,: ... : .

... .

DE

Q. s.- F. TERTULLIANO

OPUSCULUM PHILOSOPBICUM

BANe TIlESII FACULTm L1TTIURUI P!RISII!NSI PROPONEBAT

A.. DE IlABGEaIE,

••

III EADEII PACULTATE 1.1.11 LICEIITIATU8.

~--

AUREU1E~-

EXCUDEBAT ALEX. JACOB.

M DCCCLV.

I

r

. .. ..

- .. ~,: .. : ::

• !;," E .~. .' .. J

....

. ·i.. i ;":1 1 •• :

-1': ' i

..

. . '

. I ,. ...

. ,~

• ' -j

~ .

til. :.. .,~ i .i : ,

r" ~ i . f,

~."',' I.' e . tJ.t

t • r, . I

! ':. .• (. , .:.; , ,

,. i ~ ", I ,-

,". "\. , ,.. ... ' -,

) !,'

i ,

. , ~

.. .

.. '

i

• 1,~.

t,

,

OPTIIO FR!TBI,

~,.

CO~'MU.NIUM UTRIQUE STUDIORUM

OLII DUCI, SEIIfIB SOCIO.

-, ,. , .,

' ..

...

•

~,QO-r-

.. U' J1tJ9

PRO<EMIUM.

Quisquis rit~ philosophatur, et philosophiam non vult intrA seholarum parietes ineludi, neque circA logicas tanh\m versari quastlunculas, sed humanis divinisque rebus se inserere, at- . que bonum verumque, quantum rationi fas est, in omnibus exquirere, is nullam digniorem materiam inveniet, in quA plurimum opens, plurimum laboris consumatur, quam immutationem in vivendi credendique principiis ~ XVIII abhinc smeulis inchoatam. Non enim pauca, neque in paucis cbristiana disciplina innovavit, sed ipsa morum doctrinarumque instauravit fundamenta, triaque, aut subilo, aut per temporis decursum, produxit in quibus prmstamus antiquis : ChristiaDam rempublicam, Christianas virtutes, Christianam philosophiam. Ind~ est quOd divinm religiones desierunt ad arbilrium mutari principis, constitutumque est regnum animarum, omni vinculo liberum, sua jura, suosque babens magistratus; ind6, quod pauperes, sem, contemptissimi antel quique, primum in divinA civilate locum obtinuerunt, paulatlmque , etiam in humanA, aliquo loco baberi cmperunt; ind6, quOd Cuerunt qui non pro patriA tantum aut pro suis , sed pro ignotis, pro inimicis se devoverent, qui nesciri d pro nihilo reputari ama-

PI\()(EIIlllJI.

r".' (I) ; ind6, quM bumanus inteUectus, in OpiniODUIlO man aiDe pberoaculis anW jactalus, pluribus veritatibus, quasi quAdam normA disputandi invesUgandique duce, dotalus eat; atque veteri sterilique IicentiA Cecundam tandem justis sub Jegibus libertatern mutavit. QuM si, nostris eUam temporibus, bile omnia diligentissim6 adversUs mulUmod08 bostes wenda sunt, multO operosius ad ea ampiectenda repugnantes animi, inCesteque Mundi potestates, initio induc.i potuerunt. Has naseentis Eeelesim adversus lnreteratos errores contro,ersias, quantllm quidem pbilosopho 1\ tbeologiA abstineodi studioso licebit, reeensere aggredimur : baneque pneeipuam Caisse eausam Catebimur, ut Sept. Tertulliani nomen huie opusculo daremus, quod hominis et rotas et labores optimum tanti belli specimen prmbere visi sunt.

Incidit enim Tertullianus in vexatissima Cerl\ Eeelesim tempora, cum neque quidquam pristini furoris leges, magisLratus, plebs, omnes denique proCessi christiani nominis bostes per processum temporis remisissent; nee deessent perieula quibus adulta discipline victoria corrumpi solet. Scio integroa Christianorum iIIius mtatis mores, concordemque antiquitatis fidem, laxis sequentium temporum moribus, funestisque jam regnantis Ecclesim discordiis summo cum desiderio opponi solere : neque ego vel rninimam laudis partem beroIcis majorum nostrorum temporibus detrabere velim. Verumtamen, animadverlere lieeat, omnia humana nunquam impune in immensum crescere, utque unam aut alteram legionem facilius sub

(1) De Imltat. CAridi. I. I, cap. i.

,

. ..

PRcxmutlM.

VII

obsequio militari quam ingentes erercitus retineas, itA miDime esse mirandum, quod Ecclesia, urbis unius mamibus inclusa, auream sanctamque simplieitatem plenitis servaverit, quam cum extra Romanum orbem se jam propagaret •• Jam neque cor unum, neque anima una, neque idem omnibus ardor sua in medium conferendi, unde pauperiorum fralrum egeslati subveniretur : ea jam laus christianm disciplinlB quod omnes ad se relates, ordines, genera viim attrahebat: unde, ut

. Christianorum convictu et exemplis Ethnicos ad meliora provocari necesse erat, ita ilIud quoque metuendum f!lit, ne circumfusis undique voluptatum iIlecebris ipsi Christiani ad prava revocarentur. Adde quod non semper idem hostilis procelllB furor, nee mirum si, eessantibus interdum persecutionibus, per pacis vel brevissimre oLia quredam veteris disciplinlB corruptio irreperet.

Prssterea, multi de philosophornm scholis in Ecclesiam migrare creperunt: unde summum in periculum adducta est ehristiane disciplinre integritas. Pauci inexhaustam antea veritatis sitim de sacro Evangelii fonte sedantes, novam fidem toto pectore arreptam summa eruditione decoraverunt, adversUsque arma quondam sua tutati sunt, hanc apud posteros laudem consecuturi, ut christianm philosophim, tot splendidissimis ingeniis aliquandb ilIustf'andm, patres conditoresque baberentur. Alii vero, in Christi castra transeuntes, non omnem cum Platone, Aristotele, Epicuro, Zenone, familiaritatem abjecerQnt, servatasque priorum placiterum particulas in christianre doctrine corpus inserere conati sunt : « lode A:o« nes et formre nescio qua, et Trinitas hominis apud Valen-

•

VIII

PR{)(E)(IUM.

« tinurn: Platonicus fuerat. Inde Marcionis Deus, melior de « tranquillilate: a Stoicis venerat, Et ut anima interire diea« lor, ab Epicoreis observatur, Et ut earnis restitutio negetur, « de. una omnium philosophorum scholA sumitur. Et ubi mac: teria cum Deo :equator, Zenonig disciplina est: et ubi ali« quid de igneo Deo allegatur, Heraclitus inle"enit (1). ) Isti omnes, Academicum aut Peripateticum Christianismum inducentes, pristinamque de omnibus disputandi libidinem in novam fidem transferentes, Christumque, eodem quo anlea magistrurn, audientes animo, sacra verba alius in aliam liberrime distrarerunt senteotiam. lode, quod cui que de Deo, de homine, de rerum naturi placuerat, hoc divinorum librorum testimonio confirm are nitebatur: nee ullum tam iosanum tam que pestiferum invenias errorem, cui suus inter hlereticos defuerit patronus, sua de Scripturis in pravum detortis auetoritas. Ita, sexdecim abhinc sooculis, ilIam divina Lemere interpretandi licentiam eadem qum recenlioribus temporibus incommoda sequebantur, eo tunc graviora, quod multa adhuc simpliciter credita, nondumque satis per Conciliorum definitienes elucidata, pravis verborum argutiis obnoxiajacebant.

Nunc, si qumras per quorum linguam aut stylum, dum tot millia fidei veritatem sanguinis testimonio confirmabant, universis singulisque hostibus Ecclesia occurrerit, unum, apud Latinos quidem, S. Tertullianum'invenies. Causa Christianorum coram infensis magistratibus oranda est' Septimius seligitur. Ethnicis religionihus bella nitro inferenda'1 NuUus

(1) Terl. de Pnescrlpt, iJ:eret., § '7.

•

PRO<EIIIUM.

II •

Septimio dignior qui Nationes adloquatur. Enodandi halreticorum laquei? Septimius, mutatis pro adversariornm qualitate armis, nunc singulos revincere, nunc universos ante commissam adem fugare cernitur. Providendum ac prmcavendum ne simpliciores curiosioresve fidelium animi per humanam philosophiam decipiantur? has quoque partes, communi qoasi consenso, Septimius implebit .. Christianornm mores, aut a vitiorum contagio per pacis otia servandi, aut: ad fidei certamina fortiter ineunda erigendi'! Septimium et auctoritas et copia dicenditali ministerio faciunt aptissimum. Denique vix unum inter tot iIlius temporis errores reperias, qui christianm doctrine integritati imminens, primA in acie Septimium sibi non invenerit adversarium. Qui, postquam, ut custos vigil, ex aree summa indefessis oculis omnia eircumspexit, ne, si quam forte partem neglexerit, iliA bostis adsit improvisus, acerrimi officio militis continuo fongitur, tanLA vehementiA singulos urgens, ut in uno debellando vires mvumque consumpturns videatur, tantaque velocitate, alio proslrato, in alium roens, ut pluribus simul in locis prreliari videatur; De plura, easdem, CC post Christum annis, partes exsequens, quas, splendidilis quidem, sed secundiore tempestate, Bossoetius implevisse agnoscitur.

Hoc de Septimio judicium non posteri tantum, sed lota toot antiquitas, cujus, inter multos alios, VincenLius Lirinensis fidelissimus ertitisse videtur interpres: « Tertullianus apud « Latinos nostrorum omnium facile princeps judicandus est. « .Quid eoim hoc viro doctius? Quid in divinis atque humanis

. « rebus exercitatius? Nempe omncm philosophiam, et cunetas

x

PRO<EIOUII.

« philosophorum seetas, omnesque eorum disciplinas, om, nem bistoriarum ae studiorum varietatem mirA quldam « ment:S capacitate complexus est. Ingenio vero nonne tam « gravi ae vehementi excelluit, ut nihil sibi prene ad exI; pugnandum proposuerit, quod non aut aeumine irruperit, c aut pondere eliserit. Jam porro orationis sum laudes quis « exsequi valeat? qua! tant! neseio qul rationum necessitate e: conserta est, ut ad consensum sui, quos suadere non poe: tuerit, impellat. Cujus quot pene verba, tot sentential sunt ; « quot sensus, tot victorim. Sciunt hoe Marciones, AppeUes, « Prasee, Hermogenes, Judsei, Gentiles, Gnostici, cmterique, • « quorum iIIe blasphemias, multis ac magnis voluminum suo, , rum molibus, velut quibusdam fulminibus, evertit (1). )

QuOd si idem Septimius (ut B. Hilarii verbis utar) Bequeati errore detrazit .cripti. probabilibl/s auctoritatem, hUDC quoque casum magno cum fructu pbilosopbus meditabitur, cum et divinam veritatem mole suA stare, et humanam rationem, ubi ab el defleiat, sibi Don illi nocere, tant! clade doceamur; quod multis postea non unius aut alterius hominis, sed totarum gentium exemplis conlirmalum est.

Cum igitur duos habeamus Septimios, facile primo aspectu videtur sua utrique referre opera, si catholico quidquid eatholice scriptum est, hssretleo quidquid hmretiee, assignetur. Verum, neque Apologeticum, aliosv.e libros, quos a Noslro, adhue fidissimo Ecclesim per ipsum florentis propugnaculo, compositos in confesso est, omni pravarum opinionum mendA

(I) Vincentius Lirinensis, commonitorio I.

_,

•

. ..

"

. . ,,:' /

.. ~ ... ~ ,

PROCEIIIUII.

JI

{.~ > so.'

carere affirmaverim ; siquidem ante conftrmatam coadunatamque a Nicamis palribus totius orbis fidem, varii, pro locis ac temporibus, singulis in EccJesiis invaJuera.nt errores. Neque, qnidquid idem in alieni! castris milita~ contra orthodoxam

_. (' .

credendi disciplinam intenditur: .. ibjiciendi enim foren~, u&-

pote post lapsum certissimb editi, quinqu~adversUs Marcionem libri, qui totius antiqwe theotog~ ~rus baud imoieri~ , nomine nuncupati sunt. Nee mihun multa esse Septimii iam . Montanistm qure· .catholicre fidei. op~b consonent, cum ille, quem sese MontanUi~~~, .P~c1etus, multa quidem in vivendi pnecept.is,. perpaur.l}.JerO in credendi formulA im· mutaverit. Igitur,rut numqu&m.P,jI}e aliquA cautione Septimius

"

. '. ~

audiendus, semper ~d singu1or~ quasdam opiniones, nimiam-

que in moribus severitatem pronior, ita hrec quoque maximo cum Cruclu legentur, in quibus, etsi hrereticus, alicujus tamen catholiCle doctrina strenuus defensor ex~. lila penitlis respuenda, que contra Ecctesiam, extra. ~Iesiam situs, disputavit, cum Montani errores, Christiani orbis consensu suisque ipsius adversUs universos hIIlreticos argumentis jam debeUatos, propugnaturus, parricida in matrem maledicta calumniasque congereret.

Hanc Septimianerum doelrinarum divisionem sequetur consimilis. hujus ..scull partitio, ita tamen ut pars prior posteriori comparata In multo latius sese extendat; quippe cUm Noster lODge pluribus spendidioribusque libris Ecclesire fidem

" ptopuguaverit quam impuguaverit, multOque plures catholice

.. c. . J" . ;"quam breretice tractaverit materias.

Cooterum, ne ingens majorque quam pro viribus in immen-

XII

PR()(E)II(J)I.

sum materia protendatur, neve violal.orum alieni dominii flnium meritam incurramus reprebensionem, ilia qual de areaois fidei mysteriis, argumenta ex auctoritate potitis quam ex ratione sum ens, disputavit, nos, ut par est, omittemus. Non quod ilia nobis, sed quOd ilJis nos judicamus indignos: nam ut summum oratorem, subtilem philosopbum, acerrimum fidei adverstis TOW ;;6) defensorem, ita flro~«TOlI fuisse omnium usque ad nos mtatum auctorumque consensio demonstrat, inter quos ultimus nec minimus Gallicm Ecclesim· Pater, nnmquam ferb nisi honoris causa Septimium nominat, atque eatholiea dectrina difficillimum quemque articulum quam lueidissime exponere studens, smpius Septimii quam cujusvis, excepto suo Augustino, verba usurpat.

I~itur qUID adversus Judaos, Praxeam, Appellem, Scripturis et Traditione armatus, disserit, nequaquam nobis referenda censuimus; nisi forta paucos ex ilIis locos, quo facilitis pieniusque Septimiana dicendi scribendique ratio cognosceretur, inserere profuit. Qum adversUs Marcionem, Hermogenem, esterosque omnes omnino theologies disputata animadvertimus, pari reverentia reticuimus: qum aliquo modo philosophice, arripere non dubitavimus, usque adjungere libris quibus utendum fuit, ut, omissa tbeologiA, integer alioqni, si Deus annuerit, prod eat Septimius,

Jam quid intendamus, et quam opusculi hujus formam esse velimus manifestum est: paucis de Nostri vilA ingenioque prmmissis, ejus eontroversias ita adire, ut quid de beneficiis ab Ecclesia in Rempublicam collatis, deque Christianorum in civitate officiis, quid de moribus, quid de philosophia, quid de

,

PR()(EIlIUM.

XIII

libertate et auctoritate in credendis opinandisque doceat referamus, relalaque perpendamus, vera nostris, quantulrecumque sint, viribus tuentes, et, dubiorum sensu diligenter rimato, peccantia liherrime reprehendentes; ut ex hoc veri falsique discrimine appareat quid suo ingenio sureque natura, quid christiansa diseiplina debuerit Septimius.

..

. .; . .. - .

••• • F •••••• .... - •• ..

.... :.: .. ; .. :: .... : :.,,: .. :: .. : : ......... :

CAPUT I.

DE SEPTIMII VITA ET SCRIPTIS.

De Seplimii, in omnibus que nostri juris sunt, doctrinA disserere aggredientes, res ipsa poscere ,idelur, ut hominis vitam reCeramus, cum persrepe ad interpretanda scripta per-

. nosse casus moresque scrip loris vel marime prosit. Nemo plene D. Augustiniingenium intelliget, quem latebit per quas ville procellas, a quibus Iibidinum errorumque tluctibus, veritaUs tandem portum appulerit. Nemo Alhanasii, Hilariive li- ' bros jusli pretii mslimabit, qui nesciet inter quantas angustias quantaque discrimina par ilIud nobile confessorum contra Arii factionem, pro Ecclesim, pro generis humani salute dimicaverit. Septimii quidem vita obscurior, nee tantis Corlunm objecta vicibus, unoque tantum celebris, (quod utinam eradere liceret t) pauca babel satis probabilibus confirmata argumenlis: pleraque aut conjicienda, aut exdiligentl scriptorum ejus inter se comparatione colligenda relinquuntur. Nos tamen prmcipua, quantulacumque sint, ordine proferemus.

Carthaginiensem fuisse omnes fere historici consentiunt.

A~m certe ipsa Septimiani styli indoles quAdam cum Cypriano, Minutio Felice, Arnobio affinitate denotat; nam Lactantio Tullii diuturna familiarilas professaque imitatio omnem vernaculi soli saporem adimit.

Quo anno natus sit, cum omnes sileanl auctores, Demo affirmare audeal: conjicere tam'"en licet natales ejus neque mullis ante CLV, neqne multis post CLXV a Christo anms collocandas, si modo Hieronymo fides adbibenda est, Septimium

.'. .. . .'

. .. ... .

. .... : : :::~ : .. :

•••• ,., •• o.

DE Q. S. F. TERTULLIANO

mediam circa relatem ab EcclesiA descivisse; qure 'elades inter annos CCI at CCX verisimillime ponitur.

Cbristianre veritatis lucero non puerilibus oculis domi inter suos hausisse, sed aliquandhi quaivisse, crediderim : nee tamen res citIi omnem dubitationem posita est, cUm quidquid ex ejus scriptis aft'erunt, ut ethnicus fuisse coruprobelur, de Christianis generatim, non de se ipso loqui potuerit (1). Creterum probabilis conjectura est, doctissimum (quod ejus scripta demonstrant) adolescentem, ante maturos annos, indignas suo judicio, suA eruditione superstitiones respuisse : quod optimo quoque Baronius argumento confirmat. Cum enim B. Hieronymus Eustochium suam librum Tertulliani adolescentia de matrimonii iflcommodis legere hortetur (2), quis credat hominem ethnicorum scriptorum lectionem reprehendere et prope vetare solitum, opus de tam lubricA materia, ethnica licentiA compositum, in pire castaque adolescentulm manibus versari voluisse (3)'1

Inde quoque sequitur, aut uxorem ante duxisse quam ilIum ederet librum, aut ipsum librum rhetorical exercitationis gratiA compositum, cui vitam accomodare minime curaverit , nuptias ipse proprias postea celebraturus.

Creterlim dehortationis sum haud immemor, jugalia vinela, nondum senex, ut opinor, communi uxoris consensu resolvit; non eA mente ut se novarum irretiret captivitate nuptiarum (nil einm tale christiana unqnam audivit antiquilas); sed quO liberior ulerque orationi vacare, et Evangelical studere perfec, tioni valeret. Qui mos srepissime tunc temporis observatus, quanti perpetua continentia in EcclesiA semper astimata fuerit satis ostendat, si res probatione egeret, tot jam confirmata testimoniis.

(t) HIle et nos risimus a1iquando. De vestris fuimus j Bunt, non nascuntur Cbristianl.

(!) B. Hieron., epist. ad Eustoeb. (3) Baron., Annal, Ecclesiast.

OPUSCULUM PHILOSOPUICUM.

Ithetorice magistru. causarumque oratorem egisse nescio quA fulti auctoritate nonnulli amrmant. Non enim, si litteris excultissimum utriusque lingum (t), rhetorumque ultra quam satis est prmceptis imbutum Cuisse, prmterea juris baud rudem, nulliusque philosophim expertem, omnes ejus Iibri fidem faciupt, continuo sequitur ilium hmc omnia docuisse.

Nusquam se in sacerdotalem adlectnm fuisse doolarat ordinem: sed et res per se eredibilis est, at nonnolli ipsius loci satis eongruere videntur, maximeque ab ilIo edita cobortatio ad martyres; quas sibi partes laicum sumplurum fuisse minime arbitror.

Ut ut est, quantum auctoritate Septimius in EcclesiA valuerit emnes eonsentinnt, et ex hoc maxime perspicere licet quOd B. Cyprian us, maximum Ecclesim Africre ante Augustinum deeus, se discipulum Septimii semper professus est, qui ( nnm( quam absque ilIius lectione un am diem prmterieril, et ere_ bro solilu! fuerit notario suo dicere: Da magistrum, Tel'tbl( Ii:mum videlieel significans (2). )

Ergo, non sine magno fragore, ingentique fidelium lueto toties ejus opera beneficioque conflrmatorum, -gravissimam dedit ruinam ille CarLhaginis honos, omnium Ecclesiarum deCensor, christianarum apud Latinos litterarum pater: semperque exinde documento CuiL nullius fidem adee doctrinA morumque sanctitate communitam esse, cui non alicunde, si sibi nimium placuerit, gravissima pericula impendeant; creterum Veritatem divinam hominibus uti tanquam prmcoDibus, Don patron is, quorum si quem experiatur infidum, hUDC quidem tanti piaculi prenas serius ocilis persolvere, ipsam vero, integram immotamquepermanentem, alios sibi mox comparare defensores.

Verum paulo lalius in tanlal cladis causas alio loco inquire-

(I) Ipse Seplimius de YirginibtU vela""" se ub"Aque liDgul scripsisse declarat.

(2) Hicron. catal. Scriptor. Ecclesiastic.

" DE Q. S. F. TERTULLlANO

tor. lUnd in prmsens memonsse salis .fuerit, Septimium, circa medium vilm humane tempus, Montani, Prisee, et Maximille somniis deeeptum, ad i1mresim, relict! catholicre ecelesia uaitate, descivisse. Continuo tota viri evanuit auetoritas; neque enim ullum impim. fuge comitem habuisse legimus, Certean4lhema audiit (1), ut ipse loquitur, cen,uramqrte divinam incurrit, ma.ri .. "m, ipsiull quondam senlentiA, (rduri judicii prlBjtulicitlm, Ctlm ita dtliquillet ut a communicotione oration;', et conventt1B, et omnia .aneti commercii relegtJre.tur (2). )fulta, EcclesiA ellorris, DOvmdisciplinm eonflrmande, Impugnandesque fidei quondam SWB, scripsit; dein, ne in uno quidem errore constans, omnisque auctoritatis impatiens, propriam lnduxit Tertullianistarum sectam, quorum reliquias in Africa inrentas D. Augustinus tandem in catholicam unitatem recepit. De ultimA ilia Septimii mutatione nil aliud usquAm reperimus, neque, aut qualis fuerit Montanismi abjiciendi causa, aut qualem dederit Tertullianistis propriam credendi regulam IIlStimare in promptu est, cum ipsius scripta de his omnino retieennl.

Vilit usque ad extremam seneetutem, neque Ecclesiam, publica cootristatam apostasiA, publica solatum esse peenitentiA audimus, cum tamen tanti taroque felicis eventds letitia aliquam sol memoriam in ecclesiasticis annalibus relictnra fuerit. CIIltenim, quid in anime jamjam evolature penet.ralibus gestum faerit, quidve de iliA Dei misericordie justitimque

placuerit, nee nos novimus, nee uUi fas eonjieere. .

Nunc, si mores bominis plenius cognoseere libet, ad ejus libros accede, et quo dicendi genere sit usus diligenter intuere: neminem enim umquam exlitisse crediderim scriptis suis similiorem, aut in quo notissimi iIIius: .tglus homo est. \leritas magis eluceat.

Querenti que tandem dotes Nostri sermonem doctissimo-

(1) De jejun., § r.

(!) AP91ogetic., § 39.

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

rum admirationi, atque Bossuetii in, primis imitationi cornmendaverint, ante omnia elueebit singularis quidam, in quo ne a Tacito quidem superatur, nervosissimi styli vigor, bim quod nemo plures sensus intra paudora verba caller ineludere, tum quod vocabula, figuras, juneturas, eonformationes sententiarum animis po tenter commovendis aptissimas seligit, denique quod Flacei prreeepto, naturA duce potius quam arte, obsequitur, ipse eommotus ut commoveat. Inds est ut omnis servitutis impatiens, latini sermonis leges non doeilis sequatur, sed in suum fleetat obsequium. Hane Iibertatem, de quA splendidissima qureque apud omnes populos ingenia, Pindarus, Tacitus, Bossuetius, plus minusve sibi assumpserunt, DOS, etsi indignentur grammatiei, Septimio non invidebimus, unde tot tantaque efflurerunt eloquentire miraeula; licentiam jure reprehendi non negabimus.

