Professional Documents
Culture Documents
276
Khuddakanikye
Nettippakaraa-ahakath
Ganthrambhakath
Mahkruika (..0001) ntha, eyyasgarapragu;
vande nipuagambhra-vicitranayadesana.
Vijjcaraasampann, yena niyyanti lokato;
vande tamuttama dhamma, sammsambuddhapjita.
Sldiguasampanno, hito maggaphalesu yo;
vande ariyasagha ta, puakkhetta anuttara.
Vandanjanita pua, iti ya ratanattaye;
hatantaryo sabbattha, hutvha tassa tejas.
hiti kakhamnena, cira saddhammanettiy;
Dhammarakkhitanmena, therena abhiycito.
Padumuttaranthassa, pdamle pavattita;
passat abhinhra, sampatta yassa matthaka.
Sakhitta vibhajantna, eso aggoti tdin;
hapito etadaggasmi, yo mahsvakuttamo.
Chaabhio vasippatto, pabhinnapaisambhido;
Mahkaccyano thero, sambuddhena pasasito.
Tena (..0002) y bhsit netti, satthr anumodit;
ssanassa sadyatt, navagassatthavaan.
Tass gambhraehi, oghetabbabhvato;
kicpi dukkar ktu, atthasavaan may.
Saha savaana yasm, dharate satthussana;
pubbcariyashna, tihateva vinicchayo.
Tasm tamupanissya, oghetvna pacapi;
nikye peakenpi, sasanditv yathbala.
Suvisuddhamasakia, nipuatthavinicchaya;
mahvihravsna, samaya avilomaya.
Pamdalekha vajjetv, pi samm niyojaya;
upadesa vibhvento, karissmatthavaana.
Iti attha asakia, nettippakaraassa me;
nampi hi ekaccna paisambhidmagganiddesdna dhammapadabuddhavasdnaca nidna na bhsita, na ca tvat tni appama, evamidhpi
dahabba.
Nidnaca nma suttavinayna dhammabhagrika-uplittherdhi mahsvakeheva bhsita, idaca mahsvakabhsita, thera mucitv anaavisayatt imiss vicrayti kimetena nidnagavesanena, atthoyevettha gavesitabbo, yo piy aviruddhoti. Atha v piy atthasavaanbhvato na imassa
pakaraassa visu nidnavacanakicca atthi, paisambhidmagganiddesdna
viyti dahabba.
Idni etasmi pakarae nnappakrakosallattha aya vibhgo veditabbo
sabbameva ceta pakaraa ssanapariyehibhvato ekavidha, tath ariyamaggasampdanato vimuttirasato ca. Byajanatthavicrabhvato duvidha, tath
sagahavibhgabhvato dhammavinayatthasavaanato lokiyalokuttaratthasagahaato rprpadhammaparigghakato lakkhaalakkhiyabhvato pavattinivattivacanato sabhgavisabhganiddesato sdhrasdhraadhammavibhgato
ca.
Tividha puggalattayaniddesato tividhakalyavibhgato pariattayakathanato pahnattaypadesato sikkhattayasagahaato tividhasakilesavisodhanato
mlagti-anugtisagtibhedato piakattayatthasavaanato hranayapahnappabhedato ca.
Catubbidha catuppaisambhidvisayato catunayadesanato dhammatthadesanpaivedhagambhrabhvato ca. Pacavidha abhieyydidhammavibhgato
pacakkhandhaniddesato pacagatiparicchedato pacanikyatthavivaraato ca.
Chabbidha charammaavibhgato cha-ajjhattikabhiryatanavibhgato ca.
Sattavidha sattaviahitiparicchedato. Navavidha suttdinavaganiddesato. Cuddasavidha suttdhihnavibhgato. Soasavidha ahavsatividhaca
ssanapahnappabhedato. Caturstisahassavidha caturstisahassadhammakkhandhavicrabhvatoti-din nayena pakaraavibhgo veditabbo.
Tattha ssanapariyehibhvatoti sakala nettippakaraa sikkhattayasagahassa navagassa satthussanassa atthasavaanbhvato. Ariyamaggasampdanatoti (..0005) dassanabhmibhvanbhmisampdanato. Vimuttirasatoti
ssanassa amatapariyosnatt vutta. Byajanatthavicrabhvatoti hrabyajanapadakammanayna byajanavicratt atthapada-atthanayna atthavicratt vutta. Sagahavibhgabhvo parato vi bhavissati. Dhammavinayatthasavaanatoti sakalasspi pariyattissanassa dhammavinayabhvato vutta.
Lakkhaalakkhiyabhvatoti nettivacanassa lakkhaatt udharaasuttnaca
lakkhiyatt
vutta. Sabhgavisabhganiddesatoti samnajtiy dhamm
sabhg, paipakkh visabhg, tavicrabhvatoti attho. Sdhrasdhraadhammavibhgatoti pahnekahasahajekahatdismaena ye dhamm yesa
dhammna nmavatthdin sdhra tabbidhuratya asdhra ca, tavibhgato duvidhanti attho.
Puggalattayaniddesatoti ugghaitau-di puggalattayaniddesato. Tividhakaly-
1. Sagahavravaan
Eva anekabhedavibhatte nettippakarae yadida vutta sagahavibhgavravasena duvidhanti, tattha sagahavro di. Tasspi ya loko pjayateti aya
gth di. Tattha yanti aniyamato upayoganiddeso, tassa tassti imin niyamana veditabba. Lokoti kattuniddeso. Pjayateti kiriyniddeso. Salokaploti
kattuvisesana. Sadti klaniddeso. Namassati cti upacayena kiriyniddeso (..000
Tassti sminiddeso. Etanti
vara agga uttama nipuaagocaratya paitavedanyamevti. Bhagavato hi vacana ekagthmattampi saccapaiccasamuppdakhandhyatanadhtindriyasatipahndisabhvadhammaniddhraakkhamatya soasahrapacanayasoasa-ahavsatividhapahnavicrayogyabhvena ca paramagambhra
atthato agdhapra sahasukhumaavisayamevti. Tenevha paavantassya dhammo, nya dhammo duppaassti (d. ni. 3.358; a. ni. 8.30). Atha
v bhagavato ssana parikkamena lakkhavabodhappaipattiy suatamukhdhi oghitabbatt avina supinantenapi na visayo hotti ha vidhi
eyyanti. Tath ca vutta etu vi purisoti-di.
Apare (..0008) pana ta tassa ssanavaranti pahanti, tesa matena
saddo ssana-saddena samndhikaraoti dahabbo. Ida vutta hoti ya ssanavara salokaplo loko pjayati namassati ca, ta ssanavara vidhi tabbanti. Imasmica naye lokapla-saddena bhagavpi vuccati. Bhagav hi lokaggatyakatt nippariyyena lokaplo, tasm tassti lokaplassa satthunoti attho.
Salokaploti cettha lokapla-saddo gubhtopi satthuvisayatt ssana-saddpekkhatya smibhvena sambandhvisesabhto padhnabhto viya painiddesa
arahatti.
Katha pana saya dhammassm bhagav dhamma pjayatti? Nya
virodho. Dhammagaruno hi buddh bhagavanto, te sabbakla dhamma apacyamnva viharantti. Vuttaheta yannha yvya dhammo may abhisambuddho, tameva dhamma sakkatv garu katv upanissya vihareyyanti
(sa. ni. 1.173; a. ni. 4.21).
Api ca bhagavato dhammapjan sattasatthappaipatti-dhi dpetabb.
Dhammassmti ca dhammena sadevakassa lokassa smti attho, na dhammassa
smti. Evampi namassatti vacana na yujjati. Na hi bhagav kaci namassatti,
esopi niddoso. Na hi namassatti padassa namakkra karotti ayameva attho,
atha kho garukaraena tanninno tappoo tappabbhroti ayampi attho labbhati.
Bhagav ca dhammagarutya sabbakla dhammaninnapoapabbhrabhvena
viharatti. Ayaca attho yena suda svha niccakappa viharmti (ma. ni. 1.
387) evamdhi suttapadehi dpetabbo. Vidhi neyyantipi pho, tassa paitehi
saparasantnesu netabba ppetabbanti attho. Tattha attasantne ppana
bujjhana, parasantne bodhananti dahabba.
Eva bhagavato sadevakassa lokassa pjanyavandanyabhvo aggapuggalabhvo ca vuccamno guavisihata dpeti, s ca guavisihat mahbodhiy
veditabb. savakkhayaapadahnahi sabbautaa sabbautaapadahnaca savakkhayaa mahbodhti vuccati. S avipartadhammadesanato tathgate suppatihitti viyati (..0009). Na hi savsananiravasesakilesappahna anvaraaaca vin tdis dhammadesan sambhavati.
Iccassa catuvesrajjayogo. Tena dasabalacha-asdhraaa-ahrasveikabuddhadhammdisakalasabbauguapripr paksit hoti. Etdis ca guavibhti mahkarupubbagama abhinhrasampatti purassara katv sampdita samattisapramisakhta puaasambhramantarena na upala-
Tesu byajanapadni pajjati attho etehti padni. Atthapadni pana pajjanti yantti padni. Ubhayampi v ubhayath yojetabba byajanapadnampi aviparta
paipajjitabbatt, atthapadna uttarivisesdhigamassa kraabhvato, tni
padni parato piyaeva vi bhavissantti tattheva vaayissma. Atthascandi-atthato sutta. Vuttaheta sagahesu
Atthna scanato, suvuttato savanatotha sdanato;
sutt suttasabhgato ca, suttanti akkhtanti. (pr. aha. 1pahamamahsagtikath; d. ni. aha. 1pahamamahsagtikath; dha. sa. aha. nidnakath);
Tadeta (..0011) tattha suttapiakavasena gata, idha pana piakattayavasena yojetabba. Dvdasa padni suttanti vutta, ya pariyattissananti attho.
Ta sabbanti ta suttanti vutta sakala buddhavacana. Byajanaca attho
cti byajanaceva tadattho ca. Yato dvdasa padni suttanti vutta. Ida
vutta hoti atthascandito sutta pariyattidhammo, taca sabba atthato
dvdasa padni cha byajanapadni ceva cha atthapadni cti. Atha v yadeta
ssanavaranti vutta, ta sabba sutta, pariyattissanassa adhippetatt.
Atthato pana dvdasa padni, byajanatthapadasamudyabhvato. Yathha
byajanaca attho cti. Ta vieyya ubhayanti yasmi byajane atthe ca
vacanavacanyabhvena sambandhe suttavohro, tadubhaya sarpato vitabba tattha katama byajana katamo atthoti? Tenevha ko attho
byajana katamanti.
Eva ssanavaranti vuttassa suttassa pariyattibhva tassa ca atthabyajanapadabhvena veditabbata dassetv idni tassa pavicayupya nettippakaraa padatthavibhgena dassetu soasahrti gthamha.
Tattha soasa hr etissti soasahr. Pacanay ahrasamlapadti
etthpi eseva nayo. Atha v soasa hr soasahr. Eva itaratthpi. Hranayamlapadni eva hi sakhepato vitthrato ca bhsitni nettti. Ssanassa pariyehti ssanassa atthapariyesan, pariyattissanassa atthasavaanti attho,
sakalasseva v ssanassa atthavicrati attho. Paipattipaivedhepi hi nettinaynusrena adhigacchantti. Mahakaccnenti kaccoti purtano isi, tassa vaslakrabhtoya mahthero kaccnoti vuccati. Mahakaccnoti pana pjvacana, yath mahmoggallnoti, kaccyanagottaniddihtipi pho. Ayaca
gth netti sagyantehi pakaraatthasagahanavasena hapitti dahabb.
Yath cya, eva hravibhagavre tatahraniddesanigamane tenha yasmti-divacana, hrdisamudyabhtya nettiya byajanatthasamudye
ca sutte ki kena viciyatti vicraya ha hr byajanavicayoti-di.
Tattha (..0012) soasapi hr mlapadaniddhraamantarena byajanamukheneva suttassa savaan honti, na nay viya mlapadasakhtasabhvadhammaniddhraamukhenti te byajanavicayo suttassti vutt. Atthanay pana
yathvutta-atthamukheneva suttassa atthasampaipattiy hontti ha nay tayo
ca suttatthoti. Ayaca vicra paratopi gamissati. Keci nayo cti pahanti, ta
na sundara. Ubhaya pariggahtanti hr nay cti eta ubhaya suttassa
atthaniddhraavasena parisamantato gahita sabbath sutte yojita. Vuccati
sutta vadati savaeti. Katha? Yathsutta suttnurpa, ya sutta
yath savaetabba, tath savaetti attho. Ya ya suttanti v yathsutta,
sabba suttanti attho. Nettinayena hi savaetu asakkueyya nma sutta
natthti.
Idni ya vutta ssanavara vidhi eyyanti, tattha nettisavaanya
visayabhta pariyattidhammameva pakrantarena niyametv dassetu y cevti-di vutta.
Tattha atthesu kataparicchedo byajanappabandho desan, yo photi vuccati.
Tadattho desita tya desanya pabodhitatt. Tadubhayaca vimuttyatanassena paricaya karontna anupdparinibbnapariyosnna sampattna
hetubhvato ekantena vieyya, tadubhayavinimuttassa v eyyassa abhvato
tadeva dvaya vieyyanti imamattha dasseti y ceva pe vieyyanti.
Tatrti tasmi vijnane sdhetabbe, nipphdetabbe ceta bhumma. Ayamnupubbti aya vakkhamn anupubbi hranayna anukkamo, anukkamena
vakkhamn hranayti attho. Navavidhasuttantapariyehti suttdivasena navagassa ssanassa pariyesan, atthavicrati attho. Smi-atthe v eta
paccatta navavidhasuttantapariyehiy anupubbti. Atha v anupubbti karaatthe paccatta. Ida vutta hoti yathvuttavijnane sdhetabbe vakkhamnya hranaynupubbiy aya navavidhasuttantassa atthapariyesanti.
Etthha katha panettha geyyagdna suttabhvo, suttabhve ca tesa
2. Uddesavravaan
1. Eva sagahavrena sakhepato dassite hrdayo idni vibhgena
dassetu tattha katame soasa hrti-didesan raddh. Tattha tatthti ya
vutta soasahr nettti, tasmi vacane, tissa v gthya, yni hranayamlapadni uddhani, testi attho. Katameti pucchvacana. Pucch ca
nmes pacavidh adihajotanpucch dihasasandanpucch vimaticchedanpucch anumatipucch kathetukamyatpucchti. Tsu aya kathetukamyatpucch. Soasti gaanavasena paricchedo. Tena nesa na tato uddha adho
cti etaparamata (..0015) dasseti. S cetaparamat parato vi bhavissati.
Hrti gaanavasena paricchinnna smaato dassana. Desan vicayoti-di sarpadassana.
Tattha kenahena hr? Haryanti etehi, ettha v suttageyydivisay aasasayavipallsti hr, haranti v saya tni, haraamattameva vti hr phalpacrena. Atha v haryanti voharyanti dhammasavaakadhammapaigghakehi dhammassa dnaggahaavasenti hr. Atha v hr viyti hr. Yath hi
anekaratanvalisamho hrasakhto attano avayavabhtaratanasamphassehi
samuppajjanyamnahildasukho hutv tadupabhogjanasarrasantpa nidghaparihupajanita
vpasameti,
evametepi
nnvidhaparamattharatanappabandh savaanvises attano avayavabhtaparamattharatandhigamena
samuppdiyamnanibbutisukh dhammapaigghakajanahadayaparitpa kmargdikilesahetuka vpasamentti. Atha v hrayanti adna hra apagama karonti cikkhantti v hr. Atha v sotujanacittassa haraato ramaato
ca hr niruttinayena, yath bhavesu vantagamano bhagavti (visuddhi. 1.144;
pr. aha. 1.1 verajakaavaan). Aya tva hrna sdhraato attho.
Asdhraato pana desyati savayati etya suttatthoti desan, desansahacaraato v desan. Nanu ca aepi hr desansakhtassa suttassa atthasavaanato desansahacrinovti? Saccameta, aya pana hro yebhuyyena yathrutavaseneva viyamno desanya saha caratti vattabbata arahati, na tath pare. Na hi assddnavanissaradisandassanarahit suttadesan
atthi. Assddisandassanavibhvanalakkhao cya hroti.
Viciyanti etena, ettha v padapahdayo, viciti eva v tesanti vicayo. Piya
pana vicinatti vicayoti ayamattho dassito.
Yuttti upapattisdhanayutti, idha pana yuttivicra yutti uttarapadalopena
rpabhavo rpanti yath, yuttisahacaraato v. Idhpi desanhre vuttanayena
attho vitthretabbo.
Padahnanti (..0016) sannakraa, idhpi padahnavicrati-di vuttanayeneva veditabba.
Lakkhyanti etena, ettha v ekalakkha dhamm avuttpi ekavacanenti
lakkhaa.
Viyhyanti vibhgena piyanti etena, ettha vti byho. Nibbacandna sutte
dassiyamnna catunna byhoti catubyho, catunna v byho etthti catubyho.
vayanti etena, ettha v sabhg visabhg ca dhamm, tesa v vaananti vao.
Vibhajyanti etena, ettha v sdhrasdhrana sakilesavodnadhammna bhmiyoti vibhatti, vibhajana v etesa bhmiyti vibhatti.
Paipakkhavasena parivattyanti imin, ettha v sutte vuttadhamm, parivattana v tesanti parivattano.
Vividha vacana ekassevatthassa vcakametthti vivacana, vivacanameva
vevacana, vividha vuccati etena atthoti v vivacana. Sesa vuttanayameva.
Pakrehi pabhedato v pyanti imin, ettha v atthti paatti.
Otryanti anuppavesyanti etena, ettha v suttgat dhamm paiccasamuppddsti otarao.
Sodhyanti samdhyanti etena, ettha v sutte padapadatthapahrambhti
sodhano.
Adhihyanti anupavattyanti etena, ettha v smaavisesabht dhamm vin
vikappenti adhihno.
3. Niddesavravaan
4. Eva uddihe hrdayo niddisitu tattha sakhepatoti-di raddha.
Tattha tatthti tasmi uddesaphe. Sakhepato netti kittitti samsato nettippakaraa kathita. Hranayamlapadnahi sarpadassana uddesaphena
katanti. Ettha ca hranayna
Smaato visesena, padattho lakkhaa kamo;
ettvat ca hetvd, veditabb hi viun.
Tesu avisesato visesato ca hranayna attho dassito. Lakkhadsu pana
avisesato sabbepi hr nay ca yathkkama byajanatthamukhena navagassa ssanassa atthasavaanalakkha. Visesato pana tassa tassa
hrassa nayassa ca lakkhaa niddese eva kathayissma. Kamdni ca yasm
nesa lakkhaesu tesu vieyyni honti, tasm tnipi niddesato parato paksayissma.
Hrasakhepo
sanna yatanna ahrasanna dhtna lokiyna indriyna kmadhtu-dna tissanna dhtna kmabhavdna tia tia bhavna
catunna jhnna appamana ruppna dvdasanna paiccasamuppdagnacti evamdna sakhatadhammna nissaraabhvena ca vibhajitv niddisitabba.
Phalanti desanphala. Ki pana tanti? Ya desanya nipphdyati. Nanu ca
nibbndhigamo bhagavato desanya nipphdyati. Nibbnaca nissaraanti
imin vuttamevti? Saccameta, taca kho paramparya. Idha pana paccakkhato desanphala adhippeta. Ta pana sutamayaa. Atthadhammaveddi-ariyamaggassa pubbabhgappaipattibht chabbisuddhiyo. Yaca tasmi
khae magga anabhisambhuantassa klantare tadadhigamakraabhta
sampattibhavahetu ca siy. Tath hi vakkhati attnudihi hacca, eva
maccutaro siyti (su. ni. 1125; kath. 226; cani. mogharjamavapucch 144,
mogharjamavapucchniddesa 88; netti. 5; peako. 22) ida phalanti,
dhammo have rakkhati dhammacrinti ida phalanti (j. 1.10.102-103; 1.15.385)
ca. Etena nayena devesu ca mnusesu ca yuvaabalasukhayasaparivra-dhipateyyasampattiyo upadhisampattiyo cakkavattisir devarajjasir cattri sampatticakkni slasampad samdhisampad tisso vijj cha abhi catasso paisambhid svakabodhi paccekabodhi sammsambodhti sabbpi sampattiyo puasambhrahetuk bhagavato desanya sdhetabbatya phalanti veditabb.
Upyoti (..0022) ariyamaggapadahnabht pubbabhgappaipad. S hi
purim purim pacchimya pacchimya adhigampyabhvato paramparya
magganibbndhigamassa ca hetubhvato upyo. Y ca pubbe vuttaphaldhigamassa upyapaipatti. Keci pana saha vipassanya maggo upyoti vadanti,
tesa matena nissaraanti nibbnameva vutta siy. Phala viya upyopi
pubbabhgoti vutta siy, ya pana vakkhati sabbe dhamm pe visuddhiyti (dha. pa. 279; therag. 678) aya upyoti.
samnrammaatti evamdhi avuttnampi vuttna viya niddhraa veditabba. So hro lakkhao nmti eva sutte angatepi dhamme vuttappakrena
gate viya niddhretv y savaan, so lakkhao nma hroti attho.
6. Neruttanti nirutta, padanibbacananti attho. Adhippyoti buddhna svakna v tassa suttassa desakna adhippyo. Byajananti byajanena, karae
hi eta paccatta. Kmaca sabbe hr byajanavicay, aya pana visesato
byajanadvreneva atthapariyesanti katv byajananti vutta. Tath hi
vakkhati byajanena suttassa neruttaca adhippyo ca nidnaca pubbparnusandhi ca gavesitabbti. Athti padapraamatta. Desannidnanti nidadti
phalanti nidna, kraa, yena kraena desan pavatt, ta desanya pavattinimittanti attho. Pubbparnusandhti pubbena ca aparena ca anusandhi.
Pubbparena sandhtipi pho, suttassa pubbabhgena aparabhga sasanditv kathananti attho. Sagtivasena v pubbparabhtehi suttantarehi savaiyamnassa suttassa sasandana pubbparnusandhi. Yaca pubbapadena
parapadassa sambandhana, ayampi pubbparnusandhi. Eso hro catubyhoti eva nibbacandhippydna catunna vibhvanalakkhao catubyho
hro nmti attho.
7. Ekamhi padahneti ekasmi rambhadhtu-dike parakkamadhtu-dna
padahnabhte dhamme desanruhe sati. Pariyesati sesaka padahnanti
tassa visabhgatya aggahaena v sesaka pamddna sannakraatt
padahnabhta kosajjdika dhammantara pariyesati paya gavesati,
pariyesitv ca savaanya yojento desana (..0026) vaati paipakkheti vriyrambhdimukhena raddhasutta vuttanayena pamddivasena niddisanto
desana paipakkhato vaeti nma. vao nma so hroti desanya gahitadhammna sabhgavisabhgadhammavasena vaanalakkhao vao hro
nmti attho.
8. Dhammanti sabhvadhamma, ta kusaldivasena anekavidha. Padahnanti yasmi patihite uttari guavisese adhigacchati, ta visesdhigamanakraa. Bhminti puthujjanabhmi dassanabhmti evamdika bhmi. Vibhajjateti vibhgena katheti. Sdhraeti dassanapahtabbdinmavasena v puthujjanasotpanndivatthuvasena v sdhrae avisihe samneti attho. Vuttavipariyyena asdhra veditabb. Neyyo vibhattti yathvuttadhammdna vibhajano
aya hro vibhattti tabboti attho. Tasm sakilesadhamme vodnadhamme
ca sdhrasdhraato padahnato bhmito ca vibhajanalakkhao vibhattihroti dahabba.
9. Niddiheti kathite sutte gate, savaite v. Bhviteti yath uppannasadis
uppannti vuccanti, eva bhvitasadise bhvetabbeti attho. Pahneti etthpi
eseva nayo. Parivattati paipakkheti vuttna dhammna ye paipakkh, tesa
vasena parivattetti attho. Eva niddihna dhammna paipakkhato parivattanalakkhao parivattano hroti veditabbo.
10. Vividhni ekasmiyeva atthe vacanni vivacanni, vivacanni eva vevacanni, pariyyasaddti attho. Tni vevacanni. Bahnti anekni. Tu-saddo avadh-
Nayasakhepo
17. Eva gthbandhavasena soasapi hre niddisitv idni naye niddisitu
tahacti-di vutta. Tattha tahaca avijjampi cti sutte gata atthato
niddhraavasena v gahita taha avijjaca yo netti sambandho. Yo savaanviseso ta neti sakilesapakkha ppeti sakilesavasena suttattha yojetti adhippyo. Samathenti samdhin. Vipassanyti paya, yo neti vodnapakkha ppeti, tath suttattha yojetti adhippyo. Saccehi yojayitvti nayanto
ca tah ca avijj ca bhavamlakatt samudayasacca, avases tebhmakadhamm dukkhasacca, samathavipassan maggasacca, tena pattabb asakhatadhtu nirodhasaccanti eva imehi cathi saccehi yojetv. Aya nayo
nandiyvaoti yo tahvijjhi sakilesapakkhassa suttatthassa samathavipassanhi vodnapakkhassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhao savaanviseso, aya nandiyvao nayo nmti attho. Ettha ca nayassa bhmi gthya
nayoti vutt, tasm savaanvisesoti vutta. Na hi atthanayo savaan,
catusaccapaivedhassa anurpo pubbabhge anughaanayo atthanayo. Tassa
pana y ugghaitau-dna vasena tahdimukhena nayabhmiracan, tattha
nayavohro.
18. Akusaleti dvdasacittuppdasagahite sabbepi akusale dhamme. Samlehti attano mlehi, lobhadosamohehti attho. Kusaleti sabbepi catubhmake kusale
dhamme. Kusalamlehti kusalehi alobhdimlehi yo neti. Nayanto ca kusalkusala mymarci-dayo viya abhta na hotti bhta. Paaghadayo (..0030)
viya na sammutisaccamattanti tatha. Akusalassa ihavipkatbhvato kusalassa ca anihavipkatbhvato vipke sati avisavdakatt avitatha neti. Evametesa tiampi padna kusalkusalavisesanat dahabb. Atha v akusalamlehi akusalni kusalamlehi ca kusalni nayanto aya nayo bhta tatha avitatha neti, cattri saccni niddhretv yojetti attho. Dukkhdni hi bdhakdibhvato aathbhvbhvena bhtni, saccasabhvatt tathni, avisavdanato
avitathni. Vuttaheta bhagavat cattrimni, bhikkhave, tathni avitathni anaathnti (sa. ni. 5.1090). Tipukkhala ta naya hti yo akusalamlehi
sakilesapakkhassa kusalamlehi vodnapakkhassa suttatthassa catusaccayojanamukhena nayanalakkhao savaanviseso, ta tipukkhala nayanti vadantti attho.
19. Vipallsehti asubhe subhanti-dinayappavattehi cathi vipallsehi. Kileseti
kilissanti vibdhiyantti kiles, sakilihadhamm, sakilesapakkhanti attho.
Keci sakilesetipi pahanti, kilesasahiteti attho. Indriyehti saddhdhi indriyehi.
Saddhammeti paipattipaivedhasaddhamme, vodnapakkhanti attho. Eta
nayanti yo subhasadhi vipallsehi sakalassa sakilesapakkhassa saddhindriydhi vodnapakkhassa catusaccayojanavasena nayanalakkhao savaanviseso, eta naya nayavid saddhammanayakovid, atthanayakusal eva v
shavikkita nayanti vadantti attho.
Dvdasapada
23. Idni yesa byajanapadna atthapadnaca vasena dvdasa padni
suttanti vutta, tni padni niddisitu akkhara padanti-dimha. Tattha apariyosite pade vao akkhara pariyyavasena akkharaato asacaraato. Na hi
vaassa pariyyo vijjati, atha vaoti kenahena vao? Atthasavaanahena. Vao eva hi ittarakhaatya aparparabhvena pavatto paddibhvena
gayhamno yathsambandha ta ta attha vadati (..0032). Ekakkhara v
pada akkhara, keci pana manas desanvcya akkharaato akkharanti
vadanti.
Padanti pajjati attho etenti pada, ta nmapada khytapada upasaggapada niptapadanti catubbidha. Tattha phasso vedan cittanti evamdika
satvappadhna nmapada. Phusati vedayati vijntti evamdika kiriypadhna khytapada. Kiriyvisesaggahaanimitta pa iti evamdika upasaggapada. Kiriyya satvassa ca sarpavisesappaksanahetubhta evanti
evamdika niptapada.
Atthato niddhritnampi dhammna nibbacandni vattabbni, na sutte sarpato gatnamevti dassanattha lakkhanantara catubyho vutto. Evahi
niravasesato atthvabodho hoti, evaca katv yad hi bhikkhu atthassa ca
nma jnti dhammassa ca nma jnti tath tath na abhiniropetti anavasesapariydna vakkhati. Tath punappuna gabbhamupetti ettha ye jarmaraena aiyitukm bhavissanti (..0035), te bhavissanti bhojane mattauno
indriyesu guttadvrti-din sammpaipatti adhippyabhvena vakkhati.
Nibbacandhippyanidnavacanehi saddhi sutte padatthna suttantarasasandanasakhte pubbparavicre dassite tesa sabhgavisabhgadhammantarvaana sukhena sakk dassetunti catubyhnantara vao vutto. Teneva
hi rambhatha nikkamathti gthya rambhanikkamanabuddhassanayogadhunanehi vriyasamdhipaindriyni niddhretv tadanuyogassa mla pamdoti suttantare dassito pamdo vaito.
Sabhgavisabhgadhammvaane
niyojite
sdhrasdhraavasena
sakilesavodnadhammna padahnato bhmito ca vibhgo sakk sukhena
yojitunti vanantara vibhattihro vutto. Yato vibhattihravibhage katame
dhamm sdhra? Dve dhamm sdhra, nmasdhra vatthusdhra
cti rabhitv micchattaniyatna sattna aniyatnaca sattna dassanappahtabb kiles sdhra, puthujjanassa sotpannassa ca kmargabypd
sdhrati-din sabhgavisabhgapariyyavanteyeva dhamme vibhajissati.
Svajjnavajjadhammna sappaibhgbhvato tesa vibhge kate suttgate dhamme akasirena paipakkhato parivattetu sakkti vibhatti-anantara
parivattanahro vutto. Tath hi sammdihissa purisapuggalassa micchdihi
nijji bhavatti paivibhattasabhve eva dhamme parivattanahravibhage udharissati.
Paipakkhato parivattitpi dhamm pariyyavacanehi bodhetabb, na sutte gatyevti dassanattha parivattannantara vevacanahro vutto.
Eva te dhamm pariyyasaddatopi vibhvit hontti pariyyato paksitna
dhammna pabhedato paattivasena vibhajana sukhena sakk tunti vevacanahrnantara paattihro vutto. Tath hi sutte gatadhammna pariyyapaattivibhga subodhanaca paattihravibhage vakkhati.
