You are on page 1of 10

06/08/2016

Aconstruodocasoclnicocomoformadepesquisaempsicanlise

gora:EstudosemTeoriaPsicanaltica

ServicesonDemand

OnlineversionISSN18094414

Article

gora(RioJ.)vol.17no.1RiodeJaneiroJan./June2014

Portuguese(pdf)
http://dx.doi.org/10.1590/S151614982014000100007

Portuguese(epdf)

ARTIGOS

Articleinxmlformat
Articlereferences

Aconstruodocasoclnicocomoformade
pesquisaempsicanlise

Howtocitethisarticle

Automatictranslation

Sendthisarticlebyemail

AlexandreCostaValIMnicaAssunoCostaLimaII
I MembrodoNcleodeInvestigaoemAnorexiaeBulimia/HCUFMG,com

mestradoemCinciasdaSade,FaculdadedeMedicinadaUFMG.
alecostaval@yahoo.com.br
II MembrodoNcleodeInvestigaoemAnorexiaeBulimia/HCUFMG
professoradoDepartamentodePsicologiadaPUCMGdoutoraemTeoria
Psicanaltica/UFRJ.lmonica.lima@gmail.com

CurriculumScienTI

Indicators
CitedbySciELO
Accessstatistics

Relatedlinks
Share

More

More

RESUMO

Permalink

Oartigofundamentaanoodeconstruodocasoempsicanlisecomo
meiodepesquisaedetrabalhoemequipeinterdisciplinar,tomandocomorefernciaascontribuiesdeFreud,
em1937,easdopsiquiatraitalianoCarloVigan.Propeumaaproximaodoinanalisveledaverdade
histricafreudianoscomoRealquesedepuradeumcasoclnicopormeiodesuaconstruo.Formalizaos
momentosessenciaisnoprocessodaconstruodocasocomometodologiadetrabalho,evidenciandoa
possibilidadedetransmissoaofinaldoprocesso.
Palavraschave:Construodocaso,metodologia,transmisso.
ABSTRACT
TheclinicalcaseconstructionasawayofResearchinPsychoanalysis.Thearticlesubstantiatesthenotionof
caseconstructioninpsychoanalysisasawayofresearchandinterdisciplinaryteamwork,withreferenceof
Freud'scontributionsin1937andItalianpsychiatristCarloVigan.Itisproposedanapproachofunanalyzable
andhistoricalFreudiantruthwithRealwhichisdebuggingofacasethroughitsconstruction.Italsoformalizes
thoseessentialmomentsintheprocessofcaseconstructionasamethodologyofworking,showingthe
possibilityoftransmissionintheendofprocess.
Keywords:Caseconstruction,methodology,transmission.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S151614982014000100007

1/10

06/08/2016

Aconstruodocasoclnicocomoformadepesquisaempsicanlise

"Apsicanliseconstituiumacombinaonotvel,poisabrangenoapenasummtododepesquisa
dasneuroses,mastambmummtododetratamentobaseadonaetiologiaassimdescoberta."
(Freud,1913[1911]/1996,p.225)

APRESENTAODAQUESTO
Nocampopsicanaltico,ainvestigaoclnicasempreesteveintimamenteassociadateraputicae
teorizaosobreopsquico(FREUD,1923[1922]/1996).Freuddemonstraissoatravsdoestudominuciosode
casosquesetornaramparadigmticoseinfluenciaramdeformadecisivaaproduodeseuarcabouoterico.
Omtododepesquisapropriamentepsicanalticosemprefoiobjetodequestionamentopornoseadequarao
modelodacinciae,naatualidade,travaumdebateespecialcoma"MedicinaBaseadaemEvidncias",toem
voga.Fundamentarummtodoclnicoquevalorizeatransfernciaeaabordagemdassingularidadesdocaso
sejustificapelascontribuieslapidaresqueelepodetrazerparaaconduodecasosgravesnocampoda
SadeMental,sendoesteoobjetivodopresenteartigo.
Paradesenvolvertalfundamentao,tomaremoscomorefernciaanoodeconstruodocasopropostapelo
psiquiatraepsicanalistaitalianoCarloVigan,quesebaseianaelaboraodinmicadeumsabercujofocoo
sujeitoquesofredeseusintomaeintroduzumaperspectivadiferentedaformalizaoempricaidealizadapela
cinciapositivistaqueexcluiosujeitoemfavordaobjetividadeedauniversalidade(Vigan,1999).
Antes,noentanto,deexporedesdobraranoodeconstruodecasoclnicoemVigan,convmsitulade
modomaispreciso.Quandofalamosdeconstruodocaso,fazemosoposioaoutrasprticasdeelaborao
clnicabaseadasemprotocolossemiolgicos.Tratasedeformadeacompanhamentodopacientebaseadano
discursoenodiagnsticoestrutural,comoobjetivodeestabelecerbalizasparaaconduodotratamento.
Seriaprudentequestionarmosseaoposiodapsicanlise"MedicinabaseadaemEvidncias"es
Neurocinciasassegurariaademonstraodeummtodoespecificamentepsicanaltico.Noestamoscertosde
poderresponderafirmativamenteaessapergunta.Freud,noartigoSobreoinciodotratamento(1913)
avessoproposiodealgoquepossaserchamadodemtodopsicanaltico.Nestetexto,ofundadorda
psicanlisepreferechamarsuasindicaesparaotratamentode"recomendaes",nomeandode"regra"
apenasaassociaolivre.Comparaoprocessoanalticoaojogodexadrez,noqualapenasaprimeiraea
ltimajogadasestodefinidas.Entreasduasencontramosasmaisamplasvariaes,oquecontrariatoda
perspectivadeumpadroaseguir(FREUD,1913/1996).Almdisso,nopodemosconsiderarestabelecidauma
metodologiadeconstruodocasoempsicanlisenemmesmoemVigan.Esteautor,assimcomooutros,tem
feitoesforosconsiderveisparadefinirdiretrizesnestecampoeesteartigotemaintenodeparticipardesta
tarefaque,noentanto,devemosreconhecer,permaneceinacabada.
Feitasasressalvasacima,importantedizerqueacreditamos,contudo,naexistnciadecondies
propriamenteanalticasdereferirseasuaclnica,marcadasporcertascaractersticas:1)opontodepartida
sempreocaso2)osujeitoestnocentrodeseutratamento,oqueotorna,comosugereFigueiredo(2004),o
protagonistanaconstruodeumaverdadevlidaparaele,eno,necessariamente,paraouniversal3)por
ltimo,tratasedeumaexperinciaorientadaemdireoaoReal.
ViganconvidaapensaraconstruodocasocomoumaorientaodaexperinciaemdireoaoReal.Oautor
retomaaetimologiadapalavra"caso"parareforaressaideia.Mostraquecasovemdotermolatino,cadere,
quesignificacairouirparaforadeumaregulaosimblica.Propequeconstruirumcasoiraoencontrodo
Real,comaquiloquenosepodedizer,equepodesercircunscritoporumsaberapartirdeumaoperao
metafrica(Vigan,1999).
AdefiniodeVigandaconstruodocasocomoumaoperaocapazdeextrairoRealqueescapa
regulaosimblicaestafinadaaoconceitolacanianodeRealtalcomoeleapresentadonoSeminrioXX.
Ali,oRealaparececomopontodeimpassedaescrita.Aescritasustentaoquenosepodeescrever.Emcerto
momentodoseminrio,Lacanusaalgicamodalaristotlicaparaconjugarosmodosdecadasujeitose
relacionarcomafunoflica.ElemodificaacontribuiodeAristtelesparadelamelhorseserviretranspe
asproposiesmodaisparaoregistrodaescrita.Defineonecessriocomoaquiloquenocessadese
escrever,oqueseescrevesemparar.Acontingnciaapontadacomooquecessadenoseescrever,comoo
quepodeeventualmenteseescreveroucomooquepodeseescreverdeummodooudeoutro.Opossvelo
quecessadeseescrever,oquenoestescritodeumavezportodas.E,porfim,apresentaoimpossvel
comooquenocessadenoseescrever,oquenoseescrevejamais,concluindoqueesteimpossveloReal
(LACAN,197273/1975,p.8587).
Aindanesteseminrio,Lacanrecorrelgicaparaelaborarsuateoriasobreasexuao,processoemfuno
doqualogozodosujeito,aopassarpelosignificante,tornaseflico.Orecursolgicaseexplicapelofatode
que,paraoautor,orealdosexooimpossveldeseescreverdarelaosexual.Comoelesupequeas
lgicasexistentesalcanamumaformalizaodoimpossvel,acreditaque,pormeiodelas,abresea
possibilidadedecerniroimpossveldosexo(LACAN,197273/1975,p.69).