Tantis eloquentire quasi ,iribus instruetus, eonjieere licet quam vividus in deseribendo, in inseetando aeerbus, in argomentando pressus nodosusque extiterit. Otiosos verborum eireuitus eodem quo Tacitus odio prosequitur; utrique pauea satis sunt ut sive loeorum, sive hominum ante oeulos imago prodeat, omni pietura eoloratior, omni marmore spirantior. Audi, ut unum e Mullis seligatur exemplum, quibus verbis te in medias Ponti rapjat proeellas : « Duritia de eoelo quoque. « Dies numquam patens, sol numquam libens. Unus aer, ne« bula; totus annus, hibemum; omne quod flaverit, Aquilo « est (t). :.

Verum, ubi aut vitia sui temporis notare, aut ehristiani nominis hostibus infamiam inurere aggreditur, ne ipsum quidem Juvenalem asperioribus usum esse flagellis erediderim :

Cave, cave, namque in malos asperrimus Paratatollit 'cornua ....

QuantA vehementiA Iuxum, idolatriam , impudicitiam insec-

(I) In Marc. L. I, § I.

6

DE Q. S. F. TERTULLIANO

tetur brevi ostendemus: quOd si libros ejus adversus singulas luereses COI1Scriplos perlegas, Valentinianos, Gnosticos, Marciooem, Bermogeoem, Praxeam, aote mordacissimA Septimii salyr! dilaniatos invenies, quam ad ipsum de docu'inA ventum sit congressum. Quamquam Dec dialecticam Noslro deesse ulterius ostendemus, eamque satis pressam et suhtilem, et irretiendo adversario aptissimam, in quA nihil aliud repreliendas, nisi quamdam (quod in Septimio mireris) aliquando garrulitatem.

Jam ad notanda SepLimiaoi styli vitia adducimur. Subobscurus est, idque nonnumquam consulto, inflatus, in omamentis delectum habens non satis severum, verborum aut contrarietatibus aut consonanLiis gaudens, ut nunc Afram hpminia barbariem reprehendas, nunc styli ultra quam satis est exculti nitidique elegantias (I). Ilsec omnia vitia , passim in multis Septimii dispersa operibus, liber de Pallio denso quasi agmine conferta continet, vitia tamen ou ToV TVXcivTo., sed ejus qui, etiam reprehendendus, ali quando moveat admiratienem. Hujus libelli obscuritatem doctissima Salmasii commenlaria expellendo demonstrant, quibus ipse talia pnefatur: c Multos c vidi, postquam bene mstuassent ut eum assequerentur, nihil « pnBter' sudorem et inanem animi fatigationem lucratos, ab c ejus lectione disoossisse. Sic qui OXOTSlvOo: haberi voluit, adee « quod voluit a semetipso impetravit, et efficere id quod ope tabat valuit, ut ete. » - InJlatum ipsa dispositio operis arguit, in quo mutationem vestitus, assumptionemque pallii a Carthaginiensibus reprehensam defensurus, soli ceelique, lotius renun natura, totiusque humani generis mutationes narrat; ut nobis in mentem venial a quam diversis regionibus atque a mundi quidem origine comicus ilIe orator ad ipsam causam, canemque comess gallinse reum deveniat. Denique rhetoricis artibus omnino infectum fuisse totus liber demonstrat, declamatoris schola, non EcclesiA dignus. Venim hm macule, cum

(t) Vide Apol, 4, I:), 40, multaque alia ejusdem generis.

OPUSCULUM PHILOsOPHICUll.

'1

non tantee sunt ut aut his admodum ofl'endaris, aut alia et optima et longe plura conspiei prohibeant, tum si hominis ingenium, patriam, mtatem advertas, inevitabilia fuisse eegnescentur.

Durus, et aeer, et pugnax, ct ad nimia pronus, nen(lRA quadam brevitate super omnia deleetari debuit, sum natuee apprime consentanea, quippe cui, vel unum vocabuluni, sensum aliquem per se non conficiens, sagitta in vacuum emissa videretur. Erso, contrariam atque Cresar Augustus seeutns viam (qui, teste Suetonio, t: neque prmpositiones verbis addere, t: neque conjunctiones seepius iterare dubiLavit, qum detraeue « afl'erunt aliquid obscuritatis, etsi gratiam augent ; prrecit: puam nernpe curam dllcf6bat sensus animi quam apertist: sime erprimere s), lucrum habuit in quam minimum spatium coarctasse sententias. Neque hanc obscuritalem reprehendas quam plenitude qusedam sensuum inducit: verum ubi consuetudo brevitatis afl'ectandre invaluit, ipsa mer brevitas per se exquiritur, utque alta primum, ita, brevi, humilia simplleiaque saeris quasi umbris involruntur. Igitur, qui modo, quasi auro invento, divitem quemdam auctoris sensum longo lahore elucidatum gaudebas, idem multum opere multumque sudoris periisse baud requo animo feres, ubi densissimis verborum arcanis nihil quod animum aut oblectet aut erudiat subesse animadverleris.

Pompam quoque et violentiam, et omnimodam orationis: nimietatem jure repreheudas (quamquam hoc quidem viLium efl'mminalre enervique quorumdam elegantie prretulerim) : sed ipsum prius Afriere solem, terramque cum ineolis praealidam et quasi ambustam prius reprehende. Denique, si incuJti ferique soli vepribus paUidos rhetorum flores immistos quereris, reputa tecum hanc esse litlerarum conditionem, ut, simul ab ea, qum perfectio est, urbana ingenuaque simplieitale aliquis declinaverit, in eontraria simul vitia, barbariem, nimiasque elegantias persrepe incurrat, nunc durus at asper, et grammatical jura coneulcans, nunc verborum fastidiosissim&

8

DE Q. S. F. TERnlLLlANO

euriosus, sibique, ut verm eJoqueotim culmen adepto, gratulaos, si rhetoriem argutiis scripta sua referserit. Nil igitur mirum si neque in ipso quasi Ati"orum rhelorum gremio edueatus, expers mansit nutricis sum vitiorum, oeque integer in cootagio, altieus Carthagioe perstitit. Hoe potilis admiratione dignum, quOd tanlum vem sineermque eJoquentim, colTlJPtissimA in mtate, retinuit.

•

OPUSCULUM PHILOSOPHIC(1M.

CAPUT II.

8BPTIlilUS ECCLESlA:, I'ACTIONIS I\E..I:, DEFENSOR.

Quam splendide adversus Romanorum Deos SepLimius sLipendia meruerit, Demo est qui nesciat, In quo etsi facile fortassis videatur vincere non repugnantel, quandoquidem Dulla jam, neque poetarum fabulis, neque augurum artibus, fides adhibebatur, tamen, penitus rem intuentes, non parval molls ea fuisse fatebimur qUal nOVal disciplina; obstabant. Taceo quOd acerrima illi bella gerenda erant cum omnibus cupiditaLibus, quibus secure apud Ethnicos, annuente Nominum concilio, indulgeri poterat: taceo quOd tumidam iUam sui fidudam, altissime humano pectori insitam, et tot egregie factorum, ut videbatur, fontem, radirittis suseipiebat evellendam, nee vitium vitio, Epicureas voluptates StoicA superbia , propeUi patiebator. Illud ullum notetur velim, quod, mulLis jam saeulis , romanum imperium romanaque religio connubio stabili ita inter se coojuncta erant, ut, in antiquis instituLis, per que in id magoitudinis respublica creverat, primum locum publices religiooes obtinerent, Homanse urbi sedem non nisi auspicato Romulus elegerat; primam Romanoruni fugam Jupiter Stator converterat: nil romanum sine diis gestum: denique arx urbis eadem Jovis O. M. aldes dedicata fuerat. Ergo, postquam prisee virtutes, vera proJati imperii causa, fugerant, ultimus supererat facllis ilIe Numinum cuitus, qui nulli fla8'itio obstabat, Romanisque copiam faeiebat, ut, for-

to

DE Q. S. F. TERTULUANO

tunam Urbis venerantes, ipsi se suamque potentiam divinis prosequerentur honoribus. Mox immutatos mores altera sacris in rebus immutatio secuta est. Ubi omnia creperunt in unum respicere, ~ue popullUl uni servire, divinos honores quis miretur in ilium translatos qui petrire, romanreque Fortunro sola supererat imago'! Inde, variis de causis, unum omnibus in Christianos odium, dm plebs antiquos ritus, quasi quoddam mterni in Urbe imperii pignus, tenaciter amplexa, superstitionis sum adversarios velut nefarium quoddam devotumque genus exsecraretur, et quidquid iIIis Oagitiorum fallax rumor objecisset, avidis ebiberet auribus; docti autem viri et ildmioistrandal reipublicm periti, has religiones, etsi vanas, tamen utiles, ideoque pslam observandas credentes, eos pro publicis hostibus haberent qui, cmco in instituta majorum lmpetu facto, summam rerum in maximum discrimen voeabant; Cresar vero, cui panim erat si mortales tantum honores in caput suum cumularentur, numinis sui eontempteres tanquAm majestatis violatores, parricidasque proscriberet.

Tot tantisque christiani nominis hostibus a Septimio occursum est in Apologetico libello, quem tali verborum vehementiA sententiarumque gravitate conscripsit, ut, Justino, Miltiade, AthenagorA, eeterisque Christi ante se defensoribus facil~ melior, omnibus eadem prmlia postea inituris, Cypriano, Lactantio, Al'nobio, Minutio, Augustino, AtbanasiQ, prrebuerit exemplar, omnesque, prmter unum Alhanasium, vlcerit, Cyprianus enim de origine deorum, Minutius tie rumoribus adversus Christian os jactatis, pleraque disserunt. Arnobius multa per qum Ethnicis errorum snorum pudorem incutlendo, verm religionis notitiam insinuaret, eruditlone magis quam judicio COQSpiCUII, in octo libros eongessit, potitis quam digessit, plus mquo turpibus immoratus fabulis, quarum nomen referre satis fuit, smpilisque christianorum dogma tum parlim fidelis interpres, vehemens eeeterum et acer, sed turbidus mod.ique nescius, atque exquisitioribus verbis, ornatioribusque sententiis nonnulla barbarire vestigia admiscens. Lactantiu

.1

OPUSCULUM PHILOSOPHICUIi.

II

neque rerum ordo deest, neque elegantia sermonis. At, dum leni requabilique cursu deOuit, nullum (ere verbum adhibens cujus apud eptimea latinitatis auctores non invenerit exemplum, feliciter imitari, non de proprio haurire fonte videtur, ut laxior ejus enervisque facundia rudis illius, quo magistel' utebatur, styli desiderium incutiat. D. Augustinum et aquileA aeie ingenii omnia de sublimi vertice prospicientis, et eruditissimi elegantissimique.sermonis venustate prmstare quis neget? sed, dum rethorum, quas Tullius vocal, ineptiis nimium inservil, virile alioquin eft'reminatur ingenium, fugitque perfecta ilia vereque attica. simplicitas. Unus Atbanasius, :etatis sure vitiorum integer, germanreque veterum eloquentire referens imaginem, itA Cbristianlll veritatis splendorem oeulis erponit, itA singulos de diis errores ad suam revocat originem, ut maferiam opere fere requasse videatur, et in nobilem illam poetarum, oratorum, philosophorum gentem mereator adrogari, que, ab Homerieo fonte profecta, immortalem Gneeire laudem peperit, et, aliquanditl extincta, tandem in Christi scholis, numine affiata, purior revixit. Aureum itaque eonseripsit opus, in quo ipsam Veritatem 8udiri credas.jam de se suA~ que victoriA securam: cui nil nostris in temporibus conferre 8USim, preeter egregium Fenelonii de ExistentiA Dei libellum, in quo verum pulchrumque, mira inter se conjuncta, mutuam alterum alteri lucem remittunt.

Non temperatum iIlud, venustumque dicendi genus secutus est Septimius; quippe qui, non magistro placida suos alloquenti similis, sed oratori eausam apud infensos judices aeturo, non tam loquatur quam prrelietur, assensumque auditoris potit'Js rapiat quam sibi cenciliet, Nee mihi memorabilia judicia animo referenti, qUill summis antiquitatis oratoribus oecasionem prrebuerunt tOgle super arma extollendre, ullum spec. tari dignius occurrit. Sive enim reum respicias, divina veritas aceusatur, Christi que Ecelesia, novi srecWrum ordinis parens; sive concionem, genus humanum attendit; sive judices, a Cresare, secrmda post Doom maje8tale, ad ipsum Deum causa

.• 0

DE Q. S. F. TERTULUANO

tunam Urbis ,enerantes, ipsi se suamque potentiam divinis prosequerentur honoribus. Mox immutatos mores altera sacris in rebus immutatio secuta est. Ubi omnia ereperunt in unum respieere, ~ue popullUl uni servire, divinos honores quis miretur in ilium translates qui patrire, romanreque Fortunro sola supererat imago'! Inde, variis de eausis, unum omnibus in Christianos odium, cum plebs antiquos ritus, quasi quoddam mterni in Urbe imperii pignus, tenaciter amplexa, 80- perstitionis sum adversarios relut nefarium quoddam devotamque genus exsecraretur, et quidquid illis Oagitiorum faUax rumor objecisset, avidis ebiberet auribus; doeti autem ~iri et Ildministraodm reipublicm periti, has religiones, etsi vanas, tamen utiles, ideoque palsm observandas credentes, eos pro publicis hostibus haberent qui, eece in instituta majorum impetu facto, summam rerum in maximum diserimen veeabant; Cmsar vero, cui partim erat si mortales tantum honores iq caput suum cumularentur, numinis sui eontempteres taDquAm majestatis violatures, parricidasque proscriberet.

Tot tantisque christi ani nominis hostibus a Septimio occursum est in Apologetico Iibello, quem tali verborum vehementiil. sententiarumque gravitate conscripsit, ut, Justino, Miltiade , Athenagoril., cmterisque Christi ante se defensoribus facile melior, omnibus eadem prselia postea inituris, Cypriano, Lactantio, Arnobio, Minutio, Augustino, AtbanasiQ, pramuerit exemplar, omnesque, prmter unum A\h3Oasium, vieerit. Cyprian us enim de origine deorum, Minutius tie rumoribus a«\versus Christianos jactatis, pleraque disserunt, Arnobius multa perqum Ethnieis errorum suorum pudorem incutlendo, verm religionis notitiam insinuaret, eruditione magis quam judicio eonsplcua, in octo libros eongessit, potius quam digessit, plus mquo turpibus immoratus fabulis, quarum nomen referre satis fuit, smpitisque christiano rum dogmaturn partim fidelis interpres, vehemens eeterum et aeer, sed turbidus modique nescius, atque exquisitioribus verbis, ornatioribusque sententits nonnulla barbarire vestigia admiscens. Lactantio

J

OPUSCULUM PHIWSOPRICUII.

II

neque rerum ordo deest, neque elegantia sel'lll8llis. At, dum leDi ooquabilique cursu defluit, nullum fere verbum adhibens eujus apud optima latinitatis auctores non invenerit exemplum, feliciter imitari, DOll de proprio baurire fonte videtm', ut laxior ejus enervisque faeundia rudis illius, quo magiste.· utebatur, styli desiderium ineutiat. D. Augustinum et aquileA aeie ingenii omnia de sublimi vertice prospicientis, et eruditissimi eleganlissimique sermonis venustate pnestare quis neget'! sed, dum retborum, quas Tullius vocat, ineptiis mmium inservit, virile alioquin eft'reminatur ingenium, fugitquc perrecta ilia vereque attica. simplicitas. Unus Atbanasius, :etatis sure vitiorum integer, germanaque veterum eloquentim referens imaginem, ita Christianm veritatis spleodorem oeulis exponit, ita singulos de diis errores ad suam revoeat orip.. nem, ut materiam opere fere ooquasse videatur, et in nobilem ilIam poetarum, oratorum, philosophorum gentem mereator adrogari, qua, ab Homerieo fonte profecta, immortalem Gnecim laudem peperit, et, aliquandiu extineta, tandem in Christi sehorlS, numine afllata, purior revilit. Aureuni itaque eonseripsit opus, in quo ipsam Veritatem audiri credas,jam de se suA~ que victoria securam: cui nil nostris in temporibus eonferre ausim, pneter egregium Fenelonii de ExistentiA Dei libellum, in quo verum pulchrumque, mire inter se eonjuncta, mulU81D alterum alteri lucem remittunt.

Non temperatum iIlud, venustumque dicendi genus seeutus est Septimius; quippe qui, non magistro plaeide sues alloqueoti similis, sed oratori causam apud infensosjudiees aeturo, non tam loquatur quam prmlietur, assensumque auditoris politis rapiat quam sibi eoneiliet. Nee mibi memorabilia judicia animo rererenti, qum summis antiquitatis oratoribus occasionem prmbuerunt togm super arma extollendm, ullum spectari dignius oeeurrit. Sive enim reum respiclas, divina veritas aceusatur, Christique Ecelesia, novi 8(Bclorum ordinu parens; sive eoncionem, genus humanum anendit; sive judices, • Casare, sectmd6 post Deum majestale, ad ipsum Deum Causa

DE Q. S. F. TEI\'ruLLIANO

provoeatur; em eausidicom, ontoris eloqueotia Corsan capile loetur; sive ipsum opus, dientem patroni ani JK20iluisse baud exislimabis. Alilei' enim ..na Caciet qui magistratus permokere, cJienlique venim1 quoquo modo impetrare studebit; aliter cui cJiens ipse, allius aJiquid specaans, DOD vibe, sed Iaudis aWB, reromque veritatis coram eommiserit; e&si, quaolO sanclior apparuerit, taolO ioCensiores sibi Core judices pm certo babeat. Prior, non veritali, sed saluli prospK-iens, vultus 8nimosque audienlium ioteotus senabit, qwedam , quamvis vera et ad causam apprime facienlia, rel.icebit, si docitan suspicetur; multa leviler pnestrioget, seu immorari paratus, si oblecteotur judices, seu ad alia transire, si gravius Cerre videaotur; qum negare cupiat, nee tamen audeat, his menlilum induet colorem; denique omnibus uletur artibus, propter quas rbetorica .,~ T& ~ a Platone nuocupata est. Posterior, pJacendi stodium omittens, nee eos curaos tlectere a quibus 58 novil indictA causA damna tum, DOn illis, sed universe civitati, sed posteris loquitur: Don igltur jucuoda, sed vera qwerit, salis habens si, esaeerbatis quos sibi forte conciliare fingendo potent, ipse opprimatur, ioterea veritatis latins in dies diffuSIB futurum maturaverit triumphum. Priore defensionis genere Xenophontem in primo MemortJbil'"m Socratis sermonum libro uaum esse doleo; qui in id enile laborat, ut Socratem observantissimum fuisse religionum cultorem comprobet. Dicas hominem clieotis vilam, non defuncti magislri farnam defendendam suscepisse, adeO maximam Socratis laudem (quOd impias de diis fabulas nihili feceril, paulOque propiUs quam CIIII.eri ad veritalem divinis in rebus aecesserit) obscurare wnatur. Non ita coram judicibus ipse Socrates, qui, perlectA quam Lysias, sum mtaus oratorum disertissimus ae suavissimus, Apologiam ipaios conscripserat, pronuociari vetuit, De judices commoverenlur. Neque ita Septimius nosler, cui compertum fuit, c nolle verilatem deprecando defendi. Scit vee ritas-se peregrinam in terris agere, inler exlraneos facile « inimicos iovenire, cmlerum spem, sedem, gratiam, dignita-

OPUSCULUM PHILOSOPHICUII.

f3

« tem in eeelis habere: unum geslit lnterdum, ne igoorata « damnetur (I). )

Igitur, quamvis nil Apologetico notius, nil in cbristianA antiquitate illusLrius, haud .leviter tanlom opus transgredieodum videtur; cum et auctori suo plurimum glorhe contulerit, et baud pauca contineat qul9 magno cum fruelu in prmsentibus de religione cooLroversiis usurpari possint. Quamvis enim multa, SeptimianA I9tate Christianis objici solita, propter ipsam temporis moram, ipsamque eriminum insulsitaLem, jam dudUm explosa sint, alia tamen superfuere qUI9 apud nos, Usdem fere quibus apud Ethnieos verbis, jactari quotidie audias. Quoties factiosi, propter Cmsareas leges divinis postbabitas, quoties otiosi et • humanis rebus infructuosi, ) propter laudatam Contemplalir1orum vitam, Christiani audiont [ Quoties Eyangelii philosophi81que plaeita eA mente inter se com-

o parantur, ut Christum nil novum altuJisse, Christianismumque nihil esse nisi quamdam philosopbandi rationem, appareat! Antiquis, 0 sed nondum, ut videlur, hebetibus telis, eeee antiquam opponimus armaturam, quam non vetustate fragilem, nee rubigine exesam utendo invenies. Pnestat totnm perlegere

o librum: nec tamen labor erit ingratus iis immorari qUI9 et in ilIo maxime eminent, et nostri temporis possunt utilitatibus inservire.

Multa qlHB noster, pectore non minUs quam ore disertus, Christianorum calumniatoribus respondit, multa qul9 copiose lepideque adversUs deos disputavit, impietatis crimina suos purgaturus, multa qum de ehristianes doctrinm veritate dilucide disseruit, inviti prmterlabimur; quorum qumdam ah hujus opuscuti intentione aliena sunt, qumdam alio loco opportunilis coUocabuntur. Ad ea festinamus, quibus Noster Cbristianl9 civitatis imaginem adumbrat, Christianmque disci .. plinm in rempublicam merita enumerat, fadionis notam ab EcclesiA depeJtere studens. De hoc enim acerrimum fuit tribus

(1) Apolog., § f.

DE Q. S. F. TERTULLIA~O

smeulis prrelium; nee ullam validiorem machinam frangeodis Ecclesire viribus Christiani nominis hostes parari posse viderunt, quam si invocaretur in illam Cresaris auctoritas, proscriberenturque tanquam patrire hostes quos impiornm nomen non perdiderat.

Poterat ignosci novm religionis in anti'1uas superstitiones contumacire : quamvis enim sacra a majoribus instituta specie tenUs usque ad Diocletiani tempora servata sint, jam du.dum tamen omnes ejusmodi religiones doctissimi quique int.is respuerant: nee ullum reperire erat adolescentem liberalibus artibus excultum, quin omnia ad deos perljoenlia, opt.ime memoriA tenens, animo plane contemoeret. Multa quidem congerere possumus hujus incredulitatis monumenta r onus tailtUm, brevilatia causA, alf'eratur de Tusculanis dispulationibus locus, in quo Tullius de morte contemnendA disserens, sic auditorem adlequitnr : «Die, quseso,' num te ilia terrent, triceps « apud inC eros Cerberus, Coel'ti fremitus, transvectio Achee rontis, num iIIud

• quod Sisyphu' versat -" Suam, sudans nitendo, neque proticit hilum:

« fortasse etiam inexorabiles judices, etc.? ) Cui auditor: « Adoone me delirare censes ut isla esse credam? Quis est enim « tam excors, quem ista moveant (t)? ) Ergll, cum propter violatas religiones Cresar in Christianos Salviret, veras quidem iras ficto tamen nomine tegebat; nee causam deorum immortalium, sed suam, tuendam susceperat. Unum enim de tot ruinis Numen sopererat, imperii Majestas, de quA vel minimam partem detrahere capitale erato Nee noms foit superstitiosus iDe publiere Majestatis eultus : quippe, vigente libertate, unus Deus, patria, una lex, salus patrire, eivibus fuerat. Ergb, omnibus magistratibus in unum congestis, jam pro Senatu populoque Romano princeps ebserrabatur, jam pro Senates-

(t) Cic. TIISC., qUalSt. I.

OPUSCULUM PHILQSOPHICUM.

Jit

consultis et plebiscitis rescripta principtlm leg18 llabehanl vigorem; et plerumque notum ilIud : sic 1)010, sic jubeo, sit pro ratione volu7ItaB, apud orbis Romani dominos obtinebat. Huie rerum statui, per quem publica potestati, sive a plebe, sive ab optimatibus, sive a rege exerceretur, jus supremum erat de omnibus ita decernendi ut , post latam ab iliA sententiaru, causa omnino finita esset, tantA se facilitate Romana Nomina accommodabaot, ut pubJicas religiones tanquam rem suam ipsa civitas aut ipse princeps administrarent. Verlim, postquam sese per omnes romana ditionis terras nova qurodam insinuavit disciplina, mternm legis tabulas aJrerens, de coolo, non de Olympo delapsas, Dei manu, non fabulosm alicujus Egerim conscriptas, pestquam ignoti infimA de plebe homines, se Deo potius quam hominibus parere professi sunt, qui. non videat quantum exil!de delrimenti principum auetoritas suslinuerit? cui antehae supreme, in secundum jam locum, secundasqu.e partes fuit concedendum. Quisve miretur illos eA mente fuisse, ut ereptam sibi potestatem recuperarent, pcenasque de audaeissima factione exigerent, qum suis legibus, etsi Cresar prohibuisset, parendum prredicabat? Inde forte est qued summi tunc temporis apud Romanos jurisconsulti, iidem infestissimi Cuere Christianorum vexatores, odio, opinor, ejus legis moti quam sum amulam esse sentiebant. Nec eam litem Christiana sub Constantino victoria in perpetuum diremit : ssepeque, insequentibus sseculis, animadvertere fuit quantas rivilis juris periti, judicesque humanis tribunalibus insidentes cum Ecclesia, divini juris interprete, gererent inimieitias. Nee, si Ulpianus ChrisLianum nomen penittis delere .studuit, recentiores vero Ecclesire tanlum manicas injicere eonati sunt, Don eadem causa varios in utrisque edebat e8'eetus. Quamquam quid varies dico, quasi Christianum nomen delere non pergat quisquis vim aut insidias in Ecclesire libertatem meditatur?

