Boek in beweging

De afgelopen jaren is ontzettend veel gebeurd met het boek. Een ware
massadigitalisering is aan de gang. Digitale Bibliotheek zet de belangrijkste
projecten voor u op een rij, uiteraard zonder de intentie volledig te willen zijn.

Door Edwin Mijnsgbergen

D
e Europese Commissie heeft in oktober 2009 de di-
gitalisering van boeken op de agenda geplaatst van
de Europese Unie door een mededeling goed te keu-
ren over het ‘auteursrecht in de kenniseconomie’. De
commissie stelt hiermee de aanzienlijke culturele en juridische
uitdagingen aan de orde die gepaard gaan met de grootschalige
digitalisering en verspreiding van boeken, in het bijzonder de
Europese bibliotheekcollecties.
In januari van dit jaar werd bekend dat de Koninklijke Biblio-
theek alle Nederlandse boeken, kranten en tijdschriften vanaf
1470 wil digitaliseren. Het zijn ontwikkelingen die niet op
zichzelf staan. Wie in Wikipedia het overzicht van Digitale Bi-
bliotheekprojecten1 opvraagt schrikt gewoon een beetje van het
aantal projecten dat daar is te vinden. Je ziet door de bomen
het bos niet meer. Daarom volgen hieronder de bekendste en
belangrijkste projecten.
Google Books
Het bekendst is de dienst van de meest gebruikte zoekmachine
ter wereld: Google Books (Google Boeken). Deze dienst werd in
2004 voor het eerst aangekondigd door de zoekgigant, onder de
naam Google Print. Google stelde in februari van dit jaar dat zij
inmiddels meer dan twaalf miljoen boeken heeft gescand. De bi-
bliotheken die met Google samenwerken zouden 42 miljoen ban-
den bezitten, waarvan er tien miljoen boeken onder het Google
Books Settlement2 vallen. Hoewel Google nog verwikkeld is in
verschillende rechtszaken heeft deze dienst de meeste potentie,
om de doodeenvoudige reden dat Google ook al beschikt over
een miljoenenpubliek dat de diensten van Google veelvuldig ge-
bruikt. Google Books bevat zowel werken uit het publieke do-
mein (ook verweesde werken3) als boeken waar auteursrecht op
rust. Van die laatste zijn alleen fragmenten op te vragen.
(http://books.google.nl)