Pabhvaparidipaattivibhgamukhena (..0036) paiccasamuppdasaccdidhammavibhge kate sutte gatadhammna paiccasamuppddimukhena
avadhraa sakk dassetunti paatti-anantara otarao hro vutto. Tath hi
uddha adhoti gtha uddisitv vippamuttoti padena asekkha vijja niddhretv vijjuppd avijjnirodhoti-din paiccasamuppda udharissati.
Dhtyatandsu otritna sutte padatthna pucchrambhavisodhana
sakk sukhena sampdetunti otaranantara sodhano hro vutto. Tath hi
vakkhati yattha eva suddho rambho, so paho vissajjito bhavatti-di.
Visodhitesu sutte padapadatthesu tattha labbhamnasmaavisesabhvo
sukaro hotti dassetu sodhannantara adhihno hro dassito. Sodhano hi
adhihnassa bahpakro, tato eva hi yath yath v pana pucchita, tath
navasu eva hi mlapadesu sabbesa sakilesavodnadhammna antogadhabhvato na tni vahetabbni veneyyattaydhikrato na hpetabbnti nayna
etaparamat dahabb.
Kammanayna pana locanasamnayanato aassa pakrantarassa asambhavato etaparamat. Hetvdti ettha disaddena phalabhmi-upanissabhgavisabhgalakkhaanaydayo pariggahit. Tesu hetti kraa, yo dhammotipi
vuccati, so pana paccayabhvena ekavidho. Krako samppakoti duvidho. Puna
krako pako samppakoti tividho. Hetuhetu paccayahetu uttamahetu sdhraahetti catubbidho. Paccayadhammo kusalo akusalo saddo ariyamaggoti pacavidho. Tath sabhgahetu asabhgahetu ajjhattikahetu bhirahetu janakahetu
parigghakahetu sdhraahetu asdhraahetu samanantarahetu paramparahetu sahajtahetu asahajtahetu ssavahetu ansavahetti-din anekavidho
cti veditabbo.
Phalampi paccayuppannabhvena ekavidha. Adhigantabbatopi samppakahetuvasena
phalapariyyo
labbhatti
nibbattetabba-adhigantabbabhvato
duvidha. petabbanibbattetabbapattabbato tividha. Paccayuppannavipkakiriyvacanatthanibbnavasena pacavidha. Sabhgahetunibbatta asabhgahetunibbattanti evamdivasena anekavidhacti veditabba. Tath lokiya lokuttaranti. Tattha lokuttara cattri smaaphalni. Lokiyaphala duvidha
kyika mnasaca. Tattha kyika pacadvrika, avasiha mnasa.
Yaca tya tya suttadesanya sdhetabba, tadapi phalanti.
Bhmti ssavabhmi ansavabhmi sakhatabhmi asakhatabhmi dassanabhmi bhvanbhmi puthujjanabhmi sekkhabhmi asekkhabhmi svakabhmi paccekabuddhabhmi sammsambuddhabhmi jhnabhmi asamhitabhmi paipajjamnabhmi paipannabhmi pahambhmi yva catutthbhmi
kmvacarabhmi yva lokuttarabhmti bahuvidh. Tattha ssavabhmi parittamahaggat dhamm. Ansavabhmi appam dhamm. Sakhatabhmi nibbnavajj sabbe sabhvadhamm. Asakhatabhmi appaccay (..0039) dhamm.
Dassanabhmi pahamamaggaphaladhamm. Bhvanbhmi avasihamaggaphaladhamm. Puthujjanabhmi hnamajjhim dhamm. Sekkhabhmi cattro
ariyamaggadhamm hehim ca tayo phaladhamm. Asekkhabhmi aggaphaladhamm.
Svakapaccekabuddhabuddhadhamm svakdibhmiyo. Jhnabhmi jhnadhamm. Asamhitabhmi jhnavajjit dhamm. Paipajjamnabhmi maggadhamm. Paipannabhmi phaladhamm. Pahamdibhmiyo saha
phalena cattro magg apariypann dhamm pahamya bhmiy pattiyti-divacanato. Kmvacardibhmiyo kmvacardidhamm. Ye ca dhamm tesa
tesa hranayna patihnabhvena suttesu niddhryanti, tepi bhmiyoti
vitabb.
Upanisti balavakraa, yo upanissayapaccayoti vuccati. Yaca sandhya
sutte dukkhpanis saddh saddhpanisa slanti yva vimuttpanisa vimuttiadassananti vutta. Api ca upanisti tasmi tasmi samaye siddhante
hadayabhta abbhantara vuccati. Idhpi nettihadaya, ya samm pariggahant dhammakathik tasmi tasmi sutte gatadhammamukhena sabbahranayayojanya samatth honti. Ki paneta nettihadaya? Yadida etasseva
tettisavidhassa pakaraapadatthasoasassa ahavsatividhapahnavibhagasahitassa visayo saha nimittavibhgena asakarato vavatthito.
Seyyathida desanhrassa assddayo visayo, tassa assddivibhvanalakkhaatt. Tassa assdo sukha somanassanti evamdivibhgo, tassa nimitta
ihrammadi, ayaca attho desanhravicayahraniddesavaanya vitthrato paksito eva. Sutte gatadhammassa sabhgavisabhgadhammvaanavisayo vaahro, tadubhaya-vaanalakkhaatt. Sutte gatadhammna paccankadhammavisayo parivattanahro, paipakkhadhammaparivattanalakkhaatt.
Padahnaparikkhresu sannakraa upanissayakraaca padahna,
hetu parikkhroti ayametesa viseso.
Sabhgavisabhgadhamm ca tesa tesa dhammna anuklapaikladhamm yathkkama veditabb. Yath sammdihiy sammsakappo
sabhgo, micchsakappo visabhgoti imin nayena sabba sabhgavisabhgato veditabba.
Lakkhaanti (..0040) sabhvo. So hranayna niddese vibhvito eva.
Ya paneta hetu-divisesavinimutta hranayna yojannibandhana, so
nayo. Yathha lakkhaahre eva ye dhamm ekalakkha kiccato ca lakkhaato ca smaato cti-di. Tath vicayena hrena vicinitv yuttihrena yojetabbti. Tath sodhanahrdsu suddho rambho hoti, so paho vissajjito bhavatti
4. Painiddesavravaan
1. Desanhravibhagavaan
5. Eva hrdayo sukhaggahaattha gthbandhavasena sarpato niddisitv idni tesu hre tva painiddesavasena vibhajitu tattha katamo desanhro
ti-di raddha. Tattha katamoti kathetukamyatpucch. Desanhroti pucchitabbadhammanidassana. Kicpi desanhro niddesavre sarpato dassito, painiddesassa pana visaya (..0041) dassento assddnavatti gtha ekadesena paccmasati. Aya desanhro pubbparpekkho. Tattha pubbpekkhatte
katamo desanhroti pucchitv assddnavatti sarpato dassitassa nigamana hoti. Parpekkhatte pana aya desanhro ki desayatti desankiriyya kattuniddeso hoti. Tena desanhrassa anvatthasaata dasseti. Desayatti savaeti, vitthretti attho.
Idni anena desetabbadhamme sarpato dassento assdanti-dimha, ta
pubbe vuttanayatt uttnameva. Tasm ito parampi avuttameva vaayissma.
Kattha pana gate assddike aya hro savaetti anuyoga manasikatv
desanhrena savaetabbadhamma dassento dhamma vo, bhikkhave,
desessmti-dika sabbapariyattidhammasaghaka bhagavato chachakkadesana ekadesena dasseti.
Tattha dhammanti aya dhamma-saddo pariyattisaccasamdhipapakatipupattieyydsu bahsu atthesu dihappayogo. Tath hi idha, bhikkhu,
dhamma pariyputti-dsu (a. ni. 5.73) pariyattidhamme dissati. Dihadhammo pattadhammoti-dsu (d. ni. 1.299; mahva. 18) sacce. Evadhamm
te bhagavanto ahesunti-dsu (d. ni. 2.13, 145) samdhimhi. Sacca dhammo
dhiti cgoti evamdsu (j. 1.1.57; 1.2.147-148) paya. Jtidhammna,
bhikkhave, sattnanti evamdsu (d. ni. 2.398; ma. ni. 1.131) pakatiya.
Dhammo have rakkhati dhammacrinti-dsu (j. 1.10.102; 1.15.385) pue.
Cattro prjik dhammti evamdsu (pr. 233) pattiya. Kusal dhamm
akusaldhammti-dsu (dha. sa. tikamtik 1) eyye. Idha pana pariyattiya
dahabboti (ma. ni. aha. 1.mlapariyyasuttavaan; dha. sa. aha. cittuppdakaa 1; bu. va. aha. 1.1).
Voti pana aya vo-saddo handa dni, bhikkhave, pavremi voti (sa. ni.
1.215) ettha upayogatthe gato. Sannipatitna vo, bhikkhave, dvaya karayanti-dsu (ma. ni. 1.273) karaatthe. Ye hi vo ariy parisuddhakyakammantti-dsu padaprae. rocaymi vo, bhikkhaveti-dsu (a. ni. 7.72) sampadnatthe. Idhpi sampadnatthe evti dahabbo.
Bhikkhanaslatdiguayogena (..0042) bhikkh, bhinnakilesatdiguayogena
v. Atha v sasre bhaya ikkhantti bhikkh. Bhikkhaveti tesa lapana.
Tena te dhammassavane niyojento attano mukhbhimukha karoti. Desessmti
kathessmi. Tena nha dhammissaratya tumhe aa kici kreyymi, anvaraaena sabba eyyadhamma paccakkhakritya pana dhamma desessmti idni pavattiyamna dhammadesana paijnti. dikalyanti-dsu
dimhi kalya dikalya, dikalyametassti v dikalya. Sesapadadvayepi eseva nayo. Tattha slena dikalya. Samdhin majjhekalya.
Paya pariyosnakalya. Buddhasubuddhatya v dikalya. Dhammasudhammatya majjhekalya. Saghasuppaipattiy pariyosnakalya.
Atha v ugghaitauvinayanena dikalya. Vipacitauvinayanena majjhekalya neyyapuggalavinayanena pariyosnakalya. Ayamevattho idhdhippeto.
Atthasampattiy sttha. Byajanasampattiy sabyajana. Saksandicha-atthapadasamyogato v sttha. Akkhardichabyajanapadasamyogato
sabyajana. Ayamevattho idhdhippeto. Upanetabbbhvato ekantena paripuanti kevalaparipua. Apanetabbbhvato parisuddha. Sldipacadhammakkhandhapripriy v paripua. Caturoghanittharaya pavattiy lokmisanirapekkhatya ca parisuddha. Brahma seha uttama brahmna v
sehna ariyna cariya sikkhattayasagaha ssana brahmacariya paksayissmi paridpayissmti attho.
Eva bhagavat desito paksito ca ssanadhammo yesa assddna
dassanavasena pavatto, te assddayo desanhrassa visayabht yattha yattha
phe savisesa vutt, tato tato niddhretv udharaavasena idhnetv
dassetu tattha katamo assdoti-di raddha. Tattha kmanti manpiyarpdi tebhmakadhammasakhta vatthukma. Kmayamnassti icchantassa. Tassa ceta samijjhatti tassa kmayamnassa sattassa ta kmasakhta vatthu samijjhati ce, sace so ta labhatti vutta hoti. Addh ptimano (..004
hotti ekasena tuhacitto hoti. Laddhti labhitv. Maccoti satto. Yadicchatti ya
icchati. Ayamettha sakhepo, vitthro pana niddese (mahni. 1) vuttanayena veditabbo. Aya assdoti yya adhippyasamijjhan icchitalbhe ptimanat soma-
rakkhantaca shdayo ca pkaaparissay kyaduccaritdayo ca apkaaparissay maddanti. Tato na pe dakanti tato tehi pkapkaaparissayehi abhibhta ta puggala jti-didukkha samudde bhinnanva udaka viya
anveti anugacchatti attho. Aya dnavoti yvya tahduccaritasakilesahetuko jti-didukkhnubandho, aya dnavo.
Tasmti yasm kmagiddhassa vuttanayena dukkhnubandho vijjati, tasm.
Jantti satto. Sad satoti pubbarattpararatta jgariynuyogena sato hutv.
Kmni parivajjayeti vikkhambhanavasena samucchedavasena ca rpdsu
vatthukmesu sabbappakra kilesakma anuppdento kmni parivajjaye
pajaheyya. Te pahya tare oghanti eva te kme pahya tappahnakara-ariyamaggeneva catubbidhampi ogha tareyya, taritu sakkueyyti attho. Nva sitvva
pragti yath puriso udakaggahaena garubhra nva udaka bahi sicitv
lahukya nvya appakasireneva prag bhaveyya, pra gaccheyya, evameva
attabhvanva kilesdakagaruka sicitv lahukena attabhvena prag
bhaveyya, pra nibbna arahattappattiy gaccheyya anupdisesya nibbnadhtuy parinibbnenti attho. Ida nissaraanti ya kmappahnamukhena
caturogha taritv anupdisesya nibbnadhtuy nibbna, ida sabbasakhatanissaraato nissaraanti.
Dhammoti dndipuadhammo. Haveti niptamatta. Rakkhati dhammacrinti yo ta dhamma appamatto carati, ta dhammacri dihadhammikasamparyikabhedena duvidhatopi anatthato rakkhati pleti. Chatta mahanta
yatha vassakleti vassakle deve vassante yath mahanta chatta kusalena
purisena dhrita ta vassatemanato rakkhati. Tattha yath ta chatta appamatto hutv attna rakkhanta chdentaca vassdito rakkhati, eva
dhammopi attasammpaidhnena appamatto hutv dhammacariyya attna
rakkhantayeva (..0045) rakkhatti adhippyo. Es pe crti etena vuttamevattha pkaatara karoti, ta suvieyyameva. Ida phalanti dihadhammikehi samparyikehi ca anatthehi yadida dhammassa rakkhaa vutta rakkhvasnassa ca abbhudayassa nipphdana, ida nissaraa anmasitv desanya nibbattetabbatya phalanti.
Sabbe dhammti sabbe sakhat dhamm. Anattti natthi etesa att krakavedakasabhvo, saya v na attti anattti. Itti eva. Yad paya passatti
yasmi kle vipassana ussukkpento anattnupassansakhtya paya
passati. Atha nibbindati dukkheti atha anattnupassanya pubbe eva aniccatdukkhatna
suparidihatt nibbidnupassanvasena vipassangocarabhte
pacakkhandhadukkhe nibbindati nibbeda pajjati. Esa maggo visuddhiyti y
vuttalakkha nibbidnupassan sabbakilesavisujjhanato visuddhisakhtassa
ariyamaggassa accantavisuddhiy v amatadhtuy maggo upyo. Aya upyoti yadida anattnupassanmukhena sabbasmi vaasmi nibbindana
vutta, ta visuddhiy adhigamahetubhvato upyo.
Cakkhum pe parivajjayeti imiss gthya aya sakhepattho yath
cakkhum puriso sarre vahante visamni bhmippadesni caatya v visame
(peako. 22) tattha katama phalaca upyo ca? Sle patihya naro sapaoti
gth (sa. ni. 1.23), ida phalaca upyo ca.
Tattha (..0049) katama phalaca atti ca?
Sace bhyatha dukkhassa, sace vo dukkhamappiya;
mkattha ppaka kamma, vi v yadi v rahoti. (ud. 44);
Ida phalaca atti ca.
Tattha katamo upyo ca atti ca?
tthassa ca vmasanapa. Sesa tass eva vevacana. S hi yathvuttavmasane sakoca anpajjitv ussahanavasena usshan, tulanavasena tulan,
upaparikkhaavasena upaparikkhti ca vutt. Atha v (..0054) vmasatti
vmas, s padapadatthavicra pa. Usshanti vriyena upatthambhit
dhammassa dhraaparicayasdhik pa. Tulanti padena padantara, desanya v desanantara tulayitv sasanditv gahaapa. Upaparikkhti mahpadese otretv piy pi-atthassa ca upaparikkhaapa. Attahita parahitaca kakhantehi suyyatti suta, klavacanicchya abhvato, yath
duddhanti. Ki pana tanti? Adhikrato smatthiyato v pariyattidhammoti viyati. Atha v savana suta, sotadvrnusrena pariyattidhammassa upadhraanti attho. Sutena hetun nibbatt sutamay. Pakrena jntti pa. Y
vmas, aya sutamay pati paccekampi yojetabba. Tathti yath sutamay pa vmasdipariyyavat vmasdivibhgavat ca, tath cintmay
cti attho. Yath v sutamay oramattik anavahit ca, eva cintmay cti
dasseti.
Sutena nissayenti sutena pariyattidhammena pariyattidhammassavanena v
upanissayena itthambhtalakkhae karaavacana, yathvutta suta upanissyti attho. Vmasti-dsu ida sla, aya samdhi, ime rprpadhamm,
ime pacakkhandhti tesa tesa dhammna sabhvavmasanabht
pa vmas. Tesayeva
2. Vicayahravibhagavaan
11. Tattha katamo vicayo hroti-di vicayahravibhago. Tatthya apubbapa-
nassa dassitti pubbparavicayo vuttoti veditabba. Yo puggalo nvaraehi nivutoti-din vivicchpamdna avijjya paccayabhva dasseti. Nivuto eva hi
nappaksati. Vivicchti vicikicch. Tenevha vivicch nma vuccati vicikicchti. Tatrya padasiddhi yath micchdihisammdihiyo nicca aniccanti-din ekasagghabhvena pavattanti, na evamaya. Aya pana anekasagghabhvato nicca nu kho anicca nu khoti-din vividha viruddha v
icchati esatti vivicchti. So vicikicchantoti-din appaksanassa vivicchpamdna kraabhva vivarati. Sukke dhamme na uppdiyatti na samdya
vattati. Nappaksantti te attano santne anuppdiyamn kusal dhamm ta
puggala paksa (..0065) loke abhita na karontti attho. Abhilimpatti
makkalepo viya makkaa drusildsu purisa rpdivisaye allypetti attho.
sattibahulassti sagabahulassa. Eva abhijappti karitvti eva pariyuhnahyinti imin kraena. Tatthti tya tahya. Loko abhilitto silesena makkhito
viya hotti attho.
Bhyati etasmti bhaya. Mahanta bhaya mahabbhaya. Tenevha
dukkhamassa mahabbhayanti. Dukkha domanassanti dukkhameva vibhattanti sabba dukkha vibhajitv dassetu tisso dukkhatti-di vutta. Odhasoti kadci attpakkamamlya kadci parpakkamamlyti-din vibhgena
dukkhadukkhatya muccanak visesena rpvacar. Tathti odhaso kadci karahacti eva kahati.
Viparimadukkhatya muccanak upekkhsampattibahul visesena arpvacarasatt. Appbdhti pada dukkhadukkhatya muccanassa kraavacana.
Dghyukti viparimadukkhatya. Arpadev hi loke visesato dghyukti.
Idaca muccanamaccantika. Yasm ca dukkh vedanpi sakhatatt aniccatdisakhradukkhasabhv eva, tasm yato muccanamaccantika, ta anavasesapariydnavasena sagahitv dassetu sakhradukkhatya panti-dimha.
Tattha updiyatti updi, vipkakkhandh kaatt ca rpa. Updissa sesa
updisesa, ta natthi etissti anupdises, nibbnadhtu, tya anupdisesya
nibbnadhtuy, itthambhtalakkhae cya karaaniddeso. Nibbnadhtti ca
nibbyanamatta. Tasmti yasm sakalalokabypin sabbasaghin ca sakhradukkhat, tasm. Lokassti sambandhe smivacana. Tena dukkhamassti
padassa attha dasseti. Evamettha lokassa nvaradni ajnantena, samayantaraparicayena v tattha sasayapakkhandena ekaseneva byktabbatt sattdhihn pucch kat, s ca ajnanassa, sasayassa v nvaradivisayatya
catubbidh. Piya pana nvaradna loko dhrabhvena gthya vuttoti
eko pahoti dassitanti. Ayamettha pucchvicayo. Vissajjanavicayopi adihajotin
vissajjan vimaticchedin cti-din pucchvicaye vuttanaynusrena veditabbo.
Eva (..0066) ekdhra puccha dassetv idni anekdhra dassetu
savanti sabbadhti-di vutta. Tattha savantti sandanti. Sabbadhti sabbesu
rpdsu yatanesu. Sotti tahdisot. Ki nivraanti tesa ki varaa k
rakkh. Savara brhti ta nesa nvaraasakhta savara kathehi.
Kena sot pidhyareti kena dhammena tahdisot pidhiyyanti pacchijjantti ayamettha padattho. Sesa pivaseneva vi bhavissati.
Te dve pahti yadipi imiss gthya pucchvasena pavattya cattri padni
cattri vkyni. tu icchitassa pana atthassa duvidhatt te dve pah.
Kasmti ce? Imehi bahvdhivacanena pucchitti ha. Tatthya sakhepattho
ime etya gthya gahit atth yasm bahni adhikicca pavattavacanena
pucchit, tasm te dve pahti. Ekato upari bahti hi ssanavohro, tameva
pucchya duvidhatthavisayata vivaritu evanti-di vutta. Tassattho yhi
tibyasandisakhthi pavadhdhi eva v duggatihetubhthi padhi
sama saha, sabbath v aya loko panno ajjhotthao. Tanimittehi dasahi kilesavatthhi sakiliho ca, tassa ta pannkra sakilihkraca buddhiya
katv ha eva sampannassa eva sakilihassti. Vodyati sujjhati etenti vodna, samathavipassan. Vuhti etena nimittato pavattato cti vuhna,
ariyamaggo.
Asamhitassti nnrammaesu vikkhittacittassa. Savantti pavattanti. Abhijjhti-di asamdhnahetudassana. Tenevha eva asamhitassti. Yathha
bhagavti-din idhpi anugtivicaya dasseti. Sotna savana yebhuyyena
anurodhavasenevti ha savati manpikesu rpesti. Ettha ca cakkhdayo
sotna dvrabhvena pavattamn upacravasena saya savant viya vutt.
Itti eva. Sabbti sabbasm. Sabbathti sabbappakrena. Ida vodnanti ida
pana asekkho aniccatdivasena sabbadhammna paritulitatt kusalo sabbadhammesu kynupassansati-dhi ca sato sabbakilesna bhinnatt uttamabhikkhubhva patto ca hutv sabba-iriypathesu pavattati, tasm kusalo pe
paribbajeti hti aya sakhepattho.
Tattha (..0074) ya pucchgthya nipakoti pada vutta, ta bhagavanta sandhya vutta, bhagavato ca nepakka ukkasapramippatta anvaraaadassanena dpetabbanti anvaraaa tva kammadvrabhedehi
vibhajitv sekhsekhapaipada dassetu bhagavato sabba kyakammanti-di vutta. Tena sabbattha appaihataadassanena tathgatassa sekhsekhapaipattidesankosallameva vibhveti. Tattha ko cti kva ca, kasmi visayeti
attho. Ta visaya dasseti ya anicce dukkhe anattani cti. Ida vutta hoti
adassana nma uppajjamna sabba sakhata anicca dukkha
sabbe dhamm anattti uppajjati, tassa pana tasmi visaye yena appavatti, so
paightoti, etena lakkhaattayappaivedhassa durabhisambhavata anaasdhraataca dasseti. Lakkhaattayavibhvanena hi bhagavato catusaccappaivedha sammsambodhica pait paijnanti.
Aa adassananti ta paighta sarpato dasseti. Charammaasabhvappaicchdako hi sammoho adassanassa paightoti. Yasmi visaye adassana uppattiraha, tattheva tassa paightena bhavitabbanti ha ya
anicce dukkhe anattani cti. Yath idha purisoti-di upamdassana. Tatrida
opammasasandana puriso viya sabbo loko, trakarpni viya cha rammani, tassa purisassa trakarpna dassana viya lokassa cakkhuvidhi
yathraha charammaajnana, tassa purisassa trakarpni passantasspi ettakni satni, ettakni sahassnti-din gaanasaketena ajnana
viya lokassa rpdi-rammaa kathaci jnantasspi aniccdilakkhaattaynavabodhoti. Sesa pkaameva.
Idni yehi padehi bhagavat yasmato ajitassa sekhsekhapaipad vutt,
tesa padna attha vibhajitu tattha sekhenti-dimha. Tattha tatthti
niptamatta, tasmi v vissajjane. Sekhenti sikkh etassa slanti sekho, tena
sekhena. Dvsu dhammesti duvidhesu dhammesti adhippyo. Pariyuhnyesti dosena pariyuhitena yattha parivattitabba, tesu ghtavatthsti attho.
Paighahnyestipi pho, soyevattho.
Ettha (..0075) ca gedhapaisedhacodanya gedhanimitto doso gedhe sati
hotti tatopi cittassa rakkhitabbat niddhretv vutt. Yasm pana bhagavat
kmesu nbhigijjheyyti (su. ni. 1045; cani. ajitamavapucch 64, ajitamavapucchniddesa 8; netti. 15-17) vutta, tasm tattha y icchti-din gedhavasena niddeso kato. Atha v dosato cittassa rakkhitabbat gthya dutiyapdena
vuttyevti dahabb. Dutiyapdena hi sesakilesavodnadhamm dassit. Tath
hi uppannnuppannabhedato sammvymassa visayabhvena sabbe sakilesavodnadhamme catudh vibhajitv sammappadhnamukhena sekhapaipada
matthaka ppetv dassetu sekho abhigijjhantoti-di vutta. Tattha anvilasakappoti vilna kmasakappdna abhvena anvilasakappo. Tato eva ca
3. Yuttihravibhagavaan
18. Tattha katamo yuttihroti-di yuttihravibhago. Tattha ki yojayatti yuttihrassa visaya pucchati. Ko panetassa visayo? Atathkrena gayhamn
suttatth visayo, te hi tena stisaya ythvato yuttiniddhraena yojetabb. Itaresupi aya hro icchito eva. Ta pana bhtakathanamatta hoti. Yasm panya
yuttigavesan nma na mahpadesena vin, tasm yuttihra vibhajanto tassa
lakkhaa tva upadisitu cattro mahpadesti-dimha.
Tattha mahpadesti mah-apades, buddhdayo mahante apadisitv vuttni
mahkranti attho. Atha v mahpadesti mah-oks, mahantni
dhammassa patihnnti vutta hoti. Tatrya vacanattho apadissatti apadeso,
buddho apadeso etassti buddhpadeso. Esa nayo sesesupi. Sammukh meta
bhagavato sutanti-din kenaci bhatassa ganthassa dhammoti v adhammoti
v vinicchayane kraa. Ki pana tanti? Tassa tath bhatassa suttotaradi
eva. Yadi eva katha cattroti? Apadisitappabhedato. Dhammassa hi dve
kahanahena sghasot sarit viyti sarit, allahena v sarit, saritni sinehitni ca, somanassni bhavanti jantunoti (dha. pa. 341) hi vutta. Allni ceva
siniddhni cti ayamettha attho. Visattikti visatti visattik. Visati visattik. Visamti visattik. Vislti visattik. Visakkatti visattik. Visavdikti visattik. Visaharatti visattik. Visamlti visattik. Visaphalti visattik. Visaparibhogti visattik. Visat v pana s tah rpe sadde gandhe rase phohabbe dhamme kule
gae visat vitthatti visattik.
Sinehanavasena sineho. Nngatsu kilamathuppdanena kilamatho. Palivehanahena lat viyti lat. Lat uppajja tihatti (dha. pa. 340) hi vutta. Mamanti
maanavasena maan. Dragatampi kahitv bandhanahena bandho.
ssanahena s. rammaarasa ptukmatvasena pips. Abhinandanahena abhinandan. Itti eva rammae pavattivisesena anekehi nmehi gayhamnpi sabb tah ajjhosnalakkhaena ekalakkhati yathvuttamattha nigameti.
Puna (..0087) tahya anekehi nmehi gahitabhvameva yath cti-din
upacayena dasseti. Tattha vevacaneti vevacanahravibhage. s ca pihti
gthya (netti. 37; peako. 11) attha tattheva vaayissma.
Avigatargassti-dsu rajanahena rgo, chandanahena chando, piyyanahena pema, paridahanahena paridhoti tahva vutt. Tenevha tahyeta
vevacananti. Eva yujjatti eva icchtahna atthato anaatt tayo pahti ya vutta, ta yujjati yuttiy sagacchatti attho.
21. Eva kenassubbhhato lokoti (sa. ni. 1.66) gthya tayo pahti
pahattayabhve yutti dassetv idni aehi pakrehi yuttigavesana dassento
sabbo dukkhpacroti-dimha. Tattha dukkhpacroti dukkhappavatti. Kmatahsakhramlakoti kmatahpaccayasakhrahetukoti yujjatti adhippyo.
Nibbidpacroti nibbidpavatti kmna viparimaathbhv uppajjamn
anabhirati anibbid ca. Kmatahparikkhramlakoti kmatahya parikkhrabhtavatthukmahetuko. Tattha anabhiratisakht nibbid kmatahparikkhramlik, na anibbidti sabbo nibbidpacro kmatahparikkhramlakoti
na pana yujjatti vutta. Imya yuttiyti naya dasseti. Ida vutta hoti yath
pahattayabhve yutti vutt, yath ca dukkhpacranibbidpacresu, eva
imya yuttiy imin yogena nayena aamaehi kraehi tatapippadese
anurpehi aath aehi hethi yutti gavesitabbti.
Idni ta nayadassana sakhittanti vitthrato vibhajitv dassetu yath hi
bhagavti-di raddha. Tatthya sakhepattho rgadosamohacaritna
yathkkama asubhamettpaccaykrakath rgdivinayanato sappyti aya
ssanayutti. Evamavahite yadi rgacaritassa mettcetovimutti deseyya, s
desan na yujjati asappyabhvato. Tath sukhpaipaddayoti. Nanu ca sukhpaipaddayo paipattiy sambhavanti, na desanyti? Saccameta, idha pana
rgacaritoti tibbakileso rgacaritoti adhippeto. Tassa dukkhya paipadya
bhvan (..0088) samijjhati. Yassa ca dukkhya paipadya bhvan samijjhati,
tassa garutar asubhadesan sappy, yassa garutar asubhadesan sappy,
na tassa mandakilesassa viya lahukatarti imamattha dassento ha sukha v
paipada pe deseyya na yujjati desanti. Imin nayena sesapadesupi
yathsambhava attho vattabbo. Ettha ca ayuttaparihrena yuttisamadhigamoti
yuttivicraya ayuttipi gavesitabbti vutta yadi hi pe na yujjati desanti.
Sesesupi eseva nayo. Eva ya kicti-di yuttihrayojanya nayadassanameva.
Tattha evanti imin nayena. Ya kicti aampi ya kici. Anulomappahnanti pahnassa anurpa, pahnasamatthanti attho. Sutte anavasesna padatthna anupadavicra vicayo hro, vicayahrasavaanya niddhritesu
atthesu yuttigavesana sukaranti ha sabba ta vicayena hrena vicinitv
yuttihrena yojetabbanti. Yvatik assa bhmti savaentassa cariyassa
ya a ya paibhna, tassa yattako visayo, tattako yuttihravicroti attho.