Cum igitur idem utrique aggrederentur, eadem quoque omnihus in temporibus adversus Ecclesiam jactitarunt: omnia in

16

DE Q. S. F. TERTULLIANO

imperio pessam abitura, Ii factioni pareatur legum imperia detrectanti, si nova in civitate civitas adolescere sinalur : ipsum iIlud qued sint, quOd inter se coeant, quod, sine magistratuum conseientia, multis de rebus in commune consulant, rebellionem esse; Cleterum insociabile id genus hominum, omnia quibus humani generis societas eontinetnr pa"i pendere, parentes, amicos, patriam, quippe quibus alib deftxi hlllreant oculi; igitur infrucluo30' esse rebus luunani., et quasi inutilia corporis membra pr:ecidenda.

Ad hlllc respondere inter nostros solemne fuit : Chrislianos, quod magistratuum jura inlra humanos fines continenda ceoseant, non continuo pro rebellibus habendos; contr.}, si quis, adversus sententiam apostoli, hominibus parere, omissis qtJ81 Deus pnecepit, civis esse contendat officium, hunc vix mentis essecompotem;-cmterum omnianimia, brevia quoque esse, nee raro evenire ut fmda servitns in apertam abeat rebellionem; - Chrlstianos contra, qui magistratibus principibusque, tanquam hominibus, non tanquam diis, eA lege pareantut nil divinis prmceptis repugnans exsequi jubeantur, quanUl in hoc iiberiores, tanUl in creleris observantiores probari; quippe quibus religiosum sit polestatibus obsequi, nee aliter Christianis esse lieeat, quam si dominis, etiam dyscolil, non tanlum propter iram, sed etiam propter conseientiam (I) sint obsequentes; nulla igitur a re magis quam a faclionibus novisque rebus Ecclesiam abborrere; - prmterea, peregrinam in terris, temporalia omnia inanesque hominum contentiones minoris facere quam ut huie aut ilJi parti studeat, nee quidquam a victorc, quisquis is sit, poscere, nisi ut opus suum perficere, dispersamque cooli progeniem congregare quieta sinatur (2).

Addunt hanc esse christianm discipline virtutem ut, quamvis coelestibus omnino intenta, lerrenis tamen rebus maximos fructus maximasque aITeral utilitates. QuOd enim fautores suos

(t) D. Paul.

(2) Boss. Paneg, S. Thorn. Cant.

OPUSCULUM PHILOSOPHICUIf.

t7

a seditionibus et violentiis avertit, quantum est ejus in rempublicam meritum Y QuOd dominorum feritatem emollit, quOd servorum contumaeiam edomat, quOd pauperes opum immortalium promlssiene solatur, divitibus mlerna minatur supplicia, ni se rerum suarum potiOs esse dispcnsatores quam dominos intelliganl, quOdque ill\ mulum carita lis vinculo natura It's amborum conciliat inimicitias, quod per illam forum liUbus, judicia reis, carceres nocenlibus vacant, nonne satis magna hmc sunt ejus in Rempublicam beneficia? at recens scriptor jure dicere potuerit « Christianam religionem qum fuluram « tantum felicilatem hominibus poUiceri videtur, iUos etiam « his in terris etlicere beatos (1). )

lIme omnia non minOs vera sunt qul\m fuere: neque, si apud hunc aut illum, age, apud multos, apud plerosque, apud omnes alicujus regionis mtatisve homines, B Evangelii prmcepta jacerent, in viUo ipsa lex foret, sed qui ei minOs obsequerentur. Adde quOd, ex quo lux christianm veritatis, nullA jlllD nocte reslinguenda, humano generi aft'ulsit, numquam, vel perditissimis in IBtatibus, vere Christianorum copia defuil, per quos rectortlm generatio propagaretur. Verlim, quum ilIud omnibus ingenitum sit ut arborem ex f~ctu IIlSliment, tunc prmsertim ilIo quod adumbravimus argumentandi genere uti decuit, tunc que maxime perspicuum fuit quantUm A civitate Mundi Dei civitas distaret, cUm adhuc reeens A Christo Keelesia, conditorem suum omnibus quasi lineis exprimebat, nee communi quAdam contenta morum probilate, se tot fere Sanetos peperisse quot filios gloriabatur, tantamque patiendi constaDtiam omnibus instillaverat, ut, de ilIA Christianorum maltitudine igne ferroque petitorum, De unus quidem intolerabile jugum conatus sit excutere.

. Optimam igitur Christianismi apologiam vita ChrisUanOfum tunc temporis prmbebat, omnemque dicendi copiam pauperculi cujusdam servuli superabat exemplum, per evangelica

(3) Jlontesquieu, Esprit des Lois.

t8

DE Q. S. F. TERTULLlANO

prrecepta in vene virtuLis.~ulmen ereeti. Non tamen leve fuil iIIorum in posteros ipsamque veritatem meritum, qui hee pietaLis, patientie, c:aritatis miracula, seripLis sois in lelerDam preduxerunt memoriam, eloquenLile splendore res ipsas non ornanLes (impium id quidem), sed, quantum human. passa est infirmitas, adeequantea, Inter quos, primus inler pares, mirA quAdam omnium conjunctione dotum Septimius eminet, gravis, numerosae, lepidus, aeer, animos ita eommoveos, ut legentihus mentis aciem non (qui plerisque mos est) hehetet, sed potios acuat, vereque in bAc ApoJogeLiei parte chrisLi8Dle apud latinos eloquentile parens habendus. Nil enim post se, nil aliter atque ipse merat, proferendum reJiquiL; adeO at princeps hujus relaLis scriptorum, in egregio quod DIDOes nerunt poemate, Christianum fingens eausam suorum coram Diocletiano egisse, quod in Eudori ontione maxime miramur, a Septimio fuerit mutuatus. Totus hic locus etiam etiamque perlegendus, si eegnoseere velis quaotos quilmque novos e1oquio latino, duabus jam mtatibus exili atque jejuDO, christiana doctrina fontes aperuerit. Nos pauea quasi pnelibantes reCeremus:

( Ventum est ad secuodum tiiulum Imsre augustioris ma( jestatis, siquidem majore formidine et eallidiore timiditate ( Cresarem observatis, quam ipsum de ecelc Jovem: et me« ritO, si seiatis. Quid eoim? nonne ex viventibus quilibet « mortuo potior? •. Ideo ergo commitLimus in majestatem ( imperalorum, quia illos DOn subjicimus rebus sois? quia non « ludimus de officio salutis ipsorum, quia eam non putamus « in manibus esse plumbatis ? .•. Nos pro salute imperatorum « Deum invocamus mternum, Deum verum, Deum vivum, « quem et ipsi imperatores proprium sibi pneter ereteros c maluot. Scit enim Calsar quis illi dederit imperium, ideOque « Magnus est, quia crelo minor est. lillie suspicientes Chris« tiani, manibus expansis quia inneeuis , capite nudo quia « non erubescimus, denique sine monitore quia de pectore, « oramus pro omnibus imperatoribus, vitam illis prolixam,

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

t9

« imperium securum, domum tutam, exercitus fortes, senat: tum fidelem, populum probum, orbem quietum, et qum« cumque hominis et Cresaris vota sunt. Sic ita nos ad Deum « expanses ungula fodiant, cruces suspendant, ignes lambant, t: bestim insiliant, paratus est ad omne supplicium ipse habit: tus orantis Christiani. Hoc agile, boni prmsides, extorquete t: animam Deo supplicantem pro imperatore ....•

t: Non Deum imperatorem dicam, vel quia mentiri nescio, t: vel quia ilium deridere non. audeo. Dicam plane Dominum, « sed quando non cogar ut Dominum Dei vice dieam. Creterum » liber sum illi; Dominus eoim meus est Deus omnipotens « .ilt mternus: idem qui et ipsius.

t: Propterea igitur publici hostes Christiani, quia imperatet: ribus neque vanos, neque temerarios honores dieant.

t: Velim tamen in Mc quoque religione secunda! majesta« lis ••••• fidem et veritatem veslram demonstrare, ne forte et e: istic deteriores Christianis deprehendamini ..... Si pectoribus t: ad translucendum quamdam specularem materiam natura « obduxisset, cujus non pnecordia insculpta apparerent novi t: ac novi Cmsaris seenam congiario dividundo prmsidentis? « etiam iliA horA quA adclamant : de nostril atlni8 tWi lupiter « augeat annos ..... Sed vulgus inquis, ut vulgus .... Plane Clet: teri ordines pro auetoritate religiosi ex fide I nihil hosticum « de ipso senatu, de equite, de castris, de palatiis ipsis spi« rat! Ilnde Cassii, et Albini, et Nigri? unde qui inter duas « lauros obsident Cmsarem? unde qui faucibus ejus erpri« mendis palmstrieam exercent? unde qui armati palatium t: irrumpunt? de Romanis, nisi CaUor, id est de non Christ: tianis: atque adeo omnes illi sub ipsA usque impietatis e: eruptione, et sacra faciebant pro salute imperatoris, et gee: nium ejus dejerabant, eL utique pubIicorum hostium nomen « Christianis dahant. Sed et qui nunc scelestarum partium « socii aut plausores quotidie revelantur, post vindemiam c parricidarum racemat.io superstes, quam' recentissimis et t: ramosissimis laureis postes prmstruebant! quam elatissimis

3

to

DE Q. S. F. TERTULLIANO

« et clarissimis lucernis vestibula nebulabant ! ... non ut gaudia « publica celebrarent, sed ut vota propria jam edicerent in « alienA solemnitate.

« Quoties in Christianos desmvitis, partim animis propriis, « paztim Iegibus obsequentes !... Quid tamen umquam deno« tastis de tam conspiratis, de tam. animatis ad mortem usc: que, pro injuriA repensatum'l quando vel una nox pauculis c: Caeulis largiter ultionis posset operari, si malum malo dis« pungl penes nos lieeret, Sed absit ut aut igni humano divina c: seeta vindicetur, aut doleat pati in quo probalur •.••. Bese: terni sumus, et veslra omnia implevimus, urbes, insulas, e: castella, municipia, conciliabula, castra ipsa, tribus, decuc: rias, palatium, senatum, forum: soJa vobis relinquimus « templa. Cui bello non idonei, non prompti fuissemus, etiam « impares copiis, qui tam libenler trucidamur, si non apud « istam disciplinam magis oeeidi lieeret quam occidere'l Pol tuimus et inermes, nec rebelles, sed tantummodo discordes, « soli us divortii invidill adversus vos dimicasse. Si enim tanta « vis hominum in aliquem orbis remoti sinum abrupissemus « it vobis, suft'udisset utique dominationem vestram tot quae: Jiumcumque amissio civium, imo et ipsA destitutione puc: nisset: proeul dubio expavissetis ad solitudinem vestram, « ad silentium rerum, et stuporem quemdam quasi mortui e: orbis .....

e: Edam jam nunc ego negotia christianm factionis : corpus « sumus de conscientia religionis, et discipline unitate, et « spei fredere. Coimus ad Deum, quasi, manu faetll, precibus « ambiamus. Hae vis Deo grata est. Oramus etiam pro im« peratoribus, pro ministris eorum, ac poteslatibus, pro statu « ~culi, pro rerum quiete, pro morA finis. Cofmus ad litle« rarum divinarum commemorationem, si quid prmsentium e: temporum qualitas aut pnemonere cogit, aut recognoscere : « certe fidem sanctis vocibus pascimus, spem erigimus, dise: ciplinam prseceptorum inculcationibus densamus. Ibidem « etiam exhortationes, castigationes, et censura divina. Nam

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

II

« et judicatur magno cum pondere, ur apud eertes de Dei « conspectu.... President probati quique seniores, honorem « istum non pretio, sed testimonio, adepti ; neque enim pre. « tio ulla res Dei constat. Etiam si quod artal genus est, ..... « modicam unusquisque stipem menstruA die, vel cum velit, « et si modo velit, et si modo possit, apponit: nam nemo « compeIlitur, sed sponte confert. Hac quasi deposita pietatis « sunt. Nam inde non epulis, nee potaculis dispensatur, sed « egenis alendis hmandisque, et pueris ae pueIlis re ac pa« rentibus destitutis, jamque domesticis seoibus, item nau« fragis, et si qui in metallis, et si qui in insulis, vel in « custodiis, dumtaxat ex causa Dei seeta, alumni confessionis « sure sunt. Sed ejus modi vel maxime dilectionis operatio « Bolam inurit penes quosdam: vide, inquiunt, ut invicem 56 « diligant. Ipsi enim invicem oderunt ..... Igitur, cum probi, « cum honi eoeunt, cum pii, cum casti coogregantur, non est « factio dicenda, sed curia (1). »

Duo praterea Septimius memorat Christianm discipline merita: quod in iliA tantum efficaciter pro rerum salute oratur, quodque soli quibus modis fugari dmmonia possint Christiani noverunt (2). Si alieni tantum ah evangelica fide hmc irriderent, dolendum erat potius quam mirandum multos adee Ii veritate exulare, ut, neque quantam per purm mentis precationes Deus sibi vim inferri patiatur, neque quanta, cunctis in vitro certaminibus, Ii mali potestate immineant virtuti pericula, valeant dignoscere. Illud incredibile est, Ecclesim alumnos, evangelium a pueris in manibus versantes, per temporum calamitates tantum de pristinA fide remisisse, ut eos qui orando vacant pro non orantibus, prenitentiamque pro multis exercent de vitA flores tantum carpentibus, tanquam oti080S, inutilesque contemnant, et civitate judicent pellendos. fidem, si forte de dmmoniis sermo inciderit, leniter ridebunt, quasi fa-

(1) Apol., § !S, 40. (2) Apol., § 57.

DE O. S. F. TERTULLIANO

bulosa quredam monstra, puerorumque terrieule narrentur. QuOd si quis de ilia spirituum turbA referatur hominis corpus ingresses, et inde divini sermonis virtute pulsus, narratorem jubebunt talia apud barbaras superstitiosasque gentes ,,1160).01"'"

Nos vero Evangelium erubescere nescimus, neque, aut illam potestatem in Titanas, Centaur08ve relegare quam homicidam fuwe ab initio, et humano generi maximas intulisse calamitates a veracissimo magistro doeemur , neque iIIam tanti hostis debellandi virtutem parvi pendere, quam ipse toties Cbristus exercuit, quamque in EcclesiA perpetuam fore pollicitus est. - Qureres quibus de causis nullum nostris ternporibus edatur lIujus miraculi exemplum. Plures fortassis rem diligenter scrutantibus proferre liceret, quarum hrec videtur esse pnecipua : Deum, quo abnuente nil damonibus vel conari fas est, infernre potestati paulo laxiores, primis Ecclesire temporibus, solvisse habenas, fecisseque plenam pro aris et focis decertandi facultatem, quo major iIlustriorque Christi fieret triumphus, cum ipsi mendaces spiritus veritatem suopte testimonio confirmare cogerentur. Quid vero, si me' plane causam nescire respondeam? Ideone certissima antiquorum temporum documenta in dubium vocabuntur, quia nil simile apud nos geritur? aut legem Deo prascribemus qua mundi ordinet eventus? Quid, si h;B damoniorum ingressiones, ejectionesque, te nescio, srepius in EcclesiA iterentur, cum duobus modis homines a dsemonio obsideantur, nunc vexante corpora, nunc animas oppugnante, totiesque apostolis promissa potestas exerceatur, quoties anima, diabolo per peccatum mancipata, ad veterem dominum veteraque caslra per prenitentiam ravertitur?

Unum restabat Christiano nomini infensis, disciplinam ,quam sanctam, innocentem, reipublicre utilem, omnia ostendebant, elevare, TO 9t'01l ab illa auferentes, atque ita laudabilem fatentes ut nil novum tamen afferre dicerent, nee aliud esse quam quoddam philosopbandi genus. Nostro, ni opus jam absolutura ad finem perducere properaret, optima daba-

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

i3

tur occasio ut imprudenter oblatam arriperet eomparationem, atque inde clarissimos ehristiane discipliDlB pararet triumphes, unde ilIi clades maxima parabatur. Sive enim omnium antiquitatis pbUosophorum doetrinam in unirersum perlustres, quid aliud cernes quam confusam quasi sentenliarnm adem inter se pugnantium? Sive singulas scruteris, nulla est que sec~m eonsentiat, nulla qUlB veritatis partieulam, sibi feliciter offensam (J), gravissimorum de Deo, de homine errorum non admixtione adulteraverit. Nil mirum igitur si, veram hominis, veramque Dei naturam ignorantes , ilia quoque nescierunt inde detluentia, quis homini finis proponatur, quid ut summum bonum sit appelendum. Alii enim, totum humani animi belluarumque tollentes discrimen, ejus modi summum bonum constituerunt, quod, non te erigendo, sed contra in infima terrenaque demittendo, contingere queas. Alii humanam naturam, ne humi jaceret, in ecelum evexerunt, divinam eternamque fingentes: unde orta est, quum voluptatis, ut pote ratione· indignes, contemptus, tum superba quadam sui contemplatio, virtusque propriis laudibus plus equo iutenta.

Plerique hominem intra se incluserunt, plerique flammam iIlam amoris, unde omnes vem virtutes accenduntur, restimerunt, Non sic Christiana disciplina, que, nos tram nos naturam, noslramque vere docens originem, non aliter expleri posse sitim pectori nostro insitam optime perspexit, quam si aliquid exb'a supraque nos quarendum, amandum, fruendum, daretur; neque aliter charita tis vinculo universum genus homioum posse contineri, quam si supremus ilIe,quo numini adheeremus, amor, omnium vel ignotorum, vel inimicorum et male de nobis meritorum, iu eordihus nostris accenderet arnorem. Habes totam quasi Chrislianismi formam, duobus inclusam pneceptls, atque uno charitatis vocabulo optime exprimendam: quo nihil planius, nihilque magis, ut videtur, in promptu situm ; nil autem, si rem ipsam spectes, magis ante

(I) Ile An.

DE Q. S. F. TERTULLIANO

Christi tempora ignolum. Chrislus, omnium primus, Dei, et humani generis propter Deum, docuit cbaritatem: Christus, solus omnium, perennem condidit eivitatem; qure sanctissimam eharitatis tlammam bumanis in pectoribus semper servavit aceensam. Si enim agendi pnecepta tantopere inter se discrepant, quanta erit factorum dissimililudo'! Equidem multa hones~, imo pneclare facta fuisse il veteribus philosophis Don negaverim : quippe adferstis iniquissimam calumniam multa de vilA morteque Soeratis jure proferrentur, totaque Stoicorum seeta insnrgeret, cui ultima romanre libertatis exempla, optimosque orbis Romani deberi dominos omnibus notum est. Venim, ut iIlud omittatur quod paucissimi vitas suas ad Stoieorum aut Socratieorum prreeeptorum normam aeeommodaverunt, Christianam vero disciplinam immensa multitudo amplexa est, quis philosophorum vitam cum vitA Cbristianorum conferat, Alcibiadis amicum, vel (si Platoni credendum) amatorem, cum purissimo quem Jesus dilexit discipulo, M. Aurelium cum S. Ludovico, iIlam superbiam cum hac humilitate, illas artes simulationesque animifahulosos Deos coram populo eolentis, inttis irridentis, cum hac pietate Deum amantissime amplexA, et sese pro humani generis salute devovendi cupida. Hane vivendi dissimilitudinem quam acresdendi differentia proeedere ostendimus, postquam plurimis Septimius c6nfirmavit exemplis, scite ilIud addit quod totum, meA quidem sentenua, dirimit controversiam : «Non jam « Cbristianos haberi qui apud nos talia feeerint quaJia in phi« losophis reperiantur, philosophos vero, cum talibus factis, « in nomine et honore sapien tire perseverare (1). »

MeritO igitur esclamat Septimius: quid simile philosoph'l8 et Christianrl8? Grrecire diBcipulu8 et creli (2)? absolutum est illam discipJinam in quam totis viribus romanum insurrexit imperium, non philosophiam esse paulo eeteris meliorem,

(I) Apol., I 46. (t) Id. tb..

OPUSCULUM PBILOSOPBlCUM.

!5

sed divinre benevolentire munus. Qure enim mortalibus per densissimas palantibus tenebras lumen aceendit unde lola vilre via illuminaretur, qua mundum superbiA, voluptatibus, efIrene sut amore, laborantem, virtutibus ornavit quas an lea aut nesciverat aut reformidaveral humana infirmitas, vera caritate, ver.l pudicitiA, verAque humilitate, ilia opus supra vires buManas positum eregit, atque ipso inCeMl divina patuit •

•

DE Q. S. F. TERTULLIANO

CAPUT III.

SEPTlllllJ8 1l0RUIl IftfORIIATOR.

Ut duo sunt offieiorum speeies, ita duo librorum genera inyeniuatur ad informandos hominum mores eonscriptorum. Quamvis enim unus idem que sit omnibus temporibus recte vivendi finis, vitam beatam Deique possessionem eonsequi, idebque omnium pectora semper iisdem virtutibus, caritate, humilitate, eastitate, ornata esse deceat, quledam tamen in officiis; pro cujusque personA, pro locis et temporibus, varietas cematur necesse est: quippe non eredem pace beUoque, secundis adversisque rebus, virtutis exercendm oceasiones. Homines ab avaritia., Iibidine, superbia dehortaturus, omnibus vel posteris dices; eommunibus enim totius hominum generis morbis cauterium paras inurere. At non omnis mtas deside- • rat qui martyria fortiter obeunda, abstinendumque ab idolorum cultu, prmdicent. Inde est ut omnes de moribus libros non eadem fortuna maneat, eitoque iIli consenescant qui utilitatem habent intra cerlos annos certasque regiones circumscriptam ; qui vero non Grrecis, aut barbaris, non veteribus aut recentioribus, sed hominibus, in quantum homines sunt, proponuntur, perennijuventa. vireseant.

Hanc officiorum partem neque Nosler omnino neglexit, neque in hoc genere aucforitati famseque sum non satis, ut infra perspicietur, respondit. Vertim multO diligenlitis (quod et temporum ratio poscebat, et hominis ingenio eongruebat) in id elaboravit ut pericula ab Ethnicis Chrislianorum moribus.

-

OPUSCULUII PHILOSOPHICUII.

imminentia depelleret. Plures igitur eo spectantes libros eonscripsit, quos tu ne despicias quasi nihil ad nos perli-

_ neant. Quippe, omisso quod nulla tam temporalia sunt officia qure non ad ali quam virtutem pertineant omnibus in retatibus exercendam, multaque prrecepta, a Christianis inter Ethoieos exulibus, ad Christianos in mundo, semper aliquatenus ethnieo, degentes transferri possunt, plura eontinet pars ilia Septimianarum litterarum, Apologetici quasi eompiementum, quibus et bistoria iIIorum temporum, et Cbristianorum Etbnieorumque morum discrimen iUustrari possint, qureque hic retulisse baud prenituerit.

I. Prteclarum sane spectaculum acies ad prrelium instructa, cum adsignatam sibi quisque stationem Cortiter occupans, impetum bostis immotus expectat, interea ducem brevibus verbis suos adhortantem ita universi audiunt, quasi vox sanctissima patrim se civium virtuti committentis in singulorum aures et pectora descendat. Sed neseio an, iagruente persecutione, nobilius aliquid visu Cbristianorum castra prrebeant. Tunc omnium oculi in Christum, unum miJitire dueem, verLuntur; Lunc ipsa mater Ecclesia, matre iliA, de quA in Macbabreorum Iibro legimus, haud inferior, in eo tota est ut natorum multitudinem spiritalibus armis ante prrelium ios-

• trust, in acie labentes erigat, nutantes eonfirmet, fortiter decertantibus gratuletur, victoriA simul vitAque Cunctos non tam defleat quam magniflcet, interim, querentibus certaminis violentiam majorem esse quam pro humanis viribos respondeat, impiasque vi veritatis murmurationes compescat.

