You are on page 1of 7

22/01/2016

AproduoacadmicasobreaprendizagemorganizacionalnoBrasil

SciELO

Scientific
Electronic
Library
Online

vol.7issue3

Oimpactodascaractersticasdonegcionasdeciseslogsticasenaorganizaodofluxodeprodutos:umestudoexploratrioemseissetores

ServicesonDemand
Article
Portuguese(pdf)
Portuguese(epdf)
Articleinxmlformat
Articlereferences
Howtocitethisarticle
CurriculumScienTI
Automatictranslation
Sendthisarticlebyemail

Indicators
49artculo(s) CitedbySciELO
Accessstatistics

Relatedlinks
Share
More
More

Permalink

RevistadeAdministraoContempornea
OnlineversionISSN19827849
Rev.adm.contemp.vol.7no.3CuritibaJuly/Sept.2003
http://dx.doi.org/10.1590/S141565552003000300010
DOCUMENTOSEDEBATES

AproduoacadmicasobreaprendizagemorganizacionalnoBrasil

ElizabethLoiolaAntonioVirgilioBittencourtBastos

RESUMO
Ocrescenteinteresseemanalisarosprocessosqueconduzemaprendizagemorganizacionalouemdescreverascaractersticasdasorganizaesque
aprendem,tornouotemadaaprendizagememorganizaesalvodeintensapesquisanacomunidadecientficainternacionaleobjetodeamplaliteratura
dedivulgaocientficaparagestoreseconsultores.Nopresenteestudobuscousemapearaproduoacadmicasobreaprendizagemorganizacionalno
Brasil,divulgadanoperodode1997a2001.Paratanto,foramanalisados43artigoscompletos,publicadosnosprincipaisperidicosdareade
Administraoeanaisdedoisimportantescongressoscientficos.Almdefornecerumacaracterizaogeraldestaproduo,osresultadosrevelamtemas,
conceitos,basestericas,refernciasetiposdepesquisaquepredominamnestedomniodeinvestigao.Essesresultadospodemserteisparadelinear
umaagendadepesquisaqueequacioneosprincipaisdilemasepreenchaaslacunasclaramenteperceptveisnarea.
Palavraschaves:aprendizagemorganizacional,organizaesqueaprendem,produoacadmica.

file:///C:/Users/Hevillin/Downloads/aprendizagem%20organizacional%20produ%C3%A7%C3%A3o%20acad%C3%AAmica.html

1/7

22/01/2016

AproduoacadmicasobreaprendizagemorganizacionalnoBrasil

ABSTRACT
Therecentinterestofacademiainanalyzingprocessesthatresultinorganizationallearningorindescribingfeaturesoflearningorganizationshas
contributedtobuildacentralsubjectwithintheinternationalscientificcommunityandtheliteratureaddressedtomanagersandconsultants.Thepresent
studyhasattemptedtomapouttheacademicproductiononorganizationallearninginBrazil.Wehaveanalized43articlespublishedonmainperiodicalsin
thefieldofManagementandannalsoftwoimportantscientificcongresses.Besidesmappingthisproduction,theresultsofthisstudyrevealthatsome
themes,concepts,theoreticalframes,referencesandtypologiesofresearchareparamountandprevailinginthisfieldofresearch.Theseresultsmaybe
usefulinordertosetuparesearchagendawhichtriestosolvethemainproblemsrelatedtoorganizationallearningandthescientificgapsinthisresearch
area.
Keywords:organizationallearning,learningorganization,academicproduction.

INTRODUO
Emboraotermoaprendizagemorganizacionaltenhasidopioneiramenteusadonadcadade50,snofinaldosanos70comeouasurgir,emfluxomais
regular,umconjuntodeartigoselivrossobreotema(Prange,1996).EasterbySmitheAraujo(1996),Prange(1996)ePoppereLipshitz(1998)apresentam
estatsticas,coletadasemfontesdiversas,quecomprovamcrescenteinteressedeestudiosos,consultoreseempresasnotemaaprendizagem
organizacional.Outroindicadordessacrescenteimportnciae,simultaneamente,damaiordensidadedepublicaes,aproliferaodeesforosde
revisodeliteraturanarea,quebuscamavaliaroestadodaarteemtermostericoseempricos.ExemplosdessesesforossoostrabalhosdeHuysman
(1996),Prange(1996)eEdmonsdsoneMoingeon(1998).
Defato,atemticadaaprendizagemnombitodosestudosorganizacionaisvemcontinuadamenteganhandomaiorespropores.Fatorchaveparaas
organizaesemambientesdemudanaconstanteenovasexignciascontextuais,aaprendizagemtendeagerarliesqueformamasteoriasdeaodos
indivduos(Argyris,1992)nasorganizaes.
EasterbySmitheAraUjo(1996)eBastosetal.(2002)apontamqueosestudosnareasebifurcamemduasperspectivasdiferenciadas:adeaprendizagem
organizacionaleadeorganizaesqueaprendem.Dentrodecadaumadessasperspectivas,htenses,limitaesepotenciaisdeanlise,conforme
sintetizadonoQuadro1.