Ta kissa hetu? Anantanayo samantabhaddako vimaddakkhamo vicittadesano
ca saddhammoti.
Eva nayadassanavaseneva yuttihrayojan dassitti ta brahmavihraphalasampattinavnupubbasampattivasibhvehi vibhajitv dassetu mettvihrissa
satoti-di raddha. Tattha mettvihrissti mettvihralbhino. Satoti samnassa, tathbhtassti attho. Bypdoti padoso. Citta pariydya hassatti
citta abhibhavissati. Yasm pana kusalkusalna dhammna apubba acarima pavatti nma natthi, tasm sampattito vuhnassa aparabhgeti dassanattha hassatti vutta. Na yujjati desanti bypdapaipakkhatt mettya
tdis kath na yuttti attho. Bypdo pahna abbhattha gacchatti yujjati desanti yathvuttakraato eva aya kath yuttti. Sesavresupi iminva nayena
attho veditabbo. Anuttna eva vaayissma.
Animittavihrissti aniccnupassanmukhena pailaddhaphalasampattivihrassa. Nimittnusrti sakhranimittnusr. Tena tenevti niccdsu (..0089) ya
ya pahna, tena teneva nimittena. Asmti vigatanti pacasu updnakkhandhesu dihimnavasena ya asmti maita, ta vigata. Tamevattha vivarati ayamahamasmti na samanupassmti. Vicikicchkathakathsallanti vinayakukkuccasspi katha kathanti pavattisabbhvato vicikicchpadena visesita.
Na yujjati desanti vicikicchya pahnekahabhvato na yuttya kath.
Pahama jhna sampannassti pahamajjhnasamagino. Kmargabypd visesya savattantti na yujjatti yasm nvaraesu appahnesu pahamajjhnassa upacrampi na sampajjati, pageva jhna, tasm kmargabypd
visesya dutiyajjhnya savattantti na yuttya kath. Yathladdhassa pana
pahamajjhnassa kmargabypd pariyuhnappatt hnya savattantti
yujjati desan yutt kathti, eva sabbattha yojetabba. Avitakkasahagat samanasikr nma saha upacrena dutiyajjhnadhamm, rammaakaraattho
hettha sahagata-saddo. Hnyti pahamajjhnato parihnya. Visesyti dutiyajjhnya. Imin nayena tattha tattha hnanti, visesoti ca vuttadhamm veditabb.
Vitakkavicrasahagatti pahamajjhnadhamm, kmvacaradhamm eva v.
Upekkhsukhasahagatti upacrena saddhi dutiyajjhnadhamm, tatramajjhattupekkh hi idha upekkhti adhippet. Ptisukhasahagatti saha upacrena tatiyajjhnadhamm. Upekkhsatiprisuddhisahagatti catutthajjhnadhamm.
Sapacrti pausakicca karont eva ye keci cittuppd, kicayatanadhammtipi vadanti. Savedayitanirodhasahagatti savedayitanirodha upasampajja viharissmti tassa parikammavasena pavattadhamm. Te
pana yasm nevasansayatanasampattiya hiteneva sakk savedayitanirodha upasampajja viharitu, na tato parihnena, tasm nevasansayatanasampattiy hnya savattantti na yutt kath. Visesya savattantti pana yutt kathti ha hnya pe desanti. Kallatparicitanti samatthabhvena paricita, yathvuttasampattsu vasibhvena paricitanti attho. Tenevha abhinhra khamatti. Sesa sabba uttnameva.
Api (..0090) cettha appaikklasamukhena kmacchando vacetti yujjati.
Paikklasapatirpatya bypdo vacetti yujjati. Samdhimukhena thinamiddha vacetti yujjati. Vriyrambhamukhena uddhacca vacetti yujjati.
Sikkhkmatmukhena kukkucca vacetti yujjati. Ubhayapakkhasantraamukhena vicikicch vacetti yujjati. Ihnihasamupekkhanamukhena sammoho
vacetti yujjati. Attautmukhena attani aparibhavane mno vacetti yujjati.
Vmasmukhena hetupatirpakapariggahena micchdihi vacetti yujjati. Vira-
ttatpatirpakena sattesu adaypannat vacetti yujjati. Anutapaisevanapatirpatya kmasukhalliknuyogo vacetti yujjati. jvaprisuddhipatirpatya
asavibhgaslat vacetti yujjati. Savibhgaslatpatirpatya micchjvo
vacetti yujjati. Asasaggavihritpatirpatya asagahaslat vacetti yujjati.
Sagahaslatpatirpatya ananulomikasasaggo vacetti yujjati. Saccavditpatirpatya pisuavc vacetti yujjati. Apisuavditpatirpatya anatthakmat vacetti yujjati. Piyavditpatirpatya cukamyat vacetti yujjati. Mitabhitpatirpatya asammodanaslat vacetti yujjati. Sammodanaslatpatirpatya my sheyyaca vacetti yujjati. Niggayhavditpatirpatya pharusavcat vacetti yujjati. Ppagarahitpatirpatya paravajjnupassit vacetti
yujjati. Kulnuddhayatpatirpatya kulamacchariya vacetti yujjati. vsacirahitikmatmukhena vsamacchariya vacetti yujjati. Dhammaparibandhapariharaamukhena dhammamacchariya vacetti yujjati. Dhammadesanbhiratimukhena bhassrmat vacetti yujjati. Apharusavcatganuggahakaraamukhena sagaikrmat vacetti yujjati. Puakmatpatirpatya kammrmat vacetti yujjati. Savegapatirpena cittasantpo vacetti yujjati. Saddhlutpatirpatya aparikkhat vacetti yujjati. Vmasanpatirpena assaddhiya
vacetti yujjati. Attdhipateyyapatirpena garna anussaniy appadakkhiagghit vacetti yujjati. Dhammdhipateyyapatirpena sabrahmacrsu agrava
vacetti yujjati. Lokdhipateyyapatirpena attani dhamme ca paribhavo vacetti
yujjati. Mettyanmukhena rgo vacetti yujjati. Karuyanpatirpena soko
vacetti yujjati. Muditvihrapatirpena pahso (..0091) vacetti yujjati. Upekkhvihrapatirpena kusalesu dhammesu nikkhittachandat vacetti yujjati. Eva
gamapatirpaka-adhigamapatirpakdnampi tath tath vacanasabhvo
yuttito veditabbo. Eva gamnusrena yuttigavesan ktabbti.
Yuttihravibhagavaan nihit.
4. Padahnahravibhagavaan
22. Tattha katamo padahno hroti-di padahnahravibhago. Tattha
yasm ida imassa padahna, ida imassa padahnanti tesa tesa
dhammna padahnabhtadhammavibhvanalakkhao padahno hro,
tasm pavattiy mlabhta avijja di katv sabhvadhammna padahna sannakraa niddhrento avijjya sabhva niddisati sabbadhammaythva-asampaivedhalakkha avijjti. Tassattho sabbesa dhammna
avipartasabhvo na sampaivijjhyati etenti sabbadhammaythva-asampaivedho. So lakkhaa etissti s tath vutt. Etena dhammasabhvappaicchdanalakkha avijjti vutta hoti. Atha v samm paivedho sampaivedho. Tassa
paipakkho asampaivedho. Kattha pana so sampaivedhassa paipakkhoti ha
sabba pe lakkhati. Yasm pana asubhe subhanti-divipallse sati tattha
anabhiratiameva v tath pavatta. Sabbpi vedan dukkhadukkhatdibhvato dukkhanti katv vutta dukkhasaya vedan padahnanti. Dhammasati dhammamattanti sa.
Sattna kye avtargat pacanna ajjhattikyatanna vasena hotti ha
pacindriyni rpni rpargassa padahnanti. Kyo hi idha rpanti adhippeto.
Visesato jhnanissayabhte manyatane ca nikanti hotti ha chahyatana
bhavargassa padahnanti. Edisa m rpa nibbattatu, m edis vedanti
eva pavatt rpdi-abhinandan nibbattabhavnupassit. adassanassti
kammassakataadassanassa. Yonisomanasikravato hi pubbenivsnussati
kammassakataassa kraa hoti, na ayoniso ummujjantassa. Imassa ca
atthassa vibhvanattha mahnradakassapajtaka (j. 2.22.1153 dayo),
brahmajle (d. ni. 1.38 dayo) ekaccasassatavdo ca udharitabbo. Okappanalakkhati-din saddhpasdna visesa dasseti. So pana saddhyayeva avatthviseso dahabbo. Tattha okappana saddahanavasena rammaassa oghaa nicchayo. Anvilat (..0093) assaddhiypagamena cittassa aklussiyat.
Abhipatthiyan saddahanameva. Aveccapasdo pasahito yatanagato abhippasdo. Apilpana asammoso nimujjitv viya rammaassa oghaa v,
ettha ca saddhdna pasdasaddhsammappadhnasatipahnajhnagni
yathkkama padahnanti vadantena avatthvisesavasena padahnabhvo
vuttoti dahabba. Satisamdhna v kydayo satipahnti. Vitakkdayo ca
jhnnti padahnabhvena vutt.
Assdamanasikro sayojanyesu dhammesu assdnupassit. Punabbhavavirohati punabbhavya viroha, punabbhavanibbattanrahat vipkadhammatti attho. Opapaccayikanibbattilakkhaanti upapattibhavabhvena nibbattanasabhva. Nmakyarpakyasaghtalakkhaanti arparpakyna samhiyabhva. Indriyavavatthnanti cakkhdna channa indriyna vavatthitabhvo.
Opapaccayikanti upapattikkhandhanibbattaka. Upadhti attabhvo. Attano
piyassa maraa cintentassa blassa yebhuyyena soko uppajjatti maraa
sokassa padahnanti vutta. Ussukka cetaso santpo. Odahananti avadahana. Attano nissayassa santapanameva bhavassti vutta bhava dassetu
imnti-di vutta. Tattha bhavassa agni bhavasakhtni ca agni bhavagni. Tesu kiles bhavassa agni. Kammavipkavaa bhavasakhtni
agni. Samaggnti sabbni. Khandhyatandna aparparuppattisasaraa
sasro. Tassa purimapurimajtinipphanna kilesdivaa kraanti ha
bhavo sasrassa padahnanti. Samppakahetubhva sandhya maggo
nirodhassa padahnanti vutta.
Kammahnoghakassa otaraahnatya bahussuto tittha nma, tassa
sammpayirupsan titthaut. Dhammpasahita pmojja pta nma,
sappyadhammassavanena ta uppdetv kammahnassa brhan ptaut,
bhvanya thokampi laypattiy uddhapattiy ca jnan pattaut. Attano
pacahi padhniyagehi samanngatassa jnan attaut, tesu purimna
purimna pacchimassa pacchimassa padahnabhvo suvieyyo eva. Katapu-
5. Lakkhaahravibhagavaan
23. Tattha katamo lakkhao hroti-di lakkhaahravibhago. Tattha ki lakkhayatti lakkhaahrassa visaya pucchati. Ye dhammti-din lakkhaahra
sakhepato dassetv ta udharaehi vibhajitu cakkhunti-di raddha.
Tattha vadhakahena ekalakkhanti imin anavahitabhvdinpi ekalakkhaat vutt evti dahabba.
Eva yatanavasena ekalakkhaata dassetv idni khandhdivasena
dassetu atte, rdha, rpe anapekkho hotti-di sutta bhata. Yamakovdasutte (sa. ni. 3.85) vadhakahena ekalakkha vuttti tasmi sutte vadhaka
rpa vadhaka rpanti yathbhta nappajntti-din gatatt vutta. Itti
eva, imissa gthya kyagatya satiy vuttya sati vedangat sati cittagat
sati dhammagat ca sati vutt bhavati satipahnabhvena ekalakkhaattti
adhippyo. Dihanti-dna attha parato vaayissma.
Kye (..0095) kynupass viharhti ettha kyeti rpakye. Rpakyo hi idha
agapaccagna kesdnaca samhahena kyoti adhippeto. Yath ca samhahena, eva kucchitna yahena. Kucchitnahi paramajegucchna so
yotipi kyo, yoti uppattideso. Tatrya vacanattho yanti tatoti yo. Ke yanti?
Kucchit kesdayo, iti kucchitna yoti kyo.
Kynupassti kya anupassanaslo, kya v anupassamno. Kyeti ca
vatv puna kynupassti dutiya kyaggahaa asammissato vavatthnaghanavinibbhogdidassanattha. Tena na kye vedannupass cittadhammnupass v, atha kho kynupass evti kyasakhte vatthusmi kynupassankrasseva dassanena asammissato vavatthna dassita hoti. Tath na kye
agapaccagavinimutta-ekadhammnupass, npi kesalomdivinimutta-itthipurisnupass.
Yopi cettha kesalomdiko bhtupdyasamhasakhto kyo, tatthapi na
bhtupdyavinimutta-ekadhammnupass, atha kho rathasambhrnupassako
viya agapaccagasamhnupass, nagarvayavnupassako viya kesalomdisa-
yattha v panti-di vutta. Tattha yatthti yassa desanya. V-saddo vikappattho. Panti padaprao. Rpindriyanti ruppanasabhva ahavidha
indriya. Tatthti tassa desanya. Rpadhtti ruppanasabhv dasa
dhtuyo. Rpyatananti ruppanasabhva dasyatana, rpni dasyatannti
attho. Ruppanalakkhaena ekalakkhaatt imni desitnti adhippyo. Desita
tattha sukhindriya somanassindriya sukhavedanbhvena ekalakkhaattti
adhippyo.
Dukkhasamudayo ca ariyasaccanti ida akusalassa somanassassa vasena
vutta, ssavakusalasspi vasena yujjati eva. Sabbo ca paiccasamuppdo desitoti sambandho. Avijjnusayitatt adukkhamasukhya vedanya. Vuttaheta
adukkhamasukhya vedanya avijjnusayo anusetti (ma. ni. 1.465). Tath ca
vutta adukkhamasukhya hi vedanya avijj anusetti. Etena adukkhamasukhvedanggahaena avijj gahitti dasseti. Sati ca avijjggahae sabbo paiccasamuppdo desitoti dassetu avijjpaccay sakhrti-di vutta. So cti
ettha ca-saddo byatirekattho, tena so paiccasamuppdo anulomapailomavasena
duvidhoti ima vakkhamnavisesa joteti. Tesu anulomato paiccasamuppdo
yathdassito sargasadosasamohasakilesapakkhena htabboti vutto, pailomato pana paiccasamuppdo yo avijjyatveva asesavirganirodhti-din
piya (ma. ni. 3.126; mahva. 1) vutto, ta sandhya vtargavtadosavtamoha-ariyadhammehi htabboti vutta.
Idni ekalakkhaatvibhvanena lakkhaahrayojanya naya dassetu eva
ye dhammti-di vutta. Tattha kiccatoti pathav-dna phassdnaca rprpadhammna sandhraasaghaandikiccato, tesa tesa v paccayadhammna
tatapaccayuppannadhammassa paccayabhvasakhtakiccato.
Lakkhaatoti kakkhaaphusandisabhvato. Smaatoti ruppananamandito
aniccatdito khandhyatandito ca. Cutpaptatoti sakhatadhammna
bhagato uppdato ca, samnanirodhato samnuppdato cti (..0099) attho.
Ettha ca sahacaraa samnahetut samnaphalat samnabhmit samnavisayat samnrammaatti evamdayopi ca-saddena sagahitti dahabba.
Sesa uttnatthameva.
Lakkhaahravibhagavaan nihit.
6. Catubyhahravibhagavaan
25. Tattha katamo catubyho hroti catubyhahravibhago. Tattha byajanena
suttassa neruttaca adhippyo ca nidnaca pubbparasandhi ca gavesitabboti
sakhepena tva catubyha dasseti. Byajanenti imin hrna suttassa
byajanavicayabhvato byajanamukheneva ete catubyhahrapadatth niddhretabbti dasseti. Neruttanti nirutta nibbacananti attho. Niruttameva nerutta.
Papacenti sasre cira hapentti papac. Tihanti ethti hit. Bandhanahena sandna viyti sandna. Nibbnanagarappavesassa paisedhanato
paligha viyti paligha. Anavasesatahpahnena nittaho. Attahitaparahitna idhalokaparaloknaca munanato munti eva gthya padattho veditabbo. Papacdi-atth pana piya vibhatt evti. Tattha yassete papacdayo
abbhattha gat, tassa tahya lesopi na bhavati. Tena vutta yo eta sabba
samatikkanto, aya vuccati nittahoti.
28. Pariyuhnanti tahya pariyuhnanti vuttni tahvicaritni. Sakhrti tadabhisakhat sakhrti vutt tahdihimnahetuk sakhr. Te pana
yasm sattasu javanacetansu pahamacetan sati paccayasamavye imasmiyeva attabhve phala deti. Pacchimacetan anantare attabhve. Ubhinna
vemajjhacetan yattha katthaci phala deti, tasm vipaccanoksavasena vibhajitv dassetu dihadhammavedany vti-di vutta. Yasm pana tatacetansampayutt tahpi cetan viya dihadhammavedanydivasena tidh hoti,
tasm vutta eva tah tividha phala detti. Pubbparena yujjatti ya
pubba purima sakhrna dihadhammavedanyatdivacana vutta, ta
imin aparena kammassa dihadhammavedanyatdivacanena yujjati gagodaka viya yamunodakena sasandati sametti attho.
Sakhr dassanabalenti catsu dihigatasampayuttesu vicikicchsampayutte cti pacasu cittuppdesu sakhr pahamamaggapabalena. Chattisa
tahvicaritni bhvanbalenti pahamamaggena pahnvasesavasena vutta,
na sabbesa vasena.
Anubandhoti tahdna anuppabandhena pavatti. Yo cpi papacoti-din
papacetti-din vutta rdhasuttacasasandati. Tenevha ida ekatthanti. Yadipi atthato eka, desanya pana viseso (..0102) vijjatti dassetu api
cti-di vutta. Evanti imin vuttappakrena. Suttenti savaiyamnena
suttena. Suttanti suttantara. Sasandayitvti vimissitv atthato abhinna katv.
Pubbparena saddhi yojayitvti pubbena v aparena v suttena saddhi
atthato sambandha yojetv. Vuttamevattha pkaa karoti tena suttassa attho
niddiho hoti vitthrito suttantaradassanena.
Na kevala suttantarasasandanameva pubbparasandhi, atha kho aopi
atthti dassetu so cyanti-di vutta. Tattha atthasandhti kiriykrakdivasena atthassa sambandho. So pana yasm saksandna channa atthapadnayeva hoti, sabbasspi padatthassa tadavarodhato.
Sambandho ca nma na koci attho. Tasm atthasandhi chappadnti-di
vutta. Byajanasandhti padassa padantarena sambandho. Yasm pana
sabbampi nmdipada chahi byajanapadehi asagahita nma natthi, tasm
byajanasandhi chappadnti-di vutta.
Desansandhti yathvuttadesanantarena desanya sasandana. Na ca
pathavi nissyti pathavi visayasakhta nissaya katv, pathavi lambitvti attho. Jhyti phalasampattijhnena jhy. So hi sabbasakhranissaa
nibbna lambitv sampajjanavasena jhyati, na pathavi nissya jhyatti
vutto. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha ca cathi mahbhtehi rpappaibaddhavuttitya sabbo kmabhavo rpabhavo ca gahit. Arpabhavo pana sarpeneva
gahitoti sabba loka pariydiyitv puna aenapi pariyyena ta dassetu na
ca ima lokanti-dimha. Sabbo hi loko idhaloko paraloko cti dveva kohs
honti. Yasm pana idhalokoti visesato dihadhammabhto sattasantno
vuccati. Paralokoti bhavantarasakhepagato sattasantno tadubhayavinimutto
anindriyabaddho rpasantno. Tasm ta sandhya yamida ubhayamantarenti-di vutta.
Ye pana ubhayamantarenti vacana gahetv antarbhava icchanti, tesa
ta micch. Antarbhavo hi abhidhamme paikkhittoti. Dihanti rpyatana (..0103
Sutanti saddyatana. Mutanti patv gahetabbato gandhyatana rasyatana
phohabbyatanaca. Vitanti avasiha dhammrammaapariypannarpa. Pattanti pariyesitv v apariyesitv v patta. Pariyesitanti patta v
appatta v pariyesita. Vitakkita vicritanti vitakkanavasena anumajjanavasena ca lambita. Manasnucintitanti cittena anu anu cintita. Aya sadevake
pe anissitena cittena na yati jhyantoti aya khsavo phalasampattijhnena jhyanto pubbeva tahdihinissayna suhu pahnatt sadevake loke
pe manussya yattha katthacipi anissitena cittena jhyati nma. Tato eva
loke kenacipi na yati aya ida nma nissya jhyatti. Vuttaheta
Namo te purisjaa, namo te purisuttama;
yassa te nbhijnma, ki tva nissya jhyasti.
(netti. 104);
Idni khsavacittassa katthacipi anissitabhva godhikasuttena (sa. ni.
1.159) vakkalisuttena (sa. ni. 3.87) ca vibhvetu yath mroti-di vutta.
Via samanvesantoti parinibbnato uddha via pariyesanto. Papacttoti-din adassanassa kraamha. Anissitacitt na yanti jhyamnti
na kevala anupdisesya nibbnadhtuy khsavassa cittagati mrdayo
na jnanti, api ca kho sa-updisesyapi nibbnadhtuy tassa ta na jnantti
attho. Aya desansandhti godhikasuttavakkalisuttna viya suttantna aamaa-atthasasandan desansandhi nma.
Niddesasandhti niddesassa sandhi niddesasandhi, niddesena v sandhi niddesasandhi. Purimena suttassa niddesena tasseva pacchimassa niddesassa,
pacchimena v purimassa sambandhananti attho. Ta dassetu yasm bhagav
yebhuyyena pahama vaa dassetv pacch vivaa dasseti, tasm nissitacittti-di vutta. Tattha nissita citta etesanti nissitacitt, puggal, niddisitabb
puggaldhihnya desanyti adhippyo. Dhammdhihnya pana nissita
citta etthti nissitacitt, nissitacittavanto tahdihinissayavasena pavatt suttapades. Sesamettha sabba pkaameva.
Catubyhahravibhagavaan nihit.
7. vaahravibhagavaan
29. Tattha (..0104) katamo vao hroti vaahravibhago. Tattha rambhathti rambhadhtusakhta vriya karotha. Nikkamathti kosajjapakkhato
nikkhantatt nikkamadhtusakhta taduttarivriya karotha. Yujatha buddhassaneti yasm slasavaro indriyesu guttadvrat bhojane mattaut satisampajaanti imesu dhammesu patihitna jgariynuyogavasena rambhanikkamadhtuyo sampajjanti, tasm tathbhtasamathavipassansakhte bhagavato ssane yuttappayutt hotha. Dhuntha maccuno sena, nagrava kujaroti eva paipajjant ca tedhtu-issarassa maccurjassa vasa satte netti tassa
sensakhta abala dubbala yath nma balpapanno kujaro naehi kata
agra khaeneva viddhaseti, evameva kilesagaa dhuntha vidhamatha
viddhasethti attho (sa. ni. aha. 1.1.185).
Idni yadattha aya gth nikkhitt, ta yojetv dassetu rambhatha nikkamathti vriyassa padahnanti-di vutta. Tattha rambhatha nikkamathti ida
vacana vriyassa padahna vriyapayogassa kraa vriyrambhe niyojanato, yog ve jyat bhrti (dha. pa. 282) vacanato yogo bhvan. Tattha vipassanbhvanya vakkhamnatt samdhibhvan idhdhippetti vutta
yujatha buddhassaneti samdhissa padahnanti. Maccuno senanti
vuttya kilesasenya samm dhunana eneva hotti ha dhuntha pe
padahnanti. Puna yathvuttavriyasamdhipasampayuttesu dhipaccaki-
dassetu akusalamlanti-di vutta. Tattha akusalamla payoga gacchantanti lobhdi-akusalni kyavacpayoga gacchantni, kyavacpayoga samuhpentnti attho. Chandti chandahetu. Ya chand agati gacchati, ida
lobhasamuhnanti chand agati gacchatti yadeta agatigamana, ida
lobhasamuhnanti. Eva sesesupi attho dahabbo. Ettvat sabbappassa
akaraanti ettha ppa dassetv idni tassa akaraa dassento lobho pe
payti thi kusalamlehi (..0108) tia akusalamlna pahnavasena
sabbappassa akaraa anuppdanamha. Tath lobho upekkhyti-din
brahmavihrehi. Tattha arati vpasament mudit tass mlabhta moha
pajahatti katv vutta moho muditya pahna abbhattha gacchatti.
31. Idni aenapi pariyyena ppa tassa akaraaca dassetv sesapadnaca atthavibhvanamukhena sabhgavisabhgadhammvaana dassetu
sabbappa nma aha micchattnti-di vutta. Akiriy akaraa anajjhcroti thipi padehi micchattna anuppdanameva vadati. Tath kiriy karaa
ajjhcroti thipi padehi uppdanameva vadati. Ajjhcroti adhihahitv caraa.
Attassti ciraklappavattivasena purassa. Maggassti ariyamaggassa. Vuttaheta puramagga pura ajasanti kho ariyasseta ahagikassa
maggassa adhivacananti (sa. ni. 2.65 atthato samna). Attena v vipassin
bhagavat yathdhigata desitabhva sandhya attassa maggassti vutta.
Vipassino hi aya bhagavato sammsambuddhassa ptimokkhuddesagthti.
Ya paivedhenti yassa paribhisamayena. Ya pariyodpita, aya nirodhoti yadipi asakhat dhtu kenaci sakilesena na sakilissati, adhigacchantassa pana puggalassa vasena eva vutta. Tassa hi yva sakiles na vigacchanti, tva asakhat dhtu apariyodapitti vuccati. Yath nibbndhigamena
ye khandh vpasametabb, tesa sesabhvena asesabhvena ca sa-updisesti ca, anupdisesti ca vuccati, evasampadamida dahabba.
Imni
pi-gatadhammna
sabhgavisabhgadhammvaanavasena
niddhritni cattri saccni punapi pi-gatadhammna
8. Vibhattihravibhagavaan
33. Tattha katamo vibhattihroti vibhattihravibhago. Tattha dhammavibhattibhmivibhattipadahnavibhattti tividh vibhatti. Tsu yasm dhammesu vibhgato niddihesu tattha labbhamno bhmivibhgo padahnavibhgo ca niddisiyamno suvieyyo hoti, tasm dhammavibhatti tva niddisanto soasavidhe
pahne yesa suttna vasena visesato vibhajitabb, tni suttni dassetu dve
suttni vsanbhgiyaca nibbedhabhgiyacti vutta. Tattha vsan puabhvan, tass bhgo kohso vsanbhgo, tassa hitanti vsanbhgiya,
sutta. Nibbijjhana lobhakkhandhdna padlana nibbedho, tassa bhgoti
sesa purimasadisameva. Yasmi sutte ti puakiriyavatthni desitni, ta
sutta vsanbhgiya. Yasmi pana sekkhsekkh desit, ta nibbedhabhgiya. Ayaca attho piyayeva gamissati.
Puabhgiyti (..0111) puabhge bhav. Tath phalabhgiy veditabb.
Phalanti pana smaaphala. Savaraslanti ptimokkhasavaro, satisavaro,
asavaro, khantisavaro, vriyasavaroti paca savar savarasla. Pahnaslanti tadagappahna, vikkhambhanappahna, samucchedappahna,
paippassaddhippahna, nissaraappahnanti pacappahnni. Tesu nissaraappahnavajjna pahnna vasena pahnasla veditabba. Soti yo vsanbhgiyasuttasampaigghako, so. Tena brahmacariyenti tena savaraslasakhtena sehacariyena kraabhtena brahmacr bhavati. Ettha ca ahasampattibrahmacariyassa na paikkhepo, keci pana teneva brahmacariyenti
pahanti, tesa matena siy tassa paikkhepo.
Pahnasle hitoti samucchedapaippassaddhippahnna vasena pahnasle
hito. Tena brahmacariyenti tena pahnaslena visesabhtena maggabrahmacariyena. Ye pana teneva brahmacariyenti pahanti, tesa aya pho vsanbhgiya nma sutta dnakath, slakath, saggakath, puavipkakathti.
Ye pana tena brahmacariyenti pahanti, tesa aya pho vsanbhgiya
nma sutta dnakath, slakath, saggakath kmna dnavo nekkhamme
nisasoti. Tattha katamo pho yuttataroti? Pacchimo photi niha
gantabba. Yasm nibbedhabhgiya nma sutta y catusaccappaksanti
vakkhati, na hi mahthero svasesa katv dhamma desesti.
Natthi pajnanti-din ubhinna suttna stisaya asakarakraa
dasseti. Tattha pajnanti ariyamaggassa padahnabht vuhnagmin vipassanpa. Imni cattri suttnti imesa suttna vsanbhgiyanibbedhabhgiyna vakkhamnnaca sakilesabhgiya-asekkhabhgiyna vasena
cattri suttni. Desanyti desannayena. Sabbato vicayena hrena vicinitvti
sabbatobhgena ekdasasu hnesu pakkhipitv vicayena hrena vicinitv. Yuttihrena yojetabbnti etena vicayahrayuttihr vibhattihrassa parikammahnanti dasseti. Yvatik assa bhmti imin vibhattihrassa mahvisayata
dasseti.
34. Eva (..0112) vsanbhgiyanibbedhabhgiyabhvehi dhamme ekadesena vibhajitv idni tesa kilesabhgiya-asekkhabhgiyabhvehi sdhrasdhraabhvehi vibhajitu tattha katame dhamm sdhrati-di raddha.
Tattha katame dhammti katame sabhvadhamm. Sdhrati avisih, samnti attho. Dve dhammti duve pakatiyo. Pakati-attho hi aya dhamma-saddo
jtidhammna sattnanti-dsu (pai. ma. 1.33) viya. Nmasdhrati
nmena sdhra, kusalkusalti samnanmti attho. Vatthusdhrati
vatthun nissayena sdhra, ekasantatipatitatya samnavatthukti attho. Visesato sakilesapakkhe pahnekah nmasdhra, sahajekah vatthusdhra. Aampi eva jtiyanti kiccapaccayapaipakkhdhi samna sagahti.
Micchattaniyatna aniyatnanti ida puthujjanna upalakkhaa. Tasm
sassatavd ucchedavdti diko sabbo puthujjanabhedo haritv vattabbo.
Dasanappahtabb kiles sdhra micchattaniyatna aniyatna eva ca
sambhavato sammattaniyatna asambhavato ca. Imin nayena sesapadesupi
attho veditabbo.
