Politike partije i partijski sistemi

Skripta za I dio (kolokvijum)

Za predmete:

Izborni i partijski sistemi (Medjunarodni odnosi II godina)

Partije i partijski sistemi (Politikologija III godina)
Komparativni evropski partijski sistemi (Evropske studije III godina)

Tahirovi enis
ipi Aleksandar

April 2015 ,

I:NASTANAK I DEFINICIJA PARTIJA

-

Termin politika partija nastao je poetkom osamnaestog stoljea,a u iru upotrebu uao
je posle publikovanja Bolinbroke-ove knjige 1733: Une disertation sur les parties.
UZROCI I USLOVI NASTANKA PARTIJA

U veini zemalja zapadne Evrope formiranje partija odvijalo se pararelno sa pretvaranjem

skuptine slalea u parlament koji je ,suprostavljajui se apsolutnoj monarhiji ,postepeno
zadobijao sve veu autonomiju i znaaj.Bitne uzroke nastanka politikih partija treba
prema Duvergeru (1976) traiti u irenju birakog prava i u tenjama biraa da
organizovano utiu na lanove parlamenta,kao i nastojanju poslanika da budu ponovo
izabrani. Tokom devetnaestog stoljea zapoeo je proces izbornih reformi kojima je bitno
proireno birako pravo.Do tih reformi dolo je u Engleskoj 1832,1867 i 1884 , u
Francuskoj 1848.godine ,u Austriji 1860 ,1882 i 1907 ,u Belgiji 1893 ,Danskoj 1901
,Norvekoj 1898 i vedskoj 1909.godine.U Njemakoj je znaajno proirenje birakog
prava ostvareno zakonom iz 1867 ,ali su ovlaenja parlamenta u toj zemlji bila mala u

odnosu na prava monarha.

La Palombara i Weiner (1966) pojavu partija objanjavaju krizama u politikom
sistemu i procesom modernizacije.Postoje tri vrste kriza: a) legitimizacije , b)integracije

i c) partcipacije.
Kriza legitimizacije odnosi se na problem nosioca suverene vlasti u drutvu (monarhijarepublika).Prve partije u zapadnoj Evropi (Velika Britanija,Francuska) obrazovane su
poetkom devetnaestog stoljea u toku krize legitimizacije koja izbija kada buroazija
svojim drutvenim djelovanjem dovodi u pitanje ancient regime.Kriza integracije tie se
problema teritorijlnog integriteta zemlje i tenje rascjepkanih nacionalnih grupa da se
udrue u jedinstvenu politiku zajednicu.Kriza participacije izbija kada potisnute

drutvene grupe istaknu zahtjeve za vee uee u politikom ivotu.

I ako je nastanak partija socijalno-istorijski uslovljen ,ne treba nipoto smetnuti s
uma da je formiranje partija rezultat djelovanja ,kreacija pojedinaca.Njihova
odluka o tome rezultat je tri vrste uzroka:prvi je potreba da se kolektivnom akcijom
unaprede odreeni intresi ,drugi je da se aktuelizuju dileme oko kljuih pitanja sa
kojima se suoava neka zemlja i trei je nastojanje da se posredstvom partija
zadovolje line ambicije njihovih tvoraca (Aldrich ,1995).

Prema Duvergeru (1976) do obrazovanja politikih partija dolazi na dva

naina.Prvi je povezivanje parlamentarnih grupa koje konstituiu sami poslanici i
izbornih komiteta obrazovanih od strane graana sa ciljem odabira kandidata za
poslanike i podrke njihovom izboru.Drugi je nain nastanka partije ,prema Duvergeru
,vanparlamentarni

ovom

sluaju

razliite

grupe

organizacije

(sindikai,crkva,profesionalna udruenja,privredne korporacije,armija) obrazuju partije

radi ostvarivanja svojih interesa i ciljeva u politikoj sferi ,zbog ega se moe smatrati
das u takve partije spoljanja kreacija.Na potonji nain nastale su u zapadnoevropskim
zemljama socijalistike partije ,Laburistika partijaVelike Britanije (formirao je
Trejdjunion 1900. godine),zemljoradnike stranke (formirane od agrarnih kooperativa i
nekih drugih oblika udruivanja poljoprivrednika) i najzad demohrianske partije
(obrazovane pod uticajem crkve).Inspiraciju za formiranjem demohrianskim partija
Katolika crkva je iznela u enciklikama Rerum Novarum (1891) i Quadragessimo Anno
-

(1931).
Mnogi pisci djele Duvergerovo miljenje da genetski momenatsnano utie na
unutranje ustrojstvo partija.To Panebianco naglaava na sledei nain:Organizacione
karakteristike partija vie zavise od njihoveistorije ,tj. od naina kako je organizacija

nastala i kako je konsolidovana ,nego od bilo kojeg drugog inioca.

Ware (1996) naglaava da se od druge polovine dvadesetog vijeka balans moi u
partijama zemalja parlamentarne demokratije en general ,postepeno pomjera u

korist poslanikog kluba,bez obzira na to kako su partije nastale.

Problemu obrazovanja partija na drugaiji nain pristupa Panebianco.On diferencira
nastanak partija s obzirom na sledea tri kriterijuma i ukazuje na vaneimplikacije tih
razlika.Prvi kriterijum je nain obrazovanja (od centra ka periferiji) i terirorijalna difuzija
kada se prethodno stvorene organizacije integriu na nacionalnom nivou.Drugi kriterijum
je postojanje ili odsustvo institucije sponzora. Trei kriterijum je ne(postojanje)
harizmatskog lidera u trenutku nastanka partije.

DEFINICIJA PARTIJA

Termin partija, koji etimoloki znai dio ire cjeline (partire djeliti), uao je u upotrebu
u prvoj polovini prolog vijeka zamjenjujui postepeno termin frakcija (facere initi),

kao i termin sekta (secere djeliti), koji se od kraja sedamnaestog vijeka upotrebljava
-

uglavnom za oznacavanje vjerskih podjela.

Polazei od etimoloke analize termina partija, neki autori nastojali su da odrede
sustinske karakteristike pojave koju on oznaava. Neumann podvlai da termin partija sa
jedne strane znaci indetifikovanje sa odredjenom grupom i saradnju u posebnoj
organizaciji, i sa druge strane, razlikovanje od drugih grupa i organizacija. Po njemu,
zajednicko obiljezlje partija je ucesce u politickom procesu i ukljucenost svih partija u
politicki sistem. Termin party oznaava i to da je svaka posebna organizacija ukljuena

u iru cjelinu.
Giovanni Sartori -Definicija partije: Stranka je svaka politicka skupina koja se
prepoznaje po slubenom nazivu, koja izlazi na izbore i koja je u stanju da putem
izbora odredjuje svoje kandidate na javne poloaje.Ova skraena definicija je korisna
kad se raspravlja o partijama en general,uz jednu kako pie Panebianco oiglednu
dopunu da su partije organizacije ili institucije.Rije skupina u Sartorijevoj definiciji

zamjenie se rijeju organizacija.

.Pada u oi da u Sartorijevoj definiciji ideologiji (programska opredjeljenja) nije
konstuktivni element odreenja partije ,to protivjrjei klasinom Burke-ovom odreenju
Partije su skupljudi ujedunjenih da zajednikim nastojanjem unaprede nacionalni
interes prema principu oko kojeg su saglasni.Od Burke-ove definicije dvosmisleno se
ogradio

Downs tezom po kojoj partije formuliu politiku da bi pobjedile na

izborima,prije nego to pobjeuju na izborima da bi formulisale politiku.

U Sartorijevoj minimalnoj definiciji partije figuriraju samo 3 konstruktivna
elementa (naziv, organizacija, borba za vlast), programsko opredjeljenje i zalaganje
za odredjene iterese socijalnih grupa su univerzalni i vani takoe kao elementi
politikih partija u evropskim zemljama.

NAZIVI PARTIJA

Partije obrazovane do prvih decenija dvadesetog vijeka sadrzale su u svom nazivu

osnovnu programsku ideju vodilju, ali u drugoj polovini dvadesetog vijeka esto
dobijaju nazive po dogadjanjima i linostima iz nacionalne istorije i po prioritetnim

nacionalnim zadacima, sto esto nista ne govori o njihovim programskim

-

opredjeljenjima.
Veza izmedju naziva i sadraja esto slabi, iz dva razloga: 1) parlamentarne partije
mogu postati mnogo heterogenije zbog spoljnih razloga koji se tiu balansa javnog

mnjenja.
2) Relativna prepoznatljivost partije moze da se promijeni pod uticajem eksternih
uzroka, tako da aktuelna kljuna pitanja ne korespondiraju sa centralnim pitanjima
parlamentarne grupe.

ORGANIZACIJA PARTIJA

Partije su trajni oblici grupisanja koje prevazilazi ivotni vijek lidera, a ne ad hoc
okupljanja individua. Slobodan Jovanovi smatra da glavna snaga savremenih stranaka
lezi u njihovoj organizaciji. Jedna dobro organizovana stranka moze uspijevati i sa
ljudima osrednje vrijednosti. Odsustvo elemenata organizacije onemogucava da se o
izvjesnim oblicima politickog grupisanja, na primjer u starom Rimu ili Vizantiji, govori
kao o partijama, a o njihovoj borbi kao o partijskoj borbi, sto inae neki pisci smatraju da

je partija samo novi termin za staru pojavu.