Bastosetal.(2002)sinalizam,ainda,aimportnciadessasduasperspectivas,porqueensejam,deumlado,aexplicao/compreensodofenmenoe,de
outro,oferecemferramentasparaaaoeaprticaorganizacional.Paraosautores,
"oolhardeacadmicosepesquisadoresvoltaseparaaconstruodeteoriassobreofenmeno,apoiandoseeminvestigaoemprica,
privilegiandoorigormetodolgicodeformaadescrevercomoasorganizaesestoaprendendoeosfatoresassociadosatalprocesso.Os
gestoreseconsultores,poroutrolado,oferecemsuacontribuio,apartirdesuasexperinciasprticasbemsucedidas,que,aoserem
generalizadasparaqualquercontexto,normalizameprescrevemoqueasorganizaesdevemfazerparaaprender.Emboranotenhamos,
aqui,doismundosisoladosparteimportantedapesquisaacadmicaterminasendoinfluenciadaporidiasemodelosquenascemdocontexto
deconsultoriaseviceversaessasduasperspectivas,quandocolocadasladoaladonoespaocujaprioridadeseriaaproduode
conhecimentosobreaaprendizagemorganizacional,revelamsignificativasdiferenasquesofontesdetensoegeradorasdedebatesque
animamtodoocampo"(Bastosetal.,2002,p.2).
Paraalmdafragmentao,dastensesedosviesesdocampo,observase,sobretudo,afaltadedilogoentreseusdiferentesenfoques.Essafaltade
dilogo,porsuavez,parecerefletiratenoinsuficienteparaodesenvolvimentocumulativodeconhecimentoeparaaampliaodosnveisdeconsistncia
deseusdiferentesenfoques.EasterbySmitheAraujo(1996)identificaram,emadio,opredomniodeliteraturaprovenientedosEstadosUnidos,
favorecendoadifusodevaloresemodosdevertpicosdaculturadessepas.Novaimportantelacunamapeadanaliteraturadocampodeestudosem
aprendizagemorganizacionalfoiapequenafreqnciadetrabalhosempricosfocadosemmicroprocessosdeaprendizagemdentrodasorganizaesou
interorganizaes,denaturezaindependente,comdistanciamentocrtico,apartirdemetodologiasqualitativasparaaverticalizaodoconhecimento
(EasterbySmitheAraujo,1996).
Considerandosequeasorganizaesaprendemdeformadiferente,entoparecemexistirevidnciasfortesdequediferenasrelativasaocontexto
pessoas,grupos,setorelocaldeatuaosocondicionantesqueexercemimpactosobreavivnciadeaprendizagemdecadaorganizao.Contudoessas
especificidadesaindasonegligenciadasnosestudossobreaprendizagemorganizacional,especialmentenoscasosdeassociaoentreaprendizageme
inovao.Kim(1998)observaquepesquisassobreessamatriaespecficaestoconcentradasnospasesdesenvolvidos,apesardosprogressosvisveisde
algunspasesemdesenvolvimento,emtermosdeindustrializao,educaoetecnologia,oqueconstituirianovalacunanocampo.
RecentetrabalhoapresentadoporAntonello(2002)expeumaanlisedaproduocientficasobretrstemasbastantecorrelacionadosaprendizagem
organizacional,competnciasgerenciaisegestodoconhecimento,comfoconasquestesepistemolgicas.Almdocrescimentodaproduonacional
sobreostemas,observadonoperodo,aautoraapontaqueostextossobreaprendizagemorganizacional,oquenosinteressanestemomento,
caracterizamsepelapredominnciadeestudosdecasodenaturezaqualitativaeinseridosemparadigmafuncionalista,usandoaconhecidaclassificao
propostaporBurrelleMorgan(1979).interessanteobservarque,entreasrecomendaesqueaautorafazparaodesenvolvimentodepesquisas
posteriores,encontramseaexploraodetericosquedosuportepesquisa,deorigemdasrefernciasbibliogrficasutilizadas,assimcomo
aprofundamentodostemaseconceitosinvestigados.
Emvistadarelevnciaqueotemadaaprendizagemestconquistandonombitodosestudosemorganizaesedasdiferentesperspectivaseabordagens
adotadas,nopresentetrabalhobuscousemapearoestadodaartedessecamponoBrasil,tomandocomorefernciaosartigospublicadosentre1997e
2001(1).Maisprecisamente,buscouselocalizaraorigemetipodetrabalho,asquestesquevmdespertandomaiorinteressedospesquisadoresnacionais,
aorientaopredominanteemtermosdereferencialtericoeosautoresquedosuporteaosestudos,almdedescreverasprincipaiscaractersticas
metodolgicasdostrabalhospublicados.Levantamentosdestanaturezasoparticularmenteimportantesparaincentivarareflexo,pelosprprios
pesquisadores,sobreosdesafioselimitesquecercamasuaprtica.Nocasoespecficodopresentetrabalho,osresultadosobtidospodemensejar,
adicionalmente,umaavaliaodequantoanossapesquisasobreaprendizagemorganizacionalsearticuladeformareflexaoucrticaaumaagendadefinida
foradopas.
Apresentandoosresultadosdessapesquisa,estetrabalhocompreende,almdestaintroduo,maistrssees.Naprximaseo,explicitamosos
procedimentosmetodolgicosqueorientaramapesquisa.Emseguida,registramoseanalisamososresultadosdapesquisaemtermosdecaracterizaoda
produo,estratgiasdepesquisa,refernciasconceituaisedistinoentreasperspectivasdeaprendizagemorganizacionaleorganizaesqueaprendem.
Naltimaseo,soconsignadasasconsideraesfinaiseponderaesdosautoressobreaslimitaesdapesquisarealizadaeasperspectivasdocampo.

PROCEDIMENTOSMETODOLGICOS
Aseleodasfontesdepesquisabuscouasseguraracoberturadosperidicosnacionaismaisexpressivos,assimcomodeanaisdedoisdosmais
importantesencontrosdepesquisadores,acadmicoseconsultoresnocampodaAdministrao.
Assim,levantamostodososartigossobreaprendizagememorganizaes,publicadosnosltimoscincoanos(1997a2001),nosseguintesperidicose

file:///C:/Users/Hevillin/Downloads/aprendizagem%20organizacional%20produ%C3%A7%C3%A3o%20acad%C3%AAmica.html