Digna sane fuit Septimii eloquentia qure inter tantos armorum strepitus late resonaret, dignissimi mares Fidelium animi qui bellicis Christiani Tyrtrei carminibus (nam vere carmina sunt) accenderentur:

« Si certaminis nomine Deus nobis marLyria proposuit, per « ques cum adversario experiremur, liberalitas in hoc magis « quam acerbitas Domini cernitur. Evulsum enim hominem « de diaboli gulA per fidem, jam et inculcatorem ejus voluit

!!8

DE Q. S. F. TEftTUUIANO

« efficere per virlutem; ne solummode evasisset, verum « etiam eviciSset inimicum. Amavil qui vocaveral in salutem, « invitare et ad gloriam; ut gaudeamus liberati, exultemus « etiam coronati .... Deum dedecebit artes et disciplinas suas « vocare in medium, in hoc salCuli spatium, in speelaculum « hominibus, et angel is, et universis potestatibus'1 camem c atque animam probare de constantiA at toleranti4 '1 dare « haie palmam, huic honorem, illi civitatem, illi stipendia? « Quid nunc, si Don certaminis nomine in martyria fidem « exposuisset, sed et proprii profectlls; Donne oportebat c illam habere aliquem spei cumulum, cui studium suum , cogeret, votumque suspenderet, quo eniterelur ascendere, « quum terrena quoque officia in gradus estuent? Porro, si If et fidei propterea congruebat sublimitatis et claritatis ali, qua prolatio, tale quid esse oportuerat ilIud emolumenti, « quod magno constaret, lahore, cruciatu, tormento, morte. , Sed respice compensationem: cum earo et anima dependic tur, quibus in homine carius nihil est, alterum manus Dei, , alterum flatus, ipsa dependi in profectu, quorum est pro, fectus; ipsa erogari qure, lucrificant; eadem pretia qure et , merces. Prospexerat has Deus imbecillitates conditionis hu, manre, adversarii in sidias , rerum fallaeias, smeuli retia, , etiam post lavacrum periclitaturam fidem, perituros ple, rosque rursum post salutem, qui vestitum obsoletassent , nuptialem, qui faeulis oleum non prreparassent, qui requi, rendi per montes et saltus, et humeris essen! reportandi. « Posuit igitur secunda solatia, extrema prresidia, dimicatio, nem martyrii et lavacrum sanguinis exinde securum ..•• Sic « dilectio operit multitudinem delictorum, qure Deum scilicet « diligens, ex totis viribus suis, quibus in martyrio decertat, c ex toLA anima sua, quam pro Deo ponit, hominem marty, rem excudit. Hrec tu remedia, consilia, judicia, spectacula, « etiam Dei atrocitatem judicabis? Sanguinem hominis Deus 41: concupiscit'l Et tamen ausim dicere, si et homo regnum « Dei, si et homo certam salutem, si et homo secundam rege-

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

« nerationem ... Incutiatadbtic Scorpius (1), homicidam Deum « ventilans, horrebo plane spurcum blasphemies flatum de hre« retico ore fretentem : sed et talem Deum de flducla rationis « amplectar, quc1 ratione etiam ipse se plus quam homicidam « pronunciavit ex Sophire sure persona, voce Salomonis: So« phia, inquit, jugulavit filios suos. Sapienter utique j ugulavit, « dum in vitam. et rationaliter, dum in gloriam. 0 parricidii « ingenium! ~ sceleris artificium! 0 argumentum crudelitatis « qure idoiree occidit, ne moriatur quem occiderit! Et ideo « quid sequitur? Sophia in esitibus cantatur hymnis: canta« tur enim et exitus martyrum.... 0 bonam matrem I opto et « ipse in filios ejus redigi, ut ab eft occidar: opto occidi ut « filius fiam (2). »

Hrec ad omnes, et in ehristiani nominis confessionem preparatoria. Sequentibus vero audientium conditio aJiquid addit quod atticam Wr0prh, romanaque rostra vincat. Nam Septimills confessores carcere jam inclusos, Christoque intri paucos dies voluntario sanguine litaturos sic adloquiter :

« Exinde segretati estis a mundo. Si enim recogitemus « ipsum magis mundum carcerem esse, exisse vos e carcere « quam in carcerem introisse intelligemus. Majores tenebras ([ habet mundus, quee hominum pnecordia excrecant. Gravio« res catenas lnduit mundus, que ipsas animas hominum ([ constringunt. Pejores immunditias exspirat mundus, libidi([ nes hominum. Plures mundus reos continet, scilicet uni([ versum hominum genus. Judicia denique non Proconsulis, « sed Dei sustinet. Quo vos, benedicti, de carcere in custo« diarium si forte translatos existimetis. Habet tenebras, sed « lumen estis ipsi. Habet vincula, sed vos Deo soluti estis. « Triste ilIic exspirat, sed vos odor estis suavitatis. Judex ex-

(I) Iluneloeum ex libro excerpimus qui Scorptace inscribitur .. sive theriaca adversUs scorpiorum morsum, propter quamdam, ut auctori videtur, Gnosticorum II martyrio deh~rtantium cum scorpiis. similitudinem.

(2) Seorplace, § 6, 7.

30

bE Q. S. F. TERTIJLLlANO

c peclatur, sed vos estis de judicibus ipsis judieaturi .•.. Jam c non vides alienos deos, non imaginibus eorum iocurris, c non soIemnes nationum dies ipsA eommixtione participas ; c non nidoribus spurcis verberaris; non clamoribus speetaeuc lorum atrocitates, vel furores, vel impudicitias eelebranc tium eederis; non in loca libidinum publicarum oculi tui « impingunt; vaeas Ii scandalis, a tentationihus, Ii recordatio( nibus malls, jam et a persecutione. Hoc prsstat career ( Chril!tiano, quod eremus propbetis ....

( Sit, nunc, benedietl , career etiam Chrislianis molestus. « Voeali sumus ad militiam Dei vivi, jam tUDC cum in sacrac menti verba respondimus. Nemo miles ad bellum cum deli( ciis venit, nec de rubiculo in aciem procedit. Proinde vos, ( benedicti, quodcumque hoc durum est, ad exercitalionem ( virtutum animi et corporis deputate. Bonum agonem subi( turi estis, in quo agonothetes Deus vivus est, xystacbus « Spiritus sanctus, corona mtemitas, brabium angeliees sub( stan tim politia in ecelis, gloria in smcula smculorum. Itaque ( epistates vester Jesus Christ us qui vos spiritu unxit, et ad ( hoc scam rna produxit, voluit vos ante diem agonis ad due riorem tractationem a liberiore conditione sepenere, ut vi( res eorroborarentur in vobis. Nempe enim et athletes segre« gantur ad strictiorem disciplinam, ut robori mdificando c vaeent: continentur Ii luxuriA, Ii cibis lmtioribus, Ii potu « jucundiore; coguntur, cruciantur, fatigantur; quanto plus « in exercitationibus laboraverint, tanto plus de victoria spe( rant. Et illi, inquit Apostolus, ut coronam corruptibilem « consequantur. Nos mternam consecuturi , carcerem nobis « pro palastra interpretemur, ut ad stadium tribunalis, bene « exercitati incommodis omnibus, producamur. ) Dein, postquam muIta mortis dolorisque, glorim causa , ab Ethnicis contemplorum documenta protulit, hme addit: « Si tan tum « terrenm glorim Iieet de corporis et animi vigore, ut gIa( dium, ignem, crucem, bestias, tormenta contemnant, sub « prmmio laudis humane, possum dicere, modicm sunt istm

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

31

« passiones ad consecutionem glorire ccelestis et divinre mere cedis. Si tanti vitrum, quanti margaritum (I)? )

II. Dura certe tempora quibus talia prredicari necesse Cuit: dura, Cateor, sed ideo gloriosa, et pacis otiique discriminibus Celiciora: « Tunc enim Ecclesia in altonito est. Tunc et fides « in expeditione sollicitior, et disciplinatior in jejuniis, et « slationibus, et orationibus, erhumilitate, in alterutrA dilee« tione, in sanctitate et sobrietaLe: non enim vacatur nisi tic: mori at spei (2). ) Vt exclamare cum B. Cypriano libeat: c 0 beatam Ecclesiam nostram, quam sic honor divinre digna« tionis iIluminat, quam temporibus nostris gloriosus marty« rum sanguis iIlustrat! Erat ante in operibus Cratrum cane: dida; nunc facta est in martyrum cruore purpurea : floribus « ejus nee lilia nee rosre desunt (3): , nec B. Hilarium optasse miremur « ut sibi minislerium conCessionis sure Deeianis « Neronianis ve temporibus explesse eontigisset (4). )

Pejora scilicet Eeclesire secura pax, etiam incerta inducire, arbitrio principum interdum concesse, minabantur, quam belIicus iIIe persecutionum apparatus: nempe ne, remotis virtutum incitamentis, pristinus fervor in desidiam declinaret, neve infidelium admixti morihus, nil de patriA severitate ·Cbristiani servarent integrum. Non enim, ut ipse docueratSepLimius, si Christus suos seeulum, id est seculi eoncupiscenLias respuere jussit, ideo cretus hominum, civilisque vitre officia; Christianis fugienda erunt: paucis in solitudinem vocatis, iisque debilam humane generi, patrire, suis, benerolentiam ora'lllo exsolventibus, totam ehristiana gentis molem, ipsamque Ecclesiam Deus in Mundo degere voluit, ut essent qui hominihus inter fluetus vitre per eeeeam errorum noctem jaelatis, lumen accensum portumqua apertum ostenderent. Proinde Christian us omnia, quibus -hominum inter se societas continelur, munia

(t) Ad marlyras, pass.

('I) De fug. in persec., § t.

(3) D. Cyp. ad martyr. et conCessores. (-') Hilar, in Constant.

· DE Q. S. F. TERTULLIANO

impiger obibit, nisi quid ex illis divinm miliLire sacramento repugnet: cohabitabit hoc saeulum, cum iofidelibus navigabit, militabit, rusLicabiLur, miseebit artes, operas suas omnium usui publicabit (1). Jam quis non videat quam scopulosi fluetus ChristianlB classi enavigandi proponanlur, cum idololatria non templa tantum, quorum nos limen non adimus, sed forum, macellum, balnea, tabernas,officinas cmteraque commercia (2) repleverit. MulLos queis ad supplicia semel pro Christo toleranda non deesset animus, quotidianea inter epuIas, studia, lusus, forensia eastrensiaque officia confessionis pudebit; multi imprudentes peccabunt, eL latens ubique idololatrim venenum ineonscli haurient: hos docere, ilIos arguere deeet.

Tantis'Noster motus periculis plura conscripsit, ut adversus eircumfusi morbi contagium, gregem Domini prremuniret. Cumque idololatria in domestica civiliaque, in artes per quas victus conquiritur, in lusus quibus recreantur animi, irrepere soleat, singulas singulis libris materias pertractare aggressus est, Iuseque ab eLhnicis artihus, spectaculis, vestibus, conjugiis, docuiL abstinendum: qum omnia breviter referre conabimur, si quid ex communi Ecclesim disciplina per nimiam severitatem Septimius exorbitaverit, obiter notantes.

loDE IDOLOLATRIA.-AucLor, in libro De idololatnainscripto, hoc propositum habuit, ut errori quorumdam obviam iret qui, sibi indulgenLes, multas artes, quamvis idololatriam redolentes, securi exercebant. Postquam igiLur in idololatriam, omnium peccatorum fontem, acriter invectus est, non eos solos in tantum crimen incidere deflnit qui ipsi victimas immolent; omnis enim circa idola famulatus eamdem esse conditionem, nec minus idoli arlificem quam cuItorem esse damnandum. Siquidem nulla major apostasia, quam quse idolis prastat ut sint, ut colantur, plusque fabricator simulacri est quam sa-

(1) Apolog., § '2. (2) [d. ibid.

I I

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

cerdos, nee fabricator solus, sed etiam templorum exornator. Si quis necessitatem victus pmtendat, is Be ipse volens decipit: quot enim et quanta faber suo artificio efficere polest, per qum sine exorbitatione disciplines, id est; sine idoli conficturA, vital neeessitatibus consulat, cum non ars ipsa, sed usus merito culpetur: quo magis pmcavendum est ne quid, nobis consciis, 1'1 manibus nostris in rem idolorum postuletur. Prretereil sero venit tota bale de victu sollicitudo: Sial," fidei . fU)~ tJdmitlit necesriiales; ante fuit deliberandum quam in Eeclesiam intrares; ipseque Deus egenos Celices vocat, e. ea

fideli vital promittit quibus neque aves neque lilia carere patitur. Sacrificiis, cum privatis, tum publicis interesse non minus Ii ChristianA diseiplina alienum est. Sunt tamen qui Ii talibus nonabstineant, eo nempe, ut aiunt, animo, ut omnibus placetJnt, et nomen Domini inter gentes non blasphemetur, quasi etiam peecando placendum sit malis. At nunc, Ethnicis pejores, qui nullam Cestam, etsi nossent, nobiscum celebrarent, fores nostras die quoque festo lucernis et laureis, quasi qumdam templa, imo lupanaria, ornamus. OCficia tamen privatarum solemnitatum, togre pure, sponsalium, nuptialium, per se munda credimus ; sed cavendum, ne, si qua irrepserit idololatria, approbatores potitis quam spectatores videamur. Ut si, per falsos Deos juratione obligatus, quiescas, ne Christianus intelligaris; si pauper Ii te donatus eleemosynA propitios tibi Deos optet, tu vero immundam benedictionem non rejicias: negat enim Deum quicumque dissimulat. «Inter « hos scopulos et sinus, inler hale vada et Creta idololatrim « velificata spiritu Dei fides navigat, tuta si cauta, secura si « attonita. »

Nil hactenus est quod reprehend as, ut medium ilIud nimim severitatis laxiorisque indulgentiee excedens. Seplimium eredas fidissimum eeelesiastiea discipllne extitisse interpretem, nisi eodem in opere multa reperiantur.qure et hmreticum arguunt, et aliis de Apologetico locis manifeste repugnant. Moreari, docere Iitteras, rempublicam administrare, militare pro-

M DE Q. S. F. TERTULLIANO

hibet: «Negotiatio servo Dei apta est? Caltenim, si cupiditas « abseedat, qure est causa acquirendi, cessante causA acqui« rendi, non erit neeessitas negotiandi.... (I). Ludimagistros « et creteros litterarum professores non dubitandum est arne: nes esse multimodre idololatrire ... (2). Si quseris an fidelis , ad mililiam converti possit, et an militia ad fidem admitti, « etiam caligata, vel inferior quoque, cui non sit necessitas « immolationum, ... non convenit sacramento divino et hu, mano, signo Christi et signa diaboli, castris lucis et castris , tenebrarum: non potest una anima duobus deberi, Deo et « Cresari ... (3). Tu, si diaboli pompam ejerasti, quidquid ex « eA attigeris, scias esse idololatriam : vel hoc. te eommone« faciat, omnes hujus sreculi potestates non solum alienas, , verum etiam inimicas Dei esse, quod per iIIas adversus Dei « servos supplicia consulta sunt (4). ) Aetum erat de christianA in civitatibus disciplinA , si talia apud Eeelesiam obtinerent, nihilque Christianis, humani generis odium jam profitentibus, reUquum erat, nisi ut sese in sylvas, rupieum et gymnosophistarum ritu reeipientes, omniaque exsecrati per qure aut alitur, aut administratur, aut floret, aut se adversus hostiles impetus patria tuetur, exulesvitre fierent. Causa tanti tamque exitiosi erroris, si queras , in prompLu est: qued Noster in artihus per se honestis, vitia. tantum respexit quibus per 008 infecte sunt qui illas male exercebant, et ea proscripsit qure in pristinam tantum integritatem revocanda fuerunt. Magistratus ergo Christiani capessent, modo nil Cresari tribuant, nisi qure Cresaris sunt: militabunt, modo Thebanam legionem, si occasio inciderit, imitentur. Negotiabuntur, modo ilia negotiatio sit, non doli aut furta. Litteras, etiam profanas, doeebunt, modo errorum enarratione ad insinuandam

(t) De idolol., § t. , (!) lb., § to.

(3) De idolol., § 19. Eadem in Iibro de CoronA fusiiJs tractanLur. (4) m; § 18.

·1 ·1

j

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

veritatem utantur. Denique nil omittent, ut Dei regnum eLiam in hoc &reCulo constituatur.

20 DE SPECTACULIS. - Opusculum de Spectaculis, severis quoque, sed non ultra quam satis est, praceptis repletum , eA mente conscripsit Septimius, ut Cbristianos, pnesertimque catechumenos, ab adeundis gentium spectaculis averteret. Non enim deerant qui, laxiora suadentes, nibil in his remissionibus jure reprehendi contenderent, qUllm nibil in eis inveniaLur, quod non a Deo hominibus concessum atque aLtributum fuerit. Quibus occurrens , hanc docet esse communem peccandi rationem, ut bona corrumpantur; nihil enim a Deo condilum esse quod non materia scelerum efficiatur; ipsum quoque hominem, imaginem Dei, non opus tantum, ab ilIo ssepissime averti. Paucis itaque profligatA quam infideles defensionem pnetendebant , ad solvendas fidelium dubitationes se totum eonvertit , qui spectacula nominatim in Scripturis prohibita non esse mirabantur. Respondet, cum ii commendantur qui in concilia impiorumnon abierunt, uno vocabulo etiam spectacula contineri , facili transitu de genere ad speciem; item pompas Ii nobis in baptismo rejectas, quid aliud esse quam idololatriam? unde, si totam speclaculorum materiam idololatria refertam inveneris, absolutum esse nequaquam Christiano talia participanda, Igitur pergit Septimius de spectaculorum originilms queerere, de nominibus, apparatibus, locls, arLibus, idololatriam, quoque se converterit, deprehendens. Originem enim inquirenti constat ludos omnes inter religiosa haberi, Conso; Libero, Marti, Jovi, Ii Romulo at aliis dieatos. Quod singulo-, rum, sive sacrorum, sive feralium nomina confirm ant. Si ad circenses potissimum spectes, quorum cupidine gens romana. flagrat, totusrei gerenda apparatus idololatriam spirat, ClBritnonUe, locus ipse Ii veneflca filill Soli sacratus, singula circi ornamenLa it suo numine habenLia nomen, omnia denique doomoniorum eretu oecupata, inter que nullus Christiano

"

DE Q. S. F. TERTULLIANO

honeste locus esse potest. Theatr1s idem in origine reatus, qure primus omnium Pompei us, populi favorem eaptaas, redi Veneris, censorum severitate elusa, adjunxit. Tbeatrum Veneris, Liberi quoque domus est, omniaque ibi utriusque patrocinio digna geruntur. Jam ars ipsa scenica, cujus auctores in eorum quos exsecramur diVllm numero babentur, vel eA causA respuenda sit Christianis.

Postquam igitur speclaeula, interposito idololatrie nomine, proscripsit, ad aliud argumentandi genus conversus, eadem ut irritamenta :voluptatis damnat: siquidem per ilia immeritis odiis animi replentur, qui diligere jubentur etiam inimicos; libido earnis accenditur, dum ea palam admitli vidimus, qUai nee in penetralibus geri, nee sermone referri boneste possunt. Denique, si velnocentis supplicio gaudere furor est inbumanus, quanto magis turbre in arenam nulla de noxA descendentis credo delectari! quanta dementia, quse alias exseramur, ea pro Ileitis intra circi Iimites habere, totoque pectore ampleeti. Omnia, penes Dei vcrilatem fixa sunt, nee, mutatis locis, mutantur. Prseterea cum gentiles, in ludorum amorem elTusi, lusores nihilomimis notent, omnium ademptione honorum capitisque deminutione damnent, quanto magis divioa justitia in ejus modi artifices animadvertit, qui omnia sibi Ii Deo data in deterius detorquent, nil integrum sincerumque servantes, ausique, contra quam Deus vetuit, serum non suum fingere. - Quin, ipsi quid Christiano sit officii Ethnici -prteScribunt, qui aliquem ex suis, nullo alio magis indicio Christianum agnoscunt, quam ex repudio speclaculorum. Igitur ab his locis spectaculisque abstinendum, in quibus non lieet Dei lau1ibus, virtutumque erereitationihus dare operam; nee iIlis in vitA voluplates qUalrendre qui mori etiam cum voluptate debent. Aut si delectamentis hoc vitre spatium indiget, « qUaI .. major voluptas quam fastidium ipsius voluptatis? quam er« rorum recognitio? quam tantorum retro criminum venia? « quam vera Iihertas? quam conscientia integra? quOd deos

.n

OPUSCULUII PRILO~PRICUM. 37

« calcas nationum'l quod da!monia expellis'l qabd Deo fivis't c Hac spectacula Christianorum, sancta, perpe~ gratuita: c in his tibi eircenses Iudos interpretare ... Si scientie, doc« trinal delectant, satis nobis liUerarum est, satis versuum, c satis sententiarum, satis eliam eanlicorum, nec fabulm sed c veritates. Vis et pugilatus et luetatus? prmstb sunt non « pauea simul. Aspice impudicitiam dejectam it eastitate, per-

c fidiam cmsam a fide, smvitiam a misericordiA contusam, . c petulantiam a moderatione adumbratam : et tales sunt apud

« nos agones, in quibus ipsi coronamur. Vis autem et sane guinis aliquid'l habes Christi. Quale aotem speetaculum in « proximo est, adventus Domini jam indubitati, jam superbi, « jam triumphantis! qure illa exultatio angelorum ! qum gloria e resurgentium sanctorum I quale regnum exinde justorum I (. qualis civitas n~va Jerusalem (I)! :t .

30 DE CULTU F<EMINARUM. Hrec ad christianm plebis universitatem : muliebrem quoque semm, cujus recti pravive mores, ipseque habitus, tantum exemplo et quAdalD.8llpplici omnipotenti4 in omnes valent, propria inslruere disciplinA voluit, duosque de Cultu (mminarum conscripsit Iibros, ilIas a nimio vestimentorum ornatuumque luxu dehortaturus. Nolim tamen optimal causa patron us, et Cabularum a libro Enoch depromptarum auctoritate, et argumentis vix adolescentuJo dignis usus esset. Cum enim aurum argentum que irridet, quasi nihil aliud sint quam terra scilice, glorioBior, quotliam in f1IIJledictorum metallorum feralibll8 officinis prenali opere deplorata nomen terrre in igne reliquit, atque exinde de tormenti8 in ornamenta, de auppliciis in delicias, de ignominiis in honores metalli refuga mutatur, cum eadem viliora ferro asserit, utpole in pauciores vertenda utilitates; cum lapillos istOB, qui auro "'p'erbiam jungunt, terrre min.talia, et margarita, duras rotundasque lIerruCas nuneupat; denique, cum impium ait albam assyrio lanam fueare veneno, nee Deo placere quod ipse non produxerit, nec licere, qum non

..

(I) De Spectaculis, §§ i9, 50.

DE Q. S, F. TERTULLIANO

voluerit, purpurea nasci veil era , iis mentitum induere colorem, quem tandem his atque talibus in suam adducefsententiam (t ) 'f

Verum in altero libro se digniorem invenimus Septimium, illudque, quod jam diximus, propositum servantem, ut christianam vitam Ethnicorum admirtione morum corrumpi non patiatur. A gentilium matronis christiana mulier, ut in creteris, incessu quoque divertere debet, quoniam perrectal pudicitire appetitio sui non tantum non expetenda, varum etiam exsecranda est. Ita ergo incedat, ut, de conscientiA suA confisa, tamen timeat; timor fundamentum salutis est, prsesumptio vero impedimentum timoris. Quid autem alteri periculo est, quem ut nosmetipsos diligere jubemur? Ideo non tantum fictal pulchritudinis studium respuendum, sed etiam naturalis speeiositas obliteranda : nam, etsi accusandus decor non est, ut divinre plasticee accessio, ut animre aliqua vestis bona, timendus est tamen propter pericula ex ilIo redundantia. Prssterea, a Christi disciplina alienum est de ullA re gloriari, quanta magis de-carne occasionem peceatis prrehente; a conjugali disciplina, aliis studere quam marito placere. Servetur ilaque honesus munditire modus: quod si vt'.stitt\s et reliqui omatas pompa propter dignitatem forte utendum fuerit, meminerit pia mulier Apostoli ita uti, ita possidere jubentis, tanquam neque ulamur, neque habeamus. Ne plura, qure causa Ghristianre instruetius prodeundi, cum ab omnibus locis abslineat in quibus talis pompa requiritur, omnesque ilJi progrediendi foras occasiones, gravitatem, nOR luxum exposeant?

40 Denique, duobus libris uxorem suam Noster allocutus est, quibus nihil gravius, aut purius, aut etiam jucundius, nil ad illustrandos christiane antiquitatis mores utili us , illis temporibus invenias. Quid de nuptiis, de virginitate, de viduitate sentirel, hoc opusculo, ad uxorem pari consensu a se separatam directo, declaravit Septimius, lis nullo modo

(t) De Cull. femin., I. I, § 4-7.

