawa
2004.

249

Tomasz Stefaniuk
Wydaje si, e kwesti t wystarczajco dobrze omawia S. Wielgus, piszc:
Gdy uywamy terminu islamska filozofia, bd islamska
nauka, nie mamy na myli religijnego charakteru tych dziedzin
kultury. Chodzi nam raczej o podkrelenie, e dan filozofi, czy
nauk, uprawiali ludzie wyznajcy islam, ktry bardzo czsto inspirowa ich badania, ale nic ponadto. Nierzadkie byy sytuacje,
kiedy wnioski, do ktrych dochodzili ci filozofowie, kciy si
z ortodoksyjnym islamem12.
Podsumowujc ten fragment rozwaa naley stwierdzi, e
termin filozofia arabska jest jednak mniej adekwatny ni terminy
filozofia muzumaska czy filozofia islamska. Kwestia ta jest
niezwykle istotna, uwidacznia bowiem pewien charakterystyczny
rys redniowiecznej nauki islamskiej pocztkowe wspieranie si
na fundamencie w peni swoistym i oryginalnym (islam), w kolejnym za etapie czerpanie rwnie ze rde obcych. Naleaoby
przy tym podkreli, i filozofia uprawiana w redniowiecznym
pastwie arabsko-muzumaskim niekiedy znaczco wykraczaa
poza idee i treci, ktre przynis z sob islam; tym niemniej bez
wpywu islamu idee Awicenny, Awerroesa i innych po prostu
w ogle by si nie pojawiy.

2. Idea Boego stworzenia w islamie

Potrzeba opisania rzeczywistego zwizku filozofii islamskiej
(czy tez muzumaskiej) z islamem jako takim wie si z kilkoma
12

Wielgus S., Z obszarw redniowiecznej myli islamskiej, ydowskiej i chrzecijaskiej, Pock 2002, s. 7.

250

Filozofia islamska kreacjonizm czy emanacjonizm?

dodatkowymi kwestiami. Jedn z nich, najistotniejsz w perspektywie podejmowanej tu tematyki, jest goszona przez islam idea
Boga-Stwrcy wiata. Jak susznie zauwaa Danecki koncepcja
Boga ma w islamie znaczenie podstawowe. Wok Boga skupia
si caa muzumaska doktryna i wszystkie dogmaty stanowi
pochodn Jego idei13.
Boga jako jedynego Stwrc opisuj liczne wersety Koranu,
wrd nich midzy innymi nastpujce:
On jest Bogiem! Stworzycielem, Twrc, Ksztatujcym!
()14;
Stwrca niebios i ziemi! () On stworzy kad rzecz i on
o kadej rzeczy jest Wszechwiedzcy!15;
On jest tym, ktry stworzy dla was wszystko to, co jest na
ziemi ().16;
Wysawiaj imi twego Pana, Najwyszego; ktry stworzy
i uksztatowa harmonijnie.17;
Na niebo i Tego, ktry je zbudowa!; Na ziemi i Tego, ktry
j rozpostar!; Na dusz i Tego, ktry j uksztatowa!18;
Spucilimy z deszczowych chmur wod obfit; I sprawilimy,
i dziki niej wyrosy ziarna i roliny; Oraz bujne ogrody.19;
13

J. Danecki, Podstawowe wiadomoci o islamie, dz. cyt., t. 1, s. 110.

Koran 59:24; posuguj si tumaczeniem Bielawskiego, jako najbardziej
popularnym (cho niepozbawionym bdw) na gruncie polskim tumaczeniem
Koranu; zob. Koran, J. Bielawski (tum.), Warszawa 1986.
15
Koran 6:101; poprawione w stosunku do tumaczenia Bielawskiego: sowo
Wszechwiedzcy tak jak pozostae atrybuty Boga (al-asm al-h usna, tzw.
najpikniejsze imiona), wspomniane w Koranie, powinno by pisane z wielkiej
litery.
16
Koran 2:29.
17
Koran 87:1-2.
18
Koran 91:5-7.
19
Koran 78:14-16.
14

251

Tomasz Stefaniuk
Czy nie uczynilimy ziemi pomieszczeniem; Dla ywych
i umarych?; Czy nie uczynilimy na niej silnie utwierdzonych,
wyniosych gr? Czy nie napoilimy was wod sodk?20;
Bg zaczyna stworzenie, i powtarza je; potem do Niego zostaniecie sprowadzeni.21;
On jest Tym, ktry stworzy niebiosa i ziemi w caej prawdzie! W dniu, kiedy On powie: Bd!, to si staje! Jego sowo
jest prawd! ().22;
Oto skierowaem swe oblicze ku Temu, ktry stworzy niebiosa
i ziemi, jako prawdziwie wierzcy ().23.
Nie sposb przytoczy wszystkich fragmentw Koranu wspominajcych Boga jako jedynego Stwrc; wystarczy wspomnie, i
wyraenie stworzy wystpuje w Koranie co najmniej w 160
wersetach, w prawie kadej surze (tj. rozdziale Koranu)24. Wedug
islamu Bg stwarza midzy innymi ex nihilo, poza przestrzeni i czasem, co oddaje arabski termin ibda odnoszcy si do Boga jako
Stwrcy (bad sowo wystpujce w dwu wersetach Koranu)25.
Ibda odnosi si do stwarzania inteligencji, ducha etc.26. Kolejnym
terminem jest halq (forma czasownikowa halaqa, wystpujca do

kadnie w 47 wersetach
Koranu)27. Halq oznacza
akt kreacji, ktry

20

Koran 77:25-27.
Koran 30:11.
22
Koran 6:73.
23
Koran 6:79.
24
Zob. angielskie tumaczenie Koranu: URL = <http://www.islam.tc/cgibin/quran/qsearch.pl?kw=created&action=search >.
25
Zob. Koran 2:117; 6:101; imi to oznacza rwnie Jedyny w Swoim
Rodzaju, zob. J. Danecki, dz. cyt., t. 2., s. 233. Zob. rwnie: Saeed Sheikh M.,
Dictionary of Muslim Philosophy, Lahore 1970; zob. rwnie: URL = < http://
www.muslimphilosophy.com/pd/index.html >.
26
Zob. tame.
27
Zob. URL = < http://www.koranonline.nl/koran/ar/ >.
21