Ariyasvakoti sekkha sandhya vadati. Sabb s avtargehi sdhrati
lokiyasampatti rpvacar arpvacar dibbavihro brahmavihro pahamajjhnasampattti evamdhi pariyyehi sdhra. Kusalasampatti pana imin pariyyena siy asdhra, ima pana dosa passant keci ya kici pe
sabb s avtargehi sdhrati pahanti. Katha te odhiso gahit, atha odhiso
gahetabb, katha sdhrati? Anuyoga manasikatv ta visodhento ha
sdhra hi dhamm eva aamaanti-di. Tassattho yath micchattaniyatna aniyatnaca sdhrati vutta, eva sdhra dhamm na sabbasattna sdhraatya sdhra, kasm? Yasm aamaa para para
saka saka visaya ntivattanti. Painiyatahi tesa pavattihna, itarath
tath vohro eva na siyti adhippyo. Yasm ca ete eva dhamm eva (..0113)
niyat visay, tasm yopi imehi dhammehi samanngato na so ta dhamma
uptivattatti ha. Na hi micchattaniyatna aniyatnaca dassanena pahtabb
kiles na santi, aesa v santti eva sesepi vattabba.
Asdhrao nma dhammo tassa tassa puggalassa paccattaniyato ariyesu
sekkhsekkhadhammavasena anariyesu sabbbhabbapahtabbavasena gavesitabbo, itarassa tath niddisitabbabhvbhvato. So ca kho sdhravidhuratya
ta ta updya tathvuttadesannusrenti imamattha dasseti katame
dhamm asdhra yva desana updya gavesitabb sekkhsekkh bhabbbhabbti imin. Ahamakassti sotpattiphalasacchikiriyya paipannassa.
Dhammatti dhammasabhvo pahamassa maggahat dutiyassa phalahat.
Pahamassa v pahyamnakilesat. Dutiyassa pahnakilesat. Puna ahamakassti angmimaggahassa. Nmanti sekkhti nma. Dhammatti tatama-
ggahat
hehimaphalahat ca. Paipannaknanti maggasamagna.
Nmanti paipannakti nma. Eva ahamakassti-din ariyapuggalesu asdhraadhamma dassetv itaresu nayadassanattha eva visesnupassinti-di vutta. Lokiyadhammesu eva hi hndibhvo. Tattha visesnupassinti asdhraadhammnupassin. Micchattaniyatna aniyat dhamm sdhra
micchattaniyat dhamm asdhra. Micchattaniyatesupi niyatamicchdihikna aniyat dhamm sdhra. Niyatamicchdihi asdhrati imin
nayena visesnupassin veditabb.
Eva nnnayehi dhammavibhatti dassetv idni bhmivibhatti padahnavibhattica vibhajitv dassetu dassanabhmti-dimha. Tattha dassanabhmti pahamamaggo. Yasm pana pahamamaggakkhae ariyasvako sammattaniyma okkamanto nma hoti, tato para okkanto, tasm dassanabhmi niymvakkantiy padahnanti vutta. Kicpi hehimo hehimo maggo upari-uparimaggdhigamassa kraa hoti, sakkyadihi-dni appahya kmargabypddippahnassa asakkueyyatt. Tathpi ariyamaggo attano phalassa visesakraa sannakraacti dassetu bhvanbhmi (..0114) uttarikna
phalna pattiy padahnanti vutta. Sukh paipad khippbhi uttarassa tathvidhapaccayasamyoge ca hotti s vipassanya padahnanti vutt.
Itar pana tissopi paipad samatha vahanti eva. Tsu sabbamudutya dassitya sespi dassit evti ha dukkh paipad dandhbhi samathassa padahnanti.
Dnamaya puakiriyavatthti dnameva dnamaya, pujjaphalanibbattanahena pua, tadeva kattabbato kiriy, payogasampattiydna adhihnabhvato vatthu cti dnamayapuakiriyavatthu. Paratoghosassti dhammassavanassa. Sdhraanti na bja viya akurassa, dassanabhmi-dayo viya v niymvakkanti-dna veika, atha kho sdhraa, tadaakraehipi paratoghosassa pavattanatoti adhippyo. Tattha keci dyakassa dnnumodana cianti dna paratoghosassa kraanti vadanti. Dyako pana dakkhivisuddhi kakhanto dnasldiguavisesna savane yuttappayutto hotti dna
dhammassavanassa kraa vutta.
cintmayaassa kraanti ha slamayanti-di. Bhvanmayanti samathasakhta bhvanmaya. Bhvanmayiyti uparijhnasakhtya vipassansakhtya ca bhvanmayiy. Purima purimahi pacchimassa pacchimassa
padahna. Idni yasm dna sla lokiyabhvan ca na kevala yathvuttaparatoghosdnayeva, atha kho yathkkama pariyattibhusaccakammahnnuyogamaggasammdihnampi paccay honti, tasm tampi naya dassetu
puna dnamayanti-din desana vahesi. Tath patirpadesavsdayo
kyavivekacittavivekdna kraa hotti ima naya dassetu patirpadesavsoti-dimha. Tattha kusalavmasyti paisakhnupassanya. Akusalapariccgoti imin pahnapari vuttti. Samdhindriyassti maggasamdhindriyassa. Sesa suvieyyameva.
Vibhattihravibhagavaan nihit.
9. Parivattanahravibhagavaan
35. Tattha (..0115) katamo parivattano hroti parivattanahravibhago. Tattha
yasm savaiyamne sutte yathniddihna kusalkusaladhammna paipakkhabhte akusalakusaladhamme pahtabbabhvdivasena niddhraa
paipakkhato parivattana, tasm sammdihissa purisapuggalassa micchdihi
nijji bhavatti-di raddha. Tattha samm pasatth, sundar dihi etassti
sammdihi, tassa. S panassa sammdihit pubbabhgasammdihiy v
lokuttarasammdihiy v veditabb. Micchdihi nijji bhavatti purimanaye
vipassansammdihiy pahn hoti, vikkhambhitti attho. Pacchimanaye pahamamaggasammdihiy pahn samucchinnti attho.
Ye cassa micchdihipaccayti micchbhinivesahetu ye ariyna adassanakmatdayo lobhdayo ptiptdayo ca aneke lmakahena ppak akosallasambhtahena akusal dhamm uppajjeyyu. Imassa raddhavipassakassa ariyassa ca. Dhammti samathavipassandhamm, sattattisabodhipakkhiyadhamm v anuppann v sambhavanti uppann, bhvanpripri gacchanti.
Sammsakappassti-dnampi iminva nayena attho veditabbo. Aya pana
viseso sammvimutti-dna micchvimutti avimuttva samn vimutt mayanti evasaino avimuttiya v vimuttisaino. Tatrya vacanattho micch
ppik vimutti vimokkho etassti micchvimutti. Ahag ca micchvimutti yathvuttenkrena micchbhinivesavasena ca pavatt antadvayalakkha. Sammvimutti pana phaladhamm, micchdihike samsevato micchvimokkho v micchvimutti. Micchvimuttiadassana pana micchvimokkhe micchdihiy ca
sranti gahaavasena pavatto akusalacittuppdo antamaso ppa katv
sukata mayti paccavekkhato uppannamoho ca. Sammvimuttiadassanassti ettha sekkhna paccavekkhaaa sammvimuttiadassananti adhi-
10. Vevacanahravibhagavaan
37. Tattha (..0117) katamo vevacano hroti vevacanahravibhago. Tattha
yath vevacananiddeso hoti, ta dassetu eka bhagav dhamma aamaehi vevacanehi niddisatti vutta. Vevacanehti pariyyasaddehti attho.
Padattho pubbe vutto eva. Kasm pana bhagav eka dhamma anekapariyyehi niddisatti? Vuccate desankle yatica kassaci kathaci tadatthapaibodho siyti pariyyavacana, tasmi khae vikkhittacittna aavihitna
aena pariyyena tadatthvabodhanattha pariyyavacana. Teneva padena
puna vacane tadaesa tattha adhigatat siyti mandabuddhna punappuna
tadatthasallakkhae asammosanattha pariyyavacana. Anekepi atth samnabyajan hontti y atthantaraparikappan siy, tass parivajjanatthampi pariyyavacana anaassa vacane anekhi thi thi sahi tesa tesa atthna
11. Paattihravibhagavaan
39. Tattha katamo paattihroti paattihravibhago. Tattha k panya
paattti? ha y pakatikathya desanti. Ida vutta hoti y desanhrdayo viya assddipadatthavisesaniddhraa akatv bhagavato sbhvikadhammakathya desan. Y tass papan, aya paattihro. Yasm pana s
bhagavato tath tath veneyyasantne yathdhippetamattha nikkhipatti
nikkhepo. Tassa cya hro dukkhdisakhte bhge pakrehi peti, asakarato v hapeti, tasm nikkhepapaattti vutto. Iti pakatikathya desanti
Yathsabhvato jnanahena a. Paivijjhanahena pa. Viditakaraahena vijj. Obhsanahena loko. Sabba pavevacanameva. Aya vevacanapaatti. Sacchikiriypaattti paccakkhakaraapaatti.
Tulamatulacti gthya pacurajanna paccakkhabhvato tulita paricchinnanti tula, kmvacara. Na tulanti atula, tula v sadisamassa aa lokiyakamma
natthti atula, mahaggatakamma. Kmvacararpvacarakamma v tula, arpvacara atula, appavipka v tula. Bahuvipka
atula. Sambhavati etenti sambhava, sambhavahetubhta. Bhavasakhra
punabbhavasakharaaka. Avassajti vissajjesi. Munti buddhamuni. Ajjhattaratoti niyakajjhattarato. Samhitoti upacrappansamdhivasena samhito. Abhindi
kavacamivti kavaca viya bhindi. Attasambhavanti attani sajta kilesa. Ida
vutta hoti savipkahena sambhava bhavbhisakharaahena bhavasakhranti ca laddhanma tultulasakhta lokiyakammaca ossaji, sagmasse mahyodho kavaca viya attasambhava kilesaca ajjhattarato samhito
hutv abhindti.
Atha v tulanti tulayanto trento. Atulaca sambhavanti nibbnaceva sambhavaca. Bhavasakhranti bhavagmikamma. Avassaji munti pacakkhandh
anicc, tesa nirodho nibbna niccanti-din (pai. ma. 3.38 atthato samna)
nayena tulayanto buddhamuni bhave dnava nibbne nisasaca disv ta
khandhna mlabhta bhavasakhra kammakkhayakarena ariyamaggena
avassaji. Katha? Ajjhattarato. So hi vipassanvasena ajjhattarato samathavasena samhito kavacamiva attabhva pariyonandhitv hita attani sambhavatt attasambhavanti laddhanma sabba kilesajta abhindi, kilesbhve
kamma appaisandhikatt avassaha nma hoti, kilesbhvena kamma
jahti attho (d. ni. aha. 2.169; ud. aha. 51).
Sakhatsakhatadhtuvinimuttassa abhieyyassa abhvato vutta tula
pe dhammnanti. Tena dhammapaisambhid vutt hotti ha nikkhepapaatti dhammapaisambhidyti. Bhavasakhre samudayapakkhiya sandhyha pariccgapaattti. Dukkhasaccapakkhiyavasena paripaattti.
Samdhnavisihassa (..0124) ajjhattaratabhvassa vasena bhvanpaatti
kyagatya satiyti vutta. Ajjhattaratatvisihassa pana samdhnassa
vasena hitipaatti cittekaggatyti vuttanti dahabba. Abhinibbidpaatti
cittassti yusakhrossajjanavasena cittassa abhinharaapaatti. Updnapaattti gahaapaatti. Sabbautyti sammsambuddhabhvassa. Etena asammsambuddhassa yusakhrossajjana natthti dasseti. Kilesbhvena
bhagav kamma jahatti dassento padlanpaatti avijjaakosnanti ha.
Yo dukkhamaddakkhi yatonidnanti yo raddhavipassako sabba tebhmaka
dukkha adakkhi passi, taca yatonidna ya hetuka, tampissa kraabhvena taha passi. Kmesu so jantu katha nameyyti so eva paipanno
puriso savatthukmesu kilesakmesu yena pakrena nameyya abhinameyya, so
pakro natthi. Kasm? Km hi loke sagoti atv. Yasm imasmi loke kmasadisa bandhana natthi. Vuttaceta bhagavat na ta daha bandhana-
mhu dhrti-di (dha. pa. 345; sa. ni. 1.121; netti. 106; peako 15), tasm
sakhre sajjanahena sagoti viditv. Tesa satm vinayya sikkheti kyagatsatiyogena satim tesa kmna vpasamya tsupi sikkhsu appamatto
sikkheyyti attho.
Vevacanapaattti khandhdna vevacanapaatti. Adakkhti pana padena
sambandhatt vutta dukkhassa paripaatti cti. Paccatthikato dassanapaattti anatthajananato paccatthikato dassanapaatti. Pvakakappti jalita-aggikkhandhasadis. Papta-uragopamti paptpam-uragopam ca.
Mohasambandhano lokoti aya loko avijjhetukehi sayojanehi bandho.
Bhabbarpova dissatti vipannajjhsayopi myya sheyyena ca paicchditasabhvo bhabbajtika viya attna dasseti. Upadhibandhano blo, tamas parivritoti tassa pana blassa tath dassane sammohatamas parivritatt kmaguesu andnavadassitya kilesbhisakhrehi bandhatt. Tath bhto cya (..0125
blo paitna assir viya khyati alakkhiko eva hutv upahti. Tayida
sabba blassa sato rgdikicanato. Paitassa pana pacakkhun passato
natthi kicananti aya sakhepattho. Mohassena vipalls gahitti ha desanpaatti vipallsnanti. Vipartapaattti vipartkrena upahahamnassa
papan.
Atthi nibbnanti samaabrhmana vcvatthumattameva. Natthi nibbnanti paramatthato alabbhamnasabhvattti vippaipannna micchvda
bhajitu bhagavat vutta atthi, bhikkhave, ajta abhta akata asakhatanti. Tattha hetu dassetu no ceta, bhikkhaveti-di vutta. Tassattho
bhikkhave, yadi asakhat
dhtu na abhavissa, na idha sabbassa sakhatassa nissaraa siy. Nibbnahi rammaa katv pavattamn sammdihi-dayo maggadhamm anavasesakilese samucchindanti, tato tividhassapi vaassa appavattti.
Tatthyamadhippyo yath parieyyatya sa-uttarna kmna rpnaca paipakkhabhta tabbidhurasabhva nissaraa payati, eva
tasabhvna sakhabhadhammna paipakkhabhtena tabbidhuratsabhvena nissaraena bhavitabba, yaca ta nissaraa. S asakhat dhtu.
Kica bhiyyo? Sakhatadhammrammaa vipassana. Api ca anulomaa kilese na samucchedavasena pajahitu sakkoti. Sammutisaccrammaampi pahamajjhndsu a vikkhambhanamattameva karoti, kilesna na
samuccheda, samucchedappahnakaraca ariyamaggaa, tassa sakhatadhammasammutisaccavipartena rammaena bhavitabba, s asakhat dhtu.
Tath nibbna-saddo katthaci visaye avipartattho veditabbo, upacravuttisabbhvato, yath ta shasaddoti.
Atha v atthi, bhikkhave, ajta abhta akata asakhatanti (ud. 73)
vacana avipartattha, bhagavat bhsitatt. Yahi bhagavat bhsita, ta
avipartattha. Yath ta sabbe sakhr anicc, sabbe sakhr dukkh,
sabbe dhamm anattti (ma. ni. 1.353, 356; kath. 753; cani. ajitamavapucchniddesa 4; pai. ma. 1.31; netti. 5; dha. pa. 277-279), evampi yuttivasena asakhatya dhtuy paramatthato sabbhvo veditabbo. Ki v etya yutticintya?
Yasm bhagavat (..0126) atthi, bhikkhave, ajta abhta akata asakhatanti (ud. 73), appaccay dhamm asakhat dhammti (dha. sa. dukamtik7-8) ca, asakhataca vo, bhikkhave, dhamma desessmi asakhatagminica
paipadanti-din (sa. ni. 4.366-367, 377) ca anekehi suttapadehi nibbnadhtuy paramatthato sabbhvo desitoti. Tattha upanayanapaattti paipakkhato
hetu-upanayanassa papan. Jotanpaattti paitassa atthassa siddhiy
paksanpaatti. Sesa sabba suvieyyameva.
Paattihravibhagavaan nihit.
12. Otaraahravibhagavaan
42. Tattha katamo otarao hroti otaraahravibhago. Tattha asekkh vimuttti aya tedhtuke vtargat asekkh phalavimutti. Tniyevti tni asekkhya
vimuttiya saddhdni. Aya indriyehi otarati asekkhya vimuttiy niddhritehi saddhdhi indriyehi savaanya otara.
Pacindriyni vijjti sammsakappo viya sammdihiy upakrakatt pakkhandhe saddhdni cattri indriyni vijjya upakrakatt sagahanavasena
vuttni. Sakhrapariypannnti pacasu khandhesu sakhrakkhandhe antogadhni. Ye sakhr ansavti ta sakhrakkhandha viseseti, aggaphalassa
adhippetatt. Tato eva ca no bhavag. Dhammadhtusagahitti ahrasadh-
Otaraahravibhagavaan nihit.
13. Sodhanahravibhagavaan
45. Tattha katamo sodhano hroti sodhanahravibhago. Tattha bhagav pada
sodhetti avijjya nivuto lokoti (su. ni. 1039; cani. ajitamavapucch 58, ajitamavapucchniddesa 2) vadanto bhagav kenassu nivuto lokoti (su. ni. 1038;
cani. ajitamavapucch 57, ajitamavapucchniddesa 1) yasmat ajitena
pucchvasena vutta pada sodheti nma, tadatthassa vissajjanato. No ca rambhanti na tva rambha sodheti, tu icchitassa atthassa apariyositatt.
Suddho rambhoti tu icchitassa atthassa pabodhitatt sodhito rambhoti
attho. Aapakkhandna dvehakajtna v pucchanakle pucchitna
pucchvisayo avijaa mahgahana viya mahdugga viya ca andhakra
avibhta hoti. Yad ca bhagavat paitehi v bhagavato svakehi apade
pada dassentehi nijjaa nigumba katv pahe vissajjite mahat gandhahatthin abhibhavitv obhaggapadlito gahanappadeso viya vigatandhakro vibhto
upahahamno visodhito nma hoti.
Sodhanahravibhagavaan nihit.
14. Adhihnahravibhagavaan
46. Tattha (..0129) katamo adhihno hroti adhihnahravibhago. Tattha
tath dhrayitabbti ekattavemattatsakhtasmaavisesamattato dhrayitabb, na pana tattha kici vikappetabbti adhippyo. Avikappetabbatya kraa
niddesavravaanya vuttameva. Ta ta phala maggati gavesatti maggo,
tadatthikehi maggyati gavesyatti v maggo. Niratiyahena nirassdahena ca
nirayo. Uddha anugantv tiriya acitti tiracchn. Tiracchnva tiracchnayoni. Petatya petti, ito pecca gatabhvoti attho. Petti eva pettivisayo. Na suranti
na bhsanti na dibbantti asur. Asur eva asurayoni. Dibbehi rpdhi suhu
aggti sagg. Manassa ussannatya manuss. Vna vuccati tah, ta tattha
natthti nibbna. Niraya gacchatti nirayagm. Sesapadesupi eseva nayo. Asurayoniyoti asurayoniy hito, asurajtinibbattanakoti attho. Sagga gametti saggagmiyo. Manussagmti manussalokagm. Paisakhnirodhoti paisakhya
paipakkhabhvanya nirodho, paipakkhe v tath appavatte uppajjanrahassa
paipakkhavuttiy anuppdo. Appaisakhnirodhoti sakhatadhammna sarasanirodho, khaikanirodhoti attho.
47. Rpanti ekattat. Bhtna updyti vemattat. Updrpanti ekattat.
Cakkhyatana pe kabakro hroti vemattat. Tath bhtarpanti ekattat.
citta pariyuhti viluppatti avijjpariyuhna. Yath nagaradvre palighasakhtya lagiy patitya manussna nagarappaveso pacchijjati, evameva
yassa sakkyanagare aya patit, tassa nibbnasamppaka agamana
pacchijjatti avijjlag nma hoti. Akusalaca ta mlaca, akusalna v
mlanti akusalamla. Ta pana na aa, idhdhippeto mohoti moho akusalamlanti aya ekapadiko avijjya atthuddhro. Aya vemattatti aya avijjya
vemattat.
Vijjti vindiya vindatti vijj, vijjhanahena vijj, viditakaraahena vijj.
Dukkhe anti-dsu dukkhasaccassa ythvasarasalakkhaa jnti
passati paivijjhatti dukkhe ariyasacce visayabhte a dukkhe anti
vutta. Esa nayo sesesupi. Pati tassa tassa atthassa pkaakaraasakhtena papanahena pa, tena tena v aniccdin pakrena dhamme jntti
pa. Pajnankro pajnan. Aniccdni vicinatti vicayo. Pakrehi vicinatti
pavicayo. Catusaccadhamme vicinatti dhammavicayo. Aniccdna sallakkhaavasena sallakkha. Tesayeva pati pati upalakkhaavasena paccupalakkha.
Paitabhvo paicca. Kusalabhvo kosalla. Nipuabhvo nepua. Aniccdna vibhvanavasena vebhaby. Tesayeva cintanavasena cint. Aniccdni upaparikkhatti upaparikkh. Bhrti pathaviy nma, ayampi sahahena
vitthatahena ca bhr viyti bhr. Tena vutta bhr vuccati pathav, tya pathavisamya vitthatya paya samanngatoti bhripaoti (..0133) (mahni. 27).
Api ca bhrti payeveta adhivacana. Bhte atthe ramatti bhr.
Kilese medhati hisatti medh, khippa gahaadhraahena v medh.
Yassuppajjati, ta satta hitapaipattiya sampayutta v ythvalakkhaapaivedhe parietti pariyik. Aniccdivasena dhamme vipassatti vipassan.
Samm pakrehi aniccdni jntti sampajaa. Uppathapaipanne sindhave
vthi-ropanattha patodo viya uppathe dhvanakacitta vthi-ropanattha
vijjhatti patodo viyti patodo. Dassanalakkhae indaha kretti indriya, pasakhta indriya paindriya. Avijjya na kampatti pabala. Kilesacchedanahena pava sattha pasattha. Accuggatahena pava psdo
papsdo. lokanahena pava loko pa-loko.
Obhsanahena pava obhso pa-obhso. Pajjotanahena pava
pajjoto papajjoto. Ratikaraahena ratidyakahena ratijanakahena cittkatahena dullabhaptubhvahena atulahena anomasattaparibhogahena ca
pava ratana paratana. Na tena satt muyhanti, saya v rammae
na muyhatti amoho. Dhammavicayapada vuttatthameva. Kasm paneta puna
vuttanti? Amohassa mohapaipakkhabhvadpanattha. Teneta dpeti yvya
amoho, so na kevala mohato ao dhammo, mohassa paipakkho dhammavicayasakhto amohova idhdhippetoti. Sammdihti ythvaniyynikakusaladihi.
Dhammavicayasakhto pasattho sundaro v bojjhagoti dhammavicayasambojjhago. Maggaganti ariyamaggassa aga kraanti maggaga. Ariyamaggassa antogadhatt maggapariypannanti.
Asasampattti savirgabhvanvasena pavattit asaabhavpapatti-
nibbattanasampatti. Anuppanne hi buddhe ekacce titthyatane pabbajitv vyokasie parikamma katv catutthajjhna nibbattetv jhn vuhya saya
dosa passanti, saya sati hatthaccheddidukkhaceva sabbabhayni (..0134)
ca honti, ala imya saya, sabhvo santoti eva saya dosa
passitv savirgavasena catutthajjhna nibbattetv aparihnajjhn kla
katv asasu nibbattanti. Citta nesa cuticittanirodheneva idha nivattati, rpakkhandhamattameva tattha nibbattati.
Te yath nma jiyvegukkhitto saro yattako jiyvego, tattakameva kse
gacchati, evameva jhnavegukkhitt upapajjitv yattako jhnavego, tattakameva
kla tihanti. Jhnavege pana parikkhe tattha rpakkhandho antaradhyati,
idha paisandhisa uppajjati, ta sandhya vutta asaabhavpapattinibbattanasampattti. Vibhtasasampattti viacyatanasampatti. S hi
pahamruppaviassa
pahamruppasayapi vibhvanato vibhtasati vuccati. Keci vibhtarpasati pahanti, tesa matena vibhtarpasampatti nma sesruppasampattiyo. Ses sampattiyo suvieyyva.
Nevasekkhansekkho jhyti jhnalbh puthujjano. jniyo jhyti arah,
sabbepi v ariyapuggal. Assakhaluko jhyti khalukassasadiso jhy. Tath hi
khaluko asso damatha na upeti ito cito ca yathruci dhvati, evameva yo
puthujjano abhilbh, so abhi assdetv alamettvat, katamettvatti
uttaridamathya aparisakkanto abhicittavasena ito cito ca dhvati pavattati, so
assakhaluko jhyti vutto. Dihuttaro jhyti jhnalbh dihigatiko. Pauttaro
jhyti lakkhapanijjhnena jhy, sabbo eva v padhiko jhy.
Sarao samdhti akusalacittekaggat, sabbopi v ssavo samdhi. Arao samdhti sabbo kusalbykato samdhi, lokuttaro eva v. Savero samdhti paighacittesu ekaggat. Avero samdhti mettcetovimutti. Anantaradukepi eseva nayo.
Smiso samdhti lokiyasamdhi. So hi anatikkantavamisalokmisatya
smiso. Nirmiso samdhti lokuttaro samdhi. Sasakhro samdhti dukkhpaipado dandhbhio sukhpaipado ca dandhbhio. So hi sasakhrena
sappayogena cittena paccankadhamme kicchena (..0135) kasirena niggahetv
adhigantabbo. Itaro asakhro samdhi. Ekasabhvito samdhti sukkhavipassakassa samdhi. Ubhayasabhvito samdhti samathaynikassa samdhi.
Ubhayato bhvitabhvano samdhti kyasakkhino ubhatobhgavimuttassa ca
samdhi. So hi ubhayato bhgehi ubhayato bhvitabhvano.
ghapaipadti kmna orohanapaipatti, kmasukhnuyogoti attho. Nijjhmapaipadti kmassa nijjhpanavasena khedanavasena pavatt paipatti, attakilamathnuyogoti attho. Akkham paipadti-dsu padhnakaraakle stdni asahantassa paipad, tni nakkhamatti akkham. Sahantassa pana tni khamatti
kham. Uppanna kmavitakka ndhivsetti-din (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.14; 6.
58) nayena micchvitakke sametti sam. Manacchahni indriyni dametti dam
paipad.
Evanti imin vuttanayena. Yo dhammoti yo koci jti-didhammo. Yassa dhammassti tato aassa jardidhammassa. Samnabhvoti dukkhdibhvena samna-
15. Parikkhrahravibhagavaan
49. Tattha (..0136) katamo parikkhro hroti parikkhrahravibhago. Tattha yo
dhammo ya dhamma janayati, tassa so parikkhroti sakhepato parikkhralakkhaa vatv ta vibhgena dassetu kilakkhaoti-di vutta. Tattha
hinoti attano phala paikraabhva gacchatti hetu. Paicca etasm phala
etti paccayo. Kicpi hetupaccayasaddehi kraameva vuccati, tathpi tattha
visesa vibhgena dassetu
16. Samropanahravibhagavaan
50. Tattha katamo samropano hroti samropanahravibhago. Tattha
ekasmi padahneti yasmi kismici ekasmi kraabhte dhamme suttena
gahite. Yattakni padahnni otarantti yattakni aesa kraabhtni tasmi
dhamme samosaranti. Sabbni tni samropayitabbnti sabbni tni padahnni padahnabht dhamm samm niddhraavasena netv desanya ropetabb, desanruhe viya katv kathetabbti attho. Yath vae hre ekamhi
padahne, pariyesati sesaka padahnanti (netti. 4 niddesavra) vacanato
anekesa padahnna pariyesan vutt, evamidhpi bahna padahnna samropan ktabbti dassento yath vae hreti ha. Na kevala
padahnavaseneva samropan, atha kho vevacanabhvanpahnavasenapi
samropan ktabbti dassento tattha samropan catubbidhti-dimha.
Kasm (..0139) panettha padahnavevacanni gahitni, nanu padahnavevacanahre eva ayamattho vibhvitoti? Saccameta, idha pana padahnavevacanaggahaa bhvanpahnna adhihnavisayadassanatthaceva tesa
adhivacanavibhgadassanatthaca. Evahi bhvanpahnni suvieyyni
honti sukarni ca papetu. Ida padahnanti ida tividha sucarita
buddhna ssanassa ovdassa visaydhihnabhvato padahna. Tattha
kyikanti-din thi sucaritehi sldayo tayo khandhe samathavipassan tatiyacatutthaphalni ca niddhretv dasseti, ta suvieyyameva. Vanyatti vana,
vanati, vanute iti v vana. Tattha yasm paca kmagu kmatahya, nimittaggho anubyajanagghassa, ajjhattikabhirni yatanni tappaibandhachanda-
sakhrapariya paribandhakilesna sakhresu rgassa mohgatigamanassa (..0141) ca pahnya savattatti imamattha dasseti dhammesu dhammnupass viharantoti-din. Sesa uttnameva.
Samropanahravibhagavaan nihit.
Nihit ca hravibhagavaan.
1. Desanhrasamptavaan
Eva suparikammakatya bhmiy nnvani muttapupphni pakiranto viya
susikkhitasippcariyavicritesu surattasuvalakresu nnvidharasijlasamujjalni vividhni mairatanni bandhanto viya mahpathavi parivattetv
pappaakoja khdpento viya yojanikamadhugaa petv sumadhurasa
pyento viya ca yasm mahkaccno nnsuttapadese udharanto soasa hre
vibhajitv idni te ekasmiyeva sutte yojetv dassento hrasamptavra
rabhi. rabhanto ca yya niddesavre
52. Soasa hr pahama, disalocanato dis viloketv.
sakhipiya akusena hi, nayehi thi niddise suttanti.
Gth vutt. Yasm ta hravibhagavro nappayojeti, vippakiavisayatt,
nayavicrassa ca antaritatt. Anekehi suttapadesehi hrna vibhgadassanameva hi hravibhagavro. Hrasamptavro pana ta payojeti, ekasmiyeva
suttapadese soasa hre
madoti-din khuddakavatthuvibhage (vibha. 832) gatna sattanna kilesnaca vasena vibhgo vattabbo. Aya tvettha abhidhammanissit kath.
