Ap LM Final

2
Araling Panlipunan
Kagamitan ng Mag-aaral
Sinugbuanong Binisaya
Ang kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang
na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko
at pribadong paaralan, kolehiyo, at / o unibersidad.
Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng
edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa
Kagawaran ng Edukasyon sa action@deped.gov.ph.
Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.
Kagawaran ng Edukasyon
Republika ng Pilipinas
i
Araling Panlipunan Ikalawang Baitang

Kagamitan ng Mag-aaral sa Sinugbuanong Binisaya
Unang Edisyon, 2013
ISBN: 978-971-9990-92-5
Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas
Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang sipi sa ano mang
akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng
pamahalaan o tanggapang kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa
pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing
ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.
Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan,
ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, atbp.) na ginamit sa aklat na
ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagsikapang mahanap at
mahingi ang pahintulot ng mga may karapatang-ari upang magamit ang mga akdang
ito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) at may-akda
ang karapatang-aring iyon.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon
Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC
Pangalawang Kalihim: Yolanda S. Quijano, Ph.D
Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral
Writers: Djhoane C. Aguilar, Agnes A. Sagsagat, Geraldine B. Carcallas, and
Joan Borgonia
Editor: Emily Grace B. Flores
Illustrator: Ma. Ninfa G. Rosel
Layout Artist: Leigh Jay P. Cubar, Alberto M. Adlawan, Sheila Marie Laurel
Consultant: Emelita S. Salvado
Team Leader: Gloria D. Benigno, Ed.D., CESO IV
Members: Minerva T. Fabros, Ed. D., Danilo M. Canda, Ed.D.
Inilimbag sa Pilipinas ng ____________
Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS)
Office Address:
Telefax:
E-mail Address:
2nd Floor Dorm G, PSC Complex

Meralco Avenue, Pasig City
Philippines 1600
(02) 634-1054 o 634-1072
imcsetd@yahoo.com
ii
PAGHAHANDOG
Ang Learners Material na ito ay bunga ng
pagtitiyaga at pagmamahal ng mga gurong
manunulat mula sa ibat-ibang Division ng Rehiyon XI.
Ito ay inihahandog na gabay para sa mga Guro
na may layuning mapagaan ang kanilang
pagtuturo. Isa rin itong inspirasyon upang
maisakatuparan ang hangarin na mabigyan ng
sapat at wastong kaalaman ang mga mag-aaral.
At sa lahat ng mga taong tumulong, naging
bahagi at naging inspirasyon upang ito ay
maisakatuparan.
Mga Manunulat
iii
TALAMDAN SA PAGTULUN-AN
YUNIT I:
Module 1:
Pagkilala sa Komunidad
Ano ang Komunidad?
Pagtulun-an 1
Ang Komunidad
Pagtulun-an 2
Ang mga Naglangkub

sa Komunidad
Pagtulun-an 3
Mga Naglangkub sa
Komunidad, Ako ug
Akong Pamilya
12
Pagtulun-an 6
Kabahin Kos a
Komunidad
19
Pagtulun-an 7
Mahinungdanon ang
Komunidad
25
Module 2:
Larawan ng Aking Komunidad
Pagtulun-an 1
Pagkuha og
Impormasyon
Mahitungod sa
Komunidad
30
Pagtulun-an 2
Mga Tinubdan sa
Impormasyon
Mahitungod sa
Komunidad
33
Pagtulun-an 3
Pagsulat og mga
Impormasyon sa
Information Sheet o
Graphic Organizer
36
iv
Pagtulun-an 4
Gidaghanun sa Tawo sa
Komunidad
42
Pagtulun-an 5
Kahulugan sa Pulong
Simbolo
48
Pagtulun-an 7
Sagisag o Simbolo nga

Gigamit sa Komunidad
53
YUNIT II:
Kapaligiran, Pinagmulan, at
Pamumuhay ng Komunidad
Module 1:
Ang Kapaligiran ng Aking Komunidad
Pagtulun-an 1
Ang Mga
Mahinungdanong
Dapit/Istruktura sa
Akong Komunidad
60
Pagtulun-an 2
Ang Nahimutangan sa
Mahinungdanon Dapit
/Istruktura sa Akong
Komunidad
64
Pagtulun-an 3
Ang Mapa sa Akong

Komunidad
70
Pagtulun-an 4
Ang Akong Komunidad

Usa ka Salaysay
73
Pagtulun-an 5
Ang Kinaiyang Pisikal sa

Akong Komunidad
75
Pagtulun-an 6
Mga Hulma sa YutaKabukiran, Bukid ug

Bungtod
78
Pagtulun-an 7
Mga Hulma sa YutaKapatagan, Walog ug

Talampas
81
Pagtulun-an 8
Mga Hulma sa YutaBulkan, Dawis ug Isla
86
Pagtulo-an 9
Hulma sa Yuta - Ang

Kinatibuk-an
91
Pagtulun-an 10
Mga Hulma sa TubigLawod, Dagat, Golpo,

ug Luok
94
Pagtulun-an 11
Mga Hulma sa TubigSapa.Suba, Busay ug

Lanaw
99
Pagtulun-an 12
Hulma sa Tubig - Ang

Kinatibuk-an
105
Pagtulun-an 13
Mga Hulma sa Tubig sa

Kaugalingong
Komunidad
107
Pagtulun-an 14
Mapa sa mga Hulma sa

Yuta ug Tubig sa Akong
Komunidad
112
Pagtulun-an 15
Ang Kalahian sa Matag

Komunidad
116
Pagtulun-an 16
Mga Klase sa Panahon

nga Nasinati sa
Komunidad
118
Pagtulun-an 17
Pagbuhat og Taho sa
Panahon
124
vi
Pagtulun-an 18
Mga Kinaiyanhong
Katalogman o Disgrasya
nga Nahitabo sa
Komunidad ug Ang
mga Epekto Niini sa
Kahimtang sa mga
Hulma sa Yuta, Tubig ug
Katawhan
128
Pagtulun-an 19
Ang Disaster Drill sa

Tunghaan
139
Pagtulun-an 20
Ang Kahimtang sa mga

Hulma sa Yuta ug Tubig
Kaniato ug Karon
140
Pagtulun-an 21
Ang Pagpadayon ug
Kabag-uhan sa Palibot
146
Module 2:
Ang Pinagmulan at Pamumuhay ng

Komunidad
Pagtulun-an 1
Ang Sugilanon sa
Gigikanan sa Ngalan sa
Komunidad
150
Pagtulun-an 2
Mga Makasaysayon
nga Sagisag, Istruktura,
ug Bantayog
153
Pagtulun-an 3
Kamahinungdanon sa
mga Makasaysayang
Sagisag, Istruktura,
Bahayog ug Butang nga
Makita sa Komunidad
163
vii
Pagtulun-an 4
Mga Buluhaton o
Pamaagi sa mga
Kasaulogan sa
Komunidad
169
Pagtulun-an 5
Ang Pagsalmot sa
pamilya o tunghaan sa
mga kasaulogan sa
komunidad
178
Pagtulun-an 6
Ang Sugilaron
mahitungod sa kagikan
ug kinabuhi sa
komunidad sukod
kaniadto hangtud karon
184
Pagtulun-an 7
Kabag-uhan ug mga
Nagpabilin sa
Komunidad
186
Pagtulun-an 8
Mahinungdanong
Panghitabo sa
Komunidad
189
Pagtulun-an 9
Ang Timeline ug
Salaysay Mahintungod
sa mga Kabag-uhan ug
Mahinungdanong
Panghitabo sa
Komunidad
192
Pagtulun-an 10
Mga Kategoriya sa mga

Kabag-uhan
197
Pagtulun-an 11
Ang Salaysay
Mahitungod sa mga
203
viii
Butang nga Walay

Kabag-uhan sa
Komunidad
YUNIT III:
Buhay Komunidad: Hanapbuhay at

Pamumuno
Module 1:
Mga Hanapbuhay sa Komunidad
Pagtulun-an 1
Bahandi sa Kinaiyahan
206
Pagtulun-an 2
Klase sa Bahandi sa
Kinaiyahan
210
Pagtulun-an 3
Mga Bahandi sa
Kinaiyahan Gikan sa
Hulma sa Yuta ug tubig
215
Pagtulun-an 4
Mga Produkto sa
Komunidad
218
Pagtulun-an 5
Bahandi sa Kinaiyahan sa
Komunidad
221
Pagtulun-an 6
Panginabuhi sa
Komunidad
223
Pagtulun-an 7
Koneksyon sa
Panginabuhi ug Palibot
227
Pagtulun-an 8
Sugilanon sa Nanginabuhi
231
Pagtulun-an 9
Epekto sa Panginabuhi sa
Pamilya ug Komunidad
233
ix
Pagtulun-an 10 Sukaranong Panginabuhi

sa Pamilya
236
Pagtulun-an 11 Yanong Badyet sa

Pamilya
239
Pagtulun-an 12 Panginabuhi ug
Panginahanglan sa
Pamilya
245
Module 2:
Pamumuno at Paglilingkod sa
Komunidad
Pagtulun-an 1
Ang Pangulo
247
Pagtulun-an 2
Mga Ilhanan sa
Komunidad
251
Pagtulun-an 3
Ang mga Pangulo sa

Komunidad
254
Pagtulun-an 4
Maimpluwensyang Tawo
o Pamilya
257
Pagtulun-an 5
Ang mga Nagatabang sa

Komunidad
259
Pagtulun-an 6
Ilhanan sa Nag-alagad sa
Komunidad
263
Pagtulun-an 7
Pananglit sa Pangulo
266
Pagtulun-an 8
Epekto sa Maayo ug Dili

Maayo nga Pagpangulo
268
Pagtulun-an 9
Pagpalig-on sa
Pagpangulo
270
YUNIT IV:
Pagiging Bahagi ng Komunidad
Module 1:
Ang Kahalagahan ng Komunidad
Pagtulun-an 1
Mga Serbisyong
Ginahatag sa Barangay
274
Pagtulun-an 2
Mga Serbisyong
Ginahatag sa Eskwelahan
282
Pagtulun-an 3
Mga Serbisyong
Ginahatag sa Health
Center
289
Pagtulun-an 4
Mga Katungod sa Tawo
294
Pagtulun-an 5
Kahulugan sa Katungod
ug ang mga Naglangkub
Niini
299
Pagtulun-an 6
Ang Pagpatuman sa mga

Katungod sa Tawo
304
Pagtulun-an 7
Epekto sa Pagpatuman ug
Wala Pagpatuman sa
mga Katungod sa Tawo
308
Pagtulun-an 8
Ang Kamahinungdanon sa
Katungod
313
Module 2:
Ang Aking Papel sa Komunidad
Pagtulun-an 1
Ang Kaugalingong
Kaakuhan sa Komunidad
317
Pagtulun-an 2
Epekto sa Pagtuman ug
Wala Pagtuman sa mga
320
xi
Kaakuhan
Pagtulun-an 3
Mga Patakaran sa
Komunidad sa Pagkolekta
sa Basura
327
Pagtulun-an 4
Mga Patakaran sa
komunidad sa
pagpangandam sa
kalamidad
330
Pagtulun-an 5
Ang Pagsunod ug
Pagsupak sa mga
Karapatan
334
Pagtulun-an 6
Epekto sa Pagsunod ug
Pagsupak sa mga
Patakaran
340
Pagtulun-an 7
Mga Buluhaton nga

Nagpakita og
Pagtinabangay
344
Pagtulun-an 8
Pagtinabangay ug
Paghigalaay sa suliran
348
Pagtulun-an 9
Pagtinabangay sa Baae
ug Lalaki
353
Pagtulun-an
10
Sugilanon Mahitungod sa
Maayong Ehemplo sa
Komunidad
358
xii
MODULE 1: ANO ANG KOMUNIDAD?

Pagtulun-an 1: Ang Komunidad
Balik Lantaw
Unsa ang inyong ikasulti sa hulagway?
Timan-i Kini
Ang komunidad naglangkub og mga pamilya

o mga tawo. Sila mamahimo nga adunay
magkapareho o magkalahi nga buluhaton, kultura
ug pagtuo. Mamahimong ang usa ka komunidad
aduna usab eskwelahan, Hospital, simbahan, parke
ug uban pang istruktura nga maglangkub niini.
Sulayi Kini
Unsa ang pangalan sa matag hulagway? Ipahaum
ang imong mga tubag sa mga kahon nga giandam
alang sa mga niini.
Paghanas
Pilia ug isulat sa papel ang letra nga mutobag sa
matag pangutana.
1. Asa sa mga musunod ang hulagway sa usa ka
komunidad?
2. Unsa ang pinakagamay nga kabahin sa

komunidad?
a. Mga Gambalay
b. Mga Pamilya
c. Mga Hayop
3. Ang tanan mga kabahin sa komunidad gawas
sa usa.
a. Mga Silingan
b. Mga HHospital
c. Mga Pulong
4. Unsa nga kapulongan ang nagsulti og matuod
bahin sa komunidad?
a. Kini aduna lamang usa kapamilya.
b. Kini naglangkub og daghang pamilya.
c. Kini naglimitar sa gidaghanun sa pamilya.
5
5. Pagsulat og duha ka hugpulong nga magsulti sa

imong nasabtan mahitungod sa komunidad.
Pagtulun-an 2: Ang mga Naglangkub sa

Komunidad
Pag-aghat
Buhata ang mosunod nga buluhaton.
LOOP A WORD
Pangitaa sa puzzle ang pangalan sa mga istruktura
nga makita sa hulagway sa komunidad. Kini mabasa
gikan sa taas-paubos, o nakalinya lamang.
Unang Grupo: Pangitaa ang hulagway nga

gipangalanan sa puzzle. Himui kini og linya padulong
sa ulohan niini.
Ikaduhang Grupo: Idikit og tama ang mga bahin sa

hulagway. Pagkahuman, ipasunod nga
makahuluganhon ang mga pulong aron imong
masuta ang pagkamahinungdanon niini.
makatabang
ug mosulat
aron makabalong
ang eskwelahan
mobasa
ang mga bata
Ikatulong Grupo: Tagnaa kung unsa ang

misteryosong pulong nga gipangita sa ubos. Aron
mahimo kini, basaha una ang mga ilhanan sa ubos.
Daghang tawo ang moanhi niini.
Maminaw kita dinhi og mga pulong ug awit.
Dinhi atong ginabayaw ang Ginoo.
Nagabisita kita dinhi sa adlaw nga Dominggo.
Ang misteryosong pulong mao ang
___ ___ ____ ____ ___ ___ ___ ___
Ikaupat nga Grupo : Asa makita ang musunod?

Idibuho ang inyong tubag.
Timan-i Kini
Ang mga musunod kabahin sa komunidad:

pamilya, eskwelahan, simbahan, mosque,
hHospital, parke, palengke, munisipyo o
barangay hall, kapulisan ug mga kabalayan. Kini
makatabang sa paglambo sa mga lumolupyo sa
komunidad. Sa tanang kabahin sa komunidad,
ang pamilya ang kinagamyan.
10
Paghanas
Huna-hunaa kung tama o mali ang gisulti sa matag
hugpulong. Isulat ang TAMA kung husto kini ug MALI
kung dili.
_____ 1. Dili matawag nga komunidad ang usa ka
lugar kung wala kini hospital.
_____ 2. Ang eskwelahan ang motabang para
makabalong mobasa ug mosulat ang mga
bata.
_____ 3. Ang komunidad naglangkub og usa lamang
ka pamilya.
_____ 4. Angay nga magtinabangay ang mga
kabahin sa komunidad.
_____ 5. Tao ang pinakaimportanteng kabahin sa
komunidad.
11
Pagtulun-an 3: Mga Naglangkub sa Komunidad,

Ako ug Akong Pamilya
Balik Lantaw
Kumpletoha ang bulak pinaagi sa pagdibuho sa

nawalang bahin niini. Pilia ang tama nga nawalang
bahin niini base sa gihatag nga hisgutanan.
basura
pamilyal
hospital
hospital
parke
hospital
kagubot
hospital
Komunidad
kalamidadl
hospital
eskwelahan
hospital
simbahan
kalingawan
12
hospital
Unang Buluhaton
Isumpay ang hulagway nga angayang mag-uban.
Isulat ang linya nga magsumpay kanila.
l
hospital
Buhata Kini
13
Ikaduhang Buluhaton: Idibuho ang sa gamay nga

kahon kung ang maayo o tama ang gipakita sa
hulagway ug kung dautan o mali.
14
Ikatulong Buluhaton: Unsa ang imong nadawat

gikan sa mga naglangkub sa komunidad? Isulat kini
sa palad.
Pananglitan: libre nga edukasyon gikan sa
tulunghaan
15
Timan-i Kini
Adunay nagkalain-lain nga papel, tulomanun

ug bulohaton ang mga naglangkub sa
komunidad. Kini ginahimo aron matabangan
ang mga tawo nga nagpuyo sa matag
komunidad.
Ang pampublikong tulunghaan nagahatag og
libre ug de-kalidad nga edukasyon ngadto sa
mga kabataan.
Ang pampublikong hHospital nagahatag og
libre nga mga tambal ug mga serbisyo ngadto
sa mga pasyente.
Ang simbahan motabang sa pagpalambo sa
ispiritwal nga aspeto sa mga tawo.
Ang kapulisan magpatunhay sa kahapsay ug
kalinaw sa komunidad.
Ang mga parke maghatag og dugang
kalingawan sa mga bata ug mga tawo nga
nagpuyo sa komunidad.
Nagkalain-lain man ang papel,
katungdanan ug buluhaton, usa lang ang ilang
tumong, ang mohatag ug kalambuan sa
matag lumulupyo niini.16
Sulayi Kini
Markahi og tsek (/) ang mga hulagway nga
nagpakita og katungdanan ug buluhaton sa mga
naglangkub sa komunidad.
1.
2.
3.
4.
17
Paghanas
Pilia og lingini ang hulagway nga nagpakita sa
papel, katungdanan o bulohaton sa mga
naglangkub sa komunidad.
Papel, Katungdanan ug Buluhaton sa

mga Naglangkub sa Komunidad
18
Pagtulun-an 6: Kabahin Ko sa Komunidad

Balik Lantaw
Ipakita kung asa nagkapareho ug nagkalahi ang

mga komunidad nga naa sa hulagway. Isulat ang
imong tubag sulod sa Venn Diagram.
19
Pag-aghat
Basaha ang komik istrip og sayra kung unsa ang

gihisgutan sa mga bata nga si karim ug ana.
Kinsa ang mga bata nga anaa sa istorya?

Unsa ang ilang gihisgutan?
Unsa ang ilang gipangutana diha kaninyo?
20
Unang Buluhaton
Isulat sa blangko ang mga nag-unang impormasyon
nga gipangayo.
21
Ikaduhang Buluhaton
Pilia ug baglisi ang komunidad kung diin nahisakop
ang bata nga naa sa matag hulagway.
1. Si JP kini. Usa siya ka
Cebuano. Siya ug ang
iyang pamilya nahisakop
sa komunidad nga gikan
sa (Davao, Cebu, Luzon).
2. Mao kini si Omarah. Usa
siya ka Muslim.
Nahisakop siya sa
komunidad sa mga
(Muslim, Waray,
Tagalog).
3. Si Tina kini. Usa siya ka
Dabawenyo. Nahisakop
siya sa komunidad sa
(Davao, Bohol, Samar)
4. Kini ang batang si Roy.

Boholano ang iyang
pamilya. Sakop siya sa
komunidad sa (Davao,
Cebu, Bohol)
22
Ikatulong Buluhaton
Pilia sa mga mosunod ang komunidad kung asa ka
nahisakop. Butangi kini og kolor.
ANG AKONG KOMUNIDAD
23
Sulayi Kini
Unsa man ang imong gibati nga imong naamguhan
nga sakop ka sa usa ka komunidad? Idibuho kini.
Paghanas
Isulat sa papel ang tubag sa matag pangutana.
1. Kabahin ka ba sa usa ka komunidad?
2. Unsa ang pangalan sa imong komunidad?
3. Unsa ang imong gibati nga kabahin ka sa
usa ka komunidad? Ngano man?
24
Pagtulun-an 7: Mahinungdanon ang Komunidad
Pag-aghat
UNSA IMONG IKASULTI NIINI?
25
Buhata Kini
Unang Buluhaton
Basaha ang mga hugpulong ug huna-hunaa kung
kini usa ba ka pagpakita sa pagkamahinungdanon
sa komunidad. Kung maingon man, butangi ang
kolum niini ug
Mga Hugpulong
Kauban ang akong mga
kadula, among ginabisbisan
ang among mga tanom sa
eskwelahan.
Naglisud ang among
maestra sa iyang mga dalunon. Ako lang siyang gitanaw.
Si Lolo Pepe gusto mobasa
sa pahayagan apan naa sa
sulod iyang salamin. Akoa
kadtong kuhaon ug ihatag
kaniya.
Bag-o si Bai sa among
tulunghaan. Ako dayon
siyang giisip nga higala ug
gipaila-ila sa uban.
Daghan na ang bunga sa
mga gulay sa among
silingan. Akong ingnon ang
akong nanay nga manguha
niini.
Akong Huna-huna Niini
26
Ikaduhang Buluhaton: Charade
Ang charade usa ka dula kung diin naay

mopakita sa lihok nga nakasulat sa papel. Ang uban
nga walay apil sa paglihok sa mao nga hugpulong
mamahimong mutag-an niini.
Ikatulong Buluhaton
Sa sulod sa kasingkasing nga naa sa ubos, isulat
ang rason nganong alang kanimo mahinungdanon
ang komunidad.
27
Sulayi Kini
Pilia ug lingini ang hulagway nga nagpakita og
pagkamahinungdanon sa komunidad.
28
Paghanas
Alang kanimo, unsa kamahinungdanon ang imong
komunidad? Pilia ang hulagway o retrato nga
nagpakita niini ug butangi kini og kolor.
29
MODULE 2 : LARAWAN NG AKING KOMUNIDAD

Pagtulun-an 1 : Pagkuha og Impormasyon
Mahitungod sa Komunidad
Buhata Kini
Unang Buluhaton
MANGUTANA KO BE
Unsa ang imong apelyido?___________
Kinsa ang lider sa inyong pamilya?_______
Pila mo tanan sa inyong pamilya?_________
Unsa inyong gigamit nga pinulungan sa
balay?___________
Ikaduhang Buluhaton
MANGUTANA KO BE
Unsa ang pangalan sa komunidad?
___________________________________
Kinsa ang lider sa inyong komunidad?
___________________________________
Pila mo tanan sa inyong komunidad?
___________________________________
30
Unsa inyong gigamit nga pinulungan sa

komunidad?
Timan-i Kini
Adunay nagkalain-laing paagi aron kita

makakuha og impormasyon mahitungod sa
atong komunidad. Usa na niini ang paghimo
og interbyu, pagbasa og simple nga talata
ug pagpaminaw sa usa ka istorya. Buhaton
nato kini sa paagi nga adunay pagtahud
ngadto sa atong gikuhaan og impormasyon.
Sulayi
Kini
Basaha ang hamubo nga sugilanon nga naa sa
ubos. Pagkahuman, tubaga ang mga pangutana
bahin niini.
31
Usa ang Hagonoy sa mga munisipalidad sa

Davao del Sur. Kini gipangulohan ni Mayor Franco
Magno Calida. Aduna kini populasyon nga 46, 628 ka
tawo. Kasagaran sa mga pamilya niini naggamit og
Bisaya nga pinulongan apan ang lumad nga
lumolupyo niini mao ang mga Klagan. Matud pa sa
mga katigulangan, ang ngalang Hagonoy naggikan
sa sagbot nga abundang niturok kaniadto sa
nahisgutang lugar.
a) Unsa ang pangalan sa gihisgutan nga

komunidad?
b) Asa kini makita?
c) Kinsa ang nangulo niini?
d) Pila kabuok ang lumolupyo niining lugara?
e) Unsa ang lumad nga pundok nga unang
nagpuyo niini nga lugar?
f) Unsa ang pinulongan nga gigamit sa mga
lumolupyo niini?
g) Asa naggikan ang pangalang Hagonoy?
32
Pagtulun-an 2: Mga Tinubdan sa Impormasyon

Mahitungod sa Komunidad
Buhata Kini
Ikaduhang Buluhaton
Cabbage Around Ipasa ngadto sa imong

klasmeyt ang pinasahi nga modelo sa cabbage.
Paghunong sa sonata, kung ikaw ang naggunit sa
cabbage, kuhaa ang usa ka dahon niini ug
tubaga ang nakasulat nga pangutana.
a. Asa mo nagkuha og impormasyon bahin sa
komunidad?
b. Ang mga impormasyon nga inyong nahibaluan
mahitungod sa inyong komunidad?
c. Mahinungdanon ba nga ato kining masayran?
Ngano man?
d. Base sa mga nasayran nga mga impormasyon,
unsa ang imong ikasulti sa imong komunidad?
33
Sulayi Kini
Unsa ang gihulagway sa matag hugpulong? Pilia
ang tubag gikan sa sulod sa kahon ug isulat kini sa
giandam nga blangko.
Pinulungan
Lider
Ngalan sa
komunidad
Populasyon
Lumad
Grupo
Nagadumala sa pagpadagan
_______________ 1.
sa komunidad.
________________ 2. Ang kadaghanun ug kagamayon
sa mga tawo sa komunidad.
________________3. Mamahimong kini mga
Cinebuano, Hinilonggo, Binisaya
ug uban pa
________________4. Sila naglangkub sa nagkalainlaing pundok sa mga tawo nga
unang naabot ug ningpuyo sa
komunidad.
________________ 5. Kini magpaila sa komunidad sa
iyang pagkalahi sa uban
34
Paghanas
Hingpit na ba nimong nailhan ang imong
komunidad? Kung mao, isulat sa sulod sa balay ang
mga nag-unang impormasyon mahitungod sa
imong komunidad.
Pangalan sa akong Komunidad:

__________________________________
Lumad nga Pundok:
__________________________________
Pinulongan:
__________________________________
Lider:
__________________________________
Populasyon :
___________________________________
_______
35
Pagtulun-an 3 : Pagsulat og mga Impormasyon sa

Information Sheet o Graphic Organizer
Pag-aghat
Unsa man kini? Nakakita ka na ba og sama niini?
Unsa man ang imong mga makita niini?
36
Buhata Kini
Hanas ka na sa mga impormasyon mahitungod sa

imong komunidad. Karon, sulayan ta ang imong
kahanas. Pun-a og mga impormasyon ang graphic
organizers nga makita niining mga musunod nga
buluhaton.
Unang Buluhaton
Pun-a ang graphic organizer gamit ang mga
gikinahanglan nga impormasyon.
____________________
Ang
Pangalan Niini
___________________
_______________
Asa Kini
Makita
Ang Akong
Komunidad
_____________________
Ang Among
Pangulo
37
Ang Among
Pinulungan
Ikaduhang Buluhaton:
Pun- a ang information Sheet sa mga gikinahanglan
nga impormasyon kabahin sa imong komunidad.
Ang Akong Komunidad

Pangalan : ____________________________________
Lugar Nahimutangan: __________________________
Unang mga Lumad : ___________________________
Populasyon : ___________________________________
Gidaghanun sa Babae : _______________________
Gidaghanun sa Lalaki : _________________________
Kapulongan nga Gigamit: _____________________
Mga Relihiyon : ________________________________
Lider/Pangulo : ________________________________
38
Timan-i Kini
Adunay daghang paagi sa

paglista o pagpuno og
impormasyon. Usa na niini ang
paggamit sa graphic organizer.
Pinaagi sa graphic organizer
imong mahapnig ang mga
importante o nag-unang
impormasyon dili lamang sa
imong komunidad kung dili sa
uban pud nga mga butang.
39
Sulayi Kini
Pun-a ang graphic organizer nga naa sa sunod
pahina. Kuhaa ang imong gikinahanglan nga
impormasyon gikan sa mubo nga paragrapo nga
naa sa sulod sa
Niadtong unang panahon, adunay usa ka
sapa sa Davao del Sur nga gihimong lugar
tagbuanan sa mga lumad. Usa ka adlaw
samtang padulong sila sa sapa, ilang
nasugatan ang mga sundalong Kastila.
Gipangutana sila niini sa Kinastila nga pulong
kung unsa ang pangalan sa lugar. Sa pagtuo
nga sila gipangutana kung asa sila padulong,
ang mga lumad nitubag nga sila Padigus.
Sukad niadto hinay-hinay nga naila ang lugar
nga Digos nga karon sakop sa probinsya sa
Davao del Sur. Aduna kini 26 ka barangay ug
populasyon nga kapin kon kulang sa 100,000
ka tao sa tuig 2011.
40
Ang Komunidad sa Digos
41
Pagtulun-an 4 : Gidaghanun sa Tawo sa

Komunidad
Pag-aghat
Masulti mo ba dayon kung pila ka balay ang naa sa
hulagway?
Pila kabuok ang
Pila kabuok ang
Unsa man ang mas daghan?
KINI ANG SAYON

Kon ang matag hulagway moihap ug napulo ka
balay, pila man kabuok ang mosunod?
__________
__________
42
Buhata Kini
Unang Pundok :
Ibutang nato nga tagpulo ka bata ang
morepresentar sa matag hulagway sa babae ug
lalaki, himua ang graph nga mopakita kon pila ang
lalaki ug babae sa inyong klase.
43
Ikaduhang Pundok :
Pila mo kabuok sa inyong pamilya? Pwede ba
nimong iambit sa uban?
Miyembro sa Pamilya
Gidaghanun
Ikatulong Buluhaton:
Isulti kon pila ang populasyon sa tanang tawo
sumala sa gipakita sa graph.
35
34
33
32
31
30
29
28
27
Babae
Lalaki
44
Sulayi Kini
Mao kini ang gidaghanun sa mga bata sa

elementarya nga eskwelahan sa Davao. 500 ang
mga batang babae ug 400 ang mga batang lalaki.
Asa ang graph nga tamang nagpakita niini? Lingini
kini.
350
300
250
200
150
100
50
0
Babae
Lalaki
500
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
Babae
Lalaki
45
Paghanas
Istudyuhi ang graph ug tubaga ang mga

pangutana bahin niini. Lingini ang letra sa
tamang tubag.
GIDAGHANON SA MGA BATA SA BARANGAY
TALISAY
600
500
400
300
200
100
0
Edad 0-15 Edad 16-21
1. Unsa ang gipakita sa graph?

a. Gidaghanon sa tigulang
b. Gidaghanon sa nag-edad 0-15
c. Gidaghanon sa mga bata sa Talisay
46
2. Kung imong tan-awon ang mga gidaghanon sa

mga bata nga nag-edad og 16-21, unsa man ang
mas daghan?
a. Babaye
b. Lalaki
c. Pareho
3. Sa nag-edad og 0-15 nga mga bata, pila man
ang kadaghanon sa mga babaye?
a.hustong 500
b. kapin sa 500
c. maba sa 500
4. Sa nag-edad og 16-21, pila man ang kadaghanon
sa mga lalaki?
a. Kapin sa 400
b. Hustong 300
c. Parehong 200
5. Sa imong huna-huna, unsa man ang ikatabang sa
graph sa paghatag sa gidaghanon sa tawo sa usa
ka komunidad?
a. Mas mapadali ang pagtan-aw nako sa
gidaghanon sa mga tawo.
b. Mas malibog ko sa pagtan-aw sa
gidaghanon sa mga tawo.
c. Mas madugay ko sa pagkuha og
impormasyon.
47
Pagtulun-an 5: Kahulugan sa Pulong Simbolo

Balik Lantaw
Pagpakita sa kadaghananon sa mga katawhan nga
namuyo sa usa ka komunidad gamit ang simple nga
graph.
700
600
500
400
Edad 0-15
300
Column1
200
100
0
Mga Babae
Mga Lalaki
1. Pila kabuok lalaki ang namuyo sa maong

komunidad?
2. Pila kabuok ang babae?Pila ang tanan nga
namuyo sa mao nga komunidad?
48
Pag-aghat
Unsa ang kahulugan sa mga musunod nga simbolo?
49
Buhata Kini
Unang Buluhaton: Pangitaa ang hulagway nga
angayan ipares sa hugpulong nga gihatag. Isulat
ang numero sa blangko sa husto nga hulagway.
___1. Abunda dinhi sa mga palaliton sama sa isda,
gulay, bugas, de lata ug uban pa.
___2. Dinhi ginadala ug ginaayo ang mga
masakiton.
___3. Ato kini nga ginabisita aron magpasalamat sa
Diyos sa tanan Niyang grasya.
___4. Makita dinhi ang mga bata nga lingaw kayo sa
pagsuroy ug pagdula.
___5. Daghang bata ang nakakat-on dinhi sa
pagbasa ug pagsulat.
50
Timan-i Kini
Ang mga sagisag kon simbolo mga

hulagway nga maghatag ug hinanali
nga kahulugan sa mga butang sa
atong palibot.
Sulayi Kini
Pagdibuho og usa ka butang nga tamang

musimbolo sa mga musunod.
1. gugma
2. tulunghaan/eskwelahan
3. trapiko
4.Sumala sa atong gihisgutan, unsa man ang
kahulugan sa simbolo kon sagisag.
Paghanas
Buhata ang sunod nga buluhaton sa limpyo nimo
nga papel.
51
Isulat ang pulong nga Tama kung ang kapulungan

nagsulti sa matuod ug Mali kon dili.
1. Ang simbolo ug sagisag pareho lamang ug
kahulugan.
2. Dali ang pagpangita sa butang kung imong
nailhan ang simbolo niini.
3. Adunay iyang kaugalingong simbolo ang
Hospital.
Tubaga ang pangutana nga nagsunod.
4. Unsa ang kahulugan niini nga simbolo?
Ihatag ang gipangayo nga tubag sa sunod nga

buluhaton
5. Isulat sa usa ka kapulungan ang imong
kahulugan sa pulong nga sagisag
52
Pagtulun-an: Sagisag o Simbolo nga Gigamit sa

Komunidad
Buhata Kini
Sayo sa Dominggo sa buntag, ning-adto sa

ang pamilya ni Nong Tinong aron sa pagsimba.
Pagkahuman nila og simba, ningsulod sila og usa ka
aron mangaon.
Nabusog sila sa ilang gi-order. Gipaputos ni Nang Lita ang
ilang sobra ug gidala nila didto sa
. Nalingaw
kaayo ang ilang mga anak nga sila Ben ug Nita.

Pagkahapon na, una sila namauli, ninghapit ang
magpamilya sa
aron
mamalit og prutas. Sa ilang pagpauli padulong sa ilang

balay, ilang naagian ang ilang barangay hall nga bagong gipinturahan ug ang
nga bag-ong
gitukod. Dili matukib ang kalipay sa nawong sa mga bata.

Mababang Paaralan ng Sacub
Ugma, sa ilang pagbalik sa ilang

napud sila og ikaambit sa ilang mga higala.
53
daghan
Timan-i Kini
Kini nga mga simbolo nangahulugan ug mga

hulagway. Ang mga hulagway kon simbolo
makatabang kanato aron dali nato nga mailhan
ang mga naglangkub sa atong komunidad.
Paghanas
Ubay-ubay na ba ang imong nahibaluan
mahitungod sa mga sagisag sa komunidad?
Kon mao, hagita ang imong kaugalingon
pinaagi niini nga pagsulay.
Idibuho ang sagisag sa nawalang bahin sa
komunidad sa lugar kn diin nahisulat ang
pangalan niini.
Success Criteria :
Tama nga Simbolo : 3 points
Limpyo nga buluhaton : 2 points
54
LARAWAN SA KOMUNIDAD
55
Aralin 2.8: Album sa Komunidad

Pag-aghat
Nakasuroy ka na ba sa Davao? Unsa imong mga
nakita didto? Ubanan ta ang magkapamilya sa ilang
pagsuroy sa Davao. Dali, sakay na sa bus!
Manuroy sa Davao ang pamilya ni Nang Sita.
Kauban niya ang iyang bana nga si Nong Tinoy
ug duha ka anak nga sila Belen ug Toto.
Ningsakay sila og bus padulong sa siyudad.
Nangangha gyud ang duha ka bata sa ilang
mga nakita. Dugay na silang nagpuyo sa Digos
ug kini ang una nga higayon nga makalaag sila.
Tay, Nay pagkalapad sa mga dagat !, matud
pa ni Toto. Bitaw, unya ang mga gambalay sa
mga pabrika pagkadagko, dugang ni Belen.
Aw, o, mga gambalay kadto sa mga ilimnon,
matud pa ni Nong Tinoy. Sa dihang naabot na
sila sa Toril, Hala, hala, pagkadaku sa durian!
singgit ni Toto. Ngano man na Nay nga naa
may durian diha nga semento unya daku pa
gyud kaayo? pangutana ni Belen sa inahan.
Ah, isa man gud kana sa hinungdan nga naila
ang Davao day, kay abunda man niana ang
siyudad, tubag sa inahan.
56
Timan-i Kini
Ang atong komunidad adunay mga simbolo o

pulong nga nagsagisag niini. Tungod sa angkon
niining hiyas, mamahimo nga lahi ang sagisag niini
sa uban. Angayan nga atong mahibaluan ang
kahulugan sa matag simbolo o pulong isip nga
nagsagisag niini aron atong mas hingpit nga maila
ang atong komunidad.
Sulayi Kini
Isulat sa sulod sa kahon ang pangalan sa lugar kon

diin naila ang mga musunod nga simbolo.
1.
57
2.
3.
4.
5.
58
59
MODULE 1: ANG KAPALIGIRAN NG AKING

KOMUNIDAD
Pagtulun-an 1 : Ang Mga Mahinungdanong
Dapit/Istruktura sa Akong Komunidad
Balik Lantaw
Ipakita ang imong hinimo nga proyekto nga
collage/scrapbook/album mahitungod sa
imong komunidad.
Iambit ang mga kasayuran mahitungod sa
imong komunidad.
Pag-aghat
Tubaga kini nga mga pangutana:
Nasuroy na ba nimo ang imong komunidad?
Unsa ang mga lugar nga inyong naadtu-an?
Ipiyong ang inyong mga mata ug kuyog ta
sa pagpanuroy sa komunidad pinaagi sa
atong handurawan.
Timan-i ang mga lugar sa komunidad.
60
Buhata Kini
Kuyog sa imong pundok, iistorya sa imong mga

kauban ang mga lugar sa inyong komunidad
Pagkahuman, tubaga ang mga pangutana ug
isuwat ang mga tubag sa tsart nga gi-andam sa
inyong magtutudlo.
Mga pangutana:
Unsa nga mga lugar ang kanunay adtuan sa
mga tao?
Unsay inyong tuyo o ginahimo anang lugara?
Asa kaha aning mga lugara ang
mahinungdanon sa komunidad?
Nganong nakaingon man kamo nga
mahinungdanon sila.
Timan-i Kini
Ang atong komunidad adunay mga

mahinungdanong dapit o estruktura.
Mahinungdanon sila tungod kay dinhi nagaadto ang
mga katawhan aron matubag ang ilang
panginahanglan, sama sa espirituhanon nga
kalambuan, pagkaon, edukasyon, kahimsog sa
lawas, kahapsay ug kalinaw sa lugar, dulaanan ug
uban pa.
61
Mga pananglitan sa mahinungdanong dapit:

Eskwelahan
Simbahan / Mosque
sakayan/paradahan
palengke ug tindahan
Purok Center
Barangay Hall
health center
parke
Adunay mga komunidad nga may
mahinungdanong istruktura sama sa mga estatwa,
poste, ug uban pa. Mahinungdanon sila tungod kay
aduna silay kalambigitan sa kasaysayan sa
komunidad. Mahimo usab nga mao kini sila ang
timailhan sa sinugdanan o utlanan sa komunidad.
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Kuyog ang imong pundok, istoryahi ninyo ang
mga buluhaton sa usa sa mga
mahinungdanong lugar.
Pag-andam og inamang nga pasundayag.
Ipakita ug ipatagna unsa nga lugar inyong
gipasundayag.
62
Buluhaton 2
Pagpili og usa ka mahinungdanong lugar
nga pinakagusto nimo.
Pagdibuho og dako nga kasing-kasing
ug isuwat dinhi kung giunsa niimo
pagmahal ang mahinungdanong dapit.
Paghanas
Buluhaton 3
Pagpili og lima ka hulagway sa mga
mahinungdanong dapit sa imong komunidad
ug sirkuluhi kini. Pagkahuman, isulat ang
kamahinungdanon niini.
63
Pagtulun-an 2 : Ang Nahimutangan sa mga

Mahinungdanong Dapit/Istruktura sa Akong
Komunidad
Balik Lantaw
Pilia ang mga lugar nga mahinungdanon sa

inyong komunidad ug isulti ang
pagkamahinungdanon niini
Tubaga ni nga mga pangutana:
o Unsa man ang uban pa nga
mahinungdanong dapit nga wala napakita
sa mga retrato?
o Nganong mahinungdanon ning mga
dapita?
Pag-aghat
Tubaga ang mga pangutana:

o Aduna bay mahinungdanong lugar
dinhi sa atong lawak tulonghaan?
o Unsa man kini sila?
o Nganong mahinungdanon man sila?
o Asa dapit ni sila nahimutang?
64
Buhata Kini
Tultuli sila sa mga mahinungdanong dapit

sa inyong komunidad.
Kuyog sa imong pundok, hisguti ang
gikahimutangan sa mahinungdanong
lugar nga inyong nabunutan pinasikad sa
gikahimutangan sa inyong tunghaan.
Ipilit sa daku nga papel ang hulagway o
pangalan sa mahinungdanong lugar
nga inyong nabunutan ug isuwat sa kilid
niini ang iyang gikahimutangan.
Iasoy kini sa klase
o Unsa inyong masulti sa tubag sa
kada pundok?
o Asa nahimutang ang mga
mahinungdanong lugar sa
komunidad kung ang kapasikaran
ang atong tunghaan?
o Unsa ang mga pulong nga gigamit
aron sa pagtultol sa nahimutangan
sa mahinungdanong lugar?
o Magiyahan ba ka sa imong adtuan
kung mao ni imong gamiton?
Nganong nakaingon man ka?
o Unsa pa ang uban nga mga pulong
nga pwede gamiton sa pagtultol sa
lugar?
65
Timan-i Kini
Ang mga mahinungdanong lugar sa atong

komunidad adunay luna nga gikahimutangan.
Kinahanglan makahibalo kamo asa sila
nahimutang aron kahibalo mo asa moadto.
Pananglitan sa mga pulong nga mahimong
gamiton sa pagsulti sa nahimutangan sa usa ka
lugar:
Sa tuong bahin
sa wala
sa tapad sa dakbalay
sa sentro
Sa atubangan
sa kilid
Sa atubangan
sa tumoy
Sa likod nga bahin
Mahimo usab nga mogamit ug numero nga
ordinal. pananglitan:
Ikalima nga balay
Ikasiyam nga dakbalay
ikaduha nga andana
66
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Isuwat sa blangko ang sakto nga
nahimutangan sa retrato nga naa sa ubos.
a.
Ang tindahan
Nahimutang sa
_______________
sa tunghaan.
b.
Ang Purok
Center
nahimutang sa
_______________
sa tunghaan.
c.
Ang
Parke /
dulaanan
nahimutang sa
_______________
sa tunghaan.
67
Buluhaton 2
Paminawa imong magtutudlo samtang
iyang isaysay ang sitwasyon .
o Kung ikaw ang usa sa mga bata nga
nakakita kang Ninay, unsa ang imong
isulti aron matultulan niya ang sentro sa
barangay ug maadtuan niya ang iyang
nanay?
o Unsaon man nimo pagsulti?
o Unsa kaha ang mahitabo kon dili masulti
kang Ninay ang sakto nga
nahimutangan sa sentro sa barangay?
o Sa imong opinyon, mahinungdanon ba
nga kahibalo sa nahimutangan sa mga
mahinungdanong lugar sa imong
komunidad?
68
Paghanas
Pagpili sa kahon og duha hangtud tulo ka
mahinungdanong lugar nga haduol sa inyong
balay. Isuwat ang iyang gikahimutangan
pinasikad sa gikahimutangan sa inyong balay sa
ikaduhang bahin sa kahon.
Mga Mahinungdanong Nahimutangan niini
Lugar Sa Akong
base sa akong
Komunidad
panimalay
Tulonghaan
Simbahan/Moske
Tindahan/Merkado
Balay Tambalanan
Tugpahanan
Dunggu-anan
Parke/Dulaanan
Barangay Hall /
Munisipyo
Sentrong
Pangkalusugan
Paradahan
69
Pagtulun-an 3 : Ang Mapa sa Akong

Komunidad
Balik Lantaw
Tan-awa ang mga hulagway sa
mahinungdanong dapit sa inyong komunidad
nga ipakita sa inyong magtutudlo. Isulti ang
lugar nga nahimutangan niini base sa inyong
pinuy-anan o tunghaan.
Buhata Kini
Tan-awa ang dako nga papel nga
gibutang sa pisara.
Ipapilit ang mga hulagway sa
mahinungdanong lugar sumala sa
gikahimutangan sa inyong tunghaan
Unsa ang inyong nahimo?
Unsa ang inyong masulti sa inyong
hinimo?
Unsa ang lugar nga naa sa atubangan
sa tunghaan? Sa likod? Sa tuo? Sa
wala?
Unsa ang tawag ani?
Unsa ang kahulugan sa mapa?
Unsa kini ka mahinungdanon?
70
Timan-i Kini
Ang mapa usa ka kinatibuk-an nga hulagway sa

mga lugar sa usa ka komunidad. Mao kini ang
naghubit/nagdeskribir sa tukma nga
nahimutangan sa mga dapit ug ang kadak-on
niini. Mao kini ang magtultol sa matag-usa sa mga
lugar. Tungod kay mao man kini ang tamdanan sa
pagtultol sa mga lugar, kinahanglan nga sakto
ang gikahimutangan sa mga lugar ug hapsay
aron dili masaag ang mogamit.
Aron masayon ang paghimo ug mapa,
gikinahanglan nga adunay basehan sa pagtultol
sa lugar.
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Magtinabangay kamo kuyog sa imong
pundok sa paghimo ug mapa.
71
Paminawa ang inyong magtutudlo alang

sa mga pamaagi sa pagbuhat sa mapa.
Ipakita ang maong mapa sa klase.
Buluhaton 2
Kuyog sa imong pundok, paghimo og
mapa nga magpakita sa gikahimutangan
sa inyong pinuy-anan base sa
gikahimutangan sa inyong tunghaan.
Idibuho ang gamay nga balay ug butangi
kini og imong ngalan timailhan nga imo
kanang pinuy-anan.
o Unsa ang inyong masulti sa inyong
gihimo?
o Makatabang ba ni sa inyo?
o Unsa inyong gibati sa pagkakit ninyo sa
gikahimutangan sa inyong pinuy-anan ug
sa balay sa inyong classmate
o Unsa man ang mahinungdanong lugar
nga ikadugang sa inyong mapa? Idibuho
kini.
Paghanas
Basaha ang sitwasyon sa ubos ug buhata
ang gipahimo niini.
Ningbisita ang imong ig-agaw ug iyaan sa
inyong komunidad. Buot silang makipagpanuroy
72
sa inyong lugar apan dili ka makakuyog. Himui

sila og mapa sa upat ka mahinungdanong lugar
nga mahimo nilang adtuan o suroyan gikan sa
inyong balay aron mahimo nilang giya sa
pagpanuroy.
Pagtulun-an 4 : Ang Akong Komunidad
Usa ka Salaysay
Balik Lantaw
Kuyog sa imong pundok nga namugna

gahapon, ipakita sa atubangan sa klase ang
mapa nga inyong hinimo ug ihulagway kini.
o Giunsa paghulagway sa unang grupo ang
ilang komunidad? Sa ikaduha? Sa ikatulo?,
etc.
o Base sa ilang gisulti, unsa-unsa man ang
mga makita nato sa komunidad?
o Gawas sa ilang nahisgutan, aduna ka pa
bay ikadugang? Unsa man kini?
o Unsang pamaagi ang atong gigamit sa
pagsaysay bahin sa atong komunidad?
o Unsa pa kaha ang dugang nga paagi sa
paghulagway sa komunidad?
73
Buhata Kini
Paghimo og hugpulong nga maghulagway sa
imong komunidad. Isulti kini aron isulat sa imong
magtutudlo sa blackboard.
Susiha Kini
o Mahitungod sa unsa ang atong
gisulat?
o Sa unsang paagi nato karon
gihulagway ang atong komunidad?
Timan-I Kini
Ang salaysay usa ka istorya o saysay sa

mga butang, lugar, tao o bisan unsa.
Mahimo nga isulti kini o isulat.
74
Pagtulun-an 5 : Ang Kinaiyang Pisikal sa

Akong Komunidad
Pag-aghat
Indigay sa pagporma og retrato
Kuyog sa imong pundok, kuhaa ang sulod sa
sobre ug isumpay kini sila aron makahimo og
usa ka hulagway. Ipapilit kini sa papel.
Ipakita sa atubangan sa klase ang inyong
hinimo ug ihulagway kini.
Susiha Kini
o Unsay inyong ikasulti sa hulagway nga
naporma sa unang pundok? Sa ikaduha?
Sa ikatulo?, etc.
o Pareho ba sila ug panagway/porma?
o Unsay ilang kalahian?
75
Buhata Kini
Ipiyong ang inyong mga mata ug
handurawa/ imagine ang dagway o
dagway/porma sa inyong komunidad.
Hinuklugi kini nga mga pangutana:
o Asa nahimutang ang inyong
komunidad? Sa bukid ba? Sa daplin
og dagat? Sa patag?
o Unsa ang dagway niini?
o Unsa ang makita dinhi? Aduna bay
kakahuyan? Mga uma? Dagat?
Bungtod? Sapa? Ug uban pa.
Timan-i Kini
Ang kinaiyang pisikal sa usa ka komunidad o
lugar mao ang mga kinaiya nga makita nga
ginalangkuban sa mga musunod:
mga dagway ug porma sa yuta ( bukid,
bungtod, patag)
porma sa tubig
( sapa, dagat)
mga tanom ug kahayupan nga nabuhi

diring dapita.
76
Ang matag komunidad adunay managlahi

nga kinaiyang pisikal tungod sa
gikahimutangan niini. Adunay nahimutang sa
bungtod, sa bukid ug sa patag.
Paghanas
Buluhaton 1
Suwati ang mga kahon og mga kasayuran nga
maghulagway sa kinaiyang pisikal sa imong
komunidad
Ang gikahimutangan sa akong komunidad
Ang dagway sa akong komunidad
Ang mga lugar, tanom ug kahayupan nga

makita sa akong komunidad
77
Pagtulun-an 6 : Mga Hulma sa Yuta

Kabukiran, Bukid ug Bungtod
Timan-i Kini
Ang Kabukiran o Bulubundukin usa sa mga

hulma sa yuta. Gilangkuban kini og hataas nga linya
ug sumpay-sumpay o dug-ol nga mga bukid. Tag-as
og bakilid kini sila. Lagmit lasang pa kini ug daghan
pa og halas nga mga tanum ug hayop.
Ang Bukid o
Bundok usa ka
klase sa hulma sa
yuta nga taas ug
bakilid. Mao kini
ang pinakataas
78
nga hulma sa yuta. Ang porma sa pinakaibabaw

mahimong mura og lingin o talinis. Dinhi makit-an
ang daghang kakahuyan, mga halas nga tanum ug
hayop. Ang pinakataas nga bukid sa tibuok Pilipinas
mao ang Bukid Apo nga makaplagan sa Mindanao.
Ang pinakataas sa Visayas mao ang Bukid Kanlaon.
Ang Bungtod o Burol usa ka klase sa hulma sa yuta

nga hataas apan mas ubos kaysa bukid. Palingin ug
daw gikulob nga kaha o kawa ang kasagaran nga
porma sa ibabaw sa bungtod. Sama sa bukid
daghan pud nagpuyo diri nga mga tanum ug
hayop. Kasagaran, ginahimo nga uma ang maong
hulma sa yuta.
79
Paghanas
Pilianan 1:
Isuwat ang ngalan sa hulma sa yuta sa linya sa
kilid sa hulagway. Pagkahuman butangi kini og
color.
____________________
________________
________________
80
Pilianan 3 Ang Akong Repleksiyon

Sumpayi ang nag-una nga mga ideya.
1. Ang akong nakat-unan sa among gitun-an
mao ang _______________________________.
2. Malipayon/masub-anon ako sa mga
buluhaton karon tungod kay
_________________________________________.
3. Ang akong pinakagusto sa tanan namong
gihimo ang ______________________________.
tungod kay
__________________________________________.
4. Gusto pa nako mahibaw-an ang mahitungod
sa _______________________________________.
Kapatagan, Walog ug Talampas
Balik Lantaw
Basaha ang balak

Bukid, bungtod, kabukiran,
Kini sila atong gikinahanglan,
Mga uma, kakahuyan ug kahayupan,
Dinhi nahamutang, angay ampingan.
Sinulat ni Agnes A. Sagsagat
81
Idibuho ang usa sa mga hulma sa yuta nga

gihisgutan sa balak ug isulat ang ngalan sa
ubos.
Pag-aghat
Tubaga kini nga pangutana:
Aduna pa bay lain nga hulma sa yuta? Unsa
man kini sila?
Buhata Kini
Tan-awa ang mga hulagway.
a.
c.
b.
82

1. Unsa ang inyong ikasulti sa unang
hulagway? Sa ikaduha? Sa
ikatulo? Ihulagway kini sila.
2. Pareha ba sila og
dagway/porma? Unsay ilang
kalahi-an?
3. Mahitungod sa unsa kining mga
hulagway nga gipakita?
4. Unsa kaha ang tawag ani nga
mga hulma sa yuta?
Timan-iKini
Ang Kapatagan usa ka

lapad ug patag nga hulma
sa yuta. Pag-uma ang naguna nga panginabuhi-an
diri.
Walog ang tawag sa patag
nga yuta nga gipatung-an
og mga bukid. Daghan ang
nagapuyo dinhing dapita
tungod kay nindot dinhi
mag-uma.
83
Talampas ang tawag sa

patag nga yuta sa ibabaw
sa bukid. Mahimo kini puyan og mga tawo.
Mahimong mananum diri
og gulay, prutas ug mga
lagutmon.
Sulayi Kini
Itupo ang hulagway sa iyang pangalan pinaagi sa

paghimo og linya.
walog
talampas
kapatagan
84
Paghanas
Butangi og pareho nga color ang mga kahon

nga magkauban ang ideya.
Talampas
Walog
Halapad ug
luag nga
patag.
Lapad nga
patag sa
ibabaw sa
bukid
Patag nga
Kapatagan lugar nga
gipatung-an
ug mga bukid
85

Bulkan, Dawis ug Isla
Balik Lantaw
Tan-awa ang mga hulagway ug tubaga ang
mga pangutana:
o Unsa ang mga hulagway nga inyong
nakita?
o Unsay inyong masulti sa ilang porma ug
mga butang nga makita dinhi?
86
Buhata Kini
Tan-awa ang mga hulagway.