252

Filozofia islamska kreacjonizm czy emanacjonizm?

dokonuje si w granicach wiata przyrody w oparciu o schemat
przyczyna-skutek; w akt jest zaporedniczony w czasie i ruchu.
Stwarzanie-halq oznacza stwarzanie z elementw ju istniejcych,
na przykad do stworzenia ciaa czowieka z alaq,
co odnosi si
to jest zgodnie z tumaczeniem Bielawskiego z grudki krwi
zakrzepej (zarodka).28
Islam gosi, i Bg stwarza, co chce, i dlatego, e chce; Jego wola
stanowi nienaruszalne prawo we wszechwiecie. Podporzdkowane
s Mu jako jedynemu Stwrcy wszystkie elementy wiata, wymieniane w wersetach Koranu: ciaa niebieskie, roliny, zwierzta
i inne ywe istoty, gry, oceany etc. Bg jest zatem nie tylko Stwrc
(haliq), lecz rwnie Panem, Wadc, Krlem (mlik) wiata. Do

Boga
jako Stwrcy odnosz si rwnie inne tzw. najpikniejsze
imiona (al-asm al-h usna), takie jak: bri (Stwarzajcy) i mus awwir
(Ksztatujcy); z kolei Boga jako wadc okrelaj nastpujce
imiona: mlik al-mulk (Krl Panowania), muhayyin (Panujcy),
a take qahhr (Podporzdkowujcy Sobie)29.
Warto zauway, i islam uznaje Boga za Stwrc i Pana (Wadc)
nie tylko znanego wiata, lecz wszelkich moliwych wiatw. wiadcz o tym wersety najczciej recytowanej przez muzumanw sury
Koranu, czyli sury Al-fatih a (pierwszej sury Koranu)30, nakazujce
gosi chwa Boga, Pana wiatw31. Ponadto islamska teologia
28

Zob. Koran 96:2. Kolejne terminy opisujce kreacj to takwin: stwarzanie

z elementw przyrody, podlegajcych zniszczeniu, dokonujce si (podobnie
jak halq) poprzez czas i ruch; a take ihdat powoanie do istnienia w wiecie

doczesnym
(istnienia ograniczonego pod wzgldem czasu trwania); zob. Saeed
Sheikh M., dz. cyt.
29
Zob. J. Danecki, dz. cyt., t. 2, s. 234-235.
30
Arab. Otwierajca; pierwsza pod wzgldem ukadu sur w Koranie, nie
za pod wzgldem kolejnoci objawiania poszczeglnych fragmentw Koranu
(pierwsze objawione wersety Koranu to pierwsze wersety sury 96).
31
Koran 1:2.

253

Tomasz Stefaniuk
uznaje Boga rwnie za Tego, ktry utrzymuje wiat i jego elementy
w istnieniu. Gdyby Bg tego chcia, wiat lub jego poszczeglne
czci przestayby istnie; jest On zatem okrelany w Koranie jako
razzq (Utrzymujcy, Dajcy Zaopatrzenie). Boga jako utrzymujcego wiat w istnieniu, a take zaopatrujcego swe stworzenie,
wspominaj midzy innymi nastpujce wersety Koranu:
Bg jest Tym, ktry stworzy was i zaopatrzy.32;
() Daj nam zaopatrzenie, bo Ty jeste najlepszym z zaopatrujcych.33.
Bg-Stwrca utrzymuje wiat w istnieniu i jest o nim doskonale
poinformowany. Jak podaje Koran, nawet pojedynczy li nie upada
bez Jego wiedzy34; nie skrywa si przed Nim adne wypowiadane
sowo35, jest On wiadomy kadego popenianego przez ludzi czynu:
dobrego czy te zego36 etc.
Wedug islamu Bg jest wycznie rdem dobra; zo pochodzi
midzy innymi z wolnej woli czowieka, oddalajcego si od Boego
planu, od waciwej drogi. Innymi sowy, zo pochodzi nie od Boga,
lecz od stworzenia, co oddaj nastpujce wersety Koranu:
Mw: Szukam schronienia u Pana jutrzenki; Przed zem tego,
co On stworzy37.
Bg jest Stwrc wiata (wiatw), lecz rwnie ycia i samego
czowieka, o czym wiadcz liczne wersety Koranu:
32
33
34
35
36
37

Koran 30:40.
Koran 5:114.
Zob. Koran 6:59.
Zob. Koran 21:4.
Zob. Koran 21:47.
To, co Bg stworzy, moe sta si ze lub powodowa zo; Koran 103:1-2.

254

Filozofia islamska kreacjonizm czy emanacjonizm?

Bogosawiony niech bdzie Ten, w ktrego rku jest krlestwo
On jest nad kad rzecz Wszechwadny! ktry stworzy mier
i ycie, aby was dowiadczy ().38;
Czy czowiek sobie nie przypomina, i My stworzylimy go
poprzednio, kiedy by niczym?39;
O ludzie! Bjcie si waszego Pana, ktry was stworzy z jednej
istoty i stworzy z niej drug do pary; a z nich dwojga rozprzestrzeni
wiele mczyzn i kobiet ().40;
Na tego, ktry stworzy mczyzn i kobiet!41;
Stworzylimy czowieka w najpikniejszej postaci.42;
Niech wic rozway czowiek, z czego zosta stworzony.43;
Zaprawd, stworzylimy czowieka w udrce.44;
O czowieku! C ciebie zwiodo wzgldem twego Pana, Szlachetnego?; Tego, ktry ciebie stworzy i uksztatowa ci harmonijnie, i wymierzy proporcjonalnie; uoy ci w takiej postaci,
w jakiej chcia?45;
Stworzylimy was parami; Uczynilimy wasz sen odpoczynkiem; Uczynilimy noc zason; Uczynilimy dzie czasem ycia.46;
Oto powiedzia mj Pan do aniow: Ja stwarzam czowieka
z gliny; Kiedy go uksztatuj i tchn w niego Mojego Ducha, to
padnijcie, oddajc mu pokony!47.
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47

Koran 67:1-2.
Koran 19:67.
Koran 4:1.
Koran 92:3.
Koran 95:4.
Koran 86:5.
Koran 90:4.
Koran 82:6-8.
Koran 78:8-11.
Koran 38:71-72.

