Mühendisler Için Diferansiyel Denklemler

Mhendislerin
DFERANSYELDENKLEMLER
Do.Dr.TahsinEnginProf.Dr.YunusA.engel
Sakaryaniversitesi
MakinaMhendisliiBlm
Eyll2008
SAKARYA
-1Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Engin/engel
NDEKLER
BLM1BRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
1.1.GR
1.2.BAZITEMELTANIMLAMALAR
1.3.DFERANSYELDENKLEMLERNZMLER
1.4.DFERANSYELDENKLEMLERNDORUDANNTEGRALYOLUYLAZMLER
1.5.PROBLEMLER
BLM2BRNCMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLER
2.1.GR
2.2.BRNCMERTEBEDFERANSYELDENKLEMLEREGENELBAKI
2.3.BRNCMERTEBELNEERDFERANSYELDENKLEMLER
2.4LNEEROLMAYANBRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
2.4.1.DeikenlerineAyrlabilirTipteBirinciMertebedenDenklemler
2.4.2.HomojenTipteBirinciMertebedenDenklemler
2.4.3.TamDiferansiyelDenklemler
2.4.4.BazzelTipDiferansiyelDenklemler
2.5.BRNCMERTEBEDENDENKLEMLERNSSTEMATKYAKLAIM
2.6.MHENDSLKUYGULAMALARI
2.7.PROBLEMLER
BLM3KNCveYKSEKMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLER
3.1GR
3.2.LNEERBAIMSIZLIKVEWRONSKIANFONKSYONLARI
3.3.HOMOJENDENKLEMLERTEORS
3.4.SABTKATAYILIHOMOJENDENKLEMLER
3.5.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLERTEORS
3.6.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER;BELRSZKATSAYILARYNTEM
3.7.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER:SABTNDEMMETODU
3.8EULERDENKLEMLER
3.10.PROBLEMLER
BLM4LNEERDFERANSYELDENKLEMSSTEMLERNNZM
5.1.GR
5.2. LNEER DFERANSYEL DENKLEM SSTEMLERNN ELMNASYON YNTEM LE
ZM
5.3.ZDEERYNTEMLEZM
5.4.MATRSYNTEMLEZM

Engin/engel
BLM5LAPLACEDNM
6.1.LAPLACEDNM
6.2.LAPLACEDNMNNTEMELZELLKLER
6.3.TREVNVEDFERANSYELDENKLEMLERNLAPLACEDNMLER
6.4.TERSLAPLACEDNM
6.5.DFERANSYELDENKLEMLERNLAPLACEDNMLEZM
6.6.KONVOLSYONTEOREM
6.7.PROBLEMLER
BLM6DFERANSYELDENKLEMLERNSAYISALZM
7.1.GR
7.2.SAYISALNTEGRALALMA
7.3.EULERYNTEM
7.4.TAYLORSERSYNTEM
7.5.RUNGEKUTTAYNTEM

Engin/engel
1. BLM
BRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
1.1.GR
Diferansiyel denklemler uzun yllardr, dnyada ou fiziksel bilimler ve mhendislik

dallarnda nemli bir yer tutmaktadr. Bilim adamlar ve mhendisler genellikle deiime
urayan sistemleri incelerler ve diferansiyel denklemler mhendislere bir sistemdeki
anahtar deikenlerin deiimini inceleme ve fiziksel olay daha iyi anlama olana getirir.
Bilim ve matematik rencilerine ynelik matematik retimi uzun sredir bilim ve
mhendislik faklteleri arasnda bir anlamazlk konusu olmutur. Bilim ve mhendislik
faklteleri rencilerin teorik matematikle aralarnn ok da iyi olmad konusunda
hemfikirlerdir. Zira bu tarz retim rencilerin problem zme becerilerini
gelitirebilmelerine yardmc olamamaktadr. Bu uygulama ou niversitede bu dersten
baarszlk orann % 50lere kadar karmtr. Bu ise doa bilimleri ve mhendislik
blmleriiinnemlibirkayptr.Butartmaveanlamazlkgenelliklematematikrenimi
gren rencilerle doa bilimleri ve mhendislik renimi gren rencilere farkl ierikli
derslerin olumasyla sonulanmtr. Bylece doa bilimleri ve mhendislik faklteleri
rencilerine kendi disiplinleri ierisinde karlatklar problemleri zebilmeleri iin
matematikderslerinikendilerivermeyolunubenimsemilerdir.
Diferansiyel denklemleri cebirsel denklemlerden ayran en nemli zellik fonksiyon

trevleri iermeleridir. Diferansiyel denklemlerin incelenmesi iyi bir matematik altyaps
gerektirir ve dolaysyla rencilerin bu derse balamadan nce baml ve bamsz
deiken,sreklivesreksizfonksiyon,adiveksmitrevler,farklarveartrmlarileintegral
gibitemelkonulargzdengeirmelerikesinliklenerilir.
1.2.BAZITEMELTANIMLAMALAR
Bir ya da daha fazla fonksiyonun trevlerini ieren denklemlere diferansiyel denklem

diyoruz.Dierbirifadeylediferansiyeldenklembirtakmfonksiyonlarilebunlarntrevleri
arasndakiilikiyitemsileder.Bukavramilkolarak1676ylndaLeibniztarafndankullanld
ve diferansiyel denklemler uzun zamandr ok eitli pratik problemin modellenmesi ve
zlmesi iin bilim adamlar ve mhendisler tarafndan kullanlmaktadr. ou bilimsel
problemlerin tarif edilmesi baz anahtar deikenlerin dier deikenlere gre olan
deiimlerini ierir. Genellikle bu deikenlerdeki ok kk deiimlerin dikkate alnmas
daha genel ve hassas bir tanmlama salar. Deikenlerin sonsuz kk veya diferansiyel
deiimlerinin dikkate alnmas durumunda, deiim hzlarn trevlerle ifade etmek
suretiyle, fiziksel prensip ve kanunlar iin kesin matematiksel formlasyonlar salayan
diferansiyeldenklemlereldeedilir.Buyzdendiferansiyeldenklemleruzunzamandrdoa
bilimleri ve mhendislikte karlalan ok farkl problemlere baaryla uygulanmaktadr.
Aratrmalar, diferansiyel denklemlerin yeni uygulamalarn kefetmeye sadece fiziksel
bilimlerde deil ayn zamanda biyoloji, tp, istatistik, sosyoloji, psikoloji ve ekonomi gibi
alanlarda da devam etmektedirler. Hem teorik hem de uygulamal diferansiyel denklem
aratrmalargnmzdeokaktifaratrmakonulararasndabulunmaktadr.
Fiziksel kanun ve prensiplerin, gz nne alnan deikenlerdeki sonsuz kk deiimleri

dikkate almak suretiyle, bir probleme uygulanmasyla diferansiyel denklemler elde
Engin/engel
edilmektedir.Dolaysyladiferansiyeldenklemineldeedilmesiproblemhakkndayeterlibilgi
sahibiolmay,problemedahilolandeikenleribelirleyebilmeyi,uygunbasitletirmelerve
varsaymlaryapabilmeyi,kullanlacakfizikselprensipvekanunlarbilmeyivededikkatlibir
analizyapabilmeyigerektirir.Aadabazrneklerverilmitir.
rnek11Newtonunhareketyasas
Newtonun ikinci kanununu kullanarak dz bir izgi boyunca F kuvvetinin etkisi altnda
hareket eden m ktleli bir cismin konumunu s tanmlayan diferansiyel denklemi elde
ediniz.
zm
Dinamikderslerimizdenhzveivmetanmlarnn
ds
V=
dt
dV d ds d 2 s
a=
= =
dt dt dt dt 2
olarak verildiini biliyoruz. Newtonun ikinci kanunu Kuvvet = Ktle vme eklinde ifade
edildiinden
d 2s
F ( t ) = m a( t ) = m 2
dt
yazlabilir.Dzenlemeyaplrsa
d 2 s F( t )
=
diferansiyeldenklemieldeedilir.
m
dt 2
rnek12Newtonunsoumakanunu
Balangta belirliscaklasahipkreselmetalbir cisimscakl T0olanscak suierisine
braklyor. Cismin balang scakl su scaklndan dk ise, cisme s transferi
balayaca bilinmektedir. Buna gre cismin herhangi bir t annda scakln T(t) veren
diferansiyeldenklemibelirleyiniz.
zm
Suyun bulunduu kab mkemmel ekilde yaltlm dnelim (evreye s kayb yok) ve
bunagreenerjininkorunumuprensibiniuygulayalm.Cisimscaksuyabrakldktantsre
sonracisminenerjisindekiart,cisminyzeyindencismetanmla(konveksiyon)geens
enerjisikadarolacaktr.Bunagre
mcT = hA(T ( t ) T0 )t eldeederiz.Herikitaraftyeblersek
T hA
(T ( t ) T0 )
=
t mc
Zamandiliminisonsuzkkaldmzda(limitdurumunda,yanit0)
dT ( t ) hA
(T ( t ) T0 )
=
dt
mc
diferansiyeldenklemieldeedilir.Budenklemkreselcisminscaklnzamannfonksiyonu
olarak ifade etmektedir. Diferansiyel denklemler fiziksel olay, bamsz deiken(ler)in
belirli bir aralktaki deerleri iin tanmlayabilir. rnein bu denklem kresel cismin
merkezinden yzeyine kadar olan scaklk deiimini tanmlar, bu snrlarn dnda
geersizdir. Ayrca denklem, cismin scak suya daldrld andan itibaren (t=0) scakln
verirvedolaysylaeldeedilecekzm0taralndageerliolacaktr.

Engin/engel
Bir ya da daha fazla baml deikenin tek bir deikene gre adi trevlerini ieren
diferansiyel denklemlere Adi Diferansiyel Denklem (ADD) denir. Bunun yannda ierisinde
biryadadahafazlabamldeikenin,biryadadahaokbamszdeikenegretrevleri
bulunan denkleme ise Ksmi Diferansiyel Denklem (KDD) diyeceiz. Bu derste ADD konusu
zerindedurulacakolupKDDkonusudahaoklisansstdzeylerdeelealnmaktadr.Adi
birdiferansiyeldenklemernekolarak
y + 3 x 2 y 4 y = xe x + 2Cotx
verilebilir.
Bir diferansiyel denklemde en yksek mertebeli trevin mertebesi diferansiyel denklemin

mertebesini verir. rnein stteki denklem 3. mertebedendir denir. Bunun yannda,
mertebeyleskakartrlanbirkavramolandereceyededeinmekgerekir.Birdiferansiyel
denklemdebulunanenyksekmertebelitrevinssne,budiferansiyeldenkleminderecesi
denecektir.
Bir diferansiyel denklemdeki baml deiken ve tm trevleri birinci dereceden ise,

diferansiyel denkleme lineer diferansiyel denklem denir. Dolaysyla ierisinde
y 3 ,( y )2 , yy , y y , sin y , e y gibi terimler bulunan denklemler lineer deildir. Bunun
3
yanndadenklem x 2 , xy , sin x , e sin x , ln x trndenifadelerierebilir.
Dahagenelbirifadeyleeerbirdiferansiyeldenklem
y ( n ) + f 1 ( x ) y ( n 1 ) + f 2 ( x ) y ( n 2 ) + ... + f n ( x ) y = R( x )
formunda ifade edilebiliyorsa denkleme lineerdir diyeceiz, aksi halde lineer olmayan bir
diferansiyel denklem sz konusudur. Bu denklemde eer R( x ) = 0 ise lineer diferansiyel
denklemhomojendir.Aksidurumdadenklemhomojenolmayandiferansiyeldenklemadn
alr.
rnek13Diferansiyeldenklemlerinsnflandrlmas
Aadakidiferansiyeldenklemlerisnflandrnz.
zm
(1)
y + 3 y = 0
(2.mertebelineerhomojen)
(2)
(2.mertebelineerhomojendeil)
y + 3 y = 2 x + sin x
(3)
(2.mertebelineerdeil)
y + 3 yy = 0
(4)
(3.mertebelineerdeilhomojendeil)
y + sin x y + cos y = e 2 x
Diferansiyel denklemler baml deiken ve trevlerinin katsaylarnn durumuna gre de

snflandrlmaktadr. Eer bu katsaylar birer sabitse denklem sabit katsayl diferansiyel
denklem, eer bamsz deikene bal fonksiyonlar ise deiken katsayl diferansiyel
denklem adn alr. rnein y + 2 y = sin x denklemi sabit katsayl, cosh x z + x 2 z = x ise
deikenkatsaylbirdiferansiyeldenklemdir.
1.3.DFERANSYELDENKLEMLERNZMLER

Engin/engel
Bir problem iin diferansiyel denklemin elde edilmesi genellikle kolaydr. Dier yandan bu
denkleminzmnnbulunmasisegenelliklezordur.Birdiferansiyeldenkleminzm
bazen bir ya da birka defa integral alma ileminden ibaret olabilse de bu tr durumlar
genellikle istisnadr. Tm diferansiyel denklem tiplerine uygulanabilen genel bir zm
yntemi ne yazk ki mevcut deildir. eitli snflara ayrlan diferansiyel denklemler iin
bunlarazgzmmetotlargelitirilmitir.Bazenbirdiferansiyeldenklemizmekbirden
fazlatekniinberaberkullanlmasnnyansrabutekniklerdekiyeterlibiruzmanlkdzeyi
ve hner gerektirir. Baz diferansiyel denklemler sadece ustaca yaplm bir takm
maniplasyonlarlazlebilirkenbazlarnnanalitikzmleriimkanszolabilir.Dolaysyla
birdiferansiyeldenklemizmekbilimdenziyadebirsanatdalgibidir.
Cebirsel denklemlerin zmnde genellikle x 2 7 x 10 = 0 trnden bir denklemi
salayan ayrk deerlerin (kklerin) bulunmas hedeflenir. te yandan bir diferansiyel
denklemi zerken, belirli bir aralkta denklemi salayan fonksiyonlar aranr. Yukardaki
cebirsel denklemi salayan deerler 2 ve 5 tir. Oysa y 7 y = 0 diferansiyel denklemini
herhangi bir x deeri iin e7x salamaktadr. Diferansiyel denklemi salayan herhangi bir
fonksiyon, diferansiyel denklemin bir zmdr. Benzer ekilde diferansiyel denklemi
salayan ve ierisinde bir ya da daha fazla keyfi sabit bulunduran ve bu nedenle bir eri
ailesinioluturanzmegenelzmdenir.Eerdiferansiyeldenkleminherzmgenel
zmdeki keyfi sabitlere deerler atanarak elde edilebiliyorsa bu genel zm ayn
zamanda tam zm adn alr. Genel zmden elde edilen her bir zm ise zel veya
zglzmadnalr.Eerdiferansiyeldenkleminherhangibirzm,genelzmdeki
sabitleredeerleratanarakeldeedilemiyorsabuzmtekilzmadnalr.Tpkcebirsel
denklemlerin zmnde olduu gibi, diferansiyel denklemlerde de, hangi isim altnda
olursaolsun,birzmdiferansiyeldenklemimutlakasalar.Eersalamyorsa,eldeedilen
zmhataldrdemektir.
rnek14Birdiferansiyeldenkleminzm
y = e 2 x ifadesinin (,+ ) aralnda y 2 y = 0 diferansiyel denkleminin bir zm
olduunugsteriniz.
zm
Verilenzmdiferansiyeldenklemisalamaldr.
y = e 2 x
2x
2x
alnarak diferansiyel denklemde yazlrsa 2e 2e = 0 olur ve denklem
2x
y = 2e
salanr.
rnek15Birdiferansiyeldenkleminzm
y = 1 x 2 ifadesinin yy + x = 0 diferansiyel denkleminin bir zm olduunu
gsteriniz.Verilenzmnherxdeeriiingeerliolupolmadnirdeleyiniz.
zm
2x
Verilen zm diferansiyel denklemde yazlrsa 1 x 2
+ x = 0 elde edilir,
2 1 x2
dolaysyla verilen zm denklemi salamaktadr. zmn tanm aral iin 1 x 2 0

olmas gerektii aktr. Buradan (1 x)(1 + x) 0 1 x ve 1 x yazlarak 1 x 1 elde
edilir.

Engin/engel
rnek16Birdiferansiyeldenklemingenelzm
y = Cxe 2 x + 2 x 3 ifadesinin y 4 y + 4 y = 8 x 20 diferansiyeldenkleminin,Csabitinin
herhangibirdeeriiin,zmolduunugsteriniz.
zm
y = Cxe 2 x + 2 x 3 , y = C( e 2 x + 2 xe 2 x ) + 2 = Ce 2 x + 2Cxe 2 x + 2 ve
y = 2Ce 2 x + 2C ( e 2 x + 2 xe 2 x ) = 4Ce 2 x + 4Cxe 2 x bulunupdenklemdeyerineyazarsak,
y 4 y + 4 y = ( 4Ce 2 x + 4Cxe 2 x ) 4( Ce 2 x + 2Cxe 2 x + 2 ) + 4( Cxe 2 x + 2 x 3 ) = 8 x 20
eldeedilir.Dolaysylaverilenzmgenelzmdr.
imditekrarbirsubanyosunadaldrlankreselcisimrneimizednelim(rnek12).Elde
edilendiferansiyeldenkleminzmndencisminscaklnnzamanladeiimi,
hA
t
mc
T (t ) = T0 (T0 C )e
olarak elde edilir. Bu ifadede C bir keyfi sabittir. Kolaylkla gsterilebilir ki bu zm Cnin
ald deerden bamsz olarak diferansiyel denklemi salar. Dolaysyla Cnin alabilecei
sonsuz sayda deere karlk sonsuz sayda zel zm elde etme imkan vardr. Genel
zm ierisinde cismin balang scakl (t=0 annda) olan Ti bulunmadndan bu sonu
srpriz deildir. Dolaysyla balang scakl belirtildiinde, verilen diferansiyel denkleme
olan zm de zel bir zm kimlii kazanr. Bizim ilgilendiimiz zm de, T eksenini Ti
scaklnda kesen zel zm olacaktr. Buradan u nemli sonu kmaktadr: Belirli bir
problemin tek bir zm olsa da, bu problemi temsil eden diferansiyel denklemlerin
sonsuz sayda zme sahip olmalar mmkndr. Bunun nedeni, diferansiyel denklemin,
baml deikenlerle bamsz deikenlerdeki deiimler arasndaki bir iliki olmasndan
baka bir ey olmamasdr. Diferansiyel denklem, bir fonksiyon veya trevlerinin belirli
bamsz deiken deerlerine karlk gelen bamsz deiken deerleri konusunda bilgi
iermez. Sonu olarak ayn fiziksel olayla ilgili pek ok farkl problem ayn diferansiyel
denklemle ifade edilir. Farkllk ise elde edilen genel zmden bizim ilgilendiimiz
problemin zel zmne geebilmemizi salayan zel artlarn tanmlanmasdr. Eer bu
artlar bamsz deikenin ayn deeri iin verilmise bu artlara balang artlar,
bamszdeikeninbirdenfazladeeriiinbelirlenmisebuartlarasnrartlardiyeceiz.
y 3 y + y = 2 xe 4 x
balangdeerproblemi
y ( 2) = 5, y (2) = 3
y 3 y + y = 2 xe 4 x
snrdeerproblemi
y ( 2) = 5, y (8) = 2
rnek17Serbestdmehareketi
Hava srtnmeleri ihmal edildiinde, bir cismin serbest dme hareketi yerekimi kanunu
ile gerekleir. z=h yksekliinden ilk hzsz olarak aaya doru braklan bir cisim
dnelim. Bu hareket ile ilgili matematiksel ilikileri yaznz, problemin trn (balang
veyasnrdeer)belirtiniz.
zm
Newtonunikincikanununagre(yukarynpozitifseilirse),cisminhareketi

Engin/engel
d 2z
= g
dt 2
diferansiyeldenklemiylebelirlidir.Cisimilkhzszolarakbrakldndan
dz
V (t = 0) = 0 =
yazlabilir. Bir dier art ise cismin balangta h yksekliinde
dt t =0
bulunmasartdr.Dierbirifadeyle,
z (t = 0 ) = h
Herikiartdabamszdeikenin(t)ayndeerindeverildiiiinbuproblembirbalang
deerproblemiolmaktadr.
Birdiferansiyeldenklemizmede,denklemisalayany=y(x)fonksiyonununbulunmasarzu
edilir. Ancak ou zaman bu mmkn olmaz ve yaklak zm teknikleri zm iin tek
alternatifkalr.Saysalyntemlerbunedenleortayakmyaklakzmyollardr.Kapal
zmlerin elde edildii analitik yntemlerle bamsz deikenin sonsuz deerine karlk
sonsuz sayda baml deiken deeri hesaplamak mmkndr. Yani analitik z
fonksiyonu, verilen zm aralnda, srekli bir fonksiyondur. Dier taraftan saysal
yntemler,ancakbamszdeikenindahancedentanmlanmdeerlerinekarlkgelen
bamldeikendeerleriniyaklakolarakvermektedir.
1.4.DFERANSYELDENKLEMLERNDORUDANNTEGRALYOLUYLAZMLER
Baz diferansiyel denklemler lineerdir ve trevleri ieren tek bir terime sahip olup,
bilinmeyen(aranan)fonksiyonunbirarpanolduuterimleriiermezler.Eerintegralilemi
yaplabiliyorsa, diferansiyel denklem de dorudan integralleme tekniiyle zlebilir
demektir. Bunun yannda dier baz diferansiyel denklem trleri lineer olmayan terimlere
sahiptirvebuyollazlmelerimmkndeildir.
y x 2 e 6 x = 0 dorudanintegralyoluylazlebilir.
y + 3 xy x 2 e 6 x = 0 dorudan integral yoluyla zlemez, nk bilinmeyen
fonksiyonunbirarpandurumundanolduu3xyterimidorudanintegrallenemez.
Birdiferansiyeldenklemdorudanintegralyoluylazlrkenterimterimintegreedilirve
birintegralsabitieklenir.Herintegrasyonadmndatrevlerinmertebeleribirdrlrve
buna karlk bir baka integral sabiti eklenir. Dolaysyla bir diferansiyel denklemin genel
zmnde,diferansiyeldenklemdebulunanenyksekmertebelitrevinmertebesikadar
keyfisabiteldeedilir.
rnek18Dorudanintegrasyonilezm
Aadakidiferansiyeldenklemlerindorudanintegralyoluylazlpzlemeyeceklerini
belirtinizvezlebilirolanlarznz.
(1) y 5 y + 3 = 0
(2) y 6 x 2 = 0
(3) 2 yy 4 = 0

Engin/engel
zm
(1)
Bu denklem, ikinci teriminin bilinmeyen fonksiyonu (yani baml deikeni)
iermesindendolayzlemez.
(2)
Bu denklem lineerdir ve trevli tek terimi bulunmakta ve dier terimlerde
bilinmeyen fonksiyon y bir arpan veya faktr durumunda deildir. Bu nedenle denklem
zlebilir.Denklem2.mertebedenolduundanartarda2kezintegralalnpherseferinde
birsabitineklenmesigerekir.
d 2 y d dy
y = 2 =
yazlabilir.
dx dx
dx
Denklemdeyerinekonursaveherikitarafdxilearplrsa
dy
dy
2 x 3 = C1 eldeederiz.Birkez
d ( ) 6 x 2 dx = 0 denklemibulunur.ntegralalrsak
dx
dx
1
dahaintegralalmaksuretiyle dy 2 x 2 dx = C1dx veya y x 4 = C1 x + C2 yazlarak
2
1
y = x 4 + C1 x + C2 arananzmbulunmuolur.
2
(3)
Budenklemlineerdeildirvedorudanintegralyoluylazlemezgibigrnyor.
Ancak dikkatli bir kontrol ile 2 yy teriminin y 2 nin trevinden baka bir ey
olmadakagrlmektedir.Ohaldedenklemuekildedzenlenebilir.
d
( y 2 ) 4 = 0 .Denkleminherikitarafdxilearplarak d ( y 2 ) 4 dx =0 yazlpintegral
dx
alnrsa y 2 4 x = C1 veya y = 4 x + C1 genelzmeldeedilir.
rnek19Serbestdmehareketi
100myksekliktenbraklanbircismin3saniyesonrakiyerdenyksekliinivehzn
belirleyiniz.
zm
Zemini z=0 kabul edelim ve cismin brakld ykseklii de z=100 m alalm. Hava direnci
ihmal edildiinde cismin bu serbest dme hareketinin z = g diferansiyel denklemiyle
tanml olduunu biliyoruz. Art arda iki kez integral alarak z = V ( t ) = gt + C1 ve
1
z( t ) = gt 2 + C1t + C2 eldeederiz.Buzmlerserbestdmehareketiyapanhercisim
2
iinayndr.Dikkatedilirsebirdiferansiyeldenklemingenelzm,bilinmeyenfonksiyon
ile bamsz deiken arasnda bir ilikidir ve kesinlikle bir baml deikene ait bir trev
terimiiermez.
Genelzmn2adetkeyfisabitibulunmaktadrvebunlarbilmeksizincismin3ssonraki
konumu iin bir hesaplama yaplamaz. Bu srpriz bir durum deildir nk bu konum
cismin atld ykseklie ve cismin ilk hzna bal olarak deiebilir. Oysa genel zm
bunlarkonusundahibirbilgivermez.Dahancedebelirtildiigibibirdiferansiyeldenklem
bamlvebamszdeikenlerdekideiimlerarasndakiilikiyitanmlarveproblemezg
verilen bamsz deiken deerine karlk gelen baml deiken deerlerinden
etkilenmez.rnein100myerine250mdnlseydi,eldeedeceimizgenelzmyine
ayn kalacakt. Ancak doal olarak cismin 3 s sonraki konumu bu durumda farkl bir yerde
olacakt. Genel zm denklemini bizim problemimize uygun hale getirebilmek iin
ierisindekisabitlerinproblemdeverilenkoullaragrebelirlenmesigerekir.Bukoullar
- 10 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Engin/engel
dz
=0
dt t = 0
z( 0 ) = 100
olarak verilmitir. Birinci koulumuzu hz denkleminde yazalm: V ( 0 ) = 0 = g 0 + C1 ,
kinci
koulu
da
konum
denkleminde
yerine
koyalm:
C1 = 0.
1
z( 0 ) = 100 = g 0 + C1 0 + C2 , C 2 = 100 . Dolaysyla aranan zel zm ifadesi
2
1 2
z = z( t ) = gt + 100 olacaktr. Hz ifadesi ise C1=0 olduundan V ( t ) = gt olur. t=3
2
saniyesonrakideerlerhesaplanrsa,
1
z( 3 s ) = ( 9.81 )( 3 )2 + 100 = 55.85 m ve V ( 3 s ) = ( 9.81 )( 3 ) = 29.43 m/s (aa
2
ynl).
V(0 ) =

Engin/engel
Blm1ileilgiliproblemler
Fizikselproblemlerimodellemedecebirseldenklemlernedenyetersizkalr,diferansiyel
denklemlerenedenihtiyaduyulmutur.
Sabit hzla (V0) dmekte olan bir paratn hareketini tanmlayan diferansiyel
denkleminiNewtonunikincikanununu( F = m a )kullanarakeldeediniz.
Ktlesi m olan bir ta yerden yukarya doru V0 dey hzyla atlmaktadr. Newtonun
hareketkanununagrecisminyerdenyksekliinivehznzamannfonksiyonuolarakelde
edebileceinizdiferansiyeldenklemiyaznz.
Yaylar genellikle deformasyon miktarlaryla orantl ve yn srekli olarak denge
konumuna doru olan bir kuvvet olutururlar. rnein x kadar gerilmi bir yayn
oluturaca kuvvetF=kxileverilirveburadakyaykatsaysadnalr.Yaykatsayskolan
byle bir yay ucuna, yay denge konumundayken (x=0) m ktleli bir cisim balanmakta ve
ktle yayn ucuna bal olarak yerekimi ve yay kuvvetinin btnleik etkisiyle salnm
yapmaya terk edilmektedir. Newtonun hareket kanununa gre ktlenin konumunu,
balang konumuna gre (x=0), zamann fonksiyonu olarak veren diferansiyel denklemi
yaznz.
Pltonyum, Radyum ve C14 gibi Karbon izotoplarnn, baka bir element veya ayn
elementin baka bir izotopunu oluturmak zere tabii olarak bozunduu bilinmektedir.
Bozunma hz henz bozunmam miktar ile doru orantl olarak deimektedir. Bir
radyoaktif malzemenin herhangi bir t anndaki miktarn M(t) alarak, bu ktlenin zamanla
deiiminiverendiferansiyeldenklemieldeediniz.Not:Birdeikenin(rneinA)bakabir
deikenle(rnein B) doru orantl olmas matematiksel olarak A=kB olarak ifade edilir.
Buradakorantkatsaysadnalr.
2.1. Baml ve bamsz deiken nedir, bir fonksiyonda bunlar birbirinden nasl ayrt
edersiniz.
2.2.Trevingeometrikanlamnaklaynz.
2.3.Adiveksmidiferansiyeldenklemlerarasndanefarkvardr.
2.4.x=5noktasndakiteetixeksenineparalelolanbirf(x)fonksiyonununbunoktadaki
birincitrevikonusundanesyleyebilirsiniz.
2.5. Bir diferansiyel denklemin mertebesi ile derecesini belirtiniz. 3. mertebeden , 2.
derecedenbirdiferansiyeldenklemrneiveriniz.
2.6.Aadakifonksiyonlarntanmaralklarnbelirleyiniz.
e2 x
(a) x + 2
(b) ( x 1 ) ln x (c) 1 / x (d) cos x / x 2 (e)
x( x 1 )
2.7.Aadakitrevlerieldeediniz(xvetbamszdeikendir).
f
f
(a) f 1 = 7 x 4 sin 3 x 3 + 2e 2 x , 1 = ? ;(b) f 2 = 7 x 4 sin 3 x 3 t + t 2 e 2 x , 2 = ?
x
x
2
df 4
f
f3
3x
=?
;
(d)
,
(c) f 3 = ln( x 2 t 2 ) , 3 = ?,
f
=
(
x
1
)
e
sin
x
4
dx
x
t 2
(e) f 5 =
e x tx tan x
1 x3
df
f 5
2 f5
= ?,
= ? ;(f) f 6 = sin 2 x x , 6 = ?
2
dx
x
t
df7
x cos 2t f 8
= ? ;(h) f 8 =
=?
,
dx
t
ln t 2
2.8. Aadakiintegralilemleriniyapnz.
(a)
(x
(g) f7 = ( x 3 1 )2 e ln x ,
+ e 3 x + sin 5 x dx
(b)
ln 3 x + x dx
(c)
(x
2t
+ sin 2t + 3t 2 x dx

Engin/engel
(d)
(y( x ) + 3e
2tx
+ cos xt dx (e)
( y( x ) + t ln 2 x )dx (f) (x 2 )( x 3 1 )
dx
(g)
dx
2t
2 x 2 (h) x 2 + 1dx (i) ln xdx (j) x sin xdx
(k) tan x sec xdx (l) x 2 ln x 3 dx (m)
xdx
( x 1 )( x 2 )( x 2 + 2 ) (n) x ln xdx
2.9. Aadakikavramlar,herbirinerneklervererek,aklaynz.
(a) Adidiferansiyeldenklem,(b)Ksmidiferansiyeldenklem,(c)derece,mertebe
(d) Homojendiferansiyeldenklem,(e)Sabitkatsayldiferansiyeldenklem
(f) Balangdeerproblemi,(g)Snrdeerproblemi,(h)Snrartlar
(i)Lineerdiferansiyeldenklem,(j)Lineerolmayandiferansiyeldenklem,(k)Genel
zm
(l)zelzm,(m)Tekilzm
2.10.Aadaki diferansiyel denklemlerin mertebelerini, lineer olup olmadklarn ve

sabit/deikenkatsaylolduklarnbelirtiniz.
(a) y + 3 y = 8 x , y + 3 xy y = 0 , y + 2e x y = 0 , xy + 2 xy + 5 xy = x 3
(b)
y + 2 y = sin x + 1, y + e 2 x y = 0 , y + 2 y = e x cot x , yy + 2 xe x yy 5 y = 0
(c) z + xz sin x sin z = x ln x 1
3 Verilen fonksiyonlarn yanndaki diferansiyel denklemin bir zm olduunu

gsteriniz.
(a) y = 0 , y1 = 5 x ve y 2 = 2 x + 1 (b) y 4 y = 0 , y1 = e 2 x ve y 2 = 3e 2 x
(c) x 2 y 2 xy 4 y = 0 , y1 = e ln x ve y 2 = x 4
(d) y y = 0 , y1 = e x , y 2 = e x ve y3 = cosh x
(e) y 2 y + 3 y = 0 , y1 = e x sin 2 x ve y 2 = 3e x sin 2 x + cos 2 x

(f) y 4 y + 4 y = 0 , y1 = e
2x
, y 2 = xe
2x
ve y3 = 5 xe
ln x 2 x
4.1.Netrdiferansiyeldenklemlerdorudanintegralyoluylazmeelverilidir.
4.2. nc mertebeden lineer ve homojen bir diferansiyel denklem yaznz. Bu
denklemin zmnden ka tane keyfi sabit elde edilir. Bu keyfi sabitleri belirli bir
problemiinbulmakisterseniz,kaadetkoulbelirtmelisiniz.
4.3. Aadaki diferansiyel denklemlerin dorudan integral yoluyla zlp
zlemeyecekleriniinceleyiniz.zlebilecekdurumdaolanlarznz.
(a) y = 0 , y + y = 0 , 2 yy + sin 3 x = 0 , e x y + xe 3 x = 0
(b) y 4 xe 4 x = 0 , 4 y y 8 x 3 = 0 , y xy = 0
(c) y 5 y = 0 , y y = 0 , y e y cos x = 0 , xy y 8 x 4 = 0
4.3. R=0.2 m apnda kresel ekle sahip radyoaktif bir madde ierisinde g0=4107
W/m3 s retmektedir. retilen s kararl bir rejimle kresel yzeyden ortama
salnmakta, bylece yzeydeki scakln Ty=80 oCde sabit kalmas salanmaktadr.
Cismin s iletim katsays k=15 W/moC olarak verilmektedir. Kresel cismin scakl
yalnzca yarap dorultusunda deimektedir (T=T(r)). Kresel cisim ierisindeki
scaklkdalm
Engin/engel
1 d 2 dT g 0
=0
r
+
r 2 dr dr k
diferansiyeldenklemiyletanmlanr.Budenkleminlineerolupolmadn,sabitkatsayl
m veya deiken katsayl olduunu, mertebe ve derecesini, homojen olup olmadn
belirleyiniz.Denklemzmndengelecekkaadetsabitmevcuttur,bunlarbulabilmek
iin hangi koullar nerirsiniz. Bu denklemi zerek kresel cisim ierisindeki scaklk
dalmyarapnfonksiyonuolarak(T(r))eldeediniz.Eldeettiininifadeyibirscaklk
yarap(Tr)erisindegsteriniz.
4.4. Kalnl L=0.5 olan geni bir duvar gz nne alalm. Duvarn sol yz (x=0)
mkemmel ekilde yaltlm olup dier yz (x=L) niform olarak 30 oC scaklktadr.
Duvar ierisinde g ( x ) = g 0 e0.02 x ifadesine gre s retilmektedir. Duvar iersinde
d 2T
g( x )
=0
k
dx
diferansiyel denklemi uyarnca olduu bilindiine gre, k=15 W/mK, g0=1500 W/m3
alarak duvardaki scaklk dalmn, yani T=T(x) fonksiyonunu ve yaltlm yzeydeki
scaklhesaplaynz.(Not:YaltlmyzeydedT/dx=0alnr.).
scaklnsadecexdorultusundadeitiini(T=T(x))vebudeiimin

Engin/engel
2. BLM
BRNCMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLER
2.1.GR
Pekokuygulamadabirbyklndeiimhz(birincitrev),bubyklnkendisineve
bamsz deikene baldr. Bu tr problemler genelde y = f ( x , y ) formunda ifade
edilirler.Bubasitgrnm,butrdenklemlerinzmnndebasitolacaeklindeyanl
bir anlamaya neden olabilir. Baz istisna durumlar dnda bu tr denklemleri zmede
karlalan zorluklarla daha yksek mertebeli denklemleri zmede karlalan zorluklar
ayn dzeyde olabilir. Birinci mertebeden diferansiyel denklemleri zmede ne yazk ki
genelbiryokyoktur.Bunedenlebirincimertebedenklemlerdekendiaralarndaaltsnflara
ayrlmveherbirsnfiinfarklyntemlergelitirilmitir.Bublmdebirincimertebeden
denklemlerinnaslsnflandrldanlatlacak,ardndansistematikbiryaklamlaherzaman
zm mmkn olan birinci mertebeden lineer denklemler ve uygulamalar ilenecektir.
Ardndanlineerolmayantrleriinverilenbirzmaralndazmnvarolupolmad
tartlacaktr. Bu snfa giren deikenlerine ayrlabilir tip, homojen ve tam diferansiyel
tiptekidenklemzmlerizerindedurulacaktr.
2.2.BRNCMERTEBEDFERANSYELDENKLEMLEREGENELBAKI
Tanmndananlalacazerebirincimertebedendiferansiyeldenklemlerdesadecebirinci
trev yer alr. y baml, x de bamsz deikeni gstermek zere byle bir denklem
f ( x , y , y ) = 0 formunda verilir. Bu blmde sadece birinci trevin dorudan baml ve
bamsz deiken cinsinden yazlabildii y = f ( x , y ) trnden denklemler zerinde
duracaz.Bylecezm
y = f ( x , y ) dx + C
eklindeifadeedilebilecektir.Ancakoukezbuyazmtarz,verilendiferansiyeldenklemin
bir integral denkleme dntrlmesinden daha te bir sonu getirmez. Verilen f(x, y)
fonksiyonunun sadece xe bal olduu basit durumlar ancak dorudan integral yoluyla
zme uygundur. rnein y = 6 x 2 5 diferansiyel denkleminde f(x, y) sadece bamsz
deikene baldr ve dorudan integral yoluyla genel zm y = 2 x 3 5 x + C olarak
kolayca elde edilir. Burada u hususun altn izmek gerekir. Birinci mertebeden bir
diferansiyel denklemi zerken bamsz deiken olarak x ya da y seilebilir. Bu tr bir
deiim bazen zm zor olan diferansiyel denklemi, zm daha kolay bir hale
getirebilir.rnein
dy
e2 y
= 2
dx ( y + 1 )x + sin 3 y + 1
diferansiyeldenklemilineerolmamasnaramen,aadakidenklemlineerdirvekesinolan
birzmyoluvardr.
dx y 2 + 1
sin 3 y + 1
= 2y x +
denklemixegrelineerdir.
dy
e
e2 y

Engin/engel

2.3.BRNCMERTEBELNEERDFERANSYELDENKLEMLER
Birincimertebedenlineerbirdiferansiyeldenklem,
(2.1)
y + P( x ) y = R( x )
formunda verilir. Hatrlatmak gerekir ki x + P( y ) x = R( y ) denklemi de xe gre lineerdir

ve burada anlatlacak yntemle zlebilir. Verilen P ve R fonksiyonlar ngrlen zm
aralndaxebalsreklifonksiyonlardr.Butrdenbirdenkleminzm,eerdenklemin
sol yan tek bir terimin trevi eklinde ifade edilebilirse, sradan bir ileme dnecektir.
Bunun iin denklemin sol tarafn bir terimin trevi haline getirebilecek bir arpann
aranmasgerekir.Denkleminherikiyann(x)fonksiyonuilearpalm.
(2.2)
( x ) y + ( x )P( x ) y = ( x )R( x )
[( x ) y ] = ( x ) y + ( x ) y
(2.3)
olduundan, (2.2) eitliinin sol tarafnn [( x ) y ] nin alm olabilmesi iin

( x ) = ( x )P( x ) art salanmaldr. Bulmaya altmz arpann sfrdan farkl olduu
durumda,budenklemiintegreedersek
d
( x )
ln ( x) = P( x) yazlarak ln ( x ) = P( x )dx + C1 elde ederiz.
= P( x ) veya
dx
( x )
(x)arpanyalnzbraklpve
C1sabitidikkatealnmayarak
( x ) = e
P( x )dx
(2.4)
eldeedilir.ntegralsabitininbuaamadadahiledilmesigenelzmzerindebirdeiiklii
yol amayacaktr. Ayrca (2.4) denkleminin sa taraf her koulda pozitif olacandan
denklem,
( x ) = e
(2.5)
olarak da ifade edilebilir. (2.5) denklemiyle tanmlanan fonksiyona integral arpan

diyeceiz.(2.1)denklemininsoltarafartktekbirterimintrevieklindeifadeedildiinden
[( x ) y ] = ( x )R( x )
(2.6)
P( x )dx
yazlarak
( x ) y = ( x )R( x )dx + C veyabamldeikeniyalnzbrakarakdiferansiyeldenklemin

genelzm,
1
y=
( x )R( x )dx + C
( x )

Engin/engel
(2.7)
olarak elde edilmi olur. Birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklemin (2.7)
denklemine gre genel zmnn bulunabilmesi iin, verilen diferansiyel denklemin
kesinlikle(2.1)denklemindeverileneklegetirilmesigerekir.
rnek21
y 3 y = 9 x, y ( 2) = 13 lineerbalangdeerprobleminiznz.
zm
y trevininkatsays1veP(x)=3,R(x)=9xolduugrlmektedir.ntegralarpan,
( x ) = e
=e
= e 3 x eldeedilerek(2.7)denklemindeyerinekonursa,
1
1
y = 3 x e 3 x ( 9 x) dx + C = 3 x 9 xe 3 x dx + C
e
e
3 x
9 xe dx integralinialmakiinksmiintegrasyonyntemikullanmakzere,
P ( x ) dx
3dx
x = u, dx = du
e 3 x dx = dv deikendnmuygulanr.Bukuralagre u dv = u v v du
1
e3x = v
3
olduundan
1
1
x
9 xe 3 x dx = 9 e 3 x e 3 x dx = 9 e 3 x e 3 x = e 3 x (3x + 1)
3
9
3
Denklemdeyerinekonursa, y = 3 x + 1 + Ce 3 x eldeedilir.Verilenbalangartkullanlarak
Csabitibelirlenir:
y (2) = 13 olduundan, 13 = 3 2 + 1 + Ce3 2 C = 6e 6 .Bylecearadmzzelzm,
y = 6e 3 x 6 + 3 x + 1
uanakadaryaplanilemlerdeverilenbirzmaralndaP(x)veR(x)ifadelerininsrekli
fonksiyonlar olmas gerektii vurgulanmt. Eer bu fonksiyonlardan birinin veya ikisinin
sreksizliknoktalarvarsa,zmblgesisrekliliinolduualtblgelereayrlmaldr.Bunu
birrneklegreceiz.
rnek22
1
y +
y = 5 x 2 , y ( 2) = 3 balangdeerprobleminiznz.
x +1
zm
1
P( x) =
fonksiyonu x=1 noktasnda sreksizdir. O halde zm <x<1 veya
x +1
1<x<aralndaaramamzgerekir.ntegralarpanmz,
dx
P ( x ) dx
ln x +1
( x ) = e
= e x +1 = e
= x + 1 , x>1 iin mutlak deer ii pozitiftir. Dolaysyla
1<x<aralnda ( x) = x + 1 yazlabilir.(2.7)denklemindeyerinekonursa;
Engin/engel
1
1 5 x 4 5 x 3
1 15 x 4 + 20 x 3
( x + 1) 5 x 2 dx + C =
+
+ C =
+ C
x +1
x +1
x + 1 4
3
12
5 x 3 (3x + 4)
C
=
+
12( x + 1)
x +1
y=
VerilenkouluyerineyazarakCsabitinibulalm:
5 23 (3 2 + 4)
73
C
+
C = ,bylecearananzelzm;
3=
12(2 + 1)
2 +1
3
y=
5 x 3 (3 x + 4)
73
olacaktr.
12( x + 1)
3( x + 1)
2.4LNEEROLMAYANBRNCMERTEBEDENDFERANSYELDENKLEMLER
Lineer ve birinci mertebeden diferansiyel denklemlerle ifade edilen balang deer

problemleri nispeten zmleri kolay olan problemlerdir. Bunun nedeni (2.7) denklemiyle
verilenanalitikbirgenelzmesahipolmalardr.Ayrcabutrdiferansiyeldenklemlerin,
P(x) ve R(x)in srekli olduu ngrlen zm blgesinde, tek bir genel zmleri vardr.
Durumlineerolmayandiferansiyeldenklemlerdebirazdahazordur,nkncelikleverilen
zm blgesinde bir zmn olup olmad dahi kesin deildir, bunun ncelikle
belirlenmesigerekir.Eerbirzmvarsabuzmntekbirgenelzmolupolmadda
ortayakarlmaldr.oupratikuygulamanndoasndangelenbirlineerolmaylkvardr,
ve bu tr uygulamalar lineer olmayan diferansiyel denklemleri ortaya karr. Bu tr
denklemlerizebilmekiingenelbirmetotolmadgibi,genelkarakteristiklerikonusunda
daokazbilgivardr.Dolaysyla,buksmdaancakanalitikzmlerivarolanbelirlitipteki
diferansiyeldenklemlerzerindedurulacaktr.
Teorem:Lineerolmayanbirincimertebedendenklemleriinzmvarlveteklii
Eerbirf(x,y)fonksiyonudikdrtgenselbirDblgesindesrekliyseveaynblgedekibir(x0,
y0)noktasndangeiyorsa,dierbirifadeyle y ( x0 ) = y0 ise,budurumdabirincimertebeden
y = f ( x, y ) diferansiyel denklemi (x0, y0) noktasn ierisinde bulunduran Dnin alt
blgesinde en az bir zme sahiptir. Ayrca f y trevi de bu D blgesinde srekli bir
fonksiyoniseeldeedilecekzmtektir.
Her ne kadar teoremin artlar olduka kstlayc grnse de, belirli bir fiziksel problemi
temsil eden ve bir zm bulunan diferansiyel denklemler tarafndan bu artlarn
saland kolayca gsterilebilir. Teorem sadece zmn olup olmad, varsa tek olup
olmad konusunda bilgi verir. zme nasl ulalaca ve bu zmn hangi blgede
olduuylailgiliipucuvermez.
Lineer diferansiyel denklemler, tm zel zmlere ulaabileceimiz bir genel zme

sahiptirler. Buna karn lineer olmayan denklemler iin ayn durum geerli deildir. Ayrca
lineerolmayandenklemlerinzmlerigenelliklekapalfonksiyonlarhalindeeldeedilirler,
dierbirifadeylebamldeikeniyalnzbrakmakgeneldemmknolmaz.