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S151614982014000100007

2/10

06/08/2016

Aconstruodocasoclnicocomoformadepesquisaempsicanlise

Aoqueparece,paraVigan,esteoobjetivodaconstruodocaso:suareduoaumaescritamnima,que
permitiriaacircunscriodoRealcomoimpossvel.Issooquebuscaremosexplicitaraolongoda
argumentao,partindodeumacontribuioimportantesobreoassunto:oconceitofreudianodeconstruo.
Examinemos,pois,comcuidado,oquevemaserconstruirumcasoempsicanlise,partindodotermo
construo,introduzidoporFreudnotextoConstruesemanlise(1937),edascontribuiesdostextosque
lhesocontemporneos:Anliseterminveleinterminvel(1937)eMoisseomonotesmo(1937).

ANALISAR:CRIARUMSABERSOBREAPULSO
Aoescreverostextosde1937,Freudestavasvoltascomquestesqueseencontramnocernedanoode
construodocaso:comoconstruirumsabersobreaverdadedosujeitoquenosurgesobaformadoretorno
dorecalcado?Comoaverdadehistricaremanejadapelosaber?
EmAnliseterminveleinterminvel,aodefiniraexpresso"trminodeumaanlise",estabeleceasseguintes
condies:1)queopacientenosoframaisdeseussintomas,ansiedadeseinibies2)queoanalista
considerequeaquantidadedematerialrecalcadotornadoconscientesejaosuficienteparaqueoprocesso
patolgiconoserepita(FREUD,1937a/1996).Notasequeotrminodaanlise,nestaprimeiradefinio,est
ligadoaumatomadadeposiodoanalista,poisdependedeseujulgamento,oqualspodeserefetuadoa
partirdashiptesesconstrudasparasepensarocasoedaavaliaodaanliseemquesto.Isto,atomada
deposiodoanalistatemrelaodiretacomaconstruoqueelefazdocaso.
Almdisso,afirmarqueofinaldeanlisedependedaquantidadedematerialrecalcadotornadoconscienteo
mesmoquedizerquedependedeumaaquisiodesabercomoqualosujeitoconsente.Issoremeteaoque
afirmamosnoinciodoartigo:aproduodosaberempsicanlisenuncaseemancipoudesuateraputicae
sempresefundounainvestigaooperadaduranteosprocessosanalticos.
Valeassinalarqueoganhodesaberocorreemdiferentesregistros.Porumlado,temososaberproduzidopelo
prpriopacienteemanlise,quesofre,evidentemente,asincidnciasdasinterpretaesdoanalista.Poroutro,
temososaberproduzidopeloprprioanalista.Esteltimosedesdobranosaberconstrudosobrea
singularidadedeumsujeitoespecficoeaquiestamosnombitodaconstruodocasoenosaber
construdoquepermitecertageneralizao,podendoservirdebalizaparaareflexosobreoutroscasose
aquiestamosnombitodateoria.
RetornandoAnliseterminveleinterminvel,precisodizerqueFreud,noentanto,nosecontentacoma
primeiradefinioepropeumsegundosignificadoparaaexpresso"trminodeumaanlise"queeledesigna
comoambicioso,poissupequeumainflunciatopoderosadaanlisefoiexercidasobreopacientequese
tornouimpossvelqualqueroutramodificaonocaso.Anormalidadepsquicateriasidoalcanadaapartirda
soluodetodososrecalcamentosdopacienteedopreenchimentodetodasaslacunasemsualembrana
(FREUD,1937a/1996).Nesteponto,Freudnosconvidaaexaminaraexperinciaclnicaeateoriaparadescobrir
seissopossvel.Oresultadododuploexame,comosesabe,asriedeobstculosinventariadosparaque
umaanlisesecumprademodointegral,oqueolevaconclusodainexistnciadeumaanlisesemrestos.
AideiadequenotratamentoanalticoexistemsempremanifestaesresiduaisessencialnotextodeFreud.
NestesentidoeleseposicionacontraRank,quedefendequeorecalqueoriginriotenhaumcontedo
determinado,sendopossvelirdiretamenteaesteponto.ParaFreud,orecalqueoriginrionotemcontedo,o
quefazcomqueaverdadedeumsujeitonopossaseresgotadaequenoexistaumaltimapalavraem
anlise.Aperguntasustentadaaolongodotexto,justamente,adesabercomopensaraconclusodaanlise
semessaltimapalavra.Asadafreudianaadesituaraconclusodaanliseemdoispontos:naarticulao
dosujeitointerpretvelcomapulsoenoqueeledenominou"estadocriado"(FREUD,1937a/1996,p.242).
Porumlado,Freudconsideraapossibilidadedo"amansamentodapulso"(FREUD,1937a/1996,p.240241),
quenosignificalivrarsedela,mascoloclaemharmoniacomoEu,evitandoquesigaindependentemente
seucaminhoparaasatisfao.Suaposio,portanto,adequeapsicanlisepodereconheceroconflitoentre
oEueapulso,enfrentloetransformlo,mas,emnenhumcaso,podeeliminlo,oquefazcomquea
decisodoconflitopulsional,empsicanlise,sedemfunodeumindecidvel.Poroutrolado,Freudaponta
paracertoefeitodaanlise:aelaboraodeum"estadocriado"doEu,quenosurgeespontaneamente
(FREUD,1937a/1996).Estaumaindicaoimportante,poisaexpresso"estadocriado"evocaacaracterstica
fundamentaldaanlise,quesediferenciapelavariedadedostratamentospossveisdadospulsoapartirda
aberturasurpresa,aoencontroeinveno.
Emsntese,oqueFreudacentuaqueaanliseenvolveumadecisotantodoanalistaquantodoanalisante
acercadeumindecidvelrelacionadocriaoouinveno.Decisoesclarecida,evidentemente,que
excedeadeterminaoqueosujeitosofredosignificanteedoobjetoquecausaseudesejo,masque,ao
mesmotempo,dependedela.
Quandomencionamosoindecidvelnoprocessoanaltico,nosreferimos,especificamente,aoqueFreudsituano
horizontedofinaldaanlise,asaber,aincurveldivisodosujeito,oconflitoentreapulsoeoeu(ich).
Diantedisso,Freudnoacreditaqueaanlisevenhaapromoverqualquertipodeunificaooutotalizaodo
psiquismo.Quandoseperguntacomoqueaanlisepodeintervirnesteconflito,arespostaquelheocorre
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S151614982014000100007