16 Digitale Bibliotheek dib nummer 4, 2010

Project Gutenberg
Project Gutenberg bestaat feitelijk al sinds 1971. In dat jaar
typte Michael Hart de Amerikaanse onafhankelijkheidsverkla-
ring over op zijn computer, waarmee het eerste document voor
het project gedigitaliseerd was. De bibliotheek bevat inmiddels
meer dan 35.000 boeken, waarvan 455 Nederlandse. Bijna de
helft van die boeken is behandeld door de Distributed Proof-
readers4, een project dat vrijwilligers de met OCR ingescande
teksten in een browservenster laat controleren en corrigeren.
De website van Gutenberg vermeldt dat er in april 2010 maar
liefst 2.856.483 e-boeken zijn gedownload. Alle boeken op
Gutenberg bevinden zich in het publieke domein.
(www.gutenberg.org/wiki/Main_Page)
Het tekstarchief van Archive.org
De Amerikaanse internetondernemer, activist en bibliothecaris
Brewster Kahle is dit project in 1996 begonnen. Het was aan-
vankelijk bedoeld als archiveringssysteem voor websites (de
Waybackmachine) en later ook voor de ontsluiting van andere
media. Het archief voor teksten en e-boeken omvatte op het
moment van schrijven 2.286.905 items, die worden aangebo-
den vanuit de open access-filosofie. De meeste werken worden
aangeboden onder creative commons-licenties5.
Opmerkelijk is dat Archive.org ook 902.987 boeken uit Google
Books bevat. Waarschijnlijk doet de site dit om werken uit het
publieke domein ook buiten de servers van Google digitaal veilig
te stellen. De site vermeldt: “Digitized books from many different
libraries from the Google Book Search program. These digital files
have been downloaded from the Google site and uploaded to the
Internet Archive by users. While these books may be old enough
to be in the public domain, but there is no guarantee by anyone of
their legal status. These books have been made text searchable as
a finding aid and downloading refers to Google’s site. Please refer
to Google’s site for any rights issues or restrictions.”
(www.archive.org/details/texts)
Open Library
Deze database bevat 24.013.367 boeken, waarvan 1.254.400
titels full text beschikbaar zijn. Het ambitieuze doel van dit
opensourceproject is om voor ieder boek dat ooit werd gepu-
bliceerd een eigen internetpagina aan te maken. Open Library
omschrijft zichzelf als volgt: “At its heart, Open Library is a ca-
talog. The project began in November 2007 and has been inha-
ling catalog records from some of the biggest libraries in the
world ever since. We have well over 20 million edition records
online, provide access to 1.7 million scanned versions of books,
and link to external sources like WorldCat and Amazon where
we can. The secondary goal is to get you as close to the actual
document you're looking for as we can, whether it's a scanned
version courtesy of the Internet Archive, or a link to Powell's
where you can purchase your own copy.”
De basis van Open Library zijn de gegevens uit andere catalogi.
Zo heeft men bijvoorbeeld alle records van de Library of Con-
gress ingelezen, evenals die van uitgevers als Harper Collins en
Random House. Ook de gegevens uit databases als die van Li-
braryThing en Archive.org worden gebruikt.
Iedereen mag helpen deze catalogus uit te bouwen: als particu-
lier op titelniveau (de site heeft het open karakter van een wiki;
iedereen kan dus wijzigingen aanbrengen), of als bibliotheek
door de records uit de eigen catalogus in te laten lezen.
(http://openlibrary.org)
Europeana
Europeana zou je kunnen omschrijven als het gewenste Eu-
ropese antwoord op Google Books, zij het dat deze website
meer bevat dan boeken alleen. Europeana is een online ver-
zameling van miljoenen gedigitaliseerde objecten en bevat
materiaal uit Europese musea, bibliotheken, archieven en
multimediacollecties. Europeana werd gelanceerd op 20 no-
vember 2008, nadat eerdere pogingen tot Europese samen-
werking op niets waren uitgelopen. Zo strandde eind 2006
het project Quaero, een Frans/Duits zoekmachineproject,
door meningsverschillen. Anno 2010 zijn het vooral proble-
men rondom copyright die het soepel doorgroeien van Eu-
ropeana in de weg staan. Eind april vergaderde het Europees
Parlement over deze problematiek. Het punt is dat de regels
voor copyright per EU-lidstaat verschillen. Er bestaat geen
systeem om auteurs te betalen voor materiaal dat nog onder
auteursrecht valt. Ook zijn er nog geen normen voor de in-
houd van de online bibliotheek.
Het Duitse parlementslid Helga Trüpel riep alle lidstaten on-
langs op tot het nemen van maatregelen die noodzakelijk zijn
om te voorkomen dat er een kenniskloof ontstaat tussen Euro-
pa en de Verenigde Staten en ervoor te zorgen dat Europeanen
volledige toegang hebben tot hun eigen culturele erfgoed. Zij
pleitte daarnaast voor het indienen van een wetgevend voorstel
voor de digitale weergave van verweesde werken. Zo’n voorstel
zou een einde kunnen maken aan de huidige wettelijke onze-
kerheid voor de vergoeding van rechthebbenden.
Europeana maakt de belofte nog niet waar. Boeken komen al-
leen boven water na zoekacties binnen verschillende databan-
ken en catalogi (bijvoorbeeld Gallica en het Geheugen van Ne-
derland) en zijn alleen via diezelfde databanken te raadplegen.
Het downloaden van boeken zit er meestal niet in, omdat veel
gekoppelde databanken werken met eigen viewersoftware.
(http://europeana.eu/portal)
Europese Bibliotheek
De Europese Bibliotheek is een zoekportaal van de Conference
of European National Librarians. Het portaal biedt een zoekin-
gang voor de digitale collecties en catalogi van Europese natio-
nale bibliotheken. Met deze zoekmachine doorzoek je dus ook
bibliografische gegevens. Als portaal voldoet deze ‘bibliotheek’
prima, maar als platform voor e-boeken is het (nog) geen se-
rieuze concurrent voor sites als Archive.org en Google Books.
Daarvoor is de zoekmethodiek, net als die van Europeana, nog
te omslachtig.
(http://search.theeuropeanlibrary.org/portal/nl/index.html)
World Digital Library
Deze digitale bibliotheek is een initiatief van de Amerikaanse
Library of Congress in samenwerking met Unesco en biblio-
Digitale Bibliotheek dib nummer 4, 2010 17
theken en archieven uit 32 landen. Het project heeft als doel
het bevorderen van de internationale en interculturele ver-
standhouding en bewustzijn, het ter beschikking stellen van
bronnen aan onderzoekers, het uitbreiden van niet-Engelse en
niet-Westerse inhoud op het internet en bijdragen tot weten-
schappelijk onderzoek naar taal.
Ook dit portaal biedt meer dan boeken alleen en ook hier
geldt dat gedigitaliseerde boeken niet gedownload kunnen
worden in bijvoorbeeld pdf- of epub-formaat. In plaats daar-
van zijn de werken ter plekke te raadplegen in een viewer
of − in hoge resolutie − in een mediaspeler. Het aanbod is
nog zeer beperkt bovendien. Zo omvat de collectie gedigita-
liseerde boeken in de regio Europa op dit moment slechts 59
titels.
(www.wdl.org/en)
Noten
1
http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_digital_library_projects
2
http://books.google.com/intl/nl/googlebooks/agreement/
3
Verweesde werken (orphan works) zijn werken waarvan de rechtheb-
benden niet bekend zijn of niet zijn te vinden. In de Verenigde Staten
vervalt het copyright op boeken die gepubliceerd zijn tussen 1923 en
1963 na 28 jaar. Eventuele rechthebbenden moeten het copyright dan
opnieuw claimen. In veel gevallen gebeurt dat niet. In de database
van de US Copyright Office is op te zoeken of een dergelijke claim
al dan niet is geplaatst. Google heeft de gegevens in 2008 weten te
bemachtigen en digitaal beschikbaar gesteld, dankzij de inzet van vele
toegewijde vrijwilligers van Distributed Proofreaders en the Universal
Digital Library.
4
www.pgdp.net/c
5
http://creativecommons.nl