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

39

sutfragaLur qui a nuptiis omnino abhorrendum ducunt, cum unius maris uniusque feminre conjunclio, it Deo in principio

. rerum inslituta, dein, propter duritiam temporum, in polygamiam corrupta, ad pristine integriLatis formam tandem a Christo revocata sit.JtA tamen nuptias probat ut eas permissas potius propter majoris mali deviLationem, quam propter se laudatas judicet, optimeque ostendit quantum virgines, jam angelica families in terris adscriptre, nuptis prastant, quas vel eencupiscentia carnis, vel concupiscentia sreculi in matrimonium compulit, quamque expedltius ilIis ad eoelum festinare liceat, quee nulla rerum humanarum sollicitudine detineantur. . lode ad viduitaters laudandam pergit, virginiLati proximmn, uxorem que horlatur ut, si prior ipse sreculo excesserit, se nullis iterum carnis impediat vinculis. Semel suecubuisse satis est, et uno matrimonio omnem hujusmodi concupiscentiam expiasse. ~terum viduitatis integritatem, quamvis arduam, ipse gentilium maeona, alise defuncti conjugis desiderio, alire superstitiosa quadam religione, srepius servaverunt; quid ergo indignius quam Christi servam hoc pro Christo nolle amplecti, quod multas, inani desiderio, aut dremoniorum imperio obsequentcs, sustinuerunt? Jam quantum Ecclesire secundre nuptire displiceant ipsa prrescripLio Aposloli declarat, cum digamOS non sinit prresidere, cum viduam allegi in ordinem, nisi univiram, velat. QuOd si viduarum virginumque status inter se comparentur, diversos potius quam impares invenias, cum hie felicior sit, iIIe operosior; in altere gratia, qua integrum ab omni terrena labe corpus cum anima servavit, in altero virtus, se Ii voluptate baud ignotA vindicans, laudetur.

Altero libro, Septimius, utpote qui repelitas nuplias nondum ut omnino velitas prohiberet, humane memor fragilitatis, ad. secunda se consilia convertit, uxoremque, monet ut saltern, id quod potest, et debet, et Apostolus pnescrihit, in Domino nubat. Apostolus enim, postquam, uxorem, defuncto viro, Iiberam pronunclavit, itenlmque nubendi feeit potestatem, in

. Domino nubendum stricte definit: quo quid aliud quam chris-

•

DE Q. S. F. TERTVLLlANO

tiani viri seleetio signi6catur'1 Nee ullus Apostolum pugnantia loqui in hoc existimet. quOd idem uxorem fidelem a vito infideli discedere vetat. Si enim matrimonio acistrietam, posteique gratiA iIluminatam, cum viro infideli perseverare lieel, cum eA spe ut eum ad veritatem paulatim alliciat, ttim propter divortii inhibitionem a Domino pronunciatam, ROn continuo fidelem liberamque mulierem licet in matrimonium gentilis quasi in quamdam foveam sponte ruere, jam non virum sanetmcaluram, sed ipsam poti1is a viro inquinandam. Quomodb enim infideli commercio fides non obliterabitur, SIIlCUlaribus

. mooditiis modestifl non corrumpetur, sanctitas matrimonii turpibus Ethnici blanditiis non violabitur'1 Quomodo pietatis officia adimplebit, habens in latere diaboli servum'1 mgros fratres in tuguriis, confessores in carcere visitabit'1 nocturnis solemnibus aderit 1 IIlec omnia inscio viro uerceri nequellDt, conscio, non sine crimine violati mysteriorum secreti, erercentur. Inter convivia, cantus, solemnia gentium, inter omnia extl'8nea, inimica, damnata, quis locus Christo, Scripturis, fidei, relinquitur'1 Hmc omnia, etsi mulieribus in genlili conjugio a Deo deprensis imminent, gratia tamen Domini pe~ verare jubenlis propeUuntur, bonaque spes superest mariti ad meliora revocandi, ubi uxorem immutatA religione meliorem ipse fuerit erpertus. me verb nil tale reperias, cum apud Etbnicos nulli, nisi pessimi, Christianam ducant, idebque ducant ut exterminent, ut abripiant, ut a fide excludant. Servas suas domini vetant foris nubere: Deus familiam suam alienas in domos transire non vetabit'1 Confer cum tristi infidelium nupliarum entu ( felieitatem hujus matrimonii quod Ecclesia III conciliat, et confirmat oblatio, et obsignat benedictio, an( geli renunciant, Pater ratO habet. Nam nee in terris filii c sine eonsensu patrum recta et jure nubunt. Quale jugum (tidelium duorum unlus spei, unius loti, unius disciplinm, ( ejusdem servituLis I Ambo fratres, ambo cooservi, nulla ( spiritt1s carnisve discretio. Simul orant, simul volutantur, ( et simul jejooia transigunt, alterutr() docentes, alterutrb

•

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

4.

c: hortantes, aherutro sustioentes: in Ecclesia Dei pariter c: ulrique, pariter in convivio Dei, pariter in augustiis, in perc secutioni~, in refrigeriis. Neuter alterum eelat, neuter ale: lerum vitat, neuter alteri gravis est. Libere reger visitatur,

. e: indigens sustentatur: eJeemosynre sine tormento, sacrificia c sine scrupulo, quotidiana diligentia sine impedimento; non c furLiva signatio, non trepida gratulatio, non mula benedic« tio: sonant inter duos psalmi et hymni, et mutub provocant « quis meJius Deo cantet. Talia Christus videns et audiens c gaudet: his pacem suam mittit; ubi duo, ibi et ipse (1). )

II. His atque talibus, egregiam Ecclesire Seplimius prrestitit operam, ut ne quid pristini vigoris, inter illecebras muodi vila Christianorum perderet, neve paulatim utriusque civitatis differentia tolleretur. Quod si quis miretur et Nostrum, et alios ejusdem retatis, usque ad Conslantineam pacem, scriptores, fideJibus ab idololatria dehortandis adeb immoratos, ut reliqure morum disciplinre pars perexigua relinqueretur, et nihil rere apud ilIos inveniri quod ad curandos animi morbos insinuandamque omnium pectori virtutem pertineat, nihil quo iram im-

. petumque animi sedare, temperanliam, jtistitiam, pietatem sive erga parenles, sive erga patriam, liberalitatem erga egenos, erercere doceamur, primo satis injuste dolet ees ruisse tunc temporis Christianos 'quibus nihil talibus opus esset exhortationibus; dein non eogitat res ipsas ad informandos mores multb plus posse quam omnem oralionem, nee Evangelii discipulis, inter persecutionum, aut srevientium restus, aut recentium memoriam, aut imminentium pericula degentibus, longos, ut recte viverent, opus fuisse sermones. Pauca igitur tunc temporis satis fuere, ne virtus, in majoribus exercita, deficeret in minimis, neve, inter amphitheatri clam ores, fides obdormisceret. Sed postqusm, partA victoria, securam pacem morum immutatio secuta est, crepitque solvi pristinre iUud disciplinre frenum, quA christianus exereitus i~ acie et prrelio viguerat,

(i) Ad Uxorem, 11, § 8.

"

DE Q. S. F. TERTULLIANO

tunc, ne omnia pessum irent, clam are. neo ce884re neeesse fuit, ut, inter vilm delicias, venturi revi judicia vel invitorum oeulis obversarentur, utque Christiani, etiam opibus diftluentes, spiritu tamen pauperes manerent, et mundo, tan quam flon utentes, uterentur. Ergo, numine auxilia pro eujusque retatis periculis sumministrante, nee seeunde fortunm venenis sua defuenmt antidota, tulitque quarta post Christum retas ingenlem facundorum virorum segetem, quoram ea laus, illud officium fuit, summa auetoritate ingruenti corruptioni obsistere, quidquid Evangelium de moribus aut pr:ecipit, aut suadet, verbis sententiisque ita ilIustrare ut se legis ignorantem Demo profiteri auderet,

Vertim, quum tanta sit humana inflrmitas, ut multi vel inler summa belli discrimina, pacis libidinibus nugisque indulgeant, profuit aliquando, in ipsa acie, fidelibus ad supremum fidei experimentum, effundendumque pro veritate sanguinem jam jamque vocandis, in mentem revocari humiliora vilm communis officia : sic Cyprianum de eleemosynt1. de zelo et livore. ad suos scribentem legimus : sic Noster oratio1lis. patientire etc, merita extollere, leges conscribere non duxit supervaeuum.

Liber de Oratione totus fere 1r«p«'I'p«rrrtXo,. Quamquam auctor pravas quasdam consuetudines obiter notat, que in orandi modum tunc temporis irrepserant, iUud tamen pnecipue ill'tendit uberrimam latentium sensuum proferrecopiam, quos tradita a Christo Deum alloquendl formula continet: « Bre« vitas enim ista magnee ac beate interpretationis substantiA. « fulta est: quantum que substringitur verbis, taDium diffiuit « sensibus. Neque enim propria tantum oralionis officia come plexa est, venerationem Dei aut hominis petitionem,sed « omnem pene sermonem, omnem rationem diseiplina, ut « revera in Oratione breviariuro totius Evangelii comprehen« dalur (1). " Haud mediocris igitur pretii libellus iste a christianarum antiquitatum studiosis habetur, ut qui primus

<I) De Oral" § t.

OPUSCULUM PHILOSOPHICUII.

~.

in latiriis litteris scribendi genus postea usitatissimum quasi lnauguret. Nullum enim fere inter subsecutos Patres, omniumque mtatum usque ad nos doetores invenias, qui in elucidandis Scripturis expromendisque reconditioribus ejus' sensibus, pro virili parte non elaboraverlt. In quo, etsi nonnumquam (ut fit apud eommentateres) nimiA subtilitate peccatum est, dum singulal syllabal ponderantur, atque in singulis versiculis allegoricUl, tr8pOlogicu., my.ti(,'US sensus exquiritur, tamen Cbrysostomi Homilias, Augustini in Psalm os tractatu., Bonaventure MeditationeB !litre Christi, Bossuetii de Evangelio MedUationes, quis neget nunc altissimam de rebus divinis continere doctrinam, nunc utilissima ad bene vivendum pl'alCepta omnibus offerre?

Tu ergo non sine reverentiA ad ilium accedas rivulum, unde tanta sacral eloquentire ad nos flumina manarunt. Neque legentis diligentiam oblectatio fruetusque non satis remunerabunt; neque, si cum iIIo ejusdem tituli libellum a Cypriano conscriptum , conferre libuerit, magistrum a diseipulo superatum invenies. Simplex est, et lucidus, et supervacui verborum ornatus expers; omnia apostolum, milia rhetorem redolent. Audi, ne judicium indicta causa feras, quibus verbis tertiam dominicre orationis pelitionem explanet: ( Fiat tIOluntas tua « in CtBlis et in terr4, non quod aliquis obsistat, quominus c: voluntas Dei fiat, et ei successum vohmtatis SUal oremus, ( sed in omnibus petimus fieri voluntatem ejus. Ex interpre« tatione enim figuraiA camis et spiritlls, nos sumus cxelum « et terra. Quamquam, etsi simpliciter intelligatur, idem ta( men est sensus petitionis, ut in nobis fiatvoluntas Dei in ( terris, ut possit scilicet fieri et in ceelis, Quid autem vult ( Deus, quam incedere nos secundum suam disciptinam't Pe« timus ergo, substantiam et facultatem voluntatis SUal sume: ministret nobis, ut salvi simus, et in eeelis, et in terris, quia ( summa est voluntatis ejus, salus eorwn quos adoptavit. Est c: et ilia Dei voluntas quam Dominus administravit pnedicando,

•

i

DE Q. S. F. TERTULLI.uIO

•

« operando, sustineodo. Sic eoim ipse pronunciavit, Don « suam, sed PaLris faeere se voluntatem. Sine dubio qwe fa.! « ciebat, ea erant voluntas Pal.ris, ad qum nunc nos velut ad « exemplaria provocamur, ut et pnedieemus, et operemur, « et sustineamus ad mortem usque. Qum ut implere possi« mus, opus est Dei voluntate. Item, dieentes, fiat vol,muu tua, « vel eo nobis bene optamus, quod nibil mali sit in Dei vol un« tate, etiam si quid pro meritis cujusque secUs irrosatur. « Jam hoc dicto ad suft'erentiam nosmetipsos prmmonemus. « Dominus quoque, cUm, sub instantiam passionis, infirmi« tatem camis demonstrare jam in suA carne voluisset : Pa« ter, .inquiL, tram'er poculum istud. Et recordatus: nut quoa « meG non, Bed ttUJ fiat volunuu. Ipse erat voluntas et potestas « patris, et tamen, ad demoosl.rationem suft'erentile debitm, « voluntati se patris tradidiL (1). )

Libro de patienti4 paulo diutiUs immorari non inutile Cuerit ut ostendamus qualem formam material, cUm ab omnibus philosophis, tum studiosissime a Stoicis., perb'actatm, cbristiaous opifex induerit. Nemo enim nescit T;; <!YiXllll totam fere Portic6s disciplinam comprehendi, principesque hujus seete, nulll in re magis quam in toleraodo dolore, fortumeque ictibus Cortiter excipiendis, sese erercuisse, Extant toti Senecallibri, quos de patientid seriptos optime dicas , in quibus nihil, quod quidem ethnica prmbeat pbilosophia, videtur omissum. Ex hisdoctrinam pbilosophicm patientim hauriemus cum christianA patientil eomparanda.

Equidem Annmum in multis Septimio prmstare non negaverim. Nam, quum uterque rhetorical"" longe deteriore hie quam ilIe rhetorieA utitur. Nil Seneca vitiis duleius, qui, cum ah iliA, quam. in Tullio miramur, gravitate, simplieitateque dieendi ahsit, omnibus tamen sermonis diftluit elegaotiis, atque ita legentis oblectat animum, ut jlldicandi toOat arbitriom.

(I) De Orat., § fl.

OPUSCULUM PHILOSOPBlCUM.

19it1Jr (etsi ejus ingenium animos potius ·quibusdam quasi scintillis prmstriogit, quam perpetuA elaritate illuminat, etsi, quod dapes solen .. exquisitiores, compLior ejus et delicatior oratioipsA assiduitate parit fastidium, ut qui una aut alteri AnDali epistola plane captus est, decimam pauli> longiorem fateatur, quinquaginta uno tenore recitatas audire, pro cruciatu habeat) tamen, si singulas per se sententias mslimes, nil aptius concinaiusque dictum invenies, nihil quod felicius memoriaarripiat et servet, nil quod librorum auctoribus apliores ad excitandam languentis animi attentionem locos pnebeat. Tristior Septimius, et quasi consultl> obscurus, rarl>que horum espers vitiorum qum sua illi mtas, sua patria, suum indiderat ingenium. Igitur in hoc libro cum multa qum jure reprehendas continentur, tem mud prmeipue quM malam rhetorum quorumdam consuetudinem seeutus est,qui, hominem laudaturi, non satis se facturos credunt nisi ilIe, unus fortasse e multis, totA tamen antiquitate facile melior, omnibus quoque prastans mqualibus, numquam a posteris vincendus, apud iIlos audiat: iidemque, nemiaem vituperal'e aggrediuntur, quem non perditissimis perditiorem, 'deteriorem deterrimis statim fingant. Nostro enim parum ruit patientiam proprio titulo laudasse, impatientim quotquot ad iIlum vere pertinent pestes objicere. Patieotiam omnium virtu turn "ontem, impatieotiam omnium radicem delictorum disputat: diabolum perimpatienliam human« generi feticitatem invidisse, mulierem, spirito impatienti4 infecto affliJlllm, seque et virum et totam progeniem perdidisse, malum (ut omnia uno verbo

. comprehendantur) esse boni inmpatientiam. Nemo enimimpudiCtlB. non impaliens pudicitia:, el improlmB probitatU, et impius pielati8, et inquiet,,, quietis (1). Declamare atque venalem orare C8USQm videtur Septimius, non nudam simplicemque veritatem exponere; nil enim prohibet eadem mutato Domine de quovis alii> vitio prmdicari; neque omnibus vitiis, per inter-

(t) De PatienUA, § 5.

46

DE Q. S. F. TERTULLIANO

pretationum subtilitates, ad unum reductis, cmterorum notitiam aut curationem magnopere adjuvari crediderim.

Venim, si, dicendi disputaodiqueratione omissA, res ipsas spectemus, tanto Septimius a Seneca differt inlervallo, quanlo a calCIl Sloicorum ~, Christianorum Providentia.

Si quem 3lgritudo lorqueat corporis, si rei familiarisjaetura in egestatem ex opulentiA dejecerit, si liberis, parentibus, amicis, orbatus, multo majores animo cooceperit dolores, qualem Anomus, ad consolandum vocatus, de philosopbim ttiesauris medelam offeret?c: Unum) docebit esse c: remec: dium malorum ingentium, pati, et suis necessitatibus obsec: qui (1). ) Egregium eerte solatium, dignumque quod irritamentum desperationis potius appelletur. Nil agis, miselle, cum jam dolorum ponderi impar, aliquem Deum adesse precaris qui, aut presens angoris levamenlum offerat, aut certe bonA spe prseluceat in posterum, venturam aliquando diem quA gaudia fletibus mutentur. Nil agis inquam : c: fa'La enim c: nos ducunt: causa pendet ex causa; ... ideO fortiter omne « ferendum est ... Olim constitutum est quid gaudeas, quid c: fleas, et, quamvis magna videatur varietate singulorum rita c: distingui, summa in unum venit: accepimus peritura perie: turi. Quid querimur? ad hoc parati sumus (2). ) lUud tamen fuerit [ucundum, (( cogitare te cum uoiverso rapi. c: Quidquid est quod nos sic vivere jussit, sic mori ; eadem e: necessitate et Deos obligat (3). » O! benevoli indicium animi, vicini eruciatihus ita delectari, ut, illos contemplans, tuos fere obliviscaris! Pergit Stoicus suo more ab oculis doleotium lacrymas abstergere: Absumptos maturis faneribus natos quid flere juvat, 0 mater? c: Si nullis planctibus defuncti « revocantur, si sors immota et in 3ltermim fixa nullA mi« seriA mutalur, et mors tenet quidquid abstulit, desinat dolor

;.

(1) Sen. de IrA, 1. IV, § {6. (!!) Sen. de Provid., § 1$. (3) Sen. de Provid., § 5.

OPUSCULUlil PHILOSOPHICUII. 47

« qui perit (1). »Nescio quid ad Juee parens: ego verb tam dora, consolandi specie, oblata audiens, parum absUm quin indigner. Pbilosophum enim videor audire Juee len imina misero admovente~, eojus collo jam lethalis adnectitur funis : « lretare, amice, atque bono esto animo: omnes aditug ar« matis septos, suppJicii machinam optime confeetam intuere, « ut neque effugii via pandatur, neque rumpatur funis : noli « t.imere nequis expectatum tibi prmripiat supplicium. Pral« terea multorum eadem qure tua conditio est. »Magnas sane infelix hujus modi consolatorine dicam, an irrisori, gratias habebit I

Nee minus mortalium conditioni illudit, cum « opinionem « esse qure nos cruciat » asserit, et « tanti quod cumque esse « malum quanti illud taxavimus. In nostra. postestate reme« dium babemus; nos metipsi fallamus (2). » Adjicit homo aeolus plures sui faUendi aries: « Si quos amisimus, judi.. cemus abesse: non enim peregrinantibus ilIis doleba« mus (3). » Optime sane de iIla. quam induximus matre meritus est, Melius mereretur, si potentes berbas magicave carmina doceret, perqure fovealur ille amicus error. Qamquam Thessalas quoque, pro viribus, imitatur aries, animumqoe se decipiendi cupidum blandis adjuvat mendaciis: Natum amisisti, persuade tibi eO profectum ubi mternA felicitate fruatur : « Integer. me, nihilque in terris relinquens aufugit, et totus « excessit: paulumque supra nos commoratus, dum expur« gatur , et inhmrentia vitia situmque omnis mortalis mvi « excutit, deinde ad excelsa sublatus, inter Celices currit ani« malt, excipitque ilium cretus saeer, Scipiones Catonesque, « utique contemptores vitre, et mortis beneticio Iiheri. Parens « tuus, Marcia, iIlic nepotem suum, quamquam illie omnibus « orone cognatum est, applical sibi, no .. luce gaudentem, et

(t) Sen. eonsol, ad Marc., § 6. (t) Sen. id., § 19.

(3) u. tb.

."

,

48 DE Q. S. F. TERTULLIANO

« vicinorum siderum meatosdocet (t). :. Hme somnietur dolor levamenti, quale eumqoe sit, avid us : nam si vera qualris, « mors nec malum, nee bonum est ~ omnium dotorum et so« lotio est et finis: ultra quam mala nostra non exeunt, qwe « nOs in illam tranquillitatem, in quA, antequam nasceremor, « jacuimus, reponit... Quod enim ipsum nibil est, et omnia « in oihilum redigit, nulli nos fortuJUe tradit, nee potest esse « miser qui nullus est (2); ) ergo nee felix. - Si adversis rebus laboras, tinge Deum tibi consuluisse dum aspera immittit: « Avida est periculi virtus, et quo tendat, non quid « passura sit eogitat, quoniam et quod passura est, glorial « pars est... Gubernator in tempestate, miles in seie intelli« guntur... Miser est qui numquam fuit miser, et traBSiit « sine adversario vitam ... ) Grandia sane magnlficaque verba, inania tamen, ut ilia ipsa, quam pnlldicant, gloria. QUal enim decerLandi utilitas, si nihil est ad quod decertando perveniatur'? Si maris enavigandi spem removeas, quis perieula narigationis sanus obeal'? quisve ita deliret ut, bellum gerens, non pad et decom et dulei sludeat? Atqui nos; Stoieo si credas, fluetus in medio ponto mergent, bellaque cum cupidinibus acerrimi gesta TO E-t'l'l3iv eoronabit. Alial tamen restant deeipiendorum animarum artes. Si procell is rerum jactatus, atque nil nisi tristia expertus, quid sibi velint ilia· quasi infesti numinis tela qUalras, pnestO erit Stotcus, grandiloquas canensineplias, atque hale omnia quibus premeris de sapientis felicitate ne lantillum quidem detrahere decens, virtutemque ad betJtefJivtndum Be ipsa esse contenlam, etiamsi quis maximis corporis animique doloribus excrucietur. Quum autem se natura humana diu ludibrio haberi non patiatur, nihilque effici clamet si, mali nomine sublate, ipsa mali natura in pnesentis revi talamitatibus maneat, unum fictm iIli Celieitati perfugium relinquitur, mors, ab illo beato sure beatitudinis impatiente

t1) Consol. ad Marciam, § 25. (2) lb., § 19.

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

ultrO sibi inferenda : utqoe Sloica consolatio nil nisi desperationem hominum peetori infen, ita Sloica patientia in summum impatientia! seelus desinit: ( Deus ante omnia cavit ne ( quis nos teneret invitos; patet eDtus : si pugnare non vultis, ( licet fugere. Idebq'ue ex omnibus rebus quas esse vobis ne( eessarias volui, nibil feci facilius quam mori. Atteodite ( modo, et videbitis quam brevis ad libertatem et quam ex« pedita ducat via (t). »

Longe diversA oratione ad eertamina patientim fortiter ineunda Septimius hortatur. Quippe imperatorem cui pareatur, et veras obsequendi eausas, et exemplar imitatione dignissimum, et grande victorilB pl'llmium, qual omnia StOical diseiplinea deerant, christianis militibus proponit. Quidni? cUm Iota patientim diseiplina a Deo pendeat quem Stoici re, si DOD verbis, omnino esse inficiantur. Deus enim a nobis obsequendi patieodique debitum exigit: ( Nos oon de hominibos modo « servitute suhnixis, vel quolibet alio jure debitoribus obsequii, - ( vemm etiam de pecudibus, etiam de heatiis obedientiam « exprimimus, intelligenles usibus -nostris a Domino provisas ( traditasque. Meliora ergo 'Dobis eruot in obsequii diseiplin;\, « qme Dobis Deus- subdit? Agnoscunt denique qUal obediunt : « nos cui soli subditi sumus, Domino scilieet, auseultare doc bitamus? At quam injustum est, quam etiam iogratum, « quod per alterios indulgentiam de aliis consequaris, idem « ilIi per quem consequeris de temetipso non rependere (2)1 ) - Deus homini maxima patientilB pl'llbet documenta : «Nobis « exercendm patientilB auctoritatem non aft'ectatio humana

« eaninm alquanimitatis stu pore formata, sed viVal ac ceelestis

« disciplinm divina dispositio delegat, Deum ipsum ostendens

« patientim exemplum, qui rorem lucis hujus super justos et

c injustos mqualiter spargit, qui... totius naturm tributa dig-

« nis simul et indignis patitur oeeurrere, sustinens invatissi-

(Il Sen. de Pro,id., § 6. ('I) Tert. de Pat.