3/10

06/08/2016

Aconstruodocasoclnicocomoformadepesquisaempsicanlise

dizerqueelapodereconhecloeenfrentlo.Podetransformlopormeiodesadasesoluescriativas,mas,
emnenhumcaso,eliminlo.
Esteaspectodacriao,retomadonosartigosConstruesemanliseeMoisseomonotesmo,central
quandopensamosnaconstruodocaso,poistambmaestemjogoaconstruodeumsabersobrea
pulso,causadosintomadosujeito.Issosignificaqueaconstruoarespeitodeumcasonoselimitaaoque
sepodeinterpretaredecifrardosintoma.Incluiigualmenteainvenodeumsabersobrealgoquenose
encontranoregistrodasrepresentaesequeFreud,em1937,chamoude"verdade".Vejamosdequeverdade
setrata.

CONSTRUESSOBREAVERDADEHISTRICA
EmMoisseomonotesmo,aedificaodojudasmofoivistaporFreudcomoumsaberelaboradosobrea
verdadehistrica,queserefere,entreoutrascoisas,aoassassinatodeMoissporseupovo.Esteassassinato
acausaativaquepermaneceuvelada,nahistriadareligiojudaica.Freud,noentanto,numdeterminado
momento,fazintervirumacausaeumaverdademaisarcaicas.AfirmaqueoassassinatodeMoissteriasidoa
repetiorealdotraodememriaesquecidodoassassinatodopaidahordaprimitiva,eaulteriorreabilitao
doDeusnicopelareligiojudaica,areconciliaocomessepai,determinadapelosentimentodeculpa
(FREUD,1939[193438]/1996).
Assim,paraFreud,existemduascausasenvolvidasnaconstituiodareligiojudaica,queelefazequivalerao
sintoma:aprimeiraoassassinatodeMoiss,inscriohistrica,recalcadapelosrelatosdatradioa
segundanodaordemdorecalcado,poisnohinscriohistricadesteacontecimento.Oassassinatodopai
primitivoummitofreudiano.Freudrelacionaaprimeiracausaverdadematerial(materialidadedosfatos),
easegunda,verdadehistrica.Estaltimatemrelaocomofatodeque,nostemposprimitivos,houveuma
pessoaimensamentepoderosa,queretornouposteriormentenamemriadoshomens,elevadaposiode
divindade(FREUD,1939[193438]/1996).Ouseja,averdadehistricareportasenoodenachtrglich,
explicitadanaanlisedocasoEmma,notextoProjetoparaumapsicologiacientfica(ano1895).Ocasoilustra
oqueFreudbuscaevidenciarcomadefiniodedoistiposdeverdadequesearticulameatuamcomocausado
sintoma.
Comosesabe,Emmaumamoaquenocapazdeentrarsozinhanumalojaeexplicaseusintomacoma
seguintelembrana:aos12anos,entrounumalojae,aoperceberorisodosvendedores,assustouseefugiu
(FREUD,1950[1895]/1996).Naanlise,contudo,surgeumasegundalembrana.Aosoitoanos,esteveemuma
confeitariaeoconfeiteirotocaraseusrgosgenitais.Naprimeiracena,aosoitoanosdeidade,Emmanose
abaloue,somenteapartirdasegunda,aprimeiraadquiriuvalortraumticoedesencadeouaangstia.Na
opiniodeFreud,asegundasituao(orisodosvendedores)despertaumafetoquenopdeseexpressarna
primeira(aseduodoconfeiteiro),eissoporqueapuberdadetornoupossvelaEmmaumanovacompreenso
daprimeiralembrana(idem).Anovacompreensosurgidanapuberdadepreencheovaziodesignificaoda
primeiracenadeseduo.
AperspectivafreudianaamesmaemMoisseomonotesmo:osintomadareligiojudaicacausadopela
incidnciadeumfatoposterior(oassassinatodeMoiss)sobreumprimeiromaisarcaico(oassassinatodopai
dahordaprimitiva).ParaFreud,asegundasituaosejanocasoEmma,sejanocasodareligiojudaica
remodela,posteriormente,aquiloque,naprimeirasituao,noconquistourepresentaonopsiquismo.
Assim,pois,avisadadeFreudofereceumaconcepodoinconscienteantagnicaideiadeumamemriaem
quetudojestdadoeinscritosobaformadorecalcado.Ocomentrioacimadeixaclaroqueosintoma
implicaummanejodosabernotempo,quefazsurgir,doarcaico,algoquenopodemosdizerquejestavaa.
importantedizerqueosaberelaboradopeloanalisante,emanlise,epeloanalista,naconstruodocaso,
obedeceaomesmomodelodescrito.Tratasedeumaelaboraodesaberqueoperanumaduplavertente:na
vertentedasrepresentaesedadecifraodosentidodosintoma,mastambmnadapulsoquenose
inscreveunopsiquismo,quenopodeserrememorada,equeexige,portanto,umacriao,comoFreud
apontouemAnliseterminveleinterminvel.
EssaperspectivaconduzFreudnoodeconstruo.Aconstruo,emMoisseomonotesmo,soas
roupagensmticas,histricasesintomticasedificadasemtornodeumncleodeverdadeoassassinatodo
paieodeMoiss.JemConstruesemanlise,sointervenesdoanalistaquesedistinguemda
interpretao,namedidaemqueconsistememinventaralgoondeoretornodorecalcadonoseproduziu.