Suttantanissit (ma. ni. 1.347; a. ni. 11.17) pana arakkhitena cittenti cakkhun
rpa disv nimittaggh hoti anubyajanaggh, yatvdhikaraamena cakkhundriya asavuta viharanta abhijjhdomanass ppak akusal dhamm
anvssaveyyu, tassa (..0145) savarya na paipajjati, na rakkhati cakkhundriya, cakkhundriye na savara pajjati. Sotena pe ghnena jivhya
kyena manas pe manindriyena savara pajjati (ma. ni. 1.347, 411,
421; 2.419; 3.15, 75). Eva arakkhita citta hoti. Micchdihihatena cti
micchdihihata nma citta pubbantakappanavasena v aparantakappanavasena v pubbantparantakappanavasena v micchbhinivisantassa ayoniso
ummujjantassa sassato lokoti v pe neva hoti na na hoti tathgato para
marati (vibha. 937; pai. ma. 1.140) v y dihi, tya hata upahata. Y ca
kho im cattro sassatavd pe paca paramadihadhammanibbnavdti brahmajle (d. ni. 1.30 dayo) pacattaye (ma. ni. 3.21 dayo) ca gat
dvsahi dihiyo, tsa vasena cittassa micchdihihatabhvo kathetabbo.
Thinamiddhbhibhtenti thina nma cittassa akammaat. Middha nma
vedandikkhandhattayassa akammaat. Tath thina anusshasahanana.
Middha asattivighto. Iti thinena middhena ca citta abhibhta ajjhotthaa
upadduta sakocanappatta laypanna. Vasa mrassa gacchatti vaso
nma icch lobho adhippyo ruci kakh atti. Mroti paca mr
khandhamro abhisakhramro maccumro devaputtamro kilesamroti.
Gacchatti tesa vasa iccha pe atti gacchati upagacchati upeti
vattati anuvattati ntikkamatti. Tena vuccati vasa mrassa gacchatti.
Tattha yathvutt akusal dhamm, tahvijj eva v samudayasacca. Yo so
vasa mrassa gacchatti vutto, so ye pacupdnakkhandhe updya
paatto, te pacakkhandh dukkhasacca. Eva bhagavat idha dve saccni
desitni. Tenevha dukkha samudayo cti. Tesa bhagav pariya ca
pahnya ca dhamma desetti vuttamevattha pkaatara ktu dukkhassa
pariya samudayassa pahnyti vutta. Katha desetti ce
Tasm rakkhitacittassa, sammsakappagocaro;
sammdihi purakkhatv, atvna udayabbaya;
thinamiddhbhibh bhikkhu, sabb duggatiyo jaheti. (ud. 32)
Gthya (..0146). Tassattho yasm arakkhitena cittena vasa mrassa
gacchati, tasm satisavarena manacchahna indriyna rakkhaena rakkhitacitto assa. Sammsakappagocaroti yasm kmasakappdimicchsakappagocaro tath tath ayoniso vikappetv nnvidhni micchdassanni gahti.
Tato eva ca micchdihihatena cittena vasa mrassa gacchati, tasm yonisomanasikrena kamma karonto nekkhammasakappdisammsakappagocaro
assa. Sammdihi purakkhatvti sammsakappagocaratya vidhutamicchdassano kammassakatlakkhaa yathbhtaalakkhaaca sammdihi
pubbagama katv slasamdhsu yuttappayutto. Tato eva ca atvna udaya-
bbaya pacasu updnakkhandhesu samapasya krehi uppda nirodhaca atv vipassana ussukkpetv anukkamena ariyamagge gahanto
aggamaggena thinamiddhbhibh bhikkhu sabb duggatiyo jaheti eva sabbaso
bhinnakilesatt bhikkhu khsavo yathsambhava tividhadukkhatyogena
duggatisakht sabbpi gatiyo jaheyya, tsa parabhge nibbne tiheyyti
attho.
Ya tahya avijjya ca pahna, aya nirodhoti pahnassa nirodhassa
paccayabhvato asakhatadhtu pahna nirodhoti ca vutt. Imni cattri saccnti purimagthya purimni dve, pacchimagthya pacchimni dveti dvhi
gthhi bhsitni imni cattri ariyasaccni. Tesu samudayena assdo, dukkhena
dnavo, magganirodhehi nissaraa, sabbagatijahana phala, rakkhitacittatdiko upyo, arakkhitacittatdinisedhanamukhena rakkhitacittatdsu niyojana
bhagavato attti. Eva desanhrapadatth assddayo niddhretabb. Tenevha niyutto desanhrasamptoti.
Desanhrasamptavaan nihit.
2. Vicayahrasamptavaan
53. Eva (..0147) desanhrasampta dassetv idni vicayahrasampta
dassento yasm desanhrapadatthavicayo vicayahro, tasm desanhre vipallsahetubhvena niddhritya tahya kusaldivibhgapavicayamukhena vicayahrasampta dassetu tattha tah duvidhti-di raddha. Tattha kusalti
kusaladhammramma. Kusala-saddo cettha bhitikasutte (ma. ni. 2.358 dayo)
viya anavajjatthe dahabbo. Kasm panettha tah kusalapariyyena uddha?
Heh desanhre vipallsahetubhvena taha uddharitv tass vasena
sakilesapakkho
kkilissati, subhvitatt mudubhta vasibhvappattanti attho. Vase vattamnahi citta mudti vuccati. Mudutt eva ca kammaniya, kammakkhama
kammayogganti attho. Muduhi citta kammaniya hoti (..0149), eva bhvita
muduca hoti kammaniyaca, yathayida, bhikkhave, cittanti (a. ni. 1.22). Etesu
parisuddhabhvdsu hitatt hita. hitattyeva nejappatta, acala nirijananti attho. Mudukammaabhvena v attano vase hitatt hita. Saddhdhi
pariggahitatt nejappatta. Saddhpariggahitahi citta assaddhiyena na
ijati, vriyapariggahita kosajjena na ijati, satipariggahita pamdena na ijati,
samdhipariggahita uddhaccena na ijati, papariggahita avijjya na ijati,
obhsagata kilesandhakrena na ijati. Imehi chahi dhammehi pariggahita
nejappatta hoti. Eva ahagasamanngata citta abhinhrakkhama
hoti. Abhisacchikarayna dhammna abhisacchikiriyya.
Aparo nayo catutthajjhnasamdhin samhita citta nvaraadrbhvena
parisuddha. Vitakkdisamatikkamena pariyodta. Jhnapailbhapaccankna ppakna icchvacarna abhvena anagaa. Icchvacarnanti
icchya avacarna icchvasena otina pavattna nnappakrna
kopa-apaccaynanti attho. Abhijjhdna cittupakkilesna vigamena vigatpakkilesa. Ubhayampi ceta anagaasuttavatthasuttna (ma. ni. 1.57 dayo;
70 dayo) vasena veditabba. Vasippattiy mudubhta. Iddhipdabhvpagamena kammaniya. Bhvanpripriy patabhvpagamena hita nejappatta. Yath nejabhvappatta nejappatta hoti, eva hitanti attho.
Evampi ahagasamanngata citta abhinhrakkhama hoti. Abhisacchikarayna dhammna abhisacchikiriyya pdaka padahnabhta.
Tenevha so tattha ahavidha adhigacchati cha abhi dve ca viseseti.
Tattha soti adhigatacatutthajjhno yog. Tatthti tasmi catutthajjhne adhihnabhte. Ahavidha adhigacchatti ahavidha gua adhigacchati. Ko pana
so ahavidho guoti? ha cha abhi dve ca viseseti. Manomayiddhi vipassanaca. Ta cittanti catutthajjhnacitta. Yato parisuddha, tato pariyodtanti-din purima purima pacchimassa pacchimassa kraavacananti dasseti.
Tadubhayanti yesa rgdi-agana abhijjhdi-upakkilesnaca abhvena
anagaa vigatpakkilesanti (..0150) ca vutta. Tni agani upakkiles
cti ta ubhaya. Tadubhaya tahsabhvatt tahya anulomanato ca tahpakkho. Y ca ijanti y ca cittassa asamdnena phandan. Ahitti anavahna. Aya dihipakkhoti y ijan ahiti ca, aya micchbhinivesahetutya
dihipakkho.
Cattri indriynti-din vedantopi catutthajjhna vibhveti. Eva ahagasamanngata
catutthajjhnacitta
upari abhidhigamya abhinhrakkhama hoti. S ca abhinhrakkhamat cuddasahi krehi ciavasibhvasseva hoti. So ca vasibhvo ahasampattilbhino, na rpvacarajjhnamattalbhinoti ruppasampattiy manasikravidhi dassento so uparima sampatti
santato manasikarotti-dimha. Tattha uparima sampattinti ksnacyatanasampatti. Santato manasikarotti agasantatyapi rammaasantatyapi
Ettha ca passena desan katti pavasena savaan kat. Pa ptiIdha samathavipassanvibhga dassetu yo ca ptipharaoti-di vutta.
Ettha ca passena desan katti pavasena savaan kat. Pa ptipharaatti-dsu samdhisahagat evti tattha samdhivasena samatho
uddhao. Tasm ptisukhacetopharaat visesato samdhivipphravasena ijjhantti t samathoti vutt. Itarni avipphravasenti tni vipassanti vuttni.
55. Idni (..0153) ta samdhi rammaavasena vibhajitv dassetu dasa
kasiyatannti-di vutta. Tattha kasiajjhnasakhtni kasini ca tni
yogino sukhavisesna adhihnabhvato, manyatanadhammyatanabhvato
ca yatanni cti kasiyatanni. Pathavkasianti kataparikamma pathavmaalampi, tattha pavatta uggahapaibhganimittampi, tasmi nimitte uppannajjhnampi vuccati. Tesu jhna idhdhippeta. ksakasianti kasiugghimkse pavattapahamruppajjhna. Viakasianti pahamruppavirammaa dutiyruppajjhna. Pathavkasidike suddhasamathabhvanvasena pavattite sandhya imni aha kasini samathoti vutta. Sesakasiadvaya vipassandhihnabhvena pavatta vipassanti vutta.
Evanti imin nayena. Sabbo ariyamaggoti sammdihi-dibhvena abhinnopi
ariyamaggo satipahndipubbabhgapaipadbhedena anekabhedabhinno niravaseso ariyamaggo. Yena yena krenti anabhijjhdsu, paccuppannasukhatdsu ca kresu yena yena krena vutto. Tena tenti tesu tesu kresu ye ye
samathavasena, ye ca ye ca vipassanvasena yojetu sambhavanti, tena tena
krena samathavipassanhi ariyamaggo vicinitv yojetabbo. Teti samathdhihnavipassandhamm. Thi dhammehi sagahitti thi anupassandhammehi
sagahit, gaana gatti attho. Katamehi thti? ha aniccatya dukkhatya anattatyti. Aniccatya sahacaraato vipassan aniccatti vutt. Esa nayo sesesupi.
So samathavipassana bhvayamno ti vimokkhamukhni bhvayatti so ariyamaggdhigamya yuttappayutto yog klena samatha sampajjanavasena
klena vipassana sammasanavasena vahayamno animittavimokkhamukhdisakht tisso anupassan brheti. Tayo khandhe bhvayatti tisso anupassan
uparparivisesa ppento slakkhandho samdhikkhandho pakkhandhoti ete
tayo khandhe vaheti. Yasm pana thi khandhehi ariyo ahagiko maggo sagahito, tasm tayo khandhe bhvayanto ariya ahagika magga bhvayatti
vutta.
Idni (..0154) yesa puggalna yattha sikkhantna visesato niyynamukhni yesaca kilesna paipakkhabhtni ti vimokkhamukhni, tehi saddhi
tni dassetu rgacaritoti-di vutta. Tattha animittena vimokkhamukhenti
aniccnupassanya. S hi niccanimittdisamugghanena animitto, rgdna
samucchedavimuttiy vimokkhoti laddhanmassa ariyamaggassa mukhabhvato
dvrabhvato animittavimokkhamukhanti vuccati. Adhicittasikkhyti samdhismi. Sukhavedanya phassa anupagacchantoti sukhavedanya hita
sukhavedankraato phassa tahya anupagacchanto. Sukha vedana parijnantoti aya sukh vedan viparimdin dukkhti parijnanto, savisaya
rga samatikkanto. Rgamala pavhentoti-din tehi pariyyehi rgasseva
pahnamha. Dosacarito puggaloti-dsupi vuttanaynusrena attho veditabbo.
Padhikassa santatisamhakiccrammadighanavinibbhogena sakhresu
attasuat pka hotti visesato anattnupassan papadhnti ha suatavimokkhamukha pakkhandhoti. Tath sakhrna sarasapabhagutya ittarakhaatt uppannna tattha tattheva bhijjana samm samhitasseva
pkaa hotti visesato aniccnupassan samdhippadhnti ha animittavimokkhamukha samdhikkhandhoti. Tath slesu pariprakrino khantibahulassa
uppanna dukkha aratica abhibhuyya viharato sakhrna dukkhat
vibht hotti dukkhnupassan slappadhnti ha appaihitavimokkhamukha
slakkhandhoti. Iti thi vimokkhamukhehi tia khandhna sagahitatt vutta
so ti vimokkhamukhni bhvayanto tayo khandhe bhvayatti. Yasm ca thi
ca khandhehi ariyassa ahagikassa maggassa sagahitatt tayo khandhe bhvayanto ariya ahagika magga bhvayatti vutta. Tasm tehi tassa
sagaha dassento y ca sammvcti-dimha.
Puna tia khandhna samathavipassanbhva dassetu slakkhandhoti-di vutta. Tattha slakkhandhassa khantipadhnatt, samdhissa bahpakratt ca samathapakkhabhajana dahabba. Bhavagnti upapattibhavassa
agni. Dve padnti dve pd. Yebhuyyena hi pacadasa caraadhamm slasamdhisagahitti. Bhvitakyoti (..0155) bhisamcrikaslassa pripriy bhvitakyo. dibrahmacariyakaslassa pripriy bhvitaslo. Atha v bhvitakyoti
indriyasavarena bhvitapacadvrakyo. Bhvitasloti avasihaslavasena
bhvitaslo. Samm kyabhvanya sati accanta kyaduccaritappahna anavajjaca uhna sampajjati. Tath anuttare sle sijjhamne anavasesato micchvcya micchjvassa ca pahna sampajjati. Cittapasu ca bhvitsu sammsatisammsamdhisammdihisammsakapp bhvanpripri gat eva
honti tasabhvatt tadubhayakraatt cti imamattha dasseti kye bhviyamneti-din.
Pacavidha adhigama gacchatti ariyamaggdhigamameva avatthvisesavasena pacadh vibhajitv dasseti. Ariyamaggo hi khippa saki ekacittakkhaeneva catsu saccesu attan adhigantabba adhigacchatti na tassa lokiyasampattiy viya vasibhvankicca atthti khippdhigamo ca hoti. Pajahitabbna
accantavimuttivasena pajahanato vimuttdhigamo ca. Lokiyehi mahantna slakkhandhdna adhigamanabhvato mahdhigamo ca. Tesayeva vipulaphalna adhigamanato vipuldhigamo ca. Attan kattabbassa kassaci anavasesato
anavasesdhigamo ca hotti. Ke panete adhigam? Keci samathnubhvena,
keci vipassannubhventi ima vibhga dassetu tattha samathenti-di
vutta.
56. Iti mahthero tasm rakkhitacittassti gthya vasena arahattaphalavimuttimukhena vicayahrasampta niddisanto desankusalatya anekehi suttappa-
1.2; a. ni. aha. 1.1.51; dha. sa. aha. 1007; pai. ma. aha. 2.1.130);
Mtaranti-dsu janik mt. Janako ca pit. Manussabhto khsavo arahti adhippeto. Ki pana ariyasvako ae jvit voropeyyti? Etampi ahna.
Sacepi bhavantaragata ariyasvaka attano ariyasvakabhva ajnantampi
koci eva vadeyya ida kunthakipillika jvit voropetv sakalacakkavagabbhe cakkavattirajja paipajjhti, neva so na jvit voropeyya. Athpi eva
vadeyyu sace ima na ghtessasi, ssa te chindissmti, ssamevassa
chindeyyu, neva so ta ghteyya. Puthujjanabhvassa pana mahsvajjabhvadassanattha ariyabhvassa ca baladpanattha eva vutta. Ayahettha adhippyo svajjo vata puthujjanabhvo. Yatra hi nma mtughkdnipi nantariyni karissati, mahbalova ca ariyabhvo, yo etni kammni na karotti.
Sagha bhindeyyti samnasavsaka samnasmya hita pacahi
kraehi sagha bhindeyya. Vuttaheta pacahupli, krehi sagho
bhijjati kammena uddesena voharanto anussvanena salkagghenti (pari. 458).
Tattha kammenti apalokandsu catsu kammesu aatarakammena. Uddesenti pacasu ptimokkhuddesesu aatarena uddesena. Voharantoti (..0158)
kathayanto, thi thi upapatthi adhamma dhammoti-dni ahrasabhedakaravatthni dpayanto. Anussvanenti nanu tumhe jntha mayha uccakul
pabbajitabhva bahussutabhvaca, mdiso nma uddhamma ubbinaya
satthussana gheyyti ki tumhka cittampi uppdetu yutta, kimaha
apyato na bhymti-din nayena kaamle vacbheda katv anussvanena. Salkagghenti eva anussvetv tesa citta upatthambhetv anivattidhamma katv gahatha ima salkanti salkagghena.
Ettha ca kammameva uddeso v pama, vohrnussvanasalkagghpana pana pubbabhgo. Ahrasavatthudpanavasena hi voharantena tattha
rucijananattha anussvetv salkya ghityapi abhinno eva hoti sagho. Yad
pana eva cattro v atirek v salka ghetv veika kamma v
uddesa v karonti, tad sagho bhinno nma hoti. Eva dihisampanno
puggalo sagha bhindeyya sagharji v janeyyti neta hna vijjatti.
Duhacittoti vadhakacittena paduhacitto. Lohita uppdeyyti jvamnakasarre khuddakamakkhikya pivanamattampi lohita uppdeyya. Ettvat hi mtughtdni pacnantariyakammni dassitni honti. Yni puthujjano karoti, na ariyasvako. Duhacittoti vinsacittena paduhacitto. Thpanti cetiya. Bhindeyyti
nseyya.
Aa satthranti aya me satth satthu kicca ktu samatthoti bhavantarepi aa titthakara. Apadiseyyti aya me satthti eva gaheyyti neta
hna vijjati. Ito bahiddh aa dakkhieyya pariyeseyyti ssanato
bahiddh aa bhiraka samaa v brhmaa v aya dakkhiraho,
imasmi kat kr mahapphal bhavissantti adhippyena tasmi paipajjeyyti
attho. Kuthalamagalena suddhi pacceyyti imin ida bhavissatti eva
pavattatt kuthalasakhtena dihasutamutamagalena attano suddhi
vodna saddaheyya.
57. Itth rj cakkavatt siyti neta hna vijjatti yasm itthiy kosohitavatthaguyhdna abhvena lakkhani na paripranti, itthiratanbhvena (..0159) ca
sattaratanasamagit na sampajjati. Sabbamanussnampi ca na adhiko attabhvo hoti, tasm itth pe vijjatti vutta. Yasm sakkattdni ti hnni
uttamni, itthiligaca hna, tasm tass sakkattdnipi paisiddhnti. Nanu ca
yath itthiliga, eva purisaligampi brahmaloke natthi, tasm puriso mahbrahm siyti na vattabbanti? No na vattabba. Kasm? Idha purisassa tattha
nibbattanato. Itthiyo hi idha jhna bhvetv kla katv brahmaprisajjna
sahabyata upapajjanti, na mahbrahmna. Puriso pana katthaci na uppajjatti
na vattabbo. Samnepi tattha ubhayaligbhve purisasahnva tattha
brahmno, na itthisahn, tasm suvuttameta. Itth tathgatoti ettha tihatu
tva sabbaugue nibbattetv lokna traasamattho buddhabhvo, paidhnamattampi itthiy na sampajjati.
Manussatta ligasampatti, hetu satthradassana;
pabbajj guasampatti, adhikro ca chandat;
ahadhammasamodhn, abhinhro samijjhatti. (bu. va. 2.59)
Imni hi paidhnasampattikrani. Iti paidhnamattampi sampdetu asamatthya itthiy kuto buddhabhvoti itth tathgato araha sammsambuddho siyti
neta hna vijjatti vutta. Sabbkraparipro puussayo sabbkrapariprameva attabhva nibbattetti purisova araha hoti sammsambuddho.
Ekiss lokadhtuyti dasasahassilokadhtuy, y jtikhettanti vuccati. S hi
tathgatassa gabbhokkantikldsu kampati. khetta pana koisatasahassacakkava. Y ekato savaati ca vivaati ca, yattha ca niyaparittdna
(d. ni. 3.277 dayo) pavattati. Visayakhettassa parima natthi. Buddhnahi yvataka a tvataka neyya, yvataka neyya tvataka
a, neyyapariyantika a, apariyantika neyyanti (mahni. 69;
cani. mogharjamavapucchniddesa 85; pai. ma. 3.5) vacanato avisayo
nma natthi. Iti imesu tsu khettesu tisso sagtiyo ruhe tepiake buddhavacane
hapetv ima cakkava aasmi cakkave buddh uppajjantti sutta
natthi, na uppajjantti pana atthi.
Apubba (..0160) acarimanti apure apacch ekato na uppajjanti, pure v
pacch v uppajjantti vutta hoti. Tattha gabbhokkantito pubbe pureti veditabba.
Tato pahya hi dasasahassicakkavakampanena khettapariggaho kato nma
hoti, aassa buddhassa uppatti natthi. Dhtuparinibbnato para pana pacch,
tato hehpi aassa buddhassa uppatti natthi, uddha na vrit.
Kasm pana apubba acarima na uppajjantti? Anacchariyatt. Acchariyamanuss hi buddh bhagavanto. Yathha ekapuggalo, bhikkhave, loke uppajjamno uppajjati acchariyamanussoti-di (a. ni. 1.171). Yadi ca aneke buddh
ekato uppajjeyyu, anacchariy bhaveyyu. Desanya ca visesbhvato. Yahi
satipahndibheda dhamma eko deseti, aenapi so eva desetabbo siy,
vivdabhvato ca. Bahsu hi buddhesu ekato uppannesu bahna cariyna
antevsik viya amhka buddho psdikoti-din tesa svak vivadeyyu.
Ki v etena kraagavesanena, dhammatves ya ekiss lokadhtuy dve
tathgat ekato na uppajjantti (mi. pa. 5.1.1).
Yath nimbabjakostakibjdni madhura phala na nibbattenti, asta amadhurameva phala nibbattenti, eva kyaduccaritdni madhuravipka na
nibbattenti amadhurameva nibbattenti. Yath ca ucchubjaslibjdni madhura
sdurasameva phala nibbattenti na asta kauka. Eva kyasucaritdni
madhurameva vipka nibbattenti na amadhura. Vuttampi ceta
Ydisa vapate bja, tdisa harate phala;
kalyakr kalya, ppakr ca ppakanti. (sa. ni. 1.256; netti. 122);
Tasm tia duccaritnanti-di vutta.
Aataro samao v brhmao vti yo koci pabbajjmattena samao v jtimattena brhmao v. Ppiccho sambhvandhippyena vimhpanato kuhako.
Paccayasannissitya payuttavcya vasena lapako. Paccayanibbattakanimittvacarato nemittako. Kuhanalapananemittakatta pubbagama katvti kuhandibhvameva purakkhatv santindriyo (..0161) santamnaso viya caranto. Paca
nvaraeti kmacchanddike paca nvarae. Appahya asamucchinditv, cetaso
upakkileseti nvarae. Nvara hi citta upakkilesenti kiliha karonti vibdhenti upatpenti ca. Tasm cetaso upakkilesti vuccanti. Paya dubbalkaraeti nvarae. Nvara hi uppajjamn anuppannya paya uppajjitu na
denti. Tasm paya dubbalkarati vuccanti. Anupahitassatti catsu satipahnesu na upahitassati. Abhvayitvti avahayitv. Anuttara sammsambodhinti arahattapadahna sabbautaa.
Pacchimavre aataro samao v brhmao vti sabbaubodhisatta
nkahissati dubbala dinnya paisandhiy upadhivepakkamatta bhavissatti jnti. Tath sakalagmavsikesu ekato dna dadamnesu sabbesampi
cetan deyyadhammrammava hoti, ta pana kamma tesa yhanakkhae eva nna hoti. Tesu hi keci devaloke nibbattanti, keci manussaloke, ta
tathgato yhanakkhae eva imin nhrena yhitatt esa manussaloke nibbattissati, esa devaloketi jnti. Tatthapi esa paranimmitavasavattsu nibbattissati,
esa bhummadevesu nibbattissati, esa jehakadevarj hutv, esa tassa dutiya
tatiya v hnantara karonto paricrako hutv nibbattissatti jnti.
Tesu ca kammesu ida paisandhi kahitu sakkhissati, ida na sakkhissati dubbala dinnya paisandhiy upadhivepakkamatta bhavissatti jnti.
Tath vipassana pahapentesu ca esa imin nhrena vipassanya raddhatt
arah bhavissati, esa angm, esa sakadgm, esa sotpanno, ekabj kolakolo sattakkhattuparamo, esa magga pattu na sakkhissati lakkharammaikavipassanyameva hassati, esa paccayapariggahe, esa nmarpapariggahe,
arpapariggahe ca hassati, esa mahbhtamattameva vavatthapessati, esa
kici sallakkhetu na sakkhissatti jnti. Kasiaparikamma karontesupi esa
parikammamatte eva hassati, esa nimitta uppdetu sakkhissati, na appana.
Esa appanampi uppdessati, esa (..0164) jhna adhigamissati, na uparivisesa.
Esa uparivisesampi adhigamissatti jnti.
Anekadhtti anek cakkhdayo pathavdayo ca dhtuyo etassti anekadhtu,
bahudhtti attho. Lokoti khandhyatandiloko. Cakkhudhtti-di yhi dhthi
anekadhtti loko vutto, tsa sarpato dassana. Tattha sabhvahena nissattahena ca dhtu. Cakkhu eva dhtu cakkhudhtu. Sesapadesupi eseva nayo.
Kmadhtti ettha dve km kilesakmo ca vatthukmo ca. Kilesakmapakkhe
kmapaisayutto dhtu kmadhtu, kmavitakkasseta nma. Vatthukmapakkhe pana kmvacaradhamm kmo uttarapadalopena, kmo ca so dhtu
cti kmadhtu. Bypdapaisayutto dhtu bypdadhtu, bypdavitakkasseta nma. Bypdova dhtu bypdadhtu, dasa-ghtavatthuvisayassa
paighasseta nma. Vihispaisayutto dhtu vihisdhtu, vihisvitakko.
Vihis eva v dhtu vihisdhtu, parasattavihesanasseta nma. Nekkhamma-abypda-avihisdhtuyo nekkhammavitakkdayo sabbakusaladhamm
mettkaru cti veditabba. Rpadhtti rpabhavo, sabbe v rpadhamm. Arpadhtti arpabhavo, arpadhamm v. Nirodhadhtti nirodhatah. Sakhradhtti sabbe sakhatadhamm. Sesa suvieyya.
Aamaavilakkhaatt nnappakr dhtuyo etasminti nndhtu, loko.
Tenevha a cakkhudhtu yva a nibbnadhtti, yath ca ida a
cakkhudhtu-dibhedena updinnakasakhralokassa vasena anekadhtunndhtuloka pajnti, eva anupdinnakasakhralokassapi vasena ta pajnti. Paccekabuddh hi dve ca aggasvak updinnakasakhralokasseva
nnatta jnanti, tampi ekadeseneva, na nippadesato. Anupdinnakasakhralokassa pana nnatta na jnanti. Bhagav pana imya nma dhtuy ussannya
imassa rukkhassa khandho seto hoti, imassa ko, imassa maho, imassa
passatti-din (d. ni. 2.129, 174; 3.339, 358; ma. ni. 2.248; 3.312) ahanna
tiaca suatavimokkhdna vasena vutta. Ahti tesu hapetv lokuttare
vimokkhe aha. Sattti tesu eva nirodhasampatti hapetv satta. Tayoti suttantapariyyena suatavimokkhdayo tayo. Dveti abhidhammapariyyena animittavimokkhasssambhavato avases dve. Ettha ca paipiy satta appitappitakkhae vikkhambhanavasena paccankadhammehi vimuccanato (..0168), rammae adhimuccanato ca vimokkh. Nirodhasampatti pana sabbaso savedayitehi vimuttatt apagamavimokkho nma. Lokuttar ca tatamaggavajjhakilesehi samucchedavasena vimuttatt vimokkhoti aya viseso veditabbo.
Samdhsu catukkanayapacakanayesu pahamajjhnasamdhi savitakko savicro samdhi nma. Pacakanaye dutiyajjhnasamdhi avitakko vicramatto
samdhi nma. Catukkanaye pacakanayepi sesajhnesu samdhi avitakko avicro samdhi nma.
Sampattsu paipiy ahanna sampattna samdhtipi nma sampatttipi. Kasm? Cittekaggatsabbhvato. Nirodhasampattiy tadabhvato na
samdhti nma. Sasampattidi heh vuttameva.
Hnabhgiyo samdhti appaguehi pahamajjhndhi vuhitassa samanasikrna kmdi-anupakkhandana pahamajjhndisamdhissa hnabhgiyat. Pahamajjhnassa kmargabypd sakilesoti vuttatt dutiyajjhndivasena yojetabba. Kukkua vuccati ajajigucchanamukhena tapparamat.
Kukkuajhyti puggaldhihnena jhnni vuttni, dve pahamadutiyajjhnnti
vutta hoti. Yo pahama dutiya v jhna nibbattetv alamettvatti
sakoca pajjati, uttari na vyamati, tassa tni jhnni cattripi kukkuajhnnti vuccanti, tasamagino ca kukkuajhy. Tesu purimni dve sannabalavapaccatthikatt visesabhgiyatbhvato ca sakilesabhvena
kiccakaraena cakkhumivtipi cakkhu. Cutpaptadassanena dihivisuddhihetutt visuddha. Yo hi cutimattameva passati, na upapta, so ucchedadihi
gahti. Yo upaptamattameva passati na cuti, so navasattaptubhvadihi
gahti. Yo pana tadubhaya passati, so yasm duvidhampi ta dihigata ativattati. Tasmssa ta dassana dihivisuddhihetu hoti. Tadubhayaca bhagav
passati. Tena vutta cutpaptadassanena dihivisuddhihetutt visuddhanti.
Ekdasa-upakkilesavirahato (..0172) v visuddha. Yathha
So kho aha anuruddh vicikicch cittassa upakkilesoti iti viditv vicikiccha cittassa upakkilesa pajahi. Amanasikro cittassa upakkileso
thinamiddha chambhitatta uppila duhulla accraddhavriya
atilnavriya abhijapp nnattasa atinijjhyitatta rpna cittassa
upakkilesoti iti viditv atinijjhyitatta rpna cittassa upakkilesa pajahinti
(ma. ni. 3.242) evamdi.
Tadeva ekdasa-upakkilesavirahato v visuddha. Manusspacra atikkamitv rpadassanena atikkantamnusaka, masacakkhu atikkantatt v atikkantamnusaka. Tena dibbena cakkhun visuddhena atikkantamnusakena.