255

Tomasz Stefaniuk
Jest znaczcym faktem, e ju pierwsze wersety przyniesione
przez Muh ammada, proroka islamu rozpoczynajce sur 96,
Al-alaq opisuj Boga jako Stwrc czowieka:
Go! W imi twego Pana, ktry stworzy!; Stworzy czowieka
z grudki krwi zakrzepej!48.
Wersety Koranu informuj, e czowiek ktry jest przez islam
traktowany jako kalif (namiestnik) Boga na ziemi zosta stworzony na pewien czas49. Bg, powoujc czowieka do istnienia,
uksztatowa go harmonijnie, nadajc mu pikn posta50; obdarzy
go ponadto intelektem i woln wol51.

3. Alternatywne kosmogonie: Arystoteles, Plotyn, filozofia islamska

Wprowadzenie na grunt islamski dorobku kultury greckiej
i rzymskiej zainicjowane za panowania kalifa Al-Mamna52 na
pocztku IX stulecia zaowocowao zapoznaniem si muzumaskich elit intelektualnych z dorobkiem Arystotelesa, Platona (jak
i pozostaych filozofw greckich), a take Galena, Hipokratesa,
48

Koran 96:1-2.
Zob. m.in. Koran 6:2.
50
Zob. m.in. Koran 87:3.
51
Te dwa atrybuty czowieczestwa s, wedug islamu, szczeglnie istotne.
Po pierwsze bowiem czowiek ma moliwo zdobywania wiedzy, nastpnie
za moliwo pjcia za prawd lub odrzucenie teje (koncepcja wolnej woli
i odpowiedzialnoci za czyny); innymi sowy, czowiek moe wierzy w Boga
i by Mu posuszny, bd te odrzuci wiar, nakazy moralne, prawo Boe etc.
i sta si wystpnym.
52
Panujcego w latach ok. 786833; nt. ruchu translatorskiego zob. m.in.: M.
Hozien, The Introduction of Greek Philosophy to the Muslim World [w:] Journal
of Islamic Philosophy, 1/2005, s. 119-127.
49

256

Filozofia islamska kreacjonizm czy emanacjonizm?

Euklidesa, Ptolemeusza i innych uczonych wiata staroytnego.
Okres ten zupenie zasadnie okrela si mianem epoki tumacze.
Jak susznie zauwaa Bieniek, dynastia Abbasydw nie zmarnowaa
dziedzictwa przeszoci, ratujc przed zapomnieniem bd zagad
ogromn liczb dzie uczonych wiata staroytnego53.
Z pocztkiem X stulecia rozpocz si wielki rozkwit nauki
islamskiej, zwizany midzy innymi z bagdadzkim Bayt al-h ikma
(arab. Dom Mdroci) pierwsz akademi muzumask, skupiajc najwybitniejszych naukowcw, zarwno muzumanw,
jak i nie-muzumanw (w tym chrzecijan i ydw). Wrd nich
wymieni naley chociaby: Al-Kindiego54, Al-Hwzirmiego55,
ibn Qurr58.
braci Ban Ms56, Hunayna ibn Ishqa57 czy Tbita
dopiero upadek
Sukcesy nauki islamskiej na Wschodzie przerwa
Bagdadu (1258 r.), podbitego przez Mongow, za na Zachodzie
zwycistwo rekonkwisty (w XV stuleciu).
Tezy goszone przez greckich filozofw nie zawsze zgadzay si
z islamsk teologi; co ciekawe, pocztkowo uczeni muzumascy bynajmniej nie uwiadamiali sobie, i niektre filozoficzne
idee mog stanowi potencjalne zagroenie dla wiatopogldu
religijnego. Wedug Al-Kindiego uprawianie filozofii powinno si
wrcz przyczyni do lepszego zrozumienia prawd objawionych.
Jak pisa filozofia naprawd nie odrzuca Boskoci, ani te wiedzy
53

A. Bieniek, Staroytno w myli arabskiej, Krakw 2003, s. 15-28.

Inicjator filozofii islamskiej, pierwszy filozof islamski, i jednoczenie
arabski: Arab z pochodzenia (ok. 801-873).
55
Wybitny matematyk, astronom i geograf pochodzenia perskiego (ok.
780-850).
56
Gafar Muh ammad (800-873), Ah mad (805-873) i Al-H
asan (810873)
uczeni specjalizujcy si w geometrii, mechanice i astronomii.
57
Znany rwnie jako Johannitius (809-873), uczony chrzecijaski, kierujcy
pracami translatorskimi w bagdadzkim Domu Mdroci.
58
Arabski astronom i matematyk (836-901).
54

257

Tomasz Stefaniuk
o jednoci [Boga przyp. T.S.], ani wiedzy o cnocie; ani kompletnej
wiedzy o tym, co jest korzystne oraz ciece do tego wiodcej59.
Sowa te, jak pokaza dalszy rozwj filozofii islamskiej, byy nazbyt
optymistyczne. Rozbienoci midzy islamsk teologi a tradycj
filozoficzn dotyczyy przede wszystkim kwestii niezmiernie istotnych z punktu widzenia religii: pogldu na pocztek i pochodzenie
wiata (take ycia i czowieka), koncepcji Boga, czy te kwestii
eschatologicznych. Ostatecznie spotkanie si wiata islamu z tradycj greckiej filozofii zaowocowao na przeomie XI i XII stulecia
prb zwalczenia tej ostatniej, czego podj si w swym gonym
traktacie Tahfut al-falsifa (Obalenie filozofw)60 Al-G
azl. Doszed on do wniosku, i filozofowie niekiedy po prostu prezentuj
teorie zachcajce do niewiary61.
Ju we wspomnianej wyej epoce tumacze zaznaczyy si silne
zwizki filozofii islamskiej z arystotelizmem; wwczas to wiato
dzienne ujrza traktat, ktry przez duszy okres mia silnie ksztatowa ramy refleksji filozoficznej w wiecie islamu tzw. Teologia
Arystotelesa. Pismo to pochodzio z V po Chrystusie62, na jzyk
arabski przetumaczone zostao okoo 835 roku63, a wic w epoce
tumacze. Wbrew jednak temu, co sugeruje tytu, Teologia przedy (
)