CRIAR/CONSTRUIRUMSABERSOBREAVERDADEDOSUJEITO
AconstruoapareceemFreudcomoumtipodeintervenonecessriaaodesenvolvimentodotrabalho
analtico.OtermojhaviasidoutilizadoporeleemBateseemumacriana,quandoelesustentouqueo
segundotempodafantasianuncalembradopeloanalisanteedeve,portanto,serconstrudoemanlise
(FREUD,1919/1996).Freudreconhecequehumpontodoinconscientequenolinguagemequenopode
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S151614982014000100007

4/10

06/08/2016

Aconstruodocasoclnicocomoformadepesquisaempsicanlise

serdecifradooulembrado.Nestecaso,apossibilidadedeintervenoqueseapresentaadeseconstruiralgo
sobreoquenoretornanoregistrodosignificante.Aconstruosedistinguedainterpretaodesentidopor
noestarreferidaaumasignificaoinconsciente,esimaumadimensodoinconscientequenoseestrutura
comoumalinguagem.
Freudfornececritriosparadiferenciarmosaconstruodainterpretao.Ainterpretaoaplicaseaum
elementoisolado,talqualumaassociaoouumaparapraxia,enquantoaconstruoapresentaaopacienteum
fragmentodesuahistriaprimitiva(1937b/1996).Partindodesteponto,Miller(1996)sugerequeaconstruo
aestratgiapelaqualoanalistainventaumacoernciaparaosfragmentosdeinconscientequesurgem
isoladamente.Omaterialinconscienteapareceaospedaoseoanalista,articulandoessespedaos,compeum
conjuntocomaconstruo.
Todavia,agrandequestocolocadaporFreud,nessetexto,adesaberquegarantiatemoanalistada
correodesuaconstruo(1937b/1996).Elesepreocupacomoproblemadagarantiadaverdade,ouseja,
comavalidadedeseumtodo.
Deincio,Freuddizquenohproblemase,ocasionalmente,cometemosalgumequvocoeoferecemosao
pacienteumaconstruoerradacomosendoaverdadehistricaprovvel.Aconstruofalsapodeser
prontamenteabandonada(idem).Essaposioindicaqueaconstruonotemavercomaexatidodosaber,
mascomosefeitosprovocadosnosujeitopelacomunicaodessesaber.Oqueimportasoosefeitosde
verdadequeaconstruodessesaberprovocaequepodemserreconhecidosnoselementosqueaparecemde
formaindireta.Assim,podemosconcluirque,naconstruo,hdesefazercomquealgunssignificantes
assumamovalordofragmentodoinconscientequenoretorna.Aconstruoumametforanaqualum
sabersubstituiaverdadequenopodeserintegralmenterevelada.Oproblemaquenopodeseruma
metforaqualquerdeveserumametforaprenhedeverdade.
Freudjhaviaabordadoessaquestoaodiscutiroproblemadaprofilaxiaempsicanlise.Eleafirmaquea
tentativadeativar,nopaciente,conflitospulsionaisparatratlosprofilaticamenteestfadadaaofracasso,pois
opacienteescutaoquetemosadizer,masnoreage.Algoparecidoocorrequandoumadultoforneces
crianasesclarecimentossexuais.Ascrianasaprendemalgoquenosabiamantes,masnotmpressaem
sacrificarasteoriasqueconstruramemharmoniacomsuaorganizaolibidinalinfantilemproldestenovo
conhecimento.Issotornaclaroqueosaberelaboradoemanlise,apartirdaconstruo,deveserequivalente
queleencontradonasteoriassexuaisinfantis,asquaisestoreferidassatisfaosexualdosujeito.Osaber
quevale,naanlise,aquelequeenlaaosignificanteeogozoparacadasujeito.
Resumamosento,oqueesteartigotrazcomocontribuioparanossainvestigao.Emprimeirolugar,situa,
maisumavez,otrabalhoanalticocomoumtrabalhoepistmiconoqualseencontraemquestoaelaborao
deumsaberqueconvocaoconsentimentodosujeito.Retomatambmaideiadequeexisteumpontode
indecidvelnoinconscientequefazapelodecisoecriao.Tratasedainvenodeumsaberquevemno
lugardaverdadeequenopodeserqualquerum,poisdeveproduziraconviconopacienteaoser
comunicado.Acondioparaqueissoocorraqueestejareferidoaogozodosujeitoemquesto.
Examinadosostrsartigosfreudianosde1937,nossoprximopassoserodeverificarcomooselementosali
apresentadospodemservirnosparafundamentaraconstruodocasoclnicoempsicanlise.