DE Q. S. F. TERTULLI~O

« mas naliones, ludibria artium et opera manuum suarum « adorantes, nomen cum fa~iliA ipsius persequentes. .. ut sua « sibi patientia detrahat: plures enim Dominum idcireb non « eredunt, quia smeulo iratum' tamdili neseiunt... Quid ilia « patientia, qum inter homines paJam in terris quodammodo « manu apprebensa est? Nasei se Deus in utero paliL~ ma« tris, at natus adolescere sustinet, et adultus non gestit « agDosci, sed contumeliosus insuper sib~ est, et a servo suo « tinguitur .•. Nullum volentem sibi adhmrere non suscepit: « nullius mensam tectumve despexit, .... non peccatores, non « publicanos aspernatus est. Ingrates curavit, insidiatoribus « eessit. Parum hoe, si non etiam proditorem suum secum « habuit ... Cum vera traditur, cum addocitur, ut pecus ad « victimam; sic enim non magis aperit os quam agnus, sub « tondentis potestate ••. Taceo quOd figitur: in hoe enim ve• nerat. Numquid tamen subeundm morli etiam ccntumeliis « opus fuerat? Sed saginari voluptate patientim diseessurus « volebat (I}, :t - Deus veras patiendi causas suggerit, Deus prmbet unde gravissimum jugum non tolerabile modo, sed etiam jucundum efficialur; nonne enim omne onus amanti leve videtur? « Si a Domino qumdam credamus ineuti, cui « magis quam Domino patientiam prmbeamus'! rependamus « illi quam pro nobis dependit (2). :t Cumque Christum Deum suus erga nos amor patiendi effecerit appetentissimum, patientia nostrum quoque in illum amorem testatur : « Dilectio « summum fidei sacramentum, christiani nominis thesaurus, « cujus nisi patientie diseiplinis eruditur? Dilectio, inquit « Apostolus, omnia suslinet, omnia tolerat, utique quia pa« tiens. Merito ergo numquam excideL: nam callera evacuac buntur, consummabuntur. Exbauriuntur ~ingum, seientles, « prophetim; permanent fides, spes, dilectio: fides quam c Christi patientia induxit : spes quam hominis patientia ex-

(t) De Pat., § 3. (!) De Pat., § it.

OPUSCULUM PBILOSOPHICUJI.

lSI

« pectat: dilectio quam,Deo magistro, patientia comitatur( l).J Si times ne amor amantem decipiat, proculque ab ilIA beat! vitA detineat quam toto pectore vel inviti appetimus, Deus « gratulari et gaudere nos decet, dignatione divime eastiga« tionis, Ego, inquit, quos diligo eastigo, 0 servum illum . « beatum, cujus emendationi Deus install cui dignatur irasei! « quem admonendi dissimulatione non decipit I QuAquA ex « parte aut erroribus nostris, aut mali insidiis, aut admoni« tionihus Domini intervenit usus patientim, magna merees,

« felicitas scilicet. Quos enim 'feliees Dominos nisi patientes « nuncupavit, dicende : Beati pauperu Bpiritll, illorum est enim « regnum crelorum (2)?) Ad ilIud propositum nobis eertamen per patientiam correntes, nullos itineris recusabimus labores: quippe Deus futuram victori pollicetur immortalitatem, et au~ia strenue dimieanti ineft'abileque jam nunc summiniStrat gaudium. Idem, si totum vitm prmsentis saporem amissio nostrorum abstulerit, conceptum temperat dolorem,

. dum gratulandum iis doeet qui profecti sunt, non miserendum.

« Non est lugendus qui antecedit, sed plane desiderandus. « Id quoque desiderium patientiA temperandum ... Namque in « his rebus impatientia et spei nostrm male ominatur, et fidem « prmvarieatur. Et Christum Imdimus, cUm evoeatos quosque « ab ilIo, quasi miserandos, non mquanimiter accipimus (3). )

Patientiam stoica superbia mentitur, christiana caritas germinat.

(t) De Pat., § t'!. (2) De Pat., § It. (3) De Pat., § 9.

,

DE Q. S. F. TERTULLlANO

CAPUT IV.

SEPTUlIUS PBILOSOPBUS.

Nemo, Septimium jam cernens pbilosopbico pallio prodire indutum, ex professo philosopbatwn fuisse arbitretur, 00- vamque, qualem Plato aut Aristotel.es, instituisse disciplinam : non Deus hac otia christian is scriploribus fecerat, ut ejus modi studiis, animi causa, inilulgerent. Si nullse brereses integrhatem fidei temerassent, Noster lotus in erigendis fidelium animis, totus in conflrmanda morum sanctilate, versaretur. Nunc, quoniam plerique hseretieorum, errores quibus evangelicam adulterabant doctrinam a philosophis mntuati,

. veritatis defensores, ut rhetoricari (1), ita philo8Ophari cogebant, in hane quoque Septimius arenam baud invitus descendit, quippe quem ingenita quredam pugnacitas prreliando quam docendo, et depeUendis nubibus veritati offusis quam philosophies plaeitis uno tenore exponendis, aptiorem fecerat. Pneterea, quoniam quisquis de divinis humanisque rebus disputat, velit nolit philosophatur, pretium opere forsan fuerit quid Noster in hoe genere fecerit inquirere, quo potissimum argumentandi genere sit usus, quid de Deo, de Mundi origine, de hominis naturA. senserit, dispersique quasi membra philosophi

colligere. .

I. Ante omnia igitur, de ipsA. philosophia, atque eA. mentis

(1) De Resurrect. carn., § s.

OPUSOOLUM PHILOSOPBlCU_M.

acie quA. verum a falso secernere valemus, interrogatus, misologi cujusdam, ut ait Plato, personam videtur sustinere. Nemo philosophos acrius inseclatur, nemo philosophial societatem, christianm disciplines a nonnullis oblatam, indignantius respuit: nemini de humans ratione plus licuit, quam se nihili facere apertissime profilelur. Longum est singula referre: pauca e multis in Septimii libris seligemus :

II: Quid simile philosopbus, et Christianus? Grmcim _disci« pulus, et cceli? - famm negotiator, et salutis? verborum, et « factorum operator? rerum mdificalor, et destructor? inter« polator erroris, et integrator veritatis? furator ejus, et II: custos (1)?

« Pbilosophi in incertum miscuerunt etiam quod invene~ runt certum: inventum enim solummodo Deum, non ut in« venerant disputaverunt ... Alii incorporalem asseverant, alii « corporalem; ... alii ex atomis, alii ex numeris ... Et Platonici II: quidcm curantem rerum; contra Epicurei otiosum et in« exercitum, et, ut ita dixerim, neminem bumanis rebus (2).

II: Deliquit, opinor, divina doctrine, ex Judie! potitis quam II: ex GrmciA oriens : erravit et Christus, piscatores citins « quam sophistas ad prmconium mittens (8). :&

Optimo igitur jure, Christiani cum philosopbis inimicitias gernnt: nee quidquam fidei propugnatores antiquius habere debent, quam « purum et candidum aerem veritatis, philoso«phim nidoribus infuscatum, enubilare (4). :& Ipsam babes philosophiam a Septimio culpa lam, non tanttim philosophos : illa « magis dicendo persuadens, quam docendo, formas rebus « imponit, eas nunc permquat, nunc privat, de certis incerta « prrejudicat, .. leges naturm suas opiniones facit (5). :& Quid enim? nonne philosophi « dialectics utuntur, quam miser illis

(I) Apol., § 46. (2) ta., § 47. (3) De An., § 5. (4) ta., ib.

(5) ts., § 2.

"

DE Q. s. r, TERTULLIANO

e institoit Aristoteles, artificero struendi et destruendi, versi« pellero in sententiis, coactam in conjecturis, duram in arc gumenlis, operariam contentionum, molestam etiam sibi e ipsi, omnia retractantem, ne quid omnino tractaverit (I) . .t

Denique, non philosophiam tantUm, sed rationem, imo commune omnium de veri fillsique diserimine judicium, gravissima eontumelia affidt, cum, de morte Christi disserens, exclamat ; « Prorsus eredibile est, qoia ineptum est, .. et: e cere tum est, quia impossibile est (2) ...

Quamvis hall: omnia, moUaque alia in eamdem seiltenliam Noster scripserit, tamen non sine gravissimo errore miSologis adnumerandum censeo. Neque (dicam enim libere quod sentio) quidquam horum , si nolle hominis in dicendo nimietati aliquantulum concedas, veritatis fines excedit. Quod ut eluceat, totam rem et rationibus et exemplis altiUs repetemus.

Humanam rationem intra fines arctissimos contineri, de multis taeere, que tamen cognosci vel maximi nostr;\ interest, imo, sic malis moribus opinionibusque depravari, ut, eliam intra terminos suos contenta, de reclA viA srepissime discedat, antiqure pnesertim retatis philosophos, tolA viA, toto ecelo haud semel aberrasse, et, certissimis quibusque in dubium vocalis, in insanas, alium alib, abiisse opiniones; insuper, de parte exploratre sibi veritalis, sive meto, sive aliquam ob aliam non meliorem causam, reticuisse, Deumque (his enim Apostolus verbis utitur) aibi cognitum non ell Deum magni{icasst, inter omnes christianos scriptores convenit. In hoc uno dissentiont, quod alii, adem bumanre rationis, non hebetem tantum, sed omnino esecatam contendentes, nihil certi divinis in rebus ab iliA percipi posse arbitranlur; alii, lumen illud intimum et naturale non ita reslinclum asserunt, ut nubila vitiorum aliquantum depeUere nequeat, et nonnulla de Deo, de moribus, firmiter tenere. None, si quseras utra fuerit

(t) De Pnescript. ba.-ret., § 7. (!) De carne Christi, § IS.

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

Seplimii sententia, ill iliA firmum immotumque invenies quam nostrorum scriptorum pars longe melior majorque semper amplexa est, eam dice, qUal, rationem smpe quidem, sed non semper, errare confitens, inesse illi vim quamdam potiunda veritatis deCendit, per quam multa per se patentia, multaque ex his legitimA ratiocinatione deducta in lucem proCerre valeat.

Quod ita esse duplici modo ostendi polest. Si quis enim in medium aft'eratur, qui, strenuus notusque humane rationis fines suos non excedenLis deCensor, iisdem, quibus Septimius, verbis, vel durioribus etiam, de philosophia, nativisque ejus cum christiana disciplinA inimiciLiis, loculus Cuerit, apparebit ambo conciliari posse, severum de audacioribus humani ingenil ausis judicium, et mquam benevolamque, de his qum feliciter ten tare et perficere valet, sententiam. QuOd si ipse Septimius, duplicem, quA viget ratio, potestatem, nempe, manifesta quadam de rebus divinis, sine argumentorum ambagibus, percipiendi, et inde alias remoLioresque educendi veritates, eonstantissime agnovit, si multa in eertamina ratione pro-: diit armatus, multosque adversarios telis ab unA ratione depromptis confodit, multo magis erit falendum Septimium verbis que quosdam )redunt eA mente usum esse, ut rationem non eonculearet, sed evagantem cohiberet, aut aliquam aliam subesse qusestionis enodanda rationem, ni Corte pugnantia &ecum omnibus inscriptis tantum virum pnedicasse malis; ad quam interpretationem, numquam, nisi desperatis omnibus aliis, eonlugiendum videtur.

Audi ergo quomodo utrumque confitiam.

Non unus e multis Septimio, lalSal raLionis reo, exempli sui auctoritate patrocinabitur, sed qui duplici theologi philosophique laude, c1arissimA in retate, super alios claruit, homo, ut ita dicam, rationi simillimus, ipse Bossuelius: qui si probare velimus quam bene omnem vim raLionis noLam habuerit, quam que libenter divinis in rebus adhibuerit, totus nobis Jiber de Dei et ,ui ipsim cognitione recitandus sit. me tamen,

DE Q. S. F. TERnILLIANO

non superstitiosus aliquis monachus, ille non mysticorum deliramentis dedit.us, sed mentis sure in omnibus compos, de pbilosophiA hrec locutus est ~ « Procul elamas, (, pbilosopbia, « mihi lubricA ancipitique viA in terris incedendum: quod « esse verum, ipsemet expertus, faleor. Manum porrigis, « qure firmet dirigatque gressus. Sed, ante omnia, explora« tum esse velim, satisne fido me dud tradam. Qure ergo tibi e fiducia habeatur, infelix pbilosopbja'l cujus schoW; vanis e tantum nee umquam terminandis contentionibus strepunt : e in quibus multa moventur, multa ambiguntur, nihil ume quam expeditur. IIlud autem animadvertendum, quod, ex

, « quo homines philosophari aggressi sunt, unum summo e studio quasitum est, quanam sint prrecipua humane nae tum officia, quis humane ville finis ~ in quo, si quidab aliis e pro certo positum est, ab allis idem ut falsum rejici videemus. In Mc opinionum varietate, inducatnr mihi in eeetam e philosophantium home, quid sibi per vitam agendum 'sit « ambigens : eumdem in locum eolligatur, si fieri possit, e quidquid umquam hominum famA sapientire clarorum erti« tit: ecquis erit misello dubitationum finis, expectanti donee e inter omnes de aliquo conveniat? Ante ftigus et calor vee teres deponent inimicitias, quam philosopbi de placitorum c: suorum veri tate inter se consentiant. Absit ergo ut me soli « humane rationi eommittam, qure adeo varia est, et quasi c· titubans, ut nemo sine manifesto· periculo se totum ilIi trae dere possit. Nec mihi, intra me, procellosum illud vastumc: que humanarum rationum requor intuenti, ullus tam plat: cidus apparet fluctus, uUique tam semoli recessus, qui « non ilIustri aliquo naufragio infamentur (1). :t Alias, idem philosophos compel1ans: « Huc ades , ) inquit, e qui areana « Dei serutari audes t natures secreta coram evolve, sive t( proxima, sive longe intervallo semota malis, sive qUill sub « pedibus jacent, sive qual capitibus imminent. ltane ratio

(I) Boss., SerIn. de lege Dei.

•

I

j

OPUSCULUM PRILOSOPHICUII.

:n

( tua uhique luereL'l itane semper aut a recta viA aberrat, ( aut defessa humi prosternitur (I). ) Denique, vis durius aliquid habere, pauciorihus verqis inclusum? Bessuetii eum locum lege, in quo pbilosophiam C6pitalem vental" inirnic4m, et omnium errorum patrOfiam (2) nuncupat. I nunc, et in Septiroium invehere, eecum ration is contemptorem, modo hale seias in eum redundare, ,quo non allus majorem rationi ,10- riam circumfudit !

Sed quid aliena testimonia invecamus? Sua Tertullianum ahunde opera defendunt, in quibus rationis ille ferus eoneulcalor quanti rationem, si non philosopbiam, faciat, ostendit. Non ambigure voces nostram in interprelationem detorquendm erunt: nee ullus erit interprelando locus, cum ipse quid sentiat apertissime proflteatur, non quasi fortuitO, aut vi veritatis victus, sed suam sententiam in libris evolrens ad id compositis, ut maximas ejus quam nos naturalem religionem .DunCUpam us veritates, animm testimonio niti appareat. Jam ipsum audire prrestat: ( Anima, licet corporis carcere.pressa, licet ( Calsis deis exancillata, cum tamen resipiscit, ut ex crapula, ( ut ex somno, ut ex aliquA valetudine, et sanitatem suam po« titur, Deum nominat .... 0 testimonium animse naturaliter « ehristianea (3) ! ... NaturA pleraque suggeruntur, quasi de c publico sensu, quo Deus animam dotare dignatus est (4) •.• ( "me testimonia anima, quanta communia, tanto natu( ralia, quantO naturalia, tanto divina... Magistra natura, c anima discipula, Quidquid aut ilia edocuit, aut ista ( perdidicit, a Deo traditum est, Magistro scilicet ipsius « magisLrre ... Anima, etiam circumventa ab adversario, me( minit sui auctoris, et bonitatis, et decreti ejus, et exitUs « sui, et adversarii ipsius, Sed qui ejusmodi eruptiones animre ( non putavit doctrinam esse natura congenitam et ingenite

It) Boss., Serm. de divinitate Religionis. It) 1d.

(3) Apol., 5 t9.

(') De AnimA, § 2.

DE Q. S. F. TERTULLIANO

« conscienWB tacita commissa, dicet potit\s, diventilatis in « vulgus opinionibus pubticatarum litterarum, usum jam et c quasi vilium eorroboratum taliter sermocinandi. Certe c prior anima quam littera, et sermo quam tiber ... et homo c ipse qw\m philosophus et poeta. Numquid ergb credendum ( est, ante litteraturam et divulgalionem ejus, mutos ab ejusc modi pronunlialionibus homines vixisse? Nemo Deum et c bonitatem ejus, nemo mortem , nemo inferos loqueba-

« tur (I)? ) .

Ergo mens bumana capax Dei est, ad quem, ceu levia in auras, sua naturA fertur, ubi se carnis et viliorum catenis exsolvit: imo, vel corrupta, vel ealigine rerum obeseeata, tamen de anliquA tlammA quosdam servat ignicuios, qui illam ultra certos fines desipere non sinunt. Nemo Dei, nemo bonesti, nemo prenarum culpas manentium, sine suo vit!o omnino ignarus: ita communes sensus communis Datura omnium pectori innxit. Ad h:ec integrm Daturm testimonia omnem disputalionem Noster censer revocandam, Dec quidquam magis curandum, quam ne humanorum errorum veneno divinm ilIm veritates adulterentur, quas in omnibus judices constitui oportet, si quis velit mquam de singulis qwestionibus Cerre sententiam.

Babes totam Septimii de bumani ingenii auctoritate doctriDam: eam de util:tate a publico illo sensu derivandA professus est opinionem, ut prmnuntiis hujus scola merito annumerari possit, qUal a comm,miB seMl8 lJeritatibus rortiter occupatis et eonstantissime defensis, nomen decusqqe nosLris temporibus adeptaest.- Vernm xou,a-illas lwoC", MclegeaDeoaccepimus, non ut steriles nostrA in mente maneant, sed ut argumentandi aut vivendi flant nobis principia. Si igitur qussramns quomodo ilIis in disputando (quoniam hic de vero, non de honesto, agitur) usus sit Septimius, cernetur huic potissimlim argumentandi fQfmal adbalrens, que sceptieo minime placeret. Totum

(I) De testim. An., l.f.. .

OPOSCULUM PHILOSOPHICUM.

69

enim humanm cognitionis mdificiuni (ignoscatur nobis scholastic610quentibus) in contradictionis principio nititllr, per quod idem simul negari et affirmari salvA veri tate non lieet, Inde est quod quemcumque in disputando eo adduseris ut pognantia secum loquatur, is manifestissime te victorem agnescere debeat, modo de hoc fundamento rerum tibi cum iIIo conveniat. Venim, si scepticum iJlud, oVa." fAGillOll probaveris, sublato jam veri Calsiqde discrimine, nulla Jleque oppositm opinion is confutandm, neque tum confirmandm tibi ratio supererit: nuUoque postea jure te canes victorem, quum adversarius tuns ea qum negAtat affirmaverit, negarit qum affirmaverat: illud enim est scepticm disciplinm proprium, ut, omnia destruens, nibil, ne se ipsam quidem, mdificet. Nonne rideatur Kantius, principio contradiction is, ad fulciendam aliquam suam sententiam, utens, quasi ullus apud eum buic principio locus relinquatur, quod tot jam labefactavit antinomiis? Verumenimvero nihil Septimio tantopere placet quam sententiam sum adversantem, aut in manifestam impingere contradiclionem, aut communi cuidam confessmque veritati ita iIIidere, ut , vel error merito relinquatur abjiciaturque penit1is, vel principium contradictionis, apertA Cronte violatum, contemptori suo nil humani intelleetas superesse ostendat. HAc ratione, cum multa alia, tum inprimis Mercionis duo numina protligat: neque ingratum erit Septimium eernere, eadem iliA dialeetica, veritati tuendse, utentem , quam, ad pravos usus detortam, tam vehementer carpserat: c: Deus, si non unus est, « non est, quia dignilis credimus non esse quodcumque nOD c: ita lueriL ut esse debebat· ... Deum autem id definio, quod et c: omnium conscientia agnosclt, summum esse magnum in c: mternitate constitutum.... Cum de isto conveniat apud c: omnes, qum erit jam conditio ipsius summi magni 't « nempe ut nihil iIli admquetur ... Ergo unicum sit ne( eesse est quod fuerit summum magnum, par non hac: bendo; ne non sit summum magnum..... Non aliter ( Deus, nisi summum magnum: nee aliter summum mag-

60

DE Q. S. F. TERTULLlA~O

t: nom nisi parem non babens, nec aliter parem non hat: bens, nisi unicus fuerit .••• (t) Ineluctabilis iste complexus t: in hoc sententiam constringit, aut negaodum Deum esse t: summum magnum, quod nemo patietur sapiens, aut nulli « alii communicandum (2). ) Sed fortasse duos deos inducere li~bit, modo-non sint inter se pares 'I Minime.:« id enim « summum magnum quod Deo adscribimus ex substantim t: lege, non ex nominis serte, eontenctimus ex pari esse debere t: in duobus qui el substantia constant quA Deus dicitur; quia III in quantum dii vocantur, id est summa magna, substantire c scilicet meritO innate et mtel'llm, ac per hoe magmB et c summre, in tan tum non possit summum magnum minus et c . deterius alio summo magno baberi. Si summi magni Celicietas, et sublimitas, et integritas stabit in deo Marcionis, c roque et in nostro: si non in nostro, reque nec in deo Mar..,_ c. cionis. Ergo nee paria erunt duo summa magna, quia proc hibet disposifa jam regula summi magni, cOmParationem t: Don sustinentis; nec disparia, quia et alia summi magni ret: gula oeearrit, dimiautionem non admiltens. Hresisti,.Marc cion, in medio ponti tui restu : ntrinque tefluctus veritatis c involvunt: nee pares necdispares deos sistere potes (3). )

Lieeat etiam alterum proCerre exemplum, quo plenins intelligatur ea quA Noster usus est, ratio philosopbandi. Extat ejus liber adversus Hermogenem, reternre material defenserem, conscriptus: in quo, non tim cum isto, tantuli nominis, quam cum toLA veterum pbiJos~pbG\ manus conCert. Quippe communis hie fuit omnium apud illos seetarum morbus; quid inter Deum et mundum intersit non intellexisse, et alterius ill alterum transtulisse proprietates. Postquam igitur, sull operis initio, causam ad communes sensus pro more revocavit, atque ostendil materiam, si inCeela reternaque fuerit, in divinitatis

(t) Advers. Marc., I, § 3. (:I) u; -ib •• § 4.

(3) Advers. Marc., § 7.

,

OPUSCULUM PHILOSOPHICUII.

81

extemplo consortium admiUi, quod ratio non patitur, Deum non esse, nisi unicus sit, clamans, memorat hoc doc&rin:e portenlum ideo inductum esse, ut mali origo a Deo in ipsam materiam transferretur, totamque rem, quum puerili&er fiBgi, tum ne efficere quidem id quod vult: .« Materiam tene semel « mternam, et ideo indemutabilis et incorruptibilis natum « credendam (ex ipsius sententiA Hermogenis, quam 0ppoDit « cum Denm negat ex semetipso facere potuisse, quia non « demutetur quod sit reternum, amissurum scilicet quod rue" rat, dum fit ex demutatione quod non erat). HAc et ego « definitione ilium merito repercutiam ; materiam reque repre« hendo,cum ex iliA mala, pessimA etiam, bona atque op« tima a Deo fiunt ..•. Demutationem igilur admisit materia, « et, si ita est, statum mlernitatis amisit... Sed mternitas « amitti non potest, quia, nisi amitti non possit, mternitas « non est. Ergo nee demutationem potuit admisisse. Et que.. retur quomodo ex ea. bona facta sint, qure ex demutatione

. « nullo modo facta sunt?- Unde in mala. ac pessim' bonr « atque optimi semen? Certe, nee . bona arbor hctus ma« los edit, quia nee Deus nisi. bonus; nec mala arbor bonos , « quia nee materia est, nisi pessima (t). )

19itur·(ut quod ex his exemplis sequitur paucis collipmus), cum dum sint Cbristianis scriptoribus veritatis defendendm rationes, altera, ex auctoritate sumpta, altera ex ipsA vi argumentcrum.misologiqueea mente essedebeant, ut hancpenitUsrespuentes, iIlam unam amplexentur, iIlorumne numero Septimium inscribemus, qui, de omnibus ad divina humanaque pertioentibus disputans, ante per rationem quidquid veritatis obtineri potest, confirm at, quam aut Ecclesim, aut sacrorum librorum patrocinio utatur; non quOd divinum parvi pendat sermon em , sed quoniam ea est via viro sapiente dignissima, ut, mentis nostrre facultatibus, quantum se extendunt, UBi, nos demum, Clim sure ilIam vires deficiunt, majori duci, longius processuri, tradamus?

(I) .Advers. Hermos., § U-13.

6!