; Al-Kind, Kitab al-kind f al-falsafa al-l [w:] Ab Ridah (ed.),
Rasil al-kind al-falsafiya, Kair 1950, s. 104; zob. rwnie: Ivry A.L., Al-Kindis
Metaphisics, Albany 1974, s. 59.
60
; zob. Sabih Ahmad Kamali (ed.), Al-Ghazalis Tahafut Alfalasifah [The Incoherence of Philosophers], Lahore 1963.
61
Zob. O. Leaman, tame.
62
Zob. J. Hauziski., Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa Krakw 1993, s. 311.
63
Wedug Adamsona przekadu dokona Al-Hims; zob. P. Adamson, Before
Essense and Existence: Al-Kindis Conception of Being [w:] Journal of the History
of Philosophy, 40.3 (2002), ss. 297-312; nt. domniemanego autorstwa przekadu
Teologii Arystotelesa zob. zwaszcza s. 297.
59

258

Filozofia islamska kreacjonizm czy emanacjonizm?

stawiaa przede wszystkim wykad neoplatonizmu, dokadniej
mwic, stanowia parafraz idei Plotyna zapisanych w czwartej
i szstej Enneadzie.
Naley przyzna, i kosmogonia Arystotelesa goszc ide
Boga-Umysu jako kresu istnienia i przyczyny powodujcej ruch
najdalszych sfer kosmosu64 bya w gruncie rzeczy zorientowana
religijnie. Jak pisa autor Metafizyki: [] Bg jest samym aktem;
ten samoistny akt jest yciem najlepszym i wiecznym; mona wic
powiedzie, e Bg jest ywym bytem, wiecznym i najlepszym;
przysuguje mu te wieczne i nieprzerwane trwanie65.
Niemniej jednak nie mona nie zauway, i szczeglny (filozoficzny) monoteizm Arystotelesa nie by tosamy z teologi
rwnie metafizyk islamu. Koncepcja autora Metafizyki,
zakadajca dziaanie Boga-Umysu jako Pierwszego Poruszyciela
wprawiajcego w ruch odwieczn pramateri, powodowaa zakopotanie ortodoksyjnych muzumanw, skupionych wok idei
tawh idu, tj. islamskiego monoteizmu. Owa idea niesychanie
istotna z punktu widzenia islamskiej teologii, w gruncie rzeczy
najistotniejsza czy si z przekonaniem, i przypisywanie dowolnemu elementowi stworzenia atrybutw Boskoci (na przykad
odwiecznego istnienia) moe by uznane za form irku, tj. politeizmu66. Bg w islamie jest nieporwnywalny z niczym67, nie ma
towarzyszy ani partnerw68. Okrelanie materii jako odwiecznie
istniejcej rzeczywicie mogo by traktowane wanie jako forma
politeizmu.
64
65
66

Dokadniej mwic: ruch tzw. pitego elementu, czyli eteru.

Arystoteles, Metafizyka, Warszawa 1983, 1073a.
Zob. I. Hussain, Tahid i szirk. Monoteizm i politeizm, Biaystok 1999,

s. 21.
67

Zob. Koran 112:3-4.

Dzieci, rodzicw etc.; arabskie sowo irk oznacza wanie m.in. partnerstwo czy wspuczestnictwo (tutaj: w Boskoci).
68

259

Tomasz Stefaniuk
Nie naley zapomina, e tak zwany arabski arystotelizm reprezentowany midzy innymi przez Abunasera69, Awicenn czy
Awerroesa niemal zawsze prezentowa rwnie idee i wtki
charakterystyczne dla tradycji neoplatoskiej70. Niewtpliwie najistotniejsz z owych idei by monizm emanacyjny teoria goszca,
i w istocie rdem (wzgldnie zasad) wszelkiego bytu jest Jednia
(Plotyski Absolut). Jednia sama nie moe by okrelona jako byt;
jest ona pozabytow zasad bytu, ktr najwyej mona okreli
mianem pra-przyczyny. Jednia wyania z siebie (emanuje) hipostazy, tj. kolejne poziomy bytu, jak pisa autor Ennead: Idzie tedy
owo powstawanie od pocztku do ostatniego czonu, przy czym
kady czon pozostaje zawsze we waciwej mu siedzibie, a czon
rodzony zajmuje inn, poledniejsz placwk71. I wszystkie dalej
byty rodz, skoro dojd do doskonaoci, a to, co doskonae, jest
wieczne, rodzi wiecznie i rodzi take wieczne, ale mniej doskonae
od samego siebie72.
Wedug Plotyna wszelkie stworzenie ma swe pierwotne rdo
w Jedni. Istnienie wiata zmysowego widma, jak pisze Plotyn
zakotwiczone jest sprawczo w pierwszych hipostazach, jakie wyonia z siebie Jednia: Umyle (nous) oraz Duszy pierwszej (psyche),
ktra wyonia z siebie Dusz wszechwiata.
Powoywanie do istnienia kolejnych, coraz mniej doskonaych
a zarazem coraz bardziej odlegych od rda hipostaz dokonuje si, wedug Plotyna, w sposb konieczny; wynika z samej
69

Tj. Al-Frbiego.
Naleaoby odrni neoplatonizm w wszym rozumieniu (konkretny
system, wzgldnie systemy, filozofii grecko-aleksandryjskiej) od neoplatonizmu
rozumianego moliwie szeroko, a wic od wszelkich filozofii i teologii, rnych
epok, odwoujcych si do wtkw neoplatonizmu waciwego (np. patrystyka,
pewne nurty filozofii woskiego Odrodzenia etc.).
71
Plotyn, Enneady, Warszawa 1959, V.2.1-2.
72
Tame, V.1.6.
70

260

Filozofia islamska kreacjonizm czy emanacjonizm?