AVERACIDADEDACONSTRUODOCASOCLNICO
Freudevidenciaumaspectofundamentalquandointerrogaagarantiadecorreodaconstruofeitapelo
analista.Vimosanteriormentequeeledistingueexatidoeverdade.
UmexemploclnicoquedemonstraissocomclarezaumfragmentodaanlisedoHomemdosRatos.
Orientadopelahiptesedocomplexodedipo,Freudconsideraqueopai,nessecaso,apresentavasecomoo
agenteperturbadordogozosexualdopaciente.EssaeraaconstruodeFreudarespeitodocasoeas
interpretaesqueeleendereavaaopacienteprivilegiavamasobredeterminaosignificantedosintomaea
tramapulsionalnomitoedipiano(FREUD,1909/1996).
Jnosprimeirosencontros,eledizaopacienteque,quandoestetinhamenosdeseisanos,foraculpadodeuma
mconduta(masturbao),tendosidoduramentecastigadopelopai.Apunioteriacolocadofimatividade
masturbatriaeproduzidoumrancorinextinguveldoHomemdosRatosemrelaoaopai(idem).
ParasurpresadeFreud,essacomunicaoprovocacomorespostaorelatodeumacenaqueamedopaciente
lhehavianarrado.desenotarque,deacordocomoHomemdosRatos,elemesmonoserecordavado
eventoeque,portanto,aintervenodeFreudnoteriaprovocadoolevantamentodaamnsiaoudorecalque.
Acenarelatadahaviaacontecidoquandoele,comtrsouquatroanosdeidade,cometeraumatravessura.O
paibateranelee,tomadodeumairaterrvel,acrianaresponderacomumasriedeinsultos.Estaexperincia
provocouumamudananocarterdomenino,pois,apartirdaquelemomento,tornouse,segundosuas
palavras,"umcovarde",pormedodaviolnciadesuaprpriaraiva(idem).

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S151614982014000100007

5/10

06/08/2016

Aconstruodocasoclnicocomoformadepesquisaempsicanlise

Depoisdeterfeitoorelatonaanlise,opacienteconversoucomamearespeitodoepisdioeestaconfirmou
suaocorrncia,acrescentandoqueapunioqueopailhehaviainfligidodeveuseaofatodeeletermordidoa
bab.Ora,paraFreud,nohaviadvidasdequeaaocometidapelomeninoforadenaturezasexual.O
importante,noentanto,queapartirda,segundoFreud,cedeuarecusadopacienteemacreditarnaraiva
adquiridacontraseupai(idem).
Estefragmentodeanliseevidenciaopapeldaconstruodocasonaorientaodasintervenesdoanalista.
AcenaqualaconstruodeFreudconduz,emboranotenhasidorememoradapelopaciente,aparececomo
indicativadeumasatisfaopulsionalnoconhecidaepermiteaosujeitocircunscreverumpontodoRealpara
extrairdaliaconvicoacercadaconstruoquelheforacomunicada.Ofragmentotambmmostraqueoque
indicaaoanalistaaveracidadeounodesuaconstruosobreocasosooselementossurgidosnoprocesso
analtico,quepodemconfirmlaourefutla.

ACONSTRUODOCASOEOMANEJODAVERDADEPORUMSABERQUENOSE
COMPLETA
Outropontoimportante,apontadoporFreud,dizrespeitoaoganhodesaberqueaanlisepropicia.Noprocesso
clnico/investigativodaanlise,deumlado,opacienteelaboraumsabersobreseusintomaesobreaverdade
deseudesejodeoutro,oanalistaconstriumsabersobreocasoclnico.Emambososcasoshummanejo
dosaberquepermiterevelaralgodaverdadedosujeito.
AideiadeFreudadequenoexisteanliseintegral,sendoorestoinanalisvel,quesedepuradoprocesso
analtico,aangstiadecastrao.JparaLacan,oobjetopequenoaquesesubtraiatodaoperaode
decifrao.
importantedizerqueadimensodaincompletudenosaberproduzidoemanlisepodeserigualmente
reconhecidanosaberelaboradopeloanalistanaconstruodocasoedeveserpreservada.
Quandoconstrumosumsabersobreumcaso,preservamosumpontodevazioqueimpedequeaverdadesobre
opacientesejatotalizada.Amanutenodestevaziooquepermitequeasconstruessobreocasopossam
sersemprereconstrudas,enovassoluesformuladas.Naconstruodocaso,portanto,oanalistatambm
estabertosurpresaeinveno.Istosignificaqueoselementoscontingentessurgidosnotratamento
analticointerferemconstantementenaconstruodosabersobreocaso.Poroutrolado,comoveremosno
prximoseguimento,aconstruodocasoclnicoumprocessonoqualsedepura,dosaber,oresto
mencionadoacima.

ACONSTRUODOCASOEAPOLTICADOANALISTA
Emprimeirolugar,ressaltemosofatodequeoanalistaresponsvelpelotratamento,comoassinalaFreudao
dizerqueosacontecimentosnaanlisedependemdesuadecisoejulgamento.ParaLacan(1958/1998),o
analistanodirigeopaciente,massimotratamento,e,parafazlo,necessrioalgumtipodeorientao.
Paraexplicitardequeorientaosetrata,Lacan,inspiradonasistematizaodeClausewits,propequeas
aesdoanalistadevemseorganizaremtrsnveis:odattica,odaestratgiaeodapoltica.Elesituaa
interpretaononveldattica,omanejodatransferncianonveldaestratgiaeafaltaasernonvelda
poltica,afirmandoque,nofinal,apolticaoquedecideumaguerra.
DeacordocomLacan,apolticadapsicanliseseorientapelafaltaaser,queseencontranocoraoda
experinciaanaltica.Aexpressofaltaaser,relativaaodesejo,sganhasentidoquandoconsideramosqueo
sujeitofoiseparadodeseuser,emfunodacastrao.EomaisimportantequeLacancoloca,em
determinadomomento,oobjetonolugardoserperdidopelosujeito,oquepodeserconstatadonaproposio
dequeoobjetotomaolugardaquiloqueosujeitofoiprivadosimbolicamente(1959/1981).
Ouseja,dizerqueapolticadoanalistaorientadapelafaltaaseromesmoquedizerqueelaorientada
peloobjetopequenoa,causadosintomaedodesejo.Apolticadoanalista,nestesentido,visacircunscrevere
depurar,dosintoma,esteobjetoquetemoestatutodeReal.essemanejoqueorientafundamentalmenteas
aesdoanalistanotratamento.
Apolticadoanalistasedefineapartirdaconstruodocaso,queconsisteeminventarumacoernciapara
fragmentosdoinconscientequeaparecemdesarticuladosduranteoprocessoanalticoequepossibilitano
apenasumavisogeraldotratamento,mastambmaelaboraodehiptesesqueorientaroasintervenes
clnicas.Aconstruopermiteaoanalistalocalizaroseulugarnatransfernciaemfunodoquallanarsuas
interpretaes.Permite,ainda,omanejodatransfernciaaosereconheceroobjetopequenoaqueosintoma
singulardosujeitocircunscreve.
Tendosidolocalizadososfundamentostericosdanoodeconstruodecasoclnico,buscaremosdefinir,em
seguida,algunspassosdestametodologia,tomandocomorefernciaaselaboraesdeVigan.