Organizacija partije oznaava njenu granicu za okruzenjem, granicu koja dijeli nas i njih.
Unutar partijske organizacije formalno su definisane uloge nosilaca fukcija, uspostavljeni
su odnosi nadredjenosti i podredjenosti, kao i ocekivanja u pogledu ostvarivanja

odredjenih ciljeva.
Pojedini pisci koji prihvataju organizaciju kao definicionu oznaku partije idu korak
dalje, tvrdeci da je organizacija bazini koncept u istraivanju partija. Tu svakako
spade Duverger koji je formulisao stav da se modern partije manje definisu njihovim
programom ili klasom pristalica nego prirodom njihove organizacije: partija je zajednica
osobene

strukture.

Moderne

partije

karakterisu

se

prije

svega

svojom

anatomijom.Prioritete, elemente organizacije daje Michels u svojoj monumentalnoj

studiji o politikim partijama (Political Parties 1962).Kao primjer prenaglaavanja
organizacionog momenta moe posluiti Selznick-ova knjiga The Organizational
Weapon 1960 u kojoj pisac objanjava uspjean prodor komunistikih ideja komunizma
u svijetu posle Drugog svjetskog rata,komunistikom organizacijom.

Formalna struktura vlasti u partiji propisana najcee u odgovarajuim dokumentima

(statutima, pravilnicima), oznaava sistem odnosa izmedju visih i niih organa, a
neformalna struktura moi govori o stvarnom odnosu izmedju partijskih nivoa.
TENJA ZA VRENJEM VLASTI

Nastojanje da osvoje i da ucestvuju u vrsenju vlasti je differentia specifica partija u

odnosu na mnoge druge organizacije. Formulacija ,,ucestvuju u vrsenju vlasti
omogucava da se definicijom obuhvate i male partije koje nemaju mogucnosti da same

vrse vlast.
Razlikovati partije i druge aktere, s obzirom na odnos prema vlasti, nije uvijek lako, jer
neki akteri, posebno interesne grupe, djeluju slino politikim partijama. Interesne grupe
se od partija bitno razlikuju upravo po tome sto ne teze zauzimanju vlasti niti direktnom

ucescu u njoj, nego se zadovoljavaju manjim ili vecim ustupcima od strane vlasti.
Vlast u drutvu cijem zaposjedanju streme partije nije koncetrisana na jednom nivou jer i
u najcentralizovanijim politickim sistemima postoji izvjesna samostalnost subnacionalnih
nivoa. Ocjena da se neka partija nalazi na vlasti znai da ona vri vlast na
nacionalnom nivou, odnosno na nivou na kojem se donose strateke politike
odluke. Podjela vlasti: izvrsna, sudska i zakonodavna. U kompetitivnim politickim
sistemima u kojima je izvrsna vlast nezavisna od zakonodavne, postoji mogucnost da
kandidat jedne partije postane nosilac izvrsne vlasti, a da druga partija ima vecinu u

zakonovadnom tijelu. (SAD, npr.)

U tenji da se domognu vlasti, partije nerijetko daju izborna obeanja koja nijesu u stanju
da ostvare. To neizbjezno ima boomerang efekat, jer razocarani biracu mijenjaju partijsku

preferenciju i na sljedecim izborima pruzaju podrsku drugoj partiji.

Opisani rizik ne postoji za partije koje su, zbog malog obima ili niskog kaolicionog
ptencijala, iskljuene via facti iz ucea u vlasti. Unutar te grupe vaznu ulogu imaju
antisistemske partije koje osporavaju legitimacionu matricu politikog sistema ili imaju
negativan stav prema njegovim kljucnim vrijednostima i institucijama. Samo ako je u
prethodnom razdoblju demonstrirala te kvalitete, partija stie povjerenje u birakom tijelu
i zadobija veliki broj glasova.

PROGRAMSKA OPREDJELJENJA

Von Beyme naglaava da su partije udruenja sa zajednikim vrijednostima i normama

koja su u stanju da se osamostale od linosti odredjenog lidera i da postanu samostalne.

Ideoloko-politiki projekti partija formulisani su u pismenom obliku i sadre ne samo
vise ili manje vjernu sliku drustveno-politicke stvarnosti nego i njeno objasnjenje i plan

korjenitih promjena poretka.

Ideologije sadre, kako primjeuje Zarka(1976), jos dva djela: jedan implicitan i jedan
nereeni dio. Implicitno ono sto se razume po sebi i sto nije predmet spora. Nereeno
je ono to se ne razumije samo po sebi, a upravo suprotno sto bi bilo predmet spora i sto
bi razorilo saveznistva i klasnu strategiju. Nereeni dio ideolokog projekta postoji da bi
partija u svojoj tekuoj politici imala sto siri radijus samostalnosti. Ware i Zarka
naglaavaju da postoji implicitni aspekt partijskog programa koji sadrzi mnoga
vjerovanja i vrijednosti clanova - , ili partijski etos koji partija ne skriva svjesno, vec
njegovi znacajni djelovi nijesu artikulisani ili ih clanovi partija ne smatraju vrijednim

saopstavanja.
Ni izriiti dio partijske ideologije nije jedinstven. Sastoji se iz dva segmenta: prvi
sainjavaju ciljevi, uvjerenja i vrijednosti koji su zabiljezeni u ideoloskom programu i oni
cesto dugo ostaju neizmijenjeni. Partijski projekt ima i drugi segment, koji se sastoji od
paradigmi koje konkretnije odredjuju smisao pojedinih stavova i obezbjedjuju
sljedbenicima jasno uputstvo za politicku akciju. Odnos ideologije i paradigme je srodan
odnosu apstraktnog i konkretnog. Paradigma je relativno konkretna predstava onog sto je

pozeljno i trazeno, dok je ideologija relativno opsta i apstrakta.

Jezikom sociologije religije mobli bismo reci da upraznjavanje kulta nadzivljava gubitak
vjere. Budui da ideoloki ciljevi, veijednosti i opredjeljenja neosjetno prelaze u
promjenljive paradigme, partijska ideologija se, umjesto jasno odredjenog sistema,
moze shvatiti kao niz koncetrinih krugova sa poroznim granicama koji oznaavaju
razliite nivoe operacionalizacije fundamentalnih programskih stavova, pri emu
stabilnost stavova pozitivno korelira sa nivoom apstraktnosti; opti stavovi su

stabilniji od konkretnih opredjeljenja. (Goati ,1978)

Postoje tri ptihvatanja partijske ideologije od strane lanova: obim, intenzitet i
konzistentnost.

Prema Convers-u, stupanj konzistentnosti ideoloskih opredjeljenja partijskih lanova

rezultat je djelovanja sljedece tri vrste pritisaka: logikih, psiholokih i socijalnih, u koje

prvenstveno spada informisanost.

Programska orijentacija je znacajna komponenta koja utie na tip sljedbenika,
organizaciju i na tip partije, a ne izolovani element partijskog zivota. Podrka lanstva
nekim principima partijskog programa objanjava dugovjenost tih principa.Dobra
ilustracija za to je lan 4 programa britanskih laburista usvojenog 1918 godine,koji
propagira zajednika svojina nad sredstvima za produkciju,raspodjelu i razmjenu.
IDEOLOKE PORODICE

Ideologija je konstitutivni element partijskog identiteta, internog i eksternog, ili

politikog profila partije koji izraava raison detre partije. Interni identitet zasnovan je
na tradiciji, nainu komuniciranja i obiajima unutar organizacije po kojima se
prepoznaju njeni lanovi, a eksterni je utemeljen na slinostima i razlikama na osnovu
kojih spoljni posmatrai prepoznaju partiju i oreuju njeno mjesto u partijskom
univerzumu. Mair ispravno naglaava razliku izmeu istorijskog identiteta partije i
identiteta koji proizilazi iz njenog tekueg djelovanja partije u datom politikom sistemu.
Ta razlika nastaje zato to partije ponekad, pod pritiskom spoljnih prilika ili promjene

spoljnih odnosa snaga u vlastitom okviru, odstupaju od svog izvornog identiteta.

Von Beyme je ponudio iroko prihvaenu programsku klasifikaciju zapadnoevropskih
partija koja se zasniva na tri kriterijuma: ideoloko-politikoj orijentaciji, vrsti
drutvenog rascjepa iz kojeg je partija nastala i pripadnosti nadnacionalnim federacijama.
On nabraja sljedee ideoloke porodice: 1) liberalnu i radikalnu 2) konzervativnu 3)
socijalistiku i socijaldemokratsku

4)

hriansko-demokratsku 5) komunistiku 6)

agrarnu 7) regionalnu i etniku 8) desno ekstremistiku i 9) ekoloku.

Sve vre i intezivnije veze izmeu partija unutar EU i njihovo zajedniko djelovanje u
Evropskom parlamentu su prema Von Beyme-u, trend konvergencije izmeu partija iz
iste ideoloke porodice, ali i smanjivanje programskih razlika izmeu razliitih
ideolokih porodica.
LJEVICA I DESNICA

U programskim dokumentima partija figuriraju mnogi stavovi i opredjeljenja od

efermnog znaaja, a sutinsku oreijentaciju tih programa odreuje odnos prema dvije

terminalne vrijednosti: jednakost i sloboda. U odnostu prema tim vrijednostima nastala je

u Francuskoj graanskoj revoluciji 1789. godine distinkcija na ljevicu i desnicu, koja od
tada do danas predstavlja jednu od najkorienijih metafora u ikonografiji politikog
prostora. Ljevica u Francuskoj revoluciji oznaavala je tenju za jednakou i slobodom.
Za ljevicu je vezivan ,,grozd vrijednosti-stavova u koji spadaju: sloboda, jednakost,
bratstvo, prava, napredak, reforma i internacionalizam, a za desnicu: autoritet, hijerarhija,
-

poredak obaveze, tradicija, reakcija i nacionalizam.