Engin/engel
2.4.1.DeikenlerineAyrlabilirTipteBirinciMertebedenDenklemler
Birinci mertebeden bir diferansiyel denklemin y = h( x, y ) eklinde verildiini dnelim.

Eerdenkleminsayan,
f ( x)
eklinde ifade edilebiliyorsa, bu diferansiyel denklem deikenlerine
h ( x, y ) =
g ( y)
ayrlabilirtiptedir.
rnek23Deikenlerineayrlabilirdenklem
y = 2 xy 2 , y ( 2) = 1 balangdeerprobleminiznz.
zm
dy
dy
Verilendenklem
= 2 xy 2 2 = 2 x eklindedeikenlerineayrlpterimterimintegre
dx
y
edilirse;
y
1
= 2x
2
y
y
2
1
dy
y=
= x2
1
1 1
= x 2 2 2 vesonuolarak,

y 1
elde edilir. Dikkate edilirse, verilen balang art dorudan integral ilemi
3 x2
srasndahesabakatlm,bylecezelzmeldeedilmitir.
rnek24
dx + ( y 4 + x 2 y 4 ) dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm
dx
Verilendenklem
+ y 4 dy = 0 eklindeyazlpdorudanintegreedilebilir.
1+ x2
y5
dx
4
x
+
= C arananzmdr.
arctan(
)
+
y
dy
=
0
5
1+ x2
rnek25Ortogonal(Dik)Yrngeler
Birbirini 900 ayla kesen dorulara birbirinin ortogonaldr denir. Bu nedenle dorulardan
birinin eimi m ise buna ortogonal olan dierinin eimi 1/m olacaktr (geometriden
birbirinedikikidorununeimleriarpmnn1olduunuhatrlaynz).Tanmgeniletecek
olursak,rneinbirxydzlemindekiF(x,y)=Ceriailesininherbirerisi,ayndzlemdeki
G(x,y)=Keriailesininherbirerisinidikolarakkesiyorsa,buerilerbirbirininortogonaldr.
Verilenbireriailesineortogonal(dik)olaneriailesinibulmakiinuadmlarizlenmelidir:
1Verilenifadenin(F(x,y)=C)xegretrevialnp
dy
oluturulur.
dx
2Buikidenklemden(F(x,y)vebununtreviniverendenklem)Cyokedilir.
3kincidenklemde
dx
dy
yerine
alnarakeldeedilecekdiferansiyeldenklem
dy
dx
zlr.

Engin/engel
Bu admlar bir uygulama ile grelim. rnein y = c x eri ailesine dik olan eri ailesini
y
bulmak isteyelim. Verilen ifadeden F ( x, y ) = = c olduu anlalmaktadr. Dolaysyla
x
dy
= c eldeedilir.Herikidenklemdecyeeitolduunagrebueitliklerinsolyanlarda
dx
birbirlerineeitolmaldr,dierbirifadeyle;
dy y
dx
= bulunur. Bylece ilk iki adm tamamlam oluyoruz. imdi de trevi
ile yer
dx x
dy
dx y
deitirelimvezlecekdiferansiyeldenklemi
= olarakbelirlemiolalm.Denklem
dy x
dzenlenirse xdx + ydy = 0 diferansiyeldenklemieldeedilirkibudadeikenlerineayrlm
vaziyetteolduundanterimterimintegreedilebilir.
x2 y2
xdx + ydy = 0
+
= k ,veya x 2 + y 2 = R 2 eldeedilmiolur.
2
2
Burada 2k = R 2 aldk. y = c x eriailesieimicolanvemerkezdengeendorulartemsil

eder.teyandan x 2 + y 2 = K 2 eriailesiisemerkeziorijinnoktasolanveyarapRolan
merkezcil ember ailesidir. Gerekten de bu iki eri ailesi bireyleri birbirlerini dik a ile
keserler.
Dik yrngeler konusu, sadece geometriyle ilgili deil, dier mhendislik alanlarnda da
nemliyertutar.rnein2boyutlubirelektrikalanndakikuvvetizgileri,sabitpotansiyel
izgilerininortogonalyrngeleridir.2boyutlubirstransferiproblemindesakizgileri,
sabitscaklkizgilerininortogonalyrngeleridir.Birdiernemliuygulamadaakkanlar
mekaniindedir. 2 Boyutlu bir akkan akm probleminde akm izgileri, sabit potansiyel
izgilerininortogonaldr.
2.4.2.HomojenTipteBirinciMertebedenDenklemler
Deikenlerineayrlabilirformagetirilebilecekdiferansiyeldenklemlerdenbiridehomojen
tipteolanlardr.Birincimertebedenbirdiferansiyeldenklemeer,
y
y = f = f (v )
x
eklindeyazlabiliyorsabudenklemehomojendirdenir.rnein
x3 y3
y =
x2 y
homojen tipte bir diferansiyel denklemdir. nk denklemin sa yan sadece vnin
fonksiyonuolarakifadeedilebilir.
x3 y3
y =
ifadesindey=vxdnmuygulanrsa,
x2 y
y =
x3 v3 x3
1 v3 1
= v2
v
v
x 2 (vx)
unu not etmemiz gerekir ki burada kullandmz homojen terimi, 1. Blmdeki
anlamndan farkldr. Pek ok diferansiyel denklemin homojen olup olmad basit bir
Engin/engel
kontrolle ortaya karlabilir. Karmak ifadeler iin homojenlik testi uygulanmas tavsiye
edilir. y = f ( x, y ) diferansiyel denkleminin homojen olup olmadn anlamak iin
denklemdeki tm xler x ile, tm yler de y ile yer deitirildiinde eer denklemin sa
tarafndaki f(x, y) fonksiyonu n f(x,y) haline gelebiliyorsa denklem ninci dereceden
homojendir denir. Homojen bir diferansiyel denklemi zerken aadaki dnmleri
uygulayacaz:
y = vx veherikiyannxegretreviolan y = xv + v
rnek26Homojendiferansiyeldenklem
yx
diferansiyeldenkleminiznz. y = vx ve y = xv + v dnmlerini
y =
y+x
uygularsak,
vx x v 1
v2 +1
xv + v =
=
veya xv =
eldeedilirimdidenklemdeikenlerine
vx + x v + 1
v +1
ayrlabilir.Dzenlemeyaplrsa;
dx
v + 1 dv 1
v +1
dx
1 2v dv
dv
2
= veya 2 dv =
+ 2
=
olur.ntegraller
2
x
x
2 v +1
v + 1 dx x
v +1
v +1
1
alnrsa, ln(v 2 + 1) + arctan(v) = ln C ln x vetekrardzenlemeyaplrsa;
2
C
C
bulunur. y = vx veya y / x = v olduu
arctan(v) = ln ln v 2 + 1 = ln
x
x v2 +1
y
hatrlanrsa, arctan = ln
x
C
y
x2
=
+1
C
2
x +y
eldeedilir.(Not: x 2 = x )bulunur.
rnek27
( y 2 xy )dx + x 2 dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm
Denkleminikinciderecedenhomojenolduuaktr.
y = vx ve y = xv + v dnmuygulanrsa,
(v 2 x 2 xvx ) + x 2 ( xv + v ) = 0 ve gerekli sadeletirme yaplarak (v 2 v ) + ( xv + v ) = 0
bulunur.
x 1 x
dv
dv
dx
1
x + v2 = 0
+
= 0 + ln x = ln C ln = = dengenelzm,
2
dx
x
v
C v y
v
x
y=
olarakeldeedilir.
ln ( x C )

Engin/engel
rnek28
x
(1 + 2e x / y ) dx + 2e x / y (1 ) dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
y
zm
Verilen diferansiyel denklemde xler x ve yler y ile yer deitirildiinde sonucun
deimedii grlr. O halde denklem sfrnc dereceden homojendir. Ancak zm iin
y = vx dnmyerine x = vy dnmkolaylksalar.Bunagre;
x = vy
dx = vdy + ydv ifadeleridiferansiyeldenklemdeyazlarak;
(1 + 2e v )(vdy + ydv) + 2e v (1 v) dy = 0 elde edilir. Deikenlerine ayrarak dzenleme
yaparsak,
dy
1 + 2e v
x
+
dv = 0 ln y + ln v + 2e v = ln C veya y (v + 2e v ) = C .Ancak = v
v
y
y
v + 2e
x
olduundan y ( + 2e x y ) = C veya x + 2 ye x y = C .
y
Csabitininnegatifolamayacandanhareketlemutlakdeerkaldrlabilir.
x + 2 ye x
=C >0
2.4.3.TamDiferansiyelDenklemler
M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 diferansiyel denklemini gz nne alalm. Burada M ve N, xy

dzlemindeki R blgesinde birinci trevleri bulunan x ve yye bal srekli fonksiyonlar
olsun. M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 formundayazlanbirifadenintamdiferansiyelolabilmesi
iin denklemin sol taraf u ( x, y ) eklinde bir fonksiyonun tam diferansiyeli, sa tarafn da
trevlendiindesfrolabilmesiiinbirsabitolmasgerekir.Dolaysylaaranangenelzm
u ( x, y ) = C eklindeolmaldr.zmntamdiferansiyelinialalm:
u ( x, y )
u ( x, y )
d [u ( x, y )] = d [C ]
dx +
dy = 0 . Verilen diferansiyel denklemle bu
x
y
denklemarasndabeklenenbirbenzerlikolduuaktr.Ohalde M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0
diferansiyeldenkleminintamdiferansiyeltipineuygunolabilmesiiin;
u
u
M ( x, y ) =
ve N ( x, y ) =
olmas gerektiini syleyebiliriz. Buna ilave olarak,
dx
dy
M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 eklinde verilen bir diferansiyel denklemin tam diferansiyel
denklemolabilmesiiin;
M ( x, y ) N ( x, y )
olmasgerekir.
=
y
x

Engin/engel
rnek29
(2 xy + 3 y 3 ) dx + ( x 2 + 9 xy 2 ) dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm
M ( x, y ) = 2 xy + 3 y 3
M
N
olduundan verilen denklem tam
= 2x + 9 y 2 =
2
2
x
y
N ( x, y ) = x + 9 xy
diferansiyeldenklemtipindedir.
u
M ( x, y ) =
u ( x, y ) = M ( x, y )dx = (2 xy + 3 y 3 ) dx = x 2 y + 3xy 3 + h( y ) eldeedilir.
dx
Dikkat edilirse integral sabitini ynin fonksiyonu olarak yazdk. Bunun nedeni aradmz
u ( x, y ) = C eklindeki genel zmn iki deikenli bir fonksiyon olmas ve bu aamada
sadece xe gre integral alyor olmamzdr. Zira bu durumda x dndaki tm parametreler
u
sabitgibiilemealnr.Mademki N ( x, y ) =
olmasgerekiyor,bunusalamakzere;
dy
2
x 2 + 9 xy 2 =
x y + 3 xy 3 + h( y ) = x 2 + 9 xy 2 + h( y ) yazlrsa, h( y ) = 0 veya h( y ) = C
y
eldeederiz. u ( x, y ) = x 2 y + 3 xy 3 + h( y ) = x 2 y + 3 xy 3 + C = C1
veya sonu olarak u ( x, y ) = x 2 y + 3 xy 3 = K elde edilir. Burada K = C1 C olarak
kullandk.
rnek210
x
3x 2 y + 1
dx 2 dy = 0, y (2) = 1 balangdeerprobleminiznz.
y
y
zm
3x 2 y + 1
y M
1
N
olduundanverilendenklemtamdiferansiyeldir.
= 2 =
y
x
x
y
N ( x, y ) = 2
u
x
1
M ( x, y ) =
u ( x, y ) = M ( x, y ) dx = 3 x 2 + dx = x 3 + + h( y )
dx
y
y
M ( x, y ) =
N ( x, y ) =
u

x
x
x
2 = x 3 + + h( y ) = 2 + h( y ) den h( y ) = 0 veya h( y ) = C
y
dy
y
y
y
buluruz.Denklemdeyerinekonursa,
x
u ( x, y ) = x 3 + = K .Sabitibulmakzereverilenbalangartnkullanrsak,
y
2
2 3 + = K , K = 10
1
Engin/engel
x
= 10
y
Bazenverilenbirdiferansiyeldenklembirintegralarpanyardmylatamdiferansiyelhale
getirilebilir. Eer M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 denklemi bundan nceki yntemlerle
zlemiyorveaynzamandadatamdiferansiyeldeilse,
M ( x, y ) N ( x, y )
g ( x ) dx
y
x
olmakzereintegralarpan ( x, y ) = e
ifadesinden
g ( x) =
N ( x, y )
bulunur. Bylece denklemin her iki taraf bu arpanla arplarak tam diferansiyel hale
getirilebilir.
2.4.4.BazzelDiferansiyelDenklemler
1 (a1 x + b1 y + c1 ) dx + (a 2 x + b2 y + c 2 ) dy = 0 diferansiyeldenklemi
Bu denklem eer c1 = c2 = 0 ise homojendir. c1 0, c2 0 ise denklem aadaki

dnmlehomojenletirilir.
x = x1 + h dx = dx1
y = y1 + k dy = dy1
Bylecedenklem
( a1 x1 + b1 y1 ) dx1 + ( a 2 x1 + b2 y1 ) dy1 = 0 homojendenkleminednr.
u ( x, y ) = x 3 +
Ancak
a 2 b2
=
= m ise yukardaki dnm zme gtrmez. Bu durumda
a1 b1
a 2 = m a1 ve b2 = mb1 dnmyledenklem
[( a1 x + b1 y ) + c1 ]dx + [ m( a1 x + b1 y ) + c 2 ]dy = 0 olur.
Bu denkleme a1 x + b1 y = v dnm uygularsak denklem deikenlerine ayrlabilir

durumagelir.
rnek211
(x y 1) dx + (x + 4 y 1) dy = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm
x = x1 + h dx = dx1
y = y1 + k dy = dy1
(x1 y1 + h k 1) dx1 + (x1 + 4 y1 + h + 4k 1) dy1 = 0
Eldeedilendenklemihomojenhalegetirebilmekiin
h k 1 = 0
h = 1, k = 0 olmaldr.Bylecedenklem
h + 4k 1 = 0
Engin/engel
(x1 y1 )dx1 + (x1 + 4 y1 )dy1 = 0 eklindehomojenolur.Budenklemizmekzere;
y1 = vx1
dnmuygularsakdenklem,
dy1 = x1dv + vdx1
( 4v 2 + 1) dx1 + x1 (1 + 4v ) dv = 0 halinialr.Deikenlerineayrrsak,
dx1 1 + 4v
+
dv = 0 eldeederiz.
x1 4v 2 + 1
1
8v
1
2dv
ln x1 +
dv +
= c veya
2
2 4v + 1
2 4v 2 + 1
1
1
ln x1 + n 4v 2 + 1 + tan 1 (2v) = c elde edilir. Bata atadmz deikenlerden geri
2
2
dnersek,
x = x1 + h = x1 + 1 x1 = x 1
y1
y
=
v =
y = y1 + k = y1 + 0 y1 = y
x1 x 1
1
2y
ln | 4 y 2 + x 2 2 x + 1| + tan 1
= c eldeedilir.
x 1
2
2.Bernoullidiferansiyeldenklemi
Bernoulli diferansiyel denklemi y + P ( x) y = R ( x) y n , n 1, n 0 formunda verilir zm
dnmuygulandndadenklemlineerdenklemhalinegetirilmi
du = (1 n) y n dy
olur.Lineerletirilendenklemingenelekli
du
+ (1 n) P( x)u = (1 n) R( x) halinegelir.
dx
rnek212
xy + y = y 2 ln x diferansiyeldenkleminiznz.
zm
1
ln x 2
y olarakyazldndabirBernoullidenklemiolduuaktr.
Verilendenklem y + y =
x
x
u = y1 n = y1 2 = y 1 ve u = y 2 y dnmleri denklemde yerine yazlr ve gerekli
dzenlemeleryaplrsa,
iin
u = y1n

Engin/engel
1
ln x
u u =
x
x
( x) = e
x dx
P ( x ) dx
eklinde
1
=e
uya
= e ln x = e
ln
1
x
gre
lineer
bir
denklem
elde
ederiz.
1
olarak integral arpan bulunup genel zm
x
ifadesindeyazlrsa,
1 1 ln x
ln x 1
+ +C
(
)dx + C = x
u = u ( x) =
1/ x x
x
x
1
veya ln x + 1 + Cx = eldeedilir.
y
3.Clairautdiferansiyeldenklemi
dy
dy
dy
Bu denklem y = x + eklindedir. Bu denklemin genel zm iin y =
ler
dx
dx
dx

yerine keyfi olarak seilen bir c sabitinin konulmasyla bulunur. Yani genel zm,
y = x c + (c) olur.
Bu denklemin tekil zm ise y = x c + (c) genel zm ile bu denklemin her iki

tarafnn cye gre trevini alarak bulunan x + (c ) = 0 denklemlerinden cyi elimine
etmeksuretiylebulunur.
rnek212
y = xy + y y 2 diferansiyeldenkleminiznz.
zm
VerilendenklemClairautdenklemidir.Genelzmiin
dy
c alnarak y = xc + c c 2
dx
olarak elde edilir. Tekil zm iin her iki tarafn cye gre trevini alalm:
x +1
x + 1 2c = 0 c =
bulunangenelzmdeyerinekonursa;
2
x
1
1
1
y = ( x + 1) + ( x + 1) ( x + 1) 2 veya y = ( x + 1) 2 bulunur.
2
2
4
4
4.Lagrangediferansiyeldenklemi
dy dy
Bu denklem y = x + eklinde verilir ve genel zm iin y = p dnm
dx dx
uygulanr.
rnek213
y = x y + y 3 diferansiyeldenklemiznz.
Engin/engel
zm
y = p ( x ) dnm yapldnda y = p x + p 3 elde ederiz. Her iki taraf xe gre

tretirsek,
2p
y = p = p x + ( p ) + 3 p 2 p veya p = 2
bulunur. Dzenleme yaplarak
3p x
3p
dx
x
diferansiyeldenklemibulunurkibudaxegrebirincimertebedenlineer
+
=
2
dp 2 p
3
c
bir diferansiyel denklemdir. Bu denklemin zmnden x = p 2 +
buluruz. Daha
5
p
ncede y = p x + p 3 olduunubulmutuk,dolaysyla,
3
c
aranlanzmeaitparametrikdenklemlerdir.
y = p x + p 3 , x = p 2 +
5
p
5.Riccatidiferansiyeldenklemi
Budenklem y = P ( x) y 2 + Q ( x) y + R ( x) olarakverilirveP(x)sfrdanfarkldeerleralr.Bu
denklemin eer y1 gibi bir zel zm verilmise, bu durumda genel zm de
bulunabilir.Aadakidnmlerbuamalakullanlr:
1
u
y = y1 +
y = y1 2 alnarakdiferansiyeldenklemdeyerineyazalm.
u
u
1
1
= P( x) y1 + + Q( x) y1 + + R( x)
2
u
u
u
(1)
y1zelzmdiferansiyeldenklemisalamaldr.Bunagrediferansiyeldenklemdeyerine
koyarsak,
(2)
y1 = P ( x) y12 + Q ( x) y1 + R ( x) buluruz.
(2)denklemi(1)denklemindeyerineyazlpdzenlemeyaplrsa,
u + [ 2 P ( x) y1 + Q( x) ] u + P( x) = 0 lineer denklemine ulalr ki bu da integral arpan ile

zmolanbirdenklemdir.
zeldurum:
Eer verilen Riccati denkleminin y1 ve y2 gibi iki zel zm biliniyor da genel zm

isteniyorsabudurumdagenelzmolarakaadakiifadeeldeedilir.

Engin/engel
Genelzm:
y y1
P ( x )( y2 y1 ) dx
= Ce
y y2
rnek214
2
1
4
y + y 2 + y 2 = 0 diferansiyeldenklemininbirzelzm y1 = olduunagrebu
x
x
x
denklemingenelzmnbulunuz.
zm
1 2 1
u
2 u
y = y1 2 = 2 2 olur.Denklemdeyerinekoyalm:
y = y1 + = +
u x u
u
x
u
x2
2 1 12 1 4
+
+
+ + 2 =0
2 x u
x x u x
u
Dzenlemeyaparsak,
5
u u = 1 bulunur.
x
( x) = e
P ( x ) dx
=e
x dx
= e 5ln x = e
ln
x5
x5
4
1
1 5
= x5 x + C = x + Cx 5 eldeedilir.Dieryandan, y = y1 +
(
1)
u=
x
dx
C
+
5
u
1/ x
4
4
x
olduundan u =
bulunur.Yukardakiifadedeyerineyazldnda,
xy 2
x
x
u=
= + Cx5 sonucunaulalr.
xy 2 4

Engin/engel
2.5.BRNCMERTEBEDENDENKLEMLERNSSTEMATKYAKLAIM
u ana kadar birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin zmne ynelik eitli

yntemler rendik. Bu yntemler uygulamada karlalan ou problemi zmek iin
yeterlidir,fakatbirdiferansiyeldenkleminbuyntemlerinbiriylezlebileceiningarantisi
yoktur.Bazenbiryadaikiyntemyeterliolabilirken,bazenhibirininieyaramadgibibir
durum ortaya kabilir. Her iki durumda da probleme sistematik bir mantk erevesinde
yaklamyapmakfaydalolabilir.
y = f ( x, y ) diferansiyel denkleminin n grlen zm aralnda zmnn var

olduunu ve bu zmn tek olduunu dnelim. Kendimize u sorular sorup cevap
bulmayaalalm:
1. Denklemdorudanintegralyoluylazlebiliyormu?
Uygulamada karlalan pek ok diferansiyel denklem dorudan integre edilerek
zlebilecek ekildedir. y = f (x ) ekline getirilebilen tm denklemler bu yolla
zlebilir.
2. Verilendenklemlineermidir?
Tm lineer denklemlerin, karlalacak olan integraller alnabildii srece zm
yaplabilir.
3. Denklemdeikenlerineayrlabilirmidir?
Verilendiferansiyeldenklemdexliterimlerbirtarafta,yliterimlerdediertarafta
toplanabiliyorsa,denklemdeikenlerineayrlyordemektir.Deikenlerineayrlan
denklemdorudanintegralyoluylazlr.
4. Denklemhomojenmidir?Deilsehomojenhalegetirilebilirmi?
Deikenlerine ayrlamayan bir denklem, eer homojense, v = y / x gibi bir
parametrenintanmlanmasyladaimadeikenlerineayrlabilirdurumagetirilebilir.
5. Denklemtamdiferansiyelmidir?Deilse,tamdiferansiyelhalinegetirilebilirmi?
Denkleme tam diferansiyellik testi yaplr. Eer tam ise zm yaplr. Eer tam
deilvedierformlaradauymuyorsadenklemitamdiferansiyeldurumagetirecek
birintegralarpanaranr.
imdibusistematikyolubirrneklepekitirelim:
rnek214
y = e x + ln x y diferansiyeldenkleminiznz.
zm
lk kontrol edeceimiz konu denklemin mertebesidir. Verilen denklem birinci
mertebedendir, nk iki veya daha fazla mertebeden trev terimi bulunmamaktadr.
Ardndan dorudan integrasyon ile zlebilirliine bakalm. Denklemin sa taraf,
bilinmeyenfonksiyon,nkikiveyadahafazlamertebedentrevterimibulunmamaktadr.
Ardndan dorudan integrasyon ile zlebilirliine bakalm. Denklemin sa taraf,
bilinmeyen fonksiyon yye bal olduundan deikenlerine ayramayz. Denklem lineer
deildir,sataraftangelecekolan e y terimilineerdeildir.Denklemibirazbasitletirmeye
alalm.
y = e x e ln x e y = xe x e y eldeederiz.Denklemdeikenlerineayrlabilirdurumagelmitir.
Engin/engel
dy = xe x dx e y = e x ( x 1) + C veherikitarafndoallogaritmasalnarak;
y = ln e ( x 1) + C
x
2.6.BRNCMERTEBEDENLNEERDFERANSYELDENKLEMLERNUYGULAMALARI
Fizikte, biyolojide ve sosyal bilimlerde karlalan ok sayda problemde bir bykln

deiimhznnbyklnkendisiyleorantlolduugzlenmitir.Dierbirifadeyle,eery
ilgilenilenbyklntanndakideeriyse,budurumda,
dy
dy
y veya
= ky
dt
dt
yazlabilir. Burada k orant sabiti olup deneysel veya gzlemsel sonulardan belirlenir.
Denkleminsolundakiterim,ybyklnnzamanladeiimhzntemsileder.Budenklem
birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklem olup deikenlerine ayrlmak suretiyle
kolaycazlr:
y = y 0 e kt
Burada y0, y byklnn t = 0 anndaki deeridir. Fiziksel olaylarda genellikle deiim
srekli bir fonksiyon zelliinde olmasna ramen biyoloji ve sosyal bilimlerde kesikli
deiimlerszkonusudur.Birhayvantrnnsaysveyabirkolonidekibakterisaysndaki
deiimler buna rnektir. Ancak say ok fazlaysa deiim zamann srekli bir fonksiyonu
olarak dnlebilir ve bu nedenle yaplacak hesaplama hatas genellikle makul snrlar
ierisindekalr.
rnek215Nfusart:Malthusianyasas
Belirli zaman periyotlarnda insan topluluklarnn, hayvan trlerinin, bceklerin ve bakteri
kolonilerindekibakterilerinkendileriyleorantlbiimdearttgzlenmitir.N(t),tanndaki
say olmak zere ve t=0 anndaki sayy N0 alarak, nfusun deiim hz (art veya azalma
hz);
N (t ) = N 0 e kt
olacaktr. Burada k doum ve lm hzlar arasndaki fark tanmlayan net nfus deiim
hzdr.rneink=0.015/yl,1000de15likbirnfusartdemektir.
rnek216RadyoaktifbozunmaveRadyoaktifKarbonYaTayini
Pltonyum,RadyumveC14olarakbilinenKarbonizotopugibibazradyoaktifelementlerin
dier bir element veya ayn elementin farkl bir izotopunu tekil etmek zere tabii olarak
bozunduklar bilinmektedir. Bozunmann hz genellikle mevcut element miktaryla orantl
olarakdeiir,dolaysylaradyoaktifbozunmasrecideyukardakidenklemletanmlanr:
dM
= kM , veya M (t ) = M 0 e k t
dt
Bu ifadede k > 0 olup bozunma sabiti adn alr. Bir arkeologun, bulduu kemik kalnts
zerinde, bir canl hayvanda bulunan miktarn %8i orannda C14 izotopunun olduunu
saptamtr. C14 izotopunun bozunma sabiti 1.24104/yl olduuna gre kemiin yan
hesaplaynz.
zm
1 M (t )
buluruz.
Yukardaverilendenklemdentyiekersek, t = ln
k
M0

Engin/engel
dM (t )
ileverilenbozunmahz,miktarsreklidenM(t)ileorantlolduundanbalarda
dt
bozunmahzokyksektirvezamangetikebuhzder.Mevcutbirradyoaktifmaddenin
yarsnn bozunmas iin gemesi gerekli sreye yar mr sresi diyoruz. Bu durumda
1
M (t ) = M 0 alnrsa,yukardakidenklem,
2
ln 2
t = tH =
k
olur. Radyoaktif maddelerin yar mrleri gelimi laboratuarlarda llr. Radyoaktif
bozunmannnemlibiruygulamaalan,C14 izotopununbozunumuesasnadayananRadyo
Karbon Ya Tayinidir. Bu metodun temelinde, yaayan herhangi bir canldaki karbon
atomlarnn kk bir orannn C14 izotopu meydana getirdii gzlemi vardr. Bu oran
canlnn yaam boyunca yaklak olarak sabit kalmakta, nk bozunan miktar, canlnn
evresinden besin ve solunum yoluyla ald karbon atomlaryla yerine konur. Ancak len
canlyaartkkarbongiriiolmayacaiinsreklibirbozunmaszkonusuolacaktr.Dierbir
ifadeyle canl ldnde, ierisinde C14 izotoplarnn da bulunduu karbon girii kesilir,
canlnnsahipolduuC14sreklibirazalmasrecinegirer.C14nyarmr5568yldr.
Atmosferdeki C14 miktar, azotun atmosferdeki kozmik nlar nedeniyle C14 izotopuna
dnm yoluyla srekli olarak yenilenir ve bylece C14n atmosferdeki C12 miktarna
oran
sabit
kalr.
Bu
aklamalarn
altnda
aranan
sre,
1
t=
ln(0.08) = 20 369 ylolacaktr.
1.24 10 4
rnek217
Bir radyo aktif element olan Toryum234 (Th234) izotopu , nlar yayarak Pa234ye
dnmektedir.Buizotopunbozunmahz,elementinmevcutmiktariledoruorantldr.
Ayrca100mg.Th234izotopundabirhaftaiindegeriye82.04mg.kaldbilindiinegre,
a)herhangibirtanndageriyenekadarTh234kaldn,b)mevcutmiktarnyaryainmesi
iinnekadarzamangemesigerektiinibulunuz.
zm
(a)VerilenleregreM0=100mg(t=0annda),M(t=7gn)=82.04mg.
1 82.04
k = ln
= 0.0283 /gn elde edilir. Dolaysyla herhangi bir t anndaki bozunmam
100
7
miktar;
ln 2
ln 2
=
= 24.5 gn.
M (t ) = 100 e 0.0283 t olacaktr.Dieryandan(b) t = t H =
k
0.0283
rnek218Newtonunsoumakanunu
Balangta Ti = 20 0C olan bakrdan kk bir bilye T0= 100 0Cde kaynamakta olan su
banyosunabrakldktan20saniyesonrascaklneolur.Subanyosuyeterincegeniolup
hA
= 0.1 1/s.
scakldeimemektedir. =
mc

Engin/engel

zm
dT
= (T0 T ) olduunu grmtk.
dt
Deikenlerine ayrarak zdmzde, bakr bilyenin t anndaki scakl
T (t ) = T0 (Ti T0 ) e t olur.Verilendeerleryerinekonursa T (t = 20 s ) = 89.2 0Colur.
rnek219Karmproblemi
erisinde balangta 1000 L temiz su bulunan bir tanka, ierisindeki tuz konsantrasyonu
0.1 kg/L olan tuzlu su 50 L/dakika debisinde girmekte, ve ayn zamanda tanktan yine 50
L/dakikadebisindetuzlusuekilmektedir.Tankierisindekibirkartrc,tanktakikarmn
homojenliini salamaktadr. Beklendii gibi, tanktaki su seviyesi sabit kalmasna karn
ierisindekituzlusudakituzkonsantrasyonusrekliolarakykselecektir.Tanktabelirlibirt
anndabulunantuzmiktarnverenilikiyigelitiriniz.Tanktabulunabilecekmaksimumtuz
miktarnedir.
zm
M(t) tankta t annda bulunan tuz miktarn gstersin. Tanktaki tuz miktarna ktlenin
korunumuprensibiniuygulayalm:
Tanktakituzmiktarnndeiimhz=TankabirimzamandagirentuzmiktarTanktanbirim
zamandakantuzmiktar
dM
dM
M
= (50 L / dak )(0.1 kg / L ) (50 L / dak )

+ 0.05M = 5 eldeedilir.
kg / L
dt
dt
1000
Denklembirincimertebedenlineerbirdiferansiyeldenklemolup M (t = 0) = 0 kouluylabir
balangdeerproblemidir.
Daha nce Newtonun souma yasasndan
P (t ) = 0.05, R (t ) = 5 alnmaksuretiyle (t ) = e
0.05 dt
= e 0.05 t .Denklem2.7den
0.05 t
5e 0.05 t dt = e 0.05 t 5 20e 0.05 t
y=
( x )R( x )dx + C M (t ) = e
( x )
M (t ) = 100 e 0.05 t e 0.05 t 1 = 100 1 e 0.05 t elde edilir. Dikkat edilirse t

durumundaparantezii1olacandan M (t ) = 100 kgolur.
rnek220Birtank,t=0anndaiindeQ0kgtuzieren100Ltuzlusuzeltisiiledoludur.
Litresinde1/3kgtuz bulunanbakabirtuzzeltisi5L/daklkbirhzlatankaakmaktadr.
Kartrmailetankiindesrekliolarakhomojenbirtuzkarmeldeedilmektevekarm
aynhzda(5L/dak)tanktandarkmaktadr.tanndatanktamevcuttuzmiktarnveren
Q(t)ifadesinibulunuz.
zm
Ktleninkorunumuilkesinden;

Engin/engel
birimzamandagirentuzktlesibirimzamandakantuzktlesi=tanktakituzktlesininzamanladeiimi
olarakifadeedilebilir.Tanktat=0anndaQ0kgtuzvardr(balangart).Ancaktanktat
anndakituzkonsantrasyonuQ/100olacaktr(bkz.Konsantrasyontanm).
1/3 kg/L, 5 L/dak

Q/100 kg/L, 5 L/dak
5
Q dQ
dQ
Q 5
5
=
+5
=
3 100 dt
dt
100 3
Lineerdiferansiyeldenklemibulunur.Budenkleminzmnden
100
Q(t ) =
+ Ce0.05t genelzmeldeedilir.Ancak Q (t = 0) = Q0 snrartuygulanrsa,
3
100
C = Q0
bulunur.Genelzmdeyerinekoyar,dzenlemeyaparsak,
3
100
Q (t ) =
1 e 0.05 t + Q 0 e 0.05 t eldeedilir.
3
rnek221
Birkimyasalmadde,znmemimiktarla(x)vedoymubirzeltiyledoymambirzelti
arasndakikonsantrasyonfarkiledoruorantlolarakznmektedir.100glkbirdoymu
zeltide 50 g maddenin znd biliniyor. Eer 30 g kimyasal madde 100 g suyla
kartrlrsa, 10 g 2 saatte znyor. Buna gre 5 saat sonunda ne kadar znme
olacaktr.
zm
x tsaatsonraznmeyenmaddemiktarngstersin.Budurumdamevcutzeltinin
30 x
konsantrasyonu
olacaktr.zeltitamamendoymuhalegeldiindeise
130
100 50
50
=
olacaktr.Problemde,maddeninznmehznn,
konsantrasyonu
100
100
znmemimaddemiktarvebuikikonsantrasyonarasndakifarkileorantbirhzda
zndifadeedildiinegrearanandiferansiyeldenklem
dx
dx
x
50 30 x
7
=k x
= k x +

veyadzenlemeyaplarak
dt
dt
100 130
26 130

Engin/engel
dx
x
7
x +
26
130
= k dt eldeedilir.Herikitarafnintegralialndndaise,
dx
=
7
x
x +
26 130
k dt
26
26
26
x
= kt + C sonucunavarlr.BulunanifadedekveC
ln x ln(35 + x) = ln
7
7
7 x + 35
bilinmemektedir.Ancakverilenikiartkullanlarakbunlarbelirlenebilir.
t=0 x=30g(balangtakitoplamznmemimaddemiktar)
t=2 x=3010=20g(2saatsonrakalanznmemimaddemiktar)
26
30
ln
= k (0) + C C = 2.872
7 30 + 35
26
20
ln
= k (2) 2.872
7 20 + 35
imdidenklem
k = 0.44
26
x
ln
= 0.44t 2.872 olarakifadeedilebilir.Artkt=5saat
7 x + 35
sonundaznmemiolarakkalanmiktarxbulunabilir.
26
x
= 0.44 5 2.872
ln
7 x + 35
x
x
= 1.265
= 0.255 x = 11.98 g 12 g
ln
x + 35
x + 35
Bylece5saatsonundaznenmiktar3012=18golur.
rnek222
Scakl100 0Colanbircisim50 0Cscaklndabirodayabraklyor10dakikasonracismin
scaklnn 90 0Cye dt grlyor. Balang anndan itibaren ne kadar zaman sonra
cisminscaklnn600Cyedeceinibulunuz.Cevap:115dakika
rnek223
Bir sv ierisindeki basn, svnn yzeyinden aaya doru inildike artar. Bu art
hidrostatiintemeldenklemiolan dp / dz = g diferansiyeldenklemiyleverilir.Buifadede
svnnyounluu,giseyerekimiivmesivezyzeydenitibarenderinliktir.Okyanusgibiok
derin sv yksekliinin sz konusu olduu uygulamalarda = f ( p ) olduundan bu
diferansiyel denklemin integre edilebilmesi iin younluk ile basn arasnda bir ilikinin
kurulmasgerekir.Builikisvnnskmamodlndeneldeedilir.Buifadeyegreskma
Engin/engel
dp
iletanmldr.Skmamodlnnsabitkaldnveyzeydekibasncsfr
d
veyounluu0alarakbasncnderinlikledeiiminieldeediniz.
zm
modl E =
(a) E =
younluuekersek, = 0
dp
= g = 0
dz
E e
dp
d
= sabit olduundan, dp = E
elde edilir. Bu ifadeden
p = E ln
d
p p( z)
E
0
p
E
ge
p
E
e
eldeedilir.Bunuhidrostatiintemeldenklemindeyazalm:
p( z)
,vedeikenlerineayrarak
= 0 g z E e
p( z)
E
dp
p
E
e
+ E = 0 g z e
p( z)
P( z )
E
p
E dp
= 0 g dz
gz
= 1 0 ve her iki tarafn
E
gz
doallogaritmasalnarak, p ( z ) = E ln1 0
bulunur.
E
rnek224
Belirli koullarda silindirik bir duvardan rdorultusunda birim zamanda geen s miktar
Q = k AxT ( r ) T ( r ) = dT ( r ) / dr ile verilir. Bu ifadede A yzey alan, k s iletim
katsaysdr. 20 cm apndaki bir buhar borusu 6 cm kalnlnda izolasyon malzemesi ile
kaplanmtr. zolasyon malzemesi s iletim katsays k = 0.04 W/mK dir. Buharn scakl
2000C,izolasyondyzeyscaklise300Cdir.Borununbirmetresindensaattekaybolacak
syveborucivarndaki(r>10cm)scaklkdalmnbelirleyiniz.
zm
zolasyon kalnl 6 cm
r = boru merkezinden uzaklk

0
200 C de buhar
10 cm
Borumerkezindenrkadaruzaktakisilindirikyzeyalan(veyaryaraplbirsilindirinyzey
alan) Ar = 2 rL olarakifadeedilebileceinden,sorudaverilendenklem

Engin/engel
Q = k Ar T (r ) = k 2 rL
dT
dr
Olarakyazlabilir.BuradaLsilindirinboyudur.Denklemideikenlerineayrpintegralalalm:
dr
2k
dT
=
r
(Q L )
r = 0.16 m
T = 30 0 C
dr
2k
=
r
( Q L ) T =200
r = 0.10 m
dT
0
0.2513
0.16
ln
( 30 200 ) (Q L) = 90.9 W/m (cevapa)
=
(Q L )
0.10
Ayndenklemi,buseferintegralinstsnrlarnherhangibirkonum(r)vebukonudaki
scaklk(T)olarakintegreedersek,
r
T
dr
2 0.04
r
=
dT ln
= 2.765 103 (T 200 )
90.9 T = 200 0 C
0.10
r
r = 0.10 m
361.66 ln(10r ) = 200 T veya T = 200 361.66 ln(10r )
zolasyonmalzemesiiindekiscaklkdalmaadakigsterilmitir.
T (0C)
rnek225
Ktlesiihmaledilebilirbiryaydeyolarakbiryzeyetutturulmu,dierucunaisektlesim
olanbircisimaslmtr.Yaydengekonumundayken(x=0)aslbulunanktleninhz V 0 ise,
ktleninhznyaynyerdeitirmesine(x)balolarakifadeediniz.
zm

Engin/engel
Newtonun2.yasasnagre Fx = m a x olduundanktleyeetkiedenxdorultusundakinet
dV
kuvvet belirlenmelidir. Fx = mg kx . Dier taraftan cismin ivmesi iin a x = V
dx
dV
= mg k x
yazlabileceinden cismin hareketini tanmlayan diferansiyel denklem, m V
dx
olacaktr.Deikenlerineayrarakintegreedersek;
V ( x)
V0
k
V2
V dV = g x dx
m
2
V ( x)
= gx
V0
k 2
k
x V ( x) = V02 + 2 gx x 2
2m
m
rnek226
Ktlesi m olan bir cisim yerden olduka yksekte bulunan bir noktadan ilk hzsz olarak
serbest dmeye braklyor. Cisme etki eden yerekimi kuvveti sabit ve hava direncinin
cismin hz ile orantl olduu kabul edildiine gre, herhangi bir t annda cismin balang
noktasndan hangi uzaklkta olduunu ve o anda hangi hza hareket etmekte olduunu
mg
mg
m2 g
(1 e k t / m ) , x(t ) =
buluz.Cevap: V (t ) =
t 2 1 e k t / m ,k=orantsabiti
k
k
k
rnek227
Ktlesi m olan bir cisim yer kresi zerinde bir yerden yukarya doru bir V0 ilk hz ile
frlatlyor.Havadirenciniihmalederek,cisminbirdahayeryznednmemesiiinV0ilk
hznnneolmasgerektiinibulunuz.
zm
x ekseninin (+) yn yukar olsun. Hava direnci ihmal edildiine gre , burada hareketi
etkileyen tek kuvvet yer ekimi kuvvetidir. Bu kuvvetin deeri ise Newtonun Evrensel
ekimKanununagredeiir.Budurumda,yerkresizerindeyerekimiivmesinindeerig
ile,yerkresininktlesiMveyarapRilegsterilirse;EvrenselekimKanununagre
g .R 2
M
R2
tannda,cisminyerkresindenolanuzaklxvehzvolsun.Bunagrehareketdenklemi
d 2x
m.M
dv
g .R 2
m 2 = G
=
veya
elde edilir. Denklemin sa yan xe bal
dt
( x + R) 2
dt
( x + R) 2
mg = G.
m.M
G =
olduundansolyanndadaxebalivmesininkullanlmasyerindeolacaktr.Bunagre,
g .R 2
dv
=
dx
( x + R) 2
V0
vdv =
gR 2
( x + R) 2 dx ifadesindenhznykseklikledeiimifadesi,
0
2 gR
olarakeldeedilir.
x+R
Cisminyerkreyegeridnmemesiiinsrekliolarakpozitifbirhzasahipolmasgerekir.Bu
iseancak V0 2 gR 0 artsalanrsammknolabilir.Budurumda
V 2 = V0 2 2 gR +
V0 = 2 gR = 2 9.81 6.4 10 6 11205 m/s.