2/7

22/01/2016

AproduoacadmicasobreaprendizagemorganizacionalnoBrasil

anais:RevistadeAdministraodeEmpresas(RAE),publicadapelaFundaoGetlioVargasdeSoPaulo(FGVSP)RevistadeAdministrao
Contempornea(RAC),publicadapelaAssociaoNacionaldosProgramasdePsGraduaoemAdministrao(ANPAD)OrganizaeseSociedade(O&S),
publicadapeloNcleodePsGraduaoemAdministraodaUniversidadeFederaldaBahia(NPGA/UFBA)RevistadeAdministrao(RAUSP),publicada
pelaFaculdadedeEconomiaeAdministraodaUniversidadedeSoPaulo(FEA/USP)anaisdoEncontroAnualdaAssociaoNacionaldosProgramasde
PsGraduaoemAdministrao(ENANPAD)eTheBusinessAssociationofLatinAmericanStudies(BALAS).EmrelaoaosanaisdoBALAS,foram
localizadoseconsultadosapenasosvolumesdosanosde1998,1999e2001(2).
Emumprimeiroestgio,foramselecionadososartigosqueapresentavam,sejanottulo,sejanoconjuntodepalavraschaves,asexpresses
aprendizagem,aprendizagemorganizacional,organizaesqueaprendem,aprender,ciclodeaprendizagem,sparacitarasmaisimportantes.Nesse
estgio,foramidentificados51artigos.Nosegundoestgio,ostextosprselecionadosforamlidosintegralmente.Apsessaleitura,oitoforamdescartados
doconjuntoinicial,umavezqueficouevidentequetratavamdeassuntosnorelacionadoscomaabordagemespecficadaaprendizagememorganizaes.
Assim,43artigosconstituramouniversodeartigosanalisados.Noterceiroestgio,os43artigosforamnovamentelidoseanalisadoscombaseemum
roteirodeanlise,formuladoespecialmenteparaestapesquisa.Esseinstrumentoreuniaumconjuntodeitensqueavaliavamcadatextoemtrs
dimenses.Aprimeirafaziaumacaracterizaogeraldotrabalhoedosautorespormeiodaidentificaodesuainstituiodeorigem,formao,titulao
etc.Asegundafocalizavaaspectosdecontedoouquestesrelacionadasaotemaaprendizagememorganizaeseosprincipaistermosutilizados,
permitindoclassificarosartigosentreasduasabordagensanteriormentereferidas:organizaesqueaprendemouaprendizagemorganizacional.E,
porfim,emsuaterceiradimenso,foramidentificadasascaractersticasmetodolgicasdoartigo,como,porexemplo,asuanaturezaseensaio,reviso
debibliografia,relatodeexperinciaoupesquisacomdesenhodeinvestigaosuaestratgiadepesquisadecampo,seusresultadoseosautoresmais
citados.
Verificamosaocorrnciadecincocasosdeartigospublicadosemduplicidadenosveculospesquisados,oquepodeserexplicadopelofatodeestarmos
trabalhando,simultaneamente,comanaisdecongressoserevistascientficas.Optamos,portanto,pormanterasrefernciasconformeidentificadas,tendo
emvistaque,dadasassuasdistintasnaturezas,asupressodeartigospublicadosemdiferentesveculosdiminuiriaavisibilidadedoalcancequeotema
temconquistadonosltimosanos,oquecontrariarianossosobjetivosfundamentais.OsresultadoslevantadosforamtratadoscomauxliodoSphinxLxica,
umprogramaparatratamentodedadosquantitativosequalitativos.

APRODUOSOBREAPRENDIZAGEMEMORGANIZAES
Paraapresentarasinformaeslevantadasnosartigos,optamospororganizarosresultadosdapesquisacombaseemquatroeixosdeanlise:
caracterizaodaproduoestratgiasdeinvestigaoutilizadasnostextossuasprincipaisrefernciasconceituaisedistinoentreasabordagensdas
organizaesqueaprendemeaprendizagemorganizacional.
CaracterizaodaProduo
Osartigosanalisadosestodistribudos,emrelaoaoanodepublicaoeaosperidicosouanaisdeeventosemqueforampublicados,conformeaTabela
1.Aanlisedessatabelaevidenciaque,aolongodoperodo,osanaisdoENANPADveicularamemtornode72%dototaldeartigospesquisados.Ademais,
entre1998e2000,todososartigossobreaprendizagememorganizaesforampublicadosnosdoisanaisselecionados,sendoque,nosubperodode1999
2000,osanaisdoENANPADconcentraramtodososartigospublicados.Em2001,evidenciandooquepodeviraseconfigurarcomoumainflexoemtermos
deveiculaonocampo,verificouseaceleraodoritmodedifuso,sejaporqueonmerototaldeartigoscresceuaumataxasuperiormdiado
perodo,sejaporqueseobservoumaiorpresenadeartigosnosperidicosselecionados.

AconcentraodetextosnosanaisdoENANPADsugereduasexplicaesdistintas:deumlado,confirmaqueotemaaprendizagemorganizacionaltem
recebidocrescenteatenoderepresentantesdaacademiaporoutro,refleteamaiorflexibilidadedesseveculo,sejaporquecomportamaiornmerode
artigospublicadossimultaneamente,sejaporque,tradicionalmente,acolhetemasemergentesenovasabordagens,constituindoseemmecanismode
renovaodocampo.Areduzidapresenadeartigosnosprincipaisperidicosdarea,noentanto,revelaqueamaiorpartedaproduocomunicadaem
congressosnoestsendotransformadaemtextoscompetitivosparaapublicaonosnossosperidicosmaisbemavaliados.
NoforamidentificadosnaRAUSP,noperodoexaminado,artigosqueversassemsobreaprendizagememorganizaes.RodrigueseCarrieri(2000),em
levantamentosobreaproduoacadmicanareadeestudosorganizacionais,apontaramcertavariedadedetpicosnaRAEenaRevistadeAdministrao
Pblica(RAP),fatoqueatribuemaumesforodessesperidicosparaacompanhartemasatuais.Entretanto,segundoosmesmosautores,talesforo
parecianoseaplicarRAUSP,cujalinhaeditorialtendiaaseconcentraremreasmaistradicionaiseconsolidadas.Sugeresequeaopoeditorialda
RAUSPsemantm,oqueexplicariaaausnciadeartigossobreaprendizagememorganizaesnessarevista,noperodoemanlise.
Aindacomrelaocaracterizaodaproduo,quatroaspectosrelevantesforamidentificados.Oprimeirodizrespeitoaocartereminentemente
interdisciplinardarea,evidenciando,emespecial,expressivainterfacedeAdministraoePsicologia.Aindaquetodososperidicosconsultadostenham
sidorelacionadosdiretamentereadeAdministrao,em53,5%dasrefernciasutilizadasnosartigosanalisados,constatamosessaforteinterface,seja
pelocontedotratado,sejapelabibliografiausada.Comosabemos,aprendizagemumdosmaisclssicosconceitosdaPsicologia,delarecebendo,ao
longodahistria,mltiplasabordagenseque,aindahoje,continuasendoamplamenteinvestigado.Grandepartedadiscussoquecercaoconceitode
aprendizagemorganizacionaladvm,exatamente,dessatransposiodeumconceitoclassicamenteutilizadoparaexplicarprocessosnonvel
individual,paraacompreensodeprocessosorganizacionais.compreensvel,portanto,queaPsicologiaforneaosprincpiosbsicosdesseprocessoeque
taisprincpiossejamtomadoscomopontodepartidaparaaanlisedoqueocorrenasorganizaes.
Osegundoaspectodizrespeitoorigeminstitucionaldostrabalhospublicados.ATabela2registraosartigosapartirdainstituiodoprimeiroautor.Vale
ressaltarque,noscasosemqueoprimeiroautorexplicitouvinculaocommaisdeumainstituio,parafinsdessaanlise,consideramossomentea
instituiocitadaemprimeirolugar.EssecritriodevinculaojfoianteriormenteutilizadoporVergaraePinto(2001).Procuramos,dessaforma,manter
umpadrodeconsistnciaeuniformidadenotratamentoderefernciasecitaesparaaanlisedaproduoacadmica.