1. Unsa ang inyong ikasulti sa unang
hulagway? Sa ikaduha? Sa ikatulo?
Ihulagway kini sila.
2. Pareha ba sila og dagway/porma?
Unsay ilang kalahi-an?
3. Mahitungod sa unsa kining mga retrato
nga gipakita?
4. Unsa kaha ang tawag ani nga mga
hulma sa yuta?
87
Timan-iKini
Ang Bulkan usa kahulma sa

yuta nga sama sa bukid apan
adunay baba sa taliptip niini.
Dinhi nagagawas ang aso ug
uban pa nga init nga butang
nga gikan sa ilalum sa yuta
sama sa lapuk, tubig ug bato.
Ang Isla usa kahulma sa
yuta nga gilibutan og tubig.
Makita kini sila sa dagat.
Adunay dagko nga isla. Aduna
say gagmay. Naay mga tawo
nga namuyo sa isla.
Ang Dawis usa kahulma sa
yuta nga gilibutan og tubig
ang dakong bahin niini ug ang
uban nga bahin sumpay sa
usa kadako nga bahin sa yuta.
Daghang namuyo diri nga
mga tao.
88
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Lingini ang ngalan sa hulagway nga naa sa
walang bahin.
walog, talampas,
bulkan
bungtod, dawis,
isla
walog, dawis,
89
isla
Paghanas
Itupo ang Butangi og pareho nga color

ang mga kahon nga pareho og ideya.
Hulma sa yuta nga

gilibutan og tubig
Hulma sa yuta nga

gilubutan og tubig
ang uban nga bahin
apan ang uban nga
bahin sumpay sa usa
kadako nga bahin sa
yuta
Hulma sa yuta nga
susama og bukid
apan adunay baba
sa taliptip niini. Dinhi
nagagawas ang aso
ug uban pa nga init
nga butang sama sa
lapuk, tubig ug bato.
90
Dawis
Bulkan
Isla
Pagtulun-an 9: Mga Hulma sa Yuta

Ang Kinatibuk-an
Pag-aghat
1. Asa ani nga hulma sa yuta ang
makaplagan sa inyong komunidad?
2. Nakaadto na ba mo anang lugara?
3. Nag-unsa mo didto?
Buhata Kini
Kuyog sa imong pundok, hisguti ang mga

hulma sa yuta nga makaplagan sa inyong
komunidad.
Hisguti ang iyang kinaiyang pisikal ug mga
butang nga makuha diri.
Isuwat ang inyong gihisgutan sa usa ka
tsart.
Ipaambit kini sa uban nga magtutu-on
Timan-iKini
Adunay nagkandaiya nga hulma sa yuta
sama sa kabukiran, bukid, bungtod,
kapatagan, walog, talampas, bulkan, isla
91
ug talampas. Kada usa adunay iyang

kaugalingong pisikal nga kinaiya.
Sa matag komunidad adunay hulma sa
yuta nga makaplagan tungod kay ang
komunidad mismo na tukod man sa usa
kahulma sa yuta.
Paghanas
Lingini ang ngalan sa hulma sa yuta nga
motukma sa hulagway nga naa sa wala nga
bahin.
walog
kapatagan,
talampas
bulkan,
bungtod,
bukid
talampas,
isla,
dawis
92
kapatagan,
walog
talampas
kapatagan
isla
dawis
bungtod,
kabukiran
dawis
bulkan,
kabukiran
isla
Walog
Dawis
Bukid
93
bungtod
bukid,
kapatagan
Pagtulun-an 10: Mga Hulma sa Tubig

Lawod, Dagat, Golpo, Luok
Buhata Kini
Kuyog sa imong pundok, isumpay ang mga

papel nga anaa sa sobre nga ipanghatag
sa imong magtutudlo aron makaporma og
usa kahulagway. Ipapilit kini sa papel.
Hisguti kini ninyo subay sa musunod nga
mga pangutana:
o Unsa ang inyong naporma nga
hulagway?
o Nakakita na ba mo niini sa inyong
palibot o sa lain pang mga dapit?
o Nakaadto na ba mo anang dapita?
Nag-unsa mo didto?
o Unsa ang inyong ikasulti sa iyang
porma sama sa kalapdon, kalalumon
ug katas-on? Ihulagway kini
94
Timan-I Kini
Ang Hulma sa Tubig mao ang nagkanda iyang
porma sa tubig nga makaplagan sa atong
palibot.
Pipila sa mga pananglitan niini mao ang musunod.
Ang Lawod mao

ang pinakadako,
pinakalapad ug
pinakalalum nga
hulma sa tubig
nga parat. Diri
makakuha ang
mga mananagat og daghan, dagku, ug nagkalainlaing isda. Halayo na kini sa baybayon.
Ang Dagat usa ka
hulma sa tubig
nga parat. Kini
siya parte sa
lawod, mas
gamay og
adunay
baybayon o
moabot sa yuta. Makakuha gihapon og isda diri
95
apan mas gamay. Dinhi kita pwede maligo tungod

kay mas mabaw kini siya ug adunay baybayon.
Ang Golpo usa sa
mga hulma sa tubig.
Kabahin kini siya sa
dagat nga halos
mapalibutan ug yuta.
Parat ang tubig niini.
Ang Luok usa sa mga
hulma sa tubig nga
kabahin sa dagat. Mura
kini siya og golpo apan
mas gamay ug mas dako
ang abri ngadto sa dagat.
Dinhi nagadunggo ang
mga barko.
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Pangitaa ang ngalan sa mga hulma sa
tubig sa Loop a Word. Lingini
kini.Mamahimong patindog o pahigda ang
pagkabutang/pagkasuwat niini.
96
Buluhaton 2
Tubaga ang mga musunod nga mga pangutana:
1. Mahinungdanon ba kining mga hulma sa tubig
nga atong gitun-an karon? Ngano man?
2. Unsa kahay mahitabo kung mahugaw ning mga
dapita tungod sa mga basura?
3. Gusto ba nimo nga makatagamtam niini?
Ngano man?
4. Isip usa ka bata, unsay imong mahimo aron
magpabilin nga limpiyo ang mga hulma sa
tubig nga gitun-an karon?
97
Paghanas
Ila-ilaha ang lugar nga anaa sa hulagway.
Isuwat ang iyang ngalan sa tuong bahin
niini.
____________________
_____________________
_______________________
_______________________
98
Pagtulun-an 11: Mga Hulma sa Tubig

Suba, Sapa, Busay ug Lanaw
Balik Lantaw
Kuyog sa imong pundok, tubaga ang

crossword puzzle sa gikinahanglan nga
kasayuran sumala sa panultolan nga naa
sa mga kahon.
1
Patindog
1. Kabahin sa dagat
ug nalibutan ang
uban nga parte og
yuta apan dako
ang abri ngadto
sa dagat
3. Kabahin sa lawod.
Dinhi kita maligo.
Pahigda
1. Pinakalapad ug
pinakalalum nga
hulma sa tubig
2. Kabahin sa dagat
nga halos
nalibutan og yuta
99
Buhata Kini
Kuyog sa imong pundok, hisguti ninyo ang

hulagway nga ihatag sa inyong
magtutudlo sumala sa mga musunod nga
pangutana:
o Mahitungod sa unsa ang hulagway?
o Nakakita na ba mo ani nila sa tinuod?
o Nakaadto na ba mo aning mga
lugara? Nag-unsa man mo didto?
o Unsay inyong masulti sa iyang
panagway o porma? Ihulagway kini.
Timan-iKini
Ang Suba usa ka hulma sa

tubig nga naga agas gikan
sa bukid padulong sa
dagat. Adunay suba nga
taas ug mabaw, aduna
say dagku ug lalum.
100
Ang Sapa usa ka hulma sa

tubig nga mas gamay ug
mas mabaw kaysa suba ug
kasagaran maughan kung
ting-init.Tab-ang ang tubig
niini, bugnaw ug limpyo.
Ang Lanaw usa ka dako ug

lalum nga hulma sa tubig
nga gipalibutan og yuta. Kini
siya walay agasanan busa
naga pundo lamang ang
tubig niini.Tab-ang ang tubig niini.
Ang Busay usa ka hulma sa
tubig nga paspas ug kusog
nga nagahagbong gikan sa
suba o sapa nga
nahimutang sa hataas nga
bahin o bukid.
101
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Isuwat ang ngalan ug idibuho ang hulagway sa
hulma sa tubig sumala sa gihulagway nga iyang
kinaiya.
Ngalan sa
Hulma sa
Kinaiya
Hulagway
Tubig
Hulma sa tubig nga
nagagikan sa
taas nga bahin. Paspas
ug kusog ang
paghagbong sa tubig.
Hulma sa tubig nga
lalum ug daku.
Gilibutan kini og yuta
ug walay agasanan.
Usa ka daku ug adunay
tubig nga tab-ang nga
hulma sa tubig nga
nagaagas gikan
sa bukid padulong sa
dagat.
Mas gamay ug mabaw
kaysa suba ug
kasagaran mahubsan
kung ting-init
102
Buluhaton2
1. Mahinungdanon ba kining mga hulma sa
tubig nga gitun-an nato karon? Ngano
man?
______________________________________
_______________________________________
2. Unsa kahay mahitabo kung mahugaw ning
mga dapita?
__________________________________________
_____________________________________
3. Gusto ba nimo nga matagamtaman kini?

_______________________________________
_______________________________________
4. Isip usa ka bata, unsay imong mahimo aron

magpabilin nga limpyo ang mga hulma sa
tubig?
________________________________________
________________________________________
103
Paghanas
Isuwat ang pangalan sa hulma sa tubig sa kahon
nga nahimutang sa kilid sa hulagway.
1.
2.
3.
4.
104
Pagtulun-an 12: Hulma sa Tubig

Ang Kinatibuk-an
Balik Lantaw
Magdula kita
Hatagan kamo og mga papel nga sagol sagol
ang mga kasayuran sama sa ngalan sa hulma
sa yuta, paghulagway niini ug hulagway.
I han-ay kini ug itipo ang mga papel nga
pareha og kasayuran.
Paminawa ang imong magtutudlo alang sa
pamaagi sa pagdula.
Buhata Kini
Asa ani nga hulma sa tubig ang
makaplagan sa atong komunidad?
Nalipay ba kamo nga adunay sama ani
nga hulma sa tubig sa atong komunidad?
Ngano man?
Unsa kahay mahitabo kung mahugaw ning
mga lugara?
Naa batay maitabang aron magpabilin
nga limpyo ang maong dapit? Unsa man?
105
Sulayi Kini
Idibuho ang usa sa mga hulma sa tubig

nga makaplagan sa inyong komunidad.
Butangi kini og color.
Paghanas
Basaha ang mga pangutana ug tubaga kini.Pilia ug
lingini ang letra sa imong tubag.
1. Asa sa mga musunod ang hulma sa tubig nga
parat?
I.
Busay
III. Sapa
II.
Luok
IV. Suba
a. I ug II lang
b. II lang
c. IV lang
2. Kini usa ka hulma sa tubig nga kinalaluman ug
kinadak-an.
a. golpo
b. lanaw
c. lawod
3. Kini usa ka hulma sa tubig nga maughan kung
ting-init.
a. sapa
b. lawod
c. dagat
106
4. Nindot kini nga tan-awon tungod kay ang tubig

nagahagbong gikan sa taas nga bahin o bukid.
Unsa kini?
a. linaw
b. busay
c. luok
5. Ang tubig niini nagagikan sa bukid ug padayon
nga gaagas padulong sa dagat.
a. suba
b. sapa
c. golpo
6. Usa ka hulma sa tubig nga gipalibutan og yuta.
a. busay
b. linaw
c. golpo
Pagtulun-an 13: Mga Hulma sa Tubig sa

Kaugalingong Komunidad
Balik Lantaw
Tan-awa ang mga hulagway sa hulma sa tubig ug

isuwat ang iyang ngalan sa kiliran.
107
Buhata Kini
Gikan sa mga hulagway sa hulma sa tubig

nga gipakita kaninyo, pilia ang hulma sa tubig
nga makaplagan sa inyong komunidad.
Kuyog sa imong pundok hisguti ninyo sila base
sa mosunod nga mga pangutana:
o Unsa ang mga hulma sa tubig nga
makaplagan sa komunidad nga inyong
gipuy-an? Isuwat ang mga ngalan nila.
o Unsa ang porma o dagway niini?
Ihulagway ang ilang kalapdon,
kalimpiyo, kalalom (pananglitan, taga
tuhod ang tubig, taga hawak, dili
matugkad, ug uban pa), color, sulog,
kasaw
108
Hulma sa
Tubig sa
Komunidad
Porma o Dagway sa
hulma sa Tubig
1.
2.
3.
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Paghimo og usa ka hulma sa tubig nga
makaplagan sa inyong komunidad gamit ang
kulunon. Kon walay kulunon, idibuho kini sa
sulod sa kahon. Isulat ang ngalan niini sa ubos.
109
Buluhaton 2
1. Nalipay ba kamo nga naay sama ani
nga hulma sa tubig sa komunidad nga
inyong gipuy-an? Ngano man?
2. Unsa kahay mahitabo kung mahugaw o
mapuno ug basura kining mga dapita?
3. Naa ba tay matabang aron magpabilin
nga limpiyo ning mga dapita? Unsa
man?
110
Paghanas
Lingini ug butangi og color ang mga hulma sa
tubig nga makaplagan sa inyong komunidad, ilha
ang ngalan ug ihulagway kini. Isuwat ang mga
tubag sa tukma nga mga kahon.
Hulagway sa
Hulma sa Tubig
Ngalan
111
Kinaiya
Pagtulun-an 14: Mapa sa mga Hulma sa

Yuta ug Tubig sa Akong Komunidad
Balik Lantaw
Tan-awa ang hulagway sa ubos.

o Unsa ang makita nato sa hulagway?
o Asa ani nga mga hulma sa yuta ang
makita sa atong komunidad? Ang hulma
sa tubig?
112
Pag-aghat
Buot ka ba makakita og lahi nga hulagway
sa maong komunidad apan magpakita
gihapon sa mga kayutaan ugkatubigan?
Buhata Kini
Base sa hulagway nga gipakita, tubaga
ang mga pangutana pinaagi sa
pagdibuho:
Asa dapit ang hulma sa tubig?
Asa dapit ang mga hulma sa yuta?
Asa dapit ang balay? Ang
tulonghaan? Ang kakahuyan? Ang
kaumahan?
Unsay atong buhaton aron mailhan
ang katubigan ug mga kayutaan?
Unsa nga color ang atong gamiton
para sa katubigan? Para sa mga yuta?
Dugang pangutana:
o Unsay imong ikasulti sa imong nahimo?
o Itandi ang hulagway sa imong
gidibuho, naa ba ang mga hulma sa
yuta ug tubig sa imong gidibuho?
Pareha ba ang gikahimutangan sa
mga hulma sa yuta ug sa tubig?
113
o Pareho ba ang gidak-on ug porma

ang mga hulma sa yuta sa hulagway
ug sa atong gihimo? Ang porma sa
balay ug tulonghaan?
o Unsay tawag nato ana?
o Unsay tawag nato sa atong gihimo
nga hulagway?
o Unsay gipakita aning mapa?
Timan-iKini
Ang Mapa usa kamahinungdanong himan o
galamiton sa paghulagway sa gikahimutangan
ug pagtultol sa mga lugar.
Nagagamit og simbolo ang mapa isip timailhan
sa mga kasayuran nga iyang gihulagway. Sama
sa pag-ila sa katubigan ug kayutaan, naggamit
kini og color, berde para sa kayutaan, ug
bughaw para sa katubigan.
Sulayi Kini
Buluhaton 1
1. Isuwat sa tsart ang mga ngalan sa hulma
sa uta ug tubig.
2. Isuwat usab ang iyang nahimutangan
pinasikad sa nahimutangan sa tunghaan
114
Mga hulma Sa
Yuta Sa Akong
Komunidad
Nahimutangan Niini
Mga Hulma Sa
Tubig Sa Akong
Komunidad
Nahimutangan Niini
3. Himu-i og hulagway o mapa ang imong

komunidad apil ang mga kasayuran nga nahisulat
sa tsart mahitungod sa mga hulma sa yuta ug
tubig.
4. Butangi kini og color nga magtimaan sa yuta ug
sa tubig.
5. Butangi usab og ngalan ang maong mga dapit.
6. Isaysay ang inyong hinimo nga mapa sa
atubangan.
Buluhaton 2
Tubaga ang mga pangutana. Isuwat ang mga
tubag sa inyong papel.
115
Mahinungdanon ba ang mapa? Ngano man?

Angayan ba nga lahi lahi nga color ang
ibutang para sa kayutaan ug katubigan sa
mapa? Ngano man?
Paghanas
Pagdibuho og yano nga mapa sa komunidad nga

nagpakita sa mga hulma sa yuta ug tubig base sa
gikahimutangan sa imong pinuy-anan.
Pagtulun-an 15: Ang Kalahian sa Matag

Komunidad
Balik Lantaw
Gamit ang mapa nga hinimo nimo kagahapon,
ipakita ug ihulagway kini pinaagi sa pagtubag
sa mga pangutana:
o Unsa ang kasagaran makita sa inyong
komunidad?
o Pila ka klase sa hulma sa yuta ug tubig
ang naa sa inyong komunidad?
116
o Unsa kini sila?

o Asa dapit sila nahimutang?
o Unsa ang imong ikasulti sa kinatibuk-an
nga kinaiya sa imong komunidad?
Bukid ba kini? Bakilid? Bugnaw?
Buhata Kini
Pagkuha og pares.
Ipakita ang imong hinimo nga mapa
sa imong pares.
Itandi ang imong komunidad sa iyang
komunidad. Isaysay ang mga
kasayuran mahitungod niini base sa
imong tubag sa pangutana sa balik
lantaw.
Tubaga kini :
Parehas ba ang imong komunidad
sa komunidad sa imong isig ka
magtutu-on?
Nganong nakaingon man ka? Sa
unsang butang sila managlahi o
magkaparehas?
Unsa ang imong ikasulti sa matag
komunidad?
117
Timan-i Kini
Ang matag komunidad adunay nagkalainlaing kinaiya. Adunay komunidad nga naa
sa bungtod, sa bukid, sa patag, isla ug
uban pa. Aduna say komunidad nga duol
ug mga hulma sa tubig, aduna say layo.
Tungod niini,usahay lahi ang porma, klase
sa mga tanum ug hayop ang atong makita
kaysa sa uban.
Apan aduna say komunidad nga amgid
amgid sa ubang komunidad tungod kay
pareha sila ug gikahimutangan busa
pareha ang porma, tanum ug mga hayop.
Pagtulun-an 16: Mga Klase sa Panahon nga
Nasinati sa Komunidad
Pag-aghat
Tan-awa ang imong magtutudlo.

o Unsay inyong masulti sa akong gisuot
ug gigamit karon? Ihulagway kini.
118
o Aduna ba kamoy sanina ug gamit nga

sama ani?
o Angayan ba nga magsuot kita ug
sama ani nga sanina ug gamit karon?
Ngano man?
Buhata Kini
Tan-awa ang duha ka hulagway.
o Unsa ang nakita ninyo sa
hulagway A? sa hulagway B?
Isuwat ang tubag sa tsart A.
o Magkapareho ba ang duha ka
hulagway?
o Unsay ilang kalainan?
o Basaha ang mosunod nga pangutana
ug isuwat sa tsart B ang mga tubag.
o Nakasinati na ba kamo ug pareha sa
nasinati sa mga bata sa hulagway A
ug hulagway B?
o Kanus-a man ninyo nasinati ning
pareha sa hulagway A? sa hulagway
B?
o Unsa man ang buot ipasabot sa tinginit? Sa ting-ulan?
119
o Unsa ang atong makita ug mabati sa

atong komunidad kung ting-init? Kung
ting-ulan?
o Unsa may pwede mahimo kung tinginit? Kung ting-ulan?
o Unsa may tawag aning ting-init ug tingulan?
o Unsay buot ipasabot sa panahon?
Timan-i Kini
Ang panahon ang tawag sa kahimtang sa

palibot sa mubo nga tempo.
Adunay duha ka panahon nga masinati an
gang atong komunidad; ang ting-init ug ting-ulan.
Sa panahon sa ting-init, hayag ang palibot
tungod kay makita man ang adlaw. Mobati kita og
kainit ug kaigang. Mao nay hinungdan nga magsuot
ang mga tao ug nipis, walay bukton nga mga bisti,
mokaon ug pampabugnaw nga mga pagkaon aron
mahupay ang kainit nga gibati. Usahay adunay
gamay nga panganod sa kalangitan apan
kasagaran wala. Daghan ang mabuhat kung tinginit sama sa pagpanglaba, pagligo sa dagat,
pagdula, pagpananum, ug uban pa. Apan
kinahanglan mag-amping usab nga dili masubrahan
ang pagpasayasaya sa init aron dili masakit.
120
Sa panahon sa ting-ulan, ngitngit ug basa ang

palibot, dili makita angadlaw kay nasalipdan sa
baga nga panganod. Bati-on kita ug katugnaw.
Mao nay hinungdan nga magsuot kita ug mga bisti
nga baga o mogamit ug mga rubber ug plastic nga
gamit aron mapanalipdan ang lawas. Mas gamay
ang mabuhat kung moabot ni nga panahon tungod
kay basa ang palibot ug delikado ang dalan tungod
sa kadanlog. Kinahanglan mag-amping ang matagusa ug mabinantayon aron malayo sa sakit,
disgrasya ug makapangandam aron dili mabahaan.
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Isuwat ang ting-init kung ang gamit para sa
ting-init ug ting-ulan kung para sa ting-ulan
121
Buluhaton 2:
Awita kini
Unsa ang Panahon?
(awiton sa tono sa London Bridge)
Unsa ron ang panahon,
panahon, panahon?
Unsa ron ang panahon?
Sultihi ko.
Ang panahon ting-init,
ting-init, ting-init
Ang panahon ting-init,
maglipay ta
Unsa ron ang panahon,
panahon, panahon?
Unsa ron ang panahon?
Sultihi ko.
Ang panahon ting-ulan,
ting-ulan, ting-ulan
Ang panahon ting-ulan,
mangandam ta