Engin/engel
rnek228
maddesi, ve gibiikikimyasalmaddeninreaksiyonusonucuolumaktadr.Dolaysylaa
gr ile, b gr reaksiyon sonucu (a+b) gr vermektedir. Balangta x0 gr ve y0 gr
vardr; hi bulunmamaktadr. maddesi oluum hznn tepkimeye girmemi ve
maddelerinin arpm ile doru orantl olduu bilindiine gre, oluan miktarn, z(t),
zamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
zm
a
b
, nn oran
olacaktr. Ktle
t annda oluan z(t) gr ierisindeki nn oran
a+b
a+b
a
b
z (t ) gr ,
z (t ) gr bulunacaktr.Dolaysylat
cinsindenisez(t)gr ierisinde
a+b
a+b
az
bz
) ve ( y 0
) olur.
annda tepkimeye girmeyen ve miktarlar srasyla, ( x0
a+b
a+b
az
bz
dz
= k ( x0
)( y 0
) halini alr.
Bu durumda aranan diferansiyel denklem;
dt
a+b
a+b
k ab a + b
dz
a + b
Dzenleme yaparsak
y 0 z = K ( A z )(B z ) elde
x 0 z
=
2
dt (a + b) a
b
k ab
a+b
a+b
A=
x0
B=
y0
edilir.Burada K =
2
a
b
( a + b)
DiferansiyeldenkleminzmAveBarasndakiilikiyebaldr.kidurumudikkatealalm:
AB 1 e ( A B ) k t
1. A>Biinzm z (t ) =
A B e ( A B ) k t
A2 k t
1+ Ak t
rencilerinbusonulareldeetmeleritavsiyeedilir.
rnek229
2 gr Y ile 1 gr X tepkimeye girerek 3 gr Z oluturmaktadr. 100 gr Y 50 gr X iyice
kartrldnda 10 dakika sonra 50 gr Z maddesi olutuu gzlenmitir. (a) 20 dakika
sonundakagrZoluur,(b)60grZeldeetmekiinnekadarbeklenmelidir.Cevap:75gr,
40/3dakika.
rnek230
dN
= AN BN 2 diferansiyeldenklemi
lkeleringelecektekinfustahminlerindekullanlan
dt
olduka kabul grmektedir. Bu denklemde, A ve B pozitif lke sabitleri, N ise nfusu
gstermektedir.Balanganndaki(t=0)nfusuN0alaraknfuszamannfonksiyonuolarak
elde ediniz. ABD iin A=3.13108 B=1.58871010 ve 1970 ylndaki nfus
3.9milyonolarakalnabildiinegre2003ylndakive2050ylndakinfuslarbulunuz.
2. A=Bolursazm z (t ) =

Engin/engel
rnek231
Seri olarak bal bobin ve direnten kurulu bir alternatif akm devresinden geen akm
di
L + R i = E (t ) diferansiyel denklemi uyarnca deimektedir. Burada i devreden geen
dt
akm (amper), L bobinin indktans (Henry), R diren (ohm) ve E(t) ise volt olarak
elektromotor kuvvettir. t=0 annda devreden geen akmn i0 ve elektromotor kuvvetin
E(t)=E0olmasdurumundadevredengeecekolanakmi(t)zamannfonksiyonuolarakelde
ediniz.
zm
Elimizdeki denklem birinci mertebeden lineer bir diferansiyel denklem olduundan
dorudanintegralarpankullanlarakzlebilir.
1
i (t ) =
[ R(t )dt + C ]ve (t ) = e
L dt
= e R t / L alarak,
E
i (t ) = e R t / L e R t / L 0 dt + C = 0 + C e R t / L bulunur. t=0 annda i=i0 olduundan
L
R
E
yerinekoyarak C = i0 0 eldeedilerekdiferansiyeldenklemzmndeyazlrsa,
R
E0
1 e R t / L olduugrlr.
i (t ) =
R
rnek232
Yukarda verilen 226 nolu soruda elektromotor kuvvetinin E (t ) = 110 sin 120 t uyarnca
deitii bilinmektedir.. L=3 henry, R=15 ohm olarak verildiine ve t=0 annda i=0 amper
olduunagredevredengeenakmzamannfonksiyonuolarakbulunuz.
zm
di
Devreden geen akm L + R i = E (t ) diferansiyel denklemiyle tanml olduuna gre
dt
di
di R 110
sin 120 t olacaktr.
zmaranandenklem, L + R i = 110 sin 120 t veya + i =
dt
dt L
L
di
110
sin 120 t olur.Birincimertebeden
Verilendeerleryerinekonursadenklem, + 5 i =
3
dt
lineerolanbudenklemintegralarpanmetoduilezlr.
(t ) = e = e 5 t eldeedilerekgenelzmifadesinde(2.7eitlii)yerinekonursa,
1
100 5 t
R(t )dt + C = e 5 t
i (t ) =
e sin 120 t dt + C eldeedilir.ntegralilemiiin
ksmiintegralyntemikullanlmaldr(buksmrenciyebraklmtr).Buradabiz
eat
(a sin b t b cos b t )
e a t sin b t dt = 2
a + b2
5 dt

Engin/engel
kalbn kullanacaz. Problemimizde a=5 ve b=120 olduundan yerine yazp baz

sadeletirmedensonra;
e5t
(sin 120 t 24 cos120 t ) eldeederiz.Dolaysylaaranan
e 5 t sin 120 t dt =
5 1 + 576 2
zm;
22
(sin 120 t 24 cos120 t ) + C e 5 t olacaktr. Verilen balang
i (t ) =
2
3 1 + 576
deerlerinden integral sabiti belirlenebilir. t=0 annda i=0 amper olduuna gre, genel
22 24
eldeedilir.Bylecearananzelzm;
zmdeyerinekonupCekilirse, C =
3 1 + 576 2
22
i (t ) =
sin 120 t 24 cos 120 t + 24 e 5 t eklindeolacaktr.
2
3 1 + 576
rnek233
Seri bal diren ve kondansatrden oluan bir alternatif akm devresinde, kondansatrde
dq q
+ = E (t ) uyarnca deiir. R=10 ohm, c=103
depolanarak elektrik yk zaman R
dt c
farad, E (t ) = 100 sin 120 t olarak verildiine ve t=0 annda q=0 olduuna gre
kondansatrdedepolananelektrikyknnzamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
zm
dq
+ 10 3 q = 100 sin 120 t veya
Diferansiyeldenklem,verilenlerinyerinekonmasyla 10
dt
dq
+ 100q = 10 sin 120 t halini alacaktr. Bu ise birinci mertebeden lineer bir diferansiyel
dt
denklemdir.
)(
(t ) = e
100 dt
= e100 t alnarakgenelzmifadesindeyerinekonursa,
q(t ) = e 100 t 10 e100 t sin 120 t dt + C
e a t sin b t dt =
eat
a2 + b2
eldeedilir.ntegralialmakzere
(a sin b t b cos b t ) olduundanhareketlea=100,b=120alnarak

e100 t
(5 sin 120 t 6 cos120 t ) bulunur.zm

20(25 + 36 2 )
ifadesindeyerineyazlarak;
e100 t
(
q(t ) = e 100 t
5 sin 120 t 6 cos 120 t ) + C veya
2
2 (25 + 36 )
1
(5 sin 120 t 6 cos 120 t ) + C e 100 t eldeedilir.Csabitinibulmakzere
q (t ) =
2
50 + 72
verilenkoulsalatlrsa,
3
6
+C C =
bulunur.Bylecearananzm;
0=
2
50 + 72
25 + 36 2
e100 t sin 120 t dt =

Engin/engel

q (t ) =
1
50 + 72
(5 sin 120 t 6 cos 120 t ) +

2
3 e 100 t
25 + 36 2
rnek234
rnek234tet=0anndageenakmi=5Aolduunagreakmnzamanladeiiminielde
ediniz.
zm
1
Bir nceki rnekten q (t ) =
(5 sin 120 t 6 cos 120 t ) + C e 100 t elde edilmiti.
50 + 72 2
dq
i=
olduundantrevalmailemiyaplarak,
dt
600 cos 120 t + 720 2 sin 120 t
i (t ) =
100 C e 100 t bulunur. Verilen koul yerine
2
50 + 72
yazlrsa;
600
300
eldeedilir.Bylecearananzel
5=
100 C veya 100 C = 5
2
50 + 72
25 + 36 2
zm;
i (t ) =
300 cos 120 t + 360 2 sin 120 t

25 + 36 2
300 100 t
5
olacaktr.
e
25 + 36 2

Engin/engel
1.Geneldeerlendirmesorular
Birincimertebedendiferansiyeldenklemnedemektir.
Birincimertebedenbirdiferansiyeldenklem y , y 2 , y gibiterimlerbulundurabilir
mi?
Birincimertebedenbirdiferansiyeldenklemhangiartlardadorudanintegralyoluyla
zlebilir.
2.Lineerbirincimertebedendiferansiyeldenklemler
2.1.Aadakidiferansiyeldenklemlerinhangileribirincimertebedenlineerdir:
(a) y + 3 x 2 y = sin x
(b) 2 y + 3x y = e x
(c) y + xe y = 2
(d)
(f) yy + xy = x
(g) y 2 y 2 = x 2
(h)
xy 2 + x 2 y = 1
(e) y y 2 + cos y = xy
y +
y = x
2.2.Aadakidiferansiyeldenklemleri,tmilemadmlarngstererek,znz.
(a) y 3 xy = 2 x (b) (1 x 2 ) y 2 y = 0
(c) 2 xy y = x 2
(d) y + (3 1 / x ) y = 2
(g) y +
2x
e
2

y=
x
x
(e) x 2 y + 2 xy = 1
(f) y + y tan x = sin x
(h) xy + (1 + x 2 ) y = 2 (i) y +
4
y = sin x
x
2.3.Aadakibalangdeerproblemlerini,tmadmlargstererek,znz.
(b) y 2 xy = cos 2 x, y ( ) = 1
(c)
(a) y + y = 0, y (0) = 1
y 2 xy = e x , y (1) = 4
(d) y + 4 x 2 y = x 4 , y ( 2) = 8
(e) x 2 1 y xy = 1
2.4.Aadakisorulardaxibaml,yyibamszdeikenalarakzmyapnz.
dy
ey
dy
y2
(a)
, y (0) = 1
(b)
= y
, y (1) = 2
=
dx 1 x
dx e 2 x
2.5. y + P ( x ) y = 0 birinci mertebeden diferansiyel denkleminin bir zm y1 ( x)

olsun. C y1 ( x) ifadesinindeayndenkleminzmolduunugsteriniz.
2.6.Birincimertebedendiferansiyeldenklemlerinuygulamalar
(a) Malthusiannfusartyasasnedir?Nedengerekitahminlerdedahauygundur.
(b) Radyoaktifkarbonileyatayinininesasnedir.BuiiinnedenC14uygundur.
(c) Biryamurdamlasnnlimithzntanmlaynz.Buhzdamlanndtykseklie
balmdr?
(d) Yeterince besinin bulunduu bir balk glnde, eer hi balk avlanmazsa, her yl
balk saysnn ikiye katlad gzlenmitir. Balangtaki balk saysn N0dr.
Mathusian art yasasn kullanarak ve her gn ortalama 0.002N0 adet balk
avlandnkabulederek,balksaysnzamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
(e) Belirli bir bakteri kolonisindeki bakteri saysnn her 3 saat iki kat artt
bilinmektedir. Mathusian art yasasn kullanarak balangtaki bakteri saysnn 4
katnakabilmesiiinnekadarsregemesigerektiinibulunuz.
(f) Yllknfusarthz%0.2olanbirlkeninkaylsonranfusunuikiyekatlayacan
belirleyiniz.
Engin/engel
(g) Balangtaki scakl Ti=30 0C olan bakrdan yaplm kk bir kre t = 0 annda
buzlu suya braklmtr. Krenin scakl 1 dakika sonra 20 0Cye dtne gre,
Newton souma kanununu kullanarak 2 dakika sonra krenin scaklnn ne
olacanbelirleyiniz.
(h) Birtankta,10kgtuzkullanlarakeldeedilmibulunan200litresalamura(tuzlusu)
bulunmaktadr. Tanka, bir kartrc devredeyken, dakikada 5 litre saf su ilave
edilirken,aynhacimdetuzlusudatanknaltndakideliktendarboaltlmaktadr.
30dakikasonratanktanekadartuzkalr.Tuzmiktarnn1kgakadardmesiiin
nekadarsregemesigerekir.
(i) m ktleli bir cisim belirli bir ykseklikten durgun haldeyken serbest dmeye
braklmaktadr. Cisme etkiyen hava direncinin cismin hzyla orantl olduu
bilindiinegre,cisminhzvekonumunuzamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
3.Birincimertebedenlineerolmayandiferansiyeldenklemler
3.1.Deikenlerineayrlabilirtiptekidiferansiyeldenklemleriznz.
(a) yy = x 3 + 1
(b) ( x + 2) y = y 2 + 2
(c) y + 2e x + y = 0
(e) xyy = e x + y +1
(d) y = (xy ) 3
(g) y + 2 xy = 0, y (0) = 1
(j) y =
e x cos y
e y sin y
(f) xyy = 1 y 2
(h) y = e 2 y cos 2 x, y ( / 2) = 1 (i) x 2 y = 1 y 2 , y (0) = 0
, y ( / 4) = 1
3.2. Aadaki diferansiyel denklemlerde deiken dnm yaparak deikenlerine

ayrlabilirdurumagetiripznz.
(a) y = (x + y + 1)2 ( x + y ) (b) y = ( x + y )e x + y (c) y = x + 2 y 3
(d) y = ( x y ) 2
(a) x 2 y 2 = C
(b) x 2 + y 2 = 2kx
(e) y =
e x ( x y)
ey
3.3.Ryaraplkreselbirtanksuyladoludur.Tanktabannaalanayaraplbirdeliktensu
boaltlacaktr.Toriellikanununagretankterkedensuyunortalamahz V = 2 gy olup
burada y gz nne alnan durumdaki su yksekliidir. Tanktaki su seviyesini zamann
fonksiyonu olarak elde ediniz. Tankn tamamen boalabilmesi iin gerekli zaman veren
ifadeyigelitiriniz.
3.4.YukardakiproblemiyatayolarakkonumlandrlmRyaraplveLboyundakisilindirik
tankiintekrarlaynz.
dN
= (a bN ) N diferansiyel denklemiyle tanmlanr. Bu
3.5. Lojistik nfus art
dt
diferansiyeldenklemingenelzmnbulunuz.
3.6.Lojistiknfusartkanununagrebirazdahakarmak,ancakdahagerekibirmodel
dN
= (a bN ) (1 cN ) N diferansiyel denklemiyle verilir. Bu denklemin genel zmn
dt
bulunuz.
3.7.Aadakieriailelerininortogonalyrngelerinivereneriailesinibelirleyiniz.
(c) x 2 + 4 xy y 2 + 1 = C

Engin/engel

3.8.Sudolubirtanknaltndanbirdelikalrsasuboalmayabalayacaktr.Ancaktanktaki
su seviyesi dtke birim zamanda tanktan boalan su miktar da azalacaktr, dolaysyla
zamana baldr. Sabit AT kesitli bir tankn tabanna alan A0 byklndeki bir delikten
birimzamandakansuhacmi KA0 2 gh olarakverildiinegre,(K=sabit,h=tanndakisu
ykseklii) tankn ierisinde balangta (t=0), H metre yksekliinde su bulunduunu
varsayarsak,tanktakisuseviyesinizamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
3.9.Problem3.8i,tersevrilmivetabanapDolankonikkesitlibirtankiinznz.
3.10. Problem 3.9u ters evrilmi, alt ve st taban aplar srasyla d ve D olan kesik koni
biimlibirtankiinznz.
dT
3.11. Dzlemsel bir duvardaki tek boyutlu s iletimi, Qx = k . A
olarak verilir. Burada x
dx
dT
, x
snn ak(iletim) dorultusunu, k s iletim katsaysn A duvar alann ve
dx
dorultusundakiscaklkeimini(gradyenini)verir.Eerkmevcutmalzemeiinsabitsebu
denklemduvarierisindekiscaklkprofilini [T = T (x)] bulmakzerekolaycaintegreedilir.
Ancak k genelde scakln fonksiyonudur ve k = k 0 (1 + .T ) ilikisiyle verilir. Burada
k 0 ve
sabitlerdir ( k 0 > 0 ). Buna gre sabit bir Qx s transferi iin duvar ierisindeki
scaklkdalmneldeediniz.
3.12. Yatayla 37 0 a yapan bir eik dzlem zerinde bulunan bir cisim, eik dzlem
boyunca ve yukar doru V0 = 12 m/slik bir ilk hzla frlatlyor. Cisim ile eik dzlem
arasndakisrtnmekatsays = 0.25 tir.Bunagre(a)cisimeikdzlemboyuncahangi
uzakla gidebilir ve (b) cisim atld noktaya geri dndnde hz ne olur? Cevap: 9 m,
8.48m/s.
4.Birincimertebedenhomojentiptediferansiyeldenklemler
4.1.Homojendiferansiyeldenklemnedir,naslanlalr.
4.2.Aadakidiferansiyeldenklemlerinhomojenolupolmadklarninceleyiniz.
x +1
x 3 2 xy 2
y3
x+ y
(b) y = 2
(c) y =
(d) y = x 2
(a) y =
xy
x
x y
x +y
4.3.Aadakihomojen(veyahomojeneindirgenebilir)diferansiyeldenklemleriznz.
x3 4x 2 y
x2 6y2
x
x + 2y
=
(a) y =
y
(b) y =
(c)
(d)
y
=
2 xy
x+ y
x y
y3
(e) y =
3x 4 y
x + 2y
(h) y =
y
1, y (1) = 0
x
y2 x4 y4
x2 + y2
(g) y =
y
x2
x y
x + 2y
(i) y =
(j) y =
, y ( 0) = 0
, y (1) = 0
2x y
x+ y
(f) y = x +
2x x2 + y 2 y
x2 y2
(l) y =
, y (0) = 2
, y ( 2) = 6
2 xy
y
2x + y + 4
x + 2y 3
x + 2y 1
(m) y =

(n) y =
(o) y =
x + 2y 3
x y
y
(k) y =

Engin/engel
x+ y
x 2y 2
(r) y =
x4
2x 4 y 8
5.Tamdiferansiyeldenklemler
(p) y =
5.1.Tamdiferansiyelnedemektir. u ( x, y ) = 2 xy 2 y x fonksiyonununtamdiferansiyelini
alnz.
5.2.Aadakidiferansiyeldenklemlerintamdiferansiyelolupolmadklarninceleyiniz.Tam
diferansiyelolanlarznz.
(b) (3 y 1) (3 x + 1) y = 0
(a) (3 x + 1) + (3 y 1) y = 0
(
(e) (e
(g) (x
) (
)
sin x + 2 ) e cos x y = 0
+ sin x ) (y cos y )y = 0
(c) y 2 2 x + 2 xy e y y = 0
y
2
(k) y =
(d) y 2 2 xyy = 0
(f) (2 x + y )+ ) + (x 2 y ) y = 0
2 x sin 2 y + xe x
2 xe y
x y 1
(i) y = 2 y
x + y +1
x e +1
(l) (x + 2 y ) + (x 2 y ) y = 0
x 2 cos 2 y e 2 y
(h) y =
) (
(m) x 2 e x + y + 2 xe x + y + 2 x dx + x 2 e x + y + 4 dy = 0
5.3.Aadakizmleresahipolandiferansiyeldenklemlerieldeediniz.
(a) f ( x, y ) = x 2 y sin y e x + y = 2.1
(b) f ( x, y ) = 3 tan x + y 3 x 5 y = 4
5.4.Aadakibalangdeerproblemlerininznz
(a) 2 x 2 + 1 + 4 y 3 2 y 1 y = 0, y (0) = 1
(
(b) (3 x
) (
) (
sin y + xe + x cos y y 2 + 1 y = 0, y (1) = 2

(c) (2 x + 3 y 1) + (3 x 2 y + 3) y = 0, y (0) = 0
x
) (
(d) 3 x 2 y + e x sin y + x 3 + e x cos y y = 0, y ( / 2) = 0

(e) y =
2 x
x e +1
2 y
y e 1
, y (0) = 4
(f) y =
2x 3y 1
, y ( 2) = 3
3x 2 y + 1
6.AadakiBernoullitipidiferansiyeldenklemleriznz.
(a) y y = y 4 , y (1) = 0
(b) y + 2 y = 4 y 3 , y (0) = 1 (c) y
(d) xy + y = y 2 ln x

Engin/engel
y
= y 2 , y (1) = 0
x
3. BLM
KNCVEDAHAYKSEKMERTEBEDENLNEERDFERANSYEL
DENKLEMLER
3.1GR
Birincimertebedendiferansiyeldenklemler,birintegralarpankullanlaraksistematikbir
yaklamlaherzamanzlebilirler.zlecekdenkleminintegralialnabildiisrece,sabit
veya deiken katsayl olmas bu durumu deitirmez. Ancak ikinci veya daha yksek
mertebeli denklemler iin ayn eyi syleyemeyiz. nk bu denklemlerin zm, byk
oranda, katsaylarn sabit olmasna veya belirli artlar salayan trden deiken olmasna
baldr.kincivedahayksekmertebelidiferansiyeldenklemleriingenelbirzmyolu
yoktur. ou mhendislik probleminde sabit katsayl ikinci mertebeden diferansiyel
denklemleriyle karlalr. Bu nedenle bu tr denklemlerin zm yollarn iyi kavramak
gerekir.
kincimertebedenlineerbirdiferansiyeldenklemengenelhalde
y + P ( x ) y + Q ( x ) y = R ( x )
formunda verilir. Burada P, Q ve R , x bamsz deikenlerine bal fonksiyonlardr. R(x)

terimiierisindeyvetrevleribulunmayantmifadeleritemsiledervebuyzdenhomojen
olmayan terim adn alr. R(x) =0 ise bu durumda denklem homojendir denir. kinci
mertebedendiferansiyeldenklemlerizerkenhomojenksmayrelealmakgenellikledaha
uygundur. Bunun iin ilk etapta denklemin sa yan sfrm gibi hareket edilir. Lineer
denklemlerayrcasabitvedeikenkatsaylolarakdasnflandrlrlar.
y 2 y + 8 y = x3 + e2 x 1
} sabitkatsayl
y 2 xy + 8 y = x 2
} deikenkatsayl
Teorem31zmVarlveTeknii
x1 < x < x2 aralnda P(x), Q(x) ve R(x) xe bal srekli fonksiyonlar ve x0 bu aralkta bir
noktaise,budurumda;
y + P ( x ) y + Q ( x) y = R ( x )
diferansiyeldenklemininy(x0)=y0vey(x0)=y0ikiadetbalangartnsalayanaralkta
tekbirzmvardr.Ancaky(x0)=0vey(x0)=0balangartlarnsalayantekzm
y=0zmdr.
Diferansiyeldenkleminstandartformdaolmasarttr.rnein;
3
2 xy 8 x 2 y = 6 denklemi y 4 xy = halinde yazlmadka standart forma gelmi
x
saylmaz.

Engin/engel
rnek31
Aadakidiferansiyeldenklemintekbirzmnnolduunuvebuzmnzm
aralngsteriniz.
3x
y +
y 5 y = cos x 2
x 1
y (5) = 3 ve y (5) = 1
zm:
Bubirbalangdeerproblemidirnkherikikouldaaynbamszdeikendeerinde
verilmitir.Denklemikincimertebedenolduuiin enyksekmertebe2dir. Denklemdey
veyabununtrevlerininarpmssvelineerolmayanfonksiyonlarolmadndan,verilen
denklem lineerdir. Denklemin sa yan sfr deil, dolaysyla homojen deildir. Ayrca
denklemstandartformdadr.Butahlilleriyaptktansonra;
3x
p ( x) =
Q(x)=5,R(x)=cosx2
x 1
yazalm. Aka grlyor ki Q(x) ve, R(x) srekli fonksiyonlar, P(x) ise x=1de sreksizdir.
Dolaysyla her ifadenin de srekli olduu < x < +1 ve 1 < x < aralklarnda
zmnolupolmadaranmaldr.Balangkouluolanx0=5noktasikinciaralktadrve
buaralktazmvarlvetekliigarantialtnaalnmolur.
Lineer sabit katsayl homojen diferansiyel denklemlerin katsaylar zaten < x < +
aralnda srekli olduundan zm tm x deerleri iin geerli olacaktr. Ancak bir
diferansiyel denklemi zme ile bir balang deer problemini zme arasndaki ayrm
grmemiz gerekir. kinci mertebeden bir diferansiyel denklemin zmnden c1 ve c2nin
alabileceisonsuzdeerekarlksonsuzadetzmvardr.Verilenikikouliinbusabitler
belirlenir. Birinci olaslk bu iki art ayn noktada (ayn x0 deeri iin) vermektir. Bu bizi
balangdeer problemine gtrr ve ierisinde x0n yer ald bir aralkta zmn
garantisivardr.Ancakikiartfarklxdeerleriiinverilmisekibirsnrdeerproblemimiz
vardemektir.YukardaverilenTeorem31,butrbirprobleminzmnnolupolmad
konusunda bir garanti vermez. Sadece c1 = c2 elde edilebilen artlarda snrdeer
problemininzmnnvarlndanvetekliindenszedilebilir.
rnein;
y + 2 y 3 x 2 y = x3e x y(0)=2, y (0) = 5 tekbirzmgarantiolmasnkarn,
y '+2 y '3 x 2 y = x 3 e x y(0)=2, y (8) = 3 denklemi iin zm tek olmayabilir, hatta hibir
zmbulunmayabilir.
rnek32
Kararl rejimde L kalnlndaki dzlemsel bir duvar ierisindeki scaklk dalm y = 0
denklemiyleverilir.Buraday,xnoktasndakiscakltemsilediyor.Verilendenklemingenel
zmnveaadakidurumlariinzeldenklemlerinieldeediniz.
a) y(0)=10, y (0) = 5
b) y(0)=10,y(L)=0
c) y (0) = 5 , y ( L) = 10
Engin/engel
d) y (0) = 5 , y ( L) = 5
zm:
zmaralmz 0 x L olacaktr.Artardaikikezintegreedersekgenelzm;
y = c1 x + c 2 olur.Buiseeimic1olanbirdorudenklemidir.
a. y(0)=5}c1=5
y(0)=10}10=5.0+c2,c2=10
y ( x) = 5.x + 10 eldeedilir.Dierhibirkoulbuartlarsalayamaz.Dolaysyla
verilenbalangdeerprobleminintekzmdr.
10
10
bulunur.Budurumda y ( x) = x + 10
L
L
Budaverilenkoullariineldeedilebilecektekzmolduundansnrdeer
problemitekbirzmesahiptir.
b. Sabitlerbelirlenirsec2=10, c1 =
c. Verilenkoullariiny(0)=5}c1=5
y(L)=10}c1=10
bulunurkibuimkanszdr.Dolaysylaverilenkoullariinprobleminzmyoktur.
Fiziksel olarak problem duvarn her iki yanndan s verilmesini ve kararl rejim
olumasnngrmektedirkibuimkanszdr.
d. Verilenkoullariiny(0)=5}c1=5
y(L)=5}c1=5
dolaysyla y ( x ) = 5 x + c 2 elde edilir ki bu zm c2 ye bal olduundan tek
zm deildir. Fiziksel olarak bu problemin duvarn bir tarafndan verilen snn
dier tarafndan ayn hzla uzaklatrld bir duruma karlk gelir. Bu ise duvar
ierisindekiscaklkdalmnbulmaiinyeterlibirbilgideildir.
3.2.LNEERBAIMSIZLIKVEWRONSKIANFONKSYONLARI
Verilen bir aralkta bir fonksiyon dier bir fonksiyonun bir sabitle arpmndan elde
edilebiliyorsa bu iki fonksiyon lineer bamldr denir. Aksi durumlar iin lineer bamszlk
sz konusudur. Dier bir ifadeyle iki fonksiyonun oran sabit bir say ise lineer bamllk
vardrdenir.
y1 = 3e x
y1 3
= (lineerbamllk)
x
y2 2
y 2 = 2e
y1 = 1
y1 1
= (lineerbamszlk)
y 2 = x
y2 x
Buifadeyidahagenelletirmekiinc1y1 +c2y2 =0eklindeverileny1vey2fonksiyonlarnn

lineerkombinasyonunudikkatealalm.Eerx1<x<x2aralndac1y1+c2y2=0ilikisisadece
c1=c2=0iinsalanyorsay1vey2lineerbamszfonksiyonlardrdenir.
Engin/engel
rnek33Lineerbamszfonksiyonlar
<x<+aralndaaadakifonksiyoniftlerininlineerbamlveyabamsz
olduklarnbelirtiniz.
a) y1=6x,y2=2
b) y1=x2,y2=x3
c) y1=ex,y2=ex
d) y1=ex,y2=e2x
zm
y
6x
= 3 x (bamsz)
(a) 1 =
y2
2
(b)
y1 x 2 1
=
= (bamsz)
y2 x3 x
y1
ex
= x = e 2 x (bamsz)
y2 e
y
ex
(d) 1 = 2 x = e x (bamsz)
y2 e
kiFonksiyonunWRONSKIAN
Yukardakirneklerindndayadadahafazlafonksiyonunlineerbamszlnbulmak
durumunda kalndnda daha genel bir yola ihtiya vardr. Biz bunu y1 ve y2 eklinde iki
fonksiyon iin gsterip genelletireceiz. Belirli bir aralkta verilen y1 ve y2 fonksiyonlar,
tmxleriin;
y y2
W= 1
0 ise
y '1 y '2
(c)
buikifonksiyonlineerbamszdrdenir.Aksihaldelineerbamllkvardr.
rnek34
Aadakifonksiyoniftleriiinlineerbamlveyabamszolduklarngsteriniz.
(a) y1 = x + 1 , y 2 = x 2
(b) y1 = sin x , y 2 = cos x
(c) y1 = x 3 , y 2 = 2 x 3
zm
(a) W = y1 y2 y1 y2 = ( x + 1)(2 x) 1( x 2 ) = x( x + 2) 0
(b) W = sin x( sin x) cos x. cos x = 1 0
(c) W = x 3 ( 6 x 2 ) (3 x 2 )( 2 x 3 ) = 0 (lineerbaml)
Engin/engel

Genelletirirsek,nadety1,y2,...ynfonksiyonununx1<x<x2aralndaherbirinin(n1)
adettrevivarsabunlaraaitWdeterminant;
y1
y2
...
yn
y '1
y'2
...
y' n
W = .
...
...
y1( n1)
y 2( n 1)
...
y n( n1)
0 isebufonksiyonlarlineerbamszdr.
3.3.HOMOJENDENKLEMLERTEORS
y = 0 diferansiyel denkleminin zmne tekrar bakalm. y = c1 x + c 2 genel zmn

y1=x ve y2=1 almak suretiyle y = c1 y1 + c 2 y 2 olarak ifade edebiliriz. Buna gre aadaki
sperpozisyonilkesiyazlabilir.
Eer y1 ve y2 lineer homojen bir diferansiyel denkleminin zmleriyse (

y + P ( x ) y + Q ( x ) y = 0 ), y = c1 y1 + c 2 y 2 debudenkleminbirzmdr.
rnek35Sperpozisyonlkesi(HomojenDenklemler)
e2x in y 4y = 0 diferansiyel denkleminin bir zm olduunu, ayrca 5e2x in de ayn

denkleminbirzmolduunugsteriniz.
zm
y 4 y = (e-2x + e 2x ) 4(e 2 x + e 2 x ) = 4e 2 x + 4e 2 x 4e 2 x 4e 2 x = 0
Ancakbudurumhomojenolmayandiferansiyeldenklemlervelineerolmayandiferansiyel
denklemleriingeerlideildir.
yle grnyor ki ikinci mertebeden homojen diferansiyel denklemler sonsuz sayda

zme sahiptir, ancak bunlarn ou ancak bir sabit arpan ile birbirinden ayrlmlardr
1
(ex, 3 ex, 100 ex , e x gibi). Yani zmlerin ou lineer bamldr. O halde bir lineer
2
homojen denklem lineer bamsz ka tane zme sahip olabilir? Bunun cevab,
diferansiyeldenkleminmertebesisaysncadr.
Teorem:Sperpozisyonilkesi
y '+ P ( x ) y '+Q ( x ) y = 0 denklemi,x1<x<x2aralndasrekliolanP(x)veQ(x)fonksiyonlar

iin,herzamany1vey2lineerbamszikizmesahiptir.Ayrcabuaralktakiherhangibir
zmbuikizmnlineerkombinasyonuolarak;
y = c1 y1 + c 2 y 2

Engin/engel
eklindeifadeedilebilir.
3.4.SABTKATAYILIHOMOJENDENKLEMLER
kinci mertebeden sabit katsayl homojen bir diferansiyel denklem sistematik bir yolla
kolaycazlebilir.Deikenkatsayldenklemleriinidahazordur.Vebutrdenklemler
genelliklesonsuzserilercinsindenzlrler.
imdi ay + by + cy = 0 denklemini dikkate alalm. Burada a, b, c sabit katsaylardr.

Dolaysylazmaralmz<x<+olur.Butrbirdenklemherzamany1vey2 gibi
lineerbamszikizmesahiptirvedenklemingenelzm
y = c1 y1 + c 2 y 2
eklindeifadeedilir.Pekiy1vey2yinasleldeedebiliriz...
ay + by + cy = 0 denklemine dikkatli bakldnda zm fonksiyonlarn ve trevlerini

belirlisabitlerlearparaktopladmzdatmxdeerleriiinsonucunsfrolmasgerektii
anlalmaktadr.Dolaysylazmfonksiyonuvetrevlerienfazlabirsabitarpanfarkyla
benzerolmaldr.Bunauyantekelementerfonksiyonemxfonksiyonudur(m=sabit).
rnein;
y = e mx , y = me mx , y = m 2 e mx gibi.
y=emxzmteklifidiferansiyeldenklemdeyazlrsa,
a ( m 2 e mx ) + b( me mx ) + c(e mx ) = 0 veya,
e mx (am 2 + bm + c ) = 0 olur.
Eitliinsfrolabilmesiiin e mx 0 olduundan;
(am 2 + bm + c) = 0 olmaldr.
Bu denkleme karakteristik denkleme diyeceiz. Bu denklemin kkleri olan m1 ve m2 ise

karakteristikkklerolup;
m1, 2 =
b b 2 4ac
2a
ifadesindenhesaplanr.Dolaysylaikikkiineldeedilecekikizmfonksiyonu;
y1 = e m1x ve y2 = e m2 x olur.
Eerm1vem2farklreelsaylarsabuikizmlineerbamszdr.Ancakkklerineitolma
vekompleksolmaihtimalleridevardr.

Engin/engel
1.Durum:Farklikireelkk m1 m 2
Budurumday1vey2lineerbamszolacandandenklemingenelzm
y = c1e m1x + c 2 e m2 x olur.
rnek3.6
y + y 2 y = 0 diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
zm:
Karakteristikdenklem m 2 + m 2 = 0 veya ( m 1)(m 2) = 0, m1=1vem2=2,
y = c1e x + c 2 e 2 x
rnek3.7
Silindirik yapl (D apnda L boyunda) alminyum kanatlar scak yzeylerden snn

uzaklatrlmasnda yaygn olarak kullanlr. Byle bir kanat ierisindeki scaklk dalm,
T=T(x)
4h
> 0
T ' 'T = 0 , =
kD
diferansiyel denklemiyle tanmlanr. Burada h kanat ile evresi arasndaki s transfer
katsays,kkanatmalzemesininsiletimkatsaysdr.
L=0.5m
=4m1
T(0)=200C
T (0) =480C/m
verildiine gre kanat boyunca olan scaklk dalmn ve kanat ucundaki (x = L=0,5 m)
scaklbelirleyiniz.
zm:
Bubirbalangdeerproblemidirve
T ' '4T = 0
T(0)=200
T(0)=480
eklindezetlenebilir.Karakteristikdenklem
m 2 4 = 0 ,m1=2vem2=2bulunur.
Bunagre;
T ( x) = c1e 2 x + c 2 e 2 x eldeedilir.Ayrca,
T ( x ) = 2c1e 2 x + 2c2 e 2 x yazlarakkoullaryerinekonulursa;

Engin/engel
T(0)=200c1+c2=200
T (0) =4802c1+2c2=480
sistemindenc1=220,c2=20eldeedilir.
Bylece T ( x ) = 220e 2 x 20e 2 x
Kanatucundakiscaklkiinx=0.5alnrsa,
T ( x = 0.5 m) = 220e 20.5 20e 20.5 = 26.57 C
2.Durum:Eitgerekikikk m1 = m2
Eer b 2 4ac = 0 isekarakteristikdenkleminreelveeitikikkolur.Budurumda
zdeikizmvardr.
y1 = e
m1 x
=e
m2 x
=e
mx
=e
b
)x
2a
olur.
Lineer bamsz ikinci zm elde etmek iin mertebe drme yntemi uygulanr. Bu
yntemde y2 = ( x) y olarakverilirve ( x) =
ay + by + cy = 0 diferansiyeldenklemi y +
Bunagre ( x) =
b
dx
e a
e ( b / a ) x
e P( x) dx
y12
dx tanmlanr.
b
c
b
y + y = 0 yazlrsa P( x) = dr.
a
a
a
dx = x bulunur.
Buradan y 2 = xy1 olur.Dolaysyladiferansiyeldenklemingenelzm
y = y1 + y2 = c1e mx + c2 xe mx = e mx ( c1 + c2 x ) olur.
rnek38 (m1 = m2 ) durumu
y + 6 y + 9 y = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
Karakteristikdenklem m 2 + 6m + 9 = 0 , (m + 3) 2 = 0 veya m1 = m2 = 3 bulunur.

Bunagre y = e 3x (c1 + c2 x) olur.
Engin/engel
Durum3:komplekskkdurumu ( m1,2 = i ) = b 4ac < 0 kklerkompleks

2
olur.
Burada i = 1 , = ve =
2a
4ac b 2
dr.
2a
imdi y1 ve y2 zmlerinebakalm.
y1 = em1x = e( +i ) x = e x ei x
y2 = em2 x = e( i ) x = e x ei x
y = y1 + y 2 = Aex e ix + Bex e ix = e x ( Aeix + Beix )
buradaAveBkeyfisabitlerdir.zmfonksiyonukomplekstirancakgerekfonksiyonlarla
daifadeedilebilir.
e ix = cos x i sin x
Taylorserisialmndaneldeedilerekyerinekonulursa;
e ix = cos x + i sin x
Aei x + Beix = A(cosx + i sin x) + A(cosx i sin x)
= ( A + B) cosx + i( A B) sin x
= C1Cos x + C 2 Sin x
olur.Burada C1 = A + B ve C 2 = i ( A B ) olarakkeyfisabitlerdir.Bylecearanan
genelzm
y = e x (C1Cos x + C 2 Sin x ) olur.
rnek39 m1, 2 = i durumu
y 2 y + 3 y = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
m 2 2m + 3 = 0
m1,2
b b 2 4ac
=
=
2a
( 2 )
( 2 ) 2 4 1 3 i
2.1
m1,2 = 1 i 2
olur.Buradan = 1 ve = 2 olduundan
Engin/engel
y = e x C 1 Cos 2 x + C 2 Sin 2 x bulunur.
3.5.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLERTEORS
kincimertebedenlineer,homojenolmayanbirdiferansiyeldenklem
y + P( x ) y + Q( x ) y = R( x )
Budenkleminhomojenhali R( x ) = 0 iineldeedilir.Bunagrehomojenksm
y h = c1 y 1 + c 2 y 2
formunda olacaktr. Buna karn herhangi bir keyfi sabit iermeyen ve homojen olmayan
denklemi de salayan zm bir zel zm olarak adlandrlr. Bir sonraki admda, elde
dilen homojen ksmn zm tm denklemin zm olacak ekilde deiiklie uratlr.
Bu,aadakiteoremileyaplr:
Teorem: eer y , y + P ( x ) y + Q ( x ) y = R ( x ) denkleminin bir zel zm ise bu halde

denklemingenelzm
y = y h + y = c1 y1 + c 2 y 2 + y
olur. P, R ve Q fonksiyonlar x1 < x < x2 aralnda srekli fonksiyonlardr. Burada unu

belirtelimkizelzmtekdeildir.Homojenolmayandiferansiyeldenklemisalayabilecek
oksaydazmlervardrvebunlardanherhangibirizelzmnyerinialabilir.rnein
y 4 y = 8 denkleminin homojen ksmnn zm y (x ) = c1e 2 x + c 2 e 2 x dir. Bu

zmn homojen olmayan denklemin de genel zm olabilmesi iin bir zel zme
ihtiya vardr. Kontrol edilirse y = 2 nin verilen diferansiyel denklemi salad grlr.
Bylecehomojenolmayandiferansiyeldenklemingenelzm,
y ( x ) = c 1 e 2 x + c 2 e 2 x 2
olur.
Biz,
zel
zm
olarak
y = 2 + e 2 x
veya
y = 2 + 4 e 2 x
hatta
y = 2 3e 2 x + 5e 2 x ifadesinidesesekhomojenolmayandenkleminyinesalandn
grrz.Bununnedeni,ikizmnlineerkombinasyonlarnndazmolmasdr.Burada,
y = 2 zm en basitidir. Homojen olmayan denklemin genel zm, zel zmn

seiminden etkilenmez.Sonutahomojenksmnzm y h = c1 y 1 + c 2 y 2 halindeifade
edileceinden,ortakparantezealmaksuretiyle,genelzmyine y = c1 y1 + c2 y2 2 olur.