DE Q. 8. F. TERTULLIANO

Restat ut qumramus quomodo hale inter se coogmant, idemque rationem nunc exsecrari potuerit, nunc religiosos in usus vertere: nec operose solvetur ea qum videtur existere repugnantia, si duo philosophandi genera sedulo inter se discernamus. Quidam, viribus suis eontisi, et omnejugum aspernantes, sibi jus vindicant quidquid visum fuerit asserendi, null& neque omnium consensus, neque divinorum, si qua sint, oraeulorum habii& ratione. Cernis quantam ibi caliginem supedJia mentibus humanis oft'undat, ciim quisque plus sibi quAm omnibus, et homini quAm Deo fidere assueseat. Ingens quoque datur erroribus spatium, cum neque, si quis circa principia peeeaverit, uUa supersit auetoritas qwe. iUum ad vera reducat, neque philosophus, ubi sa ad ea devenire senserit quibus vel generis humanifides, vel divina doctrine repugnet, ita sit aft'ectus, ut, a consequentiis abhorrens, ipsa relinquat principia. Hane viam seeuti Thales , et qui post ilium ab Ionia nomen sum diseiplinm mutuati sunt, aullum Deo reliquerunt in orbe locum; Democritus, et post hune Epieurus, ilium Mundi ornatum casu ortum esse commenti sunt. Contra pauei, ingenital humanis mentibus debilitalis eonseii, quOd et malls eonsuetudinibus corrumpitur, et superbia tumeseit, et hebescit pigritiA, nihil illi subsidii abjieiendum rati sunt; non enim hune esse philosophire seopum, ut natUral vocein inhibeat, sed ut earum notionum qure omnium animis a natalibus insont, plenior fiat intelligentia, et longius, si fieri pessit. in viA veritatis procedatur. Prssterea, cum lumen illud natural, etiam philosophire ignibus adjutum, tenebras, multis magnisque qurestionibus circumfusas, depellere non valeat, eo sunt animo, ut divinre lueis auxilium, aut ardenter requirant exposcantque, aut inventum toto pectore amplexentur. Ita Socrates proprium nature sensum quo Deus animam dotare digflatus est; sermonum - suorum exordium aut fmem sumere solebat; et Plato, multa oceurrere confessus, que nemo, nisi Deus, elucidare valeret, interea quidquid a veteribus traditum fuerat sedulo rimabatur, eu spe ut, de antiquo

.i

OPUSCULUM PHILOSOpmCUII.

ilIo numinis cum homine contubernio, plura quam aliis ibi vestigia superessent.

Nunc, si qumras utrum phiJosophandi genus apud veteres obtinuerit, plerique qum sibi placerent maJuerunt, quam qum aut humano generi essent probata, aut divinA voce declarata. Sic ilIe ipse Plato animas fingit mtemas; six AristoteJes Deum negat rebus providere, cum utrique intentit\s auscultanti, vox naturm clamasset, nil mtemum esse nisi Deum unum, et taBti operis molem consilio intelligentiAque regi alicujus. MultO etiam eontumaeius divini sermonis auctoritatem philosophi passi sunt : nee eam dico qum se divinam mentiebatur, Ii poetis, non Ii eeelo ducens originem. Quis enim philosophos jure criminetur, quod liberitis de ligneis diissententiam dixerint '? Quis potitis non optaverit summm auctoritatis viros fortiore animo in nefarias vulgi superstitiones invectos fuisse, et quascumque de Deo habebant notitias liberalitis de scholls in civitates eftUdisse'? Quem non Imdat Socrates, extremo spiritu gallum lEsculapio spondens, Xenophonque in Apologia summam magistri in patrias religiones laudans pietatem'? Sed integram dico germaneque divinam veritatem, qum, vi suA, prmter humanam fidem, totum perfregit imperii robur, Dec ullam postea mtatem existere passa est, quam non radiis suis, etiam invitam, ilInminaverit. Si conjiciendum daretur utram partem, commisso inter novam fidem et antiquas superstitiones pnelio, pbilosophi amplexuri essent, nemini dubium foret, toti Socraticm genti hane probalum iri disciplinam, qum cum ipsis in veri virtute landanda consentiret, Platonicosque prmsertim divinam vocem fuisse agnituros, cujus audienda tanto magister amore flagraverat. Quod longb aliter evenit: nam qum parum forLiter quid de Olympi fabulis sentiret, dissimulaverat, eadem nunc philosophia Christi disci pulos acerrlmis odiis persecuta est, nimirUm mgre ferens lotam ~ iIlis prmdicari veritatem, cujus min uta tanttim fragmenta insusurrare paucorum ausa fuerat aurihus. Tu ita fuisse miraris? ego verb non miror, cui sit exploratum quantopere philosopho, gloria:

..

DE Q. S. F. TERTULLIANO

animali (1), secundus gradus displiceat, quamque indignanter sibi vel minimam partem ejus qul utitur quidlibe1 sentiendi liber1atis detrahi patiatur; quantb magis magnam !

Ex his coDigi potes1 veram philosopbiam, qum a B. Anselmo fides intellect,,", qulll1'eru, optimo nomine dicta est (nec minus apte i,dellectus QltlBt'en8 {idem, smpe nuncupari potest), usque ad Septimii tempora, aut igootam fuisse, aut jacuisse negleetam. QuOd si Bossuetio, post tot legitimre philosopbim SalCula, postquam Anselmus, et Thomas Aquinas in EcciesiA claruerunt, philosopbiam tamen, his qUal memoravimus verbis, carpere licuit, cur Septimius vituperetor, quOd de adulteIi sui temporis sapienliA paulo liberius sententiam suam declaraverit?

Si aliquid locuti sumus, non civitatem iIIam amisit SepLimius quam nulli adimi fas est, nisi quis, rationem exsecrando, ipse sibi aquA et igne in philosophorum republica interdixerit: nec frustrA de Deo, deque humanA natura (quando hmc philosopbiam fere totam continent) interrogabitur.

II. De Dee. - Deus naturaliter notus est, non tamen eo modo quo visibilia, neque ita ut ad eum, nullA aliA mediante notitiA, ratio accedere valeat, vel aliquam spem divinm essentim penitUs perspiciendm habeamus. Quippe ea est summi magni natura, ut, neque nesciri emnino, neque plene intelligi possit. Igitur, quum nos ingenitus quidam instinctus ad illam vitm nostrm originem vel invitos retrahat, non ideO per se statim notum dicemus f. qui totam molem istam, cum f. omni instrumento elementorum, corporum, spirituum, « verbo quo jussit, ratione quA disposuit, virtute quA potuit, « de nihilo expressit, in ornamentum majestatis sum (2). ~ Si qumras unde ad ilium pateat accessus, « a primordio ref. rum conditor earum, cum ipsis pariter compertus est, ip-

(I) Ten., de An., § 1. (!) .\pol .• I t7.

OPUSCULUM PHiLOSOPHICUM •

• « sis ad hoc prolatis, ut Deus cognosceretur. Nec enim si « a1iquanto posterisr Moses videtur in templo litterarum sua• rum Deum Mundi dedicasse, idcireo a Pentateucho natales « agnitionis supputabuntur, cUm totus Mosis stylus DOtitiam « Creatoris non instituat, sed a primordio enarret recensen« dam (I). ) Nihil in orbe fidem ejus non Cacit: « Ex ipsios • operibus totae talibus, quibus continemur, quibus- obleeta« mur, etiam quibus terremur, ex animre ipsius testimonio t!: comprobatur, qure a eeelo et Deo descendens, se adeO non « ignorat, ut auctorem et arbitrum et statum suum nOrit, « et, nihil adhuc de Deo discens , Deum nominet ..• (2). Hac bet ergo Deus testimonia totum hoc quod sumus et in quo « sumus; et hrec est summa delicti, nolentium reeognoscere « quem ignorare non possunt (3). :& Agnoscis legitimam iIIam quA Bossuetius Feneloniusque tam splendidb usi sunt philosophandi rationem, qure a ereaturis ita proficisci jubet, 'ut illis non immoreris, sed ipsre te ad suum auctorem, et ad totius quA relucent pulchritudinis Contem deducant. Agnoscis veram dialecticam, qum Platoni tribuerat quidquid perenniB apud ilium philaBoplilB legitur. Sed quid Platonem Ioquor'l Septimio non placeret, quOd Academicum Christianismum induxisset la.udari: Pauli tantum et-Mosis meminerat,-docentium « Dei inc visibilia per ea qure creata sunt visibilia &Qospiei, ) et .. hominem ad Dei similitudinem esse conditum, :& unde spes baud absurda exoritur, hanc imaginem intente intuendo, ad

- ipsum exemplar posse perveniri. .

. Attamen, si quis propter prosperum hujus increpti eventum, nimi~ fiduci~ eiferatur,monebit eumSeptimins ne se intima divince' majestatis secreta serutari posse arbitretur : quod duplici de cau~ fieri nullo' modo polest; primum quOd,' hisce elausi tenebris, Deum non in se, sed in IBnigmate et per

CI) Adv., Marc, I, § to. ct) Apol., § n.

('3) u. ill.

66

DE Q. S. F. TERTULLIANO

/lpeculrun videmus, deinde quod « negator substantia nomic: nis, id est magnitudinis qum Deus dicitur, si non tanta

• • u agnoscitur, qnantam si homo omnifariam nosse potuisset, c: magnitude non esset. Quod enim videri eommuniter, quod ( .eomprehendi, quod restimari potest, minus est et oculis ( quibus oceupatur, et sensibus quibus invenitur. Quod verb ( immeasum est, sibi soli notum est: ita eum vis magnitu( dinis et notum hominibus objieit et ignotum (I). » Hree si mente teneas, multa qum inter se pugnare videntur, eonciliabis; nee miraberis, ubi summa ilia magnitudo agatur, hebescere aciem humani ingenii, multaque longe aliter revera existere atque a nobis mstimantur: (( Ita Deus invisibi1is est, etsi « videator; incomprehensibilis, etsi per gratiam reprmsente« tur; ita tum maxime msgnus qnum homini pusillus, et tum ( maxime optimus, quum homini non bonus, et tum maxime « unus, quum homini duo vel plures (2). »

Sequitur ut, si quid divinm essentim humanis exprimatur vocibus, singula verba quibus utimur non eo quem apud nos habent sensu intelligenda sint, sed in sublimiorem quamdam erigenda significationem, ne forte, rerum inverso osdine, in Deo ponw humana constituasJ quam in homine dillina (3). Hane si constanter dift'erentiam teneas, multa jam non te lredent qure si saeris in lilj'is divina majestate non sa tis digna prima facie videntor: .: Deus enim non potuisset humanus congressus ~ inire, nisi humanos et sensus et affeetus suscepisset, per u quos Vim majestatis sum, intolerabilem utique mediocritati « humane, humilitate temperaret, sibi quidem indigna, hoc: mini au tern necessaria; et jam Deo digna, quia nihil tam « dignum Deo quam salus hominis (4). » Ad hanc legem revocanda sunt que de Deipcenitentia, ira, indignatione audimus: « Non enim si hominem ex recordatione plurimum de-

It) Apol, § t7.

(!) Adv. Marc, II, § !. (3) ·Adv. Marc, II, § 16. ('lId., ill., § !7.

OPUSCULUM PHlLOSOPHICUM.

67

« lieu, interdum et ex alicujus boni operis prenitet, ideO et «" Deum proinde. In quantum enim nec Deus malum admittit, « nec bonum damnat, in tantum - nee prenitentim boni aut « mali apud eum locus est. Quis ergo erit mos prenitentire « divinre? Jam relucet, si - non ad humanas conditiones eam « referas. Nihil enim aliud intelligelur quam simplex convert: sio sentential prioris, pro rerum variantium sese occ: _ cursu (I). :& EAdem ratione Deum irasci Iicebit: c: Justi« tiam ante omnia judicis dispice, cujus si ratio constilerit, c: tunc et severitas, et per qure severitas decurrit, rationi et «justitial deputabuntur..... Bona enim severitas, quia « justa, si bonus judex, quia justus. Item cretera bona, per « qure opus bonum currit bonre severitatis, sive ira, sive « almulatio, sive srevitia. Longe sumus a sententia eorum qui « nolunt Deum curare quidquam; quippe Deum non ab Epic: earo erudimur .... lode venit ad hrereticos quoque definitio« hujusmodi: si Deus irascitur, et remulatur, et ertollitur, et « exacerbatur; ergo et eorrumpetur, ergo et morietur. StuItis« simi, qui de humanis divina prrejudicant, ut, quoniam in ho({ mine corruptorire eonditionis habentur hujusmodi passiones, « idcirco et in Deo ejusdem status existimentur, Discerne CI suhstantias, et suos eis distribue sensus, tam diversos quam « substantise exigunt, licet vocabulis communicare videantur. « Nam et dexteram, et oenlos, et pedes Dei legimus, nec ideO, « tarnen humanis comparabuntur, quia de appellatione soc: ciantur.... Siquidem Deum confitendo, prrejudicavimus « illum ab omni humanarum eonditionum qualitate diver« slim ... Hrec ergo censenda est Dei imago in homine, quod « eosdem mows et sensus habeat humanus animus, quos et \f Deus, licet non tales quales Deus. Pro substantia enim et « status eorum et exitus distant.... Irascetur igitur Deus, « sed non exacerbabitur, sed non periclitabitur: movebitur, (( sed non evertelur. Omnia necesse est adhibeat propter

(I) Adv. Marc., II, § U.

6

118

DE Q. 8·. F. TERTULLIANO

« omnia, et iram propter seelestos, et boom propter ingra« los, et remulaLionem propter superbos, et quidquid Don « expedit Malis (I). )

His salis cavisse videtur Septimius objectum anthropomorphitis crimen, quorum in societatem a quibusdam, immeritus invitusque, relegatur. QuOd si pleniora lucidioraque apud illum desideres, baud adsersabor , modo verbis, non doctrinse, aliquid deesse agnoscas. Preateres, si recogitaveris quanta ab Epicure! iDA numinis immobi1itate moribus pericula imminerent, hale emnia de vero Deo diei patieris, modo mentibus omnium infixum (uerit, non de Deo, in quantUm Deus est, dici, sed ad n~s spec tare, ad nos referri, et a Deo propter nos exerceri. Amor enim bani, quo ipse se Deus necessarib diligit, non sine summo mali quod ab homine admittitur, sive odio, sive quod aliud Malis ejusmodi nomen, eristere potest; atquehoc nomine, quodcumque sit, iram , bilem, indigriaLionem continerl quis non perspicit'?

Eadem causa Septimium impulit ut, quemadmodum Deo iram attribuerat, De humanarum rerum nullam curam gerere videretur, ita eorporeum fingeret, ne nuIlus crederetur. In quo mentem seriptoris non aliter possumus ereusare, quam si pessimi verborum abusl1s reum agnoseamus. Quum enim neminem esse confidentissimb pronuntiat qui Deum neget corlWreum (2), aut hominis frontem miror impudentissime mentientis, aut suspicio subit, voeabulo quo lredor novam quamdam, contra jus fasque, dari significati!)nem. Quod me recte suspicari ipse Septimius alibi demonstrat, corpus 8UbBtanti4m eujUlque rei (3) esse definiens, atque, ut sequitur, de animA argumentans: « Cum animam invisibilem dieant, eorporalem « earn constituunt, habentem quod invisibile sit. Nihll enim « habens invisibile, quomodo po test invisibilis dici? Sed ne

(i) .wv., Mare., II, § i6. ('!) A,dv. Prax" § T.

(3) ~dv. Bermog., I 55.

OPUSCVLUM PHILOSOPBICU ••

« esse quidem potest, non habens per quod sit. Si sulem et « sit, et haheat aliquid per quod est, hoe erit corpus ej ... c Omne quod est, corpus est sui poeris : nihil est incorpo« rale, nisi quod non est (1). ) His adducor ut B. Augustine assentiam, qui hune errorem, postqusm notavit, his verbia excusat. «Ad hale numquam cogeretur, si .liquid eogitare , pcMIS8t, quod et sit, et corpus DOn sit (2). TlDluit enim De "' Deus nibil esset, si corpus non esset (3) •.• Non tamen __ ~ reticus hinc creditur factus. Posset enim quoquo modo pac tan, ipsam naturam substantiamque divinaru corpus TOeUe, , non tale corpus, cujus partes alim majores, alim miDOres « debeant cogitari, qualia sunt omnia, qUill proprie dicimus « corpora, sed propterea corpus Deum dicere, quia nOD est « nihil, non est iaanitas, non est qualitas, sed in suA natura « atque substantiA immutabiIiler permanet (4). )

Venim, his in pnesenti omissis, ad qUIll infri revertemur, ad reliqua pergamus. - Nil egerit christianus mptor, si, divinam esse a1iquam naturam probasse eontentus, non iDam a commenlitiorum deorum turbA in regiam unius numinis solitudinem vindicaverit. Quo munere postquam Septimius, ~ adversus Marcionem, in eo quem jam attulimus IDeo, et adversUs Ethnicos, Mullis in libris, plenissime functus est, restabat operosius a1iquid, nempe periculum iUud propellere, quod ab antiquo 'de materiA IIlternA errore divinIB unitati imminebat. Ha!c labes omnes philosophim seolas infecerat, sed nullam magis quam Stoicam: ad quam a christianA disciplinA quidam

Hermogenes detlexus, velerem de materia instauraverat fabu- •

" lun : unde Septimio oecasio -fuit, ut verilati, tot seculis inid

J udmlll fines circumscripllll,. novam lucem circumfunderet (6).

I ostquam igitur mores ingeniumque hominis soliba salibus

(I) De came. Christi, § if.

(t) D. August., I. X, de Genes. ad lilt. (5) Itl. i". '

(l) Id •• de hleres.

(~) Adversus HermOjJ., passim.

70

DE Q. S. F. TERTULLIANO

obiter respersit, et paucis advel'SJ1s ejus argumentatlonem velatitus est; rem propius adorlus, Deum ita Deum esse asserit si solus sit, si nihil ei adrequetur: sin- qum propria Dei sunt cum altero communicabuntur, aut jam Deus non erit, aut duo dii numerabuntur. Porro, quid magis Dei proprium quam mternum esse et primum? Unde sequitur ut Hermogenes, materiam quoque primam a!temamque censens, duos deos excogitaverit. Nil refert quod non eodem nomine appellentur, sf idem status eademque ratio in utroque est. Nee est quOd ditat Hermogenes materiam, si mterna. sit, non continuo requari Deo; cum mternitas iIIud sit primum et singulare, ex quo eatera divinitatis statim sequantur, cum que aut soli us Dei sit quidquid ipsius est, aut ab illo in alia, quAdam liberalitate, defiuat. Hermogenis autem materia mternitatem a se, non a Deo, habet; ita ut, quidquid de se locut~s fueril Deus, sequo jure sibi materia vindicet. - At enim materia minor et inferior Deo? Nequaquam, quoniam minora et humiliora qureque ideO sunt parva, ideoque humilia, quia nata et facta sunt; parique ratione, quidquid innatum infectumque est nuUam deminutionem capit aut subjectionem . .£ternitas, divinitatis est nota : atqui divinitas gradum non habet; ergo quidquid reternmn, idem lota divinitas est, nec ulli subjiciendum. Imo, Deus materia! jure subjiciatur: Deus enim materia ad rem agendam eguit, non ilia autemDeo; sed egenti se Deo prastitit, divitem, et locupletem, et liberalem, ut ex iliA haberet node cognosceretur. IlIa nempe preeario usus est, non eA potestate quam si habuisset, materiam ante omnia de malA in bonam converlisset, ut, ipse bonus, bona uterelur. Nonne Deo dignius fuit nihil agere, quam de mala materia, idque precario, euneta fecisse? - Ergo ex nihilo faceret, ut mala ejus arbitrio impularentur? - Qu·asi verb ullus Deus Me de malo quastione liberari. possit, quod aut fecit , aut permisit, aut passus est! Nil agit igitur Herrr.ogenes; qui nobis Deum profert, si non auc_torl!m, certe assentatorem mali; - si auctorem, malum, - si assentatorem, fatuum vel infirmum.

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

71

Cletertim, paulo pressius inlerrogatus, balret Hermogenes, . nee habet unde iIlud suum, materiam esse mali otjginem, defendat, cum summum bonum constet esse quod nullamdeminutionem capit , quodque reternum est, ut DeBS, ut ilIa Stoicorum materia. Sin autem reterna possunl in maJis censeri, quidni hoc de Deo quoquecredatur'! Pneterea, insupera, bile est malum, si reternum ponatur; frustra iIlud tollere de nobis laboramus, quod usque permanebit; et injuriA punit Deus qUIB de necessitate oriuntur. QuOd si finis aliquande futurus sit malorum, bonumque immortalis victoria maneat, necesse est malo, seu material, ut tTnis, ita competat initium. In summa, reternitas materiam facit inconvertibilem, et indemutabilem: demutatio enim eorum est qUIB initium babent. Quomodo igitur ex ilia materiA mala, imo pessima, bona et optima, ut Scripturis, ut ipsis oeulis doeemur, effici potuerunt'! Si quis semina quredam boni in materiA fuisse fabuletur, ergo nonjam bona ipsa, sicul nee mala, Deo deputabuntur, nee ulla jam gratia illi habenda erit, manifestumque fiet, ilium material deservisse. - Instabis, Deum fingens suo arbitrio de gremio materia bona prolulisse? Igitur eadem erit conditio omnium, jamque mali auctor reperietur : cur enim, bona et mala obvia habens, ~c quoque protulit, non iIlis, ut videtur, contentus'! QuOd si non ex materia bona protulit, restat ut ex nibilo effeeerit : cur ergo non omnia ex nihilo, si aliquid ex nibilo? Si enim mala ex materia producta aliqua necessitas excusat, eadem ex nibilo facta excusabit. Ex quibus tandem concluditur totam alternre material doctrinam, ut absurdam, ita inutilem esse, et nulli difflcultati respondere (1).

Jam aliquid victorire parlum .est. Verum, ubi Deum createrem ostenderis, qUlBretur a te quid creando maxima voluerit; sieque in gravissimam ineides et ipse de malo questionem : quam expedire eO magis tibi incumbit, quo acritis

(1) Ad-v. Hermog., §§ i-t7, passim.

7J DE Q. S. F. TERTULLIAMO

. veterum pbilosopborum de iIlA sententias inSeetalus es. UtrumflUe ib\ Septimins etrecit, ut et Marcion convinceretur, mali eriginem ad Deum referens, et diseeret philosophia solei deoique tanlom po~ nodam, nee tamen illud de materia mternl portentum induci.

Plato, c\\m in quibusdam allis, ttim ia boc mmme ad christianam veritatem videtur accessisse, quOd illi, quem mira- . mor, xOa-fA¥ nullam pmter Dei honitatem causam esse voluit. Vide tamen quantO digniu8 de Deo nostri scriptores et dieant et sentiant. Platonis iIIe 3l'1p.t01J0P1~, materiam reperiens omni specie destitutam, miseretur inopiIB ejus, et ilIam aggreditur expolire. Laudandum sane consilium, sed quod nullius humaDi artificis, modo arte suA delectetur, animos aut bonitatem excedat. Quis eoim sculptor, marmoreo saxo obvius, non continuo statuam jam in mente suA existentem ex illo extrahere cogitat? Adde quod plenam potestatem in materiam, sui juris antes, vindicare, arubitionem redolet, non minus quam misericordiam. Pmterea, Mundo quidem numerum, et pondns, et mensuram Platonicus ilIe deus largitur; sed, cum supremus sit summa bonitatis conatus se ipsam donare, se tamen sibi servat, maximumque ejus orbi terrarum munus, geornetria quledam crelestis est, cujus legibus sidera reguntur. QuantO divinit\s Christianorum Deus, qui, primtim, nihil extra se, cujusmisereretur, aut in quod suam protenderet dominationem, inveniens, tanto benefaciendi am ore correptus est, ut res universas, tanquam quadam vasa in que largitiones etrunderet, sibi ipse stroxit; dein singulas mundi partes ideo diligentissime disposuit, et exornavit, ut

Sanctius bis animal, mentisque capaclus alte,

spectacuio tantle molis ad se converteret, haberemusque domicilium in quo omnia iIlum loquerentur, donee nobis, ad sa retractis, se totum Dens fruendum pmberet. Sed ipsum Septimium de his disserentem audire PI'8!stat, quo non alius, ut

OPUSCULUM l>RILOSOPHlCUII~

73

opinor, neq~e Creatori! mentem altius scrutatus est, neque pneelaram ilIam doctrioam verbis splendidioribus expressit :

« Prima bonitas Creatom, quA Be Deus noluit in perpetuum « latere, id est non esse aliquid cui Creator cognoseeretur. « Quid enim tam bonum, quAm noUtia et fructU8 Dei'! nam, « etsi nendum apparebat hoc bonum esse, quia nond~m erat « quidquam cui appareret; sed Deus prsesciebat quid boni « appariturum esset, et ideO in suam summum commisit boc nitatem, apparituri beni negotiatrieem ... Cum igitur coge noseendo Deo prosperisset bominem bonitas Dei ipsius, « etiam hoc prreeonio suo addidit quOd prius domlcilium hoc mini commentata est ... Mundus ex omnibus bonis constilit, c satis pnBmonstrans quantum boni pararetur illi cui parae batur hoc totum. Quis denique .dignus ineolere Dei opera, e quam ipsius imago etsimilitudo'l Eam quoque bonitos, et « quidem operantior, operata est, non imperiali verbo, sed « familiari manu •.• Bonitas mfinit animam, non mortuam,' « sed vivam. Bonitas prrefecit universis fruendis atque reg« naodis, etiam eognominandis. Bonitas amplhis delicias adt jecit bomini, ut,' quamquam totius orbis prresidens, in « amoonioribus moraretur, translatus il} paradisum, jam tunc « de mundo in Ecclesiam. Eadem bonitas et adjutorium c prospexit, ne quid non boni: Non est. enim, inquit, bon"",. « hominem eae Bolum. Seiehat illi sexum Marim et deinceps « Ecelesim profuturum. Sed et quam arguis legem, bonitas « erogavit, consulens homini quo Deo adluereret; ne non tam « tiber quam abjectus videretur, mquandus famulis suis em« teris animallbus, solutis a Deo et ex fastidio liheris, sed ut « solus homo gloriarelur, quod solus dignus fuisset qui legem « a Deo sumeret; utque animal rationale, intelleetas et scient: tim capax, ipsA libertate rationali contineretur, ei subjectus « qui iIIi subjecerat omnia. Beoignissime item demonstravit c transgressionis exitum, ne ignorantia periculi negligentiam « juvaret obsequii ...

cHine jam ad qu::estiones omnes. 0 canes, quos foras

" DE Q. S. F. TERTULLIANO

« Apostolos expellit, latrantes in Deum veritatis t lime sont « argumentationum ossa qum obroditis : - si Deus ooous,et « prseseius futuri, et avertendi mali potens, cur hominem, et « quidem imaginem suam, passus est labi de obsequio legis « in mortem, cireumventum a diabolo? Si enim et.bonus, u qui evenire tale quid nollet, et prmscios, qui eventurum .. non ignoraret, et potens, qui depeUere vaieret, nullo modo « evenisset quod sub his tribus conditionibus divinm majes« tatis evenire non posset. Quod si e.venit, absolutum est e « eoutrarie Deum neque bonum credendum , ·neque pM({ scium, neque potentem ...