ConformeosdadosdaTabela2,seisinstituiesrespondempor72%dosartigospublicados,emumtotalde16instituies,noperodopesquisado.Quatro
delas(UFBA,USP,UFPReUFRGS)sosededeprogramasdepsgraduaoemAdministraomaisbemavaliadospelaCAPES.Osdadosdessatabela
indicam,ainda,aexistnciaelocalizaodosprincipaisgruposdepesquisaativosnocampodeaprendizagememorganizaes.Nesselevantamento,
apontamosaausnciadaUFRJque,mesmopossuindoumprogramadepsgraduaoemAdministraoquefiguraentreoscincomelhorescursosdopas,
parecenoestardedicandoesforossistematizadosdepesquisaemaprendizagemorganizacional.
Apesquisanacionalsobreaprendizagemorganizacionalabordatalfenmenodeformabastantearticuladacomumconjuntodeoutrosconceitoscorrelatos,
seguindo,dealgumaforma,atendnciadapesquisainternacional.Oterceiroaspectopermitiuidentificaroutrossubtemasquesoabordadosdeforma
concomitantequandoseestudaaaprendizagemorganizacional.Osprincipaissubtemasrelacionadosaprendizagememorganizaes,podemser
visualizadosnaFigura1.

file:///C:/Users/Hevillin/Downloads/aprendizagem%20organizacional%20produ%C3%A7%C3%A3o%20acad%C3%AAmica.html

3/7

22/01/2016

AproduoacadmicasobreaprendizagemorganizacionalnoBrasil

Aanlisedosdadosdessegrficonospermitefazertrsimportantesinferncias.Aprimeiratemquevercomaforteassociaoentreaprendizagemem
organizaes,mudanaorganizacional,inovaoecompetitividade,confirmandooquejhaviasidoenunciadoporEasterbySmitheAraujo(1996)eCabral
(2000).Essestrstemasguardamestreitarelaonaliteraturaatualesearticulamemforteargumentao,queapontataisfenmenoscomoamarca
principaldastransiesquecaracterizamofimdeumparadigmaburocrticooutayloristafordistadeorganizaodotrabalhoeaemergnciadenovos
modelos,arquiteturaseestratgiasdegesto,guiadospelanoobsicadeflexibilidade,capacidadeadaptativaepratividade.Aforadesseargumento
bemexpressanaseguinteafirmaodeLennoneWollin(2001,p.410):"whenorganizationssucceedindevelopingandnurturingtheirorganizational
learningtheycreateaformofintellectualcapitalthatisdifficultforcompetitorstoimitate.Sincelearningenhancesorganizationalabilitytoadaptand
respondrapidly,itconveyscompetitiveadvantageontheorganization".
Aindaquantoprimeirainferncia,observaseaprevalnciadanoodequeoresultadodaaprendizagemorganizacionalsemprebenficoemtermosde
desempenhocompetitivo,somenteressaltandoseseusaspectospositivosefuncionais.Naverdade,aprendere,antesdisso,aprenderaaprender,tornam
se,crescentemente,habilidadesfundamentaisdosindivduosedasorganizaes.Entretanto,nocontextoatual,noqualasformastradicionaisdefazere
organizarestosemostrandopoucoaptasagerarosnveisusuaisderetornofinanceiro,aprenderpoderequererdesaprender.Adesaprendizagem
fundamentalnoprocessodeconstruocompartilhadadeconhecimentosnaorganizao,umavezque,comojfoiregistradoanteriormente,oaprendizado
podeconduzirarotinasque,institucionalizadas,sotomadascomodados,nosoquestionadaseparecempairardesvinculadasdeseusentidooriginale
que,mesmoassim,seperpetuamnaorganizaosemqueelaquestionesuavalidadeeseusprincpios.Essaproblemticaestquaseausentedostrabalhos
analisadossobreaprendizagememorganizaes.ExceoaessaregrasoostrabalhosintituladosRotinasOrganizacionaisDefensivas:umEstudosobreas
FormasdeManifestaoduranteumProcessodeMudanaOrganizacional,deLoraineBothomMullereMarceloMilanoFalcoVieira,eAInstitucionalizao
deRotinasDefensivas:umEstudodasDeficinciasdeAprendizagemdeumaEscoladeIdiomas,deNaerbalSilvaeMarclioLima,ambospublicadosem
anaisdoENANPAD.
Asegundainfernciasobrearelaoaprendizagememorganizaeseculturaorganizacional.Trabalhosanteriormenterealizadossobreaprendizagemem
organizaes(Weick,1995LoiolaeRocha,2000)indicaramqueavertenteculturalistapareciamuitopromissoraemtermosdepotencialexplicativodo
fenmeno,masera,ainda,poucodifundida.Almdisso,ocamporessentiasedetrabalhosqueexplorassemasespecificidadessetoriaiselocais,sobretudo
quandoserelacionavamaprendizagemeinovao,conformeindicadoporKim(1998).Combasenosresultadosdestapesquisa,nosepodeafirmaruma
reversonessequadro.Todaviachamouaatenoaforteassociaoentreostemasaprendizagemorganizacionaleculturaorganizacional,oqueparece
indicar,pelomenos,maiorinclinaoparaautilizaodeconstrutosprovenientesdeabordagensculturalistasempesquisasnocampodeaprendizagemem
organizaes,entreosartigosanalisados.
Aterceirainfernciasobreossubtemasqueapresentaram,relativamente,menorfreqnciadeassociaocomotemaaprendizagememorganizaes.
Essessubtemasliderana,processodecisrio,processosinterpessoaiseconflitossoquestestradicionaisdareaequenoestosendo,naproporo
desejvel,retomadasemsuasestreitasrelaescomosprocessosdeaprendizagemorganizacional.Talquadrosugereanecessidadedesedesenharem
pesquisasquecontemplemessesrecortestemticose,emespecial,queincorporemasassimetriasentreossujeitosdosprocessosdeaprendizagemnas
organizaesemtermosdeconhecimento,depoder,demotivao,depotencialparaaprendizagemetc.
Finalmente,oquartoaspectorelevante,identificadoquantocaracterizaodaproduo,dizrespeitoaostermosouconceitosmaisutilizadospelos
pesquisadores.Comoeradeseesperar,ostermosmaisusadospelosautoresdosartigospesquisados,porordemdecrescentedecitao,foram:
aprendizagemorganizacional,termoessefreqentementeutilizadoparadefiniramplocampodepesquisaequefoicitadoem72%dosartigos
analisadosaprendizagemindividualeorganizaesdeaprendizagem,termosqueapresentaramamesmafreqnciarelativadecitao(46,5%)
doubleloop(citadoem35%dosartigos)singleloop(citadoem28%dosartigos)cognio(citadoem28%dosartigos)memriaorganizacionale
aprendizagemdegrupo(citadosem14%dosartigos)erotinasdefensivaseacomodao(citadosem9%dosartigos),entreoutros.Asimples
identificaodessesconceitosnospermiteavaliarainflunciadetericosimportantesparaaconstituiodestedomniodeinvestigaonosestudos
organizacionais,visoquesecomplementaquandoexaminamososautoresmaisfreqentementecitadosnasrefernciasdosartigosexaminados.
OsautoresquetiverammaistrabalhoscitadosnosartigossobreaprendizagememorganizaesconstamdaTabela3.Entreoscincoprimeiros
classificados,quatrosoestrangeirosecomproduoconcentradaempasesdelnguainglesa,destacandose,comoesperado,ostrabalhosdePeterSenge
edeChrisArgyrisqueso,reconhecidamente,trabalhosseminaisqueabremasduasmatrizesouprincipaisvertentesquecaracterizamapesquisaneste
domniodeestudoedebate.