Satte passatti manusso manussa masacakkhun viya satte passati oloketi.
Cavamne upapajjamneti ettha cutikkhae upapattikkhae v dibbacakkhunpi
dahu na sakk. Ye pana sannacutik idni cavissanti, ye ca gahitapaisandhik sampati nibbatt, te cavamn upapajjamnti adhippet. Te evarpe
cavamne upapajjamne. Hneti mohanissandayuttatt hnajtikulabhogdivasena hite paribhte. Pateti amohanissandayuttatt tabbiparte. Suvaeti adosanissandayuttatt ihakantamanpavaayutte. Dubbaeti dosanissandayuttatt anihkantmanpavaayutte abhirpe virpe vti attho. Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttatt v ahe mahaddhane. Duggateti duggatigate,
lobhanissandayuttatt v dalidde appannapnabhojane. Yathkammpageti ya
ya kamma upacita, tena tena upagate. Tattha purimehi cavamneti-dhi
dibbacakkhukicca vutta. Imin pana padena yathkammpagaakicca.
Yathkammpagaa-angatasani ca dibbacakkhupdakneva dibbacakkhun saheva ijjhanti.
Kyaduccaritenti-dsu duhu carita, duha v carita kilesaptikatt
duccarita. Kyena duccarita, kyato v pavatta duccarita kyaduccarita.
Eva vacmanoduccaritnipi dahabbni. Samanngatti samagbht. Ariyna(..0173) upavdakti buddhdna ariyna, antamaso gihisotpannnampi antimavatthun v guaparidhasanena v upavdak akkosak garahak. Micchdihikti vipartadassan. Micchdihikammasamdnti micchdihihetubhtasamdinnannvidhakamm. Ye ca micchdihimlakesu kyakammdsu
aepi samdapenti. Tattha vacmanoduccaritaggahaena ariypavdamicchdihsu gahitsupi tesa puna vacana mahsvajjabhvadassanattha. Mahsvajjo hi ariypavdo nantariyasadiso. Yathha
Seyyathpi, sriputta, bhikkhu slasampanno samdhisampanno pasampanno diheva dhamme aa rdheyya, evasampadamida, sriputta,
Nirayaggahaena avci-di-anekappakra nirayameva dpeti. Upapannti upagat, tattha abhinibbattti adhippyo. Vuttavipariyyena sukkapakkho veditabbo.
Aya pana viseso ettha sugatiggahaena manussagatimpi sagahti.
Saggaggahaena devagati eva. Tattha sundar gatti sugati. Rpdhi visayehi
suhu aggoti saggo. So sabbopi lujjanapalujjanahena lokoti aya vacanattho.
Amukya kappakoiya upacita tenya etarahi, angate v saggpago apypago cti ahamanavamabalaakicca ekajjha katv dassita. Tath kappasatasahassevti-dsupi. Tenevha imni bhagavato dve nti.
Nihato mro bodhimleti nihato samucchinno kilesamro bodhirukkhamle. Ida
bhagavato dasama balanti ida kilesamrassa hanana samucchindana
bhagavato dasama bala. Tenevha sabbsavaparikkhaya anti.
Yasm pana yad arahattamaggena savsan sabbe sav khepit, tad bhagavat sabbautaa adhigata nma, tasm ya sabbaut pattti-di
vutta.
Aya tvettha cariyna samnatthakath. Paravd panha dasabalaa nma pi-ekka natthi, yasm sabbaut patt vidit sabbadhammti
vutta, tasm sabbautaassevya pabhedoti, ta na tath dahabba.
Aameva hi dasabalaa, aa sabbautaa. Dasabalaahi
sakasakakiccameva jnti, sabbautaa tampi tato avasesampi jnti.
Dasabalaesu hi pahama krakraameva jnti. Dutiya kammaparicchedameva, tatiya dhtunnattakraameva, catuttha ajjhsaydhimuttimeva, pacama kammavipkantarameva, chaha jhndhi saddhi tesa
sakilesdimeva, sattama indriyna tikkhamudubhvameva, ahama
pubbenivutthakkhandhasantatimeva,
navama sattna cutpaptameva,
dasama saccaparicchedameva. Sabbautaa pana etehi jnitabbaca
tato uttarica pajnti. Etesa pana kicca sabba na karoti (..0175). Tahi
jhna hutv appetu na sakkoti, iddhi hutv vikubbitu na sakkoti, maggo
hutv kilese khepetu na sakkoti.
Apica paravd eva pucchitabbo dasabalaa nmeta savitakkasavicra avitakkavicramatta avitakka-avicra kmvacara rpvacara arpvacara lokiya lokuttaranti. Jnanto paipiy satta savitakkasavicrnti
vakkhati, tato parni dve avitakka-avicrnti, savakkhayaa siy savitakkasavicra, siy avitakkavicramatta, siy avitakka-avicranti. Tath paipiy
satta kmvacarni, tato dve rpvacarni, avasne eka lokuttaranti vakkhati.
Sabbautaa pana savitakkasavicrameva kmvacarameva lokiyamevti nihamettha gantabba.
Vicayahrasamptavaan nihit.
3. Yuttihrasamptavaan
65. Eva nnnayehi vicayahrasampta vitthretv idni yuttihrasamptdni dassetu tattha katamo yuttihrasamptoti-di raddha. Tattha tasm
rakkhitacittassti gthya padattho vitthritoyeva. Rakkhitacittassa sammsakappagocaro bhavissatti yujjatti manacchahni dvrni satikavena pidahitv
viharantassa kmavitakkdna micchsakappna avasaro eva natthti
nekkhammavitakkdiko sammsakappo eva tassa gocaro pavattihna bhavissatti ayamattho yujjati. Yuttiy ghaeti sasandati sametti attho. Sammsakappagocaro sammdihi bhavissatti vuttanayena sammsakappagocaro puggalo
avipartameva vitakkato sammdihi bhavissati. Sammdihisakhta vipassana purakkhatv viharanto maggaena pacanna khandhna udayabbaya asammohato paivijjhissati. Tath paivijjhanto ca dukkhasabhvatt
duggatisakht sabb bhavagatiyo jahissati, tato eva sabba viniptabhaya
sasrabhayaca samatikkamissatti sabbopi cyamattho yutto evti.
Yuttihrasamptavaan nihit.
4. Padahnahrasamptavaan
66. Sakasampattiy (..0176) viya susavihitasakappo bhavati. Indriyesu guttadvrat sucaritapripriy sannakraanti ha rakkhitacittassti tia sucaritna padahnanti. Tassattho rakkhitacittassti ida tia sucaritna
padahnavacananti. Nekkhammasakappdibahulassa kmacchanddinvaraappahna sukaranti nekkhammasakappdayo samathassa sannakraanti
ha sammsakappagocaroti samathassa padahnanti. Kammassakatsammdihiya sappaccayanmarpadassanasammdihiyaca hito attdhna
sasradukkha passanto tadatikkamanupya vipassana rabhatti sammdihivipassanya visesakraanti ha sammdihipurekkhroti vipassanya
padahnanti. Udayabbayadassana ussukkpento sammattaniyma okkamatti ta pahamamaggdhigamassa kraanti ha atvna udayabbayanti dassanabhmiy padahnanti. lokasamanasikrdhi thinamiddhassa abhibhavana vriyassa sannakraanti ha thinamiddhbhibh bhikkhti vriyassa
padahnanti. Yadipi ariyamaggakkhae pahnabhvan samnakl ekbhisamayassa icchitatt, tathpi pahtabbassa pahnbhve bhvanpripr natthti
pahnanimitt viya katv bhvan vutt sabb duggatiyo jaheti bhvanya padahnanti. Atha v sabb duggatiyo jaheti ida bhagavato vacana yogna
usshajananattha nisasakittana hotti bhvanya visesakraanti vutta
sabb pe padahnanti.
Padahnahrasamptavaan nihit.
5. Lakkhaahrasamptavaan
67. Indriyesu guttadvrat satisavaro, satibalena ca nekkhammavitakkdibahulo hotti vutta tasm rakkhitacittassa sammsakappagocaroti ida satindriyanti. Tassattho tasm rakkhitacittassa sammsakappagocaroti ettha
rakkhitacittatya ca sammsakappagocarat krapacrena (..0177) ida satindriya, gahitni bhavanti pacindriyni indriyalakkhaena vimuttiparipcanabhvena v ekalakkhaattti adhippyo. Gahito bhavatti ettha maggalakkhaena
gahaa suvieyyanti ta hapetv kraato gahaa dassetu sammdihito
hi sammsakappo pabhavatti-di vutta. Tato eva gahito bhavati ariyo ahagiko maggoti vatv vimuttivimuttiadassannipi vuttni.
Lakkhaahrasamptavaan nihit.
6. Catubyhahrasamptavaan
68. Rakkhyatti rakkhita. Ida padavasena nibbacana. Yasm pana atthavasena nibbacane vutte padavasena nibbacana vuttameva hoti, tasm rakkhita
pariplyatti es niruttti vutta. Tattha iti-saddo dyattho, pakre v. Tena evamdik evapakr v es niruttti vutta hoti. Tasm cintetti citta. Attano
santna cinotti citta, paccayehi citanti citta, cittavicittahena citta, cittakaraahena citta. Samm sakappetti sammsakappoti-din nirutti veditabb.
Aya ettha bhagavato adhippyoti rakkhitacitto assti-din indriyasavardayo duggatipahnaca vadato bhagavato ettha gthya adhippyo. Kokliko
hti-di nidnaniddeso. Tattha hi-saddo krae. Ida vutta hoti yasm kokliko
(sa. ni. 1.181; a. ni. 10.89; su. ni. koklikasutta) arakkhitacittatya aggasvakesu citta padosetv padumaniraya upapanno, tasm duggatiyo jahitukmo
rakkhitacitto assti bhagav sati-rakkhena cetas samanngato sabb duggatiyo jahatti attho. Suttamhi vutta satiy citta rakkhitabbanti desannusandhidassana.
Catubyhahrasamptavaan nihit.
7. vaahrasamptavaan
69. Nekkhammasakappabahulo (..0178) kasiavasena mettdivasena v
laddhya cittekaggatsakhtya cittamajsya citta hapetv samdhiyeva
v yathladdha sakilesato rakkhitacitto nma hotti vutta tasm rakkhitacittassa sammsakappagocaroti aya samathoti. Papadhn vipassanti
ha sammdihipurekkhroti aya vipassanti. Ariyamaggena dukkhasacce
8. Vibhattihrasamptavaan
70. Kusalapakkho kusalapakkhena niddisitabboti rakkhitacittassti satisavaro,
so chabbidho dvravasena cakkhudvrasavaro yva manodvrasavaroti.
Sammsakappo tividho nekkhammasakappo, abypdasakappo, avihissakappoti. Sammdihi ahavidh dukkhe a pe idappaccayatpaiccasamuppannesu dhammesu anti. Udayabbayaa pasavidha avijjsamuday rpasamudayo pe viparimalakkhaa passantopi viakkhandhassa vaya passati. Thinamiddhbhibhavana catubbidha catumaggavasena. Tattha satisavaro lokiyalokuttaravasena duvidho. Tesu lokiyo kmvacarova, lokuttaro dassanabhvanbhedato duvidho. Ekameko cettha catusatipahnabhedato catubbidho. Esa nayo sammsakappdsupi.
Aya pana viseso sammsakappo pahamajjhnavasena rpvacarotipi nharitabbo. Padahnavibhgo padahnahrasampte vuttanayena vattabbo (..0179).
Akusalapakkhe asavaro cakkhu-asavaro pe kya-asavaro, copanakya-asavaro, vc-asavaro, mano-asavaroti ahavidho. Micchsakappo
kmavitakkdivasena tividho. Aa dukkhe aanti-din ahavidh
vibhatta. Sammdihipaipakkhato micchdihi dvsahividhena veditabb.
Thinamiddha uppattibhmito pacavidhanti eva akusalapakkhe vibhatti veditabb.
Vibhattihrasamptavaan nihit.
9. Parivattanahrasamptavaan
71. Parivattanahre vaahre vuttanayena samathavipassanniddhraa
akatv samathavipassanya bhvityti ha. Lokiy cettha samathavipassan
dahabb. Paipakkhenti arakkhitena cittenti gthya paipakkhenti adhippyo. Atha v vibhattihre niddihassa akusalapakkhassa paipakkhenti attho.
Parivattanahrasamptavaan nihit.
10. Vevacanahrasamptavaan
72. Mnasa hadaya paara via viakkhandho manoviadhtti (dha. sa. 6) ca cittassa vevacana. Takko vitakko sakappo appan
byappan cetaso abhiniropanti ca sammsakappassa. Pa pajnan
vicayo pavicayoti-din
(dha. sa. 16) sammdihiy. Thina thiyan thiyitatta cittassa akallat akammaat onho parinho antosakocoti thinassa. Akallat akammaat
kylasiya supya supyan supitattanti (dha. sa. 1163) middhassa.
Bhikkhako bhikkhti-din (pr. 45) bhikkhupadassa. Duggati apyo vinipto
vaadukkha sasroti-din duggatiy vevacana veditabba.
Vevacanahrasamptavaan nihit.
11. Paattihrasamptavaan
73. Adhihahitv (..0180) rakkhantiy satiy rakkhiyamna citta tass adhihna viya hotti katv vutta rakkhitacittassti padahnapaatti satiyti.
Sesa imasmi paattihrasampte ito paresu otaraasodhanahrasamptesupi apubba natthi. Heh vuttanayameva.
Paattihrasamptavaan nihit.
14. Adhihnahrasamptavaan
76. Adhihnahrasampte sammdihi nma ya dukkhe anti-din catusaccahetuhetusamuppannapaccayapaccayuppannasakhtassa
visayassa
vasena vemattata dassetv puna ya tattha tattha yathbhta adassananti pipi-atthna avasihavisayavaseneva vemattata dpeti. Tattha ya
saccgamananti ya saccato avipartato visayassa gamana, adhigamoti attho.
Ya paccgamanantipi pho, tassa ya paipivisayassa gamana, tatavisaydhigamoti attho. Sesamettha parikkhrasamropanahrasamptesu ya
vattabba, ta pubbe vuttanayatt uttnameva.
Adhihnahrasamptavaan nihit.
Missakahrasamptavaan
Api cettha hrasamptaniddeso iminpi nayena veditabbo
Manopubbagam dhamm, manoseh manomay;
manas ce pasannena, bhsati v karoti v;
tato na sukhamanveti, chyva anapyinti. (dha. pa. 2);
Tattha katamo desanhrasampto? Manopubbagam dhammti manoti
khandhavavatthnena viakkhandha deseti. yatanavavatthnena manyatana (..0181), dhtuvavatthnena viadhtu, indriyavavatthnena mani-
Nayasamuhnavravaan
79. Eva nnsuttavasena ekasuttavasena ca hravicra dassetv idni
nayavicra dassetu tattha katama nayasamuhnanti-di raddha.
Kasm panettha yath tattha katamo desanhro, assddnavatti gth. Aya
desanhro ki desayatti-din hraniddeso raddho, eva tattha katamo
nandiyvao, tahaca avijjampi cti gth, aya nandiyvao ki nayatti-din anrabhitv samuhnamukhena raddhanti? Vuccate hranayna visayabhedato. Yath hi hr byajanamukhena suttassa atthasavaan, na eva
nay. Nay pana nnsuttato niddhritehi tahvijjdhi mlapadehi catusaccayojanya nayato anubujjhiyamno dukkhdi-attho. So hi maggaa nayati samppetti nayo. Paivijjhantna pana ugghaitau-dna tia veneyyna
vasena mlapadavibhgato tidh vibhatt. Ekameko cettha yato neti, yaca neti,
tesa sakilesavodnna vibhgato dvisagaho catucha-ahadiso cti bhinno
hranayna visayo. Tath hi vutta hr byajanavicayo, suttassa nay tayo
ca suttatthoti (netti. sagahavra). Eva visihavisayatt hranayna hrehi
aath naye niddisanto tattha katama nayasamuhnanti-dimha.
Tatthya (..0193) vacanattho samuhahanti etenti samuhna. Ke samuhahanti? Nay. Nayna samuhna nayasamuhna. Ki pana ta?
Tatamlapadehi catusaccayojan. S hi nandiyvadna nayna uppattihnatya samuhna bhmti ca vuccati. Tath ca vakkhati aya vuccati
nandiyvaassa nayassa bhmti (netti. 81). Pubb koi na payati avijjya ca
bhavatahya cti-di nandiyvaassa nayassa bhmidassana. Tattha pubb
koi na payatti asukassa nma buddhassa bhagavato, asukassa v cakkavattino kle avijj bhavatah ca uppann. Tato pubbe nhosti eva avijjbhavatahna na kci purim mariyd upalabbhati. Kasm? Anamataggatt sasrassa. Vuttaheta anamataggoya, bhikkhave, sasro, pubb koi na payatti (sa. ni. 2.124; kath. 75) vitthro. Tatthti avijjbhavatahsu. Yadipi avijjya sayojanabhvo, tahya ca nvaraabhvo piya vutto, tathpi avijjya
paicchditdnavehi bhavehi tah sayojetti imassa atthassa dassanattha
avijjnvaraa tahsayojananti vutta.
Avijjsayuttti avijjya missit, avijjya v abhinivesavatthsu baddh. Avijjpakkhena vicarantti avijjpakkhena avijjsahyena dvdasavidhena vipallsena
abhinivesavatthubhte rammae pavattanti. Te vuccanti dihicaritti te avijjbhibht rpdni niccdito abhinivisant dihicaritti vuccanti, dihicarit nmti
attho. Tahpakkhenti ahasatatahvicaritena. Dihivicarite tahvicarite ca
paipattiy vibhajitv dassetu dihicaritti-di vutta. Tattha attakilamathnuyoganti attano kyassa kilissanapayoga attaparitpanapaipatti. Kmasukhalliknuyoganti kmasukhassa allyanapayoga kmesu ptabyata.
Yadipi bhirak dukkha tahti ca jnanti ida dukkha, ettaka dukkhan-
Paipakkhoti pahyakapaipakkho. Tecattlsa bodhipakkhiy dhammti aniccasa dukkhasa anattasa pahnasa virgasa nirodhasa
cattro satipahn pe ariyo ahagiko maggoti ete tecattlsa bodhipakkhiy dhamm.
Eva vipassanvasena paipakkha dassetv puna samathavasena dassetu
aha vimokkh dasa ca kasiyatannti vutta. Dvsahi dihigatni mohajlanti dvsahi dihigatni mohajlahetukatt mohajlaca. Andi-anidhanappavattanti purimya koiy abhvato andi. Asati paipakkhdhigame santnavasena
anupacchedena pavattanato anidhanappavatta. Yasm pana mohajlahetukni dihigatni mohajle padlite padlitni honti, tasm vutta tecattlsa
bodhipakkhiy dhamm avajira mohajlappadlananti.
Tattha avajiranti vajirpamaa. Aha sampattiyo sampajjitv tejetv
tikkhasabhva pdita vipassana maggaaca avajira. Idameva hi a bhagavato pavatta mahvajiraanti vuccati. Ta pana sasambhra katv dassento tecattlsa bodhipakkhiy dhammti ha. Mohajlappadlananti pubbabhge vikkhambhanavasena maggakkhae samucchedavasena avijjbhavatahna padlana. Attdibhedabhinnesu rpdsu saka-attabhvdsu ca sasibbanavasena pavattanato jla bhavatah. Tass hi tah
jlin sibbin jlanti ca adhivacananti. Eva attakilamathnuyogakmasukhalliknuyogadihitahbhinivesasassatucchedna niddhraavasena mohajlapariyyavisesato avijjtah vibhajitv yathnusandhin sakilesapakkha nigamento tena vuccati pubb koi na payati avijjya ca bhavatahya cti ha.
81. Tattha (..0197) dihicaritoti-din vodnapakkha dasseti. Tattha sallekhnusantatavuttti anupaddutasallekhavutti. Kasm? Yasm sallekhe tibbagravo.
Dihicarito hi tapojigucchdin anupyenapi yebhuyyena kilesna sallekhandhippyena carati, tasm so ssane pabbajito dhutadhammavasena sallekhapaipada preti. Sikkhnusantatavuttti acchiddacatuprisuddhislavutti. Dihiy
savisaye pasadis pavattti so visujjhamno padhiko hotti ha dihicarito
sammattaniyma okkamanto dhammnusr bhavatti. Tahvasena micchvimokkho hotti tahcarito visujjhamno saddhdhikova hoti, tasm vutta tahcarito sammattaniyma okkamanto saddhnusr bhavatti. Dihicarito sukhya
paipadyti-di paipadniddeso heh desanhravibhage (netti. 5 dayo)
gato eva, atthopi tattha sabbappakrato vutto eva.
Apubbapadesu pana viveciyamnoti vimociyamno. Painissaratti niyyti vimuccatti attho. Dandhaca dhamma jntti tahcaritassa mandapaassa
vasena vutta. Tikkhapao pana khippa dhamma jntti. Sattpi duvidhti-din indriyavibhgena puna paipadvibhga dasseti, ta suvieyya.
Ye hi kecti-din tsa paipadna niyyne tsupi klesu ekantikabhva
dasseti. Tattha imhi eva cathi paipadhti imhi eva cathi paipadhi, tabbinimuttya aya paipadya abhvato. Catukkamagganti paipadcatukka, paipad hi maggoti. Atha v catukkamagganti nandiyvaassa catuddissakhta
magga. T pana catasso dis dislocananaye gamissanti. Kimattha pana
yathkkama dihicaritassa mandassa tikkhassa ca upakkiles vutt. Tesa upakkilesabhvo vuttanaynusrena veditabbo.
hravipallsdayo yadipi sabbehi thi vimokkhamukhehi pubbabhge yathraha parieyy pahtabb ca. Yassa pana dukkhnupassan purime hradvaye dukkhkrena bahula pavattati, tassa vasena yo ca kabakro hro, yo
ca phasso hro, ime appaihitena vimokkhamukhena paria gacchantti
vutta. Esa nayo sesesu. Evaceta, na aath. Na hi ariyamaggna viya
pahtabbesu vimokkhamukhna parieyyapahtabbesu koci niyamo sambhavati. Iti sabbe lokavanusrino dhamm niyyanti, te lok thi vimokkhamukhehti
nigamana. Tassattho iti eva vuttappakr sabbe hrdayo lokasakhtavanusrino dhamm te lokabht vaato niyyanti aniccnupassandhi thi vimokkhamukhehti.
86. Eva sakilesapakkhe disbhtadhamme niddisitv idni vodnapakkhe
disbhtadhamme dassetu catasso paipadti-di vutta. Tattha dibbabrahma-ariya-nejavihroti cattro vihr. Mnappahna-layasamugghta-avijjpahnabhavpasam cattro acchariy abbhut dhamm. Saccdhihndni
cattri adhihnni. Chandasamdhibhvandayo catasso samdhibhvan.
Indriyasavaro tapasakhto puadhammo (..0204) bojjhagabhvan sabbpadhipainissaggasakhta nibbnacti cattro sukhabhgiy dhamm veditabbti.
Paham paipadti-di paipadsatipahndna abhedasandassana.
Yadi eva kasm visu gahaa katanti? Dasavatthukassa kilesapujassa paipakkhabhvadassanattha paipaddidasakaniddeso. Tath hi vakkhati cattro
hr tesa paipakkho catasso paipadti-di (netti. 87). Kicpi catsu satipahnesu ida nma satipahna imya eva paipadya ijjhatti niyamo natthi,
tathpi pahamya paipadya pahama satipahna sambhavatti sambhavavasena eva vutta paham paipad, pahama satipahnanti. Yasm
pana hravipallsdna viya paipadsatipahndna atthato nnatta
natthi. Satipahnniyeva hi tath tath paipajjamnni dukkhpaipaddandhbhidinmakni honti, tasm yath sakilesapakkhe pahame hre pahamo
vipallsoti-din adhikaraabhedena vutta, eva adhikaraabheda akatv
paham paipad, pahama satipahnanti-di vutta. Sesesupi eseva nayo.
Andhassa pabbatrohana viya kadcideva uppajjanaka acchariya, accharyogga acchariyanti por. Abhtapubba bhtanti abbhuta. Ubhayampeta vimhayvahassa adhivacana. Na hi mnappahndito aa durabhisambhavatara vimhanyaca upalabbhatti adhitihati etena, ettha v adhihnamattameva v tanti adhihna. Saccaca ta adhihnaca, saccassa v adhihna, sacca adhihna etassti v saccdhihna. Sesesupi eseva nayo.
Samdhi eva bhvetabbatya samdhibhvan. Sukha bhajatti sukhabhgiyo,
sukhabhgassa v sukhakohsassa hitoti sukhabhgiyo. Ekassapi sattassa asubhabhvandayo viya ekadese avattitv anavasesapariydnato natthi etiss
pamanti appama.
paapetti attho. Adhislanti etthpi eseva nayo. Adhislasikkha adhicittasikkha adhipasikkhacti yojetabba.
Cattri hutv ti bhavantti ligavipallsena vutta, cattro puggal hutv tayo
puggal hontti attho.
Aya sakilesoti aya akusalamldidvdasattikasagaho sakilissati etenti sakilesoti katv. Ida vodnanti etthpi eseva nayo.
Ti hutv dve bhavantti nandiyvaanayassa disbhtadhammadassanattha
vutta. Tenevha tah ca avijj cti-di, ta sabba suvieyyameva.
Kasm panettha nayna uddesnukkamena niddeso na katoti? Nayna
nayehi sambhavadassanattha. Pahamanayato hi puggaldhihnavasena tatiyanayassa, tatiyanayato ca dutiyanayassa sambhavoti imassa visesassa dassanattha pahamanaynantara tatiyanayo, tatiyanaynantaraca dutiyanayo
niddiho. Dhammdhihnavasena pana tatiyanayato dutiyanayo, dutiyanayato
pahamanayopi sambhavatti imassa visesassa dassanattha ante tah ca
avijj cti-din pahamanayassa bhmi dassit. Teneva hi cattri hutv ti
bhavanti, ti hutv dve bhavantti vutta. Yadi eva dve hutv cattri bhavanti,
dve hutv ti bhavanti, ti hutv cattri bhavantti ayampi nayo vattabbo siyti?
Saccameta, aya pana nayo atthato dassito evti (..0208) katv na vutto.
Yasm tia atthanayna aamaa anuppaveso icchito, sati ca anuppavese tato viniggamopi sambhavati evti. Ayaca attho peakopadesena vibhvetabbo.
Tatthya dito pahya vibhvan cattro puggal tahcarito duvidho
mudindriyo tikkhindriyo ca. Tath dihicaritoti. Tattha tahcarito mudindriyo
dukkhya paipadya dandhbhiya niyyti, tikkhindriyo dukkhya paipadya
khippbhiya niyyti, dihicarito pana mudindriyo sukhya paipadya dandhbhiya niyyti, tikkhindriyo sukhya paipadya khippbhiya niyyti. Iti
imsu paipadsu yathraha hitehi tahcaritadihicaritehi cattro hr tappaibandhachandargappahnena pahtabb. Cattro satipahne bhvetv
cattro vipalls dahabbti sabbo yathvuttanayo anugantabbo.
Tatthya pi tattha ye dihicarit satt, te kmesu dosadih, na ca ye
kmesu anusay samhat, te attakilamathnuyogamanuyutt viharanti. Tesa
satth v dhamma deseti aataro v garuhniyo sabrahmacr kmehi
natthi atthoti, te ca pubbeyeva kmehi anatthik, iti kme appakasirena painissajjanti, te cetasikena dukkhena anajjhosit. Tena vuccati sukh paipadti. Ye
pana tahcarit satt, te kmesu ajjhosit, tesa satth v dhamma deseti
aataro v bhikkhu kmehi natthi atthoti, te piyarpa dukkhena painissajjanti. Tena vuccati dukkh paipadti. Iti ime sabbe satt dvsu paipadsu samosaraa gacchanti dukkhyaca sukhyaca.
Tattha ye dihicarit satt, te dvidh tikkhindriy ca mudindriy ca. Tattha ye
dihicarit satt tikkhindriy, te sukhena painissajjanti, khippaca abhisamenti.
Tena vuccati sukh paipad khippbhiti. Tattha ye dihicarit satt mudindriy pahama tikkhindriya updya dandhatara abhisamenti, te sukhena
painissajjanti, dandhaca abhisamenti. Tena vuccati sukh paipad dandhbhiti. Tattha tahcarit satt duvidh tikkhindriy ca mudindriy (..0209) ca.
Tattha ye tahcarit satt tikkhindriy, te dukkhena painissajjanti, khippaca
abhisamenti. Tena vuccati dukkh paipad khippbhiti. Tattha ye tahcarit satt mudindriy pahama tikkhindriya updya dandhatara abhisamenti, te dukkhena painissajjanti, dandhaca abhisamenti. Tena vuccati dukkh
paipad dandhbhiti. Im catasso paipadyo apacam achah. Ye hi
keci nibbut nibbyanti nibbyissanti v imhi cathi paipadhi anahi, aya
paipad catukkamaggena kilese niddisati. Y catukkamaggena ariyadhammesu
niddisitabb, aya vuccati shavikkito nma nayo.
Tatrime cattro hr, cattro vipalls updn yog ganth sav ogh sall
viahitiyo agatigamannti eva imni sabbni dasa padni. Aya suttassa
sasandan.
Cattro hr, tattha yo ca kabakro hro, yo ca phasso hro, ime tahcaritena pahtabb. Tattha yo ca manosacetanhro, yo ca vihro, ime
dihicaritena pahtabb.
Tattha pahamo hro pahamo vipallso, dutiyo hro dutiyo vipallso, tatiyo
hro tatiyo vipallso, catuttho hro catuttho vipallso, ime cattro vipalls apacam achah. Idaca pam cattro hr.
Tattha pahame vipallse hito kme updiyati, ida kmupdna. Dutiye
vipallse hito angata bhava updiyati, ida slabbatupdna. Tatiye vipallse hito vipartadihi updiyati, ida dihupdna. Catutthe vipallse hito
khandhe attato updiyati, ida attavdupdna.
Tattha kmupdne hito kme abhijjhya ganthati, aya abhijjhkyagantho.
Slabbatupdne hito bypda ganthati, aya bypdakyagantho. Dihupdne hito parmsa ganthati, aya parmsakyagantho. Attavdupdne
hito papacento ganthati, aya idasaccbhinivesakyagantho.
Tassa (..0210) ganthaganthit kiles savanti. Ki pana vuccati savantti?
Vippaisr. Ye vippaisr, te anusay. Tattha abhijjhkyaganthena kmsavo,
bypdakyaganthena bhavsavo, parmsakyaganthena dihsavo, idasaccbhinivesakyaganthena avijjsavo.
Te cattro sav vepulla gat ogh honti, tena vuccanti oghti. Tattha kmsavo kmogho, bhavsavo bhavogho, avijjsavo avijjogho, dihsavo dihogho.