Engin/engel
Homojen olmayan terim R( x ) genellikle birka terimden oluur ve bazen her bir terime
karlkgelenzelzmlereldeedilerektoplanabilir.
Teorem:Sperpozisyonilkesi
Eer, y 1 , y + P (x ) y + Q (x ) y = R1 (x ) diferansiyel denkleminin bir zel zm ve y 2 ,
y + P( x ) y + Q( x ) y = R2 ( x )
denkleminin
bir
zel
zm
ise
y 1 + y 2 ,
y + P( x ) y + Q( x ) y = R1 ( x ) + R2 ( x ) denklemininbirzelzmdr.
3.6.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER;BELRSZKATSAYILARYNTEM
Homojen olmayan bir diferansiyel denklemi zmenin en basit yolu belirsiz katsaylar
yntemidir. y + P ( x ) y + Q ( x ) y = R ( x ) diferansiyeldenklemisabitkatsayhaldeyazlrsa,
y + by + c = R( x )
eldeederiz. R( x ) terimininalacabazzelhalleriinbuyntemsonderecekullanldr.
Bunlar:
1. R( x ) = k sabit
2.
R ( x ) = Pn ( x ) xebalbirpolinom
3.
R ( x ) = Ae kx stelfonksiyon
4.
R( x ) = A sin x veya B cos x
5. veya bunlarn sonlu sayda arpanndan olumu fonksiyonlar, Ae kx Pn (x ) sin x

gibi.
Her ne kadar R( x ) iin verdiimiz bu haller ok kstlayc grnse de uygulamada

karlalan ou problem bu snfa girmektedir. Eer denklem deiken katsayl ise,
metodun bir garantisi yoktur. Ayrca, 1 x veya tan x gibi sonsuz sayda lineer bamsz
trevi bulunan R( x ) formlar iin de metot pratik deildir. Bu tr durumlar iin ileride
grlecekolansabitindeiimiyntemidahauygunolmaktadr.
rnek310 R ( x ) = e kx
y 4 y = 10 e 3 x diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
y = Ae3 x alalm ve verilen denklemi salamas iin A sabitinin ne olmas gerektiine
bakalm.
y = 3 Ae 3 x
Engin/engel

y = 9 Ae 3 x
olduundan 9 Ae 3 x 4 Ae 3 x = 10 e 3 x A = 2
Dolaysylazelzm y = 2e 3 x olur.
Not:zelzmnsabitbirsayilearpmbirbakazelzmolmaz.
rnek311 R( x ) = sin x
y + y 3 y = 6 sin 2 x diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
y = A sin 2 x
y = 2 A cos 2 x denklemdeyazalm.
y = 4 A sin 2 x
4 A sin 2 x + 2 A cos 2 x 3 A sin 2 x = 6 sin 2 x

sin 2 x( 4 A 3 A) + 2 A cos 2 x = 6 sin 2 x
6
A = , 2 A = 0 , A = 0 buluruzkibuimkanszdr.Pekineredehatayaplmtr?Sorunun
7
cevab basittir. nerilen zmn trevleri lineer baml olmayan fonksiyonlar
tretmektedir.Dolaysylanerinin y = A sin 2 x + B cos 2 x eklindeolmasgerekirdi.
Bunagre y = 2 A cos 2 x 2 B sin 2 x
y = 4 A sin 2 x 4 B cos 2 x
4 A sin 2 x 4 B cos 2 x + 2 A cos 2 x 2 B sin 2 x 3 A sin 2 x 3 B cos 2 x = 6 sin 2 x

sin 2 x( 4 A 2 B 3 A) + cos 2 x( 4 B + 2 A 3 B ) = 6 sin 2 x + 0. cos 2 x
7 A 2 B = 6
ikincieitlik7,birincisi2ilearplrsa
2 A 7B = 0
14 A 4 B = 12
14 A 49 B = 0
12
53
7 B 7 12 42
A=
= =
2 2 53 53
6
y = ( sin 2 x + 7 cos 2 x )
53
53B = 12 B =

Engin/engel
rnek312 R ( x ) = Pn ( x )
y + 2 y 4 y = 8 x 2 diferansiyeldenkleminiznz.
zm:
zmteklifi y = Ax 2 + Bx + C eklindeolmaldr.
y = 2 Ax + B
y = 2 A
2 A + 4 Ax + 2 B 4 Ax 2 4 Bx 4C = 8 x 2
x 2 ( 4 A) + x(4 A 4 B ) + 2 A + 2 B 4C = 8 x 2
4A = 8
4 A 4B = 0
denklemsisteminden A = B = C = 2
2 A + 2 B 4C = 0
y = 2 x 2 + x + 1
Not: Eer y = ax 3 + bx 2 + cx + d teklifi yaplm olsayd a = 0 , b = c = d = 2

bulunacakt.
rnek313zelzmlerinsperpozisyonu
y + 2 y 4 y = 8 x 2 3 x + 1 + 2 sin x + 4 cos x 6 e 2 x diferansiyeldenklemininbirzel
zmnbulunuz.
zm:
Verilen denklem y + 2 y 4 y = 8 x 2 3 x + 1 + (2 sin x + 4 cos x ) 6 e 2 x eklinde
yazlrsa,arananzelzmn
y = A1 x 2 + A2 x + A3 + (B1 sin x + B 2 cos 2 x ) + Ce 2 x formundaolacan
syleyebiliriz. Bu ekilde y ve y trevlerini alarak ve verilen diferansiyel denklemde
yerine yazarak A1 , A2 , A3 , B1 , B2 ,C eklinde alt katsayy belirlemek mmkndr. Ancak

Engin/engel
buuzunvehatayapmayaelverilibiryololur.Bununyerineproblemiaamadazmek
vesonutaheraamadaeldeedilenzelzmleritoplamakdaaynsonucuverecektir.
R1 ( x) = 8 x 2 3 x + 1 iin y 1 = A1 x 2 + A2 x + A3
R2 ( x ) = 2sin x + 4cos x iin y 2 = B1 sin x + B 2 cos x
R3 ( x) = 6e 2 x iin y 3 = Ce 2 x
yazlarakzmyaplrsa
y 1 = 2 x 2 + 1.25 x + 0.375
2
24
y2 =
sin x
cos x y = y 1 + y 2 + y 3 olur.
29
29
2 2x
y 3 = e
rnek314zelzmler(Fonksiyonarpmlar)
y + 2 y 4 y = xe 2 x + 5e 2 x denklemininbirzelzmnbulunuz.
zm:
nceki rneklerden farkl olarak burada xe 2 x eklinde fonksiyon arpm vardr. zel
zmnyapshakkndabirfikiredinmekiinbufonksiyonunilkikitrevinebakalm.
R1 ( x ) = xe 2 x
R1 ( x ) = e2 x + 2 xe2 x ve R1( x ) = 2e2 x + 2e2 x + 4 xe2 x
Grldgibitrevlerden e 2 x ve xe 2 x gibilineerbamlolmayanikiifadegelmektedir.O
halde nerilecek zel zm bu iki ifadenin lineer bir kombinasyonu eklinde olmaldr.
Dolaysyla
y = Axe 2 x + Be 2 x = ( Ax + B )e 2 x
Denkleminsandaki 5e 2 x terimiise Ce 2 x eklindebirifadeyigetirecektir.Ancakbunuda

Be 2 x terimi ile zaten dikkate alm oluyoruz. Birinci ve ikinci trevleri alp diferansiyel
denklemdeyazalm:
y = Ae 2 x + 2 ( Ax + B ) e 2 x
y = 2 Ae 2 x + 2 Ae 2 x + 2 ( Ax + B ) e 2 x denklemdeyazlrsa
y = 4 Ae 2 x + 4 Axe 2 x + 4 Be 2 x
e 2 x (4 A + 4 B ) + 4 Axe 2 x + 2 Ae 2 x + 4 Axe 2 x + 4 Be 2 x 4 Axe 2 x 4 Be 2 x = xe 1 x + 5e 2 x
e 2 x [4 A + 4 B + 2 A + 4 B 4 B ] + xe 2 x [4 A + 4 A 4 A] = xe 2 x + 5e 2 x
1
1
3
6 A + 4 B = 5 6. + 4 B = 5 B = 5
4
4
2
Engin/engel
1
7
ve B =
4
8
7
1
Bylecezelzm y = x + e 2 x olur.
8
4
4A = 1 A =
Buradaununaltnizmemizgerekir:Fonksiyonlarnarpmeklindeverilenbir R( x ) iin
teklif edilecek olan zel zm, arpma katlan her bir fonksiyonun zel zmlerinin
arpmdr.
rnein R ( x ) = xe 2 x iin x den dolay Ax + B ve e 2 x den dolay Ce 2 x nerilmelidir.
Dolaysyla xe x iin y = ( Ax + B )Ce 2 x = AC x + BC e 2 x

K1
K2
y = (K1 x + K 2 )e olmaldr.
rnek315Balangdeerproblemi
Th = 20 0 C scaklndaki hava ortamnda bulunan bir kanatktaki scaklk dalm

T (T Th ) = 0 ile tanmlanr. = 4 , T ( 0 ) = 200 0 C , T ( 0 ) = 420 0 C m ve
2x
Th = 20 0 C verildiinegrekanatktakiscaklkdalmnbulunuz.
zm:
Verilenbalangdeerproblemi
T 4T = 80 ; T (0 ) = 200 ; T (0 ) = 420 olarakzetlenebilir.
Denklem ikinci mertebeden sabit katsayl homojen olmayan bir diferansiyel denklemdir.
Karakteristikdenklem m 2 4 = 0 , m = 2 olur.Dolaysylahomojenksmngenelzm
T (x ) = C1e 2 x + C 2 e 2 x
denkleminsayan,yaniR(x)sabitolduundan y = A teklifiuygundur. y = y = 0 alarak
denklemdeyazalm.
0 4 A = 80 , A = 20
Dolaysyla y = 20 olur.Bunagrehomojenolmayandenklemingenelzm
T ( x ) = C1e
2 x
+ C 2 e 2 x + 20
Verilenkoullarkullanmakzere
T (x ) = 2C 1 e 2 x + 2C 2 e 2 x yazlarak
T (0 ) = 200 C1 + C 2 = 200
T (0 ) = 420 2C1 + 2C 2 = 420
C1 = 15
Engin/engel
C 2 = 195 olarakeldeedilir.Bylecearanandenklem
T ( x ) = 15e 2 x + 195e 2 x olur.
Not:Verilenbalangartlarnnproblemingenelzmdenklemineuygulanmasgerektii
unutulmamaldr. Sadece homojen ksmn zmne veya zel zme bu artlar
uygulanmamaldr.
3.7.HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER:SABTNDEMMETODU
Bir nceki blmde anlatlan belirsiz katsaylar metodu olduka basit ve dz bir mantkla
hareket etmeyi gerektirir. Ancak iki nemli dezavantaja sahip olmas bu metodun
genellemesiniengellemitir.Bunlardanbiridenkleminsabitkatsaylolmakzorundaolmas,
birdierihomojenolmayanksmn R( x) belirlitiplerdeolmasgerekliliidir.Buikieksiklii
gideren metot sabitin deiimi metodudur. Tek dezavantaj homojen ksmn zmnn
yaplm olmasn gerektirmesidir. lk defa Lagrange tarafnda gelitirildii iin Lagrange
TeoremiveyaGreenTeoremiolarakbilinir.
nceki blmden bildiimiz gibi y + P ( x ) y + Q ( x ) y = R ( x ) diferansiyel denkleminin
homojen ksmnn yani y + P (x ) y + Q ( x ) y = 0 denkleminin y 1 ve y 2 gibi iki tane lineer
bamsz zm fonksiyonu vardr ve bu zm y h = C 1 y 1 + C 2 y 2 eklinde bu

fonksiyonlarnlineerbirkombinasyonudur.Buzmmetodununarkasndakitemelfikir
y o = u1 y1 + u 2 y 2
formunda bir zel zm araydr. Bylece u sorunun cevab aranr: Homojen ksmnn
zmndeyeralanC1veC2sabitinaslbireru1(x)veu2(x)fonksiyonlarolmalkiyukardaki
ifadehomojenolmayandiferansiyeldenkleminbirzelzmolabilsin.
ki tane bilinmeyen fonksiyonu belirleyebilmek iin iki denkleme ihtiya vardr. Bunlardan
biri y zmnn diferansiyel denklemi salama artndan, dieri ise bu iki fonksiyonun
bizimtarafmzdanseilecekbirartsalamasndaneldeedilir.
yo = (u1 y1 + u2 y2 ) + (u1 y1 + u2 y2 ), u1 = u1 ( x), u2 = u2 ( x)
imdikendiartmz(btnlerart)
u1 y1 + u 2 y 2 = 0
olacakekildebelirleyelim.Bunudikkatealarakikincitrevialalm.
y o = u1 y1 + u 2 y 2 + u1 y1 + u 2 y 2
imdi de y o ve y o ifadelerini diferansiyel denklemde yerine koyalm. Bylece aadaki

ifadeyieldeederiz.
u1 ( y1 + Py1 + Qy ) + u 2 ( y2 + Py 2 + Qy 2 ) + u1 y1 + u 2 y 2 = R ( x )

Engin/engel
Ancak y1 ve y2 ilgili homojen denklemin zm olduklarndan parantez ileri sfr olur.

Bylece
u1 y1 + u 2 y 2 = R ( x )
denklemi bulunur. Bu denklem ile btnler art olarak elde ettiimiz denklemin (
u1 y1 + u 2 y 2 = 0 )oluturduudenklemsistemininzmnden,
y2 R ( x )
y1R( x)
u1 =
ve u2 =
y1 y2 y1 y2
y1 y2 y1 y2
bulunur.Herikidenkleminpaydasndaki y1 y 2 y1 y 2 Wronskiandeeriolup,y1vey2lineer
bamszolduundanherzamansfrdanfarkldeerleralr.Bylecearadmzfonksiyonlar,
u1 =
y 2 R( x)
dx
y1 y 2 y1 y 2
ve
u2 =
y1 R( x)
dx
y1 y 2 y1 y 2
olacaktr. Buradaki integrallerin sonucunda gelecek sabitlerin dikkate alnmamas aranan

genel zm etkilemez. Bu yzden integral sabitleri bu aamada dahil edilmez. Bylece
zelzmeldeedildiktensonar,genelzm,
y = y h + y = c1 y1 + c 2 y 2 + u1 y1u 2 y 2 = (u1 + c1 ) y1 + (u 2 + c 2 ) y 2 olur.
Yukarda u1 ve u2 nin elde edilmesi srasndaki integraller bazen analitik olarak

alnmayabilirler.Budurumdasaysalintegralalmayolunagidilir.
rnek316Sabitindeiimimetodu
ex
diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz
y 2 y + y =
.
x
zm
m 2 2m + 1 = 0 m1 = m 2 = 1 olduundanhomojenksmnzm
y h = c1e x + c 2 xe x Aka grlyor ki y1 = e x ,

y1 = e x
y 2 = xe x tir. Ayrca R ( x) =
y 2 = e x + xe x = e x ( x + 1) olduundan
W = y1 y 2 y1 y 2 = e x (e x + xe x ) e x xe x = e 2 x + xe 2 x xe 2 x = e 2 x olur.
Bylece
u1 ( x) =
y2 R ( x )
xe x e x
dx = 2 x dx = dx = x
W
e x
y R ( x)
exex
dx
u2 ( x ) = 1
dx = 2 x dx = = ln x
W
x
e x

Engin/engel
ex
ve
x

Dolaysylaaradmzzelzm,
y = u1 y1 + u 2 y 2 = xe x + xe x ln x vegenelzm,
y = c1 y1 c 2 y 2 + y = c1e x + c 2 xe x xe x + xe x ln x
y = c1e x + K 2 xe x + xe x ln x olur. K 2 = C2 1 dir.

Engin/engel
3.8EULERDENKLEMLER
imdiye kadar sabit katsayl lineer denklemler zerinde durduk. Katsaylarn deiken
olmasdurumundaisesadecebazzeldurumlardnda,basitbirzmyoluyoktur.Sabit
katsayllineerbirdenklemedntrlebilenEuler(veyaEulerCauchy)denklemibunabir
rnektir.Denklem,
x 2 y + bxy + cy = r ( x)
formundaverilirveb,csabitlerdir.Eulerdenklemigenellikle
y +
b
c
y + 2 y = R ( x ),
x
x
x 0 standart eklinde verilir. Aka grlyor ki x=0 iin
zm yoktur.Dolaysyla zm aral bu noktay harite brakacak ekilde seilmelidir.

Ayrca mutlak deer iaretini kullanmamak iin x > 0 durumlar incelenecektir. Ancak x<0
iin de zmler yaplabilir. Euler denklemi sabit katsayl lineer bir diferansiyel denkleme
dntrmekiinx=etveyat=lnxdnmuygulanr.Bylecedenklem,
dy
d2y
y + (b 1) y + cy = r (e ) halinialr.Burada, y =
, y = 2 dir.
dt
dt
t
rnek317EulerDenklemi,
x>0olmakzere x 2 y 2 xy 4 y = 0 diferansiyeldenkleminiznz.
zm
VerilendenklembirEulerdenklemidir.Denklemstandartformdayazlrsa,
2
4
y y 2 y = 0 olarak,
x
x
b
2
b = 2
x
x
eldeedilerek
c
4
2 c = 4
x2
x
d2y
2
dy
4y = 0
dt
dt
Bu ise ikinci mertebeden, lineer, sabit katsayl ve homojen bir diferansiyel denklem olup
karakteristikdenklemi
m 2 3m 4 = 0
genelzm,
m1 = 1 ve
m2 = 4 bulunur.Bunagredntrlmdenklemin
y (t ) = c1e t + c 2 e 4t olur.Ancak t = ln x olduundan,

Engin/engel
y ( x) = c1e ln x + c 2 e 4 ln x
1
= c1e ln x + c 2 e ln x
c
= 1 + c2 x 4
x
Not: e ln u = u
Euler denklemlerinin genel zm, alternatif bir yol izlendiinde, aadaki gibi de
zetlenebilir.
x 2 y + bxy + cy = 0 diferansiyeldenklemindey=xrdnmuygulandndadenklem,
x r r 2 + (b 1)r + c = 0 halini alr. Bu denklemin r1 ve r2 kkleri iin u genellemeler
yaplabilir.
1.
y = c1 x 1 + c2 x
r2
2.
y = (c1 + c 2 ln x ) x ,
3.
y= x
r1 r2 gerekkkler
r1 = r2 = r gerekkk
[c1 sin( ln x + c 2 cos( ln x )],
r1, 2 = i
Burada c1 ve c2 sabit olup x>0 iin mutlak deer iaretleri kaldrlabilir. Eer zm
< x < 0 aralndaaranyorsa x = x alnr.
BunlarndndaeerEulerdenklemi
( x x 0 ) 2 y + b( x x 0 ) y + cy = r ( x)
formundaverilmiolabilir.Budurumda;
a) y = ( x x 0 ) r
b) t = x x 0
ve
y = tr
c) x x 0 = e t
dnmlerindenbiriuygulanarakverilendenklemsabitkatsaylhalegetirilebilir.

Engin/engel
rnek318Metotlarnkarlatrlmas
x 2 y 2 xy 4 y = 0 Euler denkleminin x>0 iin ve y = x r dnm yaparak genel

zmnbulunuz.
zm
y = re r 1
y = xr ,
y = r (r 1)e r 2 eldeederekverilendenklemdeyazalm.
ve
x 2 r (r 1) x r 2 2 x rx r 1 4 x r = 0 , x r r 2 3r 4 = 0 denklemine ulalr. x>0

olduundan x r 0 , dolaysyla parantez ii sfr olmaldr. Buna gre r1 = 1 ve r2 = 4
bulunarakgenelzm;
y = c1 x 1 + c 2 x
r
r2
y = c1 x 1 + c 2 x 4 =
c1
+ c 2 x 4 eldeedilir.
x
rnel319Eulerdenklemleri(zelzmnnbulunmas)
x>0olmakzere x 2 y 2 xy 4 y = 10 x diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
zm
Bir nceki rnekten y =
c1
+ c 2 x 4 olarak elde etmitik. Her ne kadar denklemin sa yan
x
10xolduundanaklailkgelebilecekzelzmteklifiy=Ax+Bolsada,buzmebelirsiz
katsaylar metodu ile gitmenin bir garantisi yoktur. Dolaysyla sabitin deiimi metodu
kullanlacaktr.zellikledenklemi,metodunuygulanabileceistandarthalegetirmeliyiz.
2
4
10
y 2 y =
x
x
x
yh =
c1
10
1
+ c 2 x 4 olduundan R ( x) = , y1 = , y 2 = x 2
x
x
x
dir.
Wronkskianise; W = y1 y 2 y1 y 2 =
1
1
(4 x 3 ) ( 2 ) x 4 = 5 x 2 olur.Bylece;
x
x
y 2 R( x)
10 x 4
dx =
dx = x 2
2
W
5x
y1 R( x)
1 1
2
dx =
dx = 3
W
x 5x 2
3x
u1 =
u2 =
Bu duruma gre
y = yh + y =
y = u1 y1 + u 2 y 2 = x 2
1
2
5
3 4 = x ve genel zm
x 3x x
3
c1
5
+ c 2 x 4 x olacaktr.
x
3

Engin/engel
3.9. KNC MERTEBEDEN SABT KATSAYILI LNEER DFERANSYEL DENKLEMLERN

UYGULAMALARI
rnek320SnmszSerbesttitreimler
k
x
m
Statik
durum
t=0
Srtnmesiz bir yayktle sistemi denge

halindeyken ktle aa doru X0 mesafesine
kadarekilipV0hznaulatktansonrat=0annda
serbest braklmtr. Yayn deforme olmam
konumu x=0 olarak ve aa yn pozitif kabul
ederek ktlenin konumunu zamann fonksiyonu
x(t) olarak elde ediniz. Ayrca titreimin genliini
veperiyodunubelirleyiniz.
zm:
Yayktlesnmleyiciden oluan bir sistemin hareket denklemi Newtonun ikinci
kanunundan
d 2x
dx
m 2 + c + kx = Fd diferansiyeldenklemiolarakeldeedilir.Buradamyayabalcismin
dt
dt
ktlesi, c snmleme katsays ve k yay sabitidir. Fd ise zorlanm snmleme durumlar
hari sfrdr. Verilen problemde snmleme eleman yoktur (c=0). Ayrca d kuvvet,
srtnmeveyabakacabirsnmlemekuvvetibulunmadndandenklem
mx + kx = 0
halini alr. artlar olarak x (0) = x 0

ve x(0) = v 0 yazlabilir. Bu denklem ise lineer,
homojenvesabitkatsayldr.Denklemistandarthalegetirmekiinmileblersek,
k
x+ x=0
veya
x + 02 x = 0 bulunur.Bylecekarekteristikdenklemimiz,
m
r 2 + 02 = 0, r = i 0 ve x(t ) = c1 cos 0 t + c 2 sin 0 t c1vec2sabitleribalang
artlarndanbelirlenirse,
c1 = x0
c2 =
v0
elde edilir. Buna gre x(t ) = x0 cos 0 t +
v0
sin 0 t bulunur. Aka grlyor ki bir
periyodik harekettir. rdeleme asndan daha uygun olmas nedeniyle bu ifade

trigonometrikbirdnmle,
x(t ) = A cos( 0 t ) eklinde verilir. A ve nn belirlenmesi iin cos(ab) zdeliinden

yararlanlarakbuifadealrveyukardakiifadeylekarlatrlarak,

Engin/engel
v
A = 0
0
+ x02
v
= tan 1 0
0 x0
olup faz as adn alr. Elde edilebilir. Buradaki deerinin A sin =
v0
ifadesini
salamasgerekir.
x(t ) = A cos( 0 t ) basit harmonik hareketi tanmlar. cos(x) fonksiyonunun alabilecei
maksimum deer 1 olduundan buradaki A maksimum genliktir. Bylece ktle A ve +A

arasndasalnmyapar.cosfonksiyonu 2n (ntamsay)alarnda1deerinialacandan
2n +
0 t = 2n t =
, n = 0,1,2,3,.... olarak ktlenin maksimum genlik
0
noktalarndangeecegizamanlarhesaplanabilir.Ardkikimaksimumnoktaarasndageen
sreyeperiyot(T)denildiinibiliyoruz.
Bunagre,
2 + 2
n =1
iin t 2 =
=
+
0
0 0
1
2
olur.Peryodun(T)tersiisefrekanstr(f)ve f = = 0 eklindeifade
T = t 2 t1 =
T 2
0
n=0
iin
t1 =
edilir.Frekansnbirimievrim/solupksacaHz.ilegsterilir. 0 =
doalfrekansdr.

Engin/engel
k
ifadesiisesistemin
m
rnek321SnmszZorlanmTitreimler:
Bazen yayktlesnmleyici sistemleri mekanik sistem zerine etki eden d kuvvetlere
maruzkalr.Butrkuvvetlergenelolarakperiyodikkarakterliolup F0 cos t veya F0 sin t
gibi fonksiyonlarla temsil edilirler. Balangta hareketsiz bulunan ( x (0) = 0, x (0) = 0) bir
ktleyaysisteminidikkatealalm.Dkuvvetise F0 cos t uyarncazamanladeimektedir.
Sistem srtnmesiz olup snmleme eleman yoktur. (c=0) 0 durumu iin ktlenin
konumunuzamannfonksiyonuolarakeldeediniz.
zm
Hareketitanmlayandiferansiyeldenklem
k
mx + kx = F0 cos t olur.Standartformdaise
F
x + 02 x = 0 cos t Denkleminhomojenksmnn
m
0
x
=
(
0
)
0
x
zm
m
h = c1 cos 0 t + c 2 sin 0 t olurkenzelzm
x ( 0) = 0
F /m
x
iin x = 20
cos t eldeederiz.Bylecegenelzm
0
Fnet = F0 cos t
F /m
x(t ) = c1 cos 0 t + c2 sin 0t + 20
cos t
0
F0
Balangartlarndikkatealdmzdaise; c1 =
ve c 2 = 0 eldeedilir.Sonu
2
m( 0 2 )
olarakaranangenelzm,
F /m
x(t ) = 20
(cos t cos 0 t ) olarakeldeedilir.
0 2
rnek322SnmlSerbesttitreimler
Snmlserbesttitreimhareketinitanmlayandiferansiyeldenklem mx + cx + kx = 0 olrak
verildiinegre, x (0) = x 0 , x (0) = v 0 olarakbirktleyaysnmleyicisistemindekiktlenin
konumunu
a)
c 2 4mk > 0
b) c 2 4mk = 0
c)
c 2 4mk < 0
durumlariineldeediniz.Hereriyibirxtgrafiindegsteriniz.
rnek322SnmlZorlanmtitreimler
Yukardakirneindiferansiyeldenklemin
mx + cx + kx = F0 cos t olmashalinde c 2 4mk > 0 durumuiinznz.

Engin/engel
zm
x = A cos t + B sin t
A=
F0 m( 02 2 )
m 2 ( 02 0 ) + c 2 2
B = Ac
x h = c1e r1t + c 2 e r2t
rnek323ElektrikDevreleri
kinci mertebeden, lineer, sabit katsayl diferansiyel denklemlerin nemli bir uygulama
alanda,elektrikmhendisliindesklklakarlalan,basitRLCdevreleridir.Butrbirdevre
R direncine sahip bir rezistr, C sasna sahip bir kapasitr (veya kondansr) ve L
indktansnasahipbirbobindenoluur.
R ()
Uygulanan
S Gerilim(V)
C (Farad)
L(henry)
Devreyeelektrikenerjisibirbatarya,birjenaratr,radyoveyaTVsinyali,veyabasitolarak
ev cereyanndan salanr. Bir batarya E0 gibi sabit bir gerilim retirken bir jenaratr
E 0 cos t veya E 0 sin t eklinde periyodik gerilim retir. Bu durumlarda E0, Volt olarak
gerilimgenliiolur.
Bir elektirik devresindeki ana byklk devreden geen akmdr ve birim zamanda akan
dQ
elektrikykolarak I =
iletanmlanr.
dt
Bir elektrik devresindeki gerilim dmleinin toplam uygulanan gerilime eittir (Kirchhoff
kanunu).Bugerilimdmleri,
Rdirenciiin E R = I R
dI
Lbobiniiin E L = L
dt
Q
Ckondansatriin EC =
C
eklindeifadeedilir.BunagreKirchhoffkanunundan
1
dI
L + RI + Q = E (t ) elde edilir. Burada E(t) devreye uygulanan gerilimdir. Ancak
dt
C
denklemin bu hali, iki taraf baml deiken; I,Q ierdiinden, kullanl deildir. Bunun
dQ
yerinedenklem I =
olduudikkatealnarak,
dt
Engin/engel
d 2Q
dt
+R
dQ 1
+ Q = E (t )
dt C
eklindesadeceQyabalolarakeldeedilebilir.AyrcayukardaIyagreverilendenklemit
yegretreterek,
dQ
dI 1 dQ dE (t )
d 2I
alarak
veya I =
L 2 +R
+
=
dt C dt
dt
dt
dt
dE (t )
dI 1
d 2I
elde edilir. Bu denklemin genel zmnden c1 ve c2 gibi iki
+ I=
L 2 +R
dt C
dt
dt
keyfisabitgelir.Bunlarbelirlemekiingenelikle
Q(0) = Q0 ve Q(0) = I (0) = I 0 eklinde iki balang art tanmlanr. Eer Qya gre
dQ
ifadde edilen diferansiyel denklem zlrse, I =
ifadesinden akmda zlr. Dier
dt
yandannceIakmbelirlenmiseaynifadedenintegrasyonyoluylaQyageilebilir.
rnek324BasitElektrikDevreleri
BirRLCdevresineuygulanan E (t ) = E 0 sin t periyodikgerilimiiindevredengeenakmn

E 0 cos(t )
RC
I (t ) =
, = tan 1
ifadesinegredeitiinigsteriniz.
1 2
1 LC 2
2
R + (L
)
C
Akm ifadesinin paydas genelde uygulamada empedans olarak tanmlanr ve
2
Z = R + L
eklindedir. Empedans bir RLC devresinin etkin direncini temsil
C
1
olduundan minimum olur, dolaysyla maksimum akm devreden
eder ve r =
LC
dz
= 0 dan bulunur) Frekansn bu deerine ( r ) zel olarak
gemeye balar. (
d
rezonans frekans denir. Rezonans ou mekanik sistemler iin ykc etkisi olan ve
kanlmas gereken bir olay olmasna karn elektrik sistemlerinde ou cihazlar rezonans
esasnagrealrlarvebudurumistenenbirdurumdur.

Engin/engel
3.10.YKSEKMERTEBELDFERANSYELDENKLEMLER
3.10.1GR
n.mertebedenlineerbirdiferansiyeldenklem,
y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x ) y + Pn ( x ) y = R ( x )
eklindeverilir.BuradaP,lerxebal olabilenfonksiyonlardr.EerR(x)=0isedenklemin
homojen olacan biliyorum. kinci mertebeden denklemlerde olduu gibi homojen ksm
zmn ayr yaplmas daha uygundur. Bir nceki blmde ikinci mertebeden bir
diferansiyel denklemin x 0 , x1 < x < x 2 aralnda bir nokta olmak zere bu noktada iki
balangkoulununsalanmasdurumundatekbirzmnolacaifadeedilmiti.Benzer
ekildebudurumn.mertebedenbirdenklemiinaadakiteoremleifadeedilir.
Teorem: y ( n ) + P1 ( x ) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x ) y = R ( x) denklemiiin,
P1 ( x ), P2 ( x ),..., Pn ( x ) veR(x) x1 < x < x 2 aralndasreklifonksiyonlarvex0buaralkta
birnoktaise;
y (0) = y 0 , y (0) = y 0 ... y ( n 1) ( x 0 ) = y 0 ( n 1)
balangartlarnsalayantekbirzmvardr.
rnek3.24zmvarl
2x
x +1
y 2
y + 3 y = 2 + e x diferansiyeldenkleminin;
x
x 4
y (1) = 0
y (1) = 3
y (1) = 5
balangartlariintekbirzmolduunuvebuzmnhangiaralktaolduunu
gsteriniz.
zm:
x +1
2x
, P2 ( x ) = 0 , P3 ( x ) = 3 ve R ( x) = 2 + e x olduunagre;P1(x)inx=2ve
P1 ( x) = 2
x
x 4
x=2sreksizolduu,ayrcaR(x)inx=0dasreksizolduuanlalmaktadr.Ohalde
denklemin,bunoktaydardabrakanbiraralktazmvardr.Buaralklarise,
< x < 2
2 < x < 0
olabilir.
0< x<2
2 < x <

Engin/engel
imdi de verilen x0 noktasna bakalm. Balang artlar x=1de tanmlandndan verilen

balang deer probleminin sadece 0 < x < 2 aralnda var olan zm iin tektir
diyebiliriz.
rnek3.25Birkiriinkendiarlileoluturulduusehim
ekildekigibiikiutanmesnetlenmibirkiriinsehimi
g
y ( IV ) =
EI
diferansiyeldenklemiyletanmlanr.Burada kiriinyounluu,gyerekimiivmesiEkiriin
malzemesinin Young modl ve I kiri kesitinin atalet momentidir. Verilen diferansiyel
denklemingenelvezelzmnbulunuz.
zm:
Verilendenklemartarda4kezintegreedilerekgenelzm:
g 4 1 3 1
y ( x) =
x + c1 x + c 2 x 2 + c3 x + c 4
24 EI
6
2
bulunur. Kiri iki utan sabitlendiine gre y (0) = y ( L ) = 0 olur. Ayrca kiriin bu iki utan
skca sabitlenmi olmas sehim erisinin bu noktalarda yatay (sfr eimli) olmasn
gerektirdiinden y (0) = y ( L ) = 0 yazlr. Bylece elde edilen 4 denklemden sabitler
bulunupgenelzmdeyazlarak,
4
3
2
gL4 x
x
x
y ( x) =
24 2 + eldeedilir.
24 EI L
L
L
3.10.2HOMOJENDENKLEMLERTEORS
Dahancedeindiimizsperpozisyonilkesiburadadaaadakigibiifadeedilebilir.
Teorem:Eer y1 , y 2 ,..., y n olaraknadetfonksiyon
y ( n ) + P1 ( x ) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x ) y = 0
diferansiyeldenklemininzmleriyse,bunlarnlineerkombinasyonuolan
y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n
ifadesidebirzmdr.Birkezdahadikkatekmekgerekirse,sperpozisyonkuralsadece
homojenksmiindorudur.Buprensiplineerolmayanhomojendenklemlerilelineerolsa
bilehomojenolmayandenklemlereuygulanmaz.
Verilennadet y1 , y 2 ,..., y n zmnnlineerbamlolupolmadnanlamakiinbunlara

aitWronskiandeerinebaklmaldr.Budeer
Engin/engel
W ( y1 , y 2 ,..., y n ) = k e 1
ifadesinden hesaplanr.Lineer bamllk aratrmas yaplrken yukardaki Wronskian

deerinin,gznndealnanaralktakiherhangibirx0deeriiinhesaplanmasyeterlidir.
Homojendenklemleringenelzmaadakiteoriyleverilir.
Teorem: x1 < x < x 2 aralnda P1 , P2 ,..., Pn sreklifonksiyonlarolmakzere
y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x) y = 0
homojen denklemi her zaman y1 , y 2 ,..., y n gibi n adet lineer bamsz zme sahiptir.
Ayrca denklemin genel zm bu zmlerin lineer kombinasyonu olup
y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n eklindeifadeedilir.
Bunagre y1 , y 2 ,..., y n denoluanzmlergrubunatemelzmsetiadnveriyoruz.Bu

teoremn.mertebedenbirhomojendenkleminzmnnnadetlineerbamszzmn
bulunmasylaedeerolduunuifadeetmektedir.
3.10.3SABTKATSAYILIHOMOJENDENKLEMLER
Sabitkatsayllineervehomojenbirdiferansiyeldenklemi
a 0 y ( n ) + a1 y ( n 1) +,..., + a n 1 y + a n y = 0
a 0 0 olmakzeretmterimleria0ablnerekeldeedilecekolan
a
a
a
y ( n ) + 1 y ( n 1) +,...,+ n 1 y + n y = 0
a0
a0
a0
denklemiherzamantmxleriin
y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n eklinde ifade edilebilen bir genel zme sahiptir. Bu zm

verilendiferansiyeldenkleminkarakteristikdenkleminden;
P ( x ) dx
a 0 m n + a1 m n 1 +,..., + a n 1 m + a n = 0
elde edilecek kklerle belirlenir. Ancak karakteristik denklemin kklerini belirlemek iin 2.
ve3.vehatta4.derecedendenklemlerdeolduugibibelirginbirzmyoluyoktur. n 3
iinkklerdenbiriyadaikisidenemeyanlmailebulunmayaallr.

Engin/engel
Durum1.Tmkklerfarklvereelsay
y ( x ) = c1e m1x + c 2 e m2 x +,..., + c n e mn x
rnein;
y + 6 y + 8 y 3 y = 0
3
m + 6 m 2 + 8m 3 = 0
veya,
( m + 3)( m 2 + 3m 1) = 0 , m1 = 3, m 2,3 =
y ( x) = c1e 3 x + c 2 e
3 13
(
)x
2 2
+ c3 e
3
13
2
2
3 13
( +
)x
2 2
Durum2.Eer m1 = m 2 =,..., = m k ise
y ( x) = (c1 + c 2 x +,...,+ c k x k 1 )e m1x
rnein;
y ( IV ) + 8 y + 18 y + 16 y + 5 y = 0 iin
m 4 + 8m 3 + 18m 2 16m + 5 = 0 denklemininkkleri1,1,1,ve5bulunur.

k=3alnrsa y ( x ) = (c1 + c 2 x + c3 x 2 )e x + c 4 e 5 x olur.
Durum3.Komplekskkdurumu
Her bir elenik kompleks kk iin ( i ) e x (c1 cos x + c 2 sin x ) yazabileceimizi

biliyoruz.Bazenkomplekskklerdekatlolabilir.Budurumdarnein;
m1, 2 = m3, 4 = i isezm
y ( x ) = e x (c1 cos x + c 2 sin x ) + xe x (c 3 cos x + c 4 sin x) eklindeyazlmaldr.
3.10.4HOMOJENOLMAYANDENKLEMLERTEORS
Teorem:Eery,
y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x ) y = R ( x)
lineervehomojenolmayandenkleminbirzelzmveyhhomojenksmngenelzm
ise,
y = y h + y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n + y
Engin/engel

ifadesi verilen denklemin genel zmdr. Bu ifadelerde P1 ( x ), P2 ( x ),..., Pn ( x ) ve R(x)
x1 < x < x 2 aralndasreklifonksiyonlardr.
R(x)terimigenelliklebirkaterimiierirvebutrdurumlardaherbirterimekarlkgelen
zelzmleriayrayrbulmakvebunlardahasonratoplamakdahakolaybiryoldur.Bunu
ncekiblmdeolduugibisperpozisyonilkesiylegerekletiriyoruz.
3.10.5HOMOJENOLMAYANDFERANSYELDENKLEMLER:BELRSZKATSAYILARMETODU
Daha nce Blm 2de 2.mertebeden homojen olmayan denklemler konusunda detayl
akladmz bu yntem yksek mertebeli denklemlere de uygulanabilir. Bu metot iin
geerliolduubelirtilenkstlamalarburadadaszkonusudur.Szgelimibumetotsadece
lineervesabitkatsayldenklemlere,R(x)inaadakiformlardanbirineuymasdurumunda
uygulanabilir.R(x)inalabileceiformlar;
(1) R(x)=birsabit,k
(2) R(x)=birstelfonksiyon,ekx
(3) R(x)=P(x)eklindepolinom
(4) R(x)=sin(ax),cos(ax)gibifonksiyonlar
veya4maddedegeenlerinbirarpmolanfonksiyonlarolabilir.
Ancak unutulmamas gereken bir husus, eer nerilen zel zmlerden biri homojen
ksmn zmyse bu durumda nerilen zel zm x ile arplr. Yeni form da homojen
ksmn zmyse x2 ile arplr. Farkllk elde edilene kadar buna devam edilir. Eer bir
diferansiyeldenklemlineerolmasnaramendeikenkatsayliseveyahomojenolmayan
terimi(R(x))yukardakiformlarauymuyorsaileridegrlecekolansabitindeiimimetodu
uygulanmaldr.
rnek3.26ekx
y + y 4 y = 10e 3 x denklemininbirzelzmnbulunuz.
zm:
zelzmteklifimiz y s = ke 3 x olacaktr.Ancakdiyelimki3rakamkarakteristikdenklemin
kklerinden birine eit. Bu durum nerilen zmn homojen ksmn bir zm olmas
sonucunudouracakbudurumda y = kxe 3 x nermemizgerekecekti.
y = 3ke 3 x
y = 9ke 3 x diferansiyeldenklemdeyazlrsa,
y = 27ke 3 x
27 ke 3 x + 9ke 3 x 4ke 3 x = 10e 3 x

32ke 3 x = 10e 3 x k =
10 5
=
32 16

Engin/engel
eldeedilir.Bunagre y =
5 3x
e olur.
16
rnek3.27Homojenolmayandenklemingenelzm
y ( IV ) = x + 2 diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
zm
Karakteristikdenklemm4=0olduundanak4adetsfrkkvardr.Bunagre
y ( x ) = c1 + c 2 x + c3 x 2 + c 4 x 3 olur.(e0=1)
Burada normalde zel zm iin akla ilk gelebilecek teklif y = Ax + B dir. Ancak sol
tarafta4.mertebedenbirtrevolduundanbylebirteklif 0 = x + 2 gibibirsonudourur.
Ohalde4.trevinialdmzdabirinimertebeyeinecekbirfonksiyongerekir.Budanerilen
4defaxilearpmaklammkndr.
y = x 4 ( Ax + B ) nerilmesigerekenzelzmdr.
y ( IV ) = 120 Ax + 24 B bulunupyerinekonulduunda,
A=
1
1
, B = bulunur.Bylecegenelzmifadesi;
120
12
y ( x ) = y h + y = c1 + c 2 x + c 3 x 2 + c 4 x 3 +
x4
( x + 10)
120
eklindeyazlr.
3.10.6HOMOJENOLMAYANDENKLEMLER:SABTNDEMMETODU
y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + ... + Pn 1 ( x) y + Pn ( x ) y = R ( x) diferansiyeldenkleminde,
P1 ( x ), P2 ( x ),..., Pn ( x )
verilen bir aralkta x e bal fonksiyonlar olsun. Bu denklemin homojen ksmnn ( R(x)=0
alnarakeldeedilenhalinin), y1 , y 2 ,..., y n eklindenadetlineerbamszzmolduunu
biliyoruz. Bu zmn y h = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n olarak ifade edildiini de renmitik.
2.Blmdesorduumuzsoruyuburadadatekrarlayalm:
c1 , c 2 ,...c n sabitlerinaslbirer u1 ( x ), u 2 ( x ),...u n ( x ) eklindexebalfonksiyonlarolmalki

y ( x ) = u1 y1 + u 2 y 2 +,..., +u n y n ifadesi homojen olmayan denklemin aradmz bir zel
zmolsun?
n adet u fonksiyonunun bulunabilmesi iin n adet denkleme ihtiya vardr. Bunlardan biri
nerilenzelzmnhomojenolmayandenklemisalamaartndan,kalanlariseserbest
olarakbizim atayacamz artlarnsalanmakoulundan (btnlerartolarak)eldeedilir.
Engin/engel
Bu atamalar zm basitletirecek ekilde yaplr. Dier bir ifadeyle alnacak integral

ilemleri basitletirmek iin, u fonksiyonlarnn ikinci veya daha yksek mertebedeki
trevleriniyoketmekleynelikartlarnesrlr.imdiden.mertebedenlineer,deiken
katsayl ve homojen olmayan bir diferansiyel denklemi zebileceimiz sabitin deiimi
metodunubirteoremlezetleyelim.
Teorem:SabitinDeiimiMetodu
P1 ( x ), P2 ( x ),..., Pn ( x ) veR(x) x1 < x < x 2 aralndasreklifonksiyonlarve y1 , y 2 ,..., y n ;
y ( n ) + P1 ( x) y ( n 1) + P2 ( x) y n 2 +,...,+ Pn ( x) y = R ( x)
diferansiyeldenklemininesaszmsetiysebudurumdahomojenolmayandenkleminbir
zelzm;
y ( x ) = u1 y1 + u 2 y 2 +,..., +u n y n olur.Burada
R ( x)Wk ( x)
uk =
dx, k = 1,2,..., n
W ( y1 , y 2 ,..., y n )
olarakverilir.
P ( x )dx
olarakWronskiandeeri,Wk(x)ise,
Buifadede W ( y , y ,..., y ) = Ke 1
y1
y 2 ... y n
y 2 ... y n
y 2 ... y n
y1
y1
W ( y1 , y 2 ,..., y n ) =
y1( n 1) y 2 ( n 1) ... y n( n 1)
determinantndaki k. kolonun ve son satrn silinmesiyle elde edilecek yeni determinantn

(1)k 1 katdr. Bylece y zm elde edildikten sonra homojen olmayan denklemin
zm;
y = c1 y1 + c 2 y 2 +,..., + c n y n + y olarakeldeedilir.
rnek3.28Sabitindeiimimetodu
y + 2 y = e x diferansiyeldenkleminisabitindeiimimetoduylaznz.
zm:
Homojenksmnkarakteristikdenklemi,
Engin/engel

m 3 + 2m 2 = m 2 (m + 2) = 0, m1, 2 = 0, m3 = 2
y h = c1e 0. x + c 2 xe 0.x + c3 e 2 x
= c1 + c 2 x + c3 e 2 x
y1
Wronskian, W ( y1 , y 2 , y 3 ) = y1
y1
y2
y 2
y 2
y3 1
y 3 = 0
y 3 0
e 2 x
1 2e 2 x = 4e 2 x bulunur.
0
4e 2 x
imdideWkdeerinibulalm.
k=1iin W1 ( x ) = ( 1)11
e 2 x
1 2e
2 x
e 2 x
k=2iin W2 ( x) = ( 1) 21
k=3iin W3 ( x) = ( 1) 31
1 x
0 2e 2 x
0 1
= 2 xe 2 x e 2 x
= 2e 2 x
= 1
Bylece;
u1 =
R( x)W1 ( x)
e x (2 xe 2 x e 2 x )
1
1
dx =
dx = xe x + e x
x
2
2
4
W ( y1 , y 2 , y 3 )
4e
R( x)W2 ( x)
e x (2e 2 x )
1
dx =
dx = e x
2 x
2
W ( y1 , y 2 , y 3 )
4e
R( x)W3 ( x)
e x (1)
1
dx =
dx = e 3 x
2
x
W ( y1 , y 2 , y 3 )
12
4e
u2 =
u3 =
Bunagre;
y = u1 y 1 +u 2 y 2 + u 3 y 3
1
1
1
1
= ( xe x + e x ) + e x x + e 3 x .e 2 x
2
4
2
12
1
= ex
3
sonuolarakaranangenelzm;
1
y = c1 + c 2 x + c3 e 2 x + e x olur.
3

Engin/engel
3.10.7EULERDENKLEMLER
Deiken katsayl denklemlerin zm iin belirli bir genel zm yoktur. Ancak zel bir
hale sahip Euler denklemleri istisnadr. Tm Euler denklemleri sabit katsayl denkleme
dntrlebilir.n.mertebedenbirEulerdenklemi;
x n y ( n ) + 1 x n 1 y ( n 1) +,..., + n 1 xy + n y = R ( x)
verilmiolsun.Eery=xrdnmuygulanrsayukardakifonksiyonryebaln.dereceden
birpolinomfonksiyonadnr.Eerbudenkleminnadetrkkgerekvebirbirlerinden
farklysabuhaldenadetzm;
x r1 , x r2 ,..., x rn
esas zm setini oluturun. Eer rnein r1, k katl kk ise bu halde kke karlk gelen k
adetlineerbamszzmler,
x 1 , (ln x) x r1 , (ln x) 2 x r1 ,..., (ln x) k 1 x r1
olur.Buradadndaeer kkatl r1, 2 = i eklindekompleks kklervarsabuhalde bu

r
kklerekarlkgelen2kadetlineerbamszzmler
x cos( ln x),
x sin( ln x)
ln x x cos( ln x),
.
.
ln x x sin( ln x)
.
(ln x) k 1 x cos( ln x), (ln x) k 1 x sin( ln x)
olur.x>0iinbirEulerdenkleminingenelzm,aynkarakteristikdenklemesahiplineer
sabit katsayl bir denklemin genel zmndeki xleri lnxlerle yer deitirerek elde
edilebilir.
rnek3.29ncmertebeEulerdenklemi
y=xrdnm(x>0)uygulayarak;
x 3 y 2 xy + 4 y = 0 denkleminiznz.
zm:
Denklemdekitmterimler kx m y ( m ) formundaolduundanbubirEulerdenklemiolup

Engin/engel
y = xr
y = rx r 1
y = r (r 1) x r 2
y = r (r 1)(r 2) x r 3
ifadeleridiferansiyeldenklemdeyazlarak,
[ x 3 ( r 1)(r 2) 2r + 4] x r = 0 veya x r 0 olduundan
r 3 3r 2 + 4 = 0 karakteristikdenklemieldeedilir.
budenkleminkkleriise2,2ve1dir.Bunagregenelzm;
y ( x) = c1 x r1 + c2 ln x x r1 + C3 x r3 olarak
c
y ( x) = (c1 + c 2 ln x) x 2 + 3 eldeedilir.
x

Engin/engel
3.1
a) Birdiferansiyeldenkleminlineerolupolmadnnaslanlarsnz.
b) Satarafsabitolmayanbirdiferansiyeldenklemsabitkatsaylolabilirmi?
c) Hangikoullardabirlineerbalangdeerproblemininkesinbirzmvardr.
d) Hangi koullarda bir ikinci mertebeden lineer snrdeer probleminin tek bir
zmvardr.
3.2.Aadakidenklemlerinlineerolupolmadklarn,homojenolupolmadklarn,sabit
veyadeikenkatsaylolupolmadklarnbelirtiniz.
a) y + 3 yy = 6 x 2
b) y + xy 3 y = sin 2 x
c)
y + 2 y 2 y + 2 y = xe 3 x
d)
f)
y + y = x 2 cos x
1
y + e x y =
x
y
y + e y 2 y = 6
g)
y +
e)
1
=1
y
h) y 8 y e ln y = 0
i) y 5 y + cos y = x 1
j) y sin 2 xy + y = 0
3.3. Aadaki balang deer problemlerinin tek bir zme sahip olduu aral
belirleyiniz.
a) y + 3 y = cos x, y ( ) = 0 ve y ( ) = 2
b)
x 2 y + 2 xy y = e x ,
c)
( x 1) 2 y + 2 xy y = e x ,
y (0) = 2 ve y (0) = 5
d) ( x 4) y 3 xy 2 y = 0,
y ( 2) = 3 ve y ( 2) = 7
y (1) = 0 ve y (1) = 7
3.4.Aadagenelzmleriverilendiferansiyeldenklemlerieldeediniz.(ipucu:verilen
ifadeyiikikeztretipc1vec2yiyokediniz.)
a)
b)
c)
d)
e)
f)
y = c1e 2 x + c 2 e 2 x
y = c1 x + c 2
y = c1 sinh 2 x + c 2 cosh 2 x
sin x
cos x
y = c1
+ c2
x
x
c
ln x
y = 1 + c2
x
x
y = c1 x 2 + c 2 x

Engin/engel
3.5.lineerBamllkveWronskianFonksiyonlar
a) y1 = 0 ve y 2 = f ( x ) lineerbamlmdr.
b) 5 ayr fonksiyonun wronskian baz x deerleri iin sfr olurken bazlar iin
deildir.Bufonksiyonlarlineerbamlmlineerbamszmdr?
3.6. Aadaki fonksiyonlarn (1) kontrol yntemiyle (2) Wronskian deerleri yardmyla
lineerbamlolupolmadklarnbelirleyiniz.
a)
y1 = x + 1
b)
y1 = e x + e x
3
ve y 2 = cosh x
y2 = x3
c)
y1 = x
d)
y1 = e x sin x
e)
y1 = x + 2
f)
y1 = sin( + )
g)
y1 = x
y2 = x 2 1
ve
ve
ve y 2 = e x cos 2 x
ve y 2 = x + 2
ve y 2 = sin + sin
ve y 2 = 2
3.7. Wronskian Deerlerini hesaplayarak aadaki fonksiyonlarn lineer baml olup

olmadklarngsteriniz.
y2 = x 3 ,
a)
y1 = x + 1,
b)
y1 = x 2 ,
y 2 = 5,
c)
y1 = x ,
y 2 = x,
d)
y1 = e x sin x,
e)
y1 = e x ,
y3 = x 2 1
y3 = x 2 1
y3 = 1
y 2 = e x cos x,
y 2 = xe x ,
y3 = e x
y3 = x 2 e x
3.8.HomojenDenklemlerTeorisi
a) Sperpozisyon ilkesinin uygulanabilmesi iin bir diferansiyel denklemin lineer ve
homojenbirdiferansiyeldenklemolmasartmdr?
b) Hangi tr diferansiyel denklemler iin bir zmn sabit bir sayya arpm da
zmdr.
3.8.1. y1 aada verilen diferansiyel denklemlerin bir zmyse ky (k=sabit) ifadesin de

verilendenkleminzmolupolmadngsteriniz.
a) y + e y y 2 y = 6
b) y 2 y + 3 y = 0
c)
y 2 y + y = x 3 cos 2 x
d)
y x 2 y = x + 1
e)
x 2 y + ( x 1) y = 1
f)
x 2 y 5 y = 0
3.8.2.Aadaki diferansiyel denklemlerin iki zm (y1,y2) yanlarnda verilmitir. Hangi

zmiftleriiinW(y1,y2)ninx>0olmakzerehibirzamansfrolamayacansyleyiniz.
W(y1,y2) Deerinin her bir ift iin hesabn yaparak dncenizin doruluunu kontrol
ediniz.
Engin/engel
a)
y 4 y = 0
y1 = e 2 x
y2 = 3e 2 x
b)
y 4 y = 0
y1 = 3e 2 x
y2 = e3 2 x
c)
y + 5 xy 3 y = 0
y + 5 xy 3 y = 0
d)
y1 = x 3
y1
y2 =
ve
1
= 3x 3
ve
y2 =
x
2
e)
f)
x y 2 xy 4 y = 0
y + y = 0
y1 = 2 x
y1 = sin x
g)
x 2 y + 5 xy + 4 y = 0
y1 =
x2
y2 = 4e 4 ln x
y2 = cos x
ve
ve
5 ln x
1
3
ve
y2 =
ln x 3
x2
3.8.3.x>0iiny1 ve y2gibiikizmverilenaadakidiferansiyeldenklemlerigznne
alarak bu iki zmn genel bir zm seti oluturup oluturamayacan belirleyiniz.
Oluturulabilenzmiftleriiinbusetioluturunuz.
rnein, y 9 y = 0 da y1 = e3 x ve y2 = e 3 x lineer bamsz olduklarndan
Y ( x ) = c1e3 x + c2 e 3 x tmzmlerineldeedilebileceibirzmsetiolur.
a)
b)
y y = 0
y y = 0
c)
x 2 y + 3xy + y = 0
d)
x 2 y + 3 xy + y = 0
e)
y 4 y + 4 y = 0
y1 = e x
ve
y2 = e x
y1 = sinh x
ve
y2 = cosh x
1
ln x
y1 =
ve
y2 =
x
x
1
3
y1 =
ve
y2 =
x
x
2x
2x
y1 = e
ve
y2 = xe
f)
y 2 y + 3 y = 0
y1 = e x sin 2 x
g)
y 9 y = 0
y1 = e3 x
ve
ve
y2 = e x cos 2 x
y2 = e5 3 x
3.9.Baz durumlarda, zmlerden biri bilinen ikinci mertebeden lineer ve homojen bir
denklem ( y + P ( x ) y + Q ( x ) y = 0 ) birinci mertebeden hale getirilebilir. Bilinen zm
y1 0 olmakzerearanandierzm y2 = v ( x ) y1 ,burada
P ( x ) dx
e
v( x ) =
dx
y12
ileverilir.Bylecebataverilendenklemingenelzm y = c1 y1 + c2v( x) y1 olur.Bumetod
mertebe drme metodu olarak bilinir. Buna gre aadaki denklemlerin ikinci lineer
bamszzmlerinieldeediniz.
a) y y = 0 , y1 = e x
b) y + 4 y = 0 , y1 = cos 2 x
c)
d)
e)
f)
y 4 y + 4 y = 0
, y1 = e 2 x
y 9 y = 0 , y1 = sin 3 x
1
cos x
x 2 y + xy + ( x 2 ) y = 0 , y1 =
4
x
1
x 2 y + 3 xy + y = 0 , y1 =
x
Engin/engel
3.10.SabitKatsaylHomojenDenklemler
3.10.1.AadakiDenklemleringenelzmlerinibulunuz.
a) y + y = 0
b) y + 2 y + y = 0
c)
y + 2 y = 0
d)
e)
f)
g)
h)
y 2 y = 0
y + 5 y + 4 y = 0
y + 3 y + 4 y = 0
y + 10 y 25 y = 0
y + 5 y + 25 y = 0
3.10.2.Aadakibalangdeerproblemleriniverilenkoullariinznz.
a) y + 4 y = 0;
y ( ) = 0 ve y ( ) = 1
b) y + 3 y 5 y = 0;
y (0) = 0 ve y (0) = 1
c) 2 y + y y = 0;
y (0) = 5 ve y(0) = 6
d)
y + 4 y + 20 y = 0;
y( ) = 0
2
ve
y( ) = 2
2
3.10.3.Aadakisnrdeerproblemleriniverilenkoullariinznz.
a) y y = 0;
y (0) = 100 ve y (5) = 0
b) y + 2 y + y = 0;
y ( 0) = 0
ve y ( 2) = 6
c) y 3 y 4 y = 0;
y (1) = 1
ve y ( 4) = 10
d) y 9 y = 0;
y ( 0) = 6
ve y (10) = 0
3.11.HomojenOlmayanDenklemlerTeorisi
3.11.1.
a) Verilenbirhomojenolmayandiferansiyeldenkleminisalayanveierisindebirsabit
olanbirfonksiyonbudenklemeaitbirzelzmolabilirmi?Aklaynz.
b) Homojen ksmn zm olan bir ifade homojen olmayan denklemin de bir zel
zmolabilirmi?Aklaynz.
c) zelzmleriinsperpozisyonilkesininneminedir?
3.11.2. Aadaki denklemlerin, verilen zel zmleri kullanarak genel zmlerini elde
ediniz.Buzmleriolabilecekenbasitformdayaznz.
y = 2
a) y y = 2;
b)
y + y = 4e x ;
c)
y y = 2;
d)
y + 4 y + 4 y = 3e 2 x ;
e)
y + 4 y + 4 y = 3e 2 x ;
f)
y = x 2 1;
g)
y = x 2 1;
y = e x
y = 2 + 3e x
y = x 2 e 2 x
y = x(1 x)e 2 x
1
1
y = x 4 x 2
12
2
1 4 1 3
y = x x + 3 x 5
12
2

Engin/engel
3.11.3.
x
1
a) Eer yz = , y 9 y = 3 denkleminin bir zel zm ve yz = ise
3
9
y 9 y = x denkleminin bir zel zmyse; y 9 y = 3 + x denkleminin genel
zmnbulunuz.
b) Eer yz = 2 sin 2 x,
y + y = 6 sin 2 x in ve yz = 2 ,
y + y = 2 nin birer zel
zmleriyse y + y = 6 sin x + 2 diferansiyeldenkleminingenelzmnbulunuz.
3.12.HomojenOlmayanDenklemlerinBelirsizKatsaylarMetodu:
3.12.1.
a) HangikoullardabirdiferansiyeldenkleminhomojenolmayanR(x)teriminekarlk
gelenzelzmAR(x)olur.
b) HangikoullardaAxR(x)olur.
c) HangikoullardaAx2R(x)olur.
d) Homojen olmayan x3 ve x 3 4 x + 2 terimleri iin nerilecek zel zm hangi
formdaolur.
e) BelirsizkatsaylarmetodunedenR(x)=lnxiinuygundeildir.
f) R(x)=x5ekarlkgelenbirzelzmteklifinedensadeceAx5eklindeyazlamaz.
3.12.2.BelirsizkatsaylarMetodunuKullanarakaadakidiferansiyeldenklemleriznz.
b)
a) y 4 y = 4e3 x
y 4 y = 3 x 2e3 x
y 4 y = 2e 2 x
y + 9 y = 2 x cos x
d)
f) y + 9 y = xe x sin 2 x 5 sin 2 x + 3 cos x
g) y 4 y + 4 y = 2e3 x
h)
y 4 y + 4 y = 2e 2 x + 3
y 4 y + 4 y = 5 xe 2 x
j)
y 4 y + 4 y = e x cos 2 x
k) y 2 y + 2 y = e x sin x
l)
y 2 y + 2 y = x 3e x
m) y 3 y = x 2
n)
y 3 y = ( x 1)e x
p)
y 6 y + 10 y = x 2 e x
s)
y 6 y + 10 y = x 2 sin 2 x + cos 2 x
u)
c)
e) y + 9 y = 3 cos 3 x
i)
o)
y 6 y + 10 y = 20
r) y 6 y + 10 y = e3 x cos x
t) y + y = 2 sin x 3 cos x
y + y = e 2 x sin 3 x
3.12.3.Aadakibalangdeerproblemlerinibelirsizkatsaylarmetoduylaznz.
a)
y + 16 y = sin 2 x 3 cos 2 x;
b)
c)
d)
y 3 y = x + 3 2e 2 x ;
y( ) = 1
2
y (0) = 0 ve
y( ) = 0
2
y(0) = 0
y y = 4e x + x cos x;
y + 4 y = 3 sin 2 x;
y ( 0) = 1
y ( ) = 0
y(0) = 2
y( ) = 1
ve
ve
ve
3.13.HomojenOlmayanDenklemlerSabitinDeiimi
3.131.
a) Belirsizkatsaylarmetodununkstlarnelerdir.
b) Sabitindeiimimetodununesasnedir?

Engin/engel
3.13.2. Aadaki diferansiyel denklemleri sabitin deiimi metodu ile znz. Belirsiz
katsaylarmetoduilezlebilecekleridezereksonularkarlatrnz.
1
y y 2 y =
b)
a) y y 2 y = e3 x
sin x
e2 x
c) y y + 2 y = x 3 5
d)
y 4 y =
x
1
y 9 y =
f)
e) y + 9 y = cos 2 x
cos 2 x
h)
g) y 4 y + 5 y = e 2 x cos 3 x
y 4 y = ln x
1
i) y = x 2e x
j)
y = 2
x
ex
k) y 2 y + y = e 2 x + 8
l)
y 2 y + y =
x
3.14.EulerDenklemleri
3.14.1.
a) Eulerdenklemininaslayrdedersiniz
b) Eulerdenklemiherzamansabitkatsayllineerbirdenklemedntrlebilirmi?
c) Eulerdenklemlerininzmnedenx=0dageersizdir.
3.1.4.2. Aadaki Euler denklemlerini znz. Bulduunuz zmn zm araln

belirtiniz.
b) x 2 y xy = 0
c) xy y = 0
a) x 2 y + y = 0
d) x 2 y + xy = 0
e) ( x 1) 2 y + 3( x 1) y 2 y = 6
f) 2 x 2 y + xy 2 y = 0
g) 2 x 2 y + 6 xy + 2 y = 4 x 2
1
i) 2 x 2 y + 6 xy 12 y =
x
2
x
k) x y + 5 xy + 4 y = xe
h) 2 x 2 y + 6 xy 12 y = 0
j)
x 2 y + 5 xy + 4 y = 0
3.15.kinciMertebedenLineersabitkatsaylDenklemlerinUygulamalar
3.15.1. Yatay konumlandrlm bir yayktlesnmleyici sisteminin hareketini tanmlayan

diferansiyeldenklemiyaznz.
3.15.2.
a) Yay sabiti k=500 N/m olan bir yayn ucuna m=0.2 kglk ktle balanp denge
konumundan 1 cm aadayken serbest braklyor. Sistemi srtnmesiz kabul
ederek,titreimeaitdoalfrekansn,peryodunuvegenliinibulunuz.
b) m=0.5 kglk bir ktle bir yayn ucuna asldnda yay aa doru 0.2 cm
uzatlmtr. Ktle bu konumdayken ekilip serbest braklyor. t=0 annda ktlenin
x=0 konumundan 10 m/s hzla getii gzlenmitir. Srtnmeyi ihmal ederek
titreimindoalfrekansn,peryodunuvegenliinibelirleyiniz.
c) k sabitli bir yay ucuna m ktlesi balanm ve balangta statik halde bulunan
ktleye F (t ) = F0 cos t + F1 kuvveti uygulanmaya balanmtr. Srtnmeyi ihmal
ederekx(t)=?Ayrcarezonansnoluacafrekans( )belirleyiniz.
d) m=5 kg ktleli bir cisim bir yaya balandnda yay 2 cm germitir. Ktle bir
anmleyiciyebalolupsnmlemekatsaysc=200Ns/mdir.Ktleyebalangta
Engin/engel
statik haldeyken F (t ) = 200 cos t uyarnca kuvvet uygulamaya balyor. x(t)=?

Ayrcagenliinmaksimumolaca deerinibelirleyiniz.
3.15.3.
a) BirRLCdevresininrezonansfrekansnasltanmlanr.
b) Bir RLC devresinden geen akm fonksiyonu I(t) bilindiinde kondansatrdeki
elektrikyknnzamanladeiimininaslbelirlersiniz.
c) Bir RLC devresinde R ihmal edilebilir dzeyde kktr. ( R 0) , ve uygulanan
1
almak suretiyle ilgili
gerilim E (t ) = E0 cos t uyarnca deimektedir. 02 =
LC
diferansiyel denklemi zerek Q (t ) yi belirleyiniz. = 0 olduunda t
durumuiinnesylenebilir.
d) BirRLCdevresindegerilimyokken Q (t ) yi
4L
< 0
R2
C
4L
R2
=0
C
4L
> 0
R2
C
iineldeediniz.
e) BirncekiproblemiI(t)iinznz.
YksekMertebeliLineerDiferansiyelDenklemler
3.16Aadakibalangdeerproblemlerinintekbirzmndenkesinolarakvarolduu
aralklarbelirleyiniz.
a) y + 3 y = cos x , y ( ) = 0 ve y ( ) = 2
b)
x 2 y + 2 xy y = e x , y (0) = 0 ve y (0) = 5
c)
( x 1) 3 y + 2 xy y = e x , y ( 2) = 3 ve y ( 2) = 7
d)
x ( x 1) y + xy 2( x 3) = 3 x 2 , y (1) = 2 ve y (1) = 5
e) ( x 2 4) y 3 xy 2 y = 0 , y (1) = 0 ve y (1) = 7
3.17 Aadaki lineer homojen denklemleri ve x>0 iin zmlerini gz nne aln.
Wronskiandeerix>0iinkesinliklesfrolmayanzmleribelirtiniz.
a)
y 3 y + 3 y y = 0 ; e x , xe x ve x 2 e x
b)
x 3 y 3 x 2 y + 6 xy 6 y = 0 ; x, x 2 ve x 3
c)
x 3 y + 2 x 2 y 2 xy = 0 ; e ln x , x 2 ve5
1 ln x
x 3 y + 3x 2 y 2 y = 0 ; ,
ve x 2
x x
d)
3.18 Aadaki lineer homojen denklemleri ve zmlerini inceleyin (x>0). Verilen

zmlerin bir esas zm seti oluturup oluturulamayacan belirleyiniz. Oluturan seti
kullanarakherbirdenklemingenelzmnyaznz.
Engin/engel

a)
y (iv ) y = 0; 1, e x , e x
b)
y (iv ) y = 0; 1, sinh x, cosh x
c)
e)
y y + y y = 0 ; e x , xe x , e x
2
x 3 y + 3 x 2 y 6 xy 6 y = 0 ; , x 4 e ln x , x 3
x
ex
x + ln x
y y y + y = 0 ; x , e
,3e x
f)
y 4 y + 4 y = 0 ; 5, , e 2 x +1 , e 2 x + 15
d)
3.19Sabitkatsaylhomojendenklemler
a) nc mertebeden lineer sabit katsayl bir homojen denklemini y1, y2 ve y3

fonksiyonlarnn salyorsa, bunlarn herhangi ikisinin lineer kombinasyonunun da
birzmolduusylenebilirmi?
b) x,x+1,x2vex2+5fonksiyonlarnnsaladncmertebedenlineerhomojenbir
denklembulunabilirmi?
3.20Aadakidenklemleringenelzmlerinibulunuz.
a)
b)
c)
d)
e)
f)
y (iv ) y = 0
y + 2 y + y = 0
y + 3 y + 3 y + y = 0
y + 6 y + 9 y = 0
y 2 y + y + 4 y = 0
y y + 5 y + 25 y = 0
3.21Aadakibalangdeerproblemlerininzelzmlerinibulunuz.
a) y (iv ) 81 y = 0 ; y ( ) = y ( ) = y ( ) = 0, y ( ) = 1
b) y 4 y + 4 y = 0 ; y (0) = 0, y (0) = 1, y (0) = 0
c) y y = 0 ; y (0) = 1 , y (0) = y (0) = 0
d) y 3 y + 3 y y = 0 ; y (0) = 1, y (0) = y (0) = 0
3.22Homojenolmayandenklemler:BelirsizKatsaylarMetodu
a) Belirsiz katsaylar metodunun ikinci ve daha yksek mertebeli denklemlere

uygulanmasndabirfarkvarmdr?
b) Homojen olmayan terimleri ayn olan biri 2.mertebe dieri 3. mertebe denklem
dnn. Bunlarn ayn olan terimlerine karlk gelen zel zm teklifleri ayn
mdr?Deilsenaslbirfarkvardr?
3.23Belirsizkatsaylarmetoduylaaadakidenklemleriznz.
a) y y = 4e 3 x
b)
y y = 3 x 2 e 3 x
Engin/engel
c)
y + y = 2 sin x , y + y = 2x cosx
d)
y 4 y + y = 2e 3 x
e)
y 4 y + y = e x cos 2 x
f)
g)
y 2 y = x 2 + 1
y 4 y + y = sin x + cos 2 x
h)
y (iv ) y = x 2
i)
y (iv ) y = xe x sin 2 x
j)
y + 8 y = ( x 2 1)e x
k)
l)
y + 8 y = e 2 x sin 3 x
y = 5
m) y = 3 x 2 e x
3.24 Sabitin deiimi metodunu kullanarak aadaki diferansiyel denklemlerin zel

zmlerini bulunuz. Bu yolla zemediklerinizi, uygulanabiliyorsa, belirsiz katsaylar
metoduileznz.
a) y y = e 3 x
g)
sin x
y + 8 y = cos 2 x
1
y + 8 y =
cos 2 x
y + y y = x + 5
1
y = 2
x
y + y y = e 2 x + 8
h)
y + y y =
b)
c)
d)
e)
f)
y y =
ex
3.25EulerDenklemi
a) BirdiferansiyeldenkleminEulertipindeolupolmadnnaslanlarsnz?
b) Bir Euler denklemini zerken (y=xr dnm yaptnz dnn.) katl kk
durumundahomojenksmnzmnnaslyazarsnz.
c) bkkndakatl i kkbulsaydnzdurumneolurdu?
3.26x>0iinaadakiEulerdenklemleriningenelzmnbelirleyiniz.
a) x 3 y + x 2 y + y = 0
b)
x 3 y + 3 x 2 y 6 xy 6 y = 0
c)
x 3 y + y = 0
d)
x 3 y 6 xy 12 y = 0
e)
x 3 y + 3 x 2 y 2 y = 0
Engin/engel
BLM4
LNEERDFERANSYELDENKLEMSSTEMLER
41GR
Denklem sistemlerine lineer cebir dersinden aina olmalsnz. Ancak bu tr denklemlerde
herhangibirdiferansiyelbyklkveyatrevbulunmaz.Bakabirdeyilecebirseldenklem
sistemi,
x+ y =5
3 x 5 y = 7
(41)
eklindekarmzakar.teyandandiferansiyeldenklemsistemlerigenelliklebirveyadaha
fazla sayda bamsz deikenin tek bir baml deikene gre trevlerinin bulunduu
denklemsistemleridirrnein;.
x = 2 y 3x 2 x + y + 5e t
(42)
y = 3x + x y + 6 y + 2
sistemi, ikinci mertebeden iki tane diferansiyel denklemden olumaktadr ve burada

bilinmeyenfonksiyonlarx(t)vey(t)dir.Buikibilinmeyenfonksiyonunherikidenklemdede
yer almasndan tr, bu fonksiyonlar bulabilmek iin iki denklem birlikte zlmek
zorundadr(tpkDenklem41inzmndeolduugibi).Eldeedilecekzmler,belirtilen
taralndaherikidenklemidesalamaldr.
Bir diferansiyel denklem sistemini meydana getiren denklemler farkl mertebeden

denklemler olabilir. rnein tm denklemler, Denklem 42 de olduu gibi ikinci
mertebeden olabilecei gibi denklemlerin bazlar birinci bazlar ise ikinci mertebeden
olabilir.Diferansiyeldenklemsistemineniformbiryapkazandrmakiingenelliklebutr
sistemleredeerbirsistemedntrlr.
ninci mertebeden bir diferansiyel denklem, her zaman n adet birinci mertebeden
denklemden oluan bir sisteme dntrlebilir. Bunun nasl yapldn nc
mertebeden bir denklem zerinde gstereceiz. Aadaki diferansiyel denklem verilmi
olsun.
x = 2 x 3 x + 5 x + 7t 2 (43)
Budenklemitanebirincimertebedendenklemedntrmekiin,
x1 = x
x 2 = x1 = x
x3 = x 2 = x
olarak parametre tanmlayacaz. Bunu yaparken en yksek mertebeli trev hari, yeni
deiken olarak bilinmeyen fonksiyonlar ve trevlerini tanmlyoruz. Bu yeni deikenlerin
Denklem43teyerineyazlmasyla,
x3 = 2 x 3 3 x 2 + 5 x1 + 7t 2 (45)
eldeedilir.
Bu denklem, tanmladmz yeni deikene bal birinci mertebeden bir diferansiyel

denklemdir.Budenklemilex2vex3tenoluangrupbirincimertebedenbirdenklemsistemi
meydanagetirmiolur:
x1 = x 2
x 2 = x3
x3 = 2 x3 3x 2 + 5 x1 + 7t
(46)

Engin/engel
Elde ettiimiz bu denklem sistemi Denklem 43 e edeerdir. Burada verilen dntrme

yntemi olduka geneldir ve hangi mertebeden olursa olsun bir denklemi birinci
mertebedenbirdenklemsisteminedntrmedekullanlabilir.
RNEK4YksekMertebeliSistemleriBirinciMertebeyendirgeme
Aada verilen denklem sistemini ve snr artlarn birinci mertebeden bir denklem
sisteminedntrnz.
x = 2 x 3 y + x + f (t ), x(0) = 0, x (0) = 1
y = x + y + 2 x + g (t ), y (0) = 0, y (0) = 2
ZM Verilen sistem, iki bilinmeyenli ikinci mertebeden bir diferansiyel denklem

sistemidir. Sonuta birinci mertebeden drt adet denklemden oluan bir sistem elde
edilecektir.Bununiinncedrttaneyenideikentanmlayalm:
x1 = x
x 2 = x1 = x
x3= y
x 4 = x3 = y
Budeikenlerinverilensistemdeyerineyazlmasylaaadakiyenisistemeldeedilir.
x1 = x2 ,
x1 (0) = 0
x2 = 2 x1 3 x3 + x2 + f (t ),
x 2 (0) = 1
x3 = x4 ,
x 3 ( 0) = 0
x4 = x1 x3 + 2 x 2 + g (t )
x 4 (0) = 2
Bu ise birinci mertebeden drt denklemden kurulu bir diferansiyel denklem sistemidir.
Denklemsistemindenmertebelerintoplamnn4olduudikkatiniziekmiolmaldr.Ayrca
bataki sistemde olduu gibi yeni denklem sisteminde de denklemlerin lineer ve sabit
katsaylolduugrlmektedir.
Bir zm yolu bulunmas halinde yksek mertebeli bir diferansiyel denklemi birinci
mertebeden bir denklem sistemine dntrmenin pek bir anlam olmayabilir. Ancak
pratikte karlalan yksek mertebeli denklemlerin ou lineer deildir ve saysal olarak
zlmeleri gerekir. lerde de grlecei gibi verilen yksek mertebeli bir diferansiyel
denklemibirincimertebedenbirsistemedntrmekolaanbiruygulamadr.

Engin/engel
DFERANSYELDENKLEMSSTEMLERNNSINIFLANDIRILMASI
Diferansiyeld denklemlerle ilgili tanmlamalarn byk bir ounluu diferansiyel

denklem sistemleri iin de yaplabilir. Bunun yannda diferansiyel denklem sistemleri ile
cebirseldenklemsistemleriarasndadayaknbirbenzerlikolduugrlr.rneincebirsel
birdenklemsistemindeeertmdenklemlerlineerise,sistemindelineerolduusylenir.
Buyzden,
x + 2y = 5
2 x 3 y 2 = 10
(47)
cebirsel denklem sistemi lineer deildir. kinci denklemde yer alan y2 terimi lineerlii
bozmutur.
Benzerekildebirdiferansiyeldenklemsistemindeyeralantmdenklemlerlineer
ise, bu diferansiyel denklem sistemine lineerdir denir. Tek bir diferansiyel denklem bile
lineerdeilse,diferansiyeldenklemsistemilineerolmayanbirdenklemsistemihalinegelir.
rnein
x = 2 x y + z + t 3
y = x + z + 1
z = 4 x 3 xy t 2 z (lineer olmayan denklem )

diferansiyel denklem sistemi
lineerdeildir.
Eerbirdiferansiyeldenklemsistemindeyeralantmdenklemlerhomojenisebu
sisteme homojendir denir. Tek bir denklemin bile homojen olmamas, sistemi homojen
olmaktankarr:
x = 2 x y + z (homojen)
y = x + t 2 y + z (homojen)
z = 3 x y + 3t (3tdentrhomojendeil)
Lineerbirdiferansiyeldenklemsistemi,genelolarak,
x = P1 (t ) x + Q1 (t ) y + R1 (t )
y = P 2 (t ) x + Q2 (t ) y + R2 (t )
(48)
Biiminde ifade edilir. Burada R1 (t ) ve R2 (t ) homojen olmayan terimlerdir. Buna gre

lineerhomojenbirdiferansiyeldenklemsistemi
x = P1 (t ) x + Q1 (t ) y

y = P2 (t ) x + Q2 (t ) y
(49)
olarakifadeedilir.Lineerbirdenklemsisteminde x 2 ,xy, xx ve sin y gibilineerolmayan
terimlerinbulunmadnadikkatediniz.Ayrcahomojenbirdenklemsistemindenebaml
deikenlernedeonlarntrevleribirarpanolarakyeralmaz.
Son olarak standart biimde yazlan bir diferansiyel denklem sistemindeki tm

denklemlersabitkatsaylise,denklemsistemidesabitkatsaylolaraknitelendirilir.Tekbir
denklembiledeikenkatsaylolursa,sistemdedeikenkatsaylhalegelir.rnein,
x = 2 x y + z + t 3 (sabitkatsayl)
y = x + 2 y 1
(sabitkatsayl)
z = 4 x + 2ty z
(2tdentrdeikenkatsayl)
Bunagresabitkatsaylbirdiferansiyeldenklemsistemiaadakiekildeifadeedilir:
x = a1 x + b1 y + R1 (t )
y = a 2 x + b2 y + R2 (t )
(410)

Engin/engel

Yukardaki denklem sisteminde ilk denklemde y, ikinci denklemde ise x
terimlerininbulunmasgerektiinidnebilirsiniz.Yanidenklemsisteminingenelbiimi,
x = a1 x + b1 y + c1 y + R1 (t )
)
y = a 2 x + b2 y + c 2 x + R(t )
(411)
eklindemiolmaldr?Ancakikincidenklemdeki y ilkdenklemdeyerineyazldnda,ilk
denklemdeki c1 y teriminin ortadan kalkt grlr. Benzer bir ilem yaplarak ikinci
denklemdeki c2 y terimi de yok edilebileceinden denklem sistemi yine 410 ile verilen
halegelmiolur.Bunedenlebamldeikentrevlerinidenklemsistemindegstermenin
problemikarmakhalegetirmenintesindebiretkisininbulunmadgrlr.
Cebirderslerinizdemuhtemelenlineerolmayandenklemsistemlerinedeinmediniz
ve sadece lineer denklem sistemleri zerinde younlatnz. Elbette bunu, lineer denklem
sistemleri nemsiz diye yapmadnz, bilakis bu tr denklem sistemlerinin analitik olarak
zmleri ounlukla imknszdr. Ancak bu tr denklem sistemlerini uygun bir teknik
kullanarak bilgisayarda zmek olasdr. Ancak bunun iin belirli bir dzeyde saysal
zmlemeyapmabilgisinegerekvardr.
Ayn durum diferansiyel denklem sistemleri iin de geerlidir. Lineer diferansiyel

denklem sistemleri belirli bir sistematik yol izlenerek zlebilir, ancak lineer olmayan
diferansiyeldenklemsistemleriiinbutrzmyntemlerimevcutdeildir.Bunupratikte
yapmanntekyolusaysalyntemlerkullanmaktr.Bunuilerikiblmlerdeelealacaz.Bu
blmdeisesadecelineerdenklemsistemlerizerindeduracaz.Lineerolsabiledeiken
katsaylarn bulunduu diferansiyel denklem sistemleri zmek olduka zordur. Bunun
nedeni zmlerin genellikle sonsuz seriler iermesidir. Bu yzden burada lineer ve sabit
katsayldiferansiyeldenklemlerdenkurulusistemlerielealacaz.
42.DFERANSYELDENKLEMSSTEMLERNASILORTAYAIKMAKTADIR?
Diferansiyel denklem sistemleri ou pratik problemde kendiliinden ortaya kar.

Bu tr problemlerin ortak yn tek bir sistem yerine iki ya da daha fazla sayda fiziksel
olarak bal sistemlerden olumalardr. Bu tr sistemlerdeki bilinmeyen fonksiyonlar hem
birbirlerine hem de bamsz deikene baldr. Bu nedenle birlikte zm yaplarak elde
edilmeleri gerekir. Diferansiyel denklem sistemlerinin teorisine ve zm tekniklerine
gemedenncebirkarneklebutrdenklemsistemlerininnaslortayaktngrelim.
RNEK42Ayrkmekaniktitreim
Yaysabitlerik1vek2olanikiyayucunasrasylam1vem2ktlelerininasldndnelim.
Ktlelere dardan F1 (t ) ve F2 (t ) kuvvetleri ekil 46da gsterildii gibi uygulanyor
olsun. Ktlelerin balang konumlarna gre yer deitirme miktarlar x1 (t ) ve x2 (t ) dir.
Balang konumlar ktlelerin kendi arlklaryla yay uzatt konum olarak dnld
iin ktlelerin arlklar bir d kuvvet olarak dikkate alnmamaktadr. Herhangi bir
snmlenme veya srtnme olmadn kabul ederek iki ktlenin hareketlerini tanmlayan
diferansiyeldenklemsistemlerinieldeediniz.

Engin/engel
ZM
Birktlenindeiikartlardakititreimidahanceayrntlolarakelealnmt.Herhangibir
snmlenmeolmadnvepozitifynnaadorualndnkabulederekherikiktlenin
hareketdenklemi,
m1
d 2 x1
= k1 x1 + F1 (t ) (412a)
dt 2
ve
d 2 x2
= k2 x2 + F2 (t ) (412b)
m2
dt 2
olarak ifade edilebilir. Burada x1 (t ) ve x2 (t ) bilinmeyen fonksiyonlar veya (baml

deikenlerdir.Denklemsistemindekitisezamangsterenbamszdeikendir.Denklem
412ikibilinmeyenlibirdenklemsisteminitemsiletmektedir.Dahadorusubunlar,herikisi
de tek bir bamsz deikene bal iki denklemdir. Dolaysyla bu iki denklem birbirinden
bamsz olarak zlebilir ve bunun sonucunda x1 (t ) ve x2 (t ) bilinmeyen fonksiyonlar
elde edilebilir. ki ktle birbirlerinden bamsz ekilde hareket ettiinden ve birbirlerini
hibir ekilde etkilemediklerinden bu durum artc gelmemelidir. Dolaysyla Denklem
412ye ayrk denklem sistemi ad verilir, nk her iki bilinmeyen fonksiyon da ( x1 (t ) ve
x2 (t ) ) sadece tek bir denklemde bulunmaktadr. Bu tr bir sistemi zmek iin yeni bir
bilgiyeihtiyacnzbulunmamaktadrvebizburadabutrayrksistemlerileilgilenmeyeceiz.
RNEK43Balmekaniktitreim
nceki rnekte verilen iki yayktle sistemini bu sefer u uca eklemi olarak yeniden
ele alalm (ekil 47). Srtnmeyi ihmal ederek iki ktlenin hareketini tanmlayan
diferansiyeldenklemlerieldeediniz.
ZM
x1 (t ) ve x2 (t ) yinebalangkonumlarnagre(ktlearlklardikkatealnmhalde)iki
ktlenin zamana bal konumlar olsun. Aa yn pozitif olarak alalm. Yay kuvvetinin,
yayn skma veya uzama miktaryla orantl olduu hatrlanarak aadaki ifadeler
yazlabilir:
(413a)
Fyay,1 = k1 x1
Fyay,2 = k2 ( x2 x1 )
(413b)
Herikiktledeaynyndeveaynmiktardayerdeitirdiindex1=x2olurveikinci
yayherhangibirkuvvetuygulamaz.Eerbirinciktlesabitlenmise( x1 = 0 ),ikinciktleye
gelen kuvvet Fyay,2 = k2 x2 olacaktr. Newtonun ikici yasas her bir ktleye
uygulandnda;

Engin/engel
m1
d 2 x1
= k1 x1 + k 2 ( x2 x1 ) + F1 (t )
dt 2
m2
d 2 x2
+ k2 ( x2 x1 ) + F2 (t )
dt 2
(414a)
ve
(414b)
sonulareldeedilir.BuradailkdenkleminsatarafndayeralanbirterimileDenklem
412adenfarkllatgrlmektedir.lavebuterim,ikinciyaytarafndanuygulanankuvveti
temsiletmektedir.BenzerekildeikincidenklemdeDenklem412bdenfarklolduu,
bunundaikinciktleninharektlibirnoktayaaslmasndanilerigeldiianlalmaktadr.Eer
birincidenklemizerekilkktleninkonumdenklemiolan x1 (t ) ibulmayaalrsakbunda
baarlolamayz.nkilkdenklemdeaynzamandadierktleyeaitolanbilinmeyen
fonksiyon x2 (t ) yeralmaktadr.Ayndurum x2 (t ) iindegeerlidir(yaniikincidenklemi
zerekonubulamayz).Ancakherikidenklemibirliktezerek x1 (t ) ve x2 (t )
fonksiyonlarnbulabiliriz.Denklem414ebaldenklemsistemiadverilir,nkherbir
denklembirdenfazlabilinmeyenfonksiyonabaldr.Bublmdebutrbaldenklem
sistemlerininzmlerinireneceiz.
RNEK44Elektrikdevreleri
ekil 48 de verilen iki kapal gzl elektrik devresini gz gnne alnz. L1 ve L2
bobinlerindengeenI1veI2elektrikakmlarnverendiferansiyeldenklemibelirleyiniz.
ZM
Birden fazla gzn bulunduu elektrik devrelerini analiz ederken eitli devre
elemanlarndan geen akmlarn ynlerini batan kestirmek zordur. Bu yzden genellik
elektrikakmlarnnynlerikabuledilir.Hesaplamasonucunegatifdeerolarakbulunanbir
akm, o akm iin seilen ynn yanl olduunu gsterir. I1 ve I2 nin ynleri ekilde
gsterildii gibi kabul edilmi olsun. Bu durumda R direncinden geen akm, analiz edilen
gzegreI1 I2veyaI2I1olacaktr.Kapalbirgzdebelirlibiryndekigerilimdmlerinin
toplamnnuygulanangerilimeeitolduunubiliyoruz.BunagrebirRLdevresiiin;
dI
+ RI = E (t )
dt
(415)
(416a)
ifadesiyazlabilir.Builikiyiikigzeuygularsak;
L1
dI 1
+ R ( I 1 I 2 ) = E (t )
dt

Engin/engel
L2
dI 2
+ R( I 2 I1 ) = 0
dt
(416b)
(417a)
(417b)
veyatekrardzenlemeyaparak,
dI 1
+ RI 1 = RI 2 + E (t )
dt
dI
L2 2 + RI 2 = I 1
dt
L1
eldeederiz.Byleceikitanebirincimertebedenlineersabitkatsayldenklemdenkurulubir
sistem elde edilmi olur. Bilinmeyen I1 (t ) ve I 2 (t ) fonksiyonlarn bulabilmek iin iki
denklembirliktezlmelidir.
RNEK45Karmtanklar
ekil 49 da gsterildii gibi 1000 L hacminde zde iki karm tank birbiri ile
irtibatlandrlmdurumdadr.Herhangibirtanndatanklardabulunantuzktlelerisrasyla
x1 (t ) ve x2 (t ) fonksiyonlarileverilmektedir.Herikitanktabulunankartrclar,karmn
mkemmel homojenlikte olmasn salamaktadr. Birinci tanka ierisinde 0.10 kgtuz/L
bulunan zeltiden 15 L/dak, ikinci tanka ise 5 L/dak temiz su girmektedir. Birinci tanktan
ikincisine 50 L/dak tuzlu su geerken, ikinci tanktan birincisine 35 L/dak tuzlu su
gemektedir. kinci tanktan 20 L/dak tuzlu su ekildiine gre her iki tanktaki tuz
miktarlarnverendiferansiyeldenklemlerigelitiriniz.
ZM
kitankabirimzamandagirenvekantuzlusuzeltilerininhacimlerieitolduundanher
ikitanktadaheran1000Lzeltibulunacaktr.Bunagrebirincitankta1Lzeltibana
x1 (t ) /1000 kgtuz bulunacaktr. Birinci tanktan birim zamanda ayrlan tuzlu su ktlesi ise
50 { x1 (t ) /1000} olacaktr.Benzerekildeikincitankagirenvekantuzktleleridehesaba
katldnda,ktlekorunumuyasasgerei,
dx1
x
x
= 1.5 50 1 + 35 2
1000
1000
dt
dx2
x
x
= 0 50 1 55 2
1000
1000
dt
(418a)
(418b)
yazabiliriz. Bu, iki tane birinci mertebeden diferansiyel denklemden oluan bal bir
sistemdir. Yani x1 (t ) ve x2 (t ) fonksiyonlarn bulmak iin iki denklemi birlikte zmemiz
gerekir.

Engin/engel
Artklineerdenklemsistemlerininzmyntemlerinegeebiliriz.lkolarakyoketme
yntemi zerinde duracaz. Bu yntem n adet lineer diferansiyel denklemden oluan bir
sisteminncimertebedentekbirdiferansiyeldenklemedntrr.Bununardndanlineer
sabit katsayl denklemler iin sistematik bir zm yolu olan zdeer yntemini
reneceiz. Bu yntem, sabit katsayl lineer bir denklemin zmn andrmaktadr. En
son olarak matrisler ve lineer cebir konusunda nemli baz hatrlatmalar yaplarak matris
(veya z vektrler) yntemi anlatlacaktr. Bu yntem, lineer diferansiyel denklem
sistemlerininzmndekullanlanengenelvesistematikyntemolmazelliinesahiptir.
Bunlarn dnda kalan Laplace dnm ve saysal yntemler ileriki blmlerde ele
alnacaktr.
63 YOKETME(ELMNASYON)YNTEM
Lineersistemlerinteorisinegirmedennce,diferansiyeldenklemsistemlerininzmnde
kullanlanenbasitvetemelyntemolanyoketmeyntemizerindeduralm.Buyntemn
tane birinci mertebeden diferansiyel denklemi, mertebesi n olan tek bir diferansiyel
denklemedntrmeesasnadayanr.
Buyntem,cebirseldenklemlerdekiyoketmeynteminebenzemektedir.rnein,
3x + 2 y = 7
5x y = 3
(419)
sistemi x e bal tek bir denkleme dntrlebilir. Bunu yapmak iin ikinci denklemden
y=5x3eldeedilerekilkdenklemdeyerineyazlr.Bylece,
3x + 2(5 x 3) = 7
(420)
tekbilinmeyenlidenklemieldeedilir.Budenklemdenxzlrsex=1bulunur.xbilindiine
gre,deeribirinciveyaikincidenklemdenyazlaraky=2eldeedilir.
imdideikitanebirincimertebedenlineervesabitkatsayldiferansiyeldenklemdenoluan
birsistemigznnealalm.Bamldeikenlerxveydir.
(421a)
x = a1 x + b1 y + R1 (t )
y = a 2 x + b2 y + R 2 (t )
(421b)
lkdenklemdenyyiekiptyegretrevinialrsak;
1
(422)
y = ( x a1 x R1 (t ) ) ,
b1
ve
1
(423)
y = ( x a1 x R1 (t ))
b1
eldeederiz.imdidebuyveynikincidenklemdeyerineyazpdzenlersek,
(424)
x ( a1 + b2 ) x + ( a1b2 a2 b1 ) x = R1 (t ) b2 R1 (t ) + b1 R2 (t )

Engin/engel
sonucunaularz.Budenklemikincimertebedensabitkatsayllineerbirdenklemvedaha
nce rendiimiz zm yntemleriyle zlebilir. Denklemin karakteristik denklemi u
ekildedir:
(425)
2 (a1 + b2 ) + a1b2 a2b1 = 0
Denklemimizinhomojenksmnnzmkarakteristikdenkleminikikkilekurulur.xeait
genel zm ise elde edeceimiz bu homojen zm ile, homojen olmayan diferansiyel
denklemi salayan bir zel zmn toplamndan ( y = yh + y ) oluur. x (t ) bu ekilde
bulunduunda, x (t ) ve x(t ) Denklem422deyerinekonurvebylece y (t ) fonksiyonuda
eldeedilmiolur.Bunubirrnekzerindegstereceiz.
RNEK46Yoketmeyntemi
Yoketmeynteminikullanarakaadakidiferansiyeldenklemiznz.
x = 4 x + 6 y , x ( 0) = 1
y = 3 x 5 y , y ( 0 ) = 0
ZM:
Bu bir birinci mertebeden lineer sabit katsayl diferansiyel denklem sistemidir. Yoketme
yntemini kullanarak verilen sistemin ikinci mertebeden sabit katsayl edeeri olan
denklemibulalm.lkdenklemdenyyiekelimvetyegretrevinialalm:
y=
1
4
x x
6
6
(426)
y =
1
4
x x
6
6
(427)
ve
imdideyve y nikincidenklemdeyerineyazalm:
1
4
4
1
x x = 3x 5 x x
6
6
6
6
veya,
x + x 2 x = 0
Bu ise, ikinci mertebeden lineer sabit katsayl homojen bir diferansiyel denklemdir.
Denkleminkarakteristikkkleri;
2 + 2 = 0
1=1ve2=2olarakeldeedilir.Bunagregenelzm;
x = C 1 e t + C 2 e 2 t

Engin/engel
olacaktr. Bilinmeyen dier fonksiyon y ise x ve x nn ilk denklemde (Denklem 426)

yazlmasylabulunur.
y=
1
4
x x
6
6
1
4
(C1 e t 2C 2 e 2 t ) (C1 e t + C 2 e 2 t )
6
6
1
= C1 e t C 2 e 2 t
2
=
Bunagreverilendiferansiyeldenkleminingenelzm,
x = C1e t + C 2 e 2t
1
2
y = C1e t C 2 e 2t
olarak elde edilmi olur. Keyfi sabitler olan C1 ve C 2 ise balang artlarnn
uygulanmasylabelirlenir:
x(0) = 1 C1 + C 2 = 1
1
y (0) = 0 C1 C 2 = 0
2
zm yaplrsa, C1 = 2 ve C 2 = 1 olarak elde edilir. Bu deerlerin yerine yazlmasyla,

verilendenklemsistemininzm;
x = 2e t e 2t
y = e t e 2 t
olarak bulunur. Bu iki denklemin verilen diferansiyel denklem sistemini salad

gsterilebilir. Ayrca zme y yerine x i yok ederek de balayabilirdik, yine ayn sonucu
bulurduk.
Yok etme yntemi basit ve izlenmesi kolay bir yntem olmasna karn iki ya da
ten fazla sayda denklemden oluan sistemleri zmek iin pek pratik deildir. Denklem
saysnn artmasyla olduka hantal ve karmak hale gelmektedir. reneceimiz zdeer
yntemi ise, denklem saysna baklmakszn, ayn karakteristik denklemi bulmada daha
kolay ve sistematik bir yntem vermektedir. Bunun iin az bir miktar lineer cebir bilgisi
yeterliolmaktadr.
Yoketmeyntemihomojenolmayandenklemsistemlerinedeuygulanabilir.Butr
durumlardaedeerdenklemhomojenolmayacandan,genelzmbulmakiinbirtane
zelzmbulmamzgerekir.
RNEK47Yoketmeyntemihomojenolmayandiferansiyeldenklemsistemleri
yoketmeynteminikullanarakaadakibalangdeerprobleminiznz.

Engin/engel
x ( 0) = 1
x = 4 x + 6 y + 1
y = 3 x 5 y + t y ( 0 ) = 0
ZM
Bubirhomojenolmayan,birincimertebedensabitkatsayldiferansiyeldenklemsistemidir.
Busisteminikincimertebeden,homojenolmayansabitkatsayledeerdenkleminibulmak
iinilkdenklemdenyyiekiptyegretrettiimizde;
y=
1
4
1
x x (429)
6
6
6
y =
1
4
x x
6
6
ve
(430)
eldeederiz.imdideyve y nikincidenklemdeyerineyazalm:
1
4
4
1
1
x x = 3 x 5 x x + t
6
6
6
6
6
veya
x + x 2 x = 6t + 5
Bu denklemin homojen ksm ise x + x 2 x = 0 olur ve bir nceki rnekten bunun

zmnbiliyoruz:
x = C1e t + C 2 e 2t
Belirsizkatsaylarynteminegrezelzmngenelekli
x = At + B
olacaktr.Buzmvetrevleri x + x 2 x = 6t + 5 denklemindeyerineyazlpkatsaylar
eitlendiindeA=3,B=4olduugrlr.Bylecegenelzmifadesi;
x = C1et + C2 e 2t 3t 4
halinialr.Budenklemdenxve x alnpDenklem429yerineyazldnda,
1
4
1
y = x x
6
6
6
1
4
1
= C1et 2C2 e 2t 3 C1et + C2 e 2t 3t 4

6
6
6
1
= C1et 2C2 e 2t + 2t + 2
2
Sonuolaraksistemingenelzmuekildeolacaktr:
x = C1et + C2 e 2t 3t 4

Engin/engel
1
y = C1et 2C2 e 2t + 2t + 2
2
Keyfisabitlerolan C1 ve C 2 isebalangartlarnnuygulanmasylabelirlenir:
x (0 ) = 1 C 1 + C 2 4 = 1
y (0 ) = 0
1
C1 C 2 + 2 = 0
2
zm yaplrsa C1 = 1 ve C 2 = 1 olarak elde edilir. Bu deerlerin yerine yazlmasyla,

verilendenklemsistemininzm;
x = 6 e t e 2 t 3t 4
y = 3e t + e 2 t + 2 t + 2
olarak bulunur. Bu iki denklemin verilen diferansiyel denklem sistemini salad

gsterilebilir. Ayrca zme y yerine x i yok ederek de balayabilirdik, yine ayn sonucu
bulurduk.
lkeolarakbuyntemlineerolmayandenklemsistemlerinedeuygulanabilir.Ancak
buradan hareketle kapal bir zm elde etmek nadiren mmkn olur. Bu yzden lineer
olmayandenklemlerizmenineniyiyolusaysalyntemlerdir.
44ZDEERLERYNTEM
yok etme yntemine alternatif bir zm yntemi de zdeerler yntemidir.

Determinantlar yntemi olarak da adlandrlan bu yntem karakteristik denklemin
bulunmasnda kullanlan kolay ve sistematik bir yoldur. Bu yntem ayrca, bu blmn
sonunda anlatlacak olan olduka kullanl matris yntemi (veya zvektrler yntemi) ile
yakndan ilgili temel kavramlarn renilmesinde de etkin bir rol oynar. Ancak zdeerler
ynteminin de kullanm iki veya tane birinci mertebeden lineer ve sabit katsayl
denklemden oluan sistemlerle snrldr. Daha fazla saydaki denklemden oluan sistemler
iinenetkinvesistematikyolmatrisyntemidir.
kitanebirincimertebedensabitkatsayldenklemdenoluan
x' = a1 x + b1 y
(432a)
y ' = a 2 x + b 2 y
(432b)
sistemini ele alalm. Burada a1, b1, a2 ve b2 gerel sabitlerdir. Bu denklemlerin zm
fonksiyonlarnn
(433a)
x = k 1e t
y = k 2 e t
(433b)
biimindeolduunuvarsayalm.Buradakik1, k2ve sabitlerigstermektedir.Busabitlerin
deerleri, nerilen zmlerin denklem sistemini salamas gerektiinden hareketle
bulunacaktr.zmleryerinekoyulup,
Engin/engel
k 1 e t = a 1 k 1 e t + b1 k 2 e t
(434a)
k 2 e t = a2 k1e t + b2 k 2 e t
(434b)
ikidenklemdey e blnrvetekrardzenlemeyaplrsa,
( a 1 ) k 1 + b1 k 2 = 0
(435a)
a2 k1 + (b2 )k 2 = 0
(435b)
elde edilir. k1 ve k2 ye gre bu iki denklem lineer homojen bir cebirsel denklem sistemini
temsil eder. k1 = k 2 = 0 zmhemengze arpsada x = y = 0 sonucunu dourduu
iin iimize yaramaz. imize yarayacak zm ise, lineer cebir teorisine gre yalnzca
katsaylarmatrisinindeterminantsfrisevardr.Bunagre,
( a1 )
b1
(436)
= ( a1 )(b2 ) a2 b1 = 0
a2
(b2 )
veya
2 + ( a1 + b2 ) + ( a1b2 a2b1 ) = 0
(437)
olmaldr. ya gre ikinci dereceden olan bu denkleme lineer sistemin karakteristik

denklemiadverilir.Denkleminkkleriolan 1 ve 2 isekarakteristikkklerveyaverilen
denklemsistemininzdeerleriadnalr.
Budenklemindahance yoketmeyntemieldeettiimiz karakteristik denklemin

(Denklem 425) ayns olduu grlmektedir. Denklem 436 da verilen determinanta
dikkatlice bakldnda, karakteristik denklemin bulunmasnda ksa bir yol gsterdii
anlalr.Bununiinkatsaylarmatrisiolan
a1
a2
A =
b1
b2
matrisininkegenelemanlarndankarmakyeterliolmaktadr.
kinci mertebeden lineer, homojen ve sabit katsayl bir diferansiyel denklemin
genelzmnn,budenkleminkarakteristikdenklemininkkleriolan 1 ve 2 ningerel
ve farkl, katl ve kompleks iki kk olmasna gre ekillendiini biliyoruz. ki tane birinci
mertebeden denklem ikinci mertebeden tek bir denkleme dntrlebildii iin ayn
durum burada da geerlidir. Karakteristik kkler bulunduktan sonra x iin genel zm
aadakigibieldeedilir:
(438)
Eer 1 2 ise x (t ) = C1 e 1t + C 2 e 2t
Eer 1 = 2 = ise x (t ) = (C1 + C 2 t )e 1
(439)
Eer 1, 2 = i ise x (t ) = e (C1 sin t + C 2 cos t ) (440)
BuradaC1veC2keyfisabitlerdir.Dierbilinmeyenyiseise,ilkdenklemdenyyiekip,imdi
bulunan x ve x n y denkleminde yerine yazarak belirlenir. Bu zm de ayn keyfi
sabitlerebalolacaktr.Bunubirrneklegstereceiz.
RNEK48zdeerleryntemi
zdeerlerynteminikullanarakaadakibalangdeerprobleminiznz.

Engin/engel
x = 4 x + 6 y , x ( 0) = 1
y = 3 x 5 y , y ( 0 ) = 0
ZM
Busoru,rnek46dadahancedenincelenmiti.Katsaylarmatrisiniyazalm:
6
4

3 5
A =
Karakteristikdenklem,kegenelemanlardankarlarakeldeedilendeterminantnsfra
eitlenmesiylebulunur:
(4 )
(5 )
= (4 )(5 ) 6 x(3) = 0
veya
2 + 2 = 0
Buisedahancernek46dabulduumuzkarakteristikdenklemdir.Denkleminkkleri=
1ve=2olduundan(gerelvefarkl)genelzm;
x = C1e t + C 2 e 2 t
olarakbulunur.Dierbilinmeyenfonksiyonyise,ilkdenklemdenyyiekipxve x nbuy
denklemindeyazarakbulunur:
1
4
x ' x
6
6
1
4
= (C1e t 2C 2 e 2 t ) (C1e t + C 2 e 2t )
6
6
1
= C1e t C 2 e 2 t
2
y =
Bunagregenelzm;
x = C1e t + C 2 e 2 t
1
2
y = C1e t C 2 e 2t
olarak elde edilir. zmde yer alan C1 ve C 2 sabitleri rnek 46 da C1 = 2 ve C 2 = 1

olarakhesaplandndan,verilenbalangdeerproblemininzmuekildeolur:
x = 2e t e 2t
y = e t + e 2 t
zdeerler yntemi homojen olmayan sabit katsayl lineer denklem sistemlerine de

uygulanabilir.lem,homojenolmayantekbirdenkleminzmndeyaplanlaraparaleldir.
nce homojen ksmn zm elde edilir, daha sonra homojen olmayan terimden
kaynaklananzelzmbulunur.Sonadmdaisehomojenksmnzmilebuzelzm
toplanarak genel zm elde edilir. zel zmlerin bulunmasnda belirsiz katsaylar
ynteminin yan sra sabitin deiimi yntemi de kullanlabilir. Ancak sabitin deiimi
yntemi,kolayvebasitolmasnakarn,homojenolmayanterimlerinpolinomarpanlar,
Engin/engel
stel fonksiyon veya sin, cos fonksiyonlar biiminde olmasn gerektirir. Lineer denklem
sistemlerindezelzmleringenelbiimininseimi,tekdenklemiinyaplandanfarkldr.
Lineer sistemler iin tek bir denklemdeki deil, denklem sisteminde yer alan homojen
olmayanterimlerinhepsibirdengznndetutulmakzorundadr(ekil416).
RNEK49zdeerleryntemi:Homojenolmayandenklemsistemi
zdeerlerynteminikullanarakaadakibalangdeerprobleminiznz
x = 4 x + 6 y + 1 , x(0) = 1
y = 3 x 5 x + 1 , y (0 ) = 0
ZM ki tane homojen olmayan lineer sabit katsayl denklemden oluan bu sistemin

homojenksm;
x = 4 x + 6 y
y = 3 x 5 y
olarakifadeedilebilir.Dahancekirneklerimizdebusistemingenelzmn;
xh = c1et + c2 e 2t
1
yh = c1et c2 e 2t
2
Olarak elde etmitik. imdi ise denklem sistemimizde t ve l eklinde homojen olmayan
terimlerimiz bulunmaktadr. zel zmn biimini olutururken her iki terimi de dikkate
almamzgerekir.Bunagre,
x = A1t + B1
y = A2 t + B2
olacaktr.Buzmlerdenklemsistemindeyerineyazlrsa;
A1 = 4( A1t + B1 ) + 6( A2 t + B2 ) + 1
A2 = 3( A1t + B1 ) 5( A2 t + B2 ) + t
eldeedilir.Bilinmeyenkatsaylarbulmakiinkarlklolarakkatsaylareitlersek,
4 A1 + 6 A2 = 0
A1 4 B 6 B2 = 1
3 A1 + 5 A2 = 1
A2 + 3B1 + 5 B2 = 0
sistemini buluruz. Birinci ve nc denklem ortak zlrse Al = 3 ve A2 = 2 bulunur.

ArdndanBl=4B2=2olduugrlr.Bylecezelzm;
x = 3t 4
y = 2t + 2
olarakbulnr.Sonutahomojenolmayandenklemsisteminingenelzm;
Engin/engel
x = c1e t + c2 e 2t 3t 4
1
y = c1e t c2 e 2t + 2t + 2
2
Olacaktr. Snr artlarnn uygulanmas halinde C1 = 2 ve C 2 = 1 olarak bulunacandan,
verilenbalangdeerproblemininzmuekildeolur:
x = 6e t + e 2t 3t 4
y = 3c1e t e 2t + 2t + 2
Buisernek47debelirsizkatsaylaryntemiilebulduumuzsonulaayndr.Arananher
ikifonksiyonunzelzmlerininaynformdaolduudikkatiniziekmiolmal.Farksadece
sabitlerdeortayakmaktadr.
HomojenOlmayanTerimlerinHomojenDenkleminzmOlmasHali
Eerhomojenliibozanterimlerhomojenksmnzmise,diferansiyeldenklemsistemi
iin yaplacak ilem, tek denklem iin yaplandan farkl olacaktr. Tek bir diferansiyel
denklemi zerken bu tr durumlarda x zel zmn olaan biimi olmak zere zel
zm t k x olarak neriyorduk. Burada k homojen zm ile zel zm lineer
bamllktan kurtaran en kk pozitif tam saydr. Ancak diferansiyel denklem sistemleri
szkonusuolduundabuyeterliolmaz.Bununyerineolaanzelzmleri,
(441)
Pk (t ) = A0 t k + A1t k 1 + ...... + A0
biimindebirpolinomilearpmakgerekir(Abirsabittir).rneinhomojenolmayanterim
e 2t ,homojenksmnzmleriise e 2t ve te 2t olsun.Budurumdanerilecekzelzm
tek bir denklem sz konusu ise x = At 2 e 2t biiminde olurken, bir diferansiyel denklem
sistemiszkonusuisezelzm;
x = At 2 + Bt + C e2t
biimindeolmaldr.
RNEK410zdeeryntemi:Homojenolmayandiferansiyeldenklemsistemi
zdeerynteminikullanarakaadakidiferansiyeldenklemsisteminiznz.
x 4 x + 6 y + 1
y = 3x 5 y e 2t
ZM
Burada verilen, birinci mertebeden sabit katsayl homojen olmayan bir diferansiyel
denklemsistemidir.Busistemeaithomojensistem,
x = 4 x + 6 y
y = 3 x 5 y
olupgenelzmdahancekirneklerimizden

Engin/engel
x h = C1e t +C 2 e 2t
1
y h = C1e t C 2 e 2t
2
olarak bulunmutu. Verilen denklem sisteminden de grld gibi homojen olmayan

terimlere2tve1dir.1ekarlkglenzelzmsadecebirsabittir.e2tekarlkgelenzel
zmisenormaldete2tdir,nke2t terimihomojenksmnzmdr.Ancakburada
bir denklem sistemi sz konusudur ve zel zmn bir paras olarak bir sabitle e2t nin
arpmndadahiletmemizgerekir.Bylecezelzmleri,
x = A1e 2t + B1te 2t + D1
y = A2 e 2t + B2te 2t + D2
olaraknermemizgerekir.Ancak xh temelzmolarakalndndanvebuifadedekikeyfi
sabit, zmn bir paras olarak ortaya kabilecek e 2t terimlerini bnyesinde
bulundurabileceinden xh ifadesindekiA1=0almakbirsakncadourmaz.Bunagrezel
zmleruekildeolacaktr:
x = B1te 2t + D1
y = A2 e 2t + B2te 2t + D2
Buifadelerdiferansiyeldenklemsistemindeyerineyazlrsa,
B1e 2t 2B1te2t = 4(B1te2t + D1 ) + 6( A2 e 2t + B2te2t + D2 ) + 1

2 A2 e 2t + B2 e 2t 2B2te2t = 3(B1te2t + D1 ) 5( A2 e 2t +B 2 te2t + D2 ) e 2t
eldeedilir.Karlklkatsaylareitlendiinde6denkleminmeydanageldiigrlr:
4 D1 + 6 D2 + 1 = 0
3D1 5D2 = 0
B1 = 6 A2
2 A2 + B2 = 5 A2 1
2 B1 = 4 B1 + 6 B2
2 B2 = 3B1 5B2
Son iki denklemin ayn olduu aktr. lk iki denklem ise yalnzca D 1 ve D 2 ye bal olup
zmyapldndaD 1 =25/6andD 2 =5/2bulunur.KalandenklemlerindezlmesiyleA 2
=1/3,B 1 =2veB 2 =2olarakhesaplanr.Sonuolarakarananzelzmler;
25
x = 2te 2t +
6
1 2t
5
2 t
y = e 2te
3
2
vesistemingenelzm;
25
x = C1et + C2 e 2t + 2te 2t +
6
1
1
5
t
2 t
2 t
2 t
y = C1e C2 e + e 2te
2
3
2
2t
olarakbulunur. e terimlerininbirletirilmesiyleikincifonksiyon,
1
1
5
y = C1et (C2 )e 2t 2te 2t
2
3
2
olarakifadeedilebilir.
Engin/engel
45MATRSLERNGZDENGERLMES
Gerek yok etme gerekse zdeerler yntemi iki veya tane denklemden oluan
diferansiyel denklem sistemlerini zmede yeterlidir. Ancak daha fazla sayda denklem
varsa bu iki yntem pek pratik deildir. Fazla sayda denklemden oluan sistemler en iyi
matris gsterimiyle tarif edilebilir. Cebirsel denklem sistemleri iin de ayn eyin geerli
olduu biliyoruz. Bu ksmda matrisler ve bunlarla yaplan ilemlerin hatrlanmas
amalanmtr,kendiniyeterlihissedenrencilerbuksmatlayabilir.
mn boyutlarnda bir matris, m sayda satrda ve n adet stunda sralanm say

veyaelemanlardanoluur:
a11
a 21
A= .
.
a
m1
... a1n
... a 2 n
.
.
... a mn
a12
a 22
.
.
am2
(642)
Matrisler genellikle kaln byk harflerle gsterilir, rnein A. Matrisin elemanlar

reel veya kompleks say olabilecei gibi fonksiyon da olabilir. Matris elemanlar aij ile
gsterilir. Burada i = 1, 2, 3, ..n ve j = 1, 2, 3, 4n eklinde alnr. rnein a32 3. satr2.
stundaki eleman belirtir. Elemanlarla ilem yaparken matrisi bazen A = (aij) olarak ifade
etmekkolaylksalar.
Yukarda matrislerin cebirsel sistemler iin de kolaylk saladn sylemitik. rnein

aadakidenklemsistemi;
2 x1 3x 2 + 3x3 = 5
5 x1 + 4 x 2 6 x3 = 5
x1 + 7 x 2 x3 = 12
matrisformdauekildeifadeedilir:
2 3 3 x1 5

5 4 6 x 2 = 5
1 7 1 x 12

Engin/engel
1KAREMATRS
Satr ve stun saylar eit (m = n) olan matrislere kare matris diyoruz. Kare matris u
ekildegrnr:
a 11 a 12 ... a 1 n
a 21 a 22 ... a 2 n
A=
.
.
.
.
.
.
a
n1 a n 2 ... a nn
2VEKTR
Tek bir stundan (kolondan) oluan matrise kolon vektr veya ksaca vektr ad verilir.
Buna gre bir vektrdeki eleman says satr saysna eit olacaktr. Vektrler kaln kk
harflerlegsterilir,rneinb.
b1

b
2
b= .

.
b
n
(644)
Benzerekildetekbirsatrdanoluanmatrisedesatrvektradverilir.Dolaysylavektr
matrisinzelbirdurumunuifadeeder.rneintanevektr,
2
3
3

v1= 5 ,v2= 4 ,v3= 6
1
7
1

verilmiolsun.Bunlarnoluturacamatrisuekildeolur:
2 3 3
A=(v1v2v3)= 5 4 6
1 7 1
3SIFIRMATRS
Tmelemanlarsfrolanmatrisesfrmatrisidenir:
0 0 ... 0
0 0 ... 0
0= . .
.
.
. .
0 0 ... 0
(445)
4SMETRKMATRS
Ana kegenine gre simetrik elemanlara sahip matrise simetrik matris denir. Simetrik
matrisiinaij=ajidir.Bunabirrnekverelim:
Engin/engel
1 5 9
A= 5 3 4
9 4 2
(446)
5STGENVEALTGENMATRSLER
Ana kegeninin altnda kalan tm elemanlar sfr olan matrise st gen, bu kegenin
zerindekalantmelemanlarsfrolanmatriseisealtgenmatrisdenir:
1 5 9
1 0 0
U = 0 4 5 st gen ve A = 1 4 0 alt gen

0 0 9
4 5 9
6KEGENMATRS
Anakegenizerindekielemanlarharitmelemanlarsfrolankarematristir:
2 0 0
D = 0 7 0
0 0 4
7BRMMATRS
Anakegenizerindekitmelemanlar1,gerikalantmelemanlarise0olanmatristir.Bu
matrisIilegsterilir:
1 0 0
I = 0 1 0
0 0 1
MATRSLERNZELLKLER
Matrisgmsterimi,oksaydagiriitekbirsembolilegstermeimkanverir.Buyzdenok
saydadenkleminyeraldsistemlerisonderecesadebirbiimdeifadeetmekmmkndr.
Ohaldematrislerlenaslilemyaplacanbilmeknemlidir.
1ETLK
Eerikimatrisinsatrvestunsaylareitsebuikimatrisaynboyuttadrdenir.Eerayn
boyuttakiAveBmatrislerininkarlklgelentmelemanlareitse,yani;
a ij = bij
(6 47)
ise,budurumdaA=Bdir.rnein;
2 1 0
2 1 0
A = 0 7 0 ve B = 0 7 0 iseA=Bolur.
2 9 4
2 9 4

Engin/engel

2TOPLAMALEM
kitanemnboyutundakimatristoplanrkenkarlklgelenelemanlartoplanr:
A + B = aij + bij = aij + bij

(6 48)
( ) ( ) (
rnein,
2 4 3 8 2 + (3) 4 + 8 1 12

=
=
+
1 6 2 0 1 + 2 6 + 0 1 6
Toplanan matrislerin ayn boyutta olmas gerekir. Toplama sonucu elde edilen matris de
toplanan matrislerin boyutundadr. Matris toplama ileminin de deime ve birleme
zelliivardr:
A + B = B + A
(449a)
A + (B + C) = (A + B) + C
(449b)
Toplamailemindesfrmatrisi(0)etkisizelemandr: A + 0 = A.
3MATRSBRSAYILEARPMA
Bir A matrisini k gibi bir skalerle arpmak demek, bu matrisin her bir elemann o say ile
arpmakdemektir:
kA = k (aij ) = (kaij )
(6 50)
rnein
2 1 3 2 3 (1) 6 3
3
=
=

3 7 12 21
4 7 3 4
Bununsonucundamatrisinboyutunundeimediinedikkatediniz.
4IKARMALEM
ElimizdeAveBgibimnboyutundaikimatrisbulunsun.AB=A+(B)yazlabileceinden,
birinci matrisle ikinci matrisin negatifini toplarsak bu iki matris arasndaki fark bulmu
oluruz.rnekverelim:
2 6 1 4
4 2 3 6 4 3
=
=
3 6 0 2 3 0 6 ( 2) 3 8
5ARPMALEM
Boyutu mn olan A matrisi ile boyutu mr olan B matrisinin arpmndan

boyutumr
Engin/engel
olan bir C matrisi elde edilir. C matrisinin elemanlar yle bulunur:
cij = aik bkj = ai1b1 j + ai 2 b2 j + ... + ain b1n

rnekverelim.kimatris,
2 5
A = 1 0
3 4
(6 54)
ve B =
3 4
2 5
olarakverilmiolsun.Buikimatrisinarpmyledir:
2 5
2 3 + 5 2 2 4 + 5 5 16 33
3 4

AB = 1 0
=
1 4 + 0 5 = 3 4
1 3 + 0 2
2
5
3 3 + 4 2 3 4 + 4 5 1 8
3 4
arpma ileminin birleme ve dalma zellii bulunmakta, ancak deime zellii

bulunmamaktadr.Dierbirifadeyle;
(AB)C=A(BC)
A(B + C)=AB + AC
AB BA
AslndakarematrislerolmadkaBAarpmyoktur.Karematrislerszkonusudeilse,arpma
ileminin yaplabilmesi iin A nn stun (kolon) says B nin satr saysna eit olmak
durumundadr.AyrcabirmatrisinbirimmatrisIilearpmyinematrisinkendisineeittir,
yani AI = A dr.
6MATRSNDEVR(TRANSPOZES)
BirAmatrisinindevriiyadatranspozesiATolarakgsterilir.Devrikmatris,verilenmatrisin
satrvestunlaryerdeitirilerekeldeedilir.rnein A = ( aij ) ise,bumatrisindevrii;
A T = ( a ji )
(457)
Olur.rnekverelim:
1 2 9
1 4 7
A = 4 5 6 A = 2 5 8
7 8 9
3 6 9
Ana kegen zerinde yer alan 1, 5 ve 9 saylarnn deimediine dikkat ediniz. Devrik
kavramstunvektrlerisatrvektrolarakgstermeyidemmknklar.
a = 2 a T = b = (1 2 3)
3

kivektrnskalerarpm
Skaler arpm a b olarak gsterilir ve buna bazen i arpm da denir. Skale arpm u
ekildeeldeedilir:

Engin/engel
a b = [ a1 a2 ... an ] [b1 b2 ... bn ] = a1b1 + a2 b2 + ... + an bn
(458)
rnein a = [1 2 5] ve bT = [ 2 0 6 ] verilmiolsun.Budurumda
a b = [1 2 5][ 2 0 6] = 2 + 0 + 30 = 32
olur.Grldgibiskalerarpmnsonucuskalebirbyklktr(yanibirsaydr).
7DETERMNANT
BoyutunnolankareAmatrisinindeterminant det A veya A ilegsterilir.Matrislerden
T
farklolarakdeterminanttekbirsayileifadeedilir:
a
a12
det A = 11
= a11a22 a21a12
a21 a22
rnein,
2 6
2 6
A =
= 2 5 6 ( 1) = 16
det A =
1 5
1 5
33boyutundabirmatrisindeterminantiseSarruskuralilebulunur:
(-) (-) (-)
a11 a12 a13 a11 a12 a13 a11 a12
A = a21 a22 a23 a21 a22 a23 a21 a22

a

31 a32 a33 a31 a32 a33 a31 a32
(+ (+ (+
) )
)
det A = a11a22 a33 + a12 a23 a31 + a13 a21a32 a31a22 a13 a32 a23 a11 a33 a21a12
Bu yntem yksek mertebeli determinantlara da uygulanabilir. n inci mertebeden bir

determinantn(n1)incimertebedendeterminantlarverdiinibiliyoruz.rneinMij,verilen
bir A determinantnn iinci satr ve jinci stunu silinerek elde edilen (n1)( n1)
boyutundabirdeterminantolarakalnrsa,budurumda,
n
det A = ( 1)i + j aij M ij
(461)
j =1
rneinaadakideterminant2.satrnagreaarakhesaplayalm:
1 2 1
A = 0 0 3
7 5 0
det A = 0
2 1
5 0
+0
1 1
7 0
1 2
7 5
= 0 + 0 3 (1 5 2 7 ) = 27

Engin/engel
Eer bir A matrisinin herhangi bir satr veya stunu sfr ise, bu matrisin determinant
sfrdr.YukardakideterminantMapleilealalm:
>
>
>
>
=27
>
Budeterminannsonucunun25olduunugsterebilirmisiniz?
8BRMATRSNTERS
nn boyutunda bir A kare matrisi bulunsun. Bu matrisin tersi A1 ile gsterilir ve AA1 =
A1A = I dr. Kare olsa bile her matrisin tersi bulunmayabilir. Eer A1 mevcutsa, A
matrisine tekil olmayan matris denir. Eer bir matrisin determinant sfr ise, bu matrise
tekilmatrisadverilir.BirAmatrisinintersi,
(kofaktr A)T

(462)
A 1 =
det A
olarakverilir.Amatrisiuekildeverilmiolsun.
1 2 3
A = 0 4 5
1 0 6
Amatrisininkofaktrmatrisininelemanlaruekildebulunur:
4 5
= 24
A11 = ( 1)1+1
0 6
A21 = ( 1) 2 +1
A31 = ( 1)3+1
2 3
0 6
2 3
4 5
= 12
= 2 vb.
24 5 4
Bununsonucundakofaktr(A)= 12 3 2 olur.
2 5 4
Engin/engel

teyandandet A
22olduundan,
12
11
5
22
2
22
6
11
3
22
1
11
1
11
5
22
2
11
olacaktr.
9MATRSFONKSYONLARI
Elemanlarbirtdeikenininfonksiyonuolanmatrisematrisfonksiyonuadverilir.rnein
33lkbirmatrisfonksiyonuuekildegsterilir:
a11 ( t ) a12 ( t ) a13 ( t )
A(t ) = a21 ( t ) a22 ( t ) a23 ( t )
(6 63)
a (t ) a (t ) a (t )
32
33
31
EerA(t)matrisfonksiyonununtmelemanlart=t0dasrekliyse,matrisfonksiyonudabu
noktadasreklidir.Benzerbirdurumt1<t<t2gibibiraralkiindegeerlidir.rnein
t 2 sin t
A ( t ) = 3t
5
e
fonksiyonununtmelemanlarhertdeeriiinsrekliolduundanbumatrisfonksiyonuda
tmtdeerleriiinsreklidir.
10MATRSFONKSYONLARININTREV
BirA(t)matrisinintrevi A(t ) ilegsterilirveuekildeeldeedilir:
A ( t ) =
dA ( t )
dt
daij ( t )
=
= a t
dt ( ij ( ) )
(464)
Bunagre33lkbirmatrisintrevide,
a11 ( t ) a12 ( t ) a13 ( t )
( t ) a22
( t ) a23
(t )
A ( t ) = a21
(465)
a ( t ) a ( t ) a ( t )
32
33
31
Biimindeolacaktr.rnein,
t 2 sin t
cos t
2t
A ( t ) = 3t
A ( t ) =
3t
0
5
3e
e
olacaktr.
Fonksiyonlar iin daha nceden rendiimiz trev kurallarnn ou matris

fonksiyonlar iin de geerlidir. c herhangi bir sabit, C ise sabit matris fonksiyonu olmak
zereaadakibantlaryazlabilir:

Engin/engel
d
dA
(466a)
(cA) = c
dt
dt
d
dA
(C A ) = C
(6 66 b )
dt
dt
d
dA
(A C ) =
(6 66 c )
C
dt
dt
d
dA dB
(A + B) =
(6 66 d )
+
dt
dt
dt
d
dB dA
(AB) = A
B
(6 66 e )
+
dt
dt
dt
Matris arpmlarnn deime zellii bulunmadndan yukarda verilen sralamalarn

nemivardr.rnein (AB) = AB + AB BA+BA
MATRSFONKSYONLARININNTEGRAL
Bir A(t) matris fonksiyonunun integrali A(t )dt olarak gsterilir ve her bir elemann
integralialnarakbulunur:
A(t )dt = ( aij(t )dt )
( 6 67 )
Bunagre,rnein33lkbirmatrisfonksiyonununintegrali;
a (t )dt
a12 (t )dt a13 (t )dt
11
A(t )dt = a21 (t )dt a22 (t )dt a23 (t )dt (468)
a31 (t ) dt
a32 (t )dt
a33 (t )dt
eklindeifadeedilir.Bunarnekverelim:
t2
sin t
A(t ) = 3t
e
5
budurumdaverilenmatrisfonksiyonununintegrali,
t 2
t
sin tdt 1 t 3
t
dt
(1 cos t )
t
0
0
3
=
0 A(t )dt = t
t
t
3
e 3t dt
e 1
t
5
(
)
dt
5
0

0
olacaktr. Bilinen integral kurallarnn ou matris fonksiyonlarnn integralleri iin de

geerlidir.cherhangibirsabit,Cisesabitmatrisolmakzereukurallarverilebilir:
(
(
(
) (
) (
) (
) (
) (
) (
)
)
)

Engin/engel
cAdt = c Adt
CAdt = C Adt
( A + B) dt = Adt + Bdt
( 6 69a )
(6 69b)
(6 69c)
VEKTRLERNLNEERBAIMSIZOLUU
Vektrlerin lineer bamszl kavram, fonksiyonlarn lineer bamszl kavramna
benzerdir.Eerbirvektrbirbakavektrbirsabitilearparakeldeedilemiyorsa,buiki
vektre lineer bamsz denir. Geometrik olarak lineer bamszlk bu iki vektrn paralel
olmadnifadeeder.Dahagenelbirifadeyleeerv1,v2,vn olarakverilenntanevektr
iin
C1 v1 + C2 v 2 + C3 v3 + ...Cn v n = 0 (481)
eitlii yalnzca C1 = C 2 = ..... = C n = 0 iin salanyorsa, bu vektrler lineer bamszdr.

Aksihaldeiselineerbamldr(Clerbirersabittir)
ntanelineerdiferansiyeldenklemdenoluanbirsistemdeherbirininelemansaysnolann
tane vektr sz konusudur ve bu vektrlerin lineer baml olup olmadklar nemlidir. u
sistemielealalm:
a1C1 + b1C 2 + c3 C 3 = 0
a 2 C1 + b2 C 2 + c 3 C 3 = 0
a 3 C1 + b3 C 2 + c3 C 3 = 0
Burada 3 bilinmeyen ( C1 , C2 ve C 3 ) ve 3 denklem vardr ve bu sistem matris biiminde

yani Ax = 0 olarakyazlabilir:
0
C1
a1 b1 c1

A = a2 b2 c3 , x = C2 ,ve 0 = 0
a b c
C
0
3 3 3
3

Bu sistem ancak katsaylar matrisinin determinant sfr deilse,
x = 0 veya
C1 = C 2 = C 3 = 0 adizmnesahiptir:
a1
b1
c1
det A = a2
a3
b2
c2 0
b3
c3
Bunagreherbirinelemandanoluanntanevektr,stunlarbuvektrlerdenoluannn
boyutundaki matrisin determinant sfrdan faklysa lineer bamszdr. Bunu bir rnekle
gstereceiz.
2
1
2

v1 = 0 ,
v 2 = 1 ve v3 = 1 verilmiolsun.
1
1
3


Engin/engel
1 = 5 0 olduundanbuvektrlerlineerbamszdr.
1 1 3
Lineer bamllk veya bamszlk kavramlar vektr fonksiyonlarna da uygulanabilir.

rnein;
v13 (t )
v11 (t )
v12 (t )
v1 (t ) = v21 (t ) , v 2 (t ) = v22 (t ) ve v3 (t ) = v23 (t ) verilmiolsun.Eer

v (t )
v (t )
v (t )
31
32
33
v11 (t ) v12 (t ) v13 (t )

W(t ) = v21 (t ) v22 (t ) v23 (t ) = 0 ise t1 < t < t 2 aralndaki tm t ler iin bu vektr
v31 (t ) v32 (t ) v33 (t )
fonksiyonlar lineer bamldr. Bu determinanta daha nce Wronskian determinant

demitik. Eer n tane vektr fonksiyonu sz konusu ise, bu durumda W determinant u
ekildeifadeedilecektir:
v1n (t )
v11 (t )
v12 (t )
v2 n (t )
v21 (t )
v 2(t )
, v 2 (t ) = .
, v n (t ) = .
v1 (t ) = .
v (t )
v (t )
v (t )
n2
n1
nn
v11 (t ) v12 (t ) . . v1n (t )

v21 (t ) v22 (t ) . . v2 n (t )
W(t ) = .
.
. .
.
(483)
.
.
. .
.
vn1 (t ) vn 2 (t ) . . vnn (t )
RNEK417Vektrfonksiyonlarnlineerbamszoluu
Aadakivektrlerin 0 < t < aralndalineerbamlolupolmadklarngsteriniz.
et
2e t
0
2t
2t
v1 (t ) = e , v 2 (t ) = 2e ve v3 (t ) = e 2t
2t
2t
e 2t
e
3e
ZMWronskiandeterminantyledir:
et
W(t ) = e2t
e2t
0
2e 2t
e 2t
2et
e 2 t = 9e t 0
3e 2t
Ohaldeverilenaralktatmtdeerleriiinbuvektrlerlineerbamszdr.
Engin/engel

Lineerbirdiferansiyeldenklemsistemimatrisvevektrfonksiyonlarkullanlarak,
x = A x
(6 84)
biimindeokdahasadebiimdeifadeedilebildiinigrdk.BuradaAkatsaylarmatrisidir.
Byle bir denklem sisteminin zmnde zdeerler ve bunlara karlk gelen zvektrler
ortayakar.OhaldennboyutundabirkareAmatrisininzdeerlerivezvektrlerinasl
bulunursorusunayantarayalm.
ZDEERLERVEZVEKTRLER
nnlikbirAmatrisinielealalm:
a11 a12 . . a1n
a21 a22 . . a2 n
A= .
. . . .
(6 85)
. . . .
.
a
n1 an 2 . . ann
det ( A I ) = 0
(6 86)
Denklemini salayan gerel ya da kompleks kklerine A matrisinin zdeerleri (veya

karakteristikdeerleri)denir.Benzerekilde,
(6 87)
( A I ) v = 0
Denklemini salayan v vektrne de A matrisinin zdeerleriyle ilgili zvektr (veya

karakteristikvektr)adverilir.
A I matrisiuekildeifadeedilebilir:
a11
a21
A I = .
an1
a12
a22
.
.
an 2
.
.
.
.
.
. a1n 0 . . 0 a11

. a2 n 0 . . 0 a21
. . . . . . . = .

. . . . . . . .
. ann 0 0 . . an1
a12
a22
.
.
an 2
.
.
.
.
.
.
a1n
.
a2 n
.
.
.
.
. ann
Grldgibizdeerlerdenkleminieldeetmeninksabiryolu,katsaylarmatrisininana
kegen elemanlarndan karlarak elde edilir. Buna gre det ( A I ) = 0 denklemi u
ekildealabilir:

Engin/engel
a11
det ( A I ) =
a21
.
.
an1
.
a22 .
.
.
.
.
an 2
.
a12
.
.
.
.
a1n
a2 n
.
.
= 0
. ann
(488)
Determinantndaalmasyla,
n + b1 n 1 + b2 n 2 + ... + bn = 0
(6 89)
bulunur.v=0zmnndaima ( A I ) v = 0 denkleminisaladgrlsedebuzm
aslaradmzzmolmadndangzardedilir.Ayrcaeervbirzvektrise,bununk
katda,yanikvdebirzvektrdr(kbirsabit).nk,
( A I ) v = 0
alnrsa,
( A I ) kv = k ( A I ) v = k 0 = 0 olduugrlr.
Dolaysyla bir zvektr, keyfi bir sabit arpan ile arplrsa sonu deimemektedir. Bu
yzden arpan sfr dnda herhangi bir sabit seebiliriz. Bir zvektr belirlerken
genellikleelemanlarndanbiri0yada1alnr.
BirAmatrisininbasitbir zdeerinekarlkgelentekbir lineer bamszzvektr

vardr.kdefatekrarlayanbirzdeerekarlkktanelineerbamszzvektrnbulunmas
gerektiini dnebilirsiniz, ancak durum byle deildir. k katl bir zdeer m tane
zvektre sahip bulunabilir ve 1 m k dir. m < k olmas halinde daha ileride
greceimizgibidiferansiyeldenklemsistemlerininzmndebazglklerlekarlalr.
A matrisinin tm elemanlar gerel olsa bile, baz zdeerlerin ve bunlara karlk gelen
zvektrlerinkompleksolabileceiunutulmamaldr.
Bir A matrisinin deiik zdeerlerine karlk gelen zvektrlerin lineer bamsz

olduukolaycagsterilebilir.EernnboyutundakiAmatrisintanefarklzdeeresahipse,
bunlarakarlkgelenntanezvektrdelineerbamszdr.Ancakbumatrisbiryadadaha
fazlakatlzdeeresahipseAyaaitzvektrlerinsaysndenazolabilir.Ancakelemanlar
gerel olan simetrik bir matris iin durum farkldr (byle matrislerin devrikleri kendilerine
eittir).
Eer nn boyutundaki A matrisi bu ekilde simetrik ise, bu durumda A matrisinin

lineerbamszntanezvektrbulunacaktr.Biryadadahafazlazvektrntekrarlamas
bu durumu deitirmez. Bu halde ayrca tm zdeerler gereldir ve m katl bir zdeere
karlk gelen m tane lineer bamsz zvektr vardr. Farkl hallerde zdeerler ve
zvektrlerinnaslelealnmasgerektiinirneklerzerindegstereceiz.

Engin/engel
RNEK68Farklvegerelzdeerlerinbulunmas
Aadakimatrisinzdeerlerinivebunlarakarlkgelenzvektrlerinibulunuz.
5 4
A=
3 1
ZM
Bubir2 2likmatristirvezdeerleri det(A I) = 0 denklemininkkleridir.
det(A I) =
= (5 )(1 ) 12 = 2 6 7 = 0
Denkleminkkleri7ve1dir.Bunagreverilenmatrisinzdeerleri = 7 ve = 1 olur.
KklergerelvefarklolduundanAmatrisinin2tanelineerbamszzvektrnbulunmas
beklenir.Bunlarise (A I)v = 0 denklemindeneldeedilir,yani;
4 v1 0
5
(690)
=
1 v2 0
3
zdeerlerden ilki olan = 1 = 7 ye karlk gelen zvektr, bu deer yukardaki

denklemdeyerineyazlarakbulunur.Buyapldnda,
2 4 v1 0
=
3 6 v2 0
eldeedilirkibudaaadakidenklemsisteminedenktir:
2v1 + 4v 2 = 0
3v1 6v 2 = 0
Bu iki denklem aslnda ayndr, nk ilk denklem 3/2 ile arplrsa ikincisi elde edilir.
Dolaysyla bir denkleme karlk iki bilinmeyenimiz bulunmaktadr. Bu durum bize
bilinmeyenlerden biri iin uygun bir deer sememize (sfr dnda) olanak verir. Bylece
ikinci bilinmeyeni birinci cinsinden bulabiliriz. Basit olmas bakmndan v2 = 1alrsak v1 = 2
eldeederiz.Bylece 1 = 7 yekarlkgelenzvektr,
2
v1 =
1
olacaktr. Eer c keyfi bir sabit olmak zere v2 = c alm olsaydk, bu durunda v1 = 2c elde
ederdikve 1=7yekarlkgelenzvektr;
2c
2
v1 = = c
c
1
olurdu.Buisedahancebulduumuzunckatndanbakabireydeildir.cninsonucabir
etkisi olmadndan bundan byle onu gz ard edeceiz. Ancak bir zvektrn bir sabitle
arpmnnyinebirzvektrvereceiaslaunutulmamaldr.
1alnarakbelirlenir:
kincizvektrDenklem690da

Engin/engel
6 4 v1 0
=
3 2 v2 0
Buiseaadakisistemeedeerdir:
6v1 + 4v 2 = 0
3v1 + 2v 2 = 0
Buikidenklemsonutaayndrve,
3v1 + 2v 2 = 0
olarak ifade edilebilir. Yine iki bilinmeyene kar tek bir denklem vardr. Kesirlerli
3 alrsak
2 elde ederiz. Buna gre
1 e
terimlerden kanmak iin
karlkgelenzvektruekildeolur:
2
v 2 =
3
Bulduumuzzvektrlerinlineerbamszolduunakolaycagsterilebilir:
RNEK619Tekrarlayanzdeerler
4 1
A

1 2
ZMBubir2 2likmatristirvezdeerleridet A I
0denklemininkkleridir:
4
1
det A I
1
2
= (4 )(2 ) + 1
= 2 6 + 9 = 0
Bu denklemin kkleri ve dolaysyla verilen matrisin zdeerleri 1 = 2 = 3 olarak elde

edilir.Bunagre = 3 ikikatlbirzdeerdir. matrisininzvektrleriise A I v 0
denklemindenbulunacaktr:
1 v1 0
4
(691)
=
1 2 v2 0
=3alnrsayukardakidenklem
1 1 v1 0
=
1 1 v2 0
halinialr.Ayrcaverilensisteminaadakidenklemlereedeerolduugrlr:
v1 + v 2 = 0
v1 v 2 = 0
Herikidenklemdeayndrveherhangibirinikullanabiliriz.
v1 + v 2 = 0
v1 = 1 alrsak v 2 = 1 eldeederiz.Bunagreverilen matrisinin = 3 zdeerinekarlk

gelenzvektr;
1
v =
1
olacaktr. matrisininlineerbamsztekzvektrbudur,nk=3ndndabakabir
zdeerbulunmamaktadr.
Engin/engel

RNEKGerelsimetrikmatrisler
Aadakimatrisinzdeerlerinivezvektrlerinibulunuz.
0 3 3
A = 3 0 3
3 3 0
ZMBubir3
det(A 1) =
3lkmatristirvezdeerleridet A
0
3
3
0denklemininkkleridir:
0
3
3
0
= (2 9) 3(3 9) + 3(9 + 3 )
= ( + 3)( + 3)( 6) = 0
Bu denklemin kkleri 3, 3 ve dr. Dolaysyla verilen matrisin zdeerleri 1 = 6 ve
2 = 3 = 3 dir.Verilenmatrisgerelvesimetriktir,buyzdenbeklentimiztanelineer
bamszzvektrbulmaktr.Arananzvektrleri A
3
3
3 v1 0

3 v2 = 0
v3 0
I v
0denklemiverecektir:
(492)
= 1 = 6 ekarlkgelenzvektrleribulalm:
3 v1 0
6 3

3
6 3 v 2 = 0
3
3 6 v3 0
eitlisatrilemlerindensonramatrisarpmyaplrsa,aadakidenklemsistemielde
edilir:
v1 v3 = 0
v2 v3 = 0
Buna gre her iki denklem de zdetir ve iki bilinmeyene karlk tek bir denklem vardr.
Kolaylkolmasbakmndan v3 = 1 alrsak v1 = 1 ve v 2 = 1 eldeederiz.Sonuolarak
6
yakarlkgelenzvektr

Engin/engel
1

v1 = 1
1

olarakeldeedilir.kincizvektriseDenklem692de 2 = 3 = 3 alnarakeldeedilir
3 3 3 v1 0

3 3 3 v2 = 0
3 3 3 v 0
veyabunaedeerdenklemsistemi;
3v1 + 3v 2 + 3v3 = 0
v1 + v 2 + v3 = 0
olur.Bukeztekbirdenklemekarntanebilinmeyenvardr.Bilinmeyenlerdenherhangi
ikisikeyfiolarakseilebilir.rnein v1 = 1 and v 2 = 0 alnrsa v 3 = 0 bulunur.Bunagre
2 = 3 iinbulunanzvektr;
1

v2 = 0
1

olacaktr. denlineerolarakbamszbirzvektrde ve iinfarklsaysaldeerler
atanarak elde edilebilir. Bu defa v1 = 0 ve v 2 = 1 alrsak v3 = 1 buluruz. Bylece
2 = 3 ekarlkgelenzvektr;
0

v3 = 1
1

olarak elde edilir. ve , ayn zdeere karlk elde edilmi olmalarna ramen lineer
olarakbamszdrlar(birinisabitbirsayilearparakdierinieldeedemeyiz).
2 = 3 ekarlkgelenlineerbamszbakazvektrlerinbulunmadngstermekiin
v1 = c1 ve v 2 = c2 alrsak v3 = c 2 buluruz. Bu seimlere gre 2 = 3 e karlk gelen
zvektr
c1 c1 0
1
0

v = c2 = 0 + c2 = c1 0 + c2 1 = c1v 2 + c2v3
c c c c
1
1
1 2 1 2
N
N
v2

Engin/engel
v3
olacaktr. Bu ise daha nce belirlediimiz iki zvektrn lineer kombinasyonudur.

Dolaysyla iki katl
3 zdeerine karlk gelen iki tane lineer bamsz zvektr
bulunmaktadr.
RNEK421Komplekszdeerler
1 2

A =
1 1
ZM Bubir2
det ( A I) =
2likmatristirvezdeerleridet A
0denklemininkkleridir
= (1 )( 2 ) + 2
= 2 2 + 3 = 0
1 2 dir.Kkler
Budenkleminkkleri,dolaysylaverilenmatrisinzdeerleri ,
kompleks olduundan her iki zdeer de komplekstir. matrisinin zvektrleri
A I v 0ifadesindenbulunur:
2 v1 0
1
=
1 1 v 2 0
2 alnmashalindeyukardakidenklem;
0
2
2
0
1
2
halinegelir.Buiseaadakidenklemsistemineedeerdir:
2
0
2
2
Buikidenklemzdetiruekildeifadeedilebilir:
0
2
Yine iki bilinmeyene karn tek bir denklem vardr.

2 elde ederiz. Buna gre verilen matrisin
1
gelenzvektr;
1 alnmas durumunda
2 zdeerine karlk
1
v1 = i
olacaktr. Ayn ilemleri elenik dier kk olan

olsaydk
2 iin tekrarlam

Engin/engel
1
v 2 = i
zvektrneldeederdik.Buiseilkbulduumuzzvektrnkomplekseleniidir.
47LNEERDFERANSYELDENKLEMSSTEMLERTEORS
Birincimertebeden tanelineerdenklemdenoluanaadakisistemigznnealalm:
Busistemayrcadahaderlitoplubiimdematrisolarakdagsterilebilir:
(495)
x
a11 (t ) a12 (t )
a21 (t ) a22 (t )
A(t ) = .
.
.
.
a (t ) a (t )
n2
n1
. . a1n (t )
x1

. . a2 n (t )
x2
. .
. ; x = .

. .
.
.
x
. . ann (t )
n
r1 (t )
r2 (t )
; r (t ) = .
.
r (t )
n
(496)
Ayrcaaadakibalangartlarverilmiolsun:
,
,.,
(497)
Denklem494vebubalangkoullar, tanebalangdeerproblemimeydanagetirirve
varlkveteklikteoremiuekildeifadeedilebilir:
TEOREM41LineerSistemlerinVarlkveTeklikTeoremi
,
,
katsaylar ve , , . homojen olmayan fonksiyonlar, n da
Eer
iindekaldbir
aralndasreklifonksiyonlarise,budurumda tanebirinci
mertebeden denklemden oluan diferansiyel denklem sisteminin aadaki koullar
aralndageerlidir:
salayantekbirzmvardrvebuzmtm
,
,.,
Sz konusu denklem sisteminin genel zmnden tane keyfi sabit gelir ve bu sabitler
verilenbalangkoullarndanhareketlebulunur.

Engin/engel
Denklem sistemlerinin zmleri vektrel olarak ifade edilir. Eer bir vektrn bileenleri,
denklem sisteminde yer alan tm denklemleri salyorsa, bu durumda o vektr bir
zmdr.zmvektrleriuekildegsterilir:
LNEERHOMOJENSSTEMLERTEORS:Sperpozisyonlkesi
Lineerhomojendenklemsistemi
0alnarak
x
x(499)
xhomojensisteminin
eklindeifadeedilir.Eerx , x . x vektrfonksiyonlarx
zmleriyse,budurumdabunlarnlineerkombinasyonu,yani;
x
x
x
.
x (4100)
ifadesideverilensisteminbirzmdr.
RNEK422Denklemsistemleriiinsperpozisyonilkesi
x sisteminin zm olduunu,
Aada verilen x ve x zm vektrlerinin x
ayrca2x
8x ifadesinindebirzmolduunugsteriniz.
2et
e 2t
x1 = t , x 2 = 2t ,
e
e
4 6
A=
3 5
ZM:Verilenzmlerindiferansiyeldenklemsisteminisalamasgerekir.Sraylayerine
koyalm:
x1 = A x1
burada
2e t
x1 = t
e
ve
4 6 2et 8et 6et 2et

= t
Ax1 =
t =
t
t
3
5
+
e
e
e
6
5
olduundanx denklemisalamaktadrvezmdr.Benzerekildediervektryazalm:
x 2 = A x 2
burada
e 2t 2e 2t
x2 = 2t =
2t
e 2e
ve
Engin/engel
4 6 e 2t 4e 2t + 6e 2t 2e 2t
=
Ax 2 =
2t = 2t
2 t
2 t
3 5 e 3e 5e 2e
olduundanx dedenklemisalamaktadrvezmdr.Buikizmvektrnnlineerbir
8x ifadesinioluturupdenklemdeyerineyazarsak;
kombinasyonuolan2x
(2 x1 8 x 2 ) = A(2 x1 8 x 2 )
veya (2x1 8x 2 ) = 2Ax1 8Ax 2
veya 2(x1 Ax1 ) 8(x 2 Ax 2 )
eldeedilir.Ancak heriki paranteziniidesfrdr(x vex zmvektrleriolduundan).

8x ifadesidedenklemsisteminisalarvebirzmdr.
Dolaysyla2x
Sperpozisyonilkesininsadecelineerhomojensistemlereuygulanabildii,lineerolsalarbile
homojenolmayansistemlereuygulanamadunutulmamaldr.
TEOREM43HomojenSistemlerinGenelzm
x sisteminin
Birinci mertebeden adet denklemden oluan lineer homojen x
aralnda daima adet lineer bamsz x , x . x zmleri vardr
(Katsaylarmatrisi nnelemanlarbuaralktasreklifonksiyonlarolduukabuledilmitir).
Ayrcabuaralktahomojensistemingenelzm
x
x
.
x
x
olarakifadeedilir.Buradaki , . keyfisabitlerdir.
nceki ksmda tane zm vektrnn lineer bamllnn Wronskian determinant

yardmyla ortaya karlabileceini grmtk. Benzer biimde tane zm vektrnn
Wronskian
x11 (t )
x21 (t )
W (t ) = .
.
x12 (t )
x22 (t )
.
.
.
.
.
.
. x1n (t )
. x2 n (t )
.
.
.
.
xn1 (t ) xn 2 (t ) . . xnn (t )
(6101)
olarak ifade edilir. Eer bu determinant sfr ise zmler lineer baml, aksi halde lineer
bamszdr

Engin/engel
RNEK423zmlerinlineerbamszoluu
xsistemiiinikizmvektrvekatsaylarmatrisiuekildedir:
x
2et
e 2t
x1 = t , x 2 = 2t ,
e
e
4 6
A=
3 5
Buna gre verilen zmlerin

aralnda lineer baml olup olmadklarn
gsteriniz.
ZMVerilenzmvektrlerininWronskianalnrsa;
2
x |
|x
Mademki
aralnda bu aratrmay yapyoruz, o halde
sakncayoktur.Bunagreyukardakideterminanttan;
0
2
1
1
1
0 almamzda bir
bulunur.Ohaldeverilenzmlerlineerbamszdrdiyebiliriz.
RNEK424Lineerhomojensistemleringenelzm
xsistemiiinikizmvektrvekatsaylarmatrisiuekildedir:
x
2et
e 2t
x1 = t , x 2 = 2t ,
e
e
4 6
A=
3 5
Bunagreverilensistemin
ZM
Teorem 63e gre genel zm x

vektrleriyerineyazlrsa;
aralndagenelzmnyaznz.
x eklinde ifade edilebilir. Verilen zm

2
eldeedilir.Buikizmayrcaskalerbiimdedeifadeedilebilir:
HOMOJENOLMAYANSSTEMLERTEORS
imdidehomojenolmayan

Engin/engel
(6102)
lineer denklem sistemini gz nne alalm. Burada

homojen olmayan terimlerden
x
olumaktadr. lk yapmamz gereken ncelikle homojen ksmn, yani x
denkleminin zm olan (x ) bulmak olacaktr. Bunun ardndan, belirsiz katsaylar ya da
sabitlerin deiimi yntemlerinden birini kullanarak
vektrne karlk gelen zel
zm (x ) bulunmaldr. Bu ikisinin toplamndan homojen olmayan lineer diferansiyel
denklemsistemininzmx x
x olarakeldeedilir.
TEOREM44HomojenOlmayanSistemlerinGenelzm
aralndax ,x
x
lineersistemininbirzelzmvex ayn
sisteminhomojenksmnnzmise,verilenaralkta
ve
ninelemanlarsrekli
fonksiyonlar olmak zere, bu aralkta homojen olmayan lineer diferansiyel denklem
sisteminingenelzm;
x
x x
(4103)
olarak ifade edilebilir. Burada , , . keyfi sabitleri, x , x , . x ise tane lineer

bamszzmtemsiletmektedir.
68SABTKATSAYILILNEERHOMOJENSSTEMLER
Bublmn balarndalineerdiferansiyeldenklemsistemlerininzmiin yoketmeve

zdeerleryntemlerinirendik.Bunlartemelyntemlerdirvedenklemsaystenfazla
olunca pratik deildir. Bu ksmda ise matris yntemi veya zvektrler yntemini
reneceiz. Bu yntem genel olarak daha nce rendiimiz zdeerler yntemine ve
matrisilemlerinedayanmaktadr
Aadaki gibi n tane lineer homojen denklemden kurulu bir sistemi gz nne
alalm:
x1 = a11 x1 + a12 x2 + ... + a1n xn

x2 = a21 x1 + a22 x2 + ... + a2 n xn
.
.
xn = an1 x1 + an 2 x2 + ... + ann xn
Busistemmatrislerledahasadebiimdeifadeedilebilir:
x ' = x
burada,
(6-104)

Engin/engel
(6105)
a11
a 21
(t ) = .
a n1
a12
a 22
.
.
an2
x1
. . a1n

. . a 21
x2
. . . ve x = .

. . .
.
x
. . a nn
n
(6106)
Teorem 63 e gre bu lineer homojen sistemin n adet lineer bamsz zm vektr

x1 , x 2 ,..., x n vardrvebunlarntoplamgenelzmverir.
(6107)
x = c1 x1 + c 2 x 2 + ... + c n x n
Dolaysyla n adet denklemden oluan bir lineer homojen denklem sisteminin genel
zmn yapmak demek, bu sistemin n tane lineer bamsz zm vektrn bulmak
demektir.
rnein
4 6
verilmi olsun. Bu sistemin lineer bamsz iki zm
3 5
x' = x , A =
vektr,
2e t
e 2t
x1 = t ve x 2 = 2t olarakbulunur.Buradanhareketlegenelzm
e
e
2et
e 2 t
x = c1 x1 + c 2 x 2 = c1 t + c 2 2 t
e
e
olarakeldeedilir.
Buradayapmayaaltmzey x ' = x sistemininzmlerinibulmaktr.Buzmler;
x1 v1et v1
t
x2 v2 e v2
x = . = . = . et = vet

. . .
x v et v
n n n
6108)
biimindeolacaktr.Burada ve v1 , v 2 ,..., v n gerelveyakomplekssabitlerdir. vevsabit

vektrlerini bulmak iin kabul edilen zm ( x = ve t ) ve bunun trevini ( x ' = ve t )
denklemsisteminde( x ' = x )yerineyazalm:
vet = vet
veya e t 0 olduundan;
v = v
(6109)
Engin/engel

yazlabilir. Buna gre deerlerinin sabit ve v vektrnn elemanlarn v = v
denkleminisalamaskouluyla x = ve t ifadesiverilendenklemsistemininbirzmdr.
v = v denkleminisalayan vevdeerlerinibulmakiinbudenklemiuekildeifade
edelim:
( )v = 0
(6110)
Burada I birim matristir. Grld gibi bu denklem A matrisinin zvektrlerini veren

denklemle ayndr ve bu zvektrlere karlk gelen zdeerleri temsil etmektedir.
Byleceusonucuifadeetmekmmkndr:
, A katsaylar matrisinin bir zdeeri, v ise ile ilgili zvektr olmak zere x = ve t ,
x ' = x lineersistemininbirzmdr.
Daha nceki konulardan n n lik bir A matrisinin n adet zdeerinin bulunduunu ve

bunlarn det( ) = 0 denkleminin kkleri olduunu biliyoruz. Bu kkleri bulmak, bazen
g de olsa, daima mmkndr. O halde verilen n adet denklemden kurulu sistemi
oluturmak iin yapmamz gereken tek ey, bu zdeerlerle ilgili n tane lineer bamsz
zvektr belirlemektir. Eer n tane zvektr gerel ve farkl ise, bunlara karlk gelen
zvektrler de gerel ve lineer olarak bamsz olacaktr. Kkler farkl olmak kaydyla,
kklerin bazlarnn kompleks olmas halinde de durum ayndr. Ancak katl (tekrarlayan )
kklerin bulunmas halinde n tene lineer bamsz zvektr elde etmek mmkn
olmayabilir. Bu tr durumlarda geriye kalan lineer bamsz zmleri baka yntemlerle
bulmakgerekebilir.
Homojensistemlerinzmnegemeden c1 , c 2 ,..., c n keyfisabitlerinibulmadaokfaydal

olananamatrisFdenszetmekyararlolacaktr.
Stun elemanlar n tane lineer bamsz zm vektr x1 , x 2 ,..., x n olan n n

matrisineanamatrisdenirve
x11 (t ) x12 (t ) . . x1n (t )
x 21 (t ) x 22 (t ) . . x 2 n (t )
.
. .
.
F (t ) = .
(6111)
.
. .
.
.
x n1 (t ) x n 2 (t ) . . x nn (t )
Olarakifadeedilir.ntanedenklemdenoluanbirsistemingenelzm
x(t ) = F (t )c
(6112)
eklindeyazlabilir.Burada

Engin/engel
c1

c2
c= .

.

cn
(6113)
sabitkatsaylartemsiledenvektrdr. x(t0 ) = x 0 balangartlarnakarlkgelenbukeyfi

sabitlerin deerleri, bu artlar Denklem 6112 ye uygulayarak belirlenebilir. Bu
yapldnda, x(t0 ) = F (t0 )c olduundan
F(t0 )c = x 0
(6114)
eldeedilir.Budenkleminherikiyann F 1 (t0 ) = x 0 ilearparsak
1
c = F (t0 )x 0
(6115)
Bulunur,nk F 1 (t 0 )F (t 0 ) = I ve Ic = c dir.Dolaysylakeyfisabitler,belirtilennoktada
ana matrisin tersini almak ve bunu balang deerlerinden oluan vektrler arpmak
suretiyle belirlenebilir. F (t ) nin stunlar lineer bamsz vektrler olduundan F 1 (t 0 )
daima mevcuttur. F 1 (t 0 ) belirlendikten sonra, t 0 noktasndaki farkl balang artlarna
gredenklemizmektekrartekrarkullanlabilir.
Durum1GERELVEFARKLIZDEERLER
n n lik A matrisinin n tane zdeeri gerel ve birbirlerinden farkl olduunda, bunlara
karlk gelen n tane zvektr de ( v1 , v 2 ,..., v n ) gerel ve farkldr. Bu durumda
v1e 1t , v 2 e 2t ,..., v n e nt zm vektrleri de lineer bamszdr ve denklem sisteminin genel
zm
x = C1v1e 1t + C2 v 2 e 2t + ... + Cn v n e nt
(6116)
Halinde ifade edilebilir. v1e 1t , v 2 e 2t ,..., v n e nt zmlerinin lineer bamsz olduklar,

belirtilenaralktaWronskiandeterminantnnaslasfrolmadgsterilerekispatedilebilir.
RNEK625GerelveFarklKklereSahipHomojenSistemler
Aadakidiferansiyeldenklemsisteminingenelzmnbulunuz.
x'1 = 4 x1 + 6 x 2
x' 2 = 3x1 5 x 2
ZM Bu sistem 2 tane birinci mertebeden denklemden olumaktadr ve x ' = x

biimindeifadeedilebilir.Burada,
6
4
x
ve x = 1
=
x2
3 5

Engin/engel
nceAmatrisininzdeerlerini det( I) = 0 yazarakbulalm:
4
6
det( I) =
3
5
= (4 )(5 ) + 18
= 2 + 2 = 0
Budenkleminkkleri1ve2dir.Ohalde 1 = 1 ve 2 = 2 .Bukklergerelvefarkldr.
Bunlarakarlkgelenzvektrlerise ( A I )v = 0 denklemindeneldeedilir.Budenklem
akhaldeyazlrsa,
6 v1 0
4
(6117)
=
5 v2 0
3
olur.nceilkzdeerielealalm: = 1 = 1 .BudurumdaDenklem6117,
6 v1 0
3
=
3 6 v 2 0
veyatekdenklemhalinde,
3v1 + 6v 2 = 0
eldeedilir. v 2 = 1 olarakseilirse v1 = 2 olurve 1 = 1 ekarlkgelenzvektruekilde

olur:
2
v1 =
1
BenzerekildeFor = 1 = 2 iin,
6 v1 0
6
=
3 3 v 2 0
veya
6v1 + 6v 2 = 0
v1 = 1 alnmas halinde v 2 = 1 olur ve bylece 1 = 2 ye karlk gelen zvektr yle
olur:
1
v2 =
1
Bunagreverilensistemeaitlineerbamszikizmvektr;
2et
2
x1 = v1e 1t = et = t
1
e

Engin/engel
x 2 = v2e
2t
1 2t e2t
= e = 2t
1
e
Buikizmlineerbamszdr,nk
W(t ) = x1
x2 =
2et
e 2t
e t
e 2t
= e t
aslasfrolamaz.Bylecegenelzm
2C et + C2 e2t
2
1
x = C1x1 + C2 x 2 = C1 et + C2 e2t = 1 t
2 t
1
1
C1e C2 e
eklindeifadeedilebilir.Buzmcebirselbiimdedeyazlabilir:
t
x1 = 2c1e + c2 e2t
x2 = c1et c2 e2t
RNEK626GerelveFarklKklereSahipHomojenSistemler:BalangDeerProblemi
Aadakibalangdeerprobleminiznz:
x'1 = 4 x1 + 6 x 2 ,
x1 (0) = 1
x' 2 = 3x1 5 x 2 , x 2 (0) = 0
ZMVerilendenklemsisteminingenelzmyukardabulunmutu:
t
2e
e 2t
x = c1 t + c2 2t
e
e
Bunagreanamatris,
2e t
F(t ) = t
e
e 2t
e 2t
Olacaktr.Keyfisabitler c = F 1 (t0 )x 0 (Denklem6115)ifadesindenyolaklarakbelirlenir.
2 1

F(t 0 ) = F(0) =
1 1
Bumatrisintersi,
1
1

F 1 (0) =
1 2
Engin/engel
Bunu c = F 1 (t0 )x 0 ifadesindeyazarsak,
C
1 1 1 1
c = 1 = F 1 (0)x 0 =
=
1 2 0 1
C2
Bunagre C1 = 1 ve C1 = 1 dir.Sonuolarakverilenbalangdeerproblemininzm
x 2
1
x = 1 = et e 2 t
1
x2 1
veyacebirselhalde,
x1 = 2e t e 2t
x 2 = e t + e 2 t
olacaktr.
Durum2KOMPLEKSZDEERLER
zdeerlerin gerelvebirbirlerindenfarklolmashalindematrisynteminin ntanelineer
bamsz zm verdiini grdk. Yine farkl olmak kaydyla zdeerlerin bazlarnn
kompleks olmas halinde de bu durum geerlidir. Kompleks zdeerlere karlk gelen
zvektrler(vezmvektrleri)normaldekompleksdeerleralrlar.Ancakeerkatsaylar
matrisi A gerel ise, bu durumda karakteristik denklemin tm katsaylar gerel olur ve
kompleks zdeerler ile bunlara karlk gelen zvektrler elenik kompleks ift halinde
bulunurlar. Bu tr durumlarda herhangi bir ift elenik zdeerlere karlk daima iki tane
lineerbamszgereldeerlizmeldeedebiliriz.
Eer = + i zdeerine karlk gelen zdeer v = a + ib alnrsa (burada a, b,

,gerelsabitlerdir),buzdeereaitzmuekildeifadeedilebilir:
x = ve t
= ( a + ib ) e( +i)t
= ( a + ib ) et ( cost + i sin t )
= eat ( a cost bsin t ) + ie t ( a sin t + b cost )

= x1 (t ) + ix 2 (t )
(6118)
Burada
x1 (t ) = e at ( a cost b sin t )
(6119a)
( a sin t + b cost )
(6119b)
x 2 (t ) = e
at
olarakifadeedilir.Buzmlergereldeerlizmlerdir.Buikizmnlineerbamsz
olduu ayn zmlerin = + i elenik zdeeri iinde elde edilebildii kolayca
gsterilebilir.Dolaysylaelenikkklerdesadecebirinikullanaraklineerikibamszzme
ulamak mmkndr. kompleks zdeeri ile buna ait v zvektrnn bilindii
Engin/engel
durumlarda, ezberlemek yerine yukarda yaptmz ilemi yaparak zme gitmek daha
pratiktir.
RNEK627Komplekszdeerlihomojensistemler
Aadakidiferansiyeldenklemsistemininzmnyapalm:
x'1 = x1 + 2 x 2
x' 2 = x1 + x 2
ZM Sabit katsayl iki lineer denklemden oluan bu sistem matris formunda x ' = Ax
olarakyazlabilir.Burada
1 2
x
ve x = 1
A =
x2
1 1
A nn zdeerleri rnek 621 de 1,2 = 1 2i olarak bulutuk. 1 = 1 + 2i zdeerine
karlkgelenzvektrdeaynrnekte
1
v1 = i
olarakhesaplanmt.Bunagre 1 ekarlkgelenzm,
x = v1e 1t
1
i e (1+i 2 ) t
2
1
i e t cos 2t + i sin 2t
e t cos 2t + ie t sin 2t
i t
i t
e cos 2t
e sin 2t
2
2
e t cos 2t e t sin 2t
+ i
= 1 t
t
e sin 2t
e cos 2t
2
2
Dolaysylabamszikizm;
et cos 2t
x1 (t ) = Re( x) = 1 t
e
sin
2
t
ve
et sin 2t
x 2 (t ) = Im( x) = 1 t
e
cos
2
t
olacaktr.Budurumdagenelzmuekildeifadeedilebilir:
Engin/engel

et cos 2t
et sin 2t
x(t ) = C1 x1 (t ) + C2 x 2 (t ) = C1 1 t
+ C2 1 t
e
sin
2
t
e
cos
2
t
Buzmayrcaskalerbiimdedeverilebilir:
x1 (t ) = et C1 cos 2t + C2 sin 2t
1
1
C1 sin 2t +
C2 cos 2t
x 2 (t ) = et
2
2
Eldeettiimizbuzmler,verilendiferansiyeldenklemsistemindeyazarakdorulanabilir.
RNEK628BirleikMekanikSistemler:Serbesttitreimler
ekildekigibiikiyayveikiktledenoluanbirsistemielealalm.Uyumlubirimlerdeolmak
zere
,
,
ve
dir.t=0anndabirinciveikinciktle,balang
noktasna gre srasyla
ve
konumlarna getirilerek ilk hzsz olarak
serbest braklmaktadr. Srtnme etkilerini ihmale ederek her bir ktlenin konumunu
zamannfonksiyonuolarakbelirleyiniz.
ZM Busistemeaithareketdenklemlerinidahance,dkuvvetlerinbulunduudurum
iin rnek 63 te karmtk. Burada herhangi bir d kuvvet yoktur, dolaysyla her bir
denkleminhareketinitanmlayandiferansiyeldenklemuekildeolur:
k
k
x1 ' ' = 1 + 2
m1 m2
k
k
x 2 ' ' = 2 x1 2
m2
m2
k
x1 + 2 x 2 ,
m1
x 2 ,
x1 (0) = x 01 ,
x1 ' (0) = v 01
x 2 (0) = x 02 ,
x 2 ' (0) = v 02
Bu ise iki tane ikinci mertebeden lineer diferansiyel denklemden kurulu bir sistemdir. lk
yapmamz gereken, bu sistemi birinci mertebeden denklemlerden oluan bir sisteme
indirgemek olacaktr. Yeni deikenlerimiz
ve
olsun. Bu tanmlamalara
greyukardakisistemuekildeifadeedilebilir:

Engin/engel
x1 ' = x3 ,
x2 ' = x4 ,
x1 (0) = x01
k
k
k
x3 ' = 1 + 2 x1 + 2 x 2 ,
m1
m1 m1
k
k
x 4 ' = 2 x1 2 x 2 ,
m2
m2
x 2 (0) = x02
x3 (0) = x1 ' (0) = v 01
x 4 (0) = x 2 ' (0) = v 02
Fizikselolarak ve srasyla ve ktlelerininhzlarntemsiletmektedir.

1,
1,
3,
2,
0 deerlerini yerine
0
1,
0
5, ve
koyarakdenklemsistemidahasadehaldeyazlabilir:
x1 ' = x3 ,
x1 (0) = 1
x2 ' = x4 ,
x3 ' = 5 x1 + 2 x 2 ,
x 2 ( 0) = 5
x3 (0) = x1 ' (0) = 0
x 4 ' = 2 x1 2 x 2,
Artksistemimatrisbiimindex
x 4 ( 0) = x 2 ' ( 0) = 0
xolarakifadeedebiliriz:
0
0
0
0
A=
5 2
2 2
Amatrisininzdeerleridet
1
0 0
det( A I ) =
5 2
2 2 0
1 0
x1

0 1
x2
x
=
ve
x3
0 0

0 0
x4
0danbulunur:
0
0
1
= 2
0
2 0
1
0 1
0 + 5 2
0
2 2
= ( 3 2) + (10 4 + 5 2 )
4
= + 7 + 6 = ( + 1)( + 6) = 0
Bu denklemin kkleri ve 6 dir. Dolaysyla katsaylar matrisinin zdeerleri

,
ve ,
6 olur.Bunlarelenikikiiftkktrvebuyzdensadece
ve
6 kklerinikullanarakikitanezvektrbulmamzyeterliolacaktr.Eldeedilecek
bu iki zvektr, verilen sisteme ait drt tane lineer bamsz zm vektrn belirlemek
iin yeterlidir.
zdeerine karlk gelen zvektr A I v
0 denkleminden
bulunur:
1 0 v1 0
i 0

0 i 0 1 v 2 0
5 2 i 0 v = 0
3
2 2 0 i v 0
Satrilemleriylebumatrisaadakiekildesadeleir:
Engin/engel
0
0
0 i
0 v1 0

1 0
i v 2 0
=
0 1 0.5 v3 0

0 0
0 v 4 0
Sonuolarakaadakicebirseldenklemsistemieldeedilir:
v1 + iv 3 = 0
v 2 + iv 4 = 0
v3 0.5v 4 = 0
v 4 = 2 alnrsa v3 = 1 , v 2 = 2i ve v1 = i olur. Buna gre
e karlk gelen
zvektr
2i
v1 =
olacaktr.teyandan
olarakeldeedilir.
6 zdeerinekarlkgelenzvektrbenzeryolla;
2i
i
v3 =
1
iinolanzmuekildeifadeedilebilir:
i
i
2i it 2i
1t
x = v1e =
(cos t + i sin t )
e =
1
1
2
2
i cos t + sin t sin t cos t
2i cos t + 2 sin t 2 sin t 2 cos t

=
=
+i
cos t + i sin t cos t sin t
2 cos t + 2i sin t 2 cos t 2 sin t
Bylecelineerbamszikizm;
cos t
sin t
2sin t
2cos t
x1 (t ) = Re( x) =
ve x 2 (t ) = Im( x) =
sin t
cos t
2sin t
2cos t

Engin/engel
Dierikilineerbamszzmde,
6 alnarakaynekildebulunabilir.Sonutav
zvektr;
sin 6t
cos 6t
6
6
sin 6t ve x (t ) =
cos 6t
x 3 (t ) =
4
6
6
2cos 6t
2sin 6t
2cos 6t
sin 6t
olarakbulunur.Bunagreverilensistemingenelzm;
x
x
x
x
x
sin
cos
t
t
2 sin t
2 cos t
= c1
+ c2
+ c3
cos t
sin t
2 cos t
2 sin t
sin 6t
sin 6t + c 4
6
2 cos 6t
2 cos 6t
cos 6t
6
cos 6t
6
2 sin 6t
sin 6t
2
eklindeolur.Buzmskalerbiimdedeifadeedilebilir:
x1 (t ) = c1 sin t c 2 cos t +
2
6
x 2(t ) = 2c1 sin t 2c 2 cos t +
c3 sin 6t
1
6
2
6
c3 sin 6t
c 4 cos 6t
1
6
c 4 cos 6t
x 3(t ) = c1 cost +c 2 sint + 2c3 cos 6t + 2c 4 sin 6t

x 4(t ) = 2c1 cost + 2c 2 sint + c3 cos 6t + 2c 4 sin 6t
Verilen4snrartnnuygulanmasylaaadakidenklemtakmeldeedilir.
2
C4 = 1
C2
6
1
C4 = 0
2C2
6
C1 + 2C3 = 0
2C1 + C3 = 0
lk iki denklemin zmnden

13 ve
263 elde edilirken
0
bulunur. Bu sabitlerin verilen zm fonksiyonlarnda yerine yazlmasyla iki ktlenin
hareketdenklemleri;

Engin/engel
1
4
x1 (t ) = cos t + cos 6t
3
3
2
2
x 2 (t ) = cos t + cos 6t
3
3
olarak elde edilir. Bu zmler, iki ktlenin hareketinin

1 ve
6 doal
frekanslarna sahip iki farkl salnm hareketinin toplamndan olutuunu gstermektedir.
Herikisalnmhareketinde,ikiktleaynyndeveaynfrekanslasenkronizebiimdeancak
farklgenliklerlehareketetmektedir. inyapthareketingenlii
1iin nin
genliininyars,
6iiniseikikatdr.
Durum3TEKRARLAYANZVEKTRLER
imdide katlbirzdeerin( )bulunduunuvarsayalm.Butrbirzdeeryine tane

lineer bamsz zvektre ( ), dolaysyla tane lineer bamsz zm vektrne sahip
olabilir. A katsaylar matrisi simetrik olan denklem sistemleri iin durum daima byledir.
Dolaysyla bu tr durumlarda tekrarlayan zdeer bir soruna yol amaz. Eer katl bir
zdeer dandahaazsaydalineerbamszzvektresahipse,buzdeerleilgiliolarak
v biiminde dan daha az sayda lineer bamsz zm vardr. Dier bir ifadeyle
zmlerinbazlarv biimindedeildirve ileilgililineerbamszzmlerinsaysn
denkletirmekiinv denbakabiimlerdezmleraramamzgerekir.
Daha nceki blmlerden, karakteristik kknn katl olmas halinde zmn

bamsz deikenin kuvvetleriyle arparak dier lineer bamsz zmleri elde
edebildiimizibiliyoruz.rneinkarakteristikdenkleminkkkatlise,lineerbamsz
olur. Burada da benzer bir yntem izleyerek, yani v
zm , ve
zmn bamsz deikenin kuvvetleri ile arparak dier lineer bamsz zmleri
bulabilirmiyiz?Aadadaaklanacagibidiferansiyeldenklemsistemleriiinbuekilde
yapmaktamolarakuygundeildir.Yaplmasgereken,temelzm ninkuvvetleriyerine
ninbirpolinomuilearpmaktr.
Sadecebirlineerbamszzvektr(v)bulunanikikatlbirzdeer()elealalm(
2).
Lineerbamszikizvektrbulmakisteyelim.Buzmlerdenbiri
x1 (t ) = vet
(6120)
olur.Yukardakideerlendirmeninndaikincizm
x 2 (t ) = vte t + ue t
(6121)
olarak seelim. Burada u sabit bir vektrdr ve x nin x

x diferansiyel denklemini
salamakoulundanbelirlenir.Busalamailemiyaplrsa,
ve t + vte t + ue t = Avte t + Aute t

(6122)
Eldeedilir. ve terimlerininkatsaylareitlenerek,
( A I )v = 0
(6123a)
Engin/engel
( A I )u = v
(6123b)
Budenklemlerdenilkibirkezdahavnin ileilgilibirzvektrolduunudorulamaktadr.
kincidenklemdenusabitvektrkolaycazlebilir.kincimertebedentekbirdenklemin
tekrarlayan kk durumu ile iki tane birinci mertebeden lineer denklemden oluan bir
sistemdekitekrarlayankkhaliarasndakifarkuekildeaklanabilir.Tekbirdenklemiin,
ilkzm ninbirsabitlearpmtemelde denfarkldeildirvebunuikincizme
dahiletmeksonutabirdeiiklikyapmaz.Dierbiranlatmla,
x = C1e t + C2te t
ve
x = C1e + (C2te + C3e ) = (C1 + C3 )e t + C2te t

t
zmleri zdetir. te yandan birinci mertebeden iki tane denklemden oluan bir sistem
iin zmnn,ilkzmolan ninsabitbirkatolmasgerekmez,nk ve
birervektrdr.rnekolarak
2
x 2 (t ) = et
(6124)
1
zm
1
x1 (t ) = et
(6125)
1
zmnbirsabitlearparakeldeedilemez.stelikx
zmolmaskarnx
bir
zm olmayabilir. Temelde bu durum, iki skalerden birini bir sabitle arparak daima
ikincisinieldeedebilmemizeramen,ikisabitvektrdenbirinibirsabitlearparakdierini
eldeedemeyiimizdenilerigelmektedir.Bunurneklerlegstereceiz.
RNEK629Tekrarlayan(ikikatl)zdeerleresahiphomojensistemler
Aadakisisteminzmnyapnz.
x
2
ZM ki tane birinci mertebe denklemden oluan bu sisteme matris biiminde x

x
olarakyazlabilir.
4 1
x
ve x = 1
A =
x2
1 2

Engin/engel
Katsaylar matrisi A nn zdeerleri rnek 619 da
3 olarak bulunmutu.
Dolaysyla 2 katl bir kk sz konusudur. Ayn rnekte ayrca bu zdeerle ilgi sadece bir
tanelineerbamszzvektrbulunduunugrmtk.Buzvektr;
1
v=
1
Dolaysylaverilensisteminzm
1
x1 (t ) = vet = e3t
1
olacaktr.kincilineerbamszzmise,
x 2 (t ) = (u + vt )et
Biimindealnr.Buradakisabit vektr,
( A I )u = v
ifadesindeneldeedilir.Yerinekonursa,
1 1 u1 1
=
1 1 u 2 1
aadakitekbirdenklemeulalr.
u1 + u 2 = 1
Homojen olmayan bu denklemde bilinmeyenlerden birini sfr seerek dier bilinmeyeni

bulalm:
0iin
1eldeedilir.Bunagre
0
u =
1
Ohaldelineerbamszikincizm
0 1
t 3t
x 2 (t ) = (u + vt )e t = + t e3t =
e
1 + t
1 1
x
ve x
zmlerinin Wronskian alnarak lineer bamsz olduklar kolayca
gsterilebilir.Bunagreverilensistemingenelzmuekildeolur:

t 3t C1 C2 3t
x = C1x1 + C2 x 2 = C1 e3t + C2
e
e =
1
t 1
C1 + C2 (t 1)
Buzmskalerbiimdedeifadeedilebilir:
x1 (t ) = (C1 + C2t )e3t
x 2 (t ) = [C1 + C2 (t 1)]e3t

Engin/engel
zdeerinkatsaysarttkadurumdahadakarmakbirhalalmaktadr.rnein3katlbir
zdeeriinolasdurumszkonusudur:
Durum1katl zdeerilineerbamszzvektre(v , v , v )sahipolabilir.

Budurumdalineerbamszzmdorudanuekildeolur:
x
v
(6126a)
x
v

(6
126b)
x
v

(6
126b)
Durum2katl zdeerilineerbamszikizvektre(v , v sahipolabilir.

Budurumdalineerbamszikizm;
x
v

(6
127a)
x
v

(6127a)
Olurkenncs
x 3 = vtet + uet
(6128)
Denklemindenbelirlenmelidir.Tekrarifadeedelim,buradau
( A I )u = v
fadesinden bulunur. Peki acaba v ve v den hangisini bu denklemde kullanmalyz?

Geneldeikisidekullanlmaz,bunlarnlineertoplamkullanlr,yani v
v .Bunagre
yukardakidenklemdahauygunbiimde;
v
v (6129)
Buradaki ve sabit olup aranan zmn verecek biimde seilmelidirler. ve

sabitvektrleribulunduktansonranclineerbamszzmDenklem6128denelde
edilir.
Durum3katl zdeerilineerbamsztekbirzvektre(v sahipolabilir.
Budurumdalineerbamszilkzuekildeolur:
t
x1 = ve (6130)
Dierikilineerbamszzmiseudenklemlerdeneldeedilir:
x 2 = vtet + uet
(6131a)
1
x 3 = vt 2 et + ute t + wet (6131b)
2
Buradagrlen ve vektrleri;
( A I )u = v and ( A I ) w = u (6132)

Engin/engel
Bantlarndan belirlenir. kinci lineer bamsz zmn Durum 2 deki gibi belirlendiine
dikkatediniz.Katsays4olduundazmyoludahakarmakbirhalalacaktr.
RNEK630Tekrarlayan(katl)zdeerleresahiphomojensistemler
Aadakisistemingenelzmnyapnz.
x '1 = x1 + x2
x '2 = 2 x1 + 3x2 x3
x '3 = 2 x2 + 3 x3
ZMVerilendenklemsistemix
xbiimindeifadeedilebilir:
3 1 0
x1
A = 2 3 1 ve x = x2
x
0 2 3
3
KatsaylarmatrisiAnnzdeerleridet A I
0denklemindenbelirlenir:
3
1
0
det( A I ) = 2
3
1
0
2
3
= (3 )3 + 2(3 ) 2(3 )
= (3 )3 = 0
Sonuolarak 3 trve3katlkktr.Buzdeerekarlkgelenzvektr
0denklemindenbulunur:
0 1 0 v1 0

2 0 1 v 2 = 0
0 2 0 v 0
Matrisarpmilebudenklemaadakidenklemsisteminednr:
v2 = 0
2v1 v3 = 0
2v2 = 0
yada;
v2 = 0
v3 = 2v1
Basit olsun diye
1 alrsak, yukardaki denklemden
karlkgelentekzvektr,
1

v = 0
2

2 buluruz. Dolaysyla

Engin/engel
olur. Bu, 3 iin tek bir lineer bamsz zvektrdr, nk iin baka bir deer
semi olsaydk, bu zvektrn sabit bir say ile arplm halini elde ederdik. Buna gre
verilen sistem Durum 3 e uymaktadr. ncelikle sabit ve vektrlerini belirleyelim.
vektrn
denklemindeyazarsak,
0 1 0 u1 1

2 0 1 u2 = 0
0 2 0 u 2
eldeedilir.Veyabusistemaadakicebirselhalegelir:
u2 = 1
2u1 u 3 = 0
2u 2 = 2
yada,
Basit olsun diye

vektryleolur:
u2 = 1
u 3 = 2u1
2 buluruz. Buna gre
1

u = 1
2

imdidebunu
denklemindeyazalm:
0 1 0 w1 1

2 0 1 w2 = 1
0 2 0 w 2
Sonuolarak;
w2 = 1
2w1 w3 = 1
2 w2 = 2
veya,
Basit olsun diye

vektryleolur:
w2 = 1
u 3 = 2u1 1
1 buluruz. Buna gre
1

w = 1
1

Engin/engel
Byleceverilensisteminlineerbamszzmyleyazlr:
1

t
x1 = ve = 0 e3t
2

1
1
t +1
3t 3t
t
t
x 2 = vte + ue = 0 te + 1 e = 1 e3t
2
2
2t + 2

1
1
1
1 2 t
1 2 3t 3t 3t
t
t
x 3 = vt e + ute + we = 0 t e + 1 te = 1 e
2
2
2
1
2

1 2
2 t + t + 1
= t + 1 e3t
t2 + t +1
Sistemingenelzmise
x = C1 x1 + C2 x 2 + C3 x 3
1 2
2 t + t + 1
1
t +1
= C1 0 e3t + C2 1 e3t + C3 t + 1 e3t

t2 + t +1
2
2t + 2
veyaskalerbiimde
x1 = C1 + C2 (t + 1) + C3 ( t 2 + t + 1) e3t
2
3t
x2 = [C2 + C3 (t + 1) ] e
x3 = C1 + 2C2 (t + 1) + C3 (t 2 + t + 1) e3t
olarakeldeedilir.
69LNEERHOMOJENOLMAYANSSTEMLER
imdideaadakihomojenolmayansistemigznnealalm:
x ' = A (t )x + r (t )
(6133)
Katsaylar matrisi
ve homojen olmayan vektr
,
aralnda srekli
olsun.Aranangenelzm,homojenksmnzmilezelzmntoplamndanoluur:
x x
x
(6
134)
Engin/engel
Burada x homojen ksmn, yani x

x denkleminin genel zm, x ise homojen
olmayan sistemin zel zmdr. Daha nce rendiimiz belirsiz katsaylar yntemi ile
sabitindeiimiyntemi,bazdeiiklikleryaplarakbutrsistemleriindekullanlabilir.
SABTKATSAYILARYNTEM
Buyntemidiferansiyeldenklemsistemlerineuygularkenkatsaylarnsabitskalerleryerine
sabit vektr olarak alnmas gerekir. Homojen olmayan sistemin zel zmnn alaca
biime karar verirken, bu sistemdeki terimleri belirli bir dzende yazmak kolaylk salar.
rnein,
x '1 = 2 x1 3 x3 + 5t 5
x '2 = x1 + x2 x3 + 3te2t + 1
x '3 = x1 + 5 x3
sistemi,
0
5 5
2t
r (t ) = 3 te + 0 t + 1
0
0 0

olarak yazlabilir. Bu durumda zel zmn olmas gereken biimi, homojen zmn
homojenolmayanterimlerleaynolmadkabuledilerek,
a1
b1
c1 d1
2t 2t
2 t
x p = (at + b)e + ct + d = a2 te + b2 e + c2 t + d 2
a
b
c d
3
3
3 3
eklindeifadeedilebilir. Burada12tanebilinmeyenbulunmaktadr.zelzmbiiminin
homojenolmayantmterimlerikapsadnadikkatedilmelidir.
te yandan homojen ksmn zmleri olan homojen olmayan terimler, diferansiyel

denklem sistemlerinde baka ekilde ele alnr. Sistemleri zerken zel zmn temel
zmnsadece ilearpmakyerine,sfrnckuvvetdahiltmaltkuvvetleriylearpmak
gerekir.rnekverelim:
homojenksmnzmolsun.Budurumda
biimindeki
homojen olmayan bir terime karlk gelecek zel zm x
biiminde
seilmelidir.Belirsizkatsaylarynteminin,denklemsistemindekitmkatsaylarnsabitve
homojenolmayanterimlerinbelirlibazbiimleriiinuygulanabildiinitekrarvurgulayalm.
RNEK631BelirsizKatsaylarYntemi
Belirsizkatsaylaryntemiyleaadakisistemiznz.
x '1 = 4 x1 + 6 x2 + 1
x '2 = 3 x1 5 x2 + et
ZMVerilensistemmatrisbiimindex
x
olarakifadeedilebilir.
4
6
1 0
1
1
, x = t ve r = t = e t +
A =
e
3 5
e 1
0

Engin/engel
Busisteminhomojenksmnnzmndahanceyapmve,
2
1
x h = c1 e t + c 2 e 2t
1
1
olarakbulmutuk.Homojenksmnzmile ve terimlerikarlatrldnda, nin

homojenksmn zmndedeyeraldgrlr. Dolaysylabuterimekarlkgelenzel
zmteklifi
olmaldr(sadece
deil). iinisesabitbir vektrdikkate
almamzgerekir.Bunagrezelzm;
vetrevi,
olarakifadeedilir.Buradaki , ve ,21likbirervektrdr:
a
b
c
a = 1 , b = 1 ,and c = 1
a2
b2
c2
Yukardakizelzmifadesinivetreviniverilendiferansiyelsistemindeyerineyazarsak,
0
1
ve terimlerininkatsaylarneitlersekaadakigibimatrisdenklemieldeederiz:
1
Ac + = 0
0
a = Aa
0
a + b = Ab +
1
lkdenkleminherikiyann
ilearparak vektrkolaycahesaplanabilir:
6
1
4
c = A =
0
3 5
1
1
1 5 6 1 1 5
=
=
4 0 2 3
2 3
0
kinci denklem ise ( A I)a = 0 olarak yazlabilir. Bu ise matrisinin 1 zdeerine

karlkgelenzvektrdenklemidir.rnek625tebuzmyaplmve,
2
a = v1 =
1
olarakbulmutuk.Gerikalansonmatrisdenklemiiseaadakihalegelir:
3b1 + 6b2 = 2
Basitolsundiye
0alrsak,yukardakidenklemden
13buluruz.Buseimlerile
zelzm;
Engin/engel
2
1 0
1 5
x = tet + et +
31
2 3
1
Byleceverilensistemingenelzm,
2
1
2
1 0
1 5
x = C1 et + C2 e 2t tet + et +
31
2 3
1
1
1
veyaskalerbiimde,
5
x1 = (2C1 + 2t )et C2 e 2t
2
1
3
x2 = C1 + t et + C2 e 2t +
3
2
olarakeldeedilir.
SABTLERNDEMYNTEM
Homojenolmayan
x' = A(t ) x + r (t )
sistemin katsaylar matrisi

nn elemanlar sabit olmadnda veya
homojen
olmayan vektr belirsiz katsaylar ile zlebilecek biimlerden farkl olarak verilmise,
belirsiz katsaylar yntemi pratikliini kaybeder. Bu tr durumlarda genel bir yntem olan
sabitlerindeiimiyntemidahakullanldr.
lkyapmamzgerekenx
xhomojendenkleminingenelzmnyaparak tane
lineerbamszzmdenoluanx zmnbulmakolacaktr.
x h = C1 x1 + C2 x2 + ... + Cn xn
(6135)
Buhomojenzmayrcatemelmatris
cinsindendeyazlabilir(
likbumatrisin
stunlarnn tane lineer bamsz zm vektr x , x , x , . . x den olutuunu
hatrlatalm):
x h = F(t )c
(6136)
Sabitlerindeiimiyntemi,yukardakidenklemdegrlen yibir
fonksiyonuileyer
deitirmek ve bu fonksiyonu bulma esasna dayanmaktadr. Dolaysyla zel zmn
biimiuekildeolur:
(6137)
x p = F(t )u
fonksiyonu, nerilen zel zmn diferansiyel denklem sistemini salamas

koulundan yola klarak bulunur. Bunun iin zel zmn trevi alnr ve x
x
sistemindeyerineyazalm:

Engin/engel
F ' (t )u(t ) + F(t )u ' (t ) = A(t )F(t )u(t ) + r(t )
Ancak
homojen sistemi saladndan
denklem;
olur. Bu durumda yukardaki
F (t )u '(t ) = r (t )
halinialr.
olduundan
(6138)
(6139)
fonksiyonu
ninsrekliolduutmaralklardatekilolmayanbirmatris
mevcuttur.Denkleminherikiyan
ilearplrsa;
u' (t ) = F 1 (t )r (t )
eldeedilir.Bunagre
fonksiyonu;
141)
BuifadeyiDenklem6137deyerineyazarsak,arananzelzm;
x p = F(t ) F 1 (t )r (t )dt + F (t )k
olarakeldeedilir.Sonutagenelzm;
x = F (t )c + F(t ) F 1 (t )r (t )dt + F(t )k
(6140)
(6
(6142)
(6143)
veya keyfi integral sabitleri (sabit vektrler) ve tek bir sabit vektr ats altnda
dnlrse,
x = F (t )c + F (t ) F 1 (t )r (t )dt
(6144)
eldeedilir.
RNEK632SabitlerinDeiimiYntemi
Sabitlerindeiimiynteminikullanarakaadakidiferansiyeldenklemiznz.
x '1 = 4 x1 + 6 x2 + 1
x '2 = 3 x1 5 x2 + et
ZMVerilendiferansiyeldenklemmatrisbiiminde x' = Ax + r olarakyazlabilir.

6
4
1
x
, x = 1 ve r = t
A =
x2
3 5
e
Engin/engel
Homojen ksma ait iki lineer bamsz zm rnek 625 te bulunmutu. Bu zmler
yleydi:
2e t
x1 = t
e
e 2 t
x 2 = 2 t
e
Dolaysylatemelmatris;
2e t
F(t ) = t
e
e 2t
e 2t
vedeterminant;
2e t
det F = t
e
e 2t
= 2e t e t = e t
2t
e
olarakbulunur.Bumatrisintersiise;
1
e t
F 1 (t ) =
e
t
e
2 t
e 2t e t
=
2e t e 2t
e t
2e 2t
olur.
Artkzelzmbulabiliriz.ntegralsabitinigzardederek;
x p = F (t ) F 1 (t )r (t )dt
burada
e t
F (t )r (t ) dt = e 2t
1
e t
= 2 t
e
e t 1
t dt
2e 2 t e
1
dt
2e 3t
e t + t
= 1 2 t 2 3t
e + e
3
2
olarakeldeedilipzelzmifadesindeyerineyazlrsa,
2et
x p = F(t ) F (t )r (t )dt = t
e
1
e t + t
e 2t
2 3t
2 t 1 2 t
e e + e
3
2
1 2 t
2 t 5
t
t
2 + 2te e 2te e
2 3 =
3
2
=
1
2
2
1 te t + + e t te t + e t + 3
2 3
3
2

2
2 1
1 5
= te t + e t +
3 1
2 3
1
eldeedilir.Dolaysylaverilendenklemsisteminingenelzm,vektrelolarak;

Engin/engel
x = C1 x1 + C2 x2 + x
2
1
2
2 1
1 5
= C1 et + C2 e 2t + tet + et +
3 1
2 3
1
1
1
veyaskalerolarak;
2
5
x1 = 2C1 + 2t et C2 e2t
3
2
2 t
3
2 t
x2 = C1 + t e C2 e +
3
2
eklindeeldeedilmiolur.
HomojenOlmayanBalangDeerProblemlerineAitSistemler
Sabitlerindeiimiyntemioldukasistematikvekolaybiryntemdirvekolaycabalang
deerproblemlerinedeuygulanabilir.
Yukardakiksmdahomojensistemleringenelzmnntemelmatrisebalolarakifade
edilebileceinigrdk.Dierbiranlatmla;
x h (t ) = F(t )c
(6145)
yazlabilir.Burada keyfisabitlerierenbirvektrdr.Denklemisoldan
ilearpar
ve
dakideerialnrsa,budurumda vektr,
(6146)
c = F 1 (t 0 ) x 0
Olarak elde edilir. Burada x

verilen balang kouludur. Bu ifadeyi verilen
denklemsistemindeyazalm:
(6147)
x h (t ) = F (t )F 1 (t 0 ) x 0
Buradaki c = F 1 (t 0 ) x 0 ifadesi ok cazip grnse de homojen olmayan sistemlere

uygulanamaz. nk balang koullar zmn sadece homojen ksmna deil tmne
uygulanmaldr. Bunun mmkn olabilecei tek durum
da zel zmn sfr
olmasdr. Dolaysyla bir ekilde
daki zel zm olacak ekilde ifade edebildiimiz
homojenolmayandenklemsistemlerindebuyntemikullanmakmmkndr.Diferansiyel
denklem sistemlerini zerken Denklem 6142 deki integral sabiti yi sfr ya da keyfi bir
sabit vektr almak sonucu deitirmez. Kolaylk bakmndan genellikle sfr alnmas tercih
edilir. Ancak balangdeer problemlerini zerken yi sfr almak yerine zel zm
da sfr yapacak ekilde semek daha uygundur. Bunu yapmak iin Denklem 6142
dekibelirsizintegrali, ile arasndabelirliintegralbiimindeyazmakyeterlidir:
x = F(t ) F 1 (t )r (t )dt
(6148)
t0
Byleyazmakla
dax 0olmasgvencealtnaalnmolur(buradankanifadede
alnrsasonumutlakasfrkacaktr,ziraintegralinaltvestlimitiaynolmuolur).
Homojenvezelzmlerintoplamndangenelzm;

Engin/engel
x(t ) = F(t ) F 1 (t )x 0 + F 1 (t )r (t )dt (6149)

t0
olarakeldeedilir.Sonuolarakhomojenksmaaittemelmatris
biliniyorsa,yukardaki
denklemhomojenolmayanbirdiferansiyeldenklemsistemininx
x dakizmn
bulmadakullanlabilir.
RNEK633HomojenOlmayanBalangDeerProblemi
Aadakidiferansiyeldenklemsisteminiverilenbalangkoullaraltndaznz.
x '1 = 4 x1 + 6 x2 + 1 ,
x1 (0) = 0
x '2 = 3x1 5 x2 + et ,
x2 (0) = 0
ZM Homojen olmayan bu denklem sistemini daha nce zmtk. Verilen balang

koullar yerine konur ve integral sabitleri bulunursa
2 ve
56 bulunur.
Dolaysylaverilendenklemsistemininzm;
10
5
5
x1 = 2t + e t e 2t
3
6
2
4 t 5 2t 3
x 2 = t + e e +
6
2
3
olarak elde edilir. imdi ise ayn sonucu ayn sonucu yukarda zetlediimiz yntemle
bulacaz.
Temelmatris,bununtersive
0dakideerisrasylauekildeeldeedilir:
2et e2t
et et
1 1
1

F (t ) = t
F
=
,
(
t
)
ve F 1 (0) =
2t
2 t
2t
e
2e
1 2
e
e
Ayrcabalangkoullarvehomojenolmayanterimlerdematrisbiimindeverilebilir:
1
0
x 0 = ve r = t
1
e
TmbunlarDenklem6149dayerineyazarsak,verilensisteminzmvektrolarak;
t
x(t ) = F(t ) F 1 (t )x 0 + F 1 (t )r (t )dt

t0

Engin/engel
1 1 0 t e t
= F (t )
+ 2t
1 2 1 t0 e
1 t e t
= F (t ) + 2t
2 t0 e
et 1
t dt
2e 2t e
1
dt
2e3t
e t + t + 1
1
= F (t ) + 1 2t 2 3t 7
2 e + e
2
3
6
2et
= t
e
e t + t + 2
e 2t
1
2
5
e2t e2t + e3t +
3
6
2
10 t 5 2t 5
2t + e e
3
6
2
=
4 t 5 2t 3
3 + t e + 6 e + 2
veyaskalerbiimde
10
5
5
x1 = 2t + e t e 2t
3
6
2
4 t 5 2t 3
x 2 = t + e + e +
3
6
2
olarakeldeedilir.

Engin/engel
PROBLEMLER
61DiferansiyelDenklemSistemlerininGzdenGeirilmesi
61C Diferansiyel denklem sistemlerini cebirsel denklem sistemlerinden ayran zellikler

nelerdir?
62C Hangi artlarda inci mertebenden bir diferansiyel denklem tane birinci
mertebedendenklemedntrlebilir,builemnaslyaplr?
63CBirdiferansiyeldenklemsistemihangidurumdalineerdir?
Aadaki diferansiyel denklemleri birinci mertebeden diferansiyel denklem sistemlerine

dntrnz( baml, isebamszdeikendir).
64
(a ) x' ' '+3 xx' = 6t 2
(b) x' ' '3 x = e 2t

65 ( a ) t 3 x' ' '+tx '+ x = 0
2
66 (a ) x ' ' '+2 x x '+2 x = te
(b) x' ' '+tx '3 x = sin 2t
3t
(b) x' '+5 x' kx = 0
(b) x' ' '+ x' = t 2 cos t
67
( a ) x ' ' '3 x'+tx = 0
68
( a ) x (iv ) 5 x'+ cos x = t + 1
(b) x (iv ) = 0
69
(a ) x (iv ) + 2t 2 x'+5 x = 0
1
(b) x ( iv ) + e t x =
t
Aadaki diferansiyel denklem sistemlerini, birinci mertebeden diferansiyel denklem

sistemlerinedntrnz( bamszdeikendir).
610 x ' ' ' = 3 y '+ cos t ,

x( ) = 0 ve x' ( ) = 2
611
y ' ' = 2ty ' x + e t ,

x ' ' ' = xy
612
613
(t 1) 3 y ' ' = 2txy ' y + e t
614
y ' ' = t 2 y xz
z ' ' = xy yz 1
y (0) = 2
x ''' = ty ' 3y + x 2 e3t , x ( 1) = 1, x '(1) = 0 ve x ''( 1) = 4

y ' ' = 6 xy 2,
y ( 1) = 2
x' ' ' = x + y '+ z ' '3t
x '' = 4(y z) + tz ' cos 2t , x (0) = 0 ve x '(0) = 1

y '' = 3xy ' tz, y (0) = 0 ve y '(0) = 7
z '' = x 2 3xz, z (0) = 0 ve z '(0) = 2
Aadaki diferansiyel denklem sistemlerini lineer olma/olmama, homojen olma/olmama,

sabitkatsaylolma/olmamaynndendeerlendiriniz
615 x' ' ' = 2 xy y '+ cos t

Engin/engel

y ' ' = 2ty ' x + e t
616 x ' ' ' = x + y
y ' ' = 2txy ' y + e t 1
617 x (iv ) = 2( x y ) + y '3 x'
y' ' = x + y
62DiferansiyelDenklemSistemleriNaslOlumaktadr?
618 ekildekiktlelerbalangtahareketsizvedengekonumlarndadrlar(
annda
yaylar skm veya uzam halde deildir). Daha sonra
ktlesine
periyodik
kuvveti uygulanarak ktleler harekete geiriliyor. Ktlelerin balang noktalarna gre
konumlarsrasyla
ve
olduunagre,srtnmeleriihmalederekbuikiktlenin
hareketiniverendiferansiyeldenklemlerieldeediniz.
619 ekildekiktlelerbalangtahareketsizvedengekonumlarndadrlar(
annda
yaylarskmveyauzamhaldedeildir).Dahasonra ktlesine
periyodikkuvveti
uygulanarak ktleler harekete geiriliyor. Ktlelerin balang noktalarna gre konumlar
srasyla
,
ve
olduunagre,srtnmeleriihmalederekbuktlenin
hareketiniverendiferansiyeldenklemlerieldeediniz.

Engin/engel
620 ekildeki
ktlesi sol taraftan yayna sa taraftan ise bir snmleyiciye
(damper) baldr. Snmleme katsays dir. Ktleler balangta hareketsiz ve denge
konumlarndadrlar (
annda yaylar skm veya uzam halde deildir). Daha sonra
ktlesine
periyodik kuvveti uygulanarak ktleler harekete geiriliyor. Ktlelerin
balangnoktalarnagrekonumlarsrasyla
ve
olduunagre,srtnmeleri
ihmalederekbuikiktleninhareketiniverendiferansiyeldenklemlerieldeediniz.
621 ekildeki elektrik devresini gz nne alnz. Gsterilen ynleri pozitif kabul ederek
kollardangeen ve akmlarnverendiferansiyeldenklemleriyaznz.
622 Yandaki ekilde verilen elektrik

devresini gz nne alnz. Gsterilen ynleri
pozitif kabul ederek kollardan geen ve
akmlarn veren diferansiyel denklemleri
yaznz.
623 Yandaki ekilde verilen elektrik

devresini gz nne alnz. Gsterilen ynleri
pozitifkabulederekkollardangeen , ve
akmlarn veren diferansiyel denklemleri
yaznz.
624 Yandaki ekilde 1000 L hacmindeki iki

tuzlu su (salamura) tankna giri ve klar
gsterilmitir. Her iki tankta birer kartrc
srekli olarak alarak karmn homojenliini
salamaktadr. Birinci tanka 50 L/dak tatl su
verilirken ikinci tanktan ayn hacimsel debide
tuzlu su ekilmektedir. Herhangi bir annda
tanklardaki tuz miktarlar (ktleleri)
ve
olduuna gre, bu iki ktleyi veren
diferansiyeldenklemlerioluturunuz.

Engin/engel
625 Problem 624te temiz su yerine birinci tanka ierisinde litre bana 0.05 kg tuz
bulunan ayn debide salamura girdiini kabul ederek (yani 50 L/dak) problemi tekrar
znz.
63
YoketmeYntemi
626C Yoketme ynteminin nemli bir eksiklii nedir? Bu yntem homojen olmayan
denklem sistemlerine de uygulanabilir mi? Lineer olmayan sistemlere uygulanabilir mi?
Deikenkatsaylsistemlereuygulanabilirmi?
Yoketme yntemini kullanarak aadaki birinci mertebeden diferansiyel denklem

sistemleriningenelzmnbulunuz.
627 (a ) x' = 3 x y
(b) x' = 3 x y + t
y ' = x + y
y ' = x + y 2
628 ( a ) x' = x y
(b) x' = x y t + 1
629
630
631
632
y ' = x + 4 y
y ' = x + 4 y + te t
(a ) x' = x y
y ' = 3 x 2 y
(b) x' = x y t 2 1
y ' = 3 x 2 y + 3t
(a ) x' = 2 x + 4 y
y ' = x + 2 y
(b) x' = 2 x + 4 y 5t 2 e 3t
y ' = x + 2 y
( a ) x' = 7 x + y
y ' = x 3 y
(b ) x ' = 7 x + y 1
y ' = x 3 y + 1
( a ) x' = 2 x + y
(b ) x ' = 2 x + y + 1
633
634
635
636
637
y ' = x 2 y
y ' = x 2 y + 3t 2
(a) x' = x + 2 y
y ' = 3 x + y
(b) x' = x + 2 y + 3 sin 2t

y ' = 3 x + y 2
(a) x' = 4 x 2 y
y ' = 2 x 4 y
(b) x' = 4 x 2 y + t 2 3
y ' = 2 x 4 y 5t
(a ) x' = 5 x y
y ' = x + 2 y
(b) x' = 5 x y + te 2t
y ' = x + 2 y 1
(a ) x' = x 5 y
y ' = x + y
(b ) x ' = x 5 y + 3
y ' = x + y 3
(a ) x' = x 3 y
(b) x' = x 3 y
y ' = z + 2 y
z ' = x y
y ' = z + 2 y 2e t
z ' = x y 1

Engin/engel

638
639
640
641
642
(a ) x' = 3 x + y 2 z
y ' = x z + 2 y
z ' = y + 3 z
(b) x' = 3 x + y 2 z + t 2
y ' = x z + 2 y 3t
z ' = y + 3 z + 2
2
4
x+ 2 y
t
t
y ' = 2 x t + 1
1
1
(b ) x ' = x 2 y
t
t
y ' = x + 1
(a) x' =
1
3
8
(b) x' = 2 y + e 2t
x + 2 y 5
t
t
t
2t
y ' = x + te
y ' = x + 2
(a) x' =
6
y
t2
y ' = 3 x + 5
(a ) x' =
4
3
x+ 3 y
t
t
y ' = 2 z
(a) x' =
1
3
x 2 y + 4
2
t
t
y ' = x + 1
(b) x' =
2
4
1
x 2 z 3 y
t
t
t
y ' = 2 z + 1
(b) x' =
z ' = 3x + e 2t
z' = 3x t + 1
Yok etme yntemini kullanarak aadaki birinci mertebeden diferansiyel denklem

sistemleriniverilensnrartlaraltndaznz.
643 ( a ) x ' = x 6 y + 1 ,
(b) x(0) = 1
y ' = 4 x + 2 y + t ,
y (0) = 0
644 (a ) x ' = 2 x y + t ,
(b) x(0) = 1
y ' = x + 4 y ,
y (0) = 1
645 ( a ) x ' = x 4 y + 1 ,
(b) x(0) = 2
y ' = 5 x 2 y ,
y (0) = 3
64
zdeerlerYntemi
646C zdeerler yntemi ile yok etme yntemini karlatrarak avantaj/dezavantaj

ynndendeerlendiriniz.
647C zdeerler ynteminin nemli bir eksiklii nedir? Bu yntem homojen olmayan
denklem sistemlerine de uygulanabilir mi? Lineer olmayan sistemlere uygulanabilir mi?
Deikenkatsaylsistemlereuygulanabilirmi?
648C zdeerler ynteminde, belirli bir homojen olmayan terimin homojen ksmn
zmolmashalindebuterimekarlkgelenzelzmnaslbulunur?

Engin/engel
zdeerler yntemini kullanarak aadaki birinci mertebeden diferansiyel denklem

sistemleriningenelzmnbulunuz.
649 (a ) x' = 3 x y
(b) x' = 3 x y + t
y ' = x + y
y ' = x + y 2
650 ( a ) x' = x y
(b) x' = x y t + 1
651
652
653
y ' = x + 4 y
y ' = x + 4 y + te t
(a ) x' = x y
y ' = 3 x 2 y
(b) x' = x y + t 2 1
y ' = 3 x 2 y + 3t
( a ) x' = 7 x + y
y ' = x 3 y
(b ) x ' = 7 x + y 1
y ' = x 3 y + 1
( a ) x' = 2 x + y
(b ) x ' = 2 x + y + 1
y ' = x 2 y
y ' = x 2 y + 3t 2
654 (a ) x ' = x + 2 y
(b) x ' = x + 2 y + 3 sin 2t
y ' = 3 x + y
y ' = 3 x + y 2
655 (a ) x' = 4 x 2 y
(b) x' = 4 x 2 y + t 2 3
y ' = 2 x 4 y
y ' = 2 x 4 y 5t
656 (a ) x' = 3 x + y 2 z
(b) x' = 3 x + y 2 z + t 2
y ' = x z + 2 y
y ' = x z + 2 y 3t
y ' = y + 3z
y ' = y + 3z + 2
zdeerler yntemini kullanarak aadaki birinci mertebeden diferansiyel denklem

sistemleriniverilensnrartlaraltndaznz.
657 ( a ) x ' = x 6 y + 1 ,
(b) x(0) = 1
y ' = 4 x + 2 y + t ,
y (0) = 0
658 (a ) x ' = 2 x y + t ,
(b) x(0) = 1
y ' = x + 4 y ,
y (0) = 1
659 ( a ) x ' = x 4 y + 1 ,
(b) x(0) = 2
y ' = 5 x 2 y ,
y (0) = 3
660 (a ) x' = 2 x + 4 y + t ,
(b) x(1) = 0
y ' = x 3 y 1 ,
y (0) = 2
661 ( a ) x' = 3 x + y 1 ,
(b) x(0) = 0
y ' = 4 x y + 3e 2t ,
y (0) = 1

Engin/engel
662 ( a ) x' = x + y ,
(b) x(2) = 0
y ' = 2 x 2 y ,
y (2) = 0
663C Aynboyuttaikivektrverilmiolsun.Buikivektrnlineerbamlolupolmadna
naslkararverirsiniz?Vektrfonksiyonlariindurumnenedir?
664C tane vektr fonksiyonu bulunsun. Bunlarn lineer baml olup olmadna nasl
kararverirsiniz?
665C likbirkarematrisinkatanezdeerivardr,bunlarnaslbelirlenir?
666C lik sabit bir matrisi ve buna ait gerel bir zdeerini dikkate alnz. Bu
zdeerkarlkgelenzvektrnaslbelirlersiniz?Bumatrisinbuzdeerkarlkkatane
zvektrbulunabilirvebunlardankalineerbamszolabilir?
667C Bir matrisinin katl bir zdeeri iin lineer bamsz ka zvektr vardr? Bu
matrisingerelvesimetrikolmasdurumundacevabnzneolur?
668C Kompleksveelenikikizdeerbulunsun.Bunlardanbirinekarlkgelenzvektr
isedierinaslolur?
Aadakimatrislerdentersiolanlarntersinibulunuz.
4 2 3
2 0

669 (a ) A =
(b) B = 1 0 3
7 5
3 0 2
3
4
1 4
670 (a ) A =
(
b
)
B
=
1
3
0
2 2
3 9 1
3 1 0
7 3

671 (a ) A =
(b) B = 2 4 3
6 12
1 1 0
4 2 3
3 1 6
672 (a) A = 1 0 3
(b) B = 0 3 2
3 0 2
1 4 8
0 1 4
3 3

673 (a ) A =
(b) B = 1 0 2
8 3
4 2 0
1
1
1
2 5
674 (a ) A =
(
b
)
B
=
0
2
1 3
1 5 1
1 1 1
2 7

675 (a ) A =
(b) B = 2 2 2
5 2
1 2 0

Engin/engel
Aadakicebirseldenklemsistemlerindenzmolanlarnzmnyapnz?
(b) x1 + 2 x 2 + x3 = 0
676 (a) x1 + 2 x 2 + x3 = 5
2 x1 + 4 x 2 x3 = 0
2 x1 + 4 x2 x3 = 0
2 x1 + x 2 x3 = 1
2 x1 + x 2 x3 = 0
(c) x1 + 2 x 2 + x3 = 5
(d ) x1 + 2 x 2 + x3 = 5
2 x1 + 4 x 2 x3 = 0
2 x1 + 4 x 2 x3 = 2
x1 + 6 x 2 = 5
2 x1 + x 2 x3 = 1
(b) 3x1 x 2 x3 = 0
676 (a) 3x1 x 2 x3 = 6
2 x1 6 x 2 + 2 x3 = 4 2 x1 6 x 2 + 2 x3 = 0
x1 + x 2 4 x3 = 11
x1 + x 2 4 x3 = 0
(c) 3x1 x2 x3 = 2
(d ) 3x1 x 2 x3 = 6
2 x1 6 x 2 + 2 x3 = 4 2 x1 6 x 2 + 2 x3 = 4
x1 + x 2 4 x3 = 1
(b) x1 + x 2 + x3 = 0
677 (a) x1 + x 2 + x3 = 2
3x1 + 2 x 2 + 4 x3 = 4 3x1 + 2 x 2 + 4 x3 = 0
x1 + 4 x 2 + 6 x3 = 0 x1 + 4 x 2 + 6 x3 = 0
(c) x1 + x 2 + x3 = 2
(d ) x1 + x 2 + x3 = 2
3x1 + 2 x 2 + 4 x3 = 4 3x1 + 2 x 2 + 4 x3 = 4
x1 + 4 x 2 + 6 x3 = 8
x1 + 4 x 2 + 6 x3 = 4
Aadaverilenvektrkmelerininlineerbamlolupolmadngsteriniz.
678
1
1
0

v1 = 0 , v 2 = 2 ve v 3 = 1

1
1
4
2
3
7

v1 = 3 v 2 = 2 ve v 3 = 0

1
1
6
679
680
681
0
2
4

v1 = 1 , v 2 = 0 ve v 3 = 0
0
2
0

6
1
0

v1 = 0 , v 2 = 0 ve v 3 = 2
2
3
2


Engin/engel
2et
v1 (t ) = 3e 2t ,
e 2t
683
et
v1 (t ) = 2et ,
0
684
682
e 2t
v 2 (t ) = 0
2e 2t
t2

ve v 3 (t ) = t
1

2et
et
v 2 (t ) = 0 ve v 3 (t ) = 4et
4et
et
t
t
3e
4e
0
t
t

v1 (t ) = 2e , v 2 (t ) = t ve v 3 (t ) = e
1
e t
5e t

Aadakimatrislerinzdeerlerinivebunlarakarlkgelenzvektrleribulunuz.
4 2 3
2 0
685
(a) A =
(b) B = 1 0 3
7 5
3 0 2
3 4 5
1 4
686
(a) A =
(b) B = 1 3 0
2 2
3 9 1
3 1 0
7 3
687
(a ) A =
(b) B = 2 4 3
6 12
1 1 0
3 1 6
4 2 3
688
(a) A = 1 0 3
(b ) B = 0 3 2
1 4 8
3 0 2
4
1
0
0 6
689
(a) A =
(
b
)
B
=
1
2
3
5 1
0 3 1
0 1 4
3 3
690
(a) A =
(b) B = 1 0 2
8 3
4 2 0
1 1 5 2
0 4
3 3 5 0
691
( a ) A =
(b) B =
5 0 5
1
7 3
2 0 3
1

Engin/engel
66LineerDenklemSistemleriTeorisi
Aadaki vektrlerin verilen diferansiyel denklemin zmleri olduunu gsteriniz. Bu

zmler lineer bamsz mdr? Eer yleyse verilen sistemlerin
aralnda
genelzmlerinieldeediniz.Ayrcabuzmlerintemelmatrislerinioluturunuz.
et
1 0
0
, x 2 = t
x ; x1 =
692 x ' =
t
- 3 2
2e
3e
2e 3t
e 2t
10
18
, x 2 =
x ; x1 =
693 x ' =
3t
2e 2 t
3
e
30 17
3t
t
e
2e
2 1
x ; x1 = t , x 2 = 3t
694 x ' =
1 2
e
2e
6e t
4e t
6
4
, x 2 =
x ; x1 =
695 x ' =
t
3e t
2
e
3 5
3t
2 t
e
4e
2 4
x ; x1 = 3t , x 2 = 2t
696 x ' =
1 1
e
e
e 5t
2
1 2
x ; x1 = , x 2 =
697 x ' =
5t
2
4
1
2
e
2t
2t
e
2e
3 1
x ; x1 = 2t , x 2 = 2t
698 x ' =
1 1
e
2e
et
2et
e t
1 1 0
0 1 x ; x1 = 2et , x 2 = 4et ve x3 = 2et

699 x ' = 1
t
t
3 1 1
3e
6e
3e
e 6t
2e 3t
0 3 3
0
6t
3t
6100 x ' = 3 0 3 x ; x1 = e , x 2 = 0 ve x3 = e
3 3 0
e 3t
e 6t
e 3t
Aadaki vektrlerin verilen diferansiyel denklemin zmleri olduunu gsteriniz. Bu

zmler lineer bamsz mdr? Eer yleyse verilen sistemlerin
aralnda
genelzmlerinieldeediniz.Ayrcabuzmlerintemelmatrislerinioluturunuz.
18 10 1
x + ;
30 17 0
6101 x ' =
1 17
x =
6 30
2 1 4e t
1 3e t + 2
x
x
;
+
=
2 e t 4
1 2 3
2 4 6t 2 1
1 9t 2 + 21t 1
x
x
;
+
=
6103 x ' =
9 9t 2 6t 7
1 1 t
6102 x ' =
1 2 3e 2t
6104 x ' =
;
x +
2 4 0
3 3e 2t
x = 2t
7 e

Engin/engel
67
SabitKatsaylLineerHomojenSistemler
Matris yntemini kullanarak aadaki diferansiyel denklem sistemlerinin genel zmn

bulunuz.
3 1
1 1
1 1
x
x
x
6105 x ' =
x ' =
x ' =
1 1
1 4
3 2
2
6106 x ' =
1
1
6107 x ' =
3
4
1
7
2 1
x x ' =
x
x
x ' =
2
1 3
1 2
2
4 -2
5 1
x x ' =
x
x
x ' =
1
2 4
1 2
1 -5
-5 6
0 4
x
x
x
6108 x ' =
x ' =
x ' =
1 1
2 7
1 0
1 3 0
3 1 2
6109 x ' = 0 2 1x
x ' = 1 1 2 x
1 1 0
0
1
3
Matrisynteminikullanarakaadakidiferansiyeldenklemsistemleriniverilensnrartlar
altndaznz.
1 -6
1
x ,
6110 x ' =
x 0 (0) =
4 2
0
2
6111 x ' =
-1
1
6112 x ' =
5
-1
1
x ,
x 0 (0) =
4
1
4
2
x , x 0 (0) =
2
3
2 4
0
x , x 0 (1) =
6113 x ' =
1 3
2
1
3
0
x ,
6114 x ' =
x 0 (0) =
4 1
1
1
1
0
x ,
6115 x ' =
x 0 (0) =
2 2
0
68
LineerHomojenOlmayanSistemler
BelirsizkatsaylarveSabitlerindeiimiyntemlerinikullanarakaadaverilendiferansiyel
denklem sistemlerinin genel zmlerini yapnz. Homojen ksmlarn zmlerini bulmak
iimmatrisynteminikullannz.
t 2 1
3 -1 5e 2t
1 1
x +
6115 x ' =
x
x
+
'
=
1 4
3t + 2
1 1 0
1 1
2 sin 3t
2 4
7
x +
x +
6116 x ' =
x ' =
3 2
cos 3t
1 2
0
2te t
1
7
x + t
6117 x ' =
1 3
e
e 2t
2 1
x +
x ' =
1 2
0

Engin/engel
1 2
t +2
x +
6118 x ' =
3 1
3t 1
0
5 1
x +
6119 x ' =
1 2
2 cos 3t
4
x ' =
2
1
x ' =
1
0
x ' =
1
-3
x'= 1
0
2
3t
x +

4
5
5 3e 3t
x +
1 2e 2t
4
x + 4t 3 14t 5
0
5 6
6
x +
6120 x ' =
2 7
2
et
1 -2
t +3
1 3 0
6121 x ' = 0 2 1x + 3 + 5
-1 2 x + 5e t
2
1 1 0
1 3
BelirsizkatsaylarveSabitlerindeiimiyntemlerinikullanarakaadaverilendiferansiyel
denklem sistemlerini, verilen snr artlar altnda znz. Homojen ksmlarn zmlerini
bulmakiimmatrisynteminikullannz.
0
1 6
1
x +
;
6122 x ' =
x 0 (0) =
4 2
2 cos 2t
0
3
2 1
x + t ;
6123 x ' =
5e
1 4
1 4 t 2 1
;
x +
6124 x ' =
5 2 4
2 4
t +1
x +
;
6125 x ' =
1 3
2t 3
1
x 0 (0) =
1
2
x0 (0) =
3
0
x 0 (1) =
2
3e 2t
1
3
0
;
x +
6126 x ' =
x 0 (0) =
4 1
1
0
1
0
2 sin t
1
;
x +
6127 x ' =
x 0 (2) =
0
2 cos t
2 2

Engin/engel

Mühendisler Için Diferansiyel Denklemler

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mühendisler Için Diferansiyel Denklemler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mhendislerin

-1Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

-2Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

-3Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Diferansiyel denklemler uzun yllardr, dnyada ou fiziksel bilimler ve mhendislik

Diferansiyel denklemleri cebirsel denklemlerden ayran en nemli zellik fonksiyon

Bir ya da daha fazla fonksiyonun trevlerini ieren denklemlere diferansiyel denklem

Fiziksel kanun ve prensiplerin, gz nne alnan deikenlerdeki sonsuz kk deiimleri

-5Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Bir diferansiyel denklemde en yksek mertebeli trevin mertebesi diferansiyel denklemin

Bir diferansiyel denklemdeki baml deiken ve tm trevleri birinci dereceden ise,

yanndadenklem x 2 , xy , sin x , e sin x , ln x trndenifadelerierebilir.

Diferansiyel denklemler baml deiken ve trevlerinin katsaylarnn durumuna gre de

-6Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

dolaysyla verilen zm denklemi salamaktadr. zmn tanm aral iin 1 x 2 0

-7Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

-8Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

-9Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

- 10 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

- 11 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

- 12 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

2 x 2 (h) x 2 + 1dx (i) ln xdx (j) x sin xdx

(k) tan x sec xdx (l) x 2 ln x 3 dx (m)

2.10.Aadaki diferansiyel denklemlerin mertebelerini, lineer olup olmadklarn ve

3 Verilen fonksiyonlarn yanndaki diferansiyel denklemin bir zm olduunu

(e) y 2 y + 3 y = 0 , y1 = e x sin 2 x ve y 2 = 3e x sin 2 x + cos 2 x

- 14 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

- 15 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

formunda verilir. Hatrlatmak gerekir ki x + P( y ) x = R( y ) denklemi de xe gre lineerdir

olduundan, (2.2) eitliinin sol tarafnn [( x ) y ] nin alm olabilmesi iin

olarak da ifade edilebilir. (2.5) denklemiyle tanmlanan fonksiyona integral arpan

( x ) y = ( x )R( x )dx + C veyabamldeikeniyalnzbrakarakdiferansiyeldenklemin

- 16 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

y (2) = 13 olduundan, 13 = 3 2 + 1 + Ce3 2 C = 6e 6 .Bylecearadmzzelzm,

Lineer ve birinci mertebeden diferansiyel denklemlerle ifade edilen balang deer

Lineer diferansiyel denklemler, tm zel zmlere ulaabileceimiz bir genel zme

- 18 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Birinci mertebeden bir diferansiyel denklemin y = h( x, y ) eklinde verildiini dnelim.

- 19 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Burada 2k = R 2 aldk. y = c x eriailesieimicolanvemerkezdengeendorulartemsil

- 21 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 diferansiyel denklemini gz nne alalm. Burada M ve N, xy

- 22 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Bu denklem eer c1 = c2 = 0 ise homojendir. c1 0, c2 0 ise denklem aadaki

( a1 x1 + b1 y1 ) dx1 + ( a 2 x1 + b2 y1 ) dy1 = 0 homojendenkleminednr.

[( a1 x + b1 y ) + c1 ]dx + [ m( a1 x + b1 y ) + c 2 ]dy = 0 olur.

Bu denkleme a1 x + b1 y = v dnm uygularsak denklem deikenlerine ayrlabilir

(x1 y1 + h k 1) dx1 + (x1 + 4 y1 + h + 4k 1) dy1 = 0

(x1 y1 )dx1 + (x1 + 4 y1 )dy1 = 0 eklindehomojenolur.Budenklemizmekzere;

Bernoulli diferansiyel denklemi y + P ( x) y = R ( x) y n , n 1, n 0 formunda verilir zm

- 25 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

Bu denklemin tekil zm ise y = x c + (c) genel zm ile bu denklemin her iki

y = p ( x ) dnm yapldnda y = p x + p 3 elde ederiz. Her iki taraf xe gre

u + [ 2 P ( x) y1 + Q( x) ] u + P( x) = 0 lineer denklemine ulalr ki bu da integral arpan ile

Eer verilen Riccati denkleminin y1 ve y2 gibi iki zel zm biliniyor da genel zm

- 27 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

- 28 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

u ana kadar birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin zmne ynelik eitli

y = f ( x, y ) diferansiyel denkleminin n grlen zm aralnda zmnn var

Fizikte, biyolojide ve sosyal bilimlerde karlalan ok sayda problemde bir bykln

- 30 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

- 31 Mhendisler in Diferansiyel Denklemler

= (50 L / dak )(0.1 kg / L ) (50 L / dak )

Daha nce Newtonun souma yasasndan