istoty Jedni. Jest przy tym istotne, i proces emanacji, o ktrym
pisze aleksandryjski filozof, nie moe by bynajmniej utosamiony
z kreacj rozumian jako akt Boej woli73. wiat powstaje, lecz
nie jest stwarzany. Owemu ruchowi w d czyli powstawaniu
kolejnych hipostaz towarzyszy zreszt w neoplatonizmie rwnie
ruch ku grze, jako e kady byt niejako ciy ku swej doskonaej
przyczynie74.
Zarysowana powyej plotyska kosmogonia ktrej elementy
wystpoway w pracach wielu wybitnych filozofw islamskich
bya nie do przyjcia z punktu widzenia islamskiej teologii. Jak
ju zostao wspomniane, uznanie Boga za Jedynego Stwrc jest
jedn z najbardziej podstawowych zasad religii islamu, za wedug
Plotyna i jego arabskich kontynuatorw rne dziedziny bytu
miayby by powizane z odrbnymi przyczynami sprawczymi.
Teoria emanacyjnego acucha istnie nie gosia niczego innego,
o czym tak pisa aleksandryjski filozof: I wszelkie w ogle byty,
dopki ich trwania, uzewntrzniaj dookoa siebie ze swojej substancji konieczne istnienie samodzielne, zalene od doranie im
przysugujcej mocy75. Innymi sowy, wedug Plotyna, nie sposb
mwi o jednym stwrcy.
Najwybitniejsi islamscy filozofowie nawizywali przede wszystkim do idei wypracowanych przez Arystotelesa i Plotyna. Ju
pierwszy z nich, Al-Kind, odwoywa si nie tylko do rde
sensu stricte religijnych (Koran), lecz rwnie do tradycji filozofii
73

Jednia w filozofii Plotyna w zasadzie wycznie myli siebie sam (jej aktywno ogranicza si do tego; trudno byoby wic mwi o woli Jedni).
74
Neoplatonizm gosi, jak wiadomo, konieczno kontemplacyjnego podejcia do ycia filozof powinien poszukiwa oznak nieskoczenie doskonaej
pra-przyczyny w samym sobie, a take dy do uwiadomienia sobie hierarchicznej struktury bytu, jak rwnie zoonoci natury (doskonaa dusza oraz
niedoskonae ciao) etc.
75
Plotyn, Enneady, dz. cyt.,V.1.6.

261

Tomasz Stefaniuk
greckiej. Na idee goszone przez autora traktatu Kitb f al-falsafa
al-l (arab. Ksiga o filozofii pierwszej)76 powiconego midzy
innymi rozwaaniom metafizycznym wpyny przede wszystkim
filozofia Arystotelesa oraz neoplatonizm.
Jednym z najistotniejszych pyta sformuowanych przez Kindusa
byo pytanie o ewentualne odwieczne istnienie wiata co gosi
Arystoteles. Al-Kind usiowa zanegowa przekonanie Stagiryty
o pierwotnym istnieniu pra-materii, wprawionej w ruch przez
Pierwszego Poruszyciela; innymi sowy, dy on do uzgodnienia
idei greckiej filozofii z islamsk teologi. Wedug Al-Kindiego teza
o odwiecznym istnieniu wiata prowadzi do absurdu, bowiem
w teorii Arystotelesa ruch zosta niejako dodany przez pierwsz przyczyn ruchu. Wszelako autor Metafizyki nie uwzgldni
ani tego, e samo powstanie materialnego wiata jest ruchem, ani
te tego, e ruch jest atrybutem materii (wszystkie ciaa s zawsze
w ruchu). Wedug Kindusa ruch, czas i materia nie s wzgldem
siebie pierwotne, wczeniejsze77; przeciwnie bez materii po prostu
nie byoby ruchu, ani te czasu czy przestrzeni, w ktrych ruch
si aktualizuje78.
76

Zob. Al-Kind, Kitab al-kindif al-falsafa al-l [w:] Ab Ridah (ed.),

Rasil al-kind al-falsafiya, Kair 1950, s. 81-162; traktat odkryty w Istambule
w latach czterdziestych XX wieku, wraz z grup 25 innych tekstw Kindusa,
dotychczas szerzej nieznanych. Zob. P. Adamson, Al-Kindi [w:] The Stanford
Encyclopedia of Philosophy (Winter 2006 Edition), E. N. Zalta (red.), URL =
<http://plato.stanford.edu/archives/win2006/entries/al-kindi/>. Zob. rwnie:
Ivry A.L., Al-Kindis Metaphisics, Albany 1974.
77
Zob. Al-Kind, dz. cyt., s. 119; zob. rwnie: Ivry, dz. cyt., s. 72. Podobn
krytyk idei odwiecznego istnienia wiata (dokonan rwnie z pozycji religijnych) spotykamy w pismach Jana Filoponusa, zwanego Janem Gramatykiem
lub Janem Aleksandryjskim (ok. 490-570).
78
Wedug Al-Kindiego czas i przestrze s zatem zawsze uprzedmiotowione, nie mog by nieskoczone w akcie; co najwyej mog by nieskoczone
potencjalnie, tak jak wszystko, co jest ilociowe lub zwizane z iloci. Innymi

262

Filozofia islamska kreacjonizm czy emanacjonizm?

Wedug Al-Kindiego rozwaania metafizyczne prowadz do
nastpujcej konstatacji: musi istnie pierwsza przyczyna i jest ona
jedna79. Powysze przekonanie czyo si w jego filozofii z ide
Prawdziwego Jedna (al-wh id al-h aqq)80, nasuwajc skojarzenia
z Arystotelesowsk koncepcj pierwszej przyczyny, jak i przede
wszystkim Plotysk ide Jedna (Absolutu). Kindiaska idea
Prawdziwego Jedna nawizywaa zreszt rwnie, w pewnym stopniu, do islamskiej teologii81. Badajc moliwo istnienia Prawdziwego (tj. nie poczonego z wieloci) Jedna, czyli jednoci
doskonaej, absolutnej, Al-Kind doszed do wniosku, e jedno ta
nie przysuguje substancji, lecz wycznie Absolutowi, ktry naley
traktowa jako przyczyn sprawcz istnienia substancji. Jedno
Absolutu podobnie jak w metafizyce Plotyskiej wykluczaaby
wszelk wielo82.
Filozofia Kindusa, pomimo wyranego nawizywania do idei
Arystotelesowskich i neoplatoskich, nie wykraczaa jednak poza
granice uprawiania teologii i kosmogonii, wyznaczone przez
islamsk ortodoksyjn teologi. Przede wszystkim autor Ksigi
o filozofii pierwszej przekonywa, i wiat mia pocztek w czasie
i zosta stworzony. Teza o zasadniczym braku sprzecznoci midzy
goszon filozofi a zasadami teologii funkcjonujcej w wiecie
sowy, bycie substancji jest zawsze byciem-w-czasie, a zarazem byciem-w-przestrzeni i byciem-w-ruchu.
79
Zob. Al-Kind, dz. cyt., s. 123-124; zob. rwnie Ivry, dz. cyt., s. 76-77. Nt.
Pierwszego Poruszyciela w filozofii Arystotelesa zob. tene, Fizyka, Warszawa
1968, ks. VII, rozdz.. 6, 259a, 1-13; tene, Metafizyka, Warszawa 1983, ks. XII,
rozdz. 7, 1073a, 6; tame, 1072b, 28.
80
.
81
Zob. pojcie najpikniejszych imion Boga, wrd nich wanie al-wh id
i al-h aqq; por. J. Danecki, dz. cyt., t. 2, s. 234-235
82
Zob. Plotyn, Enn., V 5, 6; zob. rwnie: A. Krokiewicz, Arystoteles, Pirron,
Plotyn, Warszawa 1974, s. 337.