Te cattro ogh sayamanupavih anusayasahagat vuccanti sallti hadayamhacca tihanti. Tattha kmogho rgasalla, bhavogho dosasalla, avijjogho
mohasalla, dihogho dihisalla.
Imehi cathi sallehi pariydinna via catsu dhammesu tihati rpe
vedanya saya sakhresu. Im catasso viahitiyo. Tattha rgasallena
nandpasecana rppaga via tihati. Dosasallena vedanpaga.
Mohasallena sapaga. Dihisallena nandpasecana sakhrpaga
via tihati.
Cathi viahithi catubbidha agati gacchanti chand dos bhay moh.
Rgena chand agati gacchati, dosena dos agati gacchati, mohena moh
agati gacchati, dihiy bhay agati gacchati, iti imni ca kammni ime ca
kiles aya sasrahetu.
Tatthim catasso dis kabakro hro asubhe subhanti vipallso kmupdna kmayogo abhijjhkyagantho kmsavo kmogho rgasalla rppag
viahiti chand agatigamana, aya paham dis.
Phasso hro dukkhe sukhanti vipallso slabbatupdna bhavayogo bypdakyagantho bhavsavo bhavogho dosasalla vedanpag viahiti dos
agatigamana, aya dutiy dis.
Manosacetanhro anattani attti vipallso dihupdna dihiyogo parmsakyagantho dihsavo dihogho dihisalla sapag viahiti bhay
agatigamana, aya tatiy dis.
Vihro (..0211) anicce niccanti vipallso attavdupdna avijjyogo
idasaccbhinivesokyagantho avijjsavo avijjogho mohasalla sakhrpag
viahiti moh agatigamana, aya catutth dis. Iti imesa dasanna
suttna pahamena padena pahamya disya lokana, dutiyena padena dutiyya disya, tatiyena padena tatiyya disya, catutthena padena catutthiy disya
lokana, aya vuccati dis lokan. Imin nayena sabbe kiles catsu padesu
pakkhipitabb. Aya akusalapakkho.
Catasso paipad, cattri jhnni, cattro satipahn, cattro vihr dibbo
brahm ariyo nejo, cattro sammappadhn, cattro acchariy abbhut
dhamm, cattro adhihn, cattro samdhayo chandasamdhi vriyasamdhi
cittasamdhi vmassamdhi, cattro dhamm sukhabhgiy natra
bojjhag natra tapas natra indriyasavar natra sabbanissagg,
cattri appamni.
Tattha dukkh paipad dandhbhi bhviyamn bahulkariyamn
pahama jhna paripreti, pahama jhna paripua pahama satipahna paripreti, pahama satipahna paripua pahama vihra
paripreti, pahamo vihro paripuo pahama sammappadhna paripreti,
pahama sammappadhna paripua pahama acchariya abbhuta
dhamma paripreti, pahamo acchariyo abbhuto dhammo paripuo pahama
adhihna paripreti, pahama adhihna paripua chandasamdhi
paripreti, chandasamdhi paripuo indriyasavara paripreti, indriyasavaro
paripuo pahama appama paripreti. Eva yva sabbanissagg
catuttha appama paripreti.
Tattha paham ca paipad pahamaca jhna pahamaca satipahna
dibbo ca vihro pahamaca sammappadhna pahamo ca acchariyo abbhuto
dhammo saccdhihnaca chandasamdhi ca indriyasavaro ca mett ca appama. Aya paham dis.
Dutiy ca paipad khippbhi dutiyaca jhna dutiyaca satipahna
brahm ca vihro dutiyaca sammappadhna dutiyo ca acchariyo abbhuto
dhammo cgdhihnaca (..0212) cittasamdhi ca tapo ca karu ca appa-
upekkhpavicra paicca uppajjati moho, moha paicca uppajjati vihisvitakko, vihisvitakka paicca uppajjati mohajo pariho, mohaja pariha
paicca uppajjati vayo sakhatalakkhaa, vaya sakhatalakkhaa paicca
uppajjati sakhradukkhat. Iti aya thi krehi kilesna niddeso. Yo koci akusalapakkho, sabbo so tsu akusalamlesu samosaratti.
Tattha katamo kusalapakkho? Ti kusalamlni alobho, adoso, amoho. Tisso
pa sutamay, cintmay, bhvanmay. Tayo samdh savitakkasavicro, avitakkavicramatto, avitakka-avicro. Tisso sikkh adhislasikkh, adhicittasikkh,
adhipasikkh. Ti nimittni samathanimitta, paggahanimitta, upekkhnimitta. Tayo vitakk nekkhammavitakko, abypdavitakko, avihisvitakko. Ti
indriyni anataassmtindriya, aindriya, atvindriya. Tayo upavicr nekkhammpavicro, abypdpavicro, avihispavicro tisso esan
kmesan, bhavesan, brahmacariyesan. Tayo khandh slakkhandho, samdhikkhandho, pakkhandho.
Tattha alobho kusalamla sutamayipaa paripreti. Sutamayi pa paripu savitakkasavicra samdhi paripreti, savitakkasavicro samdhi paripuo adhislasikkha paripreti, adhislasikkh paripu (..0215) samathanimitta paripreti, samathanimitta paripua nekkhammavitakka paripreti,
nekkhammavitakko paripuo anataassmtindriya paripreti, anataassmtindriya paripua nekkhammasitpavicra paripreti, nekkhammpavicra paripuo kmesana pajahati. Kmesanappahna slakkhandha paripreti.
Adoso kusalamla cintmayipaa paripreti, cintmayipa paripu
avitakkavicramatta samdhi paripreti, avitakkavicramatto samdhi paripuo adhicittasikkha paripreti, adhicittasikkh paripu upekkhnimitta
paripreti, upekkhnimitta paripua abypdavitakka paripreti, abypdavitakko paripuo aindriya paripreti, aindriya paripua abypdpavicra paripreti, abypdpavicro paripuo bhavesana pajahati, bhavesanappahna samdhikkhandha paripreti.
Amoho kusalamla bhvanmayipaa paripreti, bhvanmayipa paripu avitakka-avicra samdhi paripreti, avitakka-avicro samdhi paripuo adhipasikkha paripreti, adhipasikkh paripu paggahanimitta paripreti, paggahanimitta paripua avihisvitakka paripreti, avihisvitakko paripuo atvindriya paripreti, atvindriya paripua
avihispavicra paripreti, avihispavicro paripuo brahmacariyesana
paripreti, brahmacariyesan paripu pakkhandha paripreti.
Iti ime tayo dhamm akusalapakkhik kusalapakkhik ca tikaniddesehi
niddih tipukkhalanayassa dis nma. Tassa pariyosna tayo vimokkh appaihito suato animitto, aya tipukkhalo nma dutiyo nayo.
Tattha ye ime tayo puggal ugghaita vipacita neyyoti imesa tia
puggalna dve puggal sukhya paipadya khippbhiya, sukhya paipadya dandhbhiya ca niyyanti, dveyeva puggal dukkhya paipadya khipp-
bhiya, dukkhya paipadya dandhbhiya ca niyyanti, ime cattro. Te visesena dve honti dihicarito ca tahcarito ca. Ime (..0216) cattro hutv tayo honti,
tayo hutv dve honti. Imesa dvinna puggalna aya sakileso avijj ca
tah ca ahirkaca anottappaca asati ca asampajaaca nvarani ca sayojanni ca ajjhosnaca abhiniveso ca ahakro ca mamakro ca assaddhiyaca dovacassat ca kosajjaca ayonisomanasikro ca vicikicch ca avijj ca
asaddhammassavanaca asampatti ca.
Tattha avijj ca ahirkaca asati ca nvarani ca ajjhosnaca ahakro ca
assaddhiyaca kosajjaca vicikicch ca asaddhammassavanaca, aya ek dis.
Tah ca anottappaca asampajaaca sayojanni ca abhiniveso ca
mamakro ca dovacassat ca ayonisomanasikro ca avijj ca asampatti ca,
aya dutiy dis. Dasanna dukna dasa padni paham disti ktabbni.
Sakhittena attha penti paipakkhe kahapakkhassa dasanna dukna
dasa padni dutiyakni, aya dutiy dis.
Tattha katamo kusalapakkho? Samatho ca vipassan ca vijj ca caraaca
sati ca sampajaaca hir ca ottappaca ahakrappahnaca mamakrappahnaca sammvymo ca yonisomanasikro ca sammsati ca sammsamdhi
ca pa ca nibbid ca sampatti ca saddhammassavanaca somanassaca
dhammnudhammapaipatti ca.
Dasanna dukna samathdni somanassapariyosnni pahamni dasa
padni paham dis, vipassandni dhammnudhammapaipattipariyosnni
dutiyni dasa padni dutiy dis. Iti akusalapakkhe kusalapakkhe ca nandiyvaassa nayassa catasso dis.
Tsu kusalapakkhe samathdhi akusalapakkhe tahdayo pahna
gacchanti, tesa pahn rgavirg cetovimutti, kusalapakkhe vipassandhi akusalapakkhe avijjdayo pahna gacchanti, tesa pahn avijjvirg pavimutti. Iti im dve vimuttiyo nandiyvaanaye pariyosna.
Tattha (..0217) tah avijj samatho vipassanti cattri padni, tesu ahrasa
mlapadni samosaranti. Katha? Samatho ca alobho ca adoso ca asubhasa
ca dukkhasa cti imni paca padni samatha bhajanti, vipassan ca
amoho ca aniccasa ca anattasa cti imni cattri padni vipassana
bhajanti. Eva nava padni kusalni dvsu padesu samosaranti. Tah ca lobho
ca doso ca subhasa ca sukhasa cti imni paca padni taha bhajanti,
avijj ca moho ca niccasa ca attasa cti imni cattri padni avijja
bhajanti. Eva nava padni akusalni dvsu padesu samosaranti. Iti tipukkhalo ca
shavikkito ca nandiyvaanaya anuppavisanti.
Katha tipukkhale naye itare dve nay anuppavisanti? Vipassan ca amoho ca
aniccasa ca anattasa cti imni cattri padni amoho, samatho ca alobho
ca asubhasa ca dukkhasa cti imni cattri padni alobho, adoso adoso
eva. Eva nava padni kusalni tsu padesu samosaranti. Tah ca lobho ca
subhasa ca sukhasa cti imni cattri padni lobho, avijj ca moho ca
niccasa ca attasa cti imni cattri padni moho, doso doso eva. Eva
nava padni akusalni tsu padesu samosaranti. Iti tipukkhale naye itare dve nay
anuppavisanti.
Katha catsu padesu ahrasa mlapadni samosaranti? Tah ca subhasa ca, aya pahamo vipallso. Lobho ca sukhasa ca, aya dutiyo vipallso. Avijj ca niccasa ca, aya tatiyo vipallso. Moho ca attasa ca, aya
catuttho vipallso. Iti nava padni akusalni catsu padesu samosaranti. Samatho
ca asubhasa ca pahama satipahna, alobho ca dukkhasa ca dutiya
satipahna, vipassan ca aniccasa ca tatiya satipahna, amoho ca
anattasa ca catuttha satipahna. Iti nava padni kusalni catsu padesu
samosaranti. Eva shavikkitanaye itare dve nay anuppavisanti. Tiahi
nayna y bhmiyo gocaro, so ekeka naya (..0218) anuppavisati. Tasm
ekekassa nayassa akusale v dhamme vite kusale v paipakkho anvesitabbo.
Paipakkha anvesitv so nayo niddisitabbo. Tamhi naye niddihe yath ekamhi
naye itaresa nayna mlapadni anuppavihni, tato tato nharitv niddisitabbni. Ekekasmihi naye ahrasa mlapadni anuppavihni.
Tattha ekekasmi dhamme vite sabbe dhamm vit honti. Imesa
tia nayna shavikkitassa nayassa cattri phalni pariyosna pahamya
disya pahama phala, dutiyya disya dutiya phala, tatiyya disya
tatiya phala, catutthya disya catuttha phala pariyosna.
Tipukkhalassa nayassa tayo vimokkh pariyosna pahamya disya appaihito, dutiyya suato, tatiyya animitto
vimokkho pariyosna.
Nandiyvaassa nayassa dve vimuttiyo pariyosna pahamya disya tahvirg cetovimutti, dutiyya disya avijjvirg pavimutti pariyosna. Imesu
tsu nayesu y ahrasanna padna locan, aya dislocano nayo. Y loketv kusalapakkhe akusalapakkhe ca aya dhammo ima dhamma bhajatti jnantena samm yojan, aya akuso nayoti ime paca nay.
Nayasamuhnavravaan nihit.
Ssanapahnavravaan
89. Eva sabbath nayasamuhna vibhajitv idni ssanapahna vibhajanto yasm sagahavrdsu mlapadeheva pahna sagahetv sarpato na
dassita, tasm yath mlapadehi pahna niddhretabba, eva pahnatopi mlapadni niddhretabbnti dassanattha ahrasa mlapad kuhi
dahabb? Ssanapahneti ha. Mlapadassanapahnnahi aamaasagaho pubbe dassito evti. Atha ssanapahnanti ko vacanattho? Ssanassa
pahnanti ssanapahna, ssana (..0219) desan, tass veneyyajjhsaynurpa tesa hitasukhanipphdanattha pakrehi hna pavatti ssanapahna. Idha pana tassa tathbhvadpana ssanapahnanti veditabba.
Atha v ssana adhislasikkhdayo. Tesa pavattanupyabhvato patihahanti etehti pahnni, sakilesdidhamm. Tesa pavedanato tadupacrena
suttni pahnni. Tesa pana samhabhvato aya pakaraappadeso
pahna nma.
Aparo nayo kenahena pahna? Pahitahena gamanahenti attho. Ye
te goh pahitagvoti (ma. ni. 1.156) gatahnasmihi yena pahnena te
goh pahitagvoti vutt, ta atthato gamana hoti. Iti ntivitthritanayesu
hranayesu anissagagamanassa desanassa sakilesabhgiydilokiydibhedesu tadubhayavomissakabhedesu ca vitthritanayalbhato nissagavasena
pavattagamanatt te sakilesabhgiydayo lokiydayo ca visu visu vomiss
ca adhikaraavasena pahna nma. Tesa paksanato aya pakaraappadeso pahnanti veditabba.
Sakilesabhgiyanti-dsu sakilissati etenti sakileso. Sakilesabhge
sakilesakohse pavatta sakilesabhgiya. Vsan puabhvan, vsanbhge pavatta vsanbhgiya, vsana bhajpetti v vsanbhgiya.
Nibbijjhana lobhakkhandhdna padlana nibbedho. Nibbedhabhge
pavatta, nibbedha bhajpetti v nibbedhabhgiya. Parinihitasikkhdhamm asekkh, asekkhabhve pavatta, asekkhe bhajpetti v asekkhabhgiya. Tesu yattha tahdisakileso vibhatto, ida sakilesabhgiya. Yattha
dndipuakiriyavatthu vibhatta, ida vsanbhgiya. Yattha sekkh slakkhandhdayo vibhatt, ida nibbedhabhgiya. Yattha pana asekkh slakkha-
bbti aya gth viya gth sakilesabhgiyti v vsanbhgiyti v nibbedhabhgiyti v asekkhabhgiyti v anuminitabb, anu anu minitv takketv jnitabbti attho. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha ca gthveyykaraavinimutt
sabb pariyatti suttentipadena sagahitti dahabb.
90. Idni sakilesabhgiydni suttni yathniddihni udharaavasena vibhvetu tattha katama sakilesabhgiya suttanti-di raddha. Tattha
kmandh jlasachannti gthya attho heh vuttoyeva. Yath imassa, eva
ito parnampi heh vuttatthna uttnapadnaca attha na vaayissma.
Agatigamannti kydhi ayuttagamanni, akattabbakaranti attho. Chandti
chandahetu icchpaccay. Agati gacchatti agantabba gati gacchati, akattabba karotti attho. Dhammanti sdhna ariyna dhamma. Ativattatti atimadditv vtikkamati. Nihyatti hyati. Yasoti kitti ca parivro ca.
Manopubbagam dhammti gthya manoti yadipi kmvacarakusaldibheda sabbampi catubhmakacitta mano, imasmi pana hne cakkhuplattherassa (..0222) (dha. pa. 1-2; therag. 95) purimajtiya vejjabhtassa uppannavasena niyamiyamna paighasampayuttacittameva labbhati. So mano pubbagamo etesanti manopubbagam, manas pahamagmin samanngatti
attho. Dhammti nissattanijjvahena dhamm, te pana vedandayo tayo arpino
khandh. Ete hi manopubbagam. Katha panetehi saddhi ekasmi
vatthusmi ekasmica rammae ekakkhae uppajjamno mano pubbagamo
nma hotti? Uppdapaccayahena. Yath hi bahsu ekato gmaghtdikammni karontesu ko etesa pubbagamoti vutte yo tesa paccayo hoti, ya
ya nissya te ta kamma karonti, so datto v mitto v tesa pubbagamoti
vuccati, evasampadamida dahabba. Iti uppdapaccayahena mano pubbagamo etesanti manopubbagam. Na hi te mane anuppajjante uppajjitu sakkuanti, mano pana ekaccesu cetasikesu anuppajjantesupi uppajjati eva.
Adhipativasena mano seho etesanti manoseh. Yath hi cordna corajehakdayo adhipatino seh, tath tesampi mano seho. Yath pana dru-dhi
nipphannni bhani drumaydni nma honti, tath etepi manato nipphannatt
manomay nma. Paduhenti abhijjhdhi dosehi paduhena dsitena bhsati
v karoti v. So hi bhsanto catubbidha vacduccaritameva bhsati, karontopi
tividha kyaduccaritameva karoti, abhsanto akaronto tehi abhijjhdhi paduhamanatya tividha manoduccarita preti. Evamassa dasa akusalakammapath
pripri gacchanti. Tato na dukkhamanvetti tato tividhaduccaritato ta
puggala dukkha anveti duccaritnubhvena catsu apyesu dukkha anugacchati. Yath ki? Cakkava vahato padanti, yath nma sakaa vahato balbaddassa pada paharanta cakka anugacchati, eva na puggala dukkhamanugacchatti.
Middh yad hotti gthya middhti thinamiddhbhibhto. Mahagghasoti
mahbhojano
harahatthaka-alasakatatravaakakkamsakabhuttavamitakna aataro viya. Niddyitti supanaslo. Samparivattasyti seyyasukhapassasukhna anuyujanavasena samparivattakasayanaslo (..0223). Nivpapu-
satti nettari kuila gate sati, nettassa kuila gatattti attho. So hi tsa paccayiko upaddavaharo ca.
Evamevanti gthya yath ceta, evameva yo manussesu padhnasammato, yadi so adhammacr siy. Ye tassa anujvino, sabbepi adhammikva
honti. Smisampad hi pakatisampada sampdeti. Yasm ca etadeva, tasm
sabba raha dukkha seti, rj ce hoti adhammiko. Sukiccharp vatti
suhu kicchpannarp vata. Upadhsti kmagupadhsu. Rattti rgbhibht.
Kaukanti dukkha.
Kukkuccajanakeneva pattavaippabhavassa upacchinnatt phaluppatti kadaliy parbhavya hotti ha phala ve kadali hantti. Tath phalapariyosnatt osadhna phala veu phala naanti vutta. Vaavya kucchismi
gadrabhassa jt assatar nma, s gabbha gahitv kle sampatte vijyitu na
sakkoti. Pdehi bhmi paharant tihati, athassa cattro pde catsu khukesu
bandhitv kucchi phletv potaka nharanti, s tattheva marati. Tena vutta
gabbho assatari yathti. Ida vutta hoti yath attano phala kadaliveunaepi vinseti, gabbho ca assatari, eva attano kammaphalabhto sakkro asappurisa vinsetti.
Kodhamakkhagarti
kujjhanalakkhaa
kodha,
paraguamakkhanalakkhaa makkhaca garu katv uddha katv ukkhipitv caranto. Sukhetteti
sukhettepi. Ptibjavti ptibhva gata bja viya. Chakaarasdiparibhvanasukkhpanasukhasaydni akaraena bjadosaduhanti attho.
91. Cetasti attano cittena. Cetoti tassa puggalassa citta. Pariccti paricchinditv. Iriyatti pavattati. Yathbhatanti yath kici haritv hapita.
Mkatthti m akattha. Na pamutyatthti pamokkho natthi. Upeccpti saciccpi, buddhipubbenpti attho.
Adhammenti (..0225) vatvpi musvdenti vacana musvdassa mahsvajjabhvadassanattha. Tenevha eka dhamma attassti-di (dha. pa.
176), tath eva paritta kho, rhula, tesa smaa, yesa natthi sampajnamusvde lajjti-di (ma. ni. 2.108). Ta katha nu bhavissatti ta dhana
kena nu pakrena tesa bhavissati. Adhammena tesa sambhatatt tesu nacirahitika hotti attho. Antary su bhavissantti adhammiyavohrdito rjantarydayo bhavissanti. Sti niptamatta. Sambhatassa vinassatti imassa sambhata
sajjita vinassati. Sagganti sugati. S hi rpdhi sobhanehi aggoti saggoti
adhippet. Ettvatti dihadhammikasamparyikna atthna hniy. Hatti
vinah.
Vivaateti nivaati. Lobh khaati attnanti lobhahetu apuni karonto kyavisamdiyogena attna khaati nma. Mittehi jratti mittabhvehi hyati.
Carantti cathi iriypathehi akusalameva karont vicaranti. Blti idhalokattha
paralokatthaca ajnant idha bl nma. Dummedhti nippa. Na hi paya
duhatta nma atthi. Amittenevti amittabhtena viya verin viya hutv. Kaukapphalanti tikhiaphala, dukkhaphalanti attho. Na ta kamma kata sdhu, ya
katv anutappatti ya kamma niraydsu nibbattanasamattha dukkhudaya
gacchantnaca ta na bhaveyyti imamattha dpento evamha. Tattha sakicanasapalibodhahena sambdhat veditabb. Mahghare vasantasspi hi
sakicanasapalibodhahena gharvso sambdhova. Rajopathoti rgdirajna
gamanapatho, gamanahnanti attho. Abbhokso pabbajjti pabbajj pana akicana-apalibodhahena abbhokso. Caturatanikepi hi gabbhe dvinna
bhikkhna pallakena pallaka ghaetv nisinnnampi akicanpalibodhahena pabbajj abbhokso nma hoti. Alaca pana vo thapatayo appamdyti
eva sambdhagharvse vasantna tumhka appamdameva ktu
yuttanti attho.
Ngti hatthino. Opavayhti rao rohanayogg. Eka purato eka pacchato
nisdpemti te kira dvepi jan sabblakrapaimait dvsu ngesu t itthiyo
eva nisdpetv rao nga majjhe katv ubhosu passesu gacchanti, tasm
evamhasu. Ngopi rakkhitabboti yath kici visesita na karoti, eva rakkhitabbo hoti. Tpi bhaginiyoti yath pamda npajjanti, eva rakkhitabb honti.
Attpti sitakathitavikkhepitdni akarontehi attpi rakkhitabbo hoti (..0230). Eva
karonto hi smidubbhako esoti niggahetabbo hoti.
Tasmtiha thapatayoti yasm tumhe rj nicca rjabhaa paicchpeti,
tasmpi sambdho gharvso rajopatho. Yasm pana pasuklika bhikkhu
eva paicchpento natthi, tasm abbhokso pabbajj, eva sabbatthpi. Alaca
kho thapatayo appamdya, appamdameva karothti dasseti.
Muttacgoti vissahacgo. Payatapti gatgatna dnatthya dhotahattho.
Vosaggaratoti vosaggasakhte cge rato. Ycayogoti ycitabbayutto. Yjayogotipi pho, dnayuttoti attho. Dnasavibhgaratoti etena appamattakampi kici
labhitv tatopi savibhge rato. Appaivibhattanti ida amhka bhavissati,
ida ayynanti eva akatavibhga, sabba dtabbameva hutv hitanti attho.
Imehi kho thapatayo cathi dhammehi samanngato ariyasvako sotpanno
hotti sotpanno imehi dhammehi samanngato hotti attho. Etena sotpannena
imesa catunna dhammna ekantato labbhamnata dasseti.
Eva tesa thapatna imehi cathi dhammehi samanngata pariyyena
dassetv idni nippariyyena ta dassetu tumhe kho thapatayoti-di vutta.
95. Sahassa kappakoiyoti sahassa attabhv ahesunti attho. Asti kappakoiyotipi pho, asti-yukappakoiyo ahesunti attho. Kattha pana te ahesunti?
ha deve ceva manusse cti, devesu ceva manussesu cti attho. Saviruhamhti samantato pallavaggahaena viruhe. Alabhihanti alabhi aha. Ajja
tisa tato kappti tato kappato ajja sampati aya kappo tisatimo. Tass
saya vsanti tassa buddhagatya saya vsanato.
Tahnightakoti (..0231) tahya samucchedako. Vaasakoti pupphamayakaiko. Sabbapupphehilakatoti nnpupphehi alakato. Lapanantarti uttardharohna antarato. Okkti pabh. Muddhanantaradhyathti muddhani antaradhyatha. Kakha vitarti vimati vinodehi. Yassa ta sabbadhammesu, sad
a pavattatti tanti niptamatta. Yassa sabbadhammesu kakhappaibaddhatt sad a pavattati. So sabba bhagav thera nanda etadabra-
vti sambandho. Rj rahe bhavissatti sabbasmi rahe rj bhavissati. Carimanti carimabhava. Sacchikatvti paccakkha katv. Dhammatanti catusaccadhamma, paccekabodhi v.
96. Suvaacchadana nvanti ubhosu passesu suvalakrehi paimaitavasena chdita suvaanva. Paha puh viyksi, sakkassa iti me
sutanti yath s devat paha puh sakkassa byksi, eva maypi sutanti
yasm mahmoggallno attan yathsuta ta bhagavato vadati.
Pasuthpesti sarradhtu abbhantare hapetv pashi katathpesu.
Evahi te bhagavanta uddissakat nma honti, tenevha uddissakatesu dasabaladharnanti.
97. Devaputtasarravati devaputtasarrasadisava. Subhagasahitti
sobhaggayuttasahn. Ura vata ta sti ta may kata pua ura
vata ahosi. Yhanti y aha. Satasahassa kappe, mudito thpa apjesti
thpa pjetv satasahassa yukappe aha muditoti attho. Angantuna viniptanti apyupapatti anupagantv. Ya cakkhunti ya pacakkhu. Paihitanti hapita. Vimuttacittamhti vimuttacitto amhi. Vidhtalatoti vidhtatahlato,
samucchinnatahoti attho.
98. Smkapatthodanamattanti smkatina nikodanamatta. Akhileti
pacanna cetokhilna abhvena akhile. Tasmica okappayi dhammamuttamanti tasmi paccekabuddhe uttamadhamma paccekabodhi uttamadhammena nma imasmi (..0232) bhavitabbanti saddahi. Tasmica dhamme
paidhesi mnasanti imin pailaddhadhamma ahampi sacchikareyyanti
citta paidahi. Bhave kudsupi ca m apekkhavti katthaci bhave apekkhav
m bhaveyyanti ca paidhesi mnasanti sambandho.
Kursti uttarakursu. Dghyukesti tesa vassasahassyukatya vutta.
Amamesti apariggahesu. Psti sattesu. Ahnagmsti yathladdhasampatthi yvatyuka aparihnasabhvesu. Tidasopapajjathti tvatiso hutv upapajji, tidase v tvatisabhavane upapajji. Visihakypagatoti visihakyesu
nnvaakyesu upagato. Yasassisti parivravantesu. Hithitsihti kusalkusale vtivatthi. Paccakkha khvimanti paccakkha kho ima vacananti adhippyo.
Saksti so aksi. Balimbhihrti pjbali abhihari. Patitassa ekanti tassa
hatthato ekapuppha patita.
Uparihanti upari vehse hita. Arihanti ariha nma paccekasambuddha.
Ajjhattaca bahiddh cti ajjhattavisay ca bahiddhavisay ca. Ye me vijjisti ye
me pubbe vijjamn ahesu. Jtimaraasasro, natthi dni punabbhavoti punappuna jyanamyanabhto sasro punabbhavoti ca vuccati, so ca dni natthti
attho.
Ida vsanbhgiya suttanti ida vsanbhgapuavibhvanna nnsuttapadna udharaavasena dassita vsanbhgiya suttanti veditabba.
99. Uddha adho pe apunabbhavyti ida nibbedhabhgiya suttanti
vutta oghataraassa ariyamaggakiccatt. Na cetan karayti na citta upp-
kmehi macena saddhi bandhitv adhosiro ktabbo hoti, maraa v maraamatta v dukkha pputi. Paribbajeti vihareyya.
Imya gthya ki kathita? Yath sattiy omahapuriso sallubbhanavaatikicchanna atthya vriya rabhati payoga karoti parakkamati. Yath ca
dayhamne matthake dittasiro tassa nibbpanatthya vriya rabhati payoga
karoti parakkamati, evameva bhikkhu kmargappahnya sato appamatto
hutv vihareyya bhagavti kathesi.
Eva devatya kathite atha bhagav cintesi imya devatya upam daha
katv nt, attha pana parittaka gahetv hit. Punappuna kathentpi hi es
kmargassa vikkhambhanappahnameva katheyya, yva ca kmargo
maggena na samugghiyyati, tva anubandhova hotti tameva upama gahetv
pahamamaggavasena devatya vinivaetv dassento sattiy viya omahoti
dutiyagthamha. Tassattho purimanaynusrena veditabbo.
Lokmisanti kmaguo. Santipekkhoti sabbasakhrpasama nibbna apekkhamno. Paavti paavanto. Pahitattoti nibbna patipesitacitto. Virato
kmasayti yya kyaci sabbato kmasaya (..0235) catutthamaggasampayuttya samucchedaviratiy virato. Virattotipi pho. Kmasayti pana
bhummavacana hoti. Sagthvagge (sa. ni. 1.96) kmasasti pho.
Cathi maggehi dasannampi sayojanna attatt sabbasayojantto. Catutthamaggeneva v uddhambhgiyasayojantto tatra tatrbhinandanato nandisakhtya tahya tiaca bhavna parikkhatt nandibhavaparikkho. So
tdiso khsavo bhikkhu gambhre sasraave na sdati.
Saddahnoti yena pubbabhge kyasucaritdibhedena, aparabhge ca sattattisabodhipakkhiyabhedena dhammena arahanto buddhapaccekabuddhabuddhasvak nibbna patt. Ta saddahno arahata dhamma nibbnappattiy lokiyalokuttarapaa labhati, taca kho na saddhmattakeneva. Yasm
pana saddhjto upasakamati, upasakamanto payirupsati, payirupsanto
sota odahati, odahitasoto dhamma suti, tasm upasakamanato pahya
yva dhammassavanena susssa labhate paa.