« Videamus ergo· hominis eonditionem, De per illam potitis « evenerit quod per Deum evenire non potuit. Liberum, et « sui arbitrii, et sum potesta tis invenio hominem a Deo insti« . tutum, nullam magis similitudinem Dei in eo depreheudens « quam ejusmodi statils formam. Hune statum ejus confir« mavit etiam ipsa lex, tunc a Deo positi. Non eniro ponereII: tur lex ei qui non haberet obsequium legi debitum in sul « po testate ; nee rursus comminatio mortis transgressioni ad« seriheretur, si non et contemptus legis' in arbitrii libertatem « homini deputaretu~.

« Sed, quoniam in hoc jam intelligimur, eO struentes liberam « hominis potestatem arbitrii sui, ut quod evenit, non Deo, « sed ipsi debeat exprobrari; ne et tu jam bine opponas non « ita ilium institui debuisse, si libertas et potestas arbitrii exi« tiosa futura esset, hoc quoque primum defendam ita institui « debuisse, quo fortius commendem et ita institutum, et « digne Deo institutum, potiore ostensA eA causa. quse ita fecit « institui.

« Oportebat Deum cognosci: bonum hoc utique et ratio- 4: nale. Oportebat dignum ali quid esse quod Deum eognes( ceret: quid tam dignum prospici pesset, quam imago Dei? « Et hoc bonum sine dubio et rationale. Oportebat igitur « imaginem Dei, liberi arbitrii et sum potestatis institui, in « qua hoc ipsum, imago et similitudo Dei, deputaretur ... Sed

OPUSCULUH PBILOSOPHIGUM.

71S

« .et alias, quale erat ut, lotius mundi possidens homo, DOD « mprimis animi sui possessione regoaret, aliorum dominus, « sut (amulus'l Habes igitur et booitatem Dei agnoscere ex e: dignatione, et rationem ex dispositione. Sola'nune bonitas' « deputetur, qure tanlom homini largita sit, id est arbilrii e: libertatem. AJiud sibi *tio defendat in ejusmodi iostie: tulionem. Nam bonus naturA Deus solus. Qui enim quod e: est sine initio habet f non institutione habet i1Iud r sed e: naturA. Homo autem qui lotus ex institutione est, hac: hens initium, cum initio sortitus est (ormam quA esset: « atque ita non naturA in bonum dispositus est, sed institue tione, secundum institulorem bonum, scilicet bonorum « conditorem. Ut ergo bonum jam suum habere! homo. « emancipatum sibi Ii Deo, et fieret proprietas jam boni in ( homine, et quodam modo natura, de institutione adscripta « est illi, quasi libripens emancipati Ii Deo boni, libertas, et ( potestas arbitrii, qure efficeret bonum, ut proprium, jam e: sponte pnestari ab homine; quoniam et hoc ratio esigeret ( bonitatis voluntarie exercendee, ex libertate scilicet arbitrii « favente institutioni, non serviente; ut ita demam bonus « consisteret homo, si, seeundam institutionem quidem, sed « ex 'Yoluntate jam bonus inveniretur, quasi de proprietate « naturm; prelude ut contra malum fortior homo prsetende({ ret, tiber scilicet,· et sure potesta tis ; quia, si careret hoc ( jure, ut bonum quoque non voluntate obiret, sed necessi« tate, usurpabilis etiam malo futures esset, ex infirmitate « servitil, proinde et malo sicut bono ramulus. Tota ergo lie: bertas arbitrii in utramque partem concessa est illi, ut sui « dominus constanter occurreret, et bono sponte servando, et « malo sponte vitando : quoniam et alias, positum sub judicio « Dei, oportebat justum ilIud eCficere de arbitrii sui merito, « liberi scilicet. Cmlerum, nee boni nee" mali merces jure « pensaretur ei qui aut bonus aut malus necessitate fuisset « inventus, non voluntate. In hoc et lex constituta est, non ({ exeludens, sed probans Iibertatem, de obsequio sponte pres-

'6

DE Q. S. F. T£RTULlJA1~O

I

I

« lando, vel transgressione sponte commiUendl : ita in utrum-

•

« que Jibertas patuit arbitrii. Igitur, si et bonitas, et ratio Dei

.« iovenitur circa libettatem arbitriiconcessam homini, non « oportel, omissa primA definitione bonitatis, atque rationis, • qu:e ante omnem lractatum constitoenda est, postfaetis « prmjudicare, non ita Deum instituere debuisse, quia aliter ( quam Deum deeeret evasiL; sed, dispecto quia ita debuetat « . institaere; salvo eo quod dispectum est, cmtera explorare. « Caatenim facile est offendentes· statim in hominis ruiaam, ( antequam c()nditionem ejus inspexerint, in audorem refetre «' quod acridit, quia nee auctoris examimlta sit ratio. Denique, • et bonitas Dei, a primordio operum perspecta, persuadebit

.« nihil a Deo mali even ire potuisse, et libertas bominis reeo« gitata se potitis ream olltendel quod ipsa cpmmisit. HAc de« tinitione omnia Deo salva sunt, et natura bonita tis, et ratio « dispositionis, et prrescientim et potenti:e eopia. Exigere ta« men debes a Deo et gravitatem summam, et fidem pneei« puam in omni institutione ejus, ut desinas qu:erere, an, . « Deo nolente, potuerit quid evenire. Tenens enim gtavitatem

• et fidem Dei boni, sed rationalibus inslitutionibos ejus vin-

• dieandas, nee mud miraberis quod Deus non intercesserit ad.: versus ea qual noluit evenire,_ ut conservaret ea qu:e 'Voluit. « Si semel homini permiserat arbitrii libertatem et potestatem, « et digne permiserat, utique fruenilas eas ex ipsA institutionis « et auetoritate permiserat, fruendas autem, quantum in ipso, « secundum ipsum, id est, secundum Deum, id _ est, in bo« num; quis enim adversus se permfttit aliquid? quant~m « verb in homine, secundum motus libertatis- ipsius : quis « enim non hoc pr:estat ei, cui quid semel Irui pr:estal, ut « pro animo et arbitrio suo frualnr? Igitur consequens erat « uti Deus seeederet a libertate semel eoncesss homini, id « est, eontineret in 'semetipso et praselentiam et pnepotenuam c suam, per quas intercedere poluisset, quominus homo, li( bertale suA frui aggressus, in perieulum laheretur. Si enim c: intereessisset, reseidissel arbitrii libertatem quam ratione et

----""""I

OPUSCULUM PBILOSOPHICUM.

71

•

« bonitate penniserat. Denique, puta intercessisse, nonne ex

« clamares: 0 dominum futilem, instabilem, infidelem, res« cindentem qure instituit t Cur permiseralliberum arbitrium, « si intercedit? Cur intercedit, si pennisit'! Nonne tunc magis « deceptus ex imprescientiA futuri videretur ,cum obstitis« set (I)? »

En elucidata sunt omnia, qwe dum nescivit genus humanum, ambulavit in tenebris, reque et vire quA ineedendum, et fmis quo eundum esset, incertus. En manifestum est Dei bonitalem, sapientiA. potentiAque ministris, omnia disposuisse, ut essen! quibus cognosceretur Deus, et quibus se daret fruendam. Apparel quanta sit rationalis creaturre dignitas, ad . quam ceetera omnia referantur, ad quam vel delectandam, vel erudiendam, rerum condita sit universitas. Cemitur quanta sinl liberi arbitrii et necessitas et pretium, cUm, sine iIIo, anima jam non sui potens, amandi, id est se totam dandi, capax non sit, per ilIud autem, vitam beatam ipsumque Deum promereatur. Denique, node oriantur mala intelligentes, non jam hominis iitium. Deo objicimus; et mirari desinimus ancipitem iIIam libertatis potentiam, unde mala processerunt, nobis tamen a Deo coneessam fuisse, cum per illam maniCestetur divina bonitas, humanaque virtus exerceatur.

- III. DE ANIMA. Doctrinam Septimii de animA. expositurus, Don dolerenequeo, quod multa pneclare disputanda, multos seerrime confutandos errores, errore ipse gravissimo Noster inaugnraverit, animas esse corporales defendens. Equidem, si peecantium multitudo peccalorem excusaret, ilIud pro Septimlo faeeret, quod lola anliquitas, aut an imam de materiA corporeA. conflatam , cum Epicureis Stoicigque, credidit, aut, cum Platone, non tantum incorpoream, verum etiam inereatam e1 ipsius Dei fortasse partem existimavit, aut Ari~leJfl seeuta

(f) Adv. Marc., II, §§ ~-8 •.

78

DE Q. S. F. TERTULLIANO

•

est, de utroque mendacio aliquid mutuantem; nullique inte-

rim venit in mentem dari posse substantias spiritales simul et crealas. A:deo, quo quid manifestius ante oculos positum est, eo minus interdum advertitur : quid est enim cujus magis eoascii simus quam an imam nostram, cum simplicem et unam esse, ideoque incorpoream , tum suam in se non habere originem, quippe qure setatem suam ne unA quidem die producere possit, totaque aliunde pendeat'! Igitur, si necesse fuit errare et in hunc aut ilium incidere scopulum, Septimium laudes quod saltern minima de malis selegerit: quippe longius majoreque cum periculo a vero recedit cui divinilas animorum placet, quam cui Septimiaoa iIla corporeitas, a divo Augustine fere excusata.

Non enim eo animo Septimius corpoream asseruit animam, quo multi solent, qui, omnes notitias a sensibus oriri sibi persuadentes, eo adducuntur ut nil animm cognoscibile, nisi quod visum aut auditum percellat, nil appetihile , nisi quod sensus permuiceat, existiment. Ergo omnis humana cognitio ad corpora, omnis vita ad corporeas voluptates, secundum istos, refertur. Nil nobis neque cum Deo, quem nullus sensus contingere valet, oeque cum officiis, voluptati plerumque repugnan tihus, Ergo non duplex homini propositum est offieium, .animam ad altiora erigere, corpus ad serviendum animse tlectere. Totus homo carneam vitam agere debet, quoniam totus homo caro est. Denique,' ubi cohserentium inter se membrorum nexus solvitur, de toto homine actum est, neque, sublato bonorum malorumque discrimine, ulla vitm subsequenti causa, locusve relioquitur. Nil horum simile apud SepLimium; qui intellectum a sensu, et (ut ipse habet) incorporales sensus a corporalibus, accuratissime discernit, et multa de inimicitiis animas cum -carne gerendis, multa de futura, quam vita presens adumbrat, relate, disserit. Nil apud ilium immortalitas animi periclitatur, quem multi ita tantum carni superfuturum existimant, si simplex fuerit, gravissimo, ut ego opinor, errore laborantes, Sic enim argumentando se ipsi decipiunt :

OPUSCULUM PHILOSOPHICUM.

79

Quid mon? dissolvi. Quid anima? simplez aliquid neque in partes Bolubile: ergo nihil illi cum intentu. Optimum sane Platonico argumentum, qui nihil neque creari, neque ad nihilum redigi posse credit; Christiano vero pessimum, cui immortalitas it Dei po testate omnine libera non plaeeret, Immortalitatem enim ita animabus adscriptam, quasi ad ilIarum natnram necessaria pertineat, reternitas a parle ante continub sequetur, aderuntque omnesde animarum divinitate fabulre, et quidquid pestiferi in ",cM)s&o-EUii inducitur. Quid enim sic argnmentum retorquere prohibeat : Quid nativita8? partium antea diljunctarum congregatio. Quid anima? simplex aliqttid nee partimn junctione conflatum. Ergo anima a nativitate aliena. Sed ilIud inest utrique syllogismo vitium, quod alteri tantum e duabus nascendi intereundique formis atk>ndit,eam dico qure compositis rebus congruit; earn vero omittit aut negat (quod in christiano pbilosopho mireris) qure crean do et penitus destruendo procedit. Quamquam quid de destruenda creatura loquor? eujus ea est conditio, ut, pondere suo, !l. TO [-<l'i3iY, unde educta est, continuo reddat, ni vitam jam jamque defecturam, perpetuus ret~rno de fonte recreet influrus. Igitur, si ad naturam spectes, ut nihil reternum, ita nibil immortale nisi solus Deus : si ad gratiam, omnia immortalitatis, id est retatis indesinenter eontinuatee, capacia sunt, neque vel minimi interest, eorpereane sint ideoqae composita, an spiritaJia ideoque simplicia: unum nobis intuendum est, divina de iIlis voluntas, sive verbis desurs1im descendentibus innoteseat, sive natura humana, alte intuentibus, ipsa finem ad quem it Deo instituta est, declaret. Inde enim elucebit, earn fuisse Creatori mentem, nOD ut homines, asperrimis viloo tluctibus diu jactati, naufragio tandem absumerentur, sed ut, portum aliquando arlepti, supremre bealudiois fierent participes, cujus omoes, vel inscii, naturali amore ardemus.

NoStro integrum fuil reetam hane defendeodre immortalitatis viam inire, nec ejus in scriptis quidquam horum qure hominem efficiunt scientire, et virtutis, et immortalitatis capa-

80

DE Q. S. F. TERTULLIANO

cissimum, in dubium vocator. Esimendus est itaque ex hac turbA animam ideb corpoream asserentium ut paretur via impietati, prmcludaturqoo in eoelum adilus. Non leve tamen Coorit peceatum, tantopere a vero, gravissimA in qomstione, aberrasse, cbristiani nominis auctoritatem carnis Cautoribus pnebuisse, pravamque sententiam infirmissimis deCeosionibus propugnasse; ut credas Nostrum desertre veritatis luere pmnas, dum solita eam ingenii subtilitas, soli tum que robur, in tulando errore penitUs deficiunt. Tota enim ejus argumenlatio, si paulb prophis spectes, in principii pelitio"e nilitur. Nihil esse omaino quod non sit corpus, nee asserere dubitat, nee probare curat: quod si eoneedas, quis non malit animam corpoream dicere, quam iis qlllB non sunt annumerare' Ve-· rim, si, prm qusdam men.tis lippitudine, nil nisi corporeum . animo eoncipere queas, uncle tibi talis ludacia, ut lucem, quA cmcus non illuminaris, non esse eonlendas, cUm pra!$ertim

nihil atJ"eras und~ animm spiritalis fides vel minime labefaetetor'! Cretenim, h~ cum pnemiseris, multa facillime addentur: ineorporaliLatem nil pati, 'CUm non babeat per quod patiatur, corpoream ergo esse animam, si vel apud inferos crucianda, vel in sinu Abrahre, post discessum a carne, refocillanda sit; animam, otpote extrinsecUs motam, ipsamqoe corpori movendo prseposltam, eA de causA corpoream esse: quippe, concesso nihil existere quod non sit corpus, sequitur incorporea neque movere, neque .moveri oeque aliquid aliud aut facere aut pali posse. .

Cum autem iIlud Septimio objiceretur, animam, si corporea esset, carnis oculis percipi debuisse, respondere non operosum Cuit, eam sui generis corpus esse, atque, ut perspiciator, alios quam quibus utimur sensus requirere. Si tamen urgeas, aperte profitebitor: c Solemniora qweque, et omn.i« modo debita eorpulentiss, adesse anime, ut habitn.m, ut c terminum, ut illud lrifari8m dislantivum, longitudinem dico c et latitudinem, et sublimitatem, quibus metanlur corporea

OPUsctlLUII PBILOSOPRICUIi. 81

« philosophi (I), _. Dabil etiam etligiem, « humano Dempe « corpori similem, cum 8atus me diYinus, per universa cor« poris spatia dift'usus, omni intUs linet espressus sit, quam « densatus imp~everat, et velut in formA gelaverit (2). ) Da-

il colorem, aeri"", et lucidum (3), a muliercu1A quAdam (qua fuerit iocertum, Priseane vel MaUmilla, an deliraotium prophetissarum baud indigoa discipula), cui sua pro Spiriltls sandi vocibus somma p1aeebant, hIIlc opinionum monstra edoclus.

Si tamen urgeas nihil corporeum animm congruere, ejusque dotes, non sensibus, ut emterorum eorperum, sed inlellectu renuntiari, aucli quid respondeat: « Si constat incor« poralia per corporales renuntiari sensus, SODum per « auditum, colorem per conspectum, oderem per odoralum, « cur non et anima, qum corporaliS est, ab ~corporabilus re« nuntietur (4)'1 :.

Si iostes, ut corporea caroi alimeota , ita spiritalem cilium animo Idhiberi, incorporalia scilicet studia sapientim, inanissime respoodebit f1Iefttem aftimam cibil plerumqf18 (Klein (5), quasi ipsam aoimam alimeBta refocillent, non corpus et ejus cum animA consortium. Addit jocaodo: « animas pbilosopbiA « jejunaotes vivere nibilomiotis, neminemque umquam aoi« mm aquam mu1sam de eloquio Platonis infudisse, aut micas « de muitiloquio Aristotelis infersisse (6). ) Haud iIlepide quidem scientiam veterum, ad sitim animm sedandam smpitis inutilem, carpit: poterat tamen memioisse Christi dicentis:

Non in .010 paM lliflit iwmo, Bed in omfti wrbo qUod procedil ez ore Dei.

Liceat nUDC a Septimio. ad Septimium provocare, DOD qubd

(I' De An., § 9. ~) Id. 111.

lS) Id. fb.

C') lei. § 6.

(5) iel. tb.

(8) lei. tb.

DE Q. S. F. TERTULLlANO

juvet prmstantissimi ingenii virum secum indueere pugnantem, sed quo plenius vis veritatis eluceat, suos etiam adversarios in suam cogentis defensionem. Miraberis, qui modo ttjf4ritim illud distantit'Um anime, quasi cuidam geometrim figurm~ mduebat, nunc sitnplicem asserere, et singularem, et de suo totam, nee magil instructilem aliunde qwim dil/isibilem ex Be, quia indisaolubilil (I); imo summA curA caventem, ne s;mplicitas animorum negata in pemiciem nOium de immortaIitate fidei redundet. Multa, ne quis in bis rebus error irrepat, Ii Septimio afferuntur: « animam et ca~nem simul ¢' erescere, sed divisA ratione pro generum conditione, care: nem modulo, animam ingenio: eeterum an!mam nullo « modo substantiA erescere, ne etiam deerescere substantiA .. credatur, atque ita et defectura dieatur : sed vim ejus, in c: quA naturalia peculia eonsita retinentur, salvo. substantie « modulo, quo a primordio inflata est, paulatim cum carne e: produci; ita et animm crementa non substantiva reputanda « esse, sed prevocatira (2). :& EAdem de causa cauteren« dam esse s eenset c argumentatoris oceasionem, qui, quod « anima videatur desiderare alimenta, hinc quoque mortalem « earn inteIligicupit, qum cibis sustineatur, denique, deroga« tis eis, evigescat, postremo, subtracLis, intercidat (3). :& Ad Iuec Septimius: « Non solum proponeodum est quisnam ea « desideret, sed cui; -et, si.propter se, sed et cur, et quando « et quonam usque, tum, quod aliud naturA desiderat, aliud « necessitate, aliud secundum proprietatem, aliud in cau« sam. Desiderabit igitur cibos anima, sihi quidem ex causa II necessitatis, carni "Vero ex 'causa proprietatis. Certe enim « domus anime earo est, et inquilinus carnis anima. Beside« rabit itaque inquilinus, ex causa et necessitate hujus nomi« nis,profutura domui, toto inquilinatus sui tempore, non

(I) De An., § U. (4) ta., § 37.

(3) u., § 58.

,

OPUSCULUM PHlLOSOPHICllJI.

-

« ut ipse substruend~, nee ut ipse lorieandus, nec ut ipse

c: tibicinandus, sed tantummodc) conlinendus, quia non aliter e contineri possit quam domo fultA: alioquin licebit anilDle, e .dilapsl domo .ex destitutione propriorum s~idiorum, inc columi abire, babenti sua firmamenta, et proprim eondie tionis alimenta, immortalilalem, rationalitatem, seosuali" tatem, iotellectualitatem, arbitrii libertatem; qUat omnia « nativittis animm eonlata, idem qui in primordio invidit e nunc quoque obumbrat atque depravat (t). ) Sed nil tantopere Septimio videtur cavendum quam oe anima in partes dividi posse credatur, Dec illas tam partes animm baberi vult quam vires, et efficacias, et operas. e Non eoim membra e sunt substantim animalis, sed lngenia : ut motorium, ut e actorium, ut cogitatorjum, et si qua in hune modum disc tinguunt. Quibus omnibus etsi certa singulis domicilia in e corpore determinaverunt I DOD idcircll hmc quoque distri« butio animm ad animm sectiones pertinebit (2). )

. Denique, ne quis prenas nocentium, bonorumque mercedes, post animamm a corporihus discessum dift'erendas arbitrator donee utriusque redintegretur consortium, opfuM Noster ostendit e smpiils animam, non expectato corpore, doc lere aut gaudere, sibique de suo suCficere ad utriusque titue lum passionis. Quoties, illmso corpore, anima sola torquee tur bile, iri, tmdio plerumque nee sibi noto" quoties « item, corpore adtlicto·, furtivum sibi gaudium anima ex-

« quirit, et it corporis importunA tum soeietate secedit't Mene lior, si non de ipsis cruciatibus corporis et gloriari et gau« dare sola consuevit. Bespice ad Mutii animam, cum. « dexteram suam ignibus solvit. Respice ad' Zeoonis, cum " illam Dionysii lormenta prmtereunt. Morsus ferarum ornae menta sunt juventutis, ut in Cyro ursi cicatrices (3). )

(t) De All., § 38. tt) Id .• § U.

(3) u., § 58.

'1

8' DE Q. S. F. TERTULLlA~O

Quis Beget his verbis totam fere quam nos profitemur veritatem conlineri'! Quis non, eodem in libro animam andiens et aperle pnedieari corpoream, e10piime defendi simplicem, taotam miretur c:mcitatem perspicacissimis immitti mentibus, ubi inter illos et veritaiis radium prmjudicata qumdam pravaque incessit opinio I QuOd si, otiosam hUmaDal eonditionis deplorationemomitteDtes, ioquiramus qUal tandem causa Septimil ocuIis msolitam oft'uderit caliginem, nulla alia in promptu erit quam mira qumdam de verborwo Don adeo obscurorom significatione confusio; convinceturque Noster, quid eorporeugl ab incorporeo ditrerat, plane Don vidisse. Qui enim colo-rem el sonu", incorporea eue (i) somniatus est, qui Deo corpus infinitum, homini -autem simplex largitus est, iIIe sane quid esse! corpus politis quam quid Deus et homo nescivit. Cum igi1ur Noster unum spectaret, nempe De fidei immortalitatis , ne prsemierum expectationi, timoriqtte prenarum,

. vel minima dubitationis umbra_injiceretur, incredibile aliquid bale, quam notavimus, confusio verborum attulit. Timuit. utpote qui corpus cujusque rei substaotiap1 esse crederet, ne nihil esset, nihilque haberet per quod pateretur incorporalis anima, idebque corpoream asseruit. Dein, alia terrore vexatus at in contrarium raptus, De corporea anim3~rpomm ritu inleritura esset, animam, quam corpus esse dixerat, ut pati posset, eadem de causA corporis essentiA exuit, dum simplicem prmdicat, dum sua iIIi esse alimenta, suaque gaudi~ s~e passiones absque consortio corporis agnoscit et probat; u1 sententia ejus non l'eritis exprimi poS$it quam si anima co"pua incorporeu", nuncupetur.

Post varios ,exitus disputaLionis deaoimarum natura habille,. restabat majus cum Platone de illarum origine cei1amen, cui Noster, ut digniori adversario, libentitis quam CIIeteris congredi1ur,interdum vehementius mquo errores veniA dignos reprehendens, nee tanti viri in philosophiam merita,

(I) De An., § 6.