The Universal Digital Library (UDL)

Dit project wordt ook wel The Million Book Project genoemd.
Het project is een samenwerkingsverband van de Carnegie
Mellon Universiteit en Chinese en Indiase overheids- en on-
derzoeksinstellingen. De UDL bevatte eind 2007 meer dan
anderhalf miljoen gescande boeken in twintig verschillende
talen. De meest boeken komen uit het publieke domein, maar
men heeft ook toestemming gekregen om 60.000 boeken met
copyright in de database op te nemen, die soms gedeeltelijk,
soms volledig, online zijn te raadplegen. De boeken in deze
universele bibliotheek zijn gescand met OCR en zijn op ver-
schillende manieren te lezen of te downloaden. Daarbij dient
te worden opgemerkt dat de software bijzonder veel foutmel-
dingen geeft. De site is bovendien sinds 2007 niet meer bij-
gewerkt.
(www.ulib.org)

DBNL
De Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (DBNL)
bevat volledige teksten van boeken en tijdschriften (ook via
Aquabrowser van Bibnet). Het gaat daarbij om literaire teksten,
wetenschappelijke studies en cultuurhistorische bronnen van
velerlei aard. De Maatschappij der Nederlandse Letterkunde
heeft de DBNL in 1999 opgericht. De stichting voert een eigen
digitaliseringsprogramma uit dat in Taalunieverband is bekos-
tigd, maar realiseert daarnaast ook veel projecten in samenwer-
king met andere culturele en wetenschappelijke instellingen.
Boeken en teksten worden in de DBNL aanvankelijk weergege-
ven in html maar zijn meestal ook als pdf-bestand te downloa-
den. Het Vlaamse Bibnet heeft de collectie onlangs ook opge-
nomen in de eigen Aquabrowser. Met de zoekopdracht dbnl:*
krijg je alle 6937 (e-)boeken op een digitaal presenteerblaadje
aangereikt. dib
(www.dbnl.org en http://zoeken.bibliotheek.be/?q=dbnl:*)

Edwin Mijnsbergen werkt als informatiespecialist voor verschil-

lende organisaties, waaronder BibliOosterschelde en Bibliotheek
Vlissingen.

18 Digitale Bibliotheek dib nummer 4, 2010

 15 praktijkverhalen over
kennismanagement
15 bijzondere en persoonlijke verhalen, los van theorieën, stappenschema’s en voorgeschreven protocollen.
Verhalen over onverwachte tegenslagen en geweldige successen op de weg naar kennismanagement. Van Mc-
Kinsey, Politieacademie, ICIMOD, KPMG Meijburg, Strukton, Kennisland, GGZ Delfland, Deloitte, Getronics
Consulting, Winkwaves, Allen & Overy LLP, Shell, ING, Gemeente Amsterdam tot het ministerie van Financiën.

15 praktijkverhalen over kennismanagement is verkrijgbaar via de boekwinkel of rechtstreeks bij uitgeverij

Essentials - www.essentials-media.nl.
ISBN 9789077252086, prijs € 29,95

Mathieu Weggeman: “Het mooie van dit boek is dat het laat zien hoe sommige organisaties nog
worstelen met de traditionele aanpak van kennismanagement − het managen van kennis − ter-
wijl andere meer moderne opvattingen proberen toe te passen die vooral gebaseerd zijn op het
produceren en delen van kennis door kenniswerkers te faciliteren.”