EntreosautoresregistradosnaTabela3,apenasAfonsoFleury,MariaTeresaLemeFleury,RobertoRuas,A.AndradeeJ.E.Andradesobrasileiros.Cabe
ressaltarqueaautoraMariaTerezaLemeFleury,seconsideradastambmasrefernciasdetrabalhosrealizadosemconjuntocomAfonsoFleury,passaa
figurarnasegundaposionaclassificaodosautorescommaistrabalhoscitados,empatandocomArgyris,oqueressaltaaimportnciadesuaproduo
comoreferncianocampodeaprendizagemnasorganizaesnoBrasil.
EstratgiasdeInvestigao
Asestratgiasdeinvestigaoutilizadasnosinformamsobreotipodeconhecimentoqueestsendoproduzidoemdeterminadarea:seeleespeculativo,
seemprico,seexistemmodelossendoproduzidoseaplicadose,ainda,sehounoaintenodeproduoedesenvolvimentodeteorias.
Nessetpico,fazemosumaanlisedostrabalhosdeacordocomquatrotiposdistintosdeestratgiasdeinvestigao:revisodebibliografia,ensaio,relato
deexperinciaepesquisacomdesenhodeinvestigao.Comorevisobibliogrfica,classificamososartigosquefaziamumapanhadodaliteraturacom
algumnveldedilogoentreasdiversascorrentesquetratamdotema.Tratandose,nofundo,de"opiniobemfundamentada"(Demo,2000),ensaios
seriamartigosqueapresentamalgumaconstruotericaapartirdeprviarevisodaliteratura.SegundoDemo(2000,p.185),
"noobstantealiberdademaiorqueoensaioimplica,paraserconsideradominimamentecientficoprecisaincluir,maisoumenos,ospassos
lgicosdescritos:tertemaclarosobreoqualseexpressaaopinio,algumafundamentaocientficaquepermitaquestionamentosustentvel,
porvezestambmousodedadosilustrativos,earealizaodaproposta.Critriofundamentalsernoexageraropiniocomoquesto
particular,subjetivaapenas,porqueissonopermitiriaquestionamentoadequado".
Josrelatosdeexperinciacorresponderiam,preponderantemente,adescriodecasosbaseadosemexperinciassingularesdofenmenoemanlise,
enquantocomopesquisacomdesenhodeinvestigaoforamconsideradososartigosqueenvolviamalgumtrabalhoemprico,independentementedeseus
mtodosetcnicasdepesquisa,gerandodadosquantitativosouqualitativos.Adicionalmente,seuuniversodeinvestigaoseriaumaamostraden
empresasouumsubconjuntodocorpofuncionaldeumaoumaisempresas,oqueimplicariaesforodepesquisamaisextensivo,paraidentificar
generalidadese,poressarazo,comnveldeprofundidadedeanlisemenordoquenacategoriaanterior(videFigura2).

Chamouaatenoqueaproduocientficarevelecertoequilbrioentrepesquisascomdesenhodeinvestigaoerelatosdeexperincias,comligeiro
predomniodosprimeiros,enquantorelativamentemenosexpressivaaproduodeensaiosederevisodebibliografia.Essaconfiguraorevelaforte
inclinaonareaparaodesenvolvimentodetrabalhoscomslidabaseemprica.Adivisoquantitativaobservadaentreasdiferentesnaturezasdeartigos
podesertomada,tambm,comoindicadordadivisodareaentreasduasvertentesreferidasanteriormente:umamaisacadmica,depesquisacom
desenhodeinvestigaoeoutramaisprofissional,comorelatodeexperincia.
Umsegundoaspectoquemerecesercomentado,tendocomorefernciaaFigura3,refereseaonveldeanliseempregadonosestudosrealizados.A

file:///C:/Users/Hevillin/Downloads/aprendizagem%20organizacional%20produ%C3%A7%C3%A3o%20acad%C3%AAmica.html

4/7

22/01/2016

AproduoacadmicasobreaprendizagemorganizacionalnoBrasil

imensamaioriadosartigosanalisadosdesenvolveuseemnveldaorganizao,oquedenotaumavisomaismacrodosprocessosorganizacionais.Tal
configuraomostrasecoerentecomosachadosdeEasterbySmitheAraujo(1996).Apoucaatenoconferidaaonvelmicroorganizacionales
interaesdosindivduosnospequenosgrupossugerequeospesquisadoresnoestodevotandoatenoparticularaumdosproblemascentraisdessa
readepesquisa:comosedaarticulaoouapassagemdeprocessoqueessencialmenteindividualparaonvelcoletivo,ouseja,assumesea
existnciadofenmenodeaprendizagemorganizacionalsemconscinciamaisclaradanaturezametafricadesteconceito,comoassinalaDving(1996).

RefernciasConceituais
Osartigosanalisadosbasearamse,predominantemente,emliteraturaestrangeira,conformeseobservanaFigura4.Talfatomostrasenovamenteem
linhacomosresultadosdarevisodeliteraturarealizadaporEasterbySmitheAraujo(1996),segundoosquaistendiaaprevalecer,nocampo,aliteratura
norteamericana.