Shils navodi osnovne karakteristike autoritarne desnice i autoritarne ljevice.
Karakteristike autoritarne ljevice
Zahtjev za potpunom i neogranienom
lojalnou grupi
Insistiranje na nunosti konflikta interesa
izmeu radnike klase,iji je voa partija i svih
ostalih klasa i potrebi za nepoputljivou
konfrotiranja prema drugim klasama ak i u
vrijeme oigledne saradnje i zatija
Stalna primjena kriterijuma interesa partije u
prosuivanju svake osobe i situacije i potreba
za izbjegavanjem elekticizma u doktrini i
oportunizma i kompromisa u praksi
Naglaavanje klasnih karakteristika pojedinaca
i interpretacija njihovog djelovanja

Karakteristike autoritarne desnice

Ekstremna mrnja prema svima koji su izvan
grupe
Ekstremna submisivnost prema pripadnicima
grupe

Uspostavljanje otrih granica izmeu grupe

kojoj se pripada i svih ostalih grupa

Tendencija kategorizacije pojedinaca prema

odreenim kvalitetima ,stvaranje sudova o
naelu sve ili nita
Vjerovanje da je cijela istorija istorija klasnih Doivalj svijeta kao carstva sukoba
sukoba
Odbijanje postojanja iste istine i napad na one Prezir prema istoj teorijskoj aktivnosti
koji prihvataju istu nauku
Vjerovanje da je izraavanje osjeaja znak Odvratnost prema manifestaciji osjeanja
slabosti i da ono interferira s korektnom
interpretacijom realnosti izborom pravog kursa
akcije
Vjerovanje u sveprisutnost Wall streeta Vjerovanje da je svako i svaka grupa
i prisutnost interesa kapitala u svim objekt manipulacije i da pojedinac i grupa
sferama
mogu preivjeti jedino manipulacijom
drugih

Ideal besklasnog drutva bez privatnog Ideal

beskonfliktnog,
potpuno
vlasnitva
nad
sredstvima
za harmoninog drutva nasuprot okolnostim
proizvodnju,pa prema tome i bez konflikta ili sluajnostima konflitnog haosa
carstva slobode gdje e se ljudi
osloboditi alijencije i postati stvarno
humani
-

Norberto Bobio (1997) nastoji da antitezi ljevica/desnica, koja je postala puka metafora
politikog jezika, obezbijedi neophodnu analitiku jasnou. On nudi sljedeu
etvorolanu tipologiju: 1) centar-ljevica su egalitarni i liberalni pokreti 2) esktremna
ljevica koja obuhvata pokrete i doktrine koji su za jednakost i autoritarizam 3) centardesnica su liberalni i neegalitarni pokreti 4) ekstremna desnica su antiliberalni i

antiegalitarni pokreti
Imajui u vidu, moda ak nije pretjerana ocjena da dihotomija ljevica/desnica sublimira
razlike u drugim dimenzijama i ukazuje na stavove biraa o nekim najvanijim
konfliktnim domenima i predstavlja eho veine biraevih osjeaja o znaajnim politikim

objektima.
U ocjeni analitikog potencijala dihotomije ljevica/desnica prikloniemo se Sartorijevoj
tezi da je linerani continuum koji oznaava tu dihotomiju nuan ali nedovoljan ,jer je
pored apcise potrebna bar jedna ordinate koja olakava pozicioniranje stranaka.Kada je
rije o Crnoj Gori ulogu ordinate mogla bi da ostvari dimenzija proevropski/tradicionalno
,ime se dobijaju sledea etiri kvadranta.

Lijevi
Desni
proevropski
proevropski
Tradicionalni
Tradicionalni
lijevi
desni
U Crnoj Gori se u prvom kvadrantu (uslovno) nalaze SDP i DPS ,u drugom kvadrantu nalazi
se LSCG ,LP i NS i Pokret za promjene ,u treem kvadrantu SNP ,a u etrvtom kvadrantu
SNS.
INTERESNA PRISTRANOST
-

Fridrih naglaava da partije osvajaju vlast u korist rukovodstva, a da od toga lanstvo stie
materijalne i spiritualne koristi. To zapaanje upozorava na vanu injenicu da su politike partije

interesne organizacije u kojima se rukovodiocioi i lanovi ne angauju samo iz filantropskih

pobuda nego sa ciljem da ostvare linu korist.
LICA PARTIJE

U analizi partija Key razlikuje 3 aspekta: 1) partiju u birakom tijelu 2) partiju kao

organizaciju na elu sa centralnim rukovodstvom 3) partiju u vlasti.

King je ovu podjelu oznaio kao tri lica partije. Prvo od tri lica obuhvata bazine
organizacije i njihove lanove, ali i aktiviste koji uestvuju u izbornim kampanjama,
pjedince koji novano podravaju partiju, bez obzira na to da li imaju partijsku knjiicu,
kao i pripadnike drugih organizacija koji su kolektivno ulanjeni u partiju. Drugo lice
partije obuhvata centralno partijsko rukovodstvo, stastavljeno od pojedinaca izabranih od
partije na terenu. Tree lice je partija na javnim poloajima.Partija na javnim poloajima
ima vie resursa koji mogu da budu korieni interno ili eksterno .Najoigledniji resurs je
zakonosko ovlaenje da donosi dravne odluke. Vanost triju lica razliita je u pojedinim
tipovima partija: kadrovskim, masovnim, sveobuhvatnim i kartelskim. Izmeu triju lica
partije najee ne vladaju harmonini odnosi, nego manje ili vie ogorena borba za
prevlast.
RELEVANTNE PARTIJE

U pojedinim zemljama djeluje veliki broj partija, od koji su neke male i politiki
beznaajne. U Crnoj Gori je do 2004 godine kada je usvojen Zakon o politikim
partijama registrovano vie od 70 politikih organizacija,da bi se posle stupanja tog
zakona njihov broj sve na 20.Kada se istraiva susree sa podatkom o postojanju vie
desetina ili ak stotina registrovanih partija, neophodno je iz partijske magme izdvojiti
relevantne, vane partije koje bitno utiu na politiki ivot. Kako ? Nezaobilazan
kriterijum za to je svakako zastupljenost u parlamentu, ime se odvajaju parlamentarne
od neparlamentarnih partija. Ta distinkcija jeste vana, ali ne i dovoljna, jer podatak da
partija raspolae sa jednim ili sa nekoliko poslanikih mandata nije indikator velikog

izbornog i parlamentarnog uticaja.

Iznijeta ocjena vai i za proporcionalne sisteme u kojima nije propisan izborni prag (npr
Holandija), tako da partija moe u predstavnikom tijelu da osvoji samo jedno ili
nekoliko poslanikih mjesta. Navedena ocjena je na snazi i u proporcionalnim sistemima

sa visokim pragom, ali sa vie izbornih jedinica kakav je sluaj bio u CG 1990.(20
-

jedinica), 1992.(1 jedinica), 1996.(14 jedinica).

Ipak problematika malih partija je u tolikoj mjeri osobena da je Duverger formulisao
preliminarnu skicu teorije malih partija. U toj skici on povlai otru distinkciju izmeu
malih partija okupljenih oko znaajnijih linosti i partija stalnih manjina.

II: FUNKCIJA PARTIJA

Pojam funkcije koristi se u analizi politikih partija najee u dva znaenja: prvo
upuuje na razliite aktivnosti partije, a drugo na efekte partijske aktivnosti na drutvo,
politiki sistem ili na neki njegov segment.

LATENTNE I MANIFESTNE FUNKCIJE PARTIJA

-

Pravi se razlika izmeu manifestne (eljene i oekivanje) i latentne (neeljene i

neoekivanje) funkcije.
Jedna od mnogih funkcija latentne partije jeste humanizacija odnosa u savremenom
impersonalnom drutvu. Osim toga, latentne funkcije politikih partija jesu
obezbjeivanje privilegija lanovima, omoguavanje asimilacije i socijalnog uspona
pripadnicima manjinskih etnikih, religioznih i kulturnih grupa, osiguravanje povlastica

biznisu i najzad protivtea formalnoj distribuciji vlasti u drutvu.

Funkcija manifestne partije jeste obezbjeivanje privilegija rukovodiocima i lanovima.
Tu se oekuje i poima kao pravina nadoknada za angaovanje, kao nesto to se razume
samo po sebi i prihvata.U latentne funkcije ubrajaju se jo i funkcije da partije
predstavljaju inilac politikog odranja socijlanog raslojavanja.U latentne partije treba
ubrojiti i to to su partije katalizator socijalne integracije,to potvruje da su u partijama
natprosjeno zaastupljeni neoenjeni i ,neudate kao i brani parovi bez djece.
PROSISTEMSKE I ANTISISTEMSKE PARTIJE

Uticaj aktivnosti partija na politiki sistem u kojem djeluju moe se predstaviti na

linearnom kontiuumu iji je jedan pol borba za ouvanje postojeeg Sistema bez ikakvih
promjena ili sa malim promjenama, a drugi tenja da se postojei sistem razori i

uspostavi novi, bitno razliit. Tu nastaje podjela na partnerske, protivnike i neprijateljske

partije. Umjesto trolane, u istraivanjima se koristi podjela na prosistemske i
antisistemske, u kojoj prosistemske partije obuhvataju partnerkse i protivnike, dok se
-

antisistemske podudaraju sa neprijateljskim partijama.