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S151614982014000100007

6/10

06/08/2016

Aconstruodocasoclnicocomoformadepesquisaempsicanlise

ACONSTRUODOCASOEOTEMPO
OpsicanalistaitalianotrabalhaaconstruodocasoapartirdaestruturadotempolgicopropostaporLacan
notextoOtempolgicoeaasserodacertezaantecipada:oinstantedever,otempodecompreendereo
momentodeconcluirqueantecedemaafirmaodoprisioneiroarespeitodacordodiscopregadoemsuas
costas(1945/1998).Aconstruoequivaleriaaotempodecompreender,quedeveprecederoatoanalticoe
quecorrespondeaoatodoprisioneirodesedirigiraodiretordaprisoparainformarlhesuaconcluso.No
processotemporal,oscomponentesrecolhidosdafalaedosatosdosujeitopermitemaoanalistareconhecer
suaposionodiscurso,estabelecerumdiagnsticoestruturalelocalizarogozosingularqueseusintoma
circunscreve.apartirdestepontosingularquepossvelparaoanalistalanarseuato,sobreoqualsomente
opacientepodertestemunhar(VIGAN,1999).
Tantonaconstruodocasoquantonoaplogodostrsprisioneirosnosetemumacessodiretoverdade,a
qualalcanadaemfunodaelaboraodeumsaber.Nocasodoaplogo,omodocomoodiretordispeos
crculosnascostasdecadaumdosprisioneirosfazcomque,numprimeiromomento,oproblemaparea
insolvel.Cadaprisioneiro,vendodoiscrculosbrancosesabendoqueexistemtrscrculosbrancosedois
pretos,nopodededuzirnada.
Dopontodevistadalgicaclssica,diantedaimpossibilidadedeseresolveralgocomavisodedoisdiscos
brancos,serianecessriorenunciaraqualquerconcluso,namedidaemqueelasconsideraaconcepo
espacializadadoprocessolgico:oquepodeservistologodeincio(LACAN,1945/1998).
AgenialidadedeLacanadeincluirdadoscomplementaresnaresoluodoproblema.Osdadosiniciaissoo
nmerodeprisioneirosedediscos,quetodosconhecem.Osdadoscomplementaressootempoeodireitode
pensar,maisalmdosdadosiniciais,quefazemprevaleceraestruturatemporaldoprocessolgico(idem).
FoiapartirdaexclusodestadeduosimplesqueLacanintroduziuamodulaodotempo,fazendoprevalecer
aestruturatemporal,enoaestruturaespacialdoprocessolgico.aexclusodosdoisdiscospretos,que
nosovistospornenhumdosprisioneiros,quefazessesdiscosentrarem,noprocesso,comosignificantes
comopresenacorrelativaaumaausncia.
Nossointuitoevidenciarque,noaplogo,oqueseinscrevecomosaberdependedeumnosaber.Depende
damarcadaausnciadosdoisdiscosnegros,impressanoprocessolgico.Temospelomenosduasideias
fundamentaisemjogonotexto.Aprimeiraqueaverdadedeveserapreendida,poisnotemosacessodireto
aela.Asegundaqueessaverdadeapreendidademodoantecipado.Tantooprisioneiroquantooanalista
decidemsobreaverdadesemconheclainteiramente.Verdadequesersubmetidaprova,masqueno
seriaverificadaseelesnoaatingissemnacerteza.
ParaVigan(2010a),oatoanalticooresultadodoprocessodaconstruodocaso,noqualumsaber
elaboradosobreoobjetocausadedesejodoanalisante,precipitandoumatoconclusivo.Noprocessoanaltico,
oobjetocausadedesejoequivaleaodiscoqueoprisioneiroportanascostassemconheclo.
Aconcluso,naanlise,surgecomoescansonotempodecompreender,quelheantecede.Peumtermono
tempodeelaborao.Aconclusosolidriacomoatodoanalista,pensadocomodecisoeaposta,eque,
maistarde,serverificado.

AESCRITA,ASUPERVISO,EAREDUODOCASOCOMOMTODO
AvalidadedomtodopropostoporVigandependedapassagemdoselementosdiscursivosdeumdadosujeito
porquatrotempos,tendocomoprincpiosaescritaeainterlocuodoclnicocomumsupervisorecomos
diversosmembrosdaequipeinterdisciplinar(VIGAN,2010a).
OselementosaseremincludosnaescritadocasosoescolhidoscombasenasrecomendaesdeFreudaos
mdicosqueexercemapsicanlise.Opsicanalistaafirmaqueosrelatriosexatosdehistriasclnicassode
poucovalorepossuemapenas"aexatidoostensivadequeapsiquiatriamodernafornecenosalgunsexemplos
marcantes"(FREUD,1912/1996,p.127).Propequeomaterialobtidoapartirdasfalasdopacienteformaum
textocoerentequepoderserposteriormenteanotado,dememria,porele.Assim,pois,podesedizerqueos
elementosquecompemaescritadocaso,emprocessodeconstruo,sodepuradospormeiodaescuta
flutuantedoanalista,duranteosatendimentos,esematomadadenotasintegrais.
NomtododaConstruo,aideiafazercomqueocasosofraumareduoatopontoemquesetocao
impossveldeserdito,oobjetoaquenosetraduzpelosignificante.EsteprocessoseaproximadoqueMiller
chamoude"operaoreduo",nocomentrioqueeletecesobreotrabalhoanalticoemOossodeuma
anlise(MILLER,1998).
Millerobservaquequandosolicitamosaoanalisantequeassocielivremente,oqueocorreque,apesarda
liberdadeparafalar,certostemasepalavrasreaparecemdeformarecorrente,oquepermitealocalizaode
algunsenunciadosfundamentais.Frasesoupalavraspronunciadaspelospaisouporoutros,queadquiriram
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S151614982014000100007