VergaraePinto(2001)analisaramasorigensdasrefernciastericasnaliteratura,emestudocomplementaraumtrabalhorealizadoporVergarae
Carvalho(1995),anteriormentepublicado.Foiconstatado,tambm,nosdoisestudos,cujaanliseenvolveuoperodode1989a1998,fortepresena
estrangeira,combasenascitaesdeartigospublicadosnoENANPAD,RAE,RAPeRAUSP.Amaioriadasrefernciasdeautoresnorteamericanos
(33,62%),superiorsrefernciasdaproduonacional(30,90%)noperodoanalisado.Algumasconsideraessofeitassobreessefato.Emambosos
casos,umapossvelexplicaodaprevalnciadeliteraturaprovenientedosEstadosUnidos,paraalmdasrazesdenaturezaideolgicaedeobjetivosde
consolidaodahegemoniaintelectualdessepasemrelaoaospasesemdesenvolvimento,vinculasesuaproduoacadmicadesproporcionalmente
superioremtermosquantitativos.
Almdisso,aconstruonacionaldareadepesquisaeensinoemAdministraofoi,desdeoincio,bastanteinfluenciadapelosEstadosUnidos.Como
ressaltamRodrigueseCarrieri(2000,p.25),"ainflunciadopensamentoanglosaxnicodeusenosomenteatravsdasmultinacionaisquepassarama
atuarnoBrasil,mastambmatravsdainflunciadosscholarsamericanos,quecontriburamnafundaodosprogramasgerenciais".
OrganizaesqueAprendemeAprendizagemOrganizacional
Natentativadesituarostrabalhosemrelaosperspectivasdaaprendizagemorganizacionaledeorganizaesqueaprendem,foramidentificados23
artigosquesesituavamdeformapredominantenaprimeiraperspectiva,e12quetinhammaisaspectosvinculadossegunda.Paraoitoartigosanalisados,
nofoipossvelrealizaressaclassificao,oquesugerequetaisartigosnoespelhamaclivagemquedivideocampo,apresentandoinflunciasdasduas
perspectivas.
ApoiandoseemTsang(1997),Bastosetal.(2002)postulamqueaprimeiravertenteaprendizagemorganizacional(AO)interessasepeladescriode
comoaorganizaoaprende,isto,focalizaashabilidadeseprocessosdeconstruoeutilizaodoconhecimentoquefavoreceroareflexosobreas
possibilidadesconcretasdeocorreraprendizagemnessecontexto.Asegundavertenteorganizaesqueaprendem(OA)poroutrolado,temseufoco
naaoenoajustedeferramentasmetodolgicasespecficasparaodiagnsticoeavaliao,quepermitemidentificar,promovereavaliaraqualidadedos
processosdeaprendizagem,queservirodebaseparaanormalizaoeprescriodoqueumaorganizaodevefazerparaaprender.
Examinandoseoperfildaproduonosdoisgruposdeartigos,podeseperceberalgumasdiferenasquesocongruentescomascaractersticasque
distinguemasduasabordagens.
Importantedimensoparaacomparaoentreosdoisgruposdetrabalhoatendnciaaumaperspectivamaisdescritivaouanalticadosestudosda
vertenteAO,aoladodeumaperspectivamaisprescritivadosestudosdeOA.Issopodeserverificadopormeiodaanliselexicaldostextosqueseguem
cadavertente.Emtalprocedimentofoipossvelcontareresumiraspalavrasmaisfreqentesnosobjetivosdecadatrabalho.Decertaforma,osdados
confirmamessastendncias,quandosetoma,porexemplo,osverbosmaisutilizadosparadescreverosobjetivos.
NavertenteAO,osverbosmaisfreqentes,comigualnmerodecitaesforam:identificar,apresentar,verificareanalisar.NavertentedeOA,overbo
maisutilizadofoigerar,seguidodeavaliar.Outrosindicadorescontribuem,adicionalmente,parafixarasdiferenasobservadas.Em13dos22trabalhos
includosnavertenteAO,apareceapalavraprocesso.Nasegundavertente,estapalavraaparecemuitopouco,algoquebastantedistintivodaforma
comoofenmenodaaprendizagemconcebidoemsuanatureza.Emcontraposioapareceumconjuntodepalavrasqueressaltampreocupaomais
prescritivataiscomo:modelo,instrumentos,procedimentos,interveno.
Adiferenaficamaisntidaainda,quandosecomparamosprincipaistericosquedosuportesinvestigaes.Naprimeiravertente,aperspectiva
desenvolvidaporChrisArgyrissemostrabemmaisforte,sendoesteonomedetericomaispresentenasreferncias.OpesodacitaodeArgyris,no
entanto,bastantereduzidonostrabalhosincludosnavertenteorganizaesqueaprendem.Nestasituao,ograndesuportetericovemdostrabalhosde
PeterSenge,seguidodeEdgardSchein.Senge,digasedepassagem,tambmbastantecitadonaprimeiravertente,aocontrriodeSchein.
Asprincipaissemelhanasencontradasentreosdoissubconjuntosdeartigossoasqueseguem.
.Predomniodesetomaraorganizaocomounidade.Noseencontraram,nosestudosanalisadoseenquadradosnavertenteaprendizagem
organizacional,casosquetomassemoindivduocomounidade,enquantodoiscasosrealizaramaanlisedaaprendizagememnvel
macrossocial.Entreoscasosincludosnasegundavertente,doistrabalhostomaramoindivduocomounidadedeanlise.
.Hproporoequivalenteedominantedetrabalhosqueenvolvempesquisaemprica.
.Autilizaodemetodologiadecortetransversal,quandosedeveriaesperarnosubcampoAOmaiornfaseemtrabalhosdecortelongitudinal.
Essassemelhanasparecemapontaraexistncianaproduoacadmicabrasileirasobreotemadefronteirasmenosrgidasentreasduasabordagensdo
queasindicadasemliteraturainternacional(ArgyriseSchn,1978EasterbySmitheAraujo,1996Huysman,1996).