122
o Mahitungod sa unsa ang kanta?

o Unsa ang mga panahon nga naapil sa kanta?
o Matud sa kanta, mag-unsa kita kung ting-init?
Kung ting-ulan?
o Nganong maglipay man ta kung ting-init?
o Nganong mangandam man ta kung tingulan?
Paghanas
Isuwat ang panahon sumala sa sitwasyon nga

gipakita sa hulagway.
____________________
_____________________
______________________
_______________________
123
_______________________
Pagtulun-an 17: Pagbuhat og Taho sa

Panahon
Balik Lantaw
Awita ang Unsa ang panahon?

o Unsa ang mga panahon nga nasinati sa
atong komunidad?
o Unsa ang dagway sa atong komunidad
kung ting-init? Kung ting-ulan?
Pag-aghat
Suroy sa gawas sa imong lawak tunghaan

ug panid-i ang palibot labi na ang
kalangitan, panganod, adlaw ug kainiton o
kabugnawon sa palibot.
124
Buhata Kini
Uban sa imong pundok, buhata ang nasuwat sa
Buluhaton.
Itaho kini sa atubangan sa inyong klase.
Tan-awa ang duha ka hulagway.
BULUHATON
1. Tan-awa ang langit, panganod ug palibot
karong taknaa. Butangi og ekis ang kahon nga
motukma sa imong nakita.
Kalangitan
Nay
adlaw
Panganod
walay
adlaw
Wala
Nipis ug
gamay ra
Daghan
Daghan
kaayo
Palibot
Hayag
125
Ngitngit
2. Isuwat sa inyong papel ang uban pa nga

napanid-an ninyo sa palibot.
3. Tubaga ang mga pangutana:
o Unsa ang mga butang nga inyong
gipanid-an?
o Nganong kana man ang gipapanid-an
sa inyo?
o Unsa ang resulta sa inyong pagpaniid?
o Base sa resulta sa inyong pagpaniid,
unsa man ang panahon karon?
o Angay ba nga mahibaw-an sa mga
tawo ang panahon? Ngano man?
o Unsay angay natong buhaton aron
mahibaw-an kini sa mga tawo?
Timan-i Kini
Ang kasayuran sa panahon usa ka

mahinungdanong butang tungod kay mao kini ang
usa sa tamdanan sa buluhaton sa mga tawo. Kini
ginataho sa radyo, tv ug mga mantalaan.
Ang taho sa panahon kinahanglan magsulti sa
tinuod nga kahimtang sa panahon.
Sa paghimo og taho sa panahon,
gikinahanglan ang mga musunod nga kasayuran:
126
a. Petsa ug oras sa pagtaho

b. Pangalan sa lugar/komunidad
c. Kahimtang sa panahon
(pananglitan: init, ulan,
mapanganuron, dag-um
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Uban sa imong ka pundok, himui og
taho sa panahon ang napanid-an
ganinang buntag nga panahon
Buluhaton 2
Sumpayi ang pulongan aron masulti ang
kamahinungdanon sa taho sa panahon.
Isuwat ang kumpleto nga pulongan sa
inyong papel.
1. Ang taho sa panahon mahinungdanon
tungod kay
2. Kinahanglan isulat nako ang tinuod nga
kahimtang sa panahon aron
127
Paghanas
Paghimo og taho sa panahon sumala sa gipakita sa

hulagway. Ang maong sitwasyon napanid-an
ganinang buntag sa kaugalingong komunidad.
Pagtulun-an 18:
Mga Kinaiyanhong Katalagman o Disgrasya
nga Nahitabo sa Komunidad ug Ang mga
Epekto Niini sa Kahimtang sa mga Hulma sa
Yuta, Tubig ug Katawhan
Balik Lantaw
Tan-awa ang mga hulagway ug ilha ang
panahon nga gihulagway niini.
o Ganahan ba mo nga makasinati ani nga
mga panahon? Ngano man?
128
Pag-aghat
Mag- indigay sa pagporma ug usa ka sekreto
nga pangalan pinaagi sa paggamit sa
pinakauna nga letra sa ngalan sa prutas.
o Isuwat ang matag letra sa kahon sa
ibabaw sa hulagway.
o Ang ulahi nga letra sa pangalan
gihatag na busa isulat na kini sa kahon.
o Ang pinaka-una nga maka butyag sa
sekreto nga pangalan maoy mananaog
129
Buhata Kini
Uban sa imong pundok, tan-awa ang
hulagway nga ihatag sa inyong
magtutudlo
o Tubaga ang mga pangutana
mahitungod niini:
o Unsa ang naa sa hulagway?
Ihulagway kini
o Sa inyong huna-huna, nganong
nahitabo kini?
o Nakasinati na ba ug ingon ani ang
inyong komunidad?
o Unsay mahitabo sa mga tao, hulma
sa yuta ug sa tubig kung moabot
kini?
o Unsay tawag ani nga panghitabo?
Pagkahuman sa oras, ipakita kini sa
atubangan ug itaho ang inyong istorya
mahitungod sa hulagway.
130
Timan-i Kini
Ang kinaiyanhong katalagman mao ang mga

panghitabo nga makahatag ug grabe nga kadaut /
kasakit sa kinabuhi sa tawo ug sa kinaiyahan. Kini sila
natural, dili ginama sa tawo ug dili mapugngan.
Pipila sa kinaiyanhong katalagman mao ang
mosunod:
131
a. Ang Baha mao kini ang pagtaas ug pag-awas sa

tubig gikan sa iyang natural nga gikahimutangan
o ginaagian ngadto sa mga kayutaan. Ang
kadaut nga iyang dala magdepende sa kakusgon
sa sulog ug gidaghanun sa tubig. Kung kusog ang
sulog sa tubig, mangadaut ug mangaanud ang
tanan nga iyang maagi-an sama sa kabalayan,
kakahuyan/katanuman, dakbalay, yuta ug mga
tao.
b. Bagyo - Usa ka kusog nga paghaguros sa hangin
nga adunay dala nga kusog nga ulan. Moresulta
kini ug baha ug kadaut sa tanan nga iyang
maagi-an. Ang kadaut nga iyang dala
modepende gihapon sa kakusgon ug kapaspas sa
paghaguros sa hangin ug kakusgon sa ulan. Mas
132
kusog ang paghaguros sa hangin, mas dako ang

kadaut. Ang Bagyong Sendong ug Bagyong
Pablo pipila lamang sa mga kusog nga bagyo
nga nasinati sa katawhan sa Mindanao. Kini sila
nagdala og daku nga kadaut sa mga lugar,
pananum, panginabuhi ug kinabuhi sa katawhan.
c. Ang Landslide/Dahili mao ang pagdahili sa yuta
tungod sa paghumok niini o tungod sa linog .
133
d. Kasagaran mahitabo kini sa mga bukid nga gina

mina o mga bukid nga adunay lugti/liki/guna. Sa
pagdahili sa yuta, madaut ang natural nga porma
niini, madaut ang mga tanum ug usahay adunay
mga katawhan nga matabunan ilabi na sa
minahan.
e. Ang Linog mao ang ang pag-uyog o pagkurog sa

yuta tungod sa paspas nga lihok sa enerhiya ug
pag lihok sa dagkung tipak nga yuta sa
ilalum/sulod nga bahin sa kalibutan. Adunay
hinay nga linog nga dili mamatikdan sa mga
katawhan ug walay kadaut nga dala apan aduna
say kusog nga linog. Ang kusog nga linog
134
magdala usab ug kadaut. Ang mga yuta mangliki,

maputol ang mga tulay, mangliki omangatumba
ang mga dagko nga dakbalay ug usahay maoy
hinungdan sa tsunami.
f. Ang Hulaw mao ang taas nga panahon sa tinginit sa usa ka lugar. Ang yuta mangliki, ang uban
suba mahubsan ug ang mga tanum/balili
mangalaya o mangasunog tungod sa kainit.
Tungod niini, dili makapananum ang mga maguuma. Makatagamtam ang mga katawhan ug
135
kalisod tungod sa kakulang sa pagkaon/

kamahal sa palaliton.
g. Ang Pagbuto sa Bulkan mao ang panghitabo

nga diin ang bulkan magbuga ug init/ nagbaga
nga mga bato, lapok ug abo. Usahay ang iyang
pagbuto maoy hinungdan sa paglinog.
136
Paghanas
Buluhaton 1
Pangitaa ang katugbang sa Lumbay A diha sa
Lumbay B. Isuwat ang letra sa inyong tubag sa
walang bahin sa lumbay A.
Lumbay A
1. Bagyo
2. Hulaw
3. Baha
4. Pagbuto
sa
bulkan
5. Dahili
6. Linog
Lumbay B
a. Pagtaas ug pag-awas sa
tubig ngadto sa yuta nga
maoy hinungdan sa
pagkadaut sa tanan nga
maagi-an niini
b. Ang pag-uyog o pagkurog
sa yuta nga tungod sa
paglihok sa dagkung tipak
sa yuta sa ilalum nga bahin
sa kalibutan
c. Usa ka kusog nga
paghaguros sa hangin nga
adunay dala nga kusog nga
ulan
d. Paspas nga pagdahili sa
yuta gikan sa taas nga
bahin
e. Taas nga panahon sa tinginit, walay ulan
f. Pagbuga ug init nga mga
bato, lapok ug abo gikan sa
bulkan i
137
Buluhaton 2
Pagpili og usa ka kinaiyanhong katalagman nga
nasinati na sa imong komunidad ug isuwat ang
epekto niini sa kahon para sa tao, hulma sa yuta ug
sa tubig
_______________
Pangalan ng katalagman
Epekto sa kahimtang sa
Tao
Hulma sa
Hulma sa
Yuta
Tubig
138
Pagtulun-an 19:
Ang Disaster Drill sa Tunghaan
Pag-aghat
Ihan-ay ang mga letra aron makaporma og
ngalan sa katalagman
ilgon
usgon
__________________
__________________
Buhata Kini
Kuyog sa imong pundok, panid-i ug

hinumdumi ang ipakita sa inyong
magtutudlo kay itaho ninyo sa klase
ang isa sa mga paagi nga iyang
ipakita.
Himu-a nga tamdanan ang mga
pangutana nga anaa sa blackboard.
139
Timan-iKini
Ang Disaster Drill usa kabuluhaton sa matag

tunghaan diin bansayon ang mga kawani ug
tinun-an sa mga pamaagi sa pagresponde sa
panahon sa linog ug sunog. Gihimo kini aron
magpabilin nga han-ay, linaw ug luwas ang
pag atubang sa maong katalagman ug
malikayan ang kadaut o disgrasya.
Pagtulun-an 20:
Ang Kahimtang sa mga Hulma sa Yuta ug
Tubig Kaniadto ug Karon
Pag-aghat
Paminawa ang istorya nga iasoy sa imong

magtutudlo nga nag-ulohan og Si Lola Tina.
Buhata Kini
Tubaga ang mga pangutana bahin sa istorya.

o Mahitungod sa unsa ang gibasa nga
istorya?
140
o Kinsa ang mga tao sa istorya?

o Pila ka tuig wala nakabisita si Lola Tina ila
Kristel?
o Sa sulod anang mga tuiga, aduna bay
kabag-uhan sa komunidad nila Kristel nga
napanid-an niya?
o Unsa ang iyang napanid-an?
Tubaga ang mga pangutana bahin sa

pagtulun-an:
o Asa ani nga mga hulagway ang kahimtang
sa bukid ug suba/sapa kaniadto ug karon
sumala sa napanid-an ni Lola Tina?
o Itandi ang matag lugar, aduna bay
kalahian? Unsa man kini?
o Karon huna-hunaa ang imong komunidad,
aduna ka bay nahibaw-an nga kalahian sa
kahimtang sa hulma sa yuta kaniadto ug
karon? Sa hulma sa tubig? Unsa man kini?
141
Timan-i Kini
Sa paglabay sa panahon, adunay mga kabag-uhan

nga nagakahitabo sa palibot. Kini mamahimong
natural o tungod sa mga gipangbuhat sa mga
katawhan. Ang uban nga kabag-uhan nakaapekto
sa kahimtang sa hulma sa yuta ug sa tubig.
Nangadaut ilang porma, nahugaw ug nangamatay
ang mga namuyo niini.
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Susiha ang hulagway ug itandi ang ilang
kahimtang kaniadto ug karon.
Isuwat ang inyong nakita sa graphic
organizer
142
143
144
Kahimtang sa _______________________
Kaniadto
Karon
Paghanas
Awitin o basahin ang bahagi ng awiting

Masdan Mo ang Kapaligiran.
Hindi na masama ang pag-unlad at
malayo-layo na rin ang ating narating
Ngunit masdan mo ang tubig sa dagat
Datiy kulay asul ngayoy naging itim.
145
Tubaga ang mga pangutana bahin sa

kanta.
o Unsa ang hulagway sa tubig nga
gihisgutan sa kanta?
o Unsa ang kalahian sa kahimtang niini
sa kaniadto ug karon?
o Unsa ang kahulogan sa mga color nga
asul ug itom sa dagat?
o Sa imong hunahona unsa ang
hinungdan nga nausab ang color sa
dagat?
o Gusto ba nimo mulangoy sa itom nga
dagat? Ngano man?
o Unsa ang imong puwede nga mahimo
aron malikayan ang pagsamot sa
sitwasyon sa dagat?
Pagtulun-an 21:
Ang Pagpadayon ug Kabag-uhan sa Palibot
Balik Lantaw

o
Mahitungod sa unsa ang istorya nga

gipaminaw ninyo gahapon?
146
o
o
Unsa ang nanamatikdan ni Lola Tina nga

kalahian sa komunidad nila Kristel?
Nganong aduna may kalahian ang
kahimtang sa hulma sa yuta ug tubig sa
ilang komunidad?
Pag-aghat
Aduna bay kalahian sa kahimtang sa mga

hulma sa yuta ug tubig kaniadto ug karon
sa inyong komunidad? Unsa man?
Buhata Kini
Uban sa imong pundok, tubaga ang mga

pangutana:
o Base sa natala sa pisara nga mga
kalahian sa kahimtang sa hulma sa
tubig ug yuta kaniadto ug karon,
masulti ba nimo nga adunay kabaguhan nga nahitabo sa inyong
komunidad?
o Unsa kini? Magsuwat og tulo.
147
o Pinasikad sa inyong pagdukiduki,

aduna bay butang sa komunidad nga
walay kabaghuan?
o Unsa kini sila? Magsuwat og duha.
Sulayi Kini
Buluhaton 1
o
Pundok 1 hangtud 5 paghimo og

hulad sa usa sa mga kabag-uhan sa
palibot sa inyong komunidad pinaagi
sa pagdibuho niini o paggamit og
kulunon
o Pundok 6 hangtud 10 paghimo og
hulad sa usa sa mga wala nabag o sa
palibot sa inyong komunidad pinaagi
sa pagdibuho niini o paggamit og
kulunon
Buluhaton 2
o Unsa pa ang gusto nimo nga mabag-o
sa imong komunidad? Ngano man?
148
Paghanas
Suwati ang graphic organizer og mga

kasayuran mahitungod sa mga kabaguhan ug gipadayon sa palibot sa imong
komunidad.
Ang Palibot sa Akong Komunidad
Mga Pagpadayon
Mga Kabaghuan
149
MODULE 2: ANG TINUBDAN UG PANGINABUHI SA

KOMUNIDAD
Pagtulun-an 1:
Ang Sugilanon sa Gigikanan sa Ngalan sa
Komunidad
Pag-aghat
Maayong adlaw Karim.

Kuyog ta sa balay.
Akong ipa-ila-ila ang
akong ig-agaw, si
Luzviminda.
Kaanindot sa
pangalan, Luzviminda.
Asa gikan ang iyang
ngalan?
150
Sa una nga silaba sa

Luzon, Visayas ug
Mindanao. Diha
gikuha ang iyang
pangalan.
Ah, mao diay nga

Luzviminda.
Pangutan-on pud
nako si Ina kon asa
niya gikuha ang
akong pangalan.
151
Buhata Kini
Akong
Nahibaluan
Mahitungod sa
Gigikanan sa
Ngalan sa Akong
Komunidad
Akong Gustong
Mahibaluan
Mahitungod sa
Gigikanan sa
Ngalan sa Akong
Komunidad
152
Akong
Nahibaluan
Mahitungod
sa Gigikanan
sa Ngalan sa
Akong
Komunidad
Timan-i Kini
Adunay tinubdan ug sugilanon ang

pangalan sa matag komunidad. Dili kini
himu-himu lamang apan gibase sa usa ka
kasaysayan ug kultura.
Pagtulun-an 2:
Ang mga Makasaysayon nga Sagisag,
Istruktura, Bantayog ug Butang nga Makita
sa Komunidad
Pag-aghat
Itupo ang hulagway sa iyang ngalan pinaagi sa

linya.
1. Balay ni Aguinaldo sa Cavite
153
2. Krus ni Magellan
3. Bulkang Mayon
4. Bantayog ni Lapulapu
5. Luneta Park
154
Susiha Kini
Ikaw ug ang imong magtutudlo magdungan sa

pagbasa sa hamubo nga sugilanun nga naa sa
ubos.
Malipayong gisuroy sa magtiayon nga Bryan og
Marni ang ilang mga anak nga sila Cristy ug Danny.
Kini isip premyo sa ilang dakung grado sa
eskwelahan. Gidala nila ang mga bata sa Nayong
Pilipino. Ngangha kaayo ang mga bata sa ilang
nakita. Pagkadaghan sa talan-awon diri Tay oi!,
ingon ni Cristy. Hala, tan-awa gud ate Cristy. Mao
man kana ang naa sa among libro nga Krus ni
Magellan, sagbat sa manghud nga si Danny. Naa
man pud gani ang balay ni Aguinaldo. Tan-awa
didto dapit diba naa pud ang balay ni Rizal ug ang
hagdan-hagdang palayan. Mao gyud kini ang
resulta kung magtarong mo sa inyong pagtungha,
matud ni Nanay Marni. Daghan kaayong salamat
Tay ug Nay, dungan nga tubag ni Cristy ug Danny.
155
Mga Pangutana :
Bahin sa unsa ang sugilanon?

Kinsa man ang mga tawo sa sugilanon?
Unsa ang ilang gibuhat?
Asa sila ning-adto?
Nganong nanuroy man sila?
Unsa ang ilang mga nakita didto?
Buhata Kini
Unang Pundok: Sa Akong Paglibot

Ipiyong ang inyong mga mata ug handurawa
ang panagway sa imong komunidad. Aduna
bay mga makasaysayong butang nga makita
dinhi? Kung aduna, ilista sila sa ubos. Sa tupad
niini isuwat ang hinungdan nganong
makasaysayon kining mga butanga.
156
Mga Makasaysayong Butang

sa Akong Komunidad
Ikaduhang Pundok : Magpares Kita

Pangita og kapareha. Uban sa imong kapareha,
pag-iyahay kamo og lista sa mga makasaysayong
bantayog nga inyong makita sa inyong komunidad.
Itandi ang inyong nalista pagkahuman sa lima ka
minuto.
157
158
Ikatulong Pundok : Manuroy Kita

Pun-a ang matag kariton sa mga makasaysayong
istruktura nga imong makita sa imong komunidad.
159
Timan-i Kini
Daghan ug nagkalin-lain nga mga

makasaysayong butang, bantayog ug
istruktura ang makita sa atong mga
komunidad. Kini magpahinumdom kanato sa
mga pakigbisog nga nahimo sa atong mga
bayani niadtong unang panahon.
160
Sulayi Kini
Isulat ang makasaysayong butang nga ginganlan sa
matag lumbay.
Mga Kabahin sa Kasaysayan sa Akong

Komunidad
Sagisag
Istruktura
Bantayog
161
Butang
Paghanas
Isulat ang tama nga pulong aron makumpleto

ang matag hugpulong nga naa sa ubos.
1. Ang among komunidad adunay mga
makasaysayon nga __________________ .
2. Ang usa sa mga makasaysayong butang
nga anaa sa among komunidad mao ang
________________ .
3. Ang simbolo sa makasaysayon nga sagisag sa
among komunidad mao ang ______________ .
4. Ang bantayog nga makita sa among
komunidad nagahulagway kang
______________ .
5. Mahinungdanun nga atong mailhan ang
mga makasaysayong timailhan, bantayog,
istruktura ug butang sa atong komunidad
aron __________________________ .
162
Pagtulun-an 3:
Kamahinungdanon sa mga
Makasaysayong Sagisag, Istruktura,
Bantayog ug Butang nga Makita sa
Komunidad
Pag-aghat
Unsa imong ikasulti sa matag hulagway?
163
164
Buhata Kini
Unang Buluhaton :
Ipasundayag pinaagi sa usa ka drama ang mga
sitwasyon nga naa sa ubos.
a. Nakita nimo nga gidula-dulaan sa mga
gagmayng bata ang hulagway ni Dr.
Jose Rizal. Ilaha kini nga gisulat-sulatan
ug gibutangan og yaga-yaga nga
pangalan. Unsay imong isulti ngadto
kanila?
b. Layo-layo pa ka sa imong tunghaan.
Nadungog nimo nga nibagting na para
sa Flag Ceremony. Ningdagan ka,
apan sa pagpadulong nimo sa imong
linya, imong nadungog nga nag-awit na
sila sa nasudnong awit. Unsa imong
buhaton?
c. Napansin nimo nga naay mga bata nga
didto mangihi sa kilid sa inyong barangay
hall. Masuko sila kung imo silang
buyagon. Unsa ang aksyon nga imong
himuon?
165
Ikaduhang Buluhaton:
Ipaambit ang imong paghatag og bili sa imong
komunidad pinaagi sa pagsumpay og mga tama ug
angayan nga pulong sa balak nga naa sa ubos.
Ang akong barangay

Hingpit nga maanindot
Makasaysayong mga ________
Makita sa palibot.
Adunay _________
Way tumbas nga istruktura
Bantayog nga _________
Garbo namo sa bisita.
Dinhi usab makita
Sagisag sa _________
Ang tanan mahinungdanun
Maong ako ______________ .
166
Hinumdomi Kini
Mahinungdanon ang mga makasaysayong

sagisag, simbolo, istruktura ug mga butang sa
atong komunidad. Kini daku og kalambigitan sa
atong kasaysayan ug umaabot mao nga ato kining
ampingan.
Sulayi Kini
Basaha ug sabta ang matag hugpulong. Pili-a
ug isuwat sa imong papel ang pulong nga wala
naghatag og bili sa mga makasaysayong
butang sa komunidad.
1. Gipanindot ni Kapitan Tomas ang parke ni
Dr. Jose Rizal mao nga gihimo kining
istambayanan sa mga ulitawo.
2. Daan ug pughaw na ang bandila sa
among eskwelahan mao nga gilabay na
lamang kini.
3. Usa ang barangay hall sa mga
makasaysayong lugar sa among
167
komunidad. Dinhi nagatapok ang mga

kababayenhan aron mangukit.
4. Gipatindog sa tunga sa eskwelahan ang
bantayog sa nagdonar niini. Ganahan
kayo kami nga isulat among pangalan sa
maong bantayog.
5. Gitipigan sa among niaging kapitan ang
orihinal nga kopya sa sugilanon sa among
komunidad apan gisaya-saya lamang kini
sa among bag-o nga lider.
Paghanas
Pagpili og usa ka makasaysayong sagisag/

istruktura/bantayog o butang nga makita sa imong
komunidad. Idibuho ug panganli kini. Sa ubos sa
imong dibuho, pagsulat og us aka hugpulong nga
maghulagway sa imong paagi sa pag-amping niini.
168
Pagtulun-an 4:
Mga Buluhaton o Pamaagi sa mga
Kasaulogan sa Komunidad
Balik Lantaw
Unsa ang gipakita sa matag hulagway?
169
170
Pag-aghat
Mga higala, kanus-a inyong
pista? Unsa ang mga buluhaton
sa inyong komunidad kon
magpista mo?
Susiha Kini
Pagkanindot sa parada sa
Adlaw sa atong Barangay, Rey.
Daghan pud ang nitambong sa
programa.
Bitaw, bibo kaayo. Nindot gyud
kaayo ang moapil sa selebrasyon
kay daghan kaayo ta og mahibalan bahin sa atong komunidad.
171
Buhata Kini
Unang Buluhaton
Pilia ang hulagway nga nagpakita og tamang

buluhaton kung adunay mahinungdanong
kasaulogan sa inyong komunidad. Butangi kini og
kolor.
172
Ikaduhang Buluhaton
Giunsa ninyo pagsaulog ang Philippine
Independence Day?Pilia ang imong tubag gikan sa
mga pulong nga anaa sa ubos ug isuwat kini sa
kahon.
pagpapataas ng
bandila
parada, pagdrama
programa, pasugal
pabingo, pagbasa ng
kasaysayan
173
Timan-i Kini
Adunay nagkandaiya nga paagi

ang komunidad sa ilang pagsaulog sa
mga mahinungdanong selebrasyon.
Kasagaran, adunay programa, parada,
pagtaas sa bandila ug mga kalihukan
nga magpalig-on sa kahibalo sa mga
tawo sa selebrasyon nga gisaulog.
174
Sulayi Kini
Butangi og tsek(/) ang kahon kon ang hulagway
nagpakita og tama nga pamaagi sa pagsaulog og
mahinungdanong kasaulogan sa komunidad ug ekis
(x) kung ang pamaagi mali.
1.
2.
175
3.
176
Paghanas
Pilia ug sirkulohi ang mga maayong pamagi sa

paghimo og usa ka mahinungdanong
kasaulogan. Biyai lamang kon kini wala
nagpakita og maayong pamaagi.
1. Si Jose aktibong niapil sa programa sa
barangay.
2. Nagpundo sa balay si Ana kay Adlaw man
kadto sa mga Bayani. Tibuok adlaw siyang
ningtan-aw og telebisyon.
3. Giimbitahan ang tanang pamilya sa pag-apil
sa pananum og kahoy isip kalihukan sa adlaw
sa barangay. Mas gipili sa pamilya ni Nong
Timon nga mobayad og multa kaysa muapil
niini.
4. Sayo pa lamang gipukaw na ni Nang Lita ang
mga anak aron makaapil sa himuon nga
parada.
5. Nagpasiugda og sabong ang lider sa
komunidad kay hapit na ang adlaw sa
barangay.
177
Pagtulun-an 5:
Ang Pagsalmot sa Pamilya o Tunghaan sa
mga Kasaulogan sa Komunidad
Buhata Kini
Basaha ang sugilanon.
Ang Adlaw sa Kagawasan
(Independence Day)
Independence Day na usab. Busy na kaayo ang
barangay sa pag-andam sa mga buluhaton alang
niini. Nagbitay ang mga tanod og mga bandila sa
mga poste sa suga. Ang mga health worker nagtaud
og mga bandila sa barangay hall ug sa health
center. Isip tunghaan, giandam sa mga magtutudlo
ang mga bata alang sa parada. Nagdala sila og
mga gagmayng bandila nga ilang iwara-wara
samtang maglakaw. Andam na ang tanan gawas
sa pamilya ni Inday. Naa pa sila sa ilang balay og
nagpatugtog og kusog kaayong huni gikan sa ilang
videoke samtang ang ilang mga silingan ning-apil sa
programa. Pagkasunod adlaw sa tunghaan,
nangutana ang magtutudlo kon unsa ang mga
178
gihimong buluhaton panahon sa kasaulogan sa