263

Tomasz Stefaniuk
islamu nie znajduje ju jednak potwierdzenia w odniesieniu do
kolejnych, wybitnych reprezentantw filozofii arabskiej. Wtki
wyranie neoplatoskie odnajdujemy w refleksji filozoficznej
jednego z najznamienitszych islamskich filozofw, Al-Frbiego
zwanego w wiecie islamu Drugim (po Arystotelesie) nauczycielem. Filozofia islamska zawdzicza mu bardzo wiele,
przede wszystkim usystematyzowanie posiadanej przez Arabw
spucizny intelektualnej wiata grecko-rzymskiego, przedstawione w traktacie Kitb ihsa al-ulm (Ksiga wyliczenia nauk)83.
Ponadto Abunaser komentujc Artystotelesa, jak rwnie rozpowszechniajc jego Organon wzbudzi zainteresowanie logik
Stagiryty; zaowocowao to na gruncie arabsko-muzumaskim
postulatem doskonalenia wszelkich bada przy pomocy logiki84.
Al-Frb, jako pierwszy wrd uczonych muzumaskich, sformuowa rwnie podstawy etyki i polityki, czemu powicony
by traktat Al-Madna al-fad ila (Pastwo wzorowe). Nie sposb
take nie wspomnie, i bodaj najistotniejszym z perspektywy
historii filozofii dokonaniem Al-Frbiego byo podniesienie
tzw. arabskiego arystotelizmu do rangi systemu filozofii. Rozwaajc powstanie wiata, Al-Farb korzysta gwnie z rozwiza
neoplatoskich. Goszc ide hierarchicznej struktury rzeczywistoci, powtarza za Plotynem, e wiat powsta na drodze
emanacji; hierarchia hipostaz miaaby obejmowa cao bytu:
od wyemanowanego z Jedni pierwszego intelektu, poprzez wyonion ze wszech-dusz, a nastpnie materi abstrakcyjn, a po
byty materialne, z ktrych najdoskonalszym byby czowiek, za
najmniej doskonaymi mineray. Szczeglna pozycja czowieka
83

Tytu ten moe rwnie by przetumaczony jako Ksiga kategorii

nauk.
84

Przede wszystkim z tego powodu zyska Al-Farb w wyrniajcy

przydomek drugiego nauczyciela.

264

Filozofia islamska kreacjonizm czy emanacjonizm?

w hierarchii bytw wynikaa z uposaenia duszy (arab. nafs)85
czowieka w intelekt (arab. aql)86.
Rwnie Awicenna znany na Zachodzie jako ksi lekarzy87,
bodaj najwybitniejszy uczony muzumaskiego Wschodu88 korzysta z inspiracji zarwno perypatetyckich, jak neoplatoskich.
Jak wiadomo, filozofia zawdzicza mu dokonanie odrnienia
istoty od istnienia w bycie realnym; bytu akcydentalnego od bytu
samoistnego, to jest substancji; a take bytu koniecznego (tj. Boga)
od bytu tylko-moliwego, czyli wszelkiego bytu poza-boskiego.
Autor Ksigi uzdrowienia gosi swoist filozoficzn koncepcj
Boga, wedug ktrej to dziki Jego dziaaniu byt potencjalny uzyskuje przyczyn dla swej aktualizacji. Aktywno Boga zgodnie
z pogldem Awicenny miaaby si zatem ogranicza do powoania wiata do istnienia w wyniku jednorazowego aktu; byoby
to dziaanie w zasadzie nieuniknione, niemajce nic wsplnego
z dziaaniem podmiotowym. Wybranie przez Ibn Sn takiej moliwoci byo jednoznaczne, po pierwsze, z opowiedzeniem si
za tokiem rozumowania Arystotelesa, po wtre za za tezami
85

Arabskie sowo nafs ( )moe okrela dusz, jak rwnie: wadze

psychiczne czowieka, ludzkie indywiduum, osob. Innym sowem opisujcym
dusz jest arab. ruh (), najczciej tumaczone jako duch, w teologii i filozofii
zwykle opisujce niemierteln cz czowieka.
86
Wedug Al-Kindiego implikowao to zreszt okrelon koncepcj szczcia
odnajdywanego w wiedzy, nauce; arab. aql ( )oznacza rwnie: inteligencj,
zrozumienie etc.
87
Ze wzgldu na popularno Kanonu jego gwnego dziea powiconego medycynie; Al-qann fi al-tibb (Kanon medycyny) stanowi na uczelniach
europejskich podstaw nauczania medycyny jeszcze w pierwszych wiekach
epoki nowoytnej.
88
Jego Kitb an-nagat (Ksiga wybawienia), gwna praca Ibn Siny z dziedziny logiki, jak rwnie Kitab a-ifa (Ksiga uzdrowienia), praca stanowica
kompendium wiedzy filozoficznej, stanowiy inspiracj dla poszukiwa pniejszych uczonych, zarwno muzumaskich, jak i chrzecijaskich.