CONSIDERAESFINAIS
ConstatamosqueaproduodareaestbasicamenteconcentradaemseisinstituiesdepsgraduaonoBrasil.Osresultadosdaanlisedosartigos
selecionadosparecemconfirmarosprincipaisaspectosjidentificadosemtrabalhosanterioresdeavaliaodoestadodaartenocampodeaprendizagem
emorganizaes,realizadosemmbitointernacional.Evidenciouse,maisumavez,abifurcaodocampoentreduasabordagensorganizaesque
aprendemeaprendizagemorganizacional,assimcomoaprevalnciadeliteraturaestrangeira,notadamenteproduzidaporautoresposicionadosnosEstados
Unidos.Ofocoemdimensesmacroorganizacionaiseaconcentraoemestudosconduzidosapartirdeforteorientaoemprica,combaseempesquisa
dedesenhoinvestigativoerelatosdeexperincia,emboratenhasidoverificadoligeiropredomniodoprimeirotiposobreosegundo,tambmressaltaram
daanlisedosartigosselecionados.
Dadoesseligeiropredomniodepesquisasdedesenhoinvestigativosobreorelatodeexperincias,podemosinferirquehprevalnciadedesenhosde
pesquisamaistpicosdareaacadmicae,simultaneamente,deesforodepesquisamaisextensivo,quepossaconduzirgeneralizaodosresultados,
emboratenhasidoexpressivaaparticipaodeartigosdesenvolvidoscombaseemrelatossingularesdeexperincianoconjuntoanalisado,voltadosparaa
produodeconhecimentosmaisverticalizadosemtornodeumaunidadesingulardeobservaoeanlise.Talfatoparececonfigurarumatendnciaao

file:///C:/Users/Hevillin/Downloads/aprendizagem%20organizacional%20produ%C3%A7%C3%A3o%20acad%C3%AAmica.html

5/7

22/01/2016

AproduoacadmicasobreaprendizagemorganizacionalnoBrasil

desenvolvimentodemaioresforodereflexoterica,voltadoparaequacionarproblemasaindaexistentesnocampo,conformefoipostuladoporBastoset
al.(2002).
Ademais,emboraabifurcaoentresubcampostenhasidoevidenciadacombasenosartigosanalisados,observamostambmqueasfronteirasque
dividemessessubcamposparecemmaisfluidasnoBrasildoquesedepreendeocorreremoutroscentros,combasenaliteraturainternacional.
Aqui,queremosressaltaropredomnio,emambosossubcampos,detrabalhosdecortetransversal.Quersejatomadaemnvelindividualou
organizacional,aaprendizagemprocessocujainvestigaorequermetodologiasapropriadas,umavezquesetratadefenmenoemqueadimenso
temporalestembutidanasuaprpriadefinio.Dessaforma,estudosdecortetransversal,quefazemfotografiasouinstantneosdavidaorganizacional,
solimitados,seoobjetivoelucidaranaturezaeosdeterminantesdosprocessosdeaprendizagem.Autilizaodeabordagenslongitudinais,que
permitemacompanharprocessoseincidentesaolongodotempo,seriamaiselucidativa.
Oescopodestetrabalhosnospermitelevantarsuposiesparaexplicartalparticularidadedaproduoanalisada,asquaispoderoservirdebaseparao
desenvolvimentodenovostrabalhos.Umaprimeirasuposiopoderiavincularseprprianaturezadofenmeno.Conformejregistramosanteriormente,
estaparticularidadejfoiatmesmoressaltadaporBastosetal.(2002),quandodizemqueasabordagensdeaprendizagemorganizacionalede
organizaesqueaprendem,emboradistintas,tratamdemundosqueapresentammltiplasediferenciadasconexes.Alternativamente,podemrefletir
certaimaturidadedospesquisadoresdossubcamposou,aocontrrio,maiorinclinaoaumcomportamentomaisheterodoxo,viautilizaodeteoriase
metodologiasdediferentesorigensefiliaes.
Caberessaltarquemuitasdasclassificaesedosparmetrosdeanliseaquiadotados,conquantoreferenciadosemliteraturaamplamentedifundidae
utilizadanocampoebalizadospelasdiscussesnogrupodepesquisadores,noestolivresdosriscosdeserempoucoelucidativos.Primeiro,porque
podemestarenviesadospelasprnoeseprvisesdospesquisadoressegundo,porquepodempadecerdetodasasinconsistnciasetensespresentes
nocampodaaprendizagememorganizaes,asquaisjforamcomentadasnestetrabalho.
Oscritriosparadefinirossubtemasrelacionadoscomotemaaprendizagememorganizaes,assimcomoparaaclassificaodosartigosentreosdois
subcamposorganizaesqueaprendemeaprendizagemorganizacionalporexemplo,mesmotendosidobalizadospelasdiscussesnogrupode
pesquisadoreseporleituraeanlisecrticadepartedaliteratura,noficaramtotalmenteimunesnemsubjetividadeindividual,nemrelativaconfuso
conceitualpresentenocampo.Damesmaforma,aescolhadosanaiseperidicos,emboratenhasidorealizadacombaseemcritriosde
representatividadeeimportnciadetaisveculosdecomunicaonareadeAdministrao,podeterinfluenciadoosresultadosencontrados,aexemplodo
relativopredomniodeartigosmaisvinculadosabordagemdaaprendizagemorganizacional.
Finalmente,importantedestacarqueoconjuntodeestudosanalisadoscaracterizaseporserproduoacadmicaeessefatopodeexplicarasmuitas
convergnciasencontradasentreostrabalhosclassificadosnasduasvertentese,atmesmo,adificuldadedeseclassificarumnmerosignificativode
trabalhos.Assim,osresultadosdestapesquisadevemservistoscomoparciaisetemporrios,oqueindicaanecessidadedesuacomplementao,via
inclusodeoutrosveculosquedifundemoqueseproduzemAdministraoeGesto,assimcomopelomaiorpolimentodascategoriasdeanlise
adotadas.

NOTAS
1AelaboraodesteartigocontoucomavaliosacontribuiodeAdrianoAlvesPeixoto,mestrandonoNPGA/UFBA,JooCarlosdeAquinoTeixeira,
doutorandonoNPGA/UFBA,TatianaDiasSilva,mestrandanoNPGA/UFBA,JorgeSantosNeriseLeonardoAndradeCastro,bolsistasPIBIC,quecompema
equipedoprojetodepesquisaMicroprocessosdeAprendizagememOrganizaes/InterorganizaesnaBahia,apoiadopeloCNPq.
2Nosanaisde1999,foramencontradosdoisartigosrelacionadosaotemaaprendizagemorganizacionalquenoforamanalisadosporquesconstavam
seusresumos.