Independence Day. Daghan kaayong gikasulti ang
mga tinun-an, gawa ni Inday. Hilom lang kaayo siya
nga naminaw sa kilid. Naulaw siya kay siya lang ang
walay gipaambit sa klase. Gikan sa asoy sa iyang
mga classmate daghan siyang nakat-unan bahin sa
Independence Day. Iyang nahuna-hunaan nga mas
daghan unta siya og natun-an kon ningsalmot siya
sa kasaulogan. Pagkahuman sa klase, nakahunahuna siya nga iyahang isaysay sa iyang nanay ug
tatay ang mga gi-asoy sa iyang mga classmate sa
panahon sa kasaulogan sa Adlaw sa Kagawasan
Timan-i Kini
Ang tulonghaan ug pamilya mga

mahinungdanon nga kabahin sa komunidad. Ang
ilang pag-apil sa mga kasaulogan sa komunidad
makatabang sa kalampusan niini. Aduna silay
nagkalain-lain nga paagi sa pag-apil sa
kasaulogan, kabahin niini ang pag-apil sa parade,
programa ug mga buluhaton nga adunay
kalambigitan sa kasaulogan nga gi-selebrar.
179
Sulayi Kini
Unang Buluhaton
Suwati og mga kasayuran ang kahon alang sa

mga angay buhaton sa pamilya ug tunghaan isip
pakiglambigit sa mga Kasaulogan sa komunidad
Sa Akong Tulonghaan
180
Sa Akong Pamilya
Ikaduhang Buluhaton
Pangitaa og kolori ang hulagway nga dili maayong
sundon sa mga bata nga pareha nimo.
Pangitaa og kolori ang hulagway nga dili maayong sundon sa mga bata nga pareha nimo.
Tubaga ang pangutana:

Nganong kana man ang imong gibutangan og
color?
Unsay angay buhaton sa pamilya sa panahon
nga adunay kasaulogan
181
Ikatulong Buluhaton
Butangi og color ang kahon sa ubos sa
kon ang
hugpulong naghulagway sa angay nga buhaton sa
pamilya o tunghaan sa mga kasaulogan sa
komunidad ug sa ubos sa
kon wala
naghulagway sa angay nga buhaton.
Mga Kapulongan
Kanunay nagatambong si Tatay
sa tagbo sa komunidad.
Ningtabang mi sa pagtaud sa
mga banderitas alang sa pista.
Natunong og Sabado ang
Araw ng Kagitingan. Wala
gipaapil ang mga bata sa
pagsaulog niini.
Hilum nga naminaw ang mga
miyembro sa pamilya sa
kasaysayan sa komunidad
samtang gi-asoy kini.
182
Paghanas
Hapit na maabot ang Adlaw sa Kagawasan kon

Independence Day. Unsa man ang saktong buhaton
aron maipakita ang pagpakiglabigit sa pamilya ug
tunghaan? Isulat ang letra sa tamang tubag sulod sa
tunob.
a. Mag-asoy sa kasaysayan sa kagawasan

b. Maghimo og gugmay nga bandila
c. Magpasabong sa parke
d. Mutambong sa programa
e. Maghimo og seremonya sa pagpataas sa
bandila
f. Matulog tibuok adlaw
183
Pagtulun-an 6:
Ang Sugilanon Mahitungod sa Kagikan ug
Kinabuhi sa Komunidad Sukad Kaniadto
Hangtud Karon
Buhata Kini
Unang Buluhaton
Isuwat sa scroll ang mga mahinungdanong
panghitabo kalabot sa kagikan o kinabuhi sa imong
komunidad.
184
Ikaduhang Buluhaton
Pagdibuho og usa ka butang nga mahinungdanon
sa kinabuhi sa imong komunidad. Paghatag og usa
ka hugpulong nga mopasabot niini.
185
Pagtulun-an 7:
Mga Kabag-uhan ug mga Butang nga
Nagpabilin sa Komunidad
Pag-aghat
186
Buhata Kini
Unang Buluhaton
Isulat sa una nga kahon ang mga butang anaa sa
lungsod sa Hagonoy kaniadtu. Isulat sa ikaduha nga
kahon ang mga butang nga nadugang sa lungsod
sa Hagonoy sa pagdagan sa panahon.
187
Ikaduhang Buluhaton
Isuwat ang mga kabag-uhan sa komunidad sa
ibabaw nga kahon u gang mga butang nga
nagpabilin sa ubos nga kahon.
SULAYI KINI
Isuwat sa sulod sa mga porma ang mga kabag-uhan

sa imong komunidad sumala sa sugilanon nga
imong nadungog.
188
Pagtulun-an 8:
Mga Mahinungdanong Panghitabo sa
Komunidad
Pag-aghat
Tan-awa ang hulagway ug tubaga ang mga
pangutana.
189

o Unsa inyong nakita sa hulagway?
o Nag-unsa ang mga tao?
o Matawag ba nato ni nga panghitabo?
o Unsay buot ipasabot sa pulong nga
panghitabo?
190
Susiha Kini

o Unsa ang mga mahinungdanong panghitabo
nga gitino sa una nga pundok? Sa ikaduha?
Sa ikatulo? Uban pa?
o Unsa ang inyong ikasulti sa ilang gitino nga
mga panghitabo? Mao ba kini ang gihisgutan
sa istorya sa inyong komunidad?
o Unsay ilang gikasulti sa usa sa mga
panghitabo? Nganong mahinungdanon man
kining mga panghitabu-a?
o Unsa pa ang uban nga mahinungdanong
panghitabo nga ikadugang nato? Aduna pa
ba?
Paghanas
Pagsuwat sa kahon og lima ka mga

mahinungdanong panghitabo sa
komunidad.
191
Mga Mahinungdanong Panghitabo sa

Akong Komunidad
Pagpili og usa ka mahinungdanong panghitabo
sa imong komunidad nga naghatag kanimo og
kalipay. Pagsuwat og 2 hangtud 3 ka
hugpulong nga naghulagway niini.
Pagtulun-an 9:
Ang Timeline ug Salaysay Mahitungod sa
mga Kabag-uhan ug Mahinungdanong
Panghitabo sa Komunidad
Balik Lantaw
Pili-a ang mga kabag-uhan nga nahitabo sa inyong

komunidad ug ihan-ay kini sumala sa pagkahitabo.
Suwati og 1 sa linya alang sa una nga nahitabo,
sunod 2, 3, 4 ug uban pa hangtud sa pinaka ulahi
nga panghitabo.
____ Natauran og kuryente ang among
komunidad
192
____ Natukod ang tulunghaan sa elementary

____ Natukod ang una nga kapilya/simbahan
____ Natukod ang purok center o barangay hall
____ Pinili-ay sa mga una nga mamuno sa
komunidad
____ Paghimo o pag-ayo sa dalan
____ Natauran og patubig ang komunidad
____ Natukod ang tunghaan sa sekondarya
____ Nahitabo ang unang graduation sa Ika
unom nga ang-ang
____ Nakumpleto ang ang-ang sa elementarya
____ Nadugangan og kinder ang mga
magtutungha.
Pag-aghat
Tan-awa ang kalendaryo nga ipakita sa

imong magtutudlo
o Unsa ang imong makita sa kalendaryo?
o Para asa ang kalendaryo?
o Mahinungdanon ba kini? Ngano man?
Buhata Kini
Kuyog sa imong pundok, paghimo og taas
nga linya nga pahigda sa tunga sa papel.
Sa ibabaw sa linya, pagsuwat og tulo ka
mga kabaghoan sa komunidad. Ihan-ay kini
193
gikan sa pinaka-una nga nahitabo. Butangi

og espasyo kada kabaghoan
Sa ubos sa linya, isuwat ang petsa sa
pagkahitabo sa kabaghoan sa tungod niini.
Timan-i Kini
Ang Timeline usa ka paagi sa

pagpasundayag o pagpakita og listahan sa
mga panghitabo nga gihan-ay sumala sa
pagkahitabo niini. Mamahimo nga pinahigda
o pinatindog ang timeline.
Ang usa ka timeline adunay taas nga linya
(mamahimong pinatindog o pinahigda),
petsa sa pagkahitabo ug ngalan sa
panghitabo o kabaghoan. Makatabang kini
sa pagsabot sa panghitabo o kabaghoan ug
sa kaduyagon sa panghitabo.
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Himui og timeline ang mosunod nga kabaghoan ug
panghitabo sa tulunghaan.
194
Kabaghoan/Panghitabo
a. Pag-apil sa nasudnong
indigay sa Story Telling.
b. Pagtukod og lawak
tunghaan alang sa mga
kindergarten
c. Pagsugod sa K to 12
Curriculum
Petsa
Nob. 2011
Abril 2010
Hunyo
2012
Buluhaton 2
Paghimo og timeline sa tulo ka mahinungdanong
panghitabo sa imong kinabuhi.
Timeline sa Mahinungdanong Panghitabo
sa Akong Kinabuhi
Pagsuwat og hamubo nga salaysay mahitungod sa

imong gihimo nga timeline.
195
Paghanas
Buluhaton 1
Paghimo og timeline alang sa mga kasayuran

mahitungod sa imong komunidad nga giplastar sa
pisara.
Buluhaton 2
Paghimo og 2-3 ka hugpulong nga salaysay sa
timeline nga nahimo.
196
Pagtulun-an 10:
Mga Kategoriya sa mga Kabag-uhan
Balik Lantaw
Butangi og color nga berde ang mga butang o
kahimtang kaniadto ug dilaw ang sa ksamtangan.
Aduna bay kabag-uhan nga nahitabo sa

komunidad?
197
Buhata Kini
Kuyog sa imong pundok, susiha ang mga

hulagway.
Itapok sa usa ka grupo ang mga hulagway
nga pareha ug gamit, dagway o kinaiya
depende sa inyong kasabutan.
Hinganli ang mga grupo nga inyong
nabuhat.
198
Timan-i Kini
Ang komunidad nakatagamtam og nagkandaiyang
kabaghoan sama sa dagway sa mga balay,
munisipyo, sanina, sakyanan, mga dula, paagi sa
pag komunikar, gidaghanun sa katawhan ug uban.
Aron masayon sa matag-usa nga makita unsa ang
mga nabag-o, mamahimo sila nga ipundok pinaagi
sa pagtan-aw sa ilang pareha nga kinaiya, gamit, o
porma. Ang tawag ani pagkategoriya.
Ang mga kabaghoan mamahimong I
kategoriya sa mga mosunod nga pananglitan:
a. Panakyanan
mga nagkandaiyang
sakyanan
b. Kalingawan
mga paagi/buluhaton nga
makalipay o malingaw ang
katawhan.
c. Populasyon o kamulupyohan mao kini sila ang
kinatibuk-an nga mga
lumolupyo sa komunidad.
d. Urog/sanina
mga gisuot sa mga
lumolupyo
e. Dakbalay mga kabalayan ug uban pa
nga dakbalay
f. Muwebles
mga gamit sama sa mga
katre, lingkuranan, talad ug
uban pa.
g. Appliances Mga television
199
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Isuwat ang kategoriya sa matag grupo sa
hulagway. Pili-a ang tubag sa kahon nga anaa
sa ubos
1.
_______________
2.
_______________
3.
_______________
4.
_______________
5.
_______________
Kalingawan Dakbalay
Panakyanan Urog
200
Appliances
Buluhaton 2
Pagsuwat ug 2-3 hugpulong nga nagahulagway sa
kabaghoan sa imong komunidad.
Buluhaton 3
Idibuho ang kasamtangang hulagway sa
komunidad kuyog sa imong pundok.
Buluhaton 4
Idibuho ang imong ampay nga kalingawan ug
isuwat ang hinungdan nganong ampay nimo na.
Paghanas
Buluhaton 1
Isuwat ang kategoriya sa kada grupo ug
sirkulohi ang butang nga wala nalangkub niini.
Pili-a ang inyong tubag sa kahon.
201
1.
_________________
2.
3.
4.
5.
Kalingawan Dakbalay
Appliances
Panakyanan Komunikasyon
202
Pagtulun-an 11:
Ang Salaysay Mahitungod sa mga Butang
nga Walay Kabag-uhan sa Komunidad
Balik Lantaw
Kuyog sa imong pundok, isuwat ang mga butang
nga walay kabaguhan sa komunidad. Pagkahuman
isaysay/ihulagway kini.
Tubaga kini ng mga pangutana:
o Unsa ang mga butang nga walay
kabaghoan sa komunidad nga
nahisgutan sa unang grupo? Sa
ikaduha? Sa ikatulo?
o Unsay imong ikasulti bahin aning mga
butanga?
o Giunsa paghulagway/pagsaysay ang
mga butang nga wala nabag-o?
o Unsa pa kaha ang dugang nga paagi
sa paghulagway sa mga wala nabago?
203
Buhata Kini
Kuyog sa imong pundok, hisguti ninyo ang

mga butang nga wala nabag-o sa inyong
komunidad.
Paghimo og hugpulong nga maghulagway
niini.
Isulti kini aron isuwat sa inyong magtutudlo.
Susiha Kini

o Mahitungod sa unsa ang atong gisulat?
o Sa unsang paagi nato karon gihulagway
ang mga butang nga wala nabag-o?
Timan-i Kini
Ang salaysay usa ka istorya o saysay sa mga

butang, lugar, tao o bisan unsa. Mahimo nga
isulti kini o isulat.
204
205
MODULE 1: MGA PANGINABUHI SA KOMUNIDAD

Pagtulun-an 1 : Bahandi sa Kinaiyahan
Balik Lantaw
Kinsay nagbuhat sa mga pagbag-o nga

nahitabo sa imong komunidad?
KANIADTO
KARON
206
Pag-aghat
Mag-awit kita.
KINSAY NAGBUHAT?
Kinsay nagbuhat sa isda, sa isda, sa isda?
Kinsay nagbuhat sa isda? Ang Diyos lamang.
... Ilisi ang pulong nga isda ug dagat, langit,

Susiha
Kiniug uban pang hinimo sa Diyos.
kahoy,
bukid,
207
Nakakita na ba mo ani nila sa personal? Asa man?

Nganong nabuhat man kining mga butanga?
Unsa ang tawag niining mga butanga?
Hinumdomi Kini
Bahandi sa Kinaiyahan ang tawag sa mga

butang nga binuhat sa Diyos nga makahatag og
maayong panginabuhian sa mga taong nagpuyo
sa usa ka dapit. Pananglit niini ang mga bukid,
yuta, suba, dagat ug uban pa.
Kinahanglan ampingan kining mga
bahandia kay dili makahimo ang tawo niini. Sa
panahon nga ang kinaiyahan maabuso o
madaot na, wala nay sikinsa pa nga makapuli niini
nga mga butang.
208
Sulayi Kini
Nganli ang mga butang nga nahisakop sa mga

bahandi sa kinaiyahan.
Paghanas
Basaha ang matag hugpulong. Isulat sa imong

papel ang TAMA kung husto ang iyahang pasabot.
Kung dili husto, isulat ang MALI.
209
1. Ang kinaiyahan binuhat sa Diyos ug tawo.

2. Apil sa bahandi sa kinaiyahan ang barko nga
naglutaw sa lawod.
3. Dili gayod madaut ang mga bahandi sa
kinaiyahan.
4. Ang bahandi sa kinaiyahan makahatag og
panginabuhian sa mga tawo.
5. Ang bukid, suba ug lasang nahiapil sa mga
Pagtulun-an 2 : Klase sa Bahandi sa

Kinaiyahan
Balik Lantaw
Unsa ang buot ipasabot sa Bahandi sa Kinaiyahan?

Nganong gitawag man sila nga mga bahandi?
Kinsa ang naghimo niining mga butanga?
Unsa ang ilang importansya sa kinabuhi sa tawo?
Pag-aghat
Basaha ang balak.
210
I.
Dakong pasalamat
Bahanding nadawat
Sa Diyos nga gamhanan
Sa kinaiyahan
II.
Bahandi sa yuta
Bahandi sa dagat
Atong atimanon
Sa tanang panahon
Kantaha ang liriko sa tula gamit ang tono sa Leron,

Leron Sinta.
Susiha Kini
Daghan ka og makita nga mga bahandi sa

kinaiyahan. Pila ka klase kini nga mga bahandi?
Buhata Kini
Paminaw sa imong magtutudlo kon unsaon paghimo

ang inyong buluhaton.
Andam na ba ka? Magdula na ta!
211
Timan-i Kini
Bahandi sa Yuta
ang tawag sa mga bahandi sa kinaiyahan nga
makita sa ibabaw ug ilalom sa yuta. Pananglit niini
ang mga hayop nga nagpuyo sa yuta, kahoy,
bulawan, tanom, bukid, ug uban pa.
Bahandi sa Tubig
ang tawag sa mga bahandi sa kinaiyahan nga
makita sa ibabaw ug ilalom sa tubig. Pananglit niini
ang mga hayop nga nagpuyo sa tubig, perlas,
tanom sa dagat, korales, ug uban pa.
Sulayi Kini
PAGBAROG kung ang imong makita nga hulagway

usa ka bahandi sa yuta.
ITAAS ANG DUHA KA KAMOT kung ang imong makita
usa ka bahandi sa tubig.
212
kabaw
hilahila
PAGLINGKOD dayon human isulti sa magtutudlo ang

tamang tubag.
Paghanas
Isulat sa walang bahin sa imong papel ang mga

bahandi sa yuta ug isulat sa toong bahin ang mga
bahandi sa tubig.
213
kasag
bangus
buaya
kawayan
bareta sa bulawan
nukos
iring
wati
pantat
214
Pagtulun-an 3 : Mga Bahandi sa Kinaiyahan

Gikan sa Hulma sa Yuta ug Tubig
Balik Lantaw
Sa unsang klase sa bahandi nahisakop ang mga

musunod:
hilahila
kanding
ok-ok
bangus
bao
pasayan
amigas
215
sunoy
sagbot
tahong
Unsa ang ngalan niini nga hulma sa yuta ug tubig?
216
Buhata Kini
Kauban ang imong grupo, isulat sa manila paper

ang mga bahandi sa kinaiyahan nga makita sa
inyong nabunot nga hulma sa yuta o tubig.
Timan-i Kini
Ang matag hulma sa yuta ug tubig nagahatag og

nagkandaiyang mga bahandi sa kinaiyahan.
Adunay mga bahandi nga makita lamang sa usa ka
hulma sa yuta o tubig .
Adunay mga bahandi nga bisan sa unsang hulma sa
yuta o tubig nimo makita.
217
Pagtulun-an 4 : Mga Produkto sa Komunidad
Balik Lantaw
Pagdibuho og tul-id nga linya gikan sa lingin tapad

sa bahandi ngadto sa lingin tapad sa ngalan sa
hulma sa yuta o tubig diin siya kasagaran makita.
bukid
patag
suba
dagat
218
Pag-aghat
Paminaw sa usa ka istorya mahitungod sa

dakong tabang sa saging diha sa pamilya ni
Tatay Berto.
Pangandam sa tubag sa mga pangutana
human sa istorya nga basahon sa imong
magtutudlo.
Susiha Kini
Kung ang lungsod sa Panabo naay saging, unsa pod

ang mga produkto sa imong komunidad?
Sa Panabo!
Sa akong Komunidad!
219
Buhata Kini
Paminaw sa imong magtutudlo kon unsaon paghimo

ang Graphic Organizer.
Isulat sa sulod sa matag lingin ang usa ka produkto
sa imong komunidad. Dugangi ang mga lingin kung
gikinahanglan.
Timan-i Kini
Ang produkto sa usa ka komunidad magdepende sa

mga bahandi nga gihatag sa kinaiyahan.
Adunay mga komunidad nga nailhan sa ilang mga
produkto sama sa bulad, sukang pinakurat, durian
kendi, pinya, asukal ug uban pa.
Ang mga produkto maoy dakong tabang sa
katawhan sa ilang pagpanginabuhi.
Sulayi Kini
Baliki ang graphic organizer sa inyong grupo.
Ila-ilaha ang mga produkto nga gikan sa bahandi sa
kinaiyahan.
220
Paghanas
Pagdibuho og hulagway sa lima ka produkto sa
imong komunidad nga gikan sa bahandi sa
kinaiyahan.
Pagtulun-an 5 : Bahandi sa Kinaiyahan sa
Komunidad
Balik Lantaw
Unsa ang mga produkto sa inyong komunidad nga
gikan sa bahandi sa kinaiyahan?
BUGAS
221
Pag-aghat
Nakakita na ba ka og nindot kaayo nga paskin?

Unsa may imong nasabtan sa maong paskin?
Susiha Kini
Mga dapat bantayan ug hinumdoman sa paghimo
og paskin:
1. mga produkto sa inyong komunidad
2. pagpakita og garbo sa mga bahandi sa
kinaiyahan nga makita sa komunidad
3. kaanindot sa pagdibuho
4. angay ug limpyo nga pagkolor sa mga dibuho
5. paggamit sa espasyo sa papel
Buhata Kini
Kauban ang imong grupo, paghimo og usa ka

paskin nga nagpakita sa inyong garbo sa mga
produkto sa inyong komunidad nga gikan sa
222
Hinumdomi Kini
Ipasigarbo ang tanan, gamay man o dako, nga
produkto sa imong komunidad labaw na kung kini
gikan sa bahandi sa kinaiyahan.
Kini nga mga produkto mamahimong magpaila sa
imong komunidad ngadto sa uban pang mga lugar.
Pagtulun-an 6 : Panginabuhi sa Komunidad
Buhata Kini
Magdula kita og Buhat Ko, Tagnaon Mo.
1. Naay artista sa atubangan sa klase.
223
2. Bantayi ninyo ang lihok sa artista para

mahatagan mo og pasambingay kung unsa
ang buluhaton sa tawo nga ginapatagna.
3. Paunahay mo og tag-an. Ang grupo nga
pinakadaghan og natagna maoy daog sa dula.
Andam na ba ka? Sugod na ta og dula!
Susiha Kini
Estudyuhi ang duha ka hulagway sa ubos.
Unsay mahitabo sa kinabuhi sa tawo sa unang

hulagway? Sa ikaduha?
Unsa kaimportante ang panginabuhi sa tawo?
Nganong nanginahanglan man ang tawo sa kwarta
o salapi? Pwera sa salapi, unsa pay benepisyo nga
makuha gikan sa panginabuhi?
Mamatay ba ang tawo kung walay panginabuhi?
Ngano man?
224
Hinumdomi Kini
Ang panginabuhi maoy tawag sa pagpanarbaho,
pagpangempleyo o paglihok sa tawo aron
makadawat og baylo nga benepisyo sama sa suhol,
pagkaon, sweldo ug uban pa.
Pananglit sa panginabuhi mao ang pagtudlo sa
eskwelahan, panagat, pag-uma, pamanday,
pangisda, pagpaninda, pagmaneho ug uban pa.
Sulayi Kini
Unsa ang panginabuhi sa imong pamilya? Sa imong
silingan? Sa imong komunidad?
Unsa ang gusto nimong panginabuhi pag-abot sa
panahon? Nganong kini man ang imong gusto?
225
Unsa man ang imong buhaton aron matuman

gayud ang imong gustong panginabuhi?
Paghanas
Ila-ilaha ang mga panginabuhi sa matag hulagway.
Isulat sa imong papel ang panginabuhi nga makita
sa imong komunidad.
226
Pagtulun-an 7 : Koneksyon sa Panginabuhi ug

Palibot
Pag-aghat
Manganta kita ug Maestra Bisan Asa. Gamiton

nato ang tono sa Dinhi Malipayon, Didto
Malipayon.
MAESTRA BISAN ASA
Dinhi may maestra
Didto may maestra
Bisan asa makit-an siya
Musaka sa bukid
Mubaktas sa patag
Bisan asa adtoon niya
Buhata Kini
Sayaw sayaw og dyutay

Kamot ikaway-kaway
Hawak
ikiay-kiay
Paminaw sa inyong magtutudlo
kay iyang
ipasabot
kung unsaon paghimo sa buluhaton.
Tuyok gamay
227
Tubaga ang musunod nga mga pangutana. Isulat

ang inyong tubag sa sulod sa porma nga inyong
gidibuho sa manila paper.
Ipapilit sa sulod ani nga porma
ang hulagway nga inyong
nabunot. Sa ubos sa hulagway,
isulat ang tubag sa pangutana:
Unsang klaseng panginabuhi ang
naa sa hulagway?
Asa kasagaran makita ang
maong panginabuhi?
Nganong didto man sila

kasagaran makita?
Kung makita pa ang panginabuhi sa ubang dapit o

palibot, paghimo na pud og pormang lingin ug
pormang kasingkasing sumpay gihapon sa
hulagway nga naa sa kahon. Pananglitan:
Gamita nga sumbanan ang mosunod nga
hulagway.
228
Sulayi Kini
Naa sa walang bahin ang hulagway sa komunidad.