265

Tomasz Stefaniuk
neoplatoskimi: specyficznym pojmowaniem jedynoci Boga oraz
teori emanacji. W tym ujciu nie byoby moliwe okazjonalne
dziaanie Boga; miaby On jak to ju zostao zaznaczone jedynie da impuls samemu istnieniu. Warto podkreli niedajce si
przezwyciy rozbienoci midzy filozoficznymi tezami Awicenny
a teologicznym stanowiskiem ortodoksyjnej teologii islamskiej,
goszcej, w oparciu o tre Koranu, wanie okazjonalne89 oraz
podmiotowe90 dziaanie Boga.
Uznanie przez Ibn Sn odwiecznego istnienia materii stao
przede wszystkim w oczywistej cho niekoniecznie goszonej
jawnie i wprost opozycji do waciwego fundamentu islamskiej
teologii, czyli cisego monoteizmu, tawh idu. Jak zostao ju zaznaczone, idea tawh idu nie dopuszcza uznawania jakiegokolwiek
bytu za rwnego (w dowolnym sensie) Bogu; std te teza o odwiecznym istnieniu poza Bogiem rwnie materii nie moga by
zaaprobowana przez rodowiska ortodoksyjnie religijne.
Przykad Ibn Ruda (Awerroesa), jednego z najwybitniejszych
filozofw islamskiego Zachodu wykltego w wiecie islamu91,
jednoczenie uznawanego i szanowanego w Europie92 ukazuje, e
przynajmniej niektrzy islamscy filozofowie w oczywisty sposb
89

Przykadem dziaania okazjonalnego moe by objawienie pewnych konkretnych partii Koranu bd te wpywanie na bieg wydarze w wiecie.
90
Przez dziaanie podmiotowe naley rozumie dziaanie wynikajce midzy
innymi z treci pewnych aktw woli; przykadowo: Bg mg stworzy wiat, lecz
mg go rwnie nie stwarza, lub te mg go (pewne jego elementy) stworzy
innym, w innej postaci etc.
91
Znany jest nastpujcy arabski epigram: Nie pozostae na prawidowej
drodze, o Synu Prawidowej Drogi; arab. ( ibn rud) moe by odczytywane wanie jako syn prawidowej drogi, syn susznej drogi. Samo sowo
rud (arab. prawo, waciwe postpowanie) pochodzi od czasownika raada
(), ktry oznacza m.in.: i drog prawdy, posiada prawdziw wiar etc.
92
Patrz: nurt tzw. awerroizmu aciskiego (Siger z Brabancji, Boecjusz
z Dacji, Jan z Jandun, Marsyliusz z Padwy i inni).

266

Filozofia islamska kreacjonizm czy emanacjonizm?

oddalili si od dogmatw religijnej ortodoksji. Autor Tahfut altahfut (Negacja negacji czy te Odrzucenie odrzucenia) dziea wymierzonemu przeciwko Tahfut al-falsifa (Odrzuceniu filozofw)
Al-G
hazlego93 gwne swe zadanie widzia przede wszystkim
w obronie spucizny greckiej filozofii, jak rwnie w odkrywaniu
i komentowaniu dokona filozoficznych Arystotelesa.
Awerroes nie by filozofem szczeglnie oryginalnym; powtrzy
on w gruncie rzeczy pogldy wczeniejszych arabskich neoplatonikw utosamiajcych Boga z Jedni, jak rwnie goszcych
hierarchiczn struktur rzeczywistoci oraz powstawanie kolejnych
hipostaz w sposb konieczny i zdeterminowany przez sam natur
bytu. Rwnie i on negowa akt stworzenia wiata przedstawiony
w Koranie. Gosi, i wiat nie powsta w wyniku aktu woli Boga;
w pogldach Awerroesa rola Boga ograniczaa si do spenienia
funkcji pierwszej przyczyny, jedynie uzewntrzniajcej (aktualizujcej) formy zawarte w przedmiotach potencjalnych. Uwidoczniy si tym samym wpywy nie tylko filozofii Arystotelesa czy
Awicenny, lecz rwnie neoplatonikw, gdy wedug Ibn Ruda
aktualizowanie si przedmiotw miaoby dokonywa si w wyniku
emanacji.
Nie sposb nie zauway, i niektre z idei goszonych przez
islamskich filozofw pozostaway w niewtpliwej opozycji do
gwnych zasad wiary muzumaskiej, uznawanych przez tradycjonalistyczn teologi, opierajc si na wersetach Koranu
oraz treciach hadisw. Chodzi tutaj midzy innymi o kwestie
takie jak: stworzenie wiata przez Boga; wszechwiedza Boga,
obejmujca rwnie przedmioty wiata empirycznego; posiadanie
93

Al-G
hazl (Algazel) by najwybitniejszym krytykiem tzw. arabskiego
artystotelizmu (filozofii falsafy); zob. O. Leaman, Krtkie wprowadzenie do
filozofii islamu, 18-21, 40-42, 44-47.

267

Tomasz Stefaniuk
przez Boga licznych atrybutw94 (Miosierny, Sprawiedliwy etc.);
podmiotowe i okazjonalne dziaanie Boga; zmartwychwstanie
czowieka; a take indywidualne ycie wieczne, tj. nagroda lub
kara po mierci95.
Niewtpliwie, niektrzy reprezentanci tzw. arabskiego arystotelizmu:
a) uznawali wiat za odwieczny, nie za za stworzony (za Arystotelesem);
b) gosili powstanie wiata nie w wyniku aktu woli Boej, lecz
z koniecznoci (za neoplatonikami);
c) prezentowali system gradualistyczny w metafizyce (za neoplatonikami), za jego filozoficzne konsekwencje m.in. idea wielu
inteligencji odpowiedzialnych za stworzenie rnych sfer rzeczywistoci, tj. hipostaz negoway elementy islamskiej teologii.
Co prawda idee goszone przez pewnych filozofw islamskich
gwnie Al-G
hazlego96 oraz Ibn Haldna97 suyy w istocie

podkrelaniu autonomicznoci tez religijnych,

a nawet prowadziy
do uznania pewnej ich nadrzdnoci w stosunku do wynikw samodzielnych spekulacji rozumowych98. Nie mona jednak pomin
tego, e rozwaania bynajmniej niepolednich filozofw takich
94

Odpowiada im 99 imion Boga, wymienionych w Koranie; patrz: J. Danecki,

Podstawowe wiadomoci o islamie, dz. cyt., t. 2, s. 230-235.
95
Na temat dogmatw islamu patrz m.in. J. Danecki, tame, t. I, s. 109-129;
A. Scarabel,, Islam, Krakw 2004, s. 45-67.
96
O jego przekonaniach wybitnie wiadcz same tytuy jego najwaniejszych
prac: Tahfut al-falsifa (z arab. Odrzucenie filozofw, wzgl. Negacja filozofw)
oraz Ih ya ulum ad-dn (Oywienie nauk teologicznych). Warto wspomnie, i
Al-G
azl atakowa midzy innymi tez o stworzeniu wiata z koniecznoci,
wystpujc tym samym przeciwko Al-Farbiemu i Awicennie.
97
Ibn Haldn, podobnie jak Al-G
azl, krytykowa przedstawicieli falsafy
(arabskich perypatetykw) z pozycji religijnych.
98
Z tego powodu ich dziaalno mona okreli w gruncie rzeczy jako
apologetyczn.