REFERNCIASBIBLIOGRFICAS
ANTONELLO,C.S.Estudodosmtodoseposicionamentoepistemolgiconapesquisadeaprendizagemorganizacional,competnciasegestodo
conhecimento.In:ENCONTROANUALDAANPAD,26.,2002,Salvador.Anais...Salvador:ANPAD,2002.1CDROM.[Links]
ARGYRIS,C.Enfrentandodefesasempresariais:facilitandooaprendizadoorganizacional.RiodeJaneiro:Campus,1992.[Links]
ARGYRIS,C.SCHN,D.A.Organizationallearning:atheoryofactionperspective.Reading,MA:AddisonWesley,1978.[Links]
BASTOS,A.V.B.etal.Aprendizagemorganizacionalversusorganizaesqueaprendem:caractersticasedesafiosquecercamessasduasabordagensde
pesquisa.In:ENCONTRODEESTUDOSORGANIZACIONAIS,2.,2002,Recife.Anais...Recife:ObservatriodaRealidadeOrganizacional,PROPAD/UFPE,
ANPAD,2002.1CDROM.[Links]
BURRELL,G.MORGAN,G.Sociologicalparadigmsandorganizationalanalysis.London:Heinemann,1979.[Links]
CABRAL,A.C.deA.Aprendizagemorganizacionalcomoestratgiacompetitiva.In:RODRIGUES,S.B.CUNHA,M.P.(Orgs.).Estudosorganizacionais
novasperspectivasnaadministraodeempresas:umacoletnealusobrasileira.SoPaulo:Iglu,2000.[Links]
DEMO,P.Metodologiadoconhecimentocientfico.SoPaulo:Atlas,2000.[Links]
DVING,E.Intheimageofman:organizationalaction,competenceandlearning.London:SagePublications,1996.[Links]
EASTERBYSMITH,M.ARAUJO,L.Organizationallearning:currentsdebatesandopportunities.In:EASTERBYSMITH,M.BURGOYNE,J.ARAUJO,L.(Orgs.).
Organizationallearningandthelearningorganization:developmentsintheoryandpractice.London:SagePublications,1996.[Links]
EDMONDSON,A.MOINGEON,B.Fromorganizationallearningtothelearningorganization.London:SagePublications,1998.[Links]
HUYSMAN,M.Balancingbiases:acriticalreviewoftheliteratureonorganizationallearning.In:EASTERBYSMITH,M.BURGOYNE,J.ARAUJO,L.(Orgs.).
Organizationallearningandthelearningorganization:developmentsintheoryandpractice.London:SagePublications,1996.[Links]
KIM,L.Crisisconstructionandorganizationallearning:capabilitybuildingincatchingupatHyundaiMotor.OrganizationScience,v.9,n.4,p.506521,
July/Aug.1998.[Links]
LENNON,A.WOLLIN,A.Learningorganizations:empiricallyinvestigatingmetaphors.JournalofIntelectualCapital,v.2,n.4,p.410442,2001.
[Links]
LOIOLA,E.ROCHA,M.C.F.Aprendendoaaprender:anlisedetrsestudosdecasoemaprendizagemorganizacionalapartirdoconstrutivismo.In:
ENCONTROANUALDAANPAD,24.,2000,Florianpolis.Anais...Florianpolis:ANPAD,2000.1CDROM.[Links]
POPPER,M.LIPSHITZ,R.Organizationallearningmechanisms.JournalofAppliedBehavioralScience,v.34,n.2,p.161179,June1998.[Links]
PRANGE,C.Organizationallearning:desperatelyseekingtheory?In:EASTERBYSMITH,M.BURGOYNE,J.ARAUJO,L.(Orgs.).Organizationallearning
andthelearningorganization:developmentsintheoryandpractice.London:SagePublications,1996.[Links]
RODRIGUES,S.B.CARRIERI,A.deP.Atradioanglosaxnicanosestudosorganizacionais.In:RODRIGUES,S.B.CUNHA,M.P.(Orgs.).Estudos
organizacionaisnovasperspectivasnaadministraodeempresas:umacoletnealusobrasileira.SoPaulo:Iglu,2000.[Links]

file:///C:/Users/Hevillin/Downloads/aprendizagem%20organizacional%20produ%C3%A7%C3%A3o%20acad%C3%AAmica.html

6/7

22/01/2016

AproduoacadmicasobreaprendizagemorganizacionalnoBrasil

TSANG,E.W.K.Organizationallearningandthelearningorganization:adichotomybetweendescriptiveandprescriptiveresearch.HumanRelations,v.
50,n.1,p.7389,1997.[Links]
VERGARA,S.C.PINTO,M.C.S.Refernciastericasemanliseorganizacional:umestudodasnacionalidadesdosautoresreferenciadosnaliteratura
brasileira.RevistadeAdministraoContempornea,v.5,p.103121,EdioEspecial2001.[Links]
VONGLASERSFELD,E.Construtivismo:aspectosintrodutrios.In:FOSNOT,C.T.(Org.).Construtivismo:teoria,perspectivaseprtica.PortoAlegre:
ArtMed,1998.[Links]
WEICK,K.E.Thenontraditionalqualityoforganizationallearning.In:COHEN,M.D.SPROULL,L.S.(Eds.).Organizationallearning.London:Sage
Publications,1995.[Links]

ElizabethLoiola,DoutoraemAdministraopelaUniversidadeFederaldaBahia.ProfessoraAdjuntadaEscoladeAdministraoedoMestradoem
PsicologiadaUniversidadeFederaldaBahia,almdePesquisadoradoCNPq.SuasreasdeinteresseempesquisasogestodeC&T&I,pesquisaem
administrao,inovaoeaprendizagemorganizacional.Endereo:UniversidadeFederaldaBahiaUFBA,EscoladeAdministrao,Av.ReitorMiguel
Calmon,s/n,ValedoCanela,40110100,Salvador,BA,Brasil.Email:beloi@ufba.br
AntonioVirglioBittencourtBastos,DoutoremPsicologiaSocialedoTrabalhopelaUniversidadedeBraslia.ProfessorTitulareCoordenadordo
MestradoemPsicologiaeProfessordaEscoladeAdministraodaUniversidadeFederaldaBahia,almdePesquisadordoCNPq.Suasreasdeinteresse
empesquisasocomportamentoorganizacional,administraoeprocessospsicosociais,psicologiasocial.Endereo:UniversidadeFederaldaBahia
UFBA,FaculdadedeFilosofiaeCinciasHumanas,DepartamentodePsicologia,EstradadeSoLzaro,197,Federao,40210730,Salvador,BA,Brasil.E
mail:virgilio@ufba.br

CreativeCommonsLicense Todoelcontenidodeestarevista,exceptodndeestidentificado,estbajounaLicenciaCreativeCommons
R.MarqusdeSoVicente,225,Gvea
22451900,RiodeJaneiro/RJ,Brasil
Tel./Fax:(5521)21389276
rac@anpad.org.br

file:///C:/Users/Hevillin/Downloads/aprendizagem%20organizacional%20produ%C3%A7%C3%A3o%20acad%C3%AAmica.html

7/7

You might also like