7/10

06/08/2016

Aconstruodocasoclnicocomoformadepesquisaempsicanlise

valorespecialnavidadaquelapessoa.Sooslugaresfixosdoinconscientequesedesenhamnodesenrolarda
anliseequepodemserdescritoscomofunesproposicionaisf(x),nasquaisdiversostermossesucedem
comovariveisdamesmapropriedadef(MILLER,1998).
Estespontosfixosdoinconscientesosignificantesdestacadosforadarepetio.Miller,aodiscutira
repetiosignificante,evocaomodelodeLacanapresentadonoposfciodoSeminriosobrea"Cartaroubada".
Estemodelo,comosesabe,construdoapartirdejogadascomumamoedanoviciada.Assinalase(+)
quandosaicarae()quandosaicoroa.Apartirdestessinais,codificamseosparesdejogadaseobtmse
umasintaxequedeterminaumaescrita,diferentedoincioemquepodamosobteraleatoriamente(+)ou().
Destaforma,Lacanmostraqueoaparecimentodealgunstermosnacadeiaexigeapresenaconsecutivade
certostermoseprobeapresenadeoutros.Ouseja,asintaxequeexigedeterminadaescritaprobe,ao
mesmotempo,outra(idem).
Oqueencontramosnasituaoqueacabamosdemencionarjustoaemergnciadeumnecessrioe,
consequentemente,deumimpossvel,apartirdoacaso.Millerusaessemodeloparademonstrarqueoavesso
darepetiosignificantenecessriaumimpossveldeseescrever.Oqueserepete,comoescritanecessria
doinconsciente,convoca,aomesmotempo,outrotipoderepetio,quetemavercomaevitao.Ouseja,
quandodeterminadostermosso"escolhidos"paraseapresentaremnacadeia,issosignificaqueoutrostermos
sorecusados.
Esenosperguntamosporquetalsignificanteseescreveunoinconscientedealgumouporqueadquiriuvalor
emsuaeconomiapsquica,nopodemosmaisrespondercomoregistrodonecessrioedoimpossvel.Temos
quepassarcontingncia.Entreosignificantequedeterminaosujeitoeoinvestimentolibidinal,comoqualele
dotado,humhiato,umarupturadecausalidade.Istofazpartedocarteracidentalqueenvolveavidadas
pessoas.Umafraseescutadaaqui,umacenaassistidaacol,epronto:vemosnossosujeitosvoltas,pelo
restodaexistncia,comseusorculosparticulares,semqueconheamosarazodoinvestimentolibidinal
destaspalavras.
Issomostraque,seporumlado,osujeitocalculvelemfunodasoperaesmetafricasemetonmicasda
linguagem,oinvestimentopulsionalnoo.Aquitemosoutraordemdefatosquesereportacontingnciada
intrusodogozonoserhumano.
Noprocessodeconstruodocasoarticulamseonecessriodarepetiodacadeiasignificante,oimpossvel
deserrememoradopelacadeiaeacontingnciadoinvestimentolibidinal,queexplicaaimpossibilidadeda
verdadeserditatodanaexperinciaanaltica.Buscasereduzirocasoclnicoaossignificantesfundamentaise
necessriosdosujeito,supondoqueessareduodemarcar,aomesmotempo,umimpossvelea
contingncia/singularidadedainstituiodecertomododegozoparaumsujeito.Noslimitesdotextoextrado
daoperaoreduorealizadanoprocessodeconstruodocaso,circunscrevemosoRealqueseapresenta,
justamente,comoimpassedaescrita.
Umavezestabelecidaaideiadequeaconstruodocasoconsequnciadeumtrabalhodereduoefetuado
sobreodiscursodopaciente,buscaremos,agora,localizarquatromomentospossveisenonecessriosdeste
processo.1Ressaltamos,maisumavez,quenotemosaintenodepropor,aqui,umametodologiaprpria
psicanlise,e,sim,deestabeleceralgumasorientaesparaaconstruodocaso.Adefiniodestesquatro
momentosserveapenasaosfinsdetransmisso.Evidentemente,estepercursopodeocorrerdemaneira
diferente,serfeitomaisdeumavezduranteaconduodeumtratamento,ounosereduziraosquatro
tempos.
Relatodahistria
Oprocessotemincioquandooanalistaelegeocasoefazumacompilao,dememria,doscontedosdas
sessesemumtextocomoformatodehistriaclnica.Estahistriafundamental,poisapartirdelapodeser
geradaapossibilidadedeseiniciaraconstruodocaso.Aprpriaeleiodocasojmodificaoolharqueo
analistatemsobreopaciente.Estetextoinicialtrazumavisogeraldocaso,deondepossvelextrairuma
questoespecficadeacordocomoestiloeinteresseparticulardoanalista.
Superviso
Apartirdasupervisoindividualcomoutroanalista,estaquestotornasemaiscircunscritaeoselementos
singularesdocasotomamcontornosmaisntidos.Nestemomento,ossignificantesfundamentaisdosujeitoque
sedestacaramforadarepetioganhammaiorrelevo.
Asupervisopossibilitaaoanalistalocalizarospontosemquearelaocomsuafantasiaproduzobstculos
paraaextraodalgicadocasoe,porconseguinte,permitelhereorientarsuaposionatransferncia.o
lugarprivilegiadoparaqueaprticadoanalistanainstituioeemequipeinterdisciplinarpassepelocrivoda
psicanlisepura.Oatodoanalista,nestembito,retomado,comentadoeverificado,comointuitode
discernir,pormeiodossignificantes,oRealaimplicado.
Osabergeradoporessecomentrionotemrelaocomoacmulodeconhecimento,esimcomaapreenso
deum"saberfazer"comocasoclnico.Oqueseproduznasupervisopermiteumnovorecortedocasoe,