268

Filozofia islamska kreacjonizm czy emanacjonizm?

jak Al-Farb, Awicenna czy Awerroes oparte byy przede wszystkim na myli greckiej; zwaszcza perypatetyckiej i neoplatoskiej,
prezentujcej wasne schematy kosmogoniczne.
Wedug odziedziczonego po filozofii greckiej neoplatonizmu
powstanie wiata nie nastpio w wyniku wolnej kreacji Boej, lecz
w efekcie zaistnienia (koniecznych) zwizkw przyczynowo-skutkowych, stanowicych po prostu element natury bytu. Jak wiadomo,
Plotyn i jego kontynuatorzy za najwysz zasad bytu uznawali
Jedni (Absolut). Utosamienie Jedni (Absolutu) z Bogiem religii
pozytywnych stanowioby znaczce naduycie. Plotyska Jednia
nie tylko bowiem nie posiada adnych atrybutw, lecz rwnie
nie charakteryzuj jej akty woli; nie sposb zatem mwi o podmiotowym charakterze jej dziaania, o jej woli etc. Goszona przez
islam idea Boga stwarzajcego wszystko, co moe istnie i co
istnieje nie moe by w aden sposb utosamiona z obecnym
w niektrych tradycjach filozoficznych pierwszym impulsem czy
te neoplatosk Jedni; powysze stwierdzenie stosuje si rwnie
do tradycji filozofii islamskiej.

Islamic philosophy creationism or emanationism?

Summary
The paper aims at presenting the relation between Islamic philosophy
and Islamic theology especially with regard to cosmogony. It is certain
that Islam strongly influenced philosophical reflection of Muslim Middle
Ages. However the ideas of Al-Farabi, Avicenna or Averroes quite often
were at variance with the principles of Islamic theology. Assimilation of
Greek philosophy resulted, among other things, with the adoption of
Plotinus idea of emanation: the worlds coming into existence is not the
result of an act of Gods free creation but the result of (necessary) casual

269

Tomasz Stefaniuk
relations which are part of the nature of being. This idea openly opposes
the Quran which claims that the world has its Creator.

Bibliografia:
Adamson P., Before Essense and Existence: Al-Kindis Conception of
Being [w:] Journal of the History of Philosophy, 40.3 (2002).
Al-Farb, Pastwo doskonae. Polityka, Warszawa 1967.
Al-G
hazl A.H., Nisza wiate, Warszawa 1990.
Al-Kind, Kitab al-kindif al-falsafa al-l [w:] Ab Ridah (ed.),
Rasil al-kind al-falsafiya, Kair 1950, s. 81-162.
Awicenna (Ibn Sn), Metafizyka, Warszawa 1973.
Awicenna (Ibn Sn), Ksiga wiedzy, Warszawa 1974.
Bielawski J., Ibn Chaldun, Warszawa 2000.
Bieniek A., Staroytno w myli arabskiej, Krakw 2003.
Crombie A., Nauka redniowieczna i pocztki nauki nowoytnej,
Warszawa 1960.
Danecki J., Gramatyka jzyka arabskiego, Warszawa 2001.
Danecki J. (red.), Mahomet mdroci Proroka (Hadisy), Warszawa
1993.
Danecki J., Podstawowe wiadomoci o islamie, Warszawa 2002.
Farrukh U., Al-Farabiyyan, Bejrut 1944.
Frank R., Creation and the Cosmic System: Al-Ghazali and Avicenna,
Heidelberg 1992.
Hauziski J., Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa
Krakw 1993.
Hussain I., Tahid i szirk. Monoteizm i politeizm, Biaystok 1999.
Ibn al-Arab, Ksiga o podry nocnej do najbardziej szlachetnego
miejsca, Warszawa 1990.
Ibn al-Arab, Traktat o mioci, Warszawa 1995.
Ivry A.L., Al-Kindis Metaphisics, Albany 1974.
270

Filozofia islamska kreacjonizm czy emanacjonizm?

Koran, przekad Bielawskiego, Warszawa 1986.
Janssens J., De Smet D. (red.), Avicenna nad His Heritage: Acts of the
International Colloqium, Leuven Leuven-La Neuve September 8
September 11, Leuven 2002.
Koodziejczyk D., Turcja, Warszawa 2000.
Kozowska J. (red.), Mahomet o maestwie, kupcach i dobrym
wychowaniu. Wybr hadisw, Warszawa 1999.
Kuksiewicz Z., Awerroizm aciski XIII wieku: nonkonformistyczny
obraz wiata i czowieka w redniowieczu, Warszawa 1971.
Kuksiewicz Z., Zarys filozofii redniowiecznej: filozofia bizantyjska,
krajw zakaukaskich, sowiaska, arabska i ydowska, Warszawa
1986.
Muhsin M., Al-Farabi on Plato and Aristotle, Nowy Jork 1962.
Netton R., Neoplatonism in Islamic Philosophy, Routledge 1998.
Plotyn, Enneady, Warszawa 1959.
Sharif M., A History of Muslim Philosophy with Short Accounts of
Other Disciplines and the Modern Renaissance in Muslim Lands,
Wiesbaden 1963.
Stefaniuk T., Islam, Zachd, wartoci [w:] Islam i obywatelsko
w Europie, Grak-Sosonowska K., Kubicki P., Pdziwiatr K.
(red.), Warszawa 2006, s. 48-63.
Zajczkowski A. (red.), Avicenna Abu Ali Ibn Sina, Warszawa
1953.

271