Sa tuong bahin, pagsulat og tulo (3) ka panginabuhi
nga kasagaran makita dinhi.
229
230
Pagtulun-an 8 : Sugilanon sa Nanginabuhi

Balik Lantaw
Unsa ang kasagarang panginabuhi sa mga
lumulupyo niining mga lugara?
231
Susiha Kini
Naa tay bisita karon. Ipakita ang imong tam-is nga

pahiyom. Ila-ilaha siya.
Buhata Kini
Naila-ila na ba nimo ang atong bisita?

Lingkod ug paminawa ang pagsaysay niya sa iyang
mga kasinatian sa pagpanginabuhi.
Andama ang imong kaugalingon sa pagtubag sa
mga pangutana pagkahuman sa pagsaysay sa
atong bisita.
232
Pagtulun-an 9 : Epekto sa Panginabuhi sa Pamilya

ug Komunidad
Pag-aghat
Basaha ang
balak.
PANGINABUHI SA PAMILYA
Dako nakong garbo
Isulti ko kaninyo
Si Tatay ug si Nanay
Naningkamot sa pagpanarbaho
Si Tatay mangisda
Sa dagat o sapa
Mga nakuhang isda
Si Nanay mobaligya
Halin sa isda
Makatabang og dako
Ubang panginahanglan
Maanaa kanamo
Unsa ang panginabuhi sa pamilya?

Unsa ang trabaho ni Tatay? Ni Nanay?
Nganong makatabang og dako ang halin sa isda?
Unsa kaha ang ubang panginahanglan sa pamilya?
233
Unsa kaha ang mahitabo kung walay panginabuhi

ang pamilya?
Buhata Kini
Uban sa imong grupo, paghisgot kamo sa mga

epekto sa naay panginabuhi o walay panginabuhi
sa pamilya ug komunidad. Isulat ang inyong tubag
sa manila paper.
Epekto sa
Pamilya
Epekto sa
Komunidad
Naay
Panginabuhi
1.
2.
Walay
Panginabuhi
3.
4.
Timan-i Kini
Ang panginabuhi dakong tabang sa inadlaw-adlaw
nga pagpaningkamot nga makabaton og maayong
pagpanginabuhi ang usa ka pamilya.
Sa kamahal sa mga palaliton karon, kinahanglan
nga magtinabangay na ang tanang mga hamtong
nga miyembro sa pamilya sa pagpanginabuhi aron
masustentohan ang mga galastuhon sa pamilya.
234
Ang kita gikan sa maong panginabuhi maoy

gamiton sa pagbayad sa konsumo sa kuryente ug
tubig, pagpalit sa bugas, sud-an, sabon, asukal,
sinina, ug sa uban pang panginahanglan sa tibuok
pamilya.
Paghanas
Pagdibuho sa imong papel og nawong nga nagngisi
kung Tama ang gisulti sa hugpulong. Pagdibuho
usab og nawong nga nagmug-ot kung Mali ang
ginasulti sa hugpulong.
TAMA =
MALI =
1. Malipayon ang pamilya nga adunay

panginabuhi.
2. Mapalit ang bisan unsang panginahanglan sa
pamilyang walay panginabuhi.
3. Kung walay panginabuhi, walay kakuhaan og
panggasto sa panginahanglan sa pamilya.
4. Maka-eskwela sa maayong tulunghaan ang
mga anak sa pamilya nga adunay
panginabuhi.
5. Walay igong kwarta ang pamilyang walay
panginabuhi.
235
Pagtulun-an 10 : Sukaranong Panginahanglan

sa Pamilya
Pag-aghat
Unsa ang ngalan sa mosunod nga mga butang?
BUGAS
236
Susiha Kini
Sa mga butang nga inyong nakita, unsa ang imong

mga gipanag-iya sa pagkakaron? Unsa usab ang
wala?
Unsa imong bation kung tanan kini ihatag kanimo?
Gikinahanglan ba nimo ning tanan? Ngano man?
Buhata Kini
Uban sa imong grupo, isulat sa manila paper ang

lima(5) ka mga butang nga kinahanglan kayo sa
pamilya aron mabuhi.
Timan-i Kini
Ang pagkaon, sinina, kapasilungan, tambal ug tubig

ang mga sukaranong panginahanglan sa usa ka
pamilya aron mabuhi.
Dugang niini, kinahanglan usab ang maayong
edukasyon, kahimsog sa panglawas ug proteksyon
sa kinabuhi ug panginabuhi.
237
Aron mahatag kini nga mga panginahanglan,

makatabang og dako kung adunay maayong
panginabuhi ang usa ka pamilya.
Paghanas
Biktima ang kasikbit ninyong lugar sa usa ka bagyo.
Nangayo sila og mga donasyon. Asa sa mga
musunod nga butang ang pwede nimo ihatag para
tubagon ang ilang panginahanglan?
Butangi og tsek () ang butang nga angay ihatag.
1.
2.
bag
4.
3.
aritos
sando
5.
tubig
6.
purol
sardinas
BUGAS
7.
8.
libro
9.
bugas
238
orasan
Pagtulun-an 11 : Yanong Badyet sa Pamilya
Balik Lantaw
Manganta kita isip paghinumdom sa nakat-unan.
PANGINAHANGLAN SA PAMILYA
Ang akong pamilya
Dunay panginahanglan
Bugas, tubig, sud-an
Balay silonganan
Sinina ug tambal
Dili gyud hikalimtan
Himsog, nalipay ang tanan!
Unsa ang mga panginahanglan sa pamilya nga
nahisgotan sa kanta?
Pag-aghat
Naa ba kay balon nga kwarta? Pila

man?
Unsa ang imong paliton niini?
239
Buhata Kini
Gihatagan kamo og balon nga 20.00. Pagpili gikan

sa mosunod nga mga baligya ug ilista sa papel o
manila paper ang inyong paliton, ang presyo niini ug
sumadaha pagkahuman. Kinahanglan dili kamo
molampas sa inyong balon.
Juice
sitsirya
6.00
5.00
turon
tubig
3.00
6.00
ice cream
3.00
maruya
3.00
biskwit
5.00
kendi
1.00
Sundoga ninyo ang sumbanan sa mosunod nga

panid ug isulat ang inyong tubag sa manila paper.
240
BALON SA USA KA ADLAW = 20.00

Ngalan sa paliton
Presyo
1.
2.
3.
4.
5.
SUMADA
Sobra, kung naa.
Tan-awa ang inyong listahan. Kabalo ba mo unsay
tawag niini?
Gitawag kini og badyet.
Unsa ang buot ipasabot sa badyet?
Timan-i Kini
Badyet ang tawag sa usa ka listahan sa mga

planong gastohanan nga dili molapas sa
gibanabana nga kita.
241
Sulayi Kini
Yanong Badyet sa Pamilya

Adunay 150.00 nga gigahin alang sa pagkaon sa
imong pamilya sa usa ka adlaw. Unsaon man kini
nimo og pagbahin-bahin?
Tan-awa ang mga hulagway ug presyo sa mga
palaliton sa sunod nga panid aron ka magiyahan.
Buhati og badyet ang para sa pamahaw, paniudto
ug panihapon sa imong pamilya.
Isulat ang imong badyet sa usa ka papel. Gamita
ang giya sa nagsunod nga panid.
LISTAHAN UG PRESYO SA PAGKAON
BUGAS
bugas
30.00/kilo
itlog
4.00/buok
hotdog
5.00/buok
gatas
20.00/pakete
bulad
40.00/kilo
isda
50.00/kilo
karne
150.00/kilo
manok
120.00/kilo
242
palya
5.00/buok
saging
1.00/buok
sardinas
10.00/lata
karots
20.00/kilo
mais
5.00/buok
kasag
50.00/buok
kape
5.00/buok
talong
10.00/kilo
sorbete
3.00/apa
kamote
8.00/kilo
asin
2.00/baso
batong
5.00/bugkos
tubig
5.00/botelya
suka
8.00/botelya
tahong
10.00/plato
kamatis
10.00/kilo
tangkong
5.00/bugkos
toyo
8.00/lapad
mantika
kalbasa
5.00/hiwa
mantika
15.00/lapad
243
GIYA SA PAGHIMO OG BADYET

Gigahin nga badyet:
150.00
Pila ang miyembro sa pamilya?

Unsa
Unsa imong paliton?
kadaghan
imong paliton?
Pamahaw:
1.
2.
3.
4.
Paniudto:
1.
2.
3.
4.
Panihapon:
1.
2.
3.
4.
SUMADA
Sobra sa kwarta
244
Pila man ang

bayrunon?
Pagtulun-an 12 : Panginabuhi ug Panginahanglan

sa Pamilya
Pag-aghat
Unsa ang mga panginahanglan sa pamilya
klarong nahatag sa mga ginikanan sa
pamilya?
245
nga
ilang
Unsay kapareho o kalahian sa maong pamilya ug sa

imong pamilya?
Buhata Kini
Paghimo og usa ka gamay nga paskin (poster)gamit

ang limpyo nga coupon bond.
Isulat sa tunga sa imong paskin ang tubag niining
pangutana.
Nganong gikinahanglan ang panginabuhi?
Ayaw kalimot sa pagdibuho ug mga disenyo nga
angay sa imong tubag. Kolori kini og tarong.
Timan-i Kini
Ang panginabuhi sa pamilya, hilabi na sa mga

ginikanan, mahinungdanon kaayo alang sa
pagsuporta sa mga panginahanglan sa pamilya.
Kung gamay ang kita gikan sa maong panginabuhi,
limitado usab ang masuportahan nga
panginahanglan.
Tungod niini, importante kaayo ang pag-badyet
aron mapasigoan ang maong kita.
246
MODULE 2: PAGPANGULO UG PAGPANGALAGAD SA

KOMUNIDAD
Pagtulun-an 1: Ang Pangulo
Balik Lantaw
Nahinumdom ka pa ba sa imong mga nakat-unan

sa Module 1 Mga Panginabuhi sa Komunidad?
Pangandam na alang sa pagtuon sa Module 2.
247
Pag-aghat
Tan-awa ang mga hulagway nga ipakita sa imong
magtutudlo. Nakaila ba ka nila? Kinsa sila?
Susiha Kini
Nahinumdom pa ba mo kung giunsa nato pagpili sa

Presidente sa atong klase?
Unsa inyong gihimo aron adunay opisyales nga

mapili? Kanus-a ginahimo ang eleksyon o pagboto?
248
Buhata Kini
Pangita og kapares.
Paghimo og dahon gamit ang usa ka papel. Isulat
dinhi ang inyong tubag sa mosunod nga
pangutana:
Nganong gikinahanglan ang usa ka lider?
Ipilit ang inyong dahon sa punuan nga gidibuho sa

inyong magtutudlo sa blackboard.
Timan-i Kini
Ang pangulo o lider gikinahanglan aron maoy

manguna ug mogiya sa mga miyembro sa tanang
mga buluhaton sa usa ka organisasyon.
Ang eleksyon o pagboto mao ang usa ka pamaagi
aron makapili og lider. Mamahimong mangulo ang
usa ka tawo kung siya ang makakuha sa kinatas-ang
ihap sa boto gikan sa mga botante.
249
Sulayi Kini
Sa pagpili sa mga lider sa barangay, probinsiya ug
nasod, gikinahanglan nga ang botante mag-edad
og disiotso (18) pataas.
Ngano kaha nga ingon ani ang gisulti sa balaod?
Ngano kaha nga dili tugotan ang mga
batang sama ninyo nga wala pay
disiotso sa pagboto?
Paghanas
Isulat ang sa imong papel kung tama ang gisulti sa
matag hugpulong ug kung mali.
1. Ang lider maoy mangulo sa iyang mga sakop.
2. Igo ra mosugo ang lider sa iyang miyembro.
3. Matawag nga usa ka lider ang bise-mayor.
4. Motabang ang usa ka lider sa iyang mga
miyembro.
5. Modaog sa eleksyon ang tawong nakakuha sa
kinaubsang ihap sa boto.
250
Pagtulun-an 2 : Mga Ilhanan sa Pangulo
Pag-aghat
Tan-awa ang hulagway nga
gipakita sa inyong
magtutudlo.
Kinsa siya?
Unsa ang imong ikasulti sa
iyang hitsura, batasan,
pamilya, hilig ug uban pa?
Susiha Kini
Unsa gyod kaha ang ilhanan sa usa ka pangulo?

Kinahanglan ba nga gwapo, dato o maalam siya?
Buhata Kini
Sunda ang imong magtutudlo aron sakto ang

paghimo nimo sa pagpilo sa papel.
251
Gamita imong pinilo nga papel sa paghimo niining

musunod:
1. Isulat sa unang kahon ang usa ka ilhanan sa usa
ka tawo nga may katakos ug maayong lider.
2. Duola ang imong usa ka classmate og pasulata
siya sa ikaduhang kahon sa iyang ilhanan sa usa
ka lider. Isulat pod iyang pangalan sa ubos sa
iyang ilhanan.
3. Pangita na pod og uban pang classmate nga
pasulaton nimo sa kahon.
4. Buhata kini hangtod masulatan ang tanang
kahon sa papel.
Timan-i Kini
Ang usa ka pangulo o lider mailhan pinaagi sa iyang

maayong panerbisyo sa iyang ginsakopan uban sa
iyang mga miyembro.
Dugang sa maong mga ilhanan ang iyang
pagkamatinabangon, pagkamaalam,
pagkabuotan, pagkamahigalaon,
pagkamaligdong, ug uban pa.
252
Sulayi Kini
Mamahimo ba nga makit-an ang tanang mga

ilhanan sa usa ka lider o pangulo sa usa ka tawo?
Unsa man ang angay buhaton kung dili makita ang
maong mga ilhanan sa mga nangulo o lider sa
organisasyon o komunidad karon?
Naa ba kay mga ilhanan nga pareho sa ilhanan sa
usa ka lider?
Unsa man kini?
Paghanas
Pilia gikan sa kahon ang ilhanan nga ginapakita sa

matag sitwasyon. Kopyaha ang maong ilhanan ug
isulat kini sa imong papel.
matinabangon
maduolan
maligdong
mahigalaon
maalagaron
maalam
253
1. Naay nagahitabong sunog sa usa ka purok. Sa

walay pagduhaduha, niapil ang lider og alsa sa
mga butang aron dili maapil sa sunog.
2. Naay duha ka managsilingan nga nag-away.
Gihusay kini sa lider gamit ang pamaagi nga
nasulat sa balaod.
3. Nakaila ang lider sa tanan niyang mga
miyembro. Kanunay andam ang iyang pahiyom
alang sa tanan niyang masugatan.
4. Usa ka pobreng pamilya ang miadto sa balay
sa lider aron mangayo og tabang. Bisan gabii
na kaayo, gi-asikaso gihapon sa lider ang
pamilya.
5. Parehas ang ginahatag nga pagtagad sa lider
sa iyang mga miyembro, dato man o pobre.
Pagtulun-an 3 : Ang mga Pangulo sa
Komunidad
Balik Lantaw
Magdula ta og Charades!
Tagnaa ang ilhanan sa usa ka pangulo nga ginaarte
sa imong classmate sa atubangan.
254
Pag-aghat
Mag-awit kita gamit ang tono sa Twinkle, Twinkle,
Little Star.
ANG MGA PANGULO
Atong ila-ilahon
Pangulo nato karon
Midaog sa eleksyon
Minahal ug halangdon
Sa komunidad sundon
Sa tanan nga panahon
Timan-i Kini
Ang mga nangulo sa komunidad mao ang mayor,

bise-mayor, mga konsehal, kapitan, mga kagawad,
purok chairman og uban pang mga opisyales.
Obligasyon nila ang pagpanerbisyo sa mga tawong
sakop sa komunidad pinaagi sa paghimo og mga
proyekto nga makatabang sa pagpanginabuhi ug
makahatag og kaharuhay sa pagpamuyo sa mga
katawhan.
255
Paghanas
Bag-oha ang posisyon sa mga letra aron maporma
ang ngalan sa pangulo/lider sa komunidad. Isulat
ang ngalan sulod sa giya nga kahon.
1.
ohsknela
2.
nakatip
3.
ormya
4.
adagkaw
5.
manhicar
256
Pagtulun-an 4 : Maimpluwensyang Tawo o Pamilya
Balik Lantaw
Mag-awit kita gamit ang tono sa Twinkle, Twinkle,

Little Star.
ANG MGA PANGULO
Atong ila-ilahon
Pangulo nato karon
Midaog sa eleksyon
Minahal ug halangdon
Sa komunidad sundon
Sa tanan nga panahon
Ang mayor nga buotan
Bise mayor ang kauban
Konsehal ug kagawad
Kapitan pati Chairman
Daghan pang kaubanan
Pangulo silang tanan
Buhata Kini
Kauban sa imong grupo, isulat sa manila paper ang

tubag sa mga pangutana sa inyong magtutudlo.
Gamita ang mosunod nga sumbanan.
257
TAWO/PAMILYA NGA
NAAY IMPLUWENSIYA
IMPLUWENSIYANG NAHIMO
Timan-i Kini
Ang tawong maimpluwensiya naay abilidad nga
makaapekto sa panghunahuna, pamatasan,
panlihok, panginabuhi, pamiste, ug uban pa sa mga
tawo sa komunidad.
258
Sulayi Kini
Unsa nga kalihokan nga ganahan kaayo ka? Kinsa
ang nakaimpluwensiya kanimo niini?
Naa bay nakaimpluwensiya kanimo sa
pagpanginabuhi sa imong pamilya? Unsa o kinsa
kini? Sa unsang paagi?
Pagtulun-an 5 : Ang mga Nagatabang sa
Komunidad
Pag-aghat
Hain sa mga gambalay ang makita usab sa inyong

komunidad karon?
259
Susiha Kini
Unsa ang imong pagsabot sa pulong nga

katabang?
Asa makita ang mga katabang?
260
Ang mga katabang dili lamang makita sa

balay sa mga dato o arangan. Makita usab sila
sa komunidad kay sila nagatabang sa mga
tawo ug nanerbisyo alang sa kalambuan sa
maong lugar.
Buhata Kini
Kaila ba ka sa mga tawong nagatabang sa

komunidad? Kinsa sila? Unsang tabang ang ilang
ginahatag?
Timan-i Kini
Daghan ang mga nagatabang sa pagpanerbisyo

alang sa kaayohan sa mga tawo sa komunidad. Sila
ang mga magtutudlo, nars, pulis, sundalo, sapatero,
bombero, panday, doktor, mananahi, minero,
panday, tubero, traffic aid, ug uban pa.
261
Paghanas
Ila-ilaha ang mga nagatabang sa komunidad.

Isumpay ang tulbok tapad sa hulagway ngadto sa
iyang ngalan.
1.
panday
2.
pari
3.
drayber
4.
doktor
5.
bombero
262
Pagtulun-an 6 : Ilhanan sa mga Nag-alagad sa

Komunidad
Balik Lantaw
Kinsa sila? Isulat ilang mga ngalan sa imong papel.
1.
11.
2.
12.
3.
13.
4.
14.
5.
15.
263
6.
16.
7.
17.
8.
18.
9.
19.
10.
20.
264
Pag-aghat
Basaha ang balak sa sunod nga panid.
ALANG SA NAGTABANG
Nalipay kog dako
Sa tabang nga gibubo
Akong komunidad
Padayon sa paglambo
Kaniadto ug karon
Kamo maalagaron
Kabahin mong tanan
Sa akong kaugmaon
Buhata Kini
Hawod ba ka moarte?
Pangandam kay magpakita mo og drama karon.
Paminaw sa imong magtutudlo sa mga detalye.
265
Pagtulun-an 7 : Pananglit sa Pagpangulo

Pag-aghat
Abtik ba ka moila og mga pulong?
Pangitaa ug lingini ang ngalan sa mga pangulo sa
komunidad sulod sa mga kahon.
M A Y O R F K T B
K O N S E H A L I
F O U M P Y G R S
C Y V I R O A N E
Y S P E H C W M M
U K A P I T A N A
C P I R M A D V Y
C H A I R M A N O
A L N A T
266
I P A R
Buhata Kini
Paminawa imong magtutudlo aron matubag nimo

kini.
PANANGLIT SA
MAAYONG
PAGPANGULO
PANANGLIT SA DILI
MAAYONG
PAGPANGULO
267
Paghanas
Idibuho ang
sa imong papel kon maayong
ehemplo sa pagpangulo ang nakasulat. Idibuho ang
kon dili kini maayong ehemplo.
1. Pagdawat og suhol gikan sa ilegal nga
binuhatan
2. Pag-atiman sa mga panginahanglan sa
komunidad
3. Paghatag og bili sa mga tambag sa
katigulangan
4. Pagpasagad sa mga proyektong nasugdan n
5. Pagpakamahigalaon sa tanang tawo sa
komunidad
Pagtulun-an 8 : Epekto sa Maayo ug Dili Maayong
Pagpangulo
Sulayi Kini
Asa sa duha ka hulagway ang epekto sa maayo ug
dili maayong pagpangulo sa komunidad?
268
Kini ba?
O kini
kaha?
Paghanas
Isulat ang sa imong papel kon ang nasulat sa

matag numero usa ka epekto sa maayong
pagpangulo. Isulat ang kung dili.
1. Daghang basura sa dalan
2. Daghang tindahan ug kan-anan
3. Daghang suga sa dalan sa gabii
269
4. Daghang kawatan sa lugar

5. Daghang istambay ug walay panginabuhi
Pagtulun-an 9 : Pagpalig-on sa Pagpangulo
Pag-aghat
Tan-awa ang hulagway sa sunod nga panid.
Bantayi kung unsa ang ginahimo sa mga tawo sa
maong hulagway?
Nakakita na ba ka og ingon ani nga panghitabo?
270
271
Buhata Kini
Kauban imong grupo, paghimo og usa ka plakard

isip tubag niini nga pangutana:
Unsa ang angay buhaton sa mga nangulo
aron palig-onon ang tama, hapsay ug
rasonable nga pagpangulo sa
komunidad?
Gamita nga sumbanan ang mosunod nga plakard.
Ipadayon ang
paghatag og patas
nga pagtagad sa
dato ug pobre.
Andam na ba kamo? Sugdi na ang paghimo sa

inyong plakard.
272
273
MODULE 1: ANG KAMAHINUNGDANON SA

KOMUNIDAD
Pagtulun-an 1 : Mga Serbisyong Ginahatag
sa Barangay
Balik Lantaw
Atong awiton ang Dinhi sa Komunidad gamit ang

sa tono sa Roll Over The Ocean.
Unsa ang mga buluhaton aron mapakusgan ang
tama ug maayo nga pagpangulo sa usa ka
pundok?
274
Pag-aghat
Tan-awa ninyo ang hulagway sa usa ka bata nga

luyahon. Unsa ang inyong ikasulti mahitungod niini?
Atong basahon ang estorya mahitungod niini nga

bata.
275
Si Edong usa ka bata nga nag- edad og

pito ka tuig, ug nagpuyo sa Barangay
Sampaguita.
Walay maayong pangita ang iyang
mga ginikanan, busa dili manahatag
ang tanan niyang panginahanglan.
Walay saktong pagkaon ug kanunay
siya nga masakit tungod kay walay
husto nga pagpanglimpyo diha sa ilang
palibot.Kulang ang suplay sa tubig ug
walay kasilyas halos tanan nga namuyo
niini nga barangay.
Apan luyo niining tanan si Edong
nagapadayon sa pagtungha.
Nangandoy nga makahuman aron
makatabang sa iyang pamilya.
276
Tubaga ninyo ang mosunod nga mga pangutana:

Unsay inyong ikasulti mahitungod sa bata nga
si Edong?
Ginahatag ba kaniya ang tanan niyang
panginahanglan?
Unsa ang mga butang nga kulang ug wala sa
iyang pamilya? Sa ilang barangay?
Unsa nga mga tabang o serbisyo ang
gikinahanglan ni Edong ug ang ilang lugar?
Kinsa ang muhatag niini nga mga tabang ug
serbisyo?
Buhata Kini
Isulat sa sulod sa kahon ang mga serbisyong angay

ihatag sa barangays ngadto sa mga tawong
ginsakopan niini.
Mga Serbisyong Angay
Ihatag sa Barangay
277
Tubaga ang mosunod nga mga pangutana.