Odnos prema politikom sistemu: prosistemske partije ne osporavaju temeljne vrijednosti
i institute tog sistema(ovaj se smatra pozitivnim, tj. Eufunkcionalnim), dok antisistemske
ele da promijene reim i ne prihvataju norme i strukture vlasti postojeeg sistema(ovaj

je negativni, tj. Disfunkcionalni).

Easton analitiki razlikuje 3 nivoa politikog Sistema: 1) najdublji nivo sistema je
politika zajednica koju ine ljudi koji ive na datoj teritoriji i dijele zajedniku sudbinu.
Drugi nivo ini politiki reim kao skup vrijednosti, normi i procedura. Trei nivo,

predstavlja rukovodea garnitura.

Antisistemske partije osporavaju politiku zajednicu ,najee susjednu dravu u
datim granicama ,zahtjevajui djelove njene teritorije ,bez obzira na protivljenje te
drave ,ponajvie u ime istorijskog prava.Kad je rije o politikom reimu u
vlaastitoj dravi ,antisistemske prtije dovode u pitanje njegovu legitimacionu

matricu,kljune institucije ,procedure i mehanizme.

Antisistemska partija je neizbjeno iskljuena iz vrenja vlasti, to potencira
nezadovoljstvo njenih sljedbenika i simpatizera, koji vladajui poredak doivljavaju
neprijateljskim. Takva je partija indikator dubokog politikog rascjepa u drutvu, ali i

akter koji nastoji da ga probudi.

Bezmalo samorazumljivu ocjenu po kojoj antisistemske partije vre uvijek negativnu
ulogu u politikom sistemu osporio je Lavau, polazei od prethodno pomenute razlike
izmeu manifestnih i latentnih funkcija politikih partija. Istakao je da antisistemske
partije ponekad vre tribunsku funkciju, tj. Funkciju zatite interesa one socijalne grupe

koju dati politiki sistem stavlja u inferioran poloaj.

U zemljama stabilne demokratije nakon raspada realnog socijalizma 1989/1990 prestale
su da postoje znaajne antisistemske partije.Posle toga mone komunistike partije
pretvorile su se u patuljaste organizacije ili je dolo do njihove deradikalizacije ,odnosno
naputanja njihovih integrartivnih ideja,kao to su diktatura i proleterijat.,dominacioja
dravnog vlasnitva putem nacionalizacije i proleterski internacionalizam.U junoj
Evropi (Italija ,Grka ,panija ,Portugalija) u poslednjoj deceniji znatno su oslabile
antisistemske partije,a izuzetak je Sjeverna liga,koja se od 1994.do 1999. zalagala za

proglaenje nezavisnosti sjevernog djela Italije.Toj grupi se pribliava i Crna Gora u kojoj
sredinom 2007. godine nijedna relevantna partija ne osporava Crnu Goru kao politiku
-

zajednicu,niti vladajui politiki poredak.

U transformaciju antisistemske u prosistemsku Bosco na osnovu evolucije komunistikih
partija Italije ,panije,Portugalije i Grke, razlikuje 3 faze: 1) naputanje ranije dominantnih
kljunih principa, vrijednosti i stavova od strane antisistemske partije, priznavanje te promjene od
relevantnih drugih partija i prijem nekadanje antisistemske partije u interni partijski sistem.
VRSTA FUNKCIJA PARTIJA

Kada je rije o partiji u birakom tijelu, Dalton i Wattenberg nabrajaju sljedee funkcije:
1) Svoenje partijskih ciljeva na razuman broj
2) Obrazovanje graana
3) Stvaranje simbola identifikacije i lojalnosti prema partiji
4) Mobilizaciju graana da glasaju
Partija u vlasti tei stvaranju veine, orhanizuje vladu, nastoji da ostvari proklamovane politike
ciljeve, osigurava odgovornost za vladine akcije, kontrolie dravnu administraciju, podstie
stabilnost vlade i omoguuje djelovanje opozicije. Prema tome, Gunther i Diamond nabrajaju
sljedeih 7 funkcija:
1) Regrutovanje i nominaciju za izborne poloaje
2) Mobilisanje izbornog tijela i podsticanje politike participacije
3) Strukturisanje politikih alternative
4) Predstavljanje socijalnih grupa
5) Agregaciju interesa u ire izborne i vladavinske saveze
6) Formiranje i podrku vladi
7) Integrisanje graana u dravu i u politike procese koji se u njih odvajaju

Hejvud pie o 6 sljedeih funkcija:

1) Predstavljanju
2) Stvaranju elita i regrutovanju
3) Odreivanju ciljeva
4) Artikulaciji i agregaciji interesa
5) Socijalizaciji i mobilizaciji
6) Organizovanju vlasti

Merriam pominje 5 funkcija:

1) Selekciju zvaninih linosti
2) Formulisanje politike
3) Voenje ili kritiku vlade
4) Politiko obrazovanje
5) Odravanje veza izmeu pojedinaca i vlade

Prelot takoe nabraja 5:

1) organizatorska
2) etika
3) obrazovna i informativna

4) selektivna i diciplinska
5) institucionalna
-

Von Beyme nabraja 4:

1) Identifikovanje ciljeva
2) Artikulaciju i agregaciju drutvenih interesa
3) Mobilizaciju i socijalizaciju graana
4) Regrutovanje elite radi formiranja vlade

Leiserson nabraja 3 funkcije:

1) Uspostavljanje osnove identifikacije
2) Kontrola nominacije javnih funkcija
3) Preuzimanje politike odgovornosti za organizovanje legislativne i vrenje izvrno-upravne

Tri funkcije partija pominje i Hajneman: 1) omoguavanje mirne smjene vlasti u skladu

vlasti.

sa zakonom, pruanje politikih alternative graanima i afirmisanje novih ideja. Epstein i

Blondel svode partijske funkcije na dvije: prvi autor na strukturiranje izbornih alternative
i rukovoenje vladom, a drugi na izbor kandidata za rukovoenje funkcije i usvajanje
-

odgovarajue politike.
Apter ocjenjuje da se funkcije politikih partija razlikuju u demokratskim i totalitarnim
dravama. U prvom sluaju partije ostvaruju sljedee funkcije: 1) kontroliu egzekutivu
2) predstavljaju razliite interese 3) vre regrutovanje za poloaje. U drugom sluaju
partije 1) podstiu osjeanje solidarnosti preko propaganda i manipulacije simbolima 2)

odreuju sve druge karakteristike organizovanog ivota preko kontrole nad drugim.
S obzirom na minimalnu definiciju politike partije koju smo prihvatili, partijske
funkcije mogu se saeti na sljedee: 1) selekciju i agregaciju interesa 2)
organizovanje vlasti 3) usmjeravanje aktivnosti dravnih organa 4) izbor nosilaca
najvanijih poloaja u politikom sistemu.
SELEKCIJA I AGREGACIJA INTERESA

Predstavljanje interesa ogleda se u sposobnosti partija da iznesu gledita lanova i glasaa

i da daju odgovore na njih. Jezikom sistemske teorije, politike partije su najznaajnije
sredstvo za pruanje inputa koje obezbjeuje da vlada odgovara na potrebe i elje
drutva. Partije redukuju beskrajnu sloenost politikog ivota i saimaju je u nekoliko
konkurentskih politikih projekata. Proces selekcije i artikulacije interesa odvije se i u
drugim drutvenim akterima: sindikatima, masovnim organizacijama, profesionalnim i
vjerskim udruenjima, ali partije, za razliku od njih, vre i agregaciju interesa

USMJERAVANJE AKTIVNOSTI DRAVNIH ORGANA

Kada zauzmu strateke poluge vlasti, partije usmjeravaju dravu u skladu sa svojim
programskim opredjeljenjima, izbornim manifestima i koalicionim dogovorima. U tom
pogledu opozicione partije su u nepovoljnijem poloaju od partija na vlasti, jer nemaju
pristalice u rukovodeim organima drave preko kojih bi pretakale svoja ideoloka
opredjeljenja u politiku praksu. Dok je u opoziciji, politika partija je po svom nainu

djelovanja slina grupi pritiska.

Kooperativni odnos izmeu vlasti i opozicije poetkom treeg milenijuma
karakterie sve vei broj zemalja stabilne demokratije. Vlada se ne trudi da
maksimalizuje politiku korist nautrb opozicije, raunajui na to da e se uskoro
sama nai u njenom poloaju, a opozicija na to odgovara umjerenim
suprotstavljanjem, zbog ega relacija vlast/opozicija gubi raniju otrinu.
IZBOR KANDIDATA ZA NOSIOCE VLASTI

Svoje ideje i opredjeljenja partije realizuju tako to na odgovorne poloaje u dravnom

aparatu i paradravnim institucijama postavljaju vlastite lanove. U zemljama
predstavnike demokratije, partije predlau kandidate kojima vrenje drutvenih funkcija
postaje dostupno tek ako dobiju podrku biraa na izborima. Kadrovski monopol
personifikuje nomenklatura koja je ovako definisana u oficijalnoj sovjetskoj
publikaciji: ,,Nomenklatura oznaava listu najvanijih mjesta; kandidati su
prethodno ispitivani, preporueni i odobreni od strane komiteta okruga, grada,

regiona itd.
Sa mehanizmom nomenklature se u zemljama predstavnike demokratije nita ne
moe mjeriti. U njima svaka partija, vladajua ili opoziciona, moe imati svoju
,,nomenklaturu'', ali se njeni efekti ne mogu uporediti sa efektima nomenklature
zemalja ,,realnog socijalizma'' iz dva razloga. Prvi je taj to u zemljama predstavnike
demokratije sa smjenom partija na vlasti dolazi i do smjene pripadnika nomenklature sa
drutvenih funkcija. Takva mogunost je u jednopartijskim sistemima per definitionem ne
postoji. Drugi razlog tie se irine nomenklature. U zemljama predstavnike
demokratije je zbir nosilaca, prije svega politikih funkcija, dok u zemljama
,,realnog socijalizma'' ona postoji u svim sferama drutva: privredi, nauci kulturi
itd.

U zemljama sa institucionalnom opozicijom, partija koja zadobije povjerenje veine

graana na slobodnim i ravnopravnim izborima obrazuje vladu i imenuje nosioce
najvanijih poloaja. U ovom sluaju vladajui stratum je, naelno posmatrano,
odgovoran graanima i partiji. Ipak, odgovornost ministara i poslanika svodi se na
odgovornost partiji.

III: PARTIJE SARADNJA I SUKOB

-

Politiki proces odvija se prvenstveno kroz interakciju politikih partija, a samo rijetko i
epizodno u tom procesu sudjeluju i drugi akteri, interesne grupe, organizacije i udruenja.
Graani djeluju preko tih oblika organizovanja i neposredno uestvuju u politikom
procesu legalno (glasanjem na izborima) i ilegalno (protesti, bune). Ali, i kada se
politiki aktiviraju nepolitike organizacije ili neposredno graani, njihove akcije po

pravilu preuzimaju i usmjeravaju partije.

Saradnja ima vie vidova: od ad hoc dogovora kojim programski i politiki razliite
partije zajedniki djeluju na ostvarivanju cilja oko kojeg postoji consensus omnium
preko taktike saradnje oko izglasavanja konkretnog zakona i zatite nekog cehovskog
interesa poslanika koji ih ujedinjuje, bez obzira na njihovu partijsku pripadnost do

izbornih, parlamentarnih i vladajucih koalicija.

U tom pogledu partije podsjecaju na proizvoae cigareta koji se medju sobom
nemilosrdno bore za trita, ali su spremni na stvaranje zajednikog fronta protiv

zabrane puenja.
Sukobi izmu partija kao i saradnja imaju brojne vidove i odvijaju se na svim nivoima i u
svim institucijama drutva. U zemljama u kojima dominira rascjep izmeu ljevice i
desnice izborna arena je stabilna i izbori najee oznaavaju male promjene u odnosima
snaga izmeu partija. U takvim zemljama partije se, radi to boljeg izbornog uinka,

zaista, pomjeraju ka centru kako je to ocijenio Downs.

Za razliku od dvopartijskih sistema, u koijma se sukob odvija na jednoj dimenziji i u
kojima je analitika nosivost Downs-ove teorije prostorne konkurencije nesumnjiva, u
partijskim sistemima u kojima postoji vise rascjepa i u kojima se birai opredjeljuju za
partije s obzirom na njihov stav i djelovanje oko vie vanih pitanja, izborna arena je

turbulentna.
Pored jednodimenzionalnog ili visedimenzionalnog partijskog sistema, na intenzitet
partijske konkurencije utie vrsta partijske arene u kojoj se odvija ta konkurencija. U

jednostavnim izbornim arenama partije konkuriu za podrku distinktnih socijalnopolitikih grupa biraa, pa je sukobljavanje izmeu partija umjereno. U tom sluaju
-

postoje opozicione ali ne i konkurentske partije.

Nasuprot tome, u sloenim izbornim arenama vie partija tei da privue identinu
izbornu klijentelu, odnosno njihova borba se odvija na istom lovnom podruju. U takvim
arenama sukobljavanje izmeu partija je intenzivnije, a ishod izbornih nadmetanja teko
predvidljiv.
PARTIJSKE KOALICIJE

Partijske koalicije su sporazumi formulisani najee u pisanom obliku u kojima partneri

definiu zajednike ciljeve i oblike angaovanja u njihovom ostvarivanju. Partijske
koalicije moemo podijeliti na vladajue, izborne i parlamentarne, a prema nivou
politikog sistema, razlikuju se nacionalne i subnacionalne (optinske, gradske,
pokrajinske) koalicije.

Analitiki vrijednu podjelu koja u velikoj mjeri objanjava koaliciono ponaanje partija

ponudio je Strom (1990). S obzirom na ciljeve, taj pisac pravi razliku izmedju partija:
1. Koje nastoje da osvoje maksimalan broj glasova
2. Koje nastoje da osvoje to vei broj mjesta u vlasti
3. Da ostvare odreene politike ciljeve (policy seeking)
Iznijeta trolana podjela je kao i sve sline, kruta i shematska jer se partije, po pravilu,
rukovode u svojoj akciji sa vie ciljeva, a ne samo jednim.

VLADAJUE KOALICIJE

Vladajue koalicije oznaavaju savez stranaka koje imaju podrku apsolutne veine
poslanika, ili ipak saveze stranaka koje nemaju veinski oslonac u parlamentu ali uivaju
podrku stranke ili stranaka koje ostaje izvan vlade. Vladajue koalicije nisu, meutim,
samo tehniki posrednik, most izmeu volje birakog tijela i nosilaca vlasti ve i

politiki aranman koji, nerijetko, preinauje volju biraa.

Vano je naglasiti da su u savremenom razdoblju koalicije bezmalo univerzalni
oblik sudjelovanja partija u vlasti, emu u prilog govore podaci Laver-a i Schonfelda koji obuhvataju 218 vlada u 12 zapadnoevropskih zemalja u razdoblju od 1945. do
1987. godine. Od ukupnog broja vlada, ak 90% bile su koalicione.

U Crnoj Gori od 1990.godine do danas moe se govoriti o otvorenoj strukturi koalicija ,o

emu govore podaci das u posle izbora 1992.godine vladajui aranman inili DPS
,NS,LSCG i SDP,posle izbora 1998 godine DPS,SDP i NS,a posle izbora 2001 ,2002 i

2006.godine DPS i SDP.

Vjerovatnoa uspostavljanja vladajue koalicije zavisi od numerike snage partija u
parlamentu i od politikih prioriteta partija-potencijalnih partnera,koji prema Luebbertu
mogi biti:tangetni ,konvergentni i divergentni.U prvom sluaju rije je o razliitim
prioritetima koji nisu meu sobom sukobljeni ,u drugom posredi je zalaganje za principe
koji sumedjusobno saglasni,ali se razlike tiu naina njihovog ostvarivanja(tempa
,postupka ,mjera).Najzad preferncije su divergentne kada su dvije partije fokuisirane na

razliita pitanja.
Obrazovanje koalicione vlade pretpostavlja kod partnera spremnost na poputanja i
kompromise. Kompromisi mogu biti implicitni ili eksplicitni. Implicitnim kompromisima
partneri mogu zalediti sporna pitanja, dogovoriti se da neki organ odlui o njima kasnije
ili formulisati stav o spornim pitanjima. Nasuprot tome, eksplicitan odnos koji se sastoji u
jednostranoj ili viestranoj promjeni preferencija kao uslovu za uee u koaliciji. U
ovom sluaju partija je obavezna da podrava vladinu politiku koja osporava njene

prethodne preferencije.
Poslije obrazovanja koalicionih vlada, kabineti postaju po pravilu, sredite permanentih
rasprava izmeu partnera o odlukama koje vlada donosi. Ako su ciljevi partnera
divergentni, vlada nastoji, zarad izbjegavanja rascjepa, da sporna pitanja ne rijeava
veinskim odlukama,
nego da ih izbjegne ili odgodi.
ODLUKA O OBRAZOVANJU KOALICIJE

Od izuzetno velikog znaaja za internu distribuciju moi u partiji jeste koji je organ,
prema statutarnim dokumentima, ovlaen da donosi odluku o obrazovanju koalicione
vlade. Najee tu odluku donosi najvaniji kolegijalni organ izmeu dva kongresa, rjee o

tome odluuju svi lanovi neposredno na partijskom referendum.

U pregovorima o koalicionom aranmanu rukovodstva pomno vode rauna o
opredjeljenjima simpatizera, lanova

naroito aktivistikog jezgra. Da bi zadobili

podrku tog uticajnog segmenta lanstva, lideri u poetnoj fazi koalicionih pregovora,

naroito u polarizovanim viepartijskim sistemima, iznose, po pravilu, ekstremne

-

programske zahtjeve, a tek kasnije pregovori dobijaju pragmatian tok.

U pregovorima o koalicijama uesnici se suoavaju sa zahtjevima potencijalnih partnera
da maksimalizuju svoj udio u raspodjeli plijena prvenstveno u broju ministarskih
mjesta i drugih vanih poloaja u dravnoj hijerarhiji i da ostvare to vei uticaj na smjer

djelovanja budue vlade.

Naelno posmatrano, koliina plijena koju koalicioni partneri dijele meu sobom manja
je u zemljama stabilne demokratije nego u postkomunistikim zemljama. Kad je rije o
politikim poloajima koji ine plijen, posebno su vani i atraktivni poloaji premijera i

ministara spoljnih poslova, te vojske i unutranjih poslova.

U raspodjeli politikih poloaja ,prvenstveno ministarskih portfelja De Wintera (2002)
,gvozdeni zakon proporcijalnosti ,iako utor doputa da ponekad da male partije
dobijaju bonus portfelja ,to ima za cilj da ih odvrati od pridruivanja opozicionim

partijama radi obrazovanja nove vlade.

Privlanost premijerske funkcije je samorazumljiva, jer njen nosilac najvie utie na rad
vlade i za njega se vezuju sva njena dostignua i slabosti. Vanost tri navedena

ministarska resora proizilazi iz razliitih uzroka.

Relativna vanost pojedinih ministarskih resora zavisi ,naravno i od osobenosti pojedinih
zemalja.U zemljama bogatim naftom (npr. neke zemlje Persijskog zaliva,Venecuela
,Rusija,Nigerija) na cijeni je nroito ministarstvo u ijoj nadlenosti je taj energetski

resurs.
U Belgiji je 1980.godine uspostavljeno neformalno pravilo poznato kao 3-2-1 o
ponderisanju vanosti pojedinih politikih poloaja koje meu sobom raspodjeljuju
koalicioni partneri.Prema tom pravilu pozicija premijera vrijedi 3 poena,ministra 2
,koliko i poloaji spikera Donjeg doma i Senata ,dok 1 poen vrijedi pozicija mlaeg

ministra.(De Winter ,2002.)

Ministar spoljnih poslova ostvaruje zvanine kontakte sa stranim dravnicima, zbog ega
je stalno u sreditu medijske panje, to korisiti partiji iji je lan. Ministar vojske
kontrolie najjau organizaciju sile, to ima posebnu vanost u zemljama u kojima je
uspostavljeni demokratski poredak jo uvijek nestabilan i u kojima vojska nerijetko
intervenie. Najzad ministar policije raspolae znaajnim aparatom prinude i dostupne su

mu osjetljive informacije o politikim liderima iz vlasti i opozicije.

U pregovorima oko politikog programa koalicione vlade, svaka partija nastoji da taj
program to manje odstupa od njenog vlastitog. Nije pretjerano tvrditi da mlai partneri u

koalicionoj vladi mogu da raunaju da e sve uoptene i dvosmislene formulacije, kao i

sve praznine u koalicionom programu, biti interpretirane i ispunjene kako najvie
odgovara opredjeljenjima sloene partije.

OBIM KOALICIJE

90% vlada u zapadnoj Evropi su koalicione, a od toga su 36% (77) minimalne vladajue
koalicije, 33% (73) manjinske vlade, i najzad 21% (46) preiroke veinske koalicije.
Samo u 10% posmatranih sluajeva (22) jedna partija je osvojila vie od 50% mandata na
izborima, ali je ipak i 4% tih partija (8) obrazovalo koalicionu vladu sa jo nekom

partijom.
Pored veinske koalicije minimalne ili preiroke po obimu, postoji i manjinska koaliciona
vlada, kao relativno est oblik vladavinskog aranmana koji je dugo i neopravdano
smatran anomalijom. Takav aranman govori da neka partija podrava vladu iako nije u
njoj zastupljena, ali je realno pretpostaviti da za to dobija odreene kompenzacije.De
Swaan iznosi po naoj ocjeni prihvatljiv sud da takve partije treba smatrati lanovima
koalicione vlade. U Crnoj Gori manjinska koaliciona vlada koju su inile DPS i SDP
obrazovana je uz podrku LSCG,posle parlamentarnih izbora 2001. godine.Ali
2002.godine LSCG je ,otkazala podrku vladi,zbog ega su odrani privremeni

parlamentarni izbori iste godine.

Pogodno okruenje za uspostavljanje manjinske vlade, prema Von Beyme-u predstavlja
polarizovani viepartijski sistem. Pored polarizovanog viepartizma, u pogodna okruenja
spadaju: partijske sisteme sa dominantnom partijom u kojima djeluje vie manjih partija
suprotstavljenog ideolokog predznaka, sisteme koji se pribliavaju dvopartizmu i u
kojima ideja koalicionih vlada nije ukorenjena i najzad sisteme u kojima je pregovaranje
o koalicionoj vladi spor i zametan posao, pa se do njegovog okonanja obrazuje
manjinska vlada.
SUBNACIONALNE KOALICIJE

Pored imanentnog znaaja subnacionalnog nivoa politikog sistema, koalicije na tom

nivou imaju i indirektnu vanost, jer predstavljaju test spremnosti partnera za saradnju na

nacionalnom nivou i/ili probni balon za utvrdjivanje reakcija javnog mnjenja na

-

saveznitva izmeu odreenih partija na nacionalnom nivou.

Proces koalicionog pregovaranja na subnacionalnom planu ima neke vane osobenosti u
odnosu na pregovore na nacionalnom nivou, od kojih emo izdvojiti dvije: prva je to to
je institucionalni okvir unaprijed dat i to ne moe biti predmet pregovora, a drugi je da je
plijen koji dijele uesnici manji po obimu i po znaaju. Koalicioni aranmani postoje na
subnacionalnom nivou kao i na nacionalnom.
IZBORNE I PARLAMENTARNE KOALICIJE

Izborne koalicije su sporazumi kojima partije ele da poboljaju svoj izborni uinak
naroito da savladaju izborni census i zadobiju parvo na raspodjelu mandata u
parlamentu. Tip izbornog sistema ima znaajan uticaj na oblik i uestalost izbornih
koalicija. U veinskim izbornim sistemima u jednom krugu (first past the post), izborne
koalicije se obrazuju samo ako na izbornom nadmetanju uestvuju, pored dvije velike
partije i neke male. U takvim prilikama partije se koalicionim dogovorom uzajamno
obavezuju da u odreenim jedinicama ne istiu svoje kandidate, kako bi njihov partner

ostvario bolji uinak.

Proporcionalni izborni sistem ne podstie stranke na predizborne koalicije, ali ta ocjena
vai za stabilizovane partijske sisteme, u kojima se decenijama nadmeu iste stranke i u

kojima rezultati izbora oznaavaju male promjene u stranakom uticaju.

Osim poboljanja izbornih ansi, partije obrazuju saveze sa drugim partijamau samom
parlamentu radi zajednikog djelovanja, prvenstveno sa ciljem da izglasaju nepovjerenje

vladi.
Monolitne antisistemske partije koje su postojale u Francuskoj, Italiji i FInskoj u
razdoblju izmeu dva rata kao i u period nakon toga, pored eksplicitnih ciljeva da

osporavaju vladu i da je zamjene imali su dvije prikrivene svrhe.

Prva je kamuflaa odnosno nastojanje antisistemske partije da se uspostavljanjem
koalicionog aranmana sa partijom koja prihvata demokratska pravila igre prikae

prosjenom birau prihvatljivom i vrijednom izborne podrke.

Druga svrha je da privuku simpatizere koalicionih partnera, dok one, zahvaljujui

monolitnoj organizaciji, lako mogu da odole obrnutom izazovu.

Takoe postoji i trea svrha, a to je demonstracija spremnosti od strane antisistemskih
partija da private kljune informacije, vrijednosti i procedure postojeeg poretka.

KOALICIJE TEORIJSKA ELABORACIJA

-

Prve teorije vladajuih koalicija zasnovane su na racionalnom modelu odluivanja

politikih aktera-partija, a teorija igara je matematika elaboracija racionalnog modela u

situacijama kada rezultat zavisi od kombinovanih odluka racionalnih aktera.

Teoriju minimalne pobjednike koalicije prvi su formirali Von Neumann i Morgenstern.
Oni pretpostavljaju da je u koalicionoj igri izmeu n aktera suma dobitaka konstantna,
odnosno da dobici ne rastu ako se poveava broj lanova pobjednike, a ako do toga
doe, rije je o poveanju sa nepotrebnim akterima. Koalicija bez takvih aktera je
minimalna pobjednika koalicija.Tezu Von Neumann-a i Morgenstern-a precizirali
su i dopunili ,Riker i Leiserson.Prema prvom Rikerovom principu koalicije minimalne
pobjede ,partije e obrazovati u uslovima zero-sum game,pod pretpostavkama da imaju
potpune informacije i da potuju pravila igre to u praksi nije uvijek sluaj. M.
Leiserson je u svojoj varijanti teorije minimalne koalicije jo reljefnije istakao vanost
dopune koja se nazire kod Rikera,a koja se odnosi na broj uesnika koalicije.Leiserson je
svoju dopunu iznio u obliku predloga koji se tie pogadjanja (bargaining
proposition).Prema toj dopuni koalicija e se sastojati od minimalnog broja aktera,jer

ukljuivanje vie aktera poveava vrijeme i trokove pregovoranja.

Teorija minimalne pobjednike koalicije u svim svojim varijantama djeluje zaista
sugestivno, premda redukuje partije na jednu dimenziju, obim i pri tom, zanemaruje
njihovu ideoloku orijentaciju. Na tu slabost ukazali su brojni autori. Izostavljanje
ideoloko-programske dimenzije, odnosno ciljeva partije, ostavilo je bez valjanog

objanjenja veliki broj vladajuih koalicija koje nadmauju minimalni opsjeg.

Teorija o koalicijji minimalne povezane pobjede (Axelrod,1970) uzima takoe, u
obzir, osim veliiine, programsku orijentaciju partija. Ova teorija smatra da se koalicije
obrazuju od programski bliskih partnera i ponekad ukljuuju stranku sa kojom postoji
povezanost na nekoj politiki vanoj dimenziji, iako bi i bez te stranke bilo mogue

ostvariti minimalnu koaliciju pobjede.

Najzad i koaliciona teorija mogue (izvodljive) politike utemeljena je ne samo na
obimu partija nego i na politikoj distance. Prema toj teoriji koalicije se obrazuju s
obzirom na spremnost stranaka da sprovode odreenu politiku i zbog toga nadmauju, po
obimu, minimalnu koaliciju pobjede.

IZBORI INSTITUCIONALIZOVANI SUKOB

-

Institucionalizacija partijskog rata oznaila je najveu inovaciju ili otkrie u umjetnosti

vladanja. Rituali, ceremonije i pravila igre razvijeni su da usmjeravaju domaa

neprijateljstva koja su u ranijim danima mogla da budu voena na barikadama.

Od uspjeha partija u nenasilnim konfliktima za kontrolu nad vladom kako izbore definie

citirani pisac zavisi uee u vrenju vlasti, to je rasion detre partije.

Na izbornim tritima partije se mogu opredijeliti na defanzivnu ili ofanzivnu strategiju,
odnosno mogu da usmjere napore da zadre vlastito birako tijelo ili da privuku nove
birae.

IV: PARTIJA KAO SISTEM

-

Partije su dio partijskog sistema, ali su i same ,,minijaturni politiki sistem''. Drugaije
reeno, partija nije ,,nerastvorljiva estica'', najmanja jedinica analize koju je nemogue
ralaniti, nego u njoj postoje osobeni oblici grupisanja i djelovanja partijskih
funkcionera i lanova, to ima razliite nazive: tendencije, frakcije, struje, klike, koterije,
krila.
OSNOVA ORGANIZACIONE ,,PIRAMIDE''

Osnovu partijske organizacije ine bazine jedinice, a na viim ,,spratovima'' postoje

odgovarajui organi, od lokalnih do centralnih. Osnovne jedinice politikih partija
tradicionalno nose razliite nazive: odbor, ekipa, sekcija, elija, osnovna organizacija i
milicija. Naziv bazine partijske organizacije presta je nakon II svjetskog rata da bude

uniforman za pojedine vrste partija.

Karakteristike pojedinih bazinih organizacionih jedinica pojedinih vrsta partija: U
kadrovskim partijama u zapadnoj Evropi i u amerikim partijama odbor okuplja
najuglednije i najuticajnije pojeince u teritorijalnoj zajednici, broj lanova odbora kree
se od 10-20. Aktivnost odbora odvija se uglavnom u periodu izbora, a nakon toga zamire.
Ekipe oznaavaju uske grupe (10-15) pristalica demohrianskih partija okupljenih na
profesionalnoj, prijateljskoj ili teritorijalnoj osnovi. Sekcija je osnovna organizaciona
jedinica socijaldemokratiskih partija i ini je redovno lanstvo koje plaa mjesenu

lanarinu. lanstvo sekcije bira izvrno-politiki organ od nekoliko lanova, kao i

komisije zaduene za pojedine sektore djelatnosti. Sekcija je centar aktivnosti,
obrazovanja i propagande, ona tei da obrazuje postojee lanove i da u svoje redove
-

privue to vie novih.

Bazine organizacije komunistikih partija nazivaju se elije i dugo su bile organizovane
po radnom principu. Milicija je bazina organizacija faistikih partija. Po zadacima za
koje je namijenjena i po svojoj unutranjoj strukturi milicija je vojan fromacija. Na taj
nain bili su, na primjer, organizovani ,,jurini odredi''.
UNUTRANJI ODNOSI

Bazine organizacije povezane su preko niza nivoa u jedinstvenu partijsku organizaciju.

Broj tih nivoa zavisi od prirode partije, broja njenih lanova, veliine zemlje u kojoj
partija djeluje i karaktera politikog sistema. Odnos izmeu viih i niih partijskih organa
oscilira u irokom luku iji jedan kraj ini partija u kojoj su nii organi potpuno lieni
autonomije, a drugi partija u kojoj vii organi nemaju nikakvog uticaja na djelovanje

niih.
Svaka, pa i najcentralizovanija partija, ima svoj interni politiki ivot ui kojem djeluju
razliiti organi i grupe izmeu kojih se odvijaju intezivni procesi kooperacije i sukoba. U
visokim centralizovanim partijama jedinstvo rukovodstva je naroito izraeno, dok se u
decentralizovanim partijama, po pravilu, uoava difuzija moi na vie rukovodeih grupa,
to Eldersveld naziva stratarhija. Machos razlikuje poliarhijski i oligarjhijski

organizovane partije.
Stepen centralizacije partija zavisi od naina nastanka, ideolokih opredjeljenja i odnosa
izmeu partije i okruenja u kojem djeluje. Odnos partije prema postojeem politikom

poretku takoe vri snaan upliv na stepen njene (de)centralizacije.

U pogledu interne organizacije u zemljama stabilne demokratije, sve do posljednje
treine dvadesetog vijeka, bila je posebno uoljiva razlika izmeu graanskih I radnikih

partija. Ta razlika je poetkom treeg milenijuma manje otra, ali nije nestala.
U veini graanskih partija u zapadnoj Evropi koje posjeduju stalne organe na
nacionlanom nivou uticaj tih organa je slab.U cjelini, graanske partije na lokalnom
nivou imaju slabu organizaciju. Neke graanske partije nastupaju na lokalnom planu bez
vlastitih partijskih oznaka.

Radnike partije su, generalno gledano, u veoj mjeri centralizovane od graanskih, a

centralizacija

meu

njima

naglaenija

je

kod

komunistikih

nego

kod

socijaldemokratskih partija. injenica da vii organi imaju rpesudan uticaj na izbor

funkcionera niih organa snano podstie centralizaciju. Teko je precijeniti vanost te
injenice; motivisani interesom svoje karijere, profesionalni politiari, po pravilu,
-

bespogovorno slijede naloge i elje onih od kojih ta karijera zavisi.

Unutarpartijska hijerarhija odgovara dvijema potrebama. Prva je organizaciono-tehnika i
proizilazi iz nunosti podjele rata u partiji kao kompleksnoj i multifunkcionalnoj
organizaciji. Parametri kompleksnosti su(Panebianco): 1) nivo specijalizacije 2) stepen
standardizacije procedura 3) nivo formalizacije 4) broj hijerarhijskih nivoa 5) stepen
birokratizacije. Druga potreba je u vezi sa ogranizacionim problemom kontrole procesa
statusne stratifikacije, koja regulie politike karijere pristalica partije prvenstveno
napredovanje i zadobijanje materijalnih i simbolikih priznanja.
PARTIJSKI ORGANIGRAM

Partijski organigram odgovara strukturi partije propisanoj u statutu i u drugim

dokumentima, ali ta struktura nije potpuno identina sa stvarnou. Iza organigrama
,,razvijaju se latentne strukture, dublje i djelimino razliite, ije istraivanje i analiza
ine jedno od sutinskih podruja sociologije organizacija''. Struktura partijske
organizacije sljedi organizaciju politikog sistema; u decentralizovanim sistemima partije
imaju, pored centralnog, i nie nivoe organizovanja. Na tim nivoimafunkcioniu
kolegijalni organim izabrani uglavnom na partijskim skupovima (konferencija, kongres),

i inokosni organi izabrani od strane kolegijalnih organa ili neposredno od lanstva.

lanstvo je skup pojedinaca koji posjeduju partijsku knjiicu ili partijsku pristupnicu.
lanovi partija ukljueni su u bazine organizacije, na ijem elu se nalazi rukovodilac
(sekretar, predsjednik, povjerenik, koordinator), kojeg po pravilu biraju lanovi uz
saglasnost viih nivoa organizovanja. Partijski statuti ovlauju lana da sudjeluje u
oblikovanju i ralizaciji partijske politike; od lana se zahtijeva da se u razdobljima
izbornih kampanja angauje u propagandnim aktivnostima, kao to uee na partijskim

skupovima, sudjelovanje u kampanji ,,od vrata do vrata'', itd.

Pristupanjem partiji lan najee zadobija unutarpartijsko aktivno i pasivno birako
pravo, s tim to se kod manjeg broja partija oba prava stiu protokom izvjesnog roka, pri
emu je dui rok za sticanje pasivnog nego aktivnog prava. Na taj nain partije jamano

nastoje da se odbrane od ,,pridolica'' koje koriste trenutnu poziciju partije i tee da se

ukljue u njene radove. Prava lanova su: uee u partijskom ivotu, slobodno
pokretanje inicijativa, iznoenje miljenja i prijedloga unutar partije i pravo na dobijanje
-

zatite od partije ukoliko su ugroeni zbog obavljanja partijskih aktivnosti.

Statuti pojedinih partija razlikuju individualne i kolektivne lanove u koje spadaju
prvenstveno sindikati, ali i masovna udruenja, politiki klubovi. U crnogorskim
partijama postoje samo individualni lanovi. DPS na primjer razlikuje simpatizere i

lanove, na simpatizere se ne odnose obaveze koje statut DPS-a propisuje lanovima.

U posljednje dvije decenije 20. Vijeka statuti velikog broja partija u zemljama stabilne
demokratije obezbijedili su pravo lanovima da neposredno uestvuju u internim

izborima za strateke poloaje u institucijama politikog sistema i u samoj partiji.

lanstvo pojedinih partija statutarno je ovlaeno i da odluuje o uspostavljanju
koalicionih vlada sa drugim partijama. Dobar primjer za to je partijski referendum na
kojem su, u Izraelu sredinom decembra 2004.g. lanovi Likud partije odluivali o

uspostavljanju koalicione vlade sa programski razliitom Laburistikom partijom.

lanstvo nekih partija ima statutarno pravo da neposredno bira partijske rukovodioce.
Odluke u partijama donose se u odgovarajuim organima veinom glasova, javnim ili
tajnim glasanjem.
KONGRES

Najvii organ partije je kongres, koji se periodino sastaje (2-5.godina), a statuti mnogih
partija predviaju, pod unaprijed propisanim uslovima, sazivanje vanrednih kongresa.
Rije kongres koristimo kao opti naziv, iako partije te skupove ponekad zovu drugaije.
Kongres je statutarno ovlaen da donosi kljune partijske odluke izmeu ostalog
program i statut i da bira najvanije partijske organe. Sastav kongresa ine delegati
izabrani od strane lanstva, ali mu najee pristustvuju, po poloaju i lanovi biveg

rukovodstva.
U veini sluajeva, kongresi predstavljaju ,,aklamacione skupove'' ija koreografija treba
u javnosti da formira predstavu o masovnosti, snazi i jedinstvu partije. Kongresi ratifikuju

prijedloge rukovodstava.
Autonomija kongresa nije ista u svim partijama, niti u istoj partiji u razliitim
razdobljima, nego presudno zavisi od 3 inioca: 1) autonomija je vea ako kongres
donosi odluke o prijedlozima koji sadre alternativne opcije 2) tie se naina izbora

samih kongresnih delegata 3) autonomija kongresa obrnuto je proporcionalna udjelu

delegata po poloaju u njegovom sastavu.
GLAVNI ODBOR

Stalni organ koji premanentno rukovodi partijom naziva se najee glavni odbor, ali
pojedina partije koriste i druge nazive: nacionalni komitet, centralni savjet, otadbinska
uprava, centralni komitet. Taj organ moe da oznaava razliite vrste tijela sa distinktnim
imenima, obimom, lanstvom, funkcijama i moi, ali mala je vjerovatnoa da e brojati
vie od 200 lanova ili najvie toliko i da se jasno razlikuje od itavog partijskog

kongresa.
Glavni odbori su izvrno-politiki organi koji funkcioniu prema ,,principu komiteta'', to
znai da se u njihovom radu ostvaruje permanentan kontakt lanova, meu kojima se
uspostavlja duh tolerancije i spremnosti na meusobne ustupke. Glavni odbori vre
odabir operativnog tijela koje nosi razliite nazive: izvrni odbor, stalni komitet, izvrni
komitet.
PREDSJEDNIK

Nosilac najvanijeg poloaja u partiji najee nosi naziv predsjednik, a rjee generalni
sekretar. Predsjednici nekih partija imaju iroka statutarna ovlaenja, ukljuujui pravo
da vre imenovanje vanih partijskih funkcionera, dok se u drugim partijama prerogativi
predsjednika svode na sazivanje i voenje sastanka GO i, eventualno, predsjednitva. Na
osnovu ovoga mogu se razlikovati jaki i slabi predsjednici: u prvom sluaju govori se
o ,,statutarnom prezidencijalizmu'', koji funkcionie u nekim hrvatskim partijama. U
statutima nekih partija poloaj predsjednika ojaan je ovlaenjem da predlae ili sam
postavlja partijske funkcionere ili da obustavlja izvrenje akata drugih partijskih organa.
Najvanija ovlaenja predsjednika su: predlaganje potpredsjednika i sastava poslanikog
kluba; potpredsjednika i lanova predsjednitva; lanova predsjednitva, mandatara za
sastav izvrnog odbora i odreivanje vrste poslova kojom e se baviti potpredsjednici
stranke.
PREDSJEDNITVO I IZVRNI ODBOR

Predsjednitvo je izvrno-politiki organ, a izvrni odbor je operativni organ partije.

Ovlaenja predsjednitva su slina ovlaenjima partijskog voe, ali je predsjednitvo

najee u sjenci voe, jer je rije o kolegijalnom organu koji pati od imanentne tromosti
u odnosu na predsjednika kao inokosnog organa. Predsjednitvo se sastoji od izabranih
lanova i pojedinaca koji vre najvanije partijske funkcije.
POSLANIKI KLUB

Sastoji se od lanova partije zastupljenih u parlamentu i ini autonomnu cjelinu u odnosu

na poslanike klubove drugih partija. Parlamentarni poslovnici reguliu nain djelovanja i
ovlaenja kluba i njegovih lanova u radi parlamenta i njegovih tijela. Pripadnici ovog
kluba su vaan dio partijske nomenklature, a odnos izmeu poslanikog kluba i
partijskog rukovodstva kluba zavisi od tipa partije, institucionalnih varijabli i od odnosa
izmeu partija i grupa pritiska.
KARAKTER MADNATA

Mandatom se oznaavaju ovlaenja koja birai daju svojim predstavnicima, premda se

taj pojam koristi i u drugim znaenjima. Postoje dvije vrste mandata: Slobodni i
imperativni. Kod slobodnog mandata smatra se da predstavnik reprezentuje optu volju i
da nije obavezan u svakom pojedinom sluaju da zastupa stavove svoje izborne jedinice,
dok imperativni mandat svodi poslanika na transmisiju, ,,megafon'' birakog tijela, koje
ima pravo da ga opozove ako ne ostvaruje taj zadatak.

POSLANIKA DISCIPLINA

Slobodan mandat zaotrava volens nolens problem dicipline poslanika, koja je bitan
preduslov funkcionisanja parlamentarizma. Bez poslanike discipline nekoliko
poslanikih nomada mogu uestalom promjenom partijskog dresa da prourokuju
permanentne smjene na vlasti i da do maksimuma povise stepen neizvjesnosti u

politikom ivotu.
Predsjedniki sistem moe da funkcionie i bez jednoobraznog glasanja; tavie, u

situacijama kada, npr. Predsjednik SAD-a potie iz partije koja nema veinu u Kongresu.
Jedno od sredstava kojim partije tee da ouvaju homogenost parlamentarne grupe
predstavlja izbor pripadnika vlastitog rukovodstva u parlamentu. Partijski funkcioneri
rado prihvataju poslaniki mandat, jer time dobijaju znaajnu simboliku satisfakciju za

svoj rad.
Posredovanje mandata ima za njih u postkomunistikim zemljama jo dva efekta. Prvi je
vezan za relativno visoke poslanike plate, to je znaajan mamac, jer u veini tih
zemalja postoji visok nivo nezaposlenosti i malo uspjenih privrednih preduzea koja

mogu da ponude politikim funkcionerima privlanije zapoljenje. Drugi je poslaniki

imunitet koji je u veini postkomunistikih zemalja iroko definisan, pa moe da poslui
kao efikasna zatita od odgovornosti za krivina djela i prekraje koji esto nemaju
-

nikakve veze sa redovnom poslanikom aktivnou.

Poslaniki transferi se manje manifestuju u proporcionalnim nego u veinskim izbornim
sistemima. Pored karaktera izbornog sistema, na spremnost na promjenu partijske

afilijacije poslanika snano utiu stepen institucionalizacije partija i partijskih sistema.

Neogranieni slobodan mandat obezbjeuje pravo poslaniku da pristupi drugoj partiji
potpuno razliitog programsko-politikog opredjeljenja i da tako iznevjeri glasae.

Opisani izborni sistem predstavlja primjer ,,nakaradne inovacije'' i, koliko nam je poznato,
funkcionie samo u Srbiji i u CG. Takav sistem svrstava se u posredne proporcionalne sisteme.
POSEBNI OBLICI ORGANIZOVANJA

Neke partije ustanovljavaju u svojim statutima posebne oblike organizovanja omladiina i ena.
Rije je o osobenim socijalnim kategorijama iji poloaj i interese partije nastoje da ojaaju u
svom okviru, a posredno i u drutvu. Omladina je dio populacije koji nije odreen samo brojem
godina nego i viim stepenom obrazovanja u odnosu na stariju generaciju, dinamizmom i tenjom
da svoja politika stremljenja izrazi na nekonvencionalan nain.
STABILNOST I PROMJENA

Statutarna struktura tek obrazovanih partija esto se mijenja, ali vremenom postaje stabilnija, to

oznaava vaan korak u institucionalizaciji partije.

Institucionalizaciju partija mogue je mjeriti na dvije skale. 1) prva govori o stepenu autonomije
partije u odnosu na okruenje, a 2) o meuzavisnosti razliitih sektora u partiji. O autonomiji
partije moe se govoriti ako partija kontrolie proces razmjene, to je ogranieno ako na dio
sredstava neophodnih za razmjenu presudno utie druga organizacija. Druga pomenuta dimenzija

tie se interne koherentnosti organizacije.

Panebianco navodi 5 indikatora stepena institucionalizacije partija:
1. Stepen razvoja centralne partijske organizacije
2. U institucionalizovanim partijama ujednaena je organizaciona struktura partije na istom
nivou na itavoj nacionalnoj teritoriji.
3. Institucionalizovane partije raspolau finansijskim sredstvima koja dolaze iz vie izvora.
4. Visoko institucionalizovana partija dominira nad svojim spoljanjim okreuenjem
5. U visoko institucionalizovanim partijama statutom regulisana distribucija moi u veoj mjeri
odgovara stvarnoj situaciji nego u slabije institucionalizovanim partijama.