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S151614982014000100007

8/10

06/08/2016

Aconstruodocasoclnicocomoformadepesquisaempsicanlise

ento,maisumtextoproduzido,agoraaindamaisreduzido.Estetextofuncionarcomoeixocondutorparaa
discussodaequipenamedidaemquelocalizaumimpassenaconduodocaso.
Reuniodaequipe
Naequipe,oselementosdotextopodemserverificadoseampliadosapartirdaconversaocomoutros
profissionaisenvolvidosnocaso,osquaisassumemumaposiodeignornciaemfunodoprivilgio
conferidopesquisaeaoquestionamento,prpriosdaclnica.Nestemomento,segundoVigan(2003),
importanteaadesodecadaumdaequipeapartirdoquehdemaisvivoemseudesejo,tornandoos
responsveisfrenteaotrabalhoclnico.
Nestaconversao,fundamentalapresenade"pelomenosum"quesuporteolugardonosabereque
poderseralgumexteriorequipe,responsvelpelobalizamentodadiscusso.Opontodenosaberpermite
queaverdadesobreopacientenosejajamaistotalizadaequeasconstruessobreocasopossamser
semprerenovadaserepensadas.Possibilitatambmainvenodenovossaberesesolues,poislevaem
contaascontingncias,asidiossincrasiaseassingularidadesencontradasnaexperinciaclnicacomopontosde
variaodaestruturatericajconstituda.
Osingulardocaso,queViganchamadeReal,nodedutveldeumsaberuniversal,jdado,masdeveser
extradopeloprocessodereduodocasoaosseussignificantesmnimos,comofoidescritoanteriormente.a
partirdestepontoquesepensanasestratgiaseintervenespossveisquevisamoreposicionamentodo
sujeitofrenteaseusintoma.
Aprendendocomopaciente
Noquartomomentoocorreaverificaodoqueseconstruiudocasoapartirdarespostadopacientes
intervenesdaequipe.Afinal,apesardaconstruodocasoincluirelementosdiscursivosdevrios
protagonistasenvolvidos,oreferencialsempreosujeito,esuasproduesfuncionamcomoopivnadireo
deseutratamento.
importanteassinalar,noentanto,quenosreferimos,aqui,aumtipoespecficoderesposta.Freudafirmaque
oquecontaaelaborao,porpartedoanalisante,denovasassociaes(1937b/1996).Oqueconfirmaou
refutaaconstruodoanalistaarespostadoinconsciente,quevemtonadeformaindireta,comoas
recordaesvivasdedetalhesrelativosaumdeterminadoacontecimento,tantoemsonhosquantoemfantasias
(idem).
Porisso,Vigan(2010b)ressaltaqueaquiloqueopacienteensinaarespeitodaconstruodeseucasono
passaporsuaconscincianempelafaladireta,massimpelaescutaqueoanalistafazdasparticularidadese
dascoincidncias,escandidasdesuahistria,etambmdoenigmadeseusatosfalhos,recadaseausncias.
Podemosdizer,portanto,queaconstruodocasoatuaaprscoup"apsogolpe"ouseja,continuaapso
atoanaltico,quandooverifica,evidenciaoeoavalia.Nestetempo,possvelaconstruodeumltimo
texto,noqualaconexoentreoqueseapreendeudocasoeotratamentopossvelpodesertransmitida.

REFERNCIAS
Freud,S.(1996)EdiostandardbrasileiradasobraspsicolgicascompletasdeSigmundFreud.RiodeJaneiro:
Imago.[Links]
_______.(1909)"Notassobreumcasodeneuroseobsessiva",v.X,p.139215.[Links]
_______.(1912)"Recomendaesaosmdicosqueexercemapsicanlise",v.XII,p.125133.[Links]
_______.(1913[1911])"Sobreapsicanlise",v.XII,p.225229.[Links]
_______.(1913)"Sobreoinciodotratamento(NovasrecomendaessobreatcnicadapsicanliseI)",v.XII,
p.139158.[Links]
_______.(1919)"Bateseemumacriana",v.XVII,p.195218.[Links]
_______.(1923[1922])"Doisverbetesdeenciclopdia",v.XVIII,p.253274.[Links]
_______.(1937a)"Anliseterminveleinterminvel",v.XXIII,p.231270.[Links]
_______.(1937b)"Construesemanlise",v.XXIII,p.275287.[Links]
_______.(1939[193438])"Moisseomonotesmo",v.XXIII,p.19149.[Links]
_______.(1950[1895])"Projetoparaumapsicologiacientfica",v.I,p.347443.[Links]
FIGUEIREDO,A.C.(2004)Aconstruodocasoclnico:umacontribuiodapsicanlisepsicopatologiae
sademental.Rev.latinoam.psicopatol.fundam.,7(1).SoPaulo:AssociaoUniversitriadePesquisaem
http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S151614982014000100007

9/10

06/08/2016

Aconstruodocasoclnicocomoformadepesquisaempsicanlise

PsicopatologiaFundamental,p.7586.[Links]
LACAN,J.(1998)Escritos.RiodeJaneiro:JorgeZahar.[Links]
_______.(1945/1998)"Otempolgicoeaasserodacertezaantecipada",p.197213.[Links]
_______.(1948/1998)"Adireodotratamentoeosprincpiosdeseupoder",p.591652.[Links]
_______.(1959/1981)LedsiretsoninterprtationHamlet(Sancesdu4et11mars1959).Ornicar?,n.26
27.Paris:Navarin,p.734.[Links]
_______.(197273/1975)SeminrioXX.RiodeJaneiro:JorgeZahar.[Links]
MILLER,J.A.(1996)Amarginliadeconstruesemanlise.OpoLacaniana,n.17.SoPaulo:EdiesElia,
p.92107.[Links]
_______.(1998)Oossodeumaanlise.Salvador:EBP.[Links]
VIGAN,C.(1999)Aconstruodocasoclnicoemsademental.Curinga,v.13.BeloHorizonte:EBPMG,p.50
59.[Links]
_______.(2003)Aconstruodocaso.AlmanaquedePsicanliseeSadeMental,6(9).BeloHorizonte:
IPSMMG,p.4753.[Links]
_______.(2010a)Avaliaoeevidnciaemsademental.Rev.latinoam.psicopatol.fundam.,13(3).So
Paulo:AssociaoUniversitriadePesquisaemPsicopatologiaFundamental,p.469481.[Links]
_______.(2010b)Aconstruodocasoclnico.OpoLacanianaonline,anoI,marode2010.Disponvelem:
www.opcaolacaniana.com.br.Acessoem:1/4/2010.[Links]

Recebidoem7/7/2011.
Aprovadoem21/12/2011.

1OsmomentosdametodologiaforamelaboradosapartirdeumasupervisocomopsicanalistaCarloVigan
realizadaemMilo,em2009,edeimportantescontribuiesdeoutrospesquisadoressobreotemaem
especialRobertoAssisFerreira,DanielaCostaBursztyneJefersonMachadoPinto.

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedunderaCreativeCommonsAttributionLicense

InstitutodePsicologiaUFRJ
CampusPraiaVermelha
Av.Pasteur,250PavilhoNiltonCamposUrca
22290240RiodeJaneiroRJ
revistaagoraufrj@gmail.com

http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S151614982014000100007

10/10

You might also like