Unsa ang mga serbisyo nga angay iGinahatag
sa mga panginahanglan diha sa komunidad?
Unsa usab ang mga serbisyo nga nadawat
ninyo sa inyong barangay? Malipayon ba
kamo niini nga mga serbisyo?
Timan-i Kini
Adunay mga serbisyo nga ginahatag ang

barangay ngadto sa komunidad.
Pananglit niini ang mosunod:
Patubig/pagtukod og mga poso
Pagtukod og mga kasilyas
Pagpatuman sa programang
Panginabuhian
Pagpatuman sa kalinaw ug kahapsay
sa palibot
Pagpatuman sa hustong paagi sa
paglabay sa basura ug
pagpanglimpyo sa palibot
Pagseguro sa lugar nga luwas sa mga
disgrasya ug kalamida
278
Sulayi Kini
Unsa ang angay ginahatag nga serbisyo sa mga
sitwasyon nga makita sa mosunod nga hulagway?
1.
279
2.
3.
280
Paghanas
Basaha ang matag hugpulong. Idibuho ang
panagway nga malipayon
kung tama ang
gibuhat. Kung mali ang gibuhat , idibuho ang
panagway nga subo
kung mali.
1. Nagpatawag og pulong-pulong ang kapitan

sa barangay.
2. Gitudloan ang mga kababayen-an sa
pamaagi sa pagpangita og panginabuhian.
3. Nagbutang og daghang poso sa kada kanto
sa barangay.
4. Nanggihatag og mga gamit para sa
pagdula ang mga konsehal sa barangay.
5. Gikolekta ang mga basura sa mga
kabalayan.
281
Pagtulun-an 2: Mga Serbisyong Ginahatag sa

Eskwelahan
Balik Lantaw
Sa lumba nga paagi, ang matag grupo magsulat sa

blackboard og mga serbisyo nga angay ihatag sa
barangay ngadto sa mga tawo.
Ang husto nga tubag adunay puntos. Ang
makakuha og daghang puntos mao ang mudaog.
282
Pag-aghat
Sa mao gihapon nga grupo, tubaga ninyo ang usa

ka puzzle.
Human makita ang mga pulong, isulti ninyo kung
unsa ang kahulugan niini ug asa kini makita.
gigamit sa pagbasa nagtudlo sa mga bata

gamit sa paglingkod
lugar sulatanan
gamit sa pagsulat
gamit sulatanan
283
Susiha Kini
Atong basahon ang usa ka dayalogo.Tubaga ang

mga pangutana mahitungod niini.
Nagstoryahanay ang managsilingan nga Leny ug
Marites sa eskwelahan.
Leny:
Kabalo ka ba Marites nga nananom

og mga kahoy ang mga Grade Two
nga magtutongha gahapon sa atong
barangay? Kauban nila ang ilang
magtutudlo nga si Miss Cruz.
284
Marites: Kanindot diay! Maayo kay mingtabang

og pananom ang mga magtutongha
sa atong eskwelahan. Bisan sa ilang
kabatan-on aduna silay kaikag sa
pagpananom.
Leny:
Tinuod kaayo kana. Kini makatabang

aron mapugngan ang kanunay nga
pagbaha sa mga nagkalain-laing lugar.
Marites: Sige Leny, moapil pod ta og pananom

sunod.
Leny:
Oo, sige, muapil ta.
Tubaga ang mosunod nga mga pangutana:

Unsa ang gibalita ni Leny kang Marites?
Unsa ang gibuhat sa mga magtutongha sa
ilang lugar?
Nakatabang ba kini nga buluhaton sa
komunidad?
Gawas sa pagpanudlo sa mga kabataan,
Unsa pa ang mga serbisyo nga ginahatag sa
mga eskwelahan ngadto sa komunidad
285
Buhata Kini
Unsa nga serbisyo ang angay nga ginahatag sa

mga musunod nga sitwasyon nga makita sa
hulagway.
1.
2.
Base sa inyong mga tubag, ipakita sa klase kung

giunsa kini paghimo nga mga serbisyo.
286
Timan-i Kini
Mga Serbisyong Ginahatag sa Eskwelahan:

pagpanudlo sa mga bata
pagtabang sa mga buluhaton sa
komunidad sama sa pagpanglimpyo
pagpangulo sa pagpananom og mga
punoan/tree planting
pagpagamit sa classrooms nga mahimong
kasilungan sa mga biktima sa kalamidad
pagpangalap og mga donasyon/tabang
alang sa mga biktima sa kalamidad
287
Sulayi Kini
Unsa usab ang mga serbisyo nga ginahatag sa
eskwelahan sa inyong komunidad? Isulat kini sa
manila paper o daan nga kalendaryo.
Nakadawat ang among komunidad og serbisyo
gikan sa eskwelahan sama sa:
__________________________________________
__________________________________________
__________________________________________
Paghanas
Butangi og tsek () kung ang serbisyo gikan sa

eskwelahan, ekis () kung dili.
1. Gamiton ang eskwelahan nga kasilungan sa
mga nasunugan. _______
2. Pagtaod og poso sa palibot. _____
3. Pag-aghat sa mga kabataan sa pagpananom
og kahoy. ______
4. Paggahin og panahon sa pagpanudlo sa mga
kabataan nga wala na magtungha. ______
5. Paghatag og bitamina sa mga bata. ______
288
Pagtulun-an 3: Mga Serbisyong

Ginahatag sa Health Center
Balik Lantaw
Basaha ang mga nakasulat nga pulongan sa manila
paper/daan nga kalendaryo ug isulat sa tukma nga
kahon ang mga nawala nga letra aron maporma
ang tibuok nga pulong.
Unsa man ang gihisgutan niini?
a. serbisyo nga gihatag sa eskwelahan ngadto sa
komunidad
nagpasiugda sa
g p
og mga kahoy
b. ginabuhat sa magtutudlo ngadto sa mga bata
p
g t
d l
sa mga kabataan
Unsa ang mga serbisyo nga ginahatag sa

eskwelahan ngadto sa komunidad?
Nakatabang ba kini sa mga panginahanglan sa
mga tawo?
Unsa man ang mga natabang niini?
289
Pag-aghat
Atong kantahon ang awit sa mosunod nga panid.
Tubaga ang mga pangutana sa mahitungod niini.
Isulat ang mga tubag sa husto nga lumbay.
Himsog Kita
(Tono: Paruparong Bukid)
Nindot ang pagbati
Ug ang pagkabutang
Daghang mga tawo
Hapsay ang kahimtang
Sentro sa Kahimsog
Kanunay mutabang
Aron sakit mapugngan
Sa bata ug tigulang.
Libre ang bakuna (Uy!)
Tambal ug bitamina (Uy!)
Bata ginatimbang
Sa mga kabalayan
Nagtudlo usab sila
Maayong disiplina
Sa tamang pagpanglimpyo
Aron himsog kita.
290
Naghatag sa
Serbisyo sa
Katawhan ug
Komunidad
Mga Tabang
ug Serbisyo
nga
Ginahatag
Katuyo-an sa
Pagtabang
Mga Eekto
Niini sa
Katawhan
Buhata Kini
Tun-i pag-ayo ang mga hulagway.

Isulti kung unsa nga serbisyo ang angay ihatag niini.
Mahimo usab ninyo kining ilihok sa atubangan sa
klase.
1.
2.
291
3.
Timan-i Kini
Nagkadaiya ang mga serbisyo nga ginahatag sa

Sentro sa Kahimsog ngadto sa komunidad
mahitungod sa maayong panglawas.
paghatag og libreng tambal ug mga
bitamina
libreng check up sa mga adunay sakit,
buntis ug mga bata
Pagpanimbang sa mga bata sa kabalayan
ug paghatag og libreng bakuna
Pag edukar o pagtudlo sa mga katawhan
mahitungod sa hustong pagpanglimpyo sa
palibot ug kaugalingon.
292
Sulayi-Kini
Lingini ang mga serbisyong gikan sa Health Center.
libreng tambal
pagpananom og
kahoy
pagtimbang sa
mga bata
pagkolekta sa
mga basura
bayanihan
pag-atiman sa
masakiton
Paghanas
Itukma ang mga panginahanglan sa komunidad sa
lumbay A ngadto sa mga serbisyo nga ginahatag sa
Sentro sa Kahimsog sa lumbay B.
B
Paghatag og libre
nga check-up ug
bitamina
Pagtudlo sa hustong
Pagpang-limpyo sa
palibot
293
Pagtambal sa
samad og
pagbutang ug
plaster niini.
Pagtulun-an 4: Mga Katungod sa Tawo
Balik Lantaw
Unsa ang mga serbisyo nga ginahatag sa mga

naglangkob sa komunidad?
Barangay
Eskwelahan
Health Center
Maghimo kamo og tulo ka grupo. Ang matag grupo
magsulat og mga serbisyo nga ginahatag sa mga
naglangkob sa komunidad.
294
Pag-aghat
Tan-awa kining hulagway sa mga tawo nga
naglinya.
Unsa man ang ilang gibuhat? Nganong
ginahatagan man sila niini?
Nganong kinahanglan man sila tabangan?
Kabahin sa mga katungod sa tawo ang mga

serbisyo nga ginahatag sa komunidad.
295
Buhata Kini
Base sa inyong mga tubag mahitungod sa mga
serbisyo nga gikan sa mga naglangkob sa
komunidad, nganong kinahanglan man hatagan
niini ang mga tawo.
Unsa nga katungod ang gipakita sa matag
hulagway?
1.
2.
3.
296
Timan-i Kini
Kabahin sa paghatag mga serbisyo sa komunidad
ang mga katungod sa tawo.
Katungod nga mabuhi
Katungod nga maka eskwela ug makabaton
og kaalam
Katungod nga makabaton ug proteksyon
batok sa mga sakit
Katungod nga makabaton og luwas nga pal
Sulayi-Kini
Basaha ug sabta ang mga sitwasyon sa checklist.

Pagbutang and tsek (/)lumbay sa OO kung nasunod
ang katungod. Pagbutang og tesek sa lumbay sa
WALA, kung wala kini nasunod.
MGA SITWASYON
(KATUNGOD)
1. Pagkasaba sa bata kung
masayop
2. Pagpatambal sa doktor
kung dunay sakit
297
OO
WALA
3. Pagpatungha sa bata
ngadto sa eskwelahan
4. Pagpuyo sa panimalay
kauban ang mga
ginikanan ug igsoon
5. Pagpuyo sa lugar nga
kanunay mag-away ang
mga tao
Paghanas
Basaha ang mga sitwasyon. Isulat o isulti ang

mahimo nimo nga buhaton aron mahatag ang mga
katungod.
1. Gikalintura ang anak ni Nong

Ben ug layo ang balay-tambalanan.
2. Naghilak ang bata nga naa sa unang ang-ang

kay nawala ang iyang libro.
298
Pagtulun-an 5: Kahulugan sa Katungod ug

ang mga Naglangkob Niini
Balik Lantaw
Base sa mga serbisyo nga ginahatag sa komunidad

gamit ang mga larawan, unsa ang mga katungod
nga ginahatag sa mga tawo?
Isulat ang mga tubag sa tsart.
Mga Katungod sa mga Tawo
299
Tan-awa ug tun-i kining duha ka hulagway sa mga

bata.
Tubaga ang mosunod nga mga pangutana:

Unsa ang gibuhat sa duha ka bata?
Pareho ba ang ilang kahimtang?
Unsa man ang kalahian nilang duha?
Unsa man kaha ang hinungdan nganong
wala makatungaha ang usa ka bata?
Asa sa duha ka kahimtang ang angay himoon
sa mga bata?
Nganong kinahanglan man nga pa
eskwelahon ang mga bata?
Unsay tawag niining mga butang nga angay
madawat sa mga tawo labi na gyod sa mga
bata?
300
Buhata Kini
Base sa mga katungod sa tawo, unsa ang mga

butang nga naglangkub niini? Isulat ang mga tubag
sa tsart.
Mga Katungod
sa mga Tawo
Mga Naglangkub sa
mga Katungod sa Tawo
Timan-i Kini
Ang katungod nagpasabot sa mga butang nga

angay madawat sa mga tawo, lakip na ang
pagbuhat sa mga butang nga gawasnon.
Mga Katungod sa Tawo
Katungod nga mabuhi
Katungod nga makatungha/maka-eskwela
Katungod nga makaangkon ug malinawon
nga pamilya
Katungod nga magpuyo sa malinawon ug
luwas nga palibot
301
Sulayi Kini
Isulti ang Oo kung ang hulagway nagpakita sa

katungod sa tawo, Wala kung wala kini nagpakita.
1.
2.
3.
4.
302
Paghanas
Isulat ang tama nga pulong sa ibabaw sa linya aron
makumpleto ang tibuok nga mensahe. Pangitaa
ang tubag sa sulod sa kahon.
palibot
katungod
tabangan
makakat-on
layo
maayo
1. Ang batang makililimos aduna usab ______.

2. Angay nga magpuyo nga malinawon ug ______
sa kasamok ang mga kabataan.
3. Matag bata adunay mga pangandoy. ______
sila nga makab-ot kini.
4. Katungod nila nga ______ sa mga leksiyon sa
eskwelahan ug makahuman sa pagtuon.
5. Himoon nato nga limpyo ug nindot puy-an ang
atong _______
303
Pagtulun-an 6: Ang Pagpatuman sa Tawo

Katungod sa Tawo
Balik Lantaw
Base sa mga hulagway nga inyong gidala, isulti kung

unsa nga katungod ang gipakita niini
Pag-aghat
Tun-i ang mga hulagway. Unsa man ang inyong

ikasulti mahitungod niini?
Tubaga ang mo sunod nga mga pangutana.

Pareho ba ug kahimtang ang duha ka bata?
Unsa ang kalahian nilang duha?
Asa sa duha ka hulagway ang angay buhaton
ngadto sa mga bata? Ngano man?
Asa nga hulagway ang nagpakita sa
katungod sa tawo?
304
Buhata Kini
Isulti kung napatuman ba o wala ang mga katungod

sa tawo sa mga sitwasyon nga makita sa hulagway.
1.
2.
3.
4.
305
Timan-i Kini
Mahinungdanon nga mapatuman ang

katungod sa mga tawo tungod kay kabahin
kini sa ilang kinabuhi ug buluhaton sa adlawadlaw.
Gipatuman kini pinaagi sa ginahatag sa
nagkadaiyang serbisyo ngadto sa mga tawo
sama sa:
serbisyong medical
libreng edukasyon
panginabuhian
pagseguro sa kalinaw ug luwas
nga palibot
pagseguro sa palibot nga layo sa sakit
ug epidemya
Sulayi Kini
Isulti kung giunsa pagpatuman o wala pagpatuman

ang katungod sa mga musunod nga sitwasyon.
306
Mga
Sitwasyon
Gituman ang
mga
Katungod
Wala Gituman
nga mga
Katungod
bata nga
masakiton
magtutungha
hugaw nga
palibot
Paghanas
Ibutang ang tsek() kung ang katungod

napatuman, ekis () kung wala.
1. Giayo sa barangay ang tulay nga naguba aron
dunay kaagia-an ang mga tawo.
2. Gipalitan og mga gamit sa pag-eskwela sila
Dan ug Linda.
3. Gipasagdan ang mga bata nga matulog daplin
sa kalsada.
4. Pagpanglimpyo sa palibot aron layo sa sakit
ang mga tawo.
5. Pagpatrabaho sa mga bata bisan sa ilang
kabatan-on.
307
Pagtulun-an 7: Epekto sa Pagtuman ug Wala

Pagtuman sa mga Katungod sa Tawo
Balik Lantaw
Isulti kung giunsa pagpatuman ang mga katungod

sa mga musunod nga sitwasyon ug sa unsang paagi
kini wala mapatuman?
1. mga magtutungha sa usa ka eskwelahan?
2. mga lumulupyo nga nagpuyo duol sa suba
3. komunidad nga kanunay adunay mag-away
Pag-aghat
Basaha ang usa ka balak ug tubaga ang mga

pangutana mahitungod niini.
308
KUNG KATUNGOD MAPATUMAN

Sukad pa sa pagkabata ako natingala na
Kung nganong dili pareha ang kinabuhi ta
Dunay mga pobre, dunay daghan og kwarta
Kulang sa salapi apan uban usab nagsobra
Pero sa gihapon katungod ta nag-angay
Katungod nga mabuhi ug linaw nga panimalay
Makabaton og kaalam ug panahon nga
maglipay
Luwas nga palibot sa sulod man o gawas sa
panimalay
Kung ang katungod mapatuman lamang
Mahimong mahayag ang kaugmaon sa tanan
Sayon ang kinabuhi ug ang pagkabutang
Mahatag halos tanang mga panginahanglan.
Tubaga ang mga pangutana sa sunod nga panid.
Unsa ang pangutana sa bata sa tula?
Unsa man kining pantay o magka-angay sa

tanang mga tawo, kwartahn man o pobre?
Unsa ang mga katungod sa tawo nga
gihisgutan sa tula?
Unsa ang mahitabo kung kining mga
katungod mapatuman? Kung dili
mapatuman?
309
Buhata Kini
Unsa ang mahimong epekto kung ipatuman o dili

ang mga katungod sa matag sitwasyon?
Isulat ang mga tubag sa tsart ug isaysay kini sa klase.
Mga Sitwasyon
Epekto Kung
Ipatuman ang
Katungod
1.pagpananom
og mga kahoy
sa bukid
2. paglimpyo sa
palibot ug
pagkolekta sa
mga basura
3. paghatag og
libreng bakuna
sa mga bata
310
Epekto kung Dili

Mapatuman
Ang Katungod
Timan-i Kini
Ang matag tawo adunay mga katungod.

Mahinungdanon kaayo nga mapatuman kini.
Mga Epekto sa Pagpatuman sa mga Katungod:
Matubag ug maGinahatag ang mga
panginahanglan sa mga tawo.
Mahimong hapsay ug hayag ang kaugmaon
sa matag tawo.
Makahimo ang matag usa sa pagbuhat sa
ilang buluhaton ug kaakuhan nga malipayon
ug madasigon.
Sulayi Kini
Ihan-ay ang mga sitwasyon sa lumbay sa A sa mga
epekto niini sa lumbay sa B.
Makatabang sa
pagpaugnat sa kusog
Gipasagdan ang bata
magdula daplin sa sa
karsada
Nanghatag og bitamina
sa mga bata ang Sentro
Nanarbaho nga sa
edad trese anyos
Makatabang sa
panginabuhi
panimalay.
Mahimong himsog
ang mga bata og
311
sa Kahimsog
Nagpasiugda og
programa sa
pagpananom og gulay
ang mga kababayenan.
Nagpasiugda ug dula
diha sa barangay
layo sa sakit
Mahimong duol sa
aksidente.
Dili makatungha sa
eskwelahan.
Paghanas
Unsa ang hinungdan nganong nahitabo kini nga

mga sitwasyon? Unsa ang mga katungod nga wala
mapatuman niini?
1.
2.
312
Pagtulun-an 8: Ang Kamahinungdanon sa

Katungod ug ang Komunidad
Balik Lantaw
Unsa ang mahimong epekto niining mga musunod

nga mga hulagway sa kinabuhi sa tao, labi na sa
mga bata.
1.
2.
3.
Pag-aghat
Tan-awa ang hulagway sa mga bata.
313
Unsa ang ginabuhat sa mga bata?

Unsa man ang ilang gibati?
Unsay inyong bati-on kung dili mo padulaon sa
inyong mga ginikanan?
Sa inyong panghuna-huna, mahinungdanon
ba para sa mga bata ang pagdula? Ngano
man?
Kinsa ang nagapatuman niini nga mga
katungod?
Buhata Kini
Isulti kung unsa ka mahinungdanon ang mga

katungod nga mabasa sa blackboard. Kini sa inyong
kaugalingong kasinatia-an.
314
Timan-i Kini
Ang tanang tawo adunay magka- angay

nga katungod.
Mahinungdanon kaayo ang komunidad ug
ang mga serbisyo niini sa pagpatuman sa
mga katungod.
Mahinungdanon ang mga katungod kay
mao kini ang nag Ginahatag og maayong
kaugmaon sa matag usa.
Mao kini ang basehan sa mga serbisyo nga
kinahanglan nga madawat sa tawo.
Sulayi Kini
Isulti ang hinungdan ngano nga dili angay buhaton
ang mga sitawasyon nga mabasa.
Unsa ka mahinungdanon ang katungod alang niini?
1. pag-undang sa pagtuon aron manarbaho
nalang
2. pagbunal sa bata kung makahimo og sayop
3. pasagdan ang bata nga adunay sakit
315
Paghanas
Isulat sa mga lingin ang mga katarungan kung

nganong mahinungdanon ang mga katungod sa
tawo. Timan-i kini kanunay ug hatagi og bili.
316
MODULE 2:
Ang Aking Papel sa Komunidad
Pagtulun-an 1: Ang Kaugalingong

Kaakuhan sa Komunidad
Balik Lantaw
Maghimo kamo og tulo ka grupo. Matag grupo
magpili og sitwasyon nga ilihok, gikan sa nakasulat
sa blackboard. Isulti unsa nga katungod ang
gipakita, ug kung unsa kini ka mahinungdanon sa
kinabuhi sa tawo.
Pag-aghat
Unsa ang inyong nagkalain-laing buluhaton sa
inyong panimalay? sa komunidad? Isulti kini sa klase.
Atong hisgutan kining usa ka hulagway.
317
Unsa ang gibuhat sa mga bata diha sa

ilang komunidad?
Mahinungdanon ba ang ilang
pagbuhat niini? Ngano man?
Kinsa man ang angay nga mubohat
niini?
o Ang matag katungod adunay tugbang
nga kaakuhan.
Buhata Kini
Hain niining mga buluhaton ang imong kaaukuhan ?
Butangi kini og tsek ().
318
Timan-i Kini
Imong mga Kaakuhan:
Mutahod sa mga ginikanan ug
sa tanang mga tawo.
Motabang sa mga buluhaton diha sa
panimalay ug sa komunidad.
Mutongha sa eskwelahan ug musunod
sa mga patakaran sa eskwelahan
Musunod sa mga pamalaod ug
patakaran sa komunidad.
Mutahod sa mga relihiyon ug pagtoo sa
uban.
Sulayi-Kini
Ilihok ang mahimo nimong buhaton sa mga

musunod nga sitwasyon, nga magpakita sa
kaakuhan.
1.
2.
3.
319
Paghanas
Idibuho ang kung ang kaakuhan kanunay
ginahimo kung panagsa lang, kung wala
gihimo.
1. Dili matulog sa panahon sa pagsimba.
2. MangGinahatag og pagkaon ug dulaan sa
mga bata.
3. Ayuhon ang mga libro nga nagisi na.
4. Mutabang og panglimpyo sa palibot.
5. Pakaunon ang mga binuhing hayo
Pagtulun-an 2: Epekto sa Pagtuman ug

Wala Pagtuman sa mga Kaakuhan
Balik Lantaw
Maghimo kamo og tulo ka grupo. Ilihok ninyo sa

atubangan sa klase ang napili ninyo nga
sitwasyon. Unsa man ang tawag niini nga mga
buluhaton.
Pagtabang og pangpanlimpyo sa
classroom
Sayo nga moadto sa eskwelahan
320
Pagsalmot sa programa sa barangay sama

sa pagdula
Pag-aghat
Tan-awa kining hulagway sa usa ka bata nga
naglisod sa paglakaw, kauban ang iyang higala. Ug
basaha ang ilang panag-istoryahanay. Tubaga ang
mga pangutana mahitungod niini.
Nakita ni Andy ang iyang
higala nga si Noel nga
naglisod sa paglakaw.
Andy:
Uy! Noel,
kumusta? Unsay
nahitabo sa imo? Nganong naglisod
ka sa paglakaw.
Giagak ni Andy si Noel.

Noel:
Nabanggaan lagi ko sa usa

ka motor.Maayo nalang kay dili
kaayo kusog ang dagan niini.
Andy:
Unsa man gyud diay ang nahitabo?

Wala diay ka nagbantay sa
paglakaw?
321
Noel:
Ningtabok man gud ko sa karsada

apan wala ko magsubay sa
pedestrian lane.
Andy:
Mao diay! Sa sunod tumana gyud

ang mga pahimangno ug patakaran
diha sa kadalanan aron malikay ka
sa disgrasiya. Maayo kay kana lang
ang nahitabo sa imo.
Noel:
Mao lagi. Sa sunod, mutoman na

gyud ko sa tanang lagda ug
pamalaod.Daghan kaayong salamat
Andy.
Andy:
Walay sapayan, Noel.
Unsay nahitabo kang Noel?
Nganong nadisgrasya man siya?
Maayo ba nga wala siya mingtuman

sa balaod sa trapiko?
Unsay angay buhaton aron malikayan

kini nga mahitabo?
Unsay epekto sa wala pagtuman ni

Noel sa pamalaod diha sa komunidad?
Unsa kahay mahitabo kung

mingtuman siya sa pamalaod?
322
Buhata Kini
Isulat sa tsart ang mahimong epekto kung buhato o

dili ang mga kaakuhan nga naa sa hulagway.
Mga Sitwasyon
Kung buhaton
ang kaakuhan
323
Kung dili
buhaton ang
kaakuhan
Timan-i Kini
Mahinungdanon kaayo ang pagtuman

sa mga kaakuhan diha sa komunidad.
Kini
Makapalambo sa imong
kaugalingong
kahibalo ug katakos.
Makatabang sa imong kalampusan
ug
sa komunidad.
Hapsay ang pamuyo ug ang
komunidad.
Maghimo kanimo nga maayong
panag-ingnan sa ubang tawo.
Ang dili pagtuman sa mga kaakuhan
mo resulta sa dili hapsay nga pamuyo sa
komunidad.
324
Sulayi Kini
Ihan-ay ang mga sitwasyon sa A ngadto sa mga
epekto niini sa B.
325
Paghanas
Pili-a ang titik sa hustong tubag.
1.______Buhaton ang mga kaakuhan kung gusto

lamang.
a. Oo
b. Dili
c. Depende lang
2._____ang tawo nga nangayo ug hinabang.
a. Singgitan b. Tagdon c. Palayason
3.______sa mga buluhaton sa barangay.
a. Moapil b. Mulikay c. Magpasagad
4._____ang bag-ong classmate
a. Awayon b. Higala-on c. Pasagdan
5._____adunay kaakuhan nga angay buhaton.
a. Ikaw lang b. Ako lang c. Kitang
tanan
326
Pagtulun-an 3: Mga Patakaran sa

Komunidad sa Pagkolekta sa Basura
Balik Lantaw
Unsay epekto kung buhaton o dili ang mga
musunod nga sitwasyon?
1. pagpasagad ug pamutol sa mga punuan
sa kahoy
2. pagpangaway sa mga silingan
Pag-aghat
Manggawas kita karon diri sa atong classroom.
Aduna kitay tan-awon diri sulod sa atong
eskwelahan. Giunsa man paghipos ang mga
basura dinhi sa atong tulunghaan?
Unsa man ang inyong ikasulti mahitungod
sa mga basura diri sa eskwelahan?
Giunsa nila kini paghipos?
Unsa ang ilang pamaagi?
Husto ba kini?
Asa nila kini ilabay?
Aduna bay mokolekta niini?
Kanus-a nila kini ginakolekta?
Nganong kinahanglan man sundon ang
mga patakaran niini?
327
Buhata Kini
Paghimo kamo og upat ka pundok. Ipakita ang mga
pamaagi sa pagkolekta sa mga basura.
Mahimong gamiton ang mga basura nga Makita sa
sulod sa classroom.
Husto ba ang pagkabahin-bahin sa mga
basura?
Unsa ang mga patakaran nga inyong
gisunod?
Timan-i Kini
Adunay pamaagi ug patakaran

nga ginapatuman ang komunidad
sa pagkolekta sa mga basura.
Mag-andam og mga sudlanan sa
basura.
Sulatan kini og malata ug dilimalata.
Isulod ang basura sa tukma nga
sudlanan.
Hulaton ang skedyul sa pagkolekta
sa basura diha sa inyong
komunidad.
328
Sulayi-Kini
Ipasunod ang husto nga pamaagi sa paglabay ug

pagkolekta sa mga basura.
Isulat ang 1-4.
______1. Hulaton ang tukmang skedyul nga adunay
mokolekta sa mga basura diha sa inyong
lugar.
________2. Ilabay ang mga basura sa tukma nga
sudlanan.
______ 3. Mag-andam ug duha ka sudlanan
nga adunay marka nga malata og dili
malata
______4. Ginahatag ang mga nahipos nga basura
sa tigkolekta.
Paghanas
Isulti kung tama o mali ang mga gipamulong
mahitungod sa pagkolekta sa basura.
1. Dili balewalaon ang mga gitudlo nga
pamaagi sa pagkolekta sa mga basura.
2. Pasagdan lang ang uban nga maoy
musunod niini nga mga pamaagi.
329
3. Ibutang ang mga basura sa tugkaran

sa silingan aron sila ang maglabay niini.
4. Ilahi ang mga basura nga pwede pa nga
magamit.
5. Tudloan ang mga higala mahitungod
sa pamaagi sa pagkolekta sa basura.
Pagtulun-an 4: Mga Patakaran sa Komunidad

sa Pagpangandam sa Kalamidad
Balik Lantaw
Gamit ang mga basura diri sulod sa classroom,

himoa ninyo ang husto nga pagkolekta sumala
sa mga pamaagi diha sa komunidad.
Nasunod ba ang mga pamaagi
sa pagkolekta niini?
Nganong kinahanglan man nga sundon
nato kini?
330
Pag-aghat
Nahinumdom ba mo sa bagyo nga minglabay
bag-o pa lamang? Unsay nahitabo niadto?
Unsa ang pangalan sa ninglabay nga
bagyo?
Unsa ang nahitabo sa pag-abot niini?
Unsa ang nangadaot niadto nga bagyo?
Nakabalo ba ang mga tawo nga
adunay bagyo nga muabot?
Giunsa nila pagkahibalo?
Unsa man kaha ang gibuhat sa mga tao
sa dihang nahibal-an nila nga adunay
muabot nga bagyo?
Unsa pod ang pagpangandam nga
gibuhat sa komunidad alang sa
muabotay nga bagyo?
Nganong kinahanglan nga
mangandam alang sa bagyo o uban
pang muabotay nga
kalamidad?
331
Buhata Kini
Unsa ang ginabuhat sa mga tao diha

sa hulagway? Unsa nga kalamidad ang
gipangandaman? Isulat ang inyong tubag
______________________________
_______________________________
_______________________________
_______________________________
_______________________________
_______________________________
________________________________
________________________________
________________________________
332
Timan-i Kini
Adunay mga pamaagi nga ginasunod

sa pagpangandam alang sa kalamidad.
Maminaw sa mga pahimangno ug balita.
Buhata ang mga buluhaton sumala sa
gisugo diha sa komunidad.
Andama ang mga importanteng gamit
sama sa pagkaon, tambal, panapton
ug uban pa.
Andama ang tibook panimalay alang
sa posibleng muabot nga kalamidad.
Batuni ang pagka-kalma aron mahimo
ang mga buluhaton nga sayon.
Sulayi-Kini
Unsa nga kalamidad ang gipangandaman
sa matag hulagway? Unsa ang pagpangandam
ang ginabuhat alang niini?
333
Paghanas
Kopyaha ang mga hugpulong nga naghisgot
mahitungod sa mga pamaagi sa pagpangandam
alang sa komunidad.
1. Maminaw kanunay sa mga balita
mahitungod sa kahimtang sa panahon.
2. Pasagdan lang ang mga pahimangno gikan
sa komunidad.
3. Andamon ang mga gamit nga gikinahanglan
sa dili pa muabot ang kalamidad.
4. Kinahanglan ang pagbantay ug pag-amping
kanunay.
5. Mopalayo sa mga lugar nga delikado.
Pagtulun-an 5: Ang Pagsunod ug Pagsupak sa
mga Patakaran sa Komunidad
Balik Lantaw
Unsa ang mga pamaagi sa komunidad alang sa
pagpangandam sa mga musunod nga kalamidad?
bagyo
linog
baha
334
Pag-aghat
Basaha kining usa ka storya mahitungod sa wala
pagtuman sa mga pamaagi ug patakaran diha sa
komunidad. Tubaga ang mga pangutana niini.
Kulang Sa Kaikag
Adlaw nga Sabado, sayo sa buntag, nakita
ni Lina ang ilang mga silingan nga nag-andam
sa ilang mga basura diha daplin sa karsada.
Oy! Lina, dali na kay hakuton na taodtaod sa trak ang atong mga basura, matod ni
Jenny. Luya nga mikuha usab si Lina sa ilang
mga basura nga usa lamang ka sudlanan ang
gigamit. Mao na tanan?Usa ra lagi na ka
sudlanan?matod pa ni Jenny.
Unsaon diay?, pangutana ni Lina.
Buhaton nato ang Waste Segragation. Ibulag
ang mga basura nga malata ug dili malata.
Kapoy man na . Maayo nang isahon lang aron
dali, matod pa ni Lina.
Dili Lin, dili na dawaton sa tigkolekta sa
basura. Kinahanglan tumanon nato na kay mao
kana ang maayong pamaagi. Makamulta ka
kung dili ka musunod sa patakaran. Dali
335
tabangan ta ka kung unsaon pag segregate o

pagbulag sa mga basura, pagtin-aw ni Jenny
Naminaw pag ayo si Lina sa pamaagi.
Nakita niya ang kahapsay niini. Busa, sukad
niadto, gisunod na niya ang husto nga
pamaagi.
1. Unsa man ang gibuhat ni Lina sa mga basura?
2. Mingsunod ba siya sa patakaran sa Waste
Segregation?
3. Unsa man ang mamahimong silot kung dili
musunod sa mao nga patakaran?
4. Unsay ikasulti ninyo sa gipakitang kabalaka ni
Jenny kang Lina.
Buhata Kini
Unang Buluhaton
Base sa mga sitwasyon, unsa ang pwedeng
himuon isip pagtuman o pagsupak sa mga
patakaran sa komunidad?
1. nagtapok nga basura
2. fire drill
3. balita sa radio mahitungod sa kusog
nga ulan
336
Ikaduhang Buluhaton (dula)

Itaas ang wala nga kamot kung ang inyong
madungog nga pulong usa ka pagsupak
sa patakaran sa komunidad, itaas ang tuo
nga kamot kung kini pagtuman.
Muoli sa balay ug matulog kaysa
mamati sa pahimangno sa
pagpangandam.
Dili magtinukloray samtang gibuhat
ang earthquake drill o fire drill.
Kataw-an ang mga tawo nga
nangandam alang sa kalamidad.
337
Timan-i Kini
Mga Pananglitan sa Pagsunod sa mga

Patakaran sa Komunidad:
pagpaminaw sa mga balita ug
pahimangno
pag-apil sa earthquake drill ug fire drill
pagbuhat sa mga buluhaton nga
matinud-anon
pag-andam sa mga gamit sa panimalay
pagseguro sa mga gamit sa balay nga
layo sa disgrasya
Mga Pananglitan sa Dili Pagsunod sa mga
Patakaran sa Komunidad:
Dili pagpamati ug pagsunod sa mga
balita ug pahimangno
Walay pagpakabana sa mga buluhaton.
338
Sulayi-Kini
Paghimo kamo og tulo ka grupo. Matag grupo

maglista sa inyong mga kasinatian nga kamo
nakasunod ug nakasupak sa mga patakaran
sa komunidad. Ipaambit kini sa klase.
Mga Kasinati-an
Nakasunod sa mga
Patakaran
sa Komunidad
Nakasupak sa mga
Patakaran
sa Komunidad
Paghanas
Isulti kung ang sitwasyon nagpakita og pagsunod
o pagsupak sa mga patakaran sa komunidad.
1.
2.
3.
339
Pagtulun-an 6: Epekto sa Pagsunod ug

Pagsupak sa mga Patakaran sa Komunidad
Balik Lantaw
Iporma ang mga hulagway sa puzzle. Unsa nga lihok
ang gipakita? Kini ba nagsunod o nagsupak sa mga
pamaagi sa komunidad?
Pag-aghat
Tun-i kining hulagway.

Unsa ang nahitabo sa komunidad?
Nganong gibaha man kini?
Unsa ang mga hinungdan sa pagbaha
sa nagkalain-laing lugar?
Unsay makatabang sa pagpugong sa
baha?
Unsay epekto niini ngadto sa pamilya
ug sa komunidad?
340
Buhata Kini
Unsa ang mahimong epekto ngadto sa pamilya

ug komunidad sa wala pagsunod sa mga
patakaran base sa mga sitwasyon sa retrato. Isulat
ang tubag sulod sa mga porma.
epekto sa panimalay
epekto sa komunidad
1.
341
Timan-i Kini
Adunay epekto sa pamilya ug sa komunidad

kung ang mga patakaran matuman o
masupak.
Mahimong apektado ang tibook
komunidad kung mismo sa pamilya
o panimalay dili ginasunod ang mga
patakaran.
Mamahimong hapsay ang pagpatuman sa
mga patakaran diha sa komunidad kung
kini nagasugod na diha pa lamang sa
panimalay.
342
Sulayi-Kini
Unsa ang mahimong epekto diha sa pamilya

o komunidad kung masunod ang mga patakaran
nga makita sa mga retrato?
1
2.
3.
Paghanas
Ilihok ang mga sitwasyon sumala sa patakaran nga
gipatuman sa inyong komunidad? Unsa ang epekto
kung tumanon kini?
1. pag-apil sa earthquake drill
2. paglabay sa basura sulod sa classroom
3. pagpamati sa mga balita mahitungod
sa kahimtang sa panahon
343
Pagtulun-an 7: Mga Buluhaton nga Nagpakita

og Pagtinabangay
Balik Lantaw
Unsa ang epekto diha sa pamilya ug sa komunidad
kung matuman o masupak ang mga patakaran?
Pag-aghat
Basahon ug kantahon nato kining usa ka
awit.Tubaga ang mga pangutana mahitungod niini.
Tabangan Ta
(Tono: Leron-leron Sinta)
Dali na, Dali na, manglihok na kita
Ato nga tabangan mga higal
Aron nga madali buluhaton nila
Kay dili mahimo nga mag-inusara.
Kinsa ang gitawag nga mulihok matod
sa kanta?
344
Unsa ang buot ipabuhat kanato?

Nganong kinahanglan man nga buhaton
kini?
Unsa ka mahinungdanon ang
pagtinabangay?
Buhata Kini
Hain sa mga buluhaton ang nagpakita
og pagtinabangay? Giunsa man kini paghimo?
1.
3.
2.
345
Timan-i Kini
Adunay mga buluhaton na nagpakita

og pagtinabangay sama sa:
bayanihan
pagpananom og mga punoan
pagpanglimpyo sa palibot
pagtabang sa mga nabahaan ug
nabagyohan, ug uban pa
Ang pagtinabangay mahimong

makapadali sa paghuman sa mga
buluhaton. Kini usab makapagaan
sa trabaho sa ubang tawo.
Bisan bata mahimong makatabang
sa mga butang nga kaya niyang
buhaton.
346
Sulayi-Kini
Unsa nga tabang ang gikinahanglan sa mga

musunod nga sitwasyon?
1.
2.
3.
Paghanas
Paghimo kamo og tulo ka grupo. Ilihok ninyo ang
sitwasyon nga inyong napili nga nagpakita
og pagtinabangay.
1.
manglimpyo sa kanal
2.
mananom og gulay
luyo sa balay
pagtunol og hinabang
sa mga biktima sa
kalamidad.
347

Pagtinabangay ug Paghigalaay
sa Pagsulbad sa Suliran
Balik Lantaw
Unsa ang mga buluhaton nga nagpakita og
pagtinabangay? Ipakita diri sa klase ang mga
buhat nga inyo nang nahimo sa inyong panimalay
ug sa komunidad.
Pag-aghat
Atong basahon ang usa ka estorya mahitungod sa
managsilingan nga kanunay mag-away. Tubaga
ang mga pangutana mahitungod niini.
Ang Managsilingan
Managsilingan ang Pamilya Cruz ug
Pamilya Romulo, apan kanunay silang magaway bisan lamang sa gagmay nga mga
butang.Usa ka adlaw ningsinggit og
pakitabang si Mrs. Romulo tungod kay ang
iyang anak taas og hilanat. Layo ang
hHospital ug wala dayon sakyanan nga mingabot.
Daling ming-duol sila Mr. ug Mrs. Cruz aron
348
pagtabang nga madala ang bata sa hospital.

Ilang gigamit ang ilang sakyanan padulong sa
balay-tambalanan. Natambalan dayon ang
anak ni Mrs. Romulo. Dala sa kaulaw,
nagpasalamat kini sa Pamilya Cruz sa tabang
nga gihimo niini.
Kinsa ang managsilingan?

Unsa ang kanunay mahitabo kanila?
Unsay nahitabo usa ka adlaw?
Unsay gibuhat sa Pamilya Cruz?
Unsay gibati ug gibuhat sa Pamilya
Romulo ngadto sa Pamilya Cruz?
Maayo ba nga mangaway ta sa atong
isig katawo? Ngano man?
Kaya ba natong buhaton ang tanang
butang nga mag-inusara?
Kinsa man ang mutabang kanato kung
aduna kitay problema?
Unsa ang inyong natun-an niini nga
estorya?
349
Buhata Kini
Isulti kung unsa kamahinungdanon ang
pagtina bangay nga gipakita sa hulagway.
1.
2.
3.
Timan-i Kini
Mahinungdanon ang pagtinabangay ug

pakighigala sa pagsulbad sa mga problema
sa komunidad.
Dili mahimo ang tanang mga butang
nga mag-inusara.
Angay nga batonan ang maayong
relasyon sa pamilya, higala, silingan ug sa
tanang tawo.
350
Paghanas
Isulat ang
hugpulong,
kung ang husto ang

kung mali.
1. Pwede nga dili tagdon ang mga higala

kay wala silay ikatabang.
2. Ginahatagan og tabang ang mga silingan
nga biktima sa kalamidad.
3. Mutabang lang sa mga higala nga maayo
og kahimtang.
4. Tudlo-an ang mga bata nga dili kabalo
mubasa.
5. Tabangan ang bata bisan pa og sige og
pangaway.
351
Paghanas
Isulat ang hustong pulong sa blangko. Pili-a

ang tubag sa sulod sa porma.
1. Likayi ang _________ sa isig katawo.
2. ________ ug mahalon ang mga ginikanan
ug igsoon.
3. Angay
nga
magtinabangay
aron
mahimong _______ ang mga buluhaton.
4. Dili ________
tabangan.
pili-on
ang
sayon
pagtinabangay
tawo
nga
tahuron
pakig-away
352
angay

Pagtinabangay sa Babaye ug Lalaki
Balik Lantaw
Unsa kamahinungdanon ang pagtinabangay ug
ang panaghigalaay sa pagsulbad sa mga suliran sa
komunidad?
Pag-aghat
Atong basahon kining usa ka dayalogo, gamit ang
mga puppet isip mga tawo. Tubaga ang mga
pangutana mahitungod niini.
353
Gitawag ni Netchie ang igsoon nga si Joey aron

magsugod na og limpyo sa ilang balay.
Netchie: Joey, dali na. Manglimpyo na ta.
Sabado karon, mutabang ta ni nanay
sa pagpanglimyo.
Joey:
Dili ko manang, kay lalaki ko. trabaho

sa lalaki ang pagpanglimpyo sa balay.
Pangbabaye lang na.
Netchie : Kinsay nag-ingon nimo? Dili na tinood.

Pwede mutabang og panglimpyo ang
mga lalaki kay kaya niya kining
buhaton.
Joey:
Unya basin kataw-an ko sa akong mga

higala kung makita ko nila nga
manilhig.
354
Netchie: Pasagdi sila nga mangatawa kay wala

sila kabalo kung unsa ang maayo og
tinood. Adunay mga buluhaton nga
kaya sa mga lalaki ug babaye basta
magtinabangay sama sa
pagpanglimpyo.
Joey:
Mao ba manang?
Netchie: Oo, Joey. Mas dali mahuman ang

buluhaton kung magtinabangay.
Joey:
O sige manang, manglimpyo na ta.

Malipay gyud si nanay pag-abot niya.
Netchie: O sige, Joey.
1. Unsa ang buot buhaton ni Netchie?

2. Kinsa ang buot niya nga mutabang kaniya?
3. Unsa man ang gisulti ni Joey?
4. Unsa man ang gisulti ni Netchie kang Joey?
5. Nganong kinahanglan man nga
magtinabangay ang lalaki ug babaye sa mga
buluhaton?
355
Buhata Kini
Hain niini nga mga buluhaton ang nagkinahanglan

og pagtinabangay sa mga lalaki ug babaye?
Timan-i Kini
May mga buluhaton nga kayang

tabagngan sa mga lalaki ug babaye
sa panimalay man o sa komunidad.
Kini makapadali og human sa mga
buluhaton.
Makapagaan sa mga naghimo
Daghan og mabuhat kung
magtinabangay.
356
Sulayi Kini
Unsa ang mga buluhaton sa inyong panimalay ug
komunidad diin ikaw mingtabang? Isulat ang inyong
mga tubag sa sulod sa porma. Ipaambit kini sa
klase.
Paghanas
Isulti kung unsa nga tabang ang inyong ma

Ginahatag niining musunod nga sitwasyon aron dali
kining mahuman ug daghan ang mahimo.
1. pagpanglimpyo sa gawas sa balay
2. pagpamutos og mga relief goods alang
sa mga biktima sa baha ug bagyo
3. paghan-ay sa mga gamit sulod sa
classroom.
4. paghimo sa mga proyekto sa Araling
Panlipunan
5. pagpangandam alang sa programa sa
komunidad
357
Pagtulun-an 10: Sugilanon Mahitungod

sa Maayong Ehemplo sa Komunidad
Balik Lantaw
Butangi og kolor ang bituon ibabaw sa aktibidad o
kalihukan sa komunidad kung kini mamahimong
apilan sa bata nga pareha nimo.
358
Pag-aghat
Unsa imong nakita sa hulagway? Unsa imong ikasulti

mahitungod sa mga bata? Unsa imong ikasulti sa
ilang magtutudlo?
359
Buhata Kini
Kinsa imong napili nga maayong ehemplo sa
komunidad? Unsa ang mga impormasyon nga
imong nahibaluan bahin kaniya?
Hulagway sa Napiling Maayong Ehemplo

sa Komunidad
Pangalan :
Edad :
Pinuy-anan:
Trabaho:
Mahinungdanong Kontribusyon sa
Komunidad:
360
Sulayi Kini
Ikaw nahimong malampuson nga imbestigador

mahitungod sa maayong ehemplo sa inyong
komunidad. Asa man kaha sa mga musunod ang
mga maayong butang ang imong gituman? Butangi
ug tsek () kon mao kini ang tamang buhaton ug
ekis () kon mali.
_____1.
Akong gikuha ang permiso sa akong napili

nga isibya ang impormasyon bahin kaniya.
_____2.
Ako siyang gikataw-an sa ubang palpak

nga iyang nahimo.
_____3.
Gipasalamatan ko siya sa panahon nga

iyang ginahatag.
_____4.
Ning-adto ako sa iyang balay ug

nangayog katahuran sa akong pag-abot.
_____5.
Gisulti nako ngadto sa akong napiling

maayong ehemplo sa komunidad ang
hinungdan sa akong pagbisita.
Paghanas ( Sumangguni sa TG.)
361
GLOSSARY
SALITA
KAHULUGAN/
KASINGKAHULUGAN
SALIN SA
FILIPINO
abagan
tabangan
tulungan
balak
balak
tula
batonan
naa, aduna
magkaroon
dibuho
drowing
guhit
estruktura
estruktura, gambalay gusali
gambalay
dakbalay
gusali
ginabayaw
ginadayeg
sinasamba
ginama
hinimo
ginawa
handurawan
imahinasyon
likhang-isp
indigay
kontes
paligsahan
kaakuhan
responsibilidad,
tulubagon
tungkulin
kaikag
kadasig, kasibot
sigasig
kalambigitan
kalabotan
kaugnayan
362
kalamidad
katalagman
sakuna
kalampusan
kadaugan
Tagumpay
kasinatian
eksperinsiya
karanasan
katungod
pribilihiyo
karapatan
komunidad
katilingban
pamayanan
luna
dapit
lugar
makaplagan
madiskobre
makikita
naghubit
nagsaysay
naglarawan
naglangkub
mga sulod
nilalaman
pagduki-duki
paghiling
pagsaliksik
pagmugna
pagbuhat
paggawa
pagpangalap
pagpangita
paghahanap
pagsalmot
pag-apil
pagsali
pagtandi
pagkomparar
paghambing
pahimangno
pahinumdom
paalaala
panginabuhian
pangita, trabaho
hanapbuhay
pulongan
mga pulong
parirala
serbisyo
serbis, tulong
paglilingkod
taho
balita
balita
363
tino
seguro
tiyak
tinubdan
kakuhaan
pinagmulan
tugbang
tumbas
katumbas
tukma
tugma
tama
tunghaan
eskwelahan
paaralan
utlanan
katapusan
dulo
364

Ap LM Final

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ap LM Final

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2

Araling Panlipunan Ikalawang Baitang

2nd Floor Dorm G, PSC Complex

Ang mga Naglangkub

Larawan ng Aking Komunidad

Sagisag o Simbolo nga

Ang Kapaligiran ng Aking Komunidad

Ang Mapa sa Akong

Ang Akong Komunidad

Ang Kinaiyang Pisikal sa

Mga Hulma sa YutaKabukiran, Bukid ug

Mga Hulma sa YutaKapatagan, Walog ug

Mga Hulma sa YutaBulkan, Dawis ug Isla

Hulma sa Yuta - Ang

Mga Hulma sa TubigLawod, Dagat, Golpo,

Mga Hulma sa TubigSapa.Suba, Busay ug

Hulma sa Tubig - Ang

Mga Hulma sa Tubig sa

Mapa sa mga Hulma sa

Ang Kalahian sa Matag

Mga Klase sa Panahon

Ang Disaster Drill sa

Ang Kahimtang sa mga

Ang Pinagmulan at Pamumuhay ng

Mga Kategoriya sa mga

Butang nga Walay

Buhay Komunidad: Hanapbuhay at

Mga Hanapbuhay sa Komunidad

Pagtulun-an 10 Sukaranong Panginabuhi

Pagtulun-an 11 Yanong Badyet sa

Ang mga Pangulo sa

Ang mga Nagatabang sa

Epekto sa Maayo ug Dili

Pagiging Bahagi ng Komunidad

Ang Kahalagahan ng Komunidad

Mga Katungod sa Tawo

Ang Pagpatuman sa mga

Ang Aking Papel sa Komunidad

Mga Buluhaton nga

MODULE 1: ANO ANG KOMUNIDAD?

Unsa ang inyong ikasulti sa hulagway?

Ang komunidad naglangkub og mga pamilya

2. Unsa ang pinakagamay nga kabahin sa

5. Pagsulat og duha ka hugpulong nga magsulti sa

Pagtulun-an 2: Ang mga Naglangkub sa

Unang Grupo: Pangitaa ang hulagway nga

Ikaduhang Grupo: Idikit og tama ang mga bahin sa

ang mga bata

Ikatulong Grupo: Tagnaa kung unsa ang

___ ___ ____ ____ ___ ___ ___ ___

Ikaupat nga Grupo : Asa makita ang musunod?

Ang mga musunod kabahin sa komunidad:

Pagtulun-an 3: Mga Naglangkub sa Komunidad,

Kumpletoha ang bulak pinaagi sa pagdibuho sa

Ikaduhang Buluhaton: Idibuho ang sa gamay nga

Ikatulong Buluhaton: Unsa ang imong nadawat

Adunay nagkalain-lain nga papel, tulomanun

Papel, Katungdanan ug Buluhaton sa

Pagtulun-an 6: Kabahin Ko sa Komunidad

Ipakita kung asa nagkapareho ug nagkalahi ang

Basaha ang komik istrip og sayra kung unsa ang

Kinsa ang mga bata nga anaa sa istorya?

4. Kini ang batang si Roy.

_ _ __ _ _ _ ___