Ki vutta hoti? Ta dhamma saddahitvpi cariyupajjhye klena kla
upasakamitvpi vattakaraena payirupsitv yad payirupsanya rdhitacitt
kici vattukm honti. Atha adhigatya sotukmatya sota odahitv suanto
labhatti eva susssampi ca sati-avippavsena appamatto subhsitadubbhsitautya vicakkhao eva labhati, na itaro. Tenha appamatto vicakkhaoti.
Patirpakrti desakldni ahpetv lokiyassa lokuttarassa dhammassa patirpa adhigampya karotti patirpakr. Dhuravti cetasikavriyavasena anikkhittadhuro. Uhtti kyikavriyavasena uhnasampanno asithilaparakkamo.
Vindate dhananti lokiyalokuttaradhana adhigacchati. Saccenti vacsaccena
paramatthasaccena ca. Buddhapaccekabuddha-ariyasvak nibbuti ppuant
kittimpi ppuantiyeva. Dadanti paresa ya kici icchita patthita dento
mittni ganthati sampdeti karotti (..0236) attho. Duddada v dadanto ganthati,
dnamukhena cattripi sagahavatthni gahitnti veditabbni. Tehi mittni
karonti. Asm lok para loka, sa ve pecca na socatti yassa puggalassa ime
saddhdayo dhamm vijjanti, so imasm lok para loka gantv na socati, sokakraa tassa natthti attho.
Yassete caturo dhamm, saddhassa gharamesino;
sacca dhammo dhiti cgo, sa ve pecca na socatti. (sa. ni. 1.246; su. ni.
190)
Gtha avasesa katv udhaa. avakasutte hi im gth avakena katha
su labhate paanti-din (sa. ni. 1.246; su. ni. 187) puhena bhagavat bhsitti.
Yena kenaci vaenti yena kenaci kraena, pakrena v. Savsoti
ekasmi hne sahavso samgamo. Tanti tath samgata anukampitabba
purisa. Manas ce pasannenti karusamusshitena pasdena pasannena
manas. Na tena hoti sayuttoti tena yathvuttena anussanena kmacchand-
dna sayojanavasena sayutto nma na hoti. Ynukamp anuddayti y ariyamaggasamppanavasena karuyan, mettyan cti attho.
102. Rgo ca doso cti rgados heh vuttanayva. Kutonidnti kinidn
kihetuk. Paccattavacanassa hi aya to-deso, samse cassa lopbhvo veditabbo. Arat rat lomahaso kutojti yya pantesu sensanesu, adhikusalesu ca
dhammesu arati ukkahit, y ca pacasu kmaguesu rati abhirati satti kandi, yo ca lomahasasamuhnato lomahasasakhto cittutrso, ime tayo
dhamm kuto jt kuto nibbattti pucch. Kuto samuhyti kuto uppajjitv.
Manoti kusalacitta. Vitakkti kmavitakkdayo. Kumrak dhakamivosajantti
yath kumrak kant kka suttena pde bandhitv osajanti khipanti, eva
kusalamana akusalavitakk kuto samuhya osajantti pucch.
Rgo (..0237) cti dutiyagth tass vissajjana. Tattha itoti attabhva
sandhyha. Attabhvanidn hi rgados, arati rati lomahas ca attabhvato
jt. Kmavitakkdayo attabhvato eva samuhya kusalamana osajanti. Tena
tadaa pakati-dikraa paikkhipanto ha itonidn ito samuhyti.
Purimagthya vuttanayenettha saddasiddhi veditabb.
Idni yvya itonidnti-dsu attabhvanidn attabhvato jt attabhvato
samuhyti attho vutto, ta sdhento ha snehaj attasambhtti. Ete hi rgdayo vitakkapariyosn tahsnehena jt. Tath jyant ca pacupdnakkhandhabhede attabhvasakhte attani sambht. Tenha snehaj attasambhtti. Idni tadatthajotika upama dasseti nigrodhasseva khandhajti. Tattha
khandhajti khandhesu jt proh. Ida vutta hoti yath nigrodhassa
khandhajasakht proh porasasakhte snehe sati jyanti, jyant ca tasmiyeva nigrodhe tesu tesu skhappadesesu sambhavanti, eva ete rgdayo
ajjhatta tahsnehe sati jyanti, jyant ca tasmiyeva attabhve tesu tesu
cakkhdippadesesu ihrammaesu sambhavanti. Tena vutta snehaj attasambhtti. Puthu visatt kmesti yasm rgopi pacakmaguikdivasena,
dosopi ghtavatthu-divasena arati-dayopi tassa tassa bhedassa vasenti
sabbath sabbepime kiles puthu anekappakr hutv vatthudvrrammadivasena tesu tesu kmesu tath tath visatt lagg sasibbitv hit. Kimiva? Mluvva vitat vane yath vane vitat mluv tesu tesu rukkhaskhappaskhdibhedesu visatt hoti lagg sasibbitv hit, eva ete kiles dhamm, tasm ettha
puthupabhedesu vatthukmesu visatta kilesagahana.
Ye na pajnanti yatonidna, te na vinodenti suohi yakkha. Tassattho ye
satt na kilesagahana itonidna esa uppajjatti jnanti, te na tahsinehasinehite attabhve uppajjatti (..0238) atv ta tahsineha dnavnupassandibhvanaggin visosent vinodenti pajahanti, eva amhka bhsita
suohi yakkhti. Te duttara oghamima taranti, atiapubba apunabbhavyti ye hi sakilesagahana vinodenti, te ekantena magga bhventi. Na hi
maggabhvana vin kilesavinodana atthi. Eva magga bhvent te pakatiena duttara kmoghdi catubbidha ogha imin dghena addhun supinantenapi atiapubba anatikkantapubba apunabbhavya nibbnya taranti.
rakkhissmi, aatara v pana kusala karissmi, ajja tva papaco atthi, sve
v punadivase v jnissmti citta anuppdetv ajjeva karissmti eva
vriya ktabbanti dasseti. Mahsenenti ahivicchikavisasatthdni hi anekni
maraakrani tassa senti tya mahatiy senya vasena mahsenena evarpena maccun saddhi katipha tva gamehi, yvha buddhapjdi
attano avassaya kamma karomti eva mittasanthavkrasakhto v ida
sata v sahassa v gahetv katipha gamehti eva lajnuppadnasakhto v imin balarsin paibhissmti eva balarsisakhto v sagaro
natthi. Sagaroti hi mittakaraalajadnabalarsisakahanna nma,
tasm ayamattho vutto. Atanditanti analasa uhhaka. Eva paipannatt
bhaddo ekaratto assti bhaddekaratto. Itti eva paipanna puggala bhaddekaratto ayanti rgdisantatya santo buddhamuni cikkhati.
Cakkhun paya cti cakkhun ca paya ca. Cakkhubhtya v paya.
Satiy paya cti satiy ca paya ca, sativisihya v paya. Kyenti
nmakyena.
Dibbacakkhu (..0241) suvisuddhanti dibba cakkhu suvisuddha, ya sacchikarotti adhippyo. Pubbenivsti purimsu jtsu nivutthakkhandh. Iddhividhti
iddhikohs. Nirodhoti nibbna. Sesa suvieyyameva.
104. Yassa selpama cittanti ekaghana sela viya pakativtehi lokadhammavtehi akampanyato yassa citta selpama. Tenha hita nnupakampatti. Rajanyesti lbhdsu. Kopaneyyeti albhdike. Kuto na dukkhamessatti ta eva bhvitacitta vtikkantalokadhamma uttamapurisa lokadhammahetuka dukkha nnugamissati.
Yo brhmaoti bhitappadhammatya brhmao, na dihamagalikatya
huhukrakasvdippadhammayutto hutv kevala jtimattena brhmaoti
paijnti. So brhmao bhitappadhammatt huhukrappahnena nihuhuko. Rgdikasvbhvena nikkabhvo. Slasavarena sayatacittatya
yatatto. Catumaggaasakhtehi vedehi anta nibbna, vedna v anta
gatatt
vedantag. Maggabrahmacariyassa vusitatt vsitabrahmacariyo.
Dhammena so brahmavda vadeyyti so brhmao ahanti eta vda
vadeyya. Yassa sakalalokasannivse kuhici ekrammaepi rgussado dosussado mohussado mnussado dihussadoti ime ussad natthti attho.
Na gdhatti na patihahati. Sukkti sukkasakht gah. Yadi candimasriydna pabh tattha natthi, tamo eva ca siyti sakamne sandhyha tamo
tattha na vijjatti. Yad ca attanvedti-dsu evavidha nibbna attapaccakkhena ena yad vindati, atha rprpadhammato sukhadukkhato ca vippamutto hotti.
Sakesu dhammesti saka-attabhvasakhtesu updnakkhandhesu. Yebhuyyena hi ajjhatta vipassanbhiniveso hotti. Eta piscanti ajakalpaka, eta
tay vutta pisca kilesapiscaca. Pakkulanti tay kata akkula pakkulakaraaca. Ativattatti atikkamati.
Nbhinandati (..0242) yantinti puradutiyika gacchanti aa v na
109; ma. ni. 2.162; a. ni. 4.122). Tath vaanti kho, bhikkhave, pacanneta
kmaguna adhivacana (itivu. 109; ma. ni. 2.164; a. ni. 4.122). Gaharakkhasoti kho, bhikkhave, mtugmasseta adhivacananti (itivu. 109). Sesadvresupi
eseva nayo.
Sa-mibhaya duttara accatarti aniccatdi-mibhayena sabhaya duratikkama atikkami. Lokantagti sasralokassa anta gato. Pragatoti vuccatti
nibbna gatoti kathyati.
Baisti sattna anatthahetutya bais viya bais. Anayyti anatthya.
Bybdhyti dukkhya. Ihti pariyih v apariyih v sukhrammaatya
ih. Kmanyahena kant. Manassa vahanahena manp. Piyasabhvatya piyarp. Kilesakmasahitatt kmpasahit. Rgajananahena cittassa
rajanato rajany. Taceti ta rprammaa, nldivasena anekabhedabhinnampi hi rpyatana rprammaabhvena cakkhuvieyyabhvena ca ekavidhata ntivattatti tasabhvasmaa gahetv taceti vutta. Abhinandatti abhinandanabhtya sapptikatahya abhimukho
113. Sabb dis anuparigamma cetasti parito dasapi dis cittena anugantv.
Nevajjhagti neva adhigaccheyya. Piyataranti atisayena piya. Attanti attato.
Eva piyo puthu att paresanti eva kassacipi attan piyatarassa anupalabbhanavasena visu visu paresa sattna att piyo. Yasm ca etadeva, tasm na
hise para attakmo attano sukhakmoti.
Bhtti jt nibbatt. Bhavissantti nibbattissanti. Bhtti v khsav. Te hi
pahnabhavatt bht eva. Gamissantti paraloka gamissanti. Khsav pana
anupdisesa nibbna.
Piyo ca hotti suparisuddhya slasampattiy, suparisuddhya ca dihisampattiy samanngato piyo piyyitabbo hoti. Vuttaheta
Sladassanasampanna (..0251), dhammaha saccavdina;
attano kammakubbna, ta jano kurute piyanti. (dha. pa. 217);
Psacchatta viya garuktabbatya garu. Uttarimanussadhammavasena
sambhvetabbatya bhvanyo. Slaguena v piyagaru-dibhv veditabb.
Tath hi vutta kakheyya
heh ca. Tiriyacpi majjheti paccuppanna parito ca. Eta viditv sagotti
eta angatdi sagajananahnanti atv. Bhavbhavyti khuddaknaceva mahantnaca bhavna atthya, sassatucchedya v.
Ariyasaccnanti (..0253) ariyabhvakarna saccna. Ananubodhti abujjhanena ajnanena. Appaivedhti appaivijjhanena. Sandhvitanti bhavato
bhavassa gamanena sandhvita. Sasaritanti punappuna gamanavasena
sasarita. Mamaceva tumhkacti may ceva tumhehi ca. Atha v sandhvita sasaritanti sandhvana sasaraa mamaceva tumhkaca ahosti
attho. Bhavanettti bhavbhava nayanasamatth tahrajju. Sasitanti sasarita. Samhatti suhu hat chinn appavattikat.
Sabbe sakhr aniccti paccayehi sakharyantti sakhrti laddhanm
pacakkhandh. di-antavantato aniccantikato tvaklikato khaaparittato ca na
niccti anicc. Yad paya passatti yad vipassanpaya passati. Atha
imasmi vaadukkhe nibbindati, nibbindanto dukkhaparijnandivasena saccni
paivijjhati. Esa maggo visuddhiyti yvya vuttanayena saccappaivedho, esa
visuddhatthya maggo. Sabbe sakhr dukkhti sabbe sakhr abhihasampaipanahena khayahena ca dukkhti. Sesa vuttanayameva. Sabbe dhamm
anattti sabbepi tebhmakadhamm parato tucchato suato asrato avasavattanato ca anattti. Sesa purimasadisameva.
Seyyoti visiho uttamo. Sadisoti samno. Hnoti lmako. Omnopi hi attano avakaraamukhenapi sapaggahanavaseneva pavattati. Tena vutta hnohamasmti. Kimaatra yathbhtassa adassanti sarasapabhagutya ekanteneva
anavahitasabhvehi rpadhammehi seyydivasena attano ukkhipanassa tesa
yathbhta adassana aa vin ki aa kraa siy, aa kici
kraa tassa natthti attho. Vedandsupi eseva nayo. Vuttavipariyyena sukkapakkho veditabbo.
115. Ye ariyasaccni vibhvayantti dukkhdni ariyasaccni pa-obhsena
saccappaicchdakakilesandhakra vidhametv attano paksni pkani
karonti. Gambhrapaenti appameyyapaatya sadevakassapi lokassa
ena alabbhaneyyapatihapaena sabbaunti vutta (..0254) hoti. Sudesitnti sakhepavitthrdhi tehi tehi nayehi suhu desitni. Kicpi te honti bhusa
pamattti te vibhvita-ariyasacc puggal kma devarajjacakkavattirajjdipamdahna gamma bhusa pamatt honti, tathpi sotpattimaggaena abhisakhraviassa nirodhena hapetv satta bhave anamatagge sasre ye uppajjeyyu nmaca rpaca, tesa niruddhatt na ahama bhava diyanti,
sattamabhaveyeva pana vipassana rabhitv arahatta ppuantti attho.
Yathindakhloti ettha yathti upamvacana. Indakhloti nagaradvrathirakaraattha ummrabbhantare aha v dasa v hatthe pathavi khaitv koitassa
sradrumayassa thambhasseta adhivacana. Pathavissito siyti gambhranemitya anto pavisitv bhminissito siy bhaveyya. Catubbhi vtehti cathi dishi
gatavtehi. Asampakampiyoti kampetu v cletu v asakkueyyo. Tathpama pe passatti yo cattri ariyasaccni paya ajjhoghetv passati, ta
sappurisa uttamapurisa tath dassanato sabbatitthiyavdavtehi asampakampiyatya tathpama yathvutta-indakhlpama vadmti attho.
Sotpattiyagehti ariyasotpajjanassa agabhtehi. Ariyasvakoti ariyassa
buddhassa bhagavato saddhammassavanante jtatt ariyasvako. Khanirayomhti khanirayo amhi. Khpyaduggativiniptoti ida niraydnayeva vevacanavasena vutta. Niraydayo hi vahisakhtato ayato apetatt apy.
Dukkhassa gati paisaraanti duggatiyo. Dukkaakrino vivas ettha nipatantti vinipt. Sota ariyamagga dito patto adhigatoti sotpanno. Akuppadhammatya
maggaphalna puthujjanabhvasakhte virpe na nipatanasabhvoti aviniptadhammo. Tato eva dhammaniymena niyatatya niyato. Uparimaggattayasakht sambodhi avassa pattabbatya assa para ayana gati paisaraanti
sambodhiparyao.
Nivihti-dni padni aamaavevacanneva. Sahadhammiyti sabrahmacrino. Ariyakantehti ariyna kantehi piyehi manpehi. Paca slni (..0255) hi
ariyasvakna kantni honti, bhavantarepi avijahanato. Tni sandhyeta
vutta. Sabbopi panettha savaro labbhatiyeva. Sotpannohamasmti ida desanssameva. Sakadgmi-dayopi sakadgmhamasmti-din nayena bykarontiyeva. Yato sabbesampi sikkhpadvirodhena yuttahne bykaraa anutamevti.
Yassindriynti yassa ariyapuggalassa saddhdni indriyni. Subhvitnti ariyamaggabhvanvasena suhu bhvitni. Ajjhatta bahiddh cti orambhgiyna
uddhambhgiynaca sayojanna pajahanavasena. Tenha sabbaloketi.
Nibbijjhti nibbijjhitv paivijjhitv.
Dhammapadnti dhammakohsni. Anabhijjh dhammapada nma alobho
v alobhassena adhigatajhnavipassanmaggaphalanibbnni v dasa-asubhavasena v adhigatajhndni anabhijjh dhammapada. Catubrahmavihravasena adhigatni abypdo dhammapada. Dasnussati-hrepaikklasavasena adhigatni sammsati dhammapada. Dasakasia-npnavasena adhigatni sammsamdhi dhammapada.
Paca chindeti heh apyupapattisavattanikni paca orambhgiyasayojanni pde baddharajju viya puriso satthena heh maggattayena chindeyya.
Paca jaheti uparidevalokasamppakni paca uddhambhgiyasayojanni
puriso gvya baddharajju viya arahattamaggena jaheyya chindeyyevti attho.
Paca cuttari bhvayeti uddhambhgiyasayojanna pahnatthya saddhdni pacindriyni uttari bhveyya. Paca sagtigoti eva sante pacanna
rgadosamohamnadihisagna atikkamanena pacasagtigo hutv bhikkhu
oghatioti vuccati, nittiacaturoghoti vuccatti attho.
Anata
appaividdha catusaccadhamma, amatapadayeva v
assmi jnissmti paipannassa pahamamaggahassa indriyanti anataassmtindriya. Pahamamaggaahi tapubbabhgavasena eva vutta.
jnti pahamamaggena tamariyda anatikkamitv jntti ao, tassa indriyanti aindriya, heh tsu phalesu, upari tsu maggesu ca asseta adhiva-
kyena ca akusala na kayir, ete tayo kammapathe visodhaye. Eva visodhento hi slakkhandhdna esakehi buddhdhi ishi pavedita ariya ahagika magga rdheyyti. Dukkaanti kyena vcya manas ca dukkaa
svajja dukkhudraya duggatisavattaniya kamma yassa natthi. Savuta
thi hnehti etehi thi kraehi kyaduccaritdna pavesanivraato pihita, ta
aha brhmaanti vadmti.
Accantadusslyanti ekantadusslabhvo. Gih vpi jtito pahya dasa akusalakammapathe karonto, pabbajito vpi upasampannadivasato pahya garukpatti pajjamno accantadusslo nma. Idha pana yo dvsu tsu attabhvesu
dusslo, tassa gatiy
Kyakammavackammena samanngato, kusalena parisuddhjvoti ettha cragocaraggahaeneva kusale kyakamme vackamme ca gahitepi yasm ida jvaprisuddhisla na ksdsu uppajjati, kyavacdvresu eva pana uppajjati,
tasm tassa uppattidvradassanattha kyavackammena samanngato, kusalenti vutta. Yasm pana tena samanngato, tasm parisuddhjvo, jvaprisuddhipi slamevti dassanattha eta vutta. Vuttaheta katame ca thapati
kusal sl? Kusala kyakamma kusala vackamma, parisuddha jvampi kho aha thapati slasmi vadmti (ma. ni. 2.265). raddhavriyoti yassa
kyika cetasikaca vriya raddha hoti, so raddhavriyoti vuccati. Tattha
yo gaasagaika vinodetv catsu iriypathesu aha-rambhavatthuvasena
ekako hoti, tassa kyika vriya raddha nma hoti. Yo cittasagaika vinodetv ahasampattivasena ekako hoti, gamandsu uppannakilesa uppannahneyeva niggahitv jhna nibbatteti, tassa cetasika vriya raddha
nma hoti. Eva raddhavriyo. Thmavti hitim. Dahaparakkamoti thiraparakkamo. Anikkhittadhuro pe sacchikiriyyti sakilesadhammna pahnattha vodnadhammna sampdanattha (..0264), paccakkhakaraatthaca dhura anikkhipitv vriya ussukkpento viharati. Paavti pacanna
khandhna udayabbayaparigghikya paya samanngato. Tenha udayatthagminiyti.
Natthi puttasama pemanti mtpitaro virpepi attano puttake suvaabimbaka viya maanti mlgue viya ssdsu katv pariharamn. Tehi uhaditpi omuttitpi gandhavilepana paicchant viya somanassa pajjanti. Tenha
natthi puttasama pemanti. Puttapemena sama pema nma natthti vutta
hoti. Gosamitanti gohi sama godhanasadisa aa dhana nma natthi.
Sriyasam bhti sriybhya sam a bh nma natthi. Samuddaparamti
ye keci ae sar nma, sabbe te samuddaparam. Samuddo tesa uttamo,
samuddasadisa aa udaka nidna nma natthi bhagavti vadati.
Yasm pana attapemena sama pema natthi. Mtpitaro hi chaetvpi
puttadhtaro aposetv attnameva posenti. Dhaena ca sama dhana nma
natthi. Tathrpe hi kle hiraasuvadnipi gomahisdnipi dhaaggahaattha dhaasmiknameva santika gahetv gacchanti. Paya ca sam
bh nma natthi. Sriydayo hi ekadesayeva obhsenti, paccuppannameva ca
tama vinodenti, pa pana dasasahassimpi lokadhtu ekapajjota ktu
sakkoti, attasdipaicchdakaca tama vidhamati. Meghavuhiy ca samo
saro nma natthi. Nad v hi hotu takdni v, vuhisamo saro nma natthi.
Meghavuhiy hi pacchinnya mahsamudde agulipabbatemanamattampi
udaka na hoti, vuhiy pana pavattamnya yva bhassarabhavanpi ekodaka hoti. Tasm bhagav devatvacana paikkhipanavasena paigtha
vadanto natthi attasama pemanti-dimha.
124. Kisdha bhtti ki nu bht. Maggo canekyatano pavuttoti ahatisrammaavasena anekehi kraehi maggo kathito, eva sante kissa bht hutv
aya janat dvsahi dihiyo aggahesti vadati. Bhripati bahupaa ussa-
kusalo anavajjo, anavajjatt eva paipakkhehi rgdhi kilesehi sabbatitthiyavdehi ca aparikkhato. Tni ti visissareti etni ti ratanni loke sabbaratanehi visissanti guavasena sabbaloka atisentti attho.
Samaapadumasacayo gaoti padumasadisna ariyasamana samhasakhto gao. Padumanti hi paripuasatapattassa saroruhassa nma. Ariyapuggal ca sabbathpi paripuaguti padumasadis vutt. Vidna sakkatoti
vidhi paitehi sakkato. Naravaradamakoti naravaro ca purisna damako
nyako cti attho. Lokassa uttarti lokassa upari hitni, sabbaloke uttamnti attho.
Nirupadhoti rgaparihdhi anupadho. Saccanmoti avitathanmo yathbhuccaguehi gatanmo. Sabbbhibhti sabbaloka attano guehi abhibhavitv hito. Saccadhammoti vaato ekantanissaraabhvena avitatho saha pariyattiy navavidhopi lokuttaradhammo, tato eva natthao tassa uttarti tassa uttari
adhikaguo ao ca dhammo natthti attho. Ariyasaghova nicca sabbakla
vidhi sabbapaitehi pjito.
Ekyananti (..0268) gthya ekyananti eka magga. Maggassa hi
Maggo pantho patho pajjo, ajasa vaumyana;
nv uttarasetu ca, kullo ca bhisi sagamoti. (cani. pryanatthutigthniddesa 101)
Bahni nmni, svya idha ayananmena vutto. Tasm ekyananti ekamagga,
na dvedhpathabhtanti attho. Atha v ekena ayitabbanti ekyana. Gaasagaika pahya vivekahena pavivittena paipajjitabbanti attho. Ayanti v etenti
ayano, sasrato nibbna gacchantti attho. Ekassa v sabbasattasehassa
bhagavato ayanoti ekyano. Kicpi hi tena aepi ayanti, tathpi bhagavatova
so ayano, tena uppditatt. Yathha so hi, brhmaa, bhagav anuppannassa
maggassa uppdetti-di (ma. ni. 3.79). Ayatti v ayano, gacchati pavattatti
attho. Ekasmi imasmiyeva dhammavinaye ayano, na aatthti ekyano.
Yathha imasmi kho, subhadda, dhammavinaye ariyo ahagiko maggo upalabbhatti (d. ni. 2.214). Api ca pubbabhge nnmukhabhvanya pavattopi aparabhge eka nibbnameva ayati gacchatti ekyano, ta ekyana.
Jtikhayantadassti jtiy khayasakhto anto jtikhayanto. Jtiy accantakhayanto nibbna, ta passti jtikhayantadass. Magga pajnti hitnukamptipi pho. Tassattho vuttappakra ekyanasakhta magga sayambhuena bhagav pajnti, jnanto ca tena tena hitena satte anukampatti. Idni
tassa maggassa ekyanabhva, tsupi klesu ekantaniyynataca vibhvetu
etena maggena tarisu pubbe, tarissanti ye ca taranti oghanti ha. Tassattho
ye attamaddhna kmoghdicatubbidha ogha tarisu, ye ta angatamaddhna tarissanti, etarahi ca taranti, te sabbe eteneva maggena, na aenti.
Visuddhipekkhti caturoghanittharaena accantavisuddhi nibbna apekkhant, parinibbyitukmti attho.
Eva (..0269) duvidhampi ssanapahna nnsuttapadni udharantena
vibhajitv idni sakilesabhgiydhi sasanditv dassetu puna lokiya suttanti-di raddha. Tattha dassanabhgiyena ca bhvanbhgiyena cti nibbedha-
kato nma hoti. Upari tayo magg nirupanissay uppannti pajjati. Pahamamaggo niyametti vde upari tia maggna niratthakat pajjati. Upari tayo
magg niyamentti vde pahamamagge anuppanne eva upari tayo magg uppannti pajjati. Vipassan niyametti vdo pana yujjati. Sace hi upari tia
maggna vipassan balavat hoti, ekabj nma hoti. Tato mandatar kolakolo.
Tato mandatar sattakkhattuparamoti. Ettha ca yo manussesu eva sattakkhattu
sasaritv arahatta pputi, yo ca (..0271) devesuyeva sattakkhattu sasaritv arahatta pputi, ime na idhdhippet. Yo pana klena devesu, klena
manussesti vomissakanayena sasaritv arahatta pputi, so idhdhippeto.
Tasm sattakkhattuparamoti ida idhahakavokiavaajjhsayassa vasena
veditabba. Vaajjhsayo hi dito pahya cha devaloke sodhetv akanihe
hatv parinibbyissati.
Tattha yo saddha dhura katv sotpattimagga nibbatteti, so maggakkhae
saddhnusr nma hoti. Phalakkhae pana saddhvimutto nma hutv vuttanayena ekabji-dibhedo hoti. Yo pana paa dhura katv sotpattimagga
nibbatteti, so maggakkhae dhammnusr nma. Phalakkhae pana dihippatto
nma hutv ekabji-dibhedo hoti. Idaca ahanna vimokkhna albhino
vasena vutta. Lbh pana phalakkhae kyasakkh nma hoti. Tattha ye saddhvimuttadihippattakyasakkhinmak tayo sotpann, te ekabji-dhi theva
sagahetv vutta pacahi puggalehi niddisitabba ekabjin pe dhammnusrinti, eva pacahi.
Dvdasahi puggalehti sakadgmimaggaho, sakadgm, angmimaggaho,
abhedena angm, antarparinibbyi-dayo paca, saddhvimuttadihippattakyasakkhino tayoti bhedena ahti, eva dvdasahi. Tattha hi yo avihdsu tattha
tattha yuvemajjha appatv parinibbyati, aya antarparinibby. Yo pana yuvemajjha atikkamitv arahatta pputi, aya upahaccaparinibby. Tath yo
avihdsu upapanno asakhrena appayogena arahatta adhigacchati, aya asakhraparinibby. Yo pana sasakhrena sappayogena arahatta adhigacchati,
aya sasakhraparinibby. Uddha uparpari brahmaloke upapattisoto etassti uddhasoto. Paisandhivasena akanihe gacchatti akanihagm.
Tattha atthi uddhasoto akanihagm atthi uddhasoto na akanihagm,
atthi na uddhasoto akanihagm atthi na uddhasoto na akanihagmti.
Tattha yo idha angmiphala patv avihdsu nibbatto (..0272) tattha yvatyuka hatv uparpari nibbattitv akaniha pputi, aya uddhasoto akanihagm nma. Yo pana avihdsu nibbatto tattheva aparinibbyitv akanihampi appatv uparpari brahmaloke parinibbyati, aya uddhasoto na akanihagm nma. Yo ito cavitv akaniheyeva nibbattati, aya na uddhasoto akanihagm nma. Yo pana avihdsu catsu aatarasmi nibbattitv tattheva
parinibbyati, aya na uddhasoto na akanihagm nma. Saddhvimuttdayo
vuttavibhgyeva.
Navahi puggalehti ettha ahanna vimokkhna albh arah pavimutto
nma. Tesa pana lbh vikkhambhanasamucchedavimokkhavasena ubhohi
bhgehi rpakyanmakyasakhtato ubhato bhgato vimuttatt ubhatobhgavimutto nma. Samassinti ettha tividho samass iriypathasamass, rogasamass, jvitasamassti.
Tatra yo hndsu iriypathesu yeneva iriypathena samanngato hutv vipassana rabhati, teneva iriypathena arahatta patv parinibbyati, aya iriypathasamass nma. Yo pana eka roga patv antoroge eva vipassana pahapetv arahatta patv teneva rogena parinibbyati, aya rogasamass nma.
Palibodhassa tah, bandhanassa mno, parmsassa dihi, vikkhepassa uddhacca, kilesassa avijj, adhimokkhassa saddh, paggahassa
vriya, upahnassa sati, avikkhepassa samdhi, dassanassa pa,
pavattassa jvitindriya, gocarassa vimokkho, sakhrassa nirodhoti terasasu ssesu kilesassa avijja arahattamaggo pariydiyati, pavattassa jvitindriya cuticitta pariydiyati. Tattha avijjpariydyaka citta jvitindriya
pariydtu na sakkoti. Jvitindriyapariydyaka avijja pariydtu na
sakkoti. Aa avijjpariydyaka citta, aa jvitindriyapariydyaka.
Yassa ceta ssadvaya sama pariydna gacchati, so jvitasamass nma.
Katha (..0273) panida sama hotti? Vrasamatya.
Nigamanakath
Ettvat ca
Hre naye ca pahne, suvisuddhavinicchaya;
vibhajanto navagassa, ssanassatthavaana.
Nettippakaraa dhro, gambhra nipuaca ya;
adesayi mahthero, mahkaccyano vas.
Saddhammvatarahne, paane ngasavhaye;
dhammsokamahrja-